НОВИ САД

SRB

ИНСТИТУТ

ЗА РАТА

РСТВО И ПОВРТАРСТВОN SINSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVO INSTITUTE OF FIELD AND VEGETABLE CROPS

Novi Sad Odeljenje za soju i agroekologiju

LABORATORIJA ZA ZEMLJIŠTE I AGROEKOLOGIJU

Arh.br. 08-95/5329 datum: 09.10.2008.god.

GRAD NOVI SAD GRADSKA UPRAVA ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE

P R O J E K A T

PROGRAM PRAĆENJA KVALITETA POLJOPRIVREDNOG I NEPOLJOPRIVREDNOG

ZEMLJIŠTA NA TERITORIJI GRADA NOVOG SADA

Novi Sad, oktobar 2008.

INSTITUT ZA RATARSTVO I POVRTARSTVO Odeljenje za soju i agroekologiju

LABORATORIJA ZA ZEMLJIŠTE I AGROEKOLOGIJU NOVI SAD

P R O J E K A T

PROGRAM PRAĆENJA KVALITETA POLJOPRIVREDNOG I NEPOLJOPRIVREDNOG

ZEMLJIŠTA NA TERITORIJI GRADA NOVOG SADA

AUTORI:

Prof. dr Petar Sekulić Dr Mira Pucarević Dr Nada Milošević Mr Jovica Vasin Mr Tijana Zeremski Škorić

Direktor Insituta za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad

Prof. dr Petar Sekulić

Novi Sad, oktobar 2008. godine

SADRŽAJ

Str.

UVOD ............................................................................................

1

METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA ...........................................

4

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA ............................ Osnovna hemijska svojstva ........................................................................ Mikroelementi i teški metali ...................................................................... Mikrobiološka svojstva .............................................................................. Organski kontaminanti zemljišta .................................................................

99

111416

ZAKLJUČAK .................................................................................

22

LITERATURA ...............................................................................

23

UVOD

Zemljište je prirodni resurs, koji predstavlja osnovnu bazu za proizvodnju organske materije gajenjem različitih biljnih vrsta. Ono se sastoji od mineralnih čestica, organske materije, vode i vazduha i životna je sredina za biljke, životinje i mikroorganizme.

Zemljište bi trebalo posmatrati kao multifunkcionalni sistem, a ne kao skup fizičkih i hemijskih svojstava. Funkcije zemljišta su brojne: proizvodnja biomase i hrane; vezivanje i čuvanje mineralnih materija, vode, organske materije, gasova itd.; izvor biodiverziteta; životna sredina za ljudska bića; izvor materijala i akumulacija ugljenika. Korišćenjem zemljišta često dolazi do poremećaja ravnoteže pojedinih sastojaka zemljišta, što neminovno dovodi do njegovog oštećenja. Jedna od mera zaštite i očuvanja zemljišta je sprovođenje monitoringa što predstavlja trajno praćenje stanja svih promena u poljoprivrednom i nepoljoprivrednom zemljištu, a posebno praćenje sadržaja opasnih i štetnih materija. Prva globalna procena stanja plodnosti i sadržaja opasnih i štetnih materija u zemljištima Vojvodine izvedena je 1992-1993. godine, kada je na teritoriji cele Vojvodine prikupljeno 1600 uzoraka (jedan uzorak je reprezentovao 1000 ha zemljišta). Prilikom uzorkovanja vodilo se računa da budu obuhvaćene sve geomorfološke celine, tipovi, odnosno niže sistematske jedinice zemljišta, parcele u privatnom i društvenom sektoru kao i parcele u suvom ratarenju i u sistemima za navodnjavanje. Kao opšti zaključak konstatovano je da su zemljišta Vojvodine pogodna za proizvodnju kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane. Globalna procena stanja plodnosti i sadržaja opasnih i štetnih materija na nivou države ili njenog dela, treba da se prati najmanje jednom u 10 godina, radi izvođenja zaključka o globalnoj tendenciji rasta ili pada sadržaja pojedinih ispitivanih parametara. Iz tog razloga, i zbog nepovoljnih okolnosti do kojih je došlo tokom 1999. godine (izostavljanje ili neadekvatna primena đubriva i pesticida, izlivanje opasnih i štetnih materija u Pančevu i Novom Sadu, gorenje rafinerije nafte u Novom Sadu), 2002. godine je na 50 lokaliteta u Vojvodini ispitan kvalitet zemljišta. Rezultati su takođe pokazali da je Vojvodina pogodno područje za proizvodnju visoko vredne, kvalitetne i zdravstveno bezbedne hrane. U periodu 2002.-2005. Pokrajinski sekretarijat za zaštitu životne sredine i održivi razvoj Izvršnog veća AP Vojvodine finansirao je sprovođenje monitoringa nepoljoprivrednog zemljišta Vojvodine. U procesu evropske integracije, naša zemlja prilagođava svoj rad metodologiji EU, odnosno radu Evropske agencije za zaštitu životne sredine (EEA) koja prati stanje životne sredine prema pojedinim definisanim indikatorima. U odnosu na zemljište, većina propisanih indikatora stanja životne sredine EEA se prati i postoje podaci, kao i resusrsi za njihovo praćenje, ali je prikaz podataka drugačije organizovan u poređenju sa sistemom EEA. Novousvojen Zakon o zaštiti životne sredine obezbeđuje sprovođenje monitoringa indikatora stanja i zagađenja životne

sredine i utvrđuje kriterijume metodologije rada, što je potpuna osnova za uključivanje u sistem rada EEA.

Monitoring nepoljoprivrednog zemljišta na teritoriji pokrajine, se odvijao u dve faze: terenska istraživanja sa uzimanjem uzoraka i analitička istraživanja u laboratoriji. Terenska istraživanja su se odvijala u toku tri uzastopne godine (2002.-2005.). Izabarani su nepoljoprivredni lokaliteti pod različitim vidovima zaštite (Nacionalni park Fruška Gora, specijalni rezervati prirode, parkovi prirode) i zemljište koje se planira da bude zaštićeno prirodno dobro (ukupno 36 uzoraka godišnje). Takođe, za monitoring kvaliteta nepoljopivrednog zemljišta izabrani su lokaliteti industrijskih zona većih gradova Vojvodine (Novog Sada, Pančeva, Subotice, Zrenjanina, Sombora i Vrbasa (ukupno 7 uzoraka godišnje). Po izboru lokaliteta, opisu lokacije i utvrđivnju koordinata GPS sa tačnošću vraćanja na isto mesto 1-2 m, pristupilo se uzimanju uzoraka iz površinskog sloja 0-30 cm dubine.

Rezultati istraživanja su pokazali da u pogledu sadržaja opasnih i štetnih materija,

zemljište pod različitim kategorijama zaštite nije zagađeno, a zabeležen povišen sadržaj nikla na pojedinim lokalitetima nije antropogenog veæ je geohemijskog porekla. U zemljištima industrijskih zona je zabležen veæi sadržaj PAHova u poređenju sa zemljištima pod različitim kategorijama zaštite. U pogledu sadržaja teških metala, najnepovoljnije stanje je u blizini Fabrike akumulatora u Somboru gde je zabeležen izuzetno visok sadržaj olova, što zahteva sprovoðenje mera sanacije i remedijacije na ovom lokalitetu.

U cilju kontrole kvaliteta poljoprivrednog zemljišta i proizvodnje zdravstveno bezbedne hrane na teritoriji grada Novog Sada, Gradska uprava je zajedno sa Institutom za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, od 2003-2007. godine, finansirala monitoring zemljišta u baštama grada, kao i na proizvodnim parcelama individualnih povrtarskih proizvođača opštine Novi Sad.

Prigradska i gradska zemljišta su najčešće antropogena i zagađena usled blizine

frekventnih saobraćajnica, industrijskih postrojanja i sagorevanja fosilnih goriva (Purves, 1967; Davies et al., 1979; Spilter i Feder, 1979; Blum, 1998).

Povrtarske biljne vrste odlikuju se velikim zahtevima za mineralnim materijama,

zbog čega se redovno intenzivno đubre, međutim iz želje za što većim prinosom, često se nestručnom primenom, đubriva aplikuju u prekomernim dozama što dovodi do različitih promena u biološkoj ravnoteži agroekosistema i utiče na kvalitet prinosa. Neadekvatna primena pesticida može u najvećoj meri da utiče na zagađenost zemljišta i biljnih proizvoda (Wu et al., 1998, Kraus et al., 2000).

Na području gradskih bašti Novog Sada istraživanja Čuvardić i sar. (1997) i Sekulić-a i sar. (2001.) pokazala su da nepravilna primena đubriva dovodi do povećanja sadržaja biogenih elemenata do toksičnog nivoa, što ugrožava zdravstvenu ispravnost dobijenih biljnih proizvoda i sa druge strane utiče na zagađenje životne sredine (zemljišta i podzemnih voda).

Primena Sistema kontrole plodnosti zemljišta i upotrebe đubriva (SKPZ) prestavlja način kako izbeći ovakvu situaciju u poljoprivrednoj proizvodnji (Manojlović, 1988). Sistem je sa naučnog aspekta zasnovan na VI Kongresu Jugoslovenskog društva za proučavanje zemljišta (Rezolucija Kongresa, 1980.). Skupština Autonomne Pokrajine Vojvodine je 1985. godine usvojila Zakon o iskoriščavanju poljoprivrednog zemljišta kojim su kodificirane odredbe Sistema.Sistem obuhvata kontrolu svih faktora koji određuju plodnost zemljišta i dejstvo đubriva, odnosno preko ishrane utiču na rast, razviće i prinose biljaka, kao i mere kojima se ovi usmeravaju u cilju ostvarenja visoke I stabilne proizvodnje uz primenu ekonomičnosti i zaštitu biosfere.

Rezultati istraživanja uzoraka zemljišta uzetih sa lokaliteta pod baštenskom i

njivskom proizvodnjom povrća u gradskoj zajednici Novog Sada pokazali su da je sadržaj makrohraniva u zemljištu visok, u pojedinim slučajevima izmerene su i ekstremne vrednosti, što je posledica neprimenjivanja odredaba Sistema kontrole plodnosti zemljišta i đubrenja neodgovarajućim količinama mineralnih đubriva, pogotovo u baštenskoj proizvodnji uže gradske zajednice. Svi ispitivani uzorci sa nijivske proizvodnje i većina uzoraka iz baštenske proizvodnje povrća su pogodni za proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane. Da bi zadržali ovakvo stanje neophodno je da proizvođači primenjuju odredbe Sistema kontrole plodnosti i upotrebe đubriva.

Na osnovu rezultata monitoringa poljoprivrednog zemljišta na teritoriji grada Novog Sada 2003-2006. godine, odlučeno je da se i u 2008. godini nastavi istraživanje parametara plodnosti i zagađenosti poljoprivrednog zemljišta i da se istraživanja prošire i na nepoljoprivredno zemljište uključivanjem lokaliteta koji pokrivaju površine gradskih parkova.

METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA

Rad na projektu ”Programa praćenja kvaliteta poljoprivrednog i nepoljoprivrednog zemljišta na teritoriji grada Novog Sada”, tokom 2008. godine, odvijao se u dve faze:

- terenska istraživanja sa uzimanjem uzoraka i - analitička istraživanja u laboratoriji.

Terenski radovi Rekognosciranje terena i prikupljanje uzoraka zemljišta izvršeno je u toku proleća 2008. godine.

Zemljište je uzorkovano u narušenom stanju, agrohemijskom sondom iz površinskog sloja do dubine od 30 cm, po metodologiji Sistema kontrole plodnosti zemljišta, tako da jedan prosečan uzorak predstavlja 25-30 pojedinačnih uzoraka zemljišta. Uzorci nepoljoprivrednog zemljišta uzeti su iz sloja 0-5 cm.

GPS koordinate parcele određene su pomoću uređaja GARMIN Eltrex Venture sa sledećim parametrima: - Map Projection: Universal Transverse Mercator - UTM Specific Parameters: Longitude Origin E21°, Scale 0.9996, False Easting

+500000m, False Northing 0m - Zone Number: 34 - Datum: WGS84

Lokacije uzorkovanja zemljišta su podeljene u tri grupe (Tab.1): 1. poljoprivredno zemljište I pored frekventnih saobraćajnica 2. poljoprivredno zemljište II u blizini industrijskih zona 3. nepoljoprivredno zemljište

Tab.1 - Opis uzoraka zemljišta

Lab. broj Lokacija Dubina

cm Vegetacija Easting Northing

I Poljoprivredno zemljište lokacije pored frekventnih saobraćajnica red. br. 1-4 1 Rumenka 0-30 bašta 19 46.033 45 17.0302 Sremska Kamenica 0-30 bašta 19 50.060 45 13.2843 Kovilj 0-30 kukuruz 20 02.183 45 14.5284 Novi Sad - Klisa 0-30 bašta 19 49.813 45 17.617

II Poljoprivredno zemljište lokacije u blizini industrijskih zona red. br. 5 i 6 5 Industrijska zona «Šangaj» - NIS rafinerija nafte N.Sad 0-30 kukuruz 19 53.462 45 16.3576 Rumenka- asfaltna baza 0-30 jagodnjak 19 44.348 45 18.426

III Nepoljoprivredno zemljište (parkovi) red. br. 7 i 8 7 predškolska ustanova „Različak“ Narodnog fronta 45, NS 0-5 travnjak 19 50.178 45 14.2918 predškolska ustanova u Šangaju 0-5 travnjak 19 52.437 45 16.383

Laboratorijska ispitivanja

Druga faza rada na projektu su laboratorijska ispitivanja. Laboratorijska ispitivanja osnovnih hemijskih svojstava zemljišta, sadržaja opasnih i štetnih materija urađena su u Laboratoriji za agroekologiju, Zavoda za soju i agroekologiju, Naučnog Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu. Laboratorija za agroekologiju je akreditovana od strane Akreditacionog tela Srbije i Crne Gore - JUAT (sada Akreditaciono telo Srbije - ATS) sa sve vrste ispitivanja obavljene u ovom Projektu, a Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo je delatnost svih svojih radnih jedinica usaglasio sa zahtevima ISO 9.001 i ISO 14.000.

U pripremljenim uzorcima zemljišta (osušenim, samlevenimi prosejanim kroz sito otvora 2 mm) određene su sledeće hemijske karakteristike: - pH - vrednost određena je u suspenziji zemljišta sa vodom (10g : 25 cm3) i suspenziji

zemljišta sa kalijum-hloridom, potenciometrijski;

- Sadržaj CaCO3 određen je volumetrijski, pomoću Scheiblerov-og kalcimetra; - Sadržaj humusa određen je metodom Tjurin-a; - Ukupan sadržaj azota CHNS analizatorom; - Lakopristupačni fosfor (ekstrakcija sa amonijum-laktatom) – AL metodom; - Lakopristupačni kalijum (ekstrakcija sa amonijum-laktatom) – AL metodom; - Količina ukupnih mikroelemenata i teških metala Pb, Co, Cu, Cr, Ni, Cd, Mn, Fe i Zn

razaranjem zemljišta sa koncentrovanom HNO3 i H2O2; određivanje na aparatu ”Vista Pro”- Varian; metodom indukovane kuplovane plazme ICP - OES;

Korišćene su standardne mikrobiološke metode za detekciju pojedinih grupa i

rodova mikroorganizama: a) Metodom razređenja određen je ukupan broj mikroorganizama na

agarizovanom zemljištom ekstraktu, a brojnost amonifikatotra određena je na MPA (Pochon and Tardieux, 1962). Na bezazotnoj podlozi određena je zastupljenost diazotrofa (azotofiksatora): oligonitrofila i metodom “fertilnih kapi“ brojnost Azotobacter-a (Andreson, 1965). Brojnost aktinomiceta je određivana na podlozi sintetičkoj, a zastupljenost gljiva na Czapek-Dox podlozi.

b) Detekcija koliformnih bakterija određena je na brilijantin zelenoj laktoznoj

podlozi (BGLB), i Escherichia coli na Mac Conkey bujonu i endo agaru. Clostridium je detektovan na podlozi sa kazeinom, a Salmonella na SS agaru i Wilson Blair bizmut sulfitnom agaru.

- U okviru ispitivanja prisustva organskih zagađivača ispitano je prisustno perzistentnih

organo-hlornih pesticida i njihovih metabolita (α-HCH, β-HCH, lindan, δ-HCH, heptahlor, endosulfan, endosulfan sulfat, aldrin, heptahlor epoksid, DDE, dieldrin, DDD, endrin aldehid, DDT i endrin). Ispitivani su takođe polihlorisani bifenili (PCB) (Bal 28, Bal 52, Bal 101, Bal 138, Bal 153, Bal 180 i Bal 209) i policiklični aromatični ugljovodonici (PAH) (naftalin, acenaften, acenaftilen, fluoren, fenantren, antracen, fluoranten, piren, benzo(a)antracen, krizen, benzo(b)fluoranten, benzo(k)fluoranten, benzo(a)piren, dibenzo(a,h)antracen, benzo(g,h,i)perilen i indeno(1,2,3cd)piren). Pesticidi, polihlorisani bifenili i policiklični aromatični ugljovodonici su ekstrahovani mešavinom rastvarača u sokslet-aparatu (US EPA metode 3540C i 3630C), dobijeni ekstrakt je prečišćen na koloni silika gela. Prečišćeni ekstrakti pesticida, PCB-a i PAH-ova analizirani su pomoću kapilarne gasne hromatografije na gasnom hromatografu Agilent 6890NI sa masenim detektorom Agilent 8975B MSD. Korišena je kolona DB5-MS dužine 30 m i unutrašnjeg prečnika 0.32 mm.

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

- Osnovna hemijska svojstva U Tab. 2 i 3 prikazani su rezultati osnovnih hemijskih svojstava zemljišta na izabranim lokalitetima.

Jedno od najvažnijih hemijskih svojstava zemljišta je njegova reakcija (kako aktivna tako i potencijalna kiselost). Reakcija zemljišta direktno utiče na mobilnost hranljivih elemenata odnosno uslovljava njihovu pristupačnost za biljke, ali isto tako utiče na uspevanje pojedinih biljnih vrsta. Povrtarske kulture imaju različite zahteve prema reakciji zemljišta, ali pH vrednost zmeđu 6 i 6,5 je optimalna za većinu.

Reakcija ispitivanog poljoprivrednog i nepoljoprivrednog zemljišta je u širokom

dijapazonu. Potencijalna kiselost zemljišta u poljoprivrednog zemljišta kreće se od pH 5.97 do pH 7,34 jedinica, odnosno od slabo kisele do slabo alkalne sredine. Najveći broj ispitivanih uzoraka pripada klasi slabo alkalnih zemljišta, što ukazuje da na ovakvim parcelama treba primenjivati fiziološki kisela đubriva (npr. amonijum nitrat - AN, ureu i sl.). Tab.2 - Osnovna hemijska svojstva zemljišta

pH Lab. broj u KCl u H2O

CaCO3%

Humus %

Ukup. N %

AL-P2O5mg/100g

AL-K2O mg/100g

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica red. br. 1-41 7,19 8,27 5,83 3,14 0,215 216,5 103,20 2 7,03 7,78 2,91 2,41 0,179 215,5 84,55 3 5,97 7,20 0 2,32 0,172 6,3 24,97 4 7,34 8,05 5,00 2,81 0,209 62,2 21,53 II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona red. br. 5 i 6 5 7,24 8,07 15,00 3,55 0,243 10,3 12,71 6 7,06 8,14 0,83 3,37 0,231 12,7 29,31

III Nepoljoprivredno zemljište (predškolske ustanove) red. br. 7 i 8 7 7,41 8,35 8,33 2,51 0,186 - - 8 7,36 8,10 15,41 3,63 0,249 - -

Tab.3 - Minimalne, maksimalne i prosečne vrednosti osnovnih hemijskih svojstava ispitivanih zemljišta

pH u KCl u H2O CaCO3

% Humus

% Ukup. N %

AL-P2O5mg/100g

AL-K2O mg/100g

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica Min 5.97 7.20 0.00 2.32 0.172 6.30 21.53 Max 7.34 8.27 5.83 3.14 0.215 216.50 103.20

Prosek 6.88 7.83 3.44 2.67 0.194 125.13 58.56 II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona

Prosek 7.15 8.11 7.92 3.46 0.237 11.5 21.01 III Nepoljoprivredno zemljište (predškolske ustanove)

Prosek 7.38 8.22 11.87 3.07 0.218 - -

Značaj sadržaja CaCO3 u zemljištu se ogleda pre svega preko smanjenog uticaja Ca jona na strukturu kod zemljišta sa njegovim niskim sadržajem. Ekstremno visoke vrednosti su štetne zbog imobilizacije usvajanja pojedinih mikroelemenata od strane biljaka. Vrednosti sadržaja CaCO3 u zemljištu se sporo menjaju tokom vremena. Određuje se jednom u četiri godine koliko traje i turnus za bilansiranje hranljivih materija u Sistemu kontrole plodnosti zemljišta.

Sadržaj CaCO3 u zemljištu ispitivanih lokaliteta je u širokom rasponu od

beskarbonatnog zemljišta do 15,41 %. Najveći broj uzoraka pripada klasi vrlo karbonatnih zemljišta što može uticati na manju pristupačnost pojedinih mikroelemenata za gajene biljke.

Jedan od vrlo važnih pokazatelja plodnosti zemljišta je sadržaj humusa, jer su on,

ali i njegov kvalitet osnov plodnosti zemljišta. Zemljišta bogata humusom sadrže velike zalihe biogenih elemenata koje humus čuva od ispiranja, a po mineralizaciji stavlja biljkama na raspolaganje. Baštenska i uopšte povrtarska proizvodnja, je vrlo često praćena navodnjavanjem sa velikom količinom i nažalost često nekvalitetnom vodom, što ima negativan uticaj na strukturu i na hemijske osobine zemljišta. Humus upravo predstavlja pufer sistem za ublažavanje ovakvih negativnih uticaja.

Na osnovu analize humusa, zabrinjavajuće je visoko učešće slabo humoznih

zemljišta. Na ovim zemljištima je obavezna primena organskih đubriva (stajnjak, kompost i dr.), a kod poljoprivrednih zemljište i zaoravanje žetvenih ostataka.

Povrće i ratarski usevi iznose značajnu količinu biogenih elemenata. Zbog toga je

neophodno obezbediti njihovu optimalnu količinu u zemljištu pravilnim đubrenjem organskim i mineralnim đubrivima.

Đubrenje bez prethodne analize zemljišta, kakvo je bilo najčešće u proteklom

periodu, dovelo je do situacije da se sadržaj lakopristupačnog fosfora (AL P2O5) u

ispitivanim zemljištima kreće u širokim granicama – od vrlo niskog do u dva slučaja toksičnog sadržaja. Ovako visok sadržaj fosfora dovodi do imobilizacije usvajanja i transporta jona pojedinih biogenih mikroelemenata (gvožđe, cink, mangan, bakar i bor). Pored toga ovaj višak fosfora smanjuje nutritivni i tehnološki kvalitet povrtarskih proizvoda. Ovaj problem je izražen na lokalitetima broj 1 (sadržaj P2O5 je 216.5 mg/100g zemljišta) i broj 2 (215.5 mg/100g zemljišta) na poljoprivrednom zemljištu - lokacije pored frekventnih saobraćajnica

Ovi podaci pokazuju da poljoprivredni proizvođači nedovoljno poznaju osobine

svojih proizvodnih parcela, osobine gajene biljne vrste i pojedine sorte i hibrida i da ne primenjuju odredbe Sistema kontrole plodnosti zemljišta i racionlane upotrebe đubriva.

U pogledu sadržaja lakopristupačnog kalijuma (AL K2O) stanje je povoljnije.

Njegov prosečan sadržaj odgovara potrebama povrtarskih i ratarskih biljnih vrsta, te se preporučuje da se đubrenjem kalijumovim đubriva, na ovim parcelama održi optimalna plodnost zemljišta.

- Mikroelementi i teški metali U uzorcima poljoprivrednog zemljišta pored saobraćajnica i u blizini industrijskih

zona i u uzorcima nepoljoprivrednog zemljišta, određen je ukupni sadržaj mikroelemenata i teških metala (Tab. 4 i 5). Maksimalno dozvoljene količine ovih elemenata u zemljištu navedene su prema Pravilniku o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu - Službeni Glasnik Republike Srbije 23/1994.

Da bi biljke mogle da rastu i razvijaju se moraju usvajati iz zemljišta kako

neophodne makro biogene elemente tako i mikro biogene elemente. Za formiranje visokih, stabilnih i kvalitetnih prinosa povrtarskih biljaka bitno je da neophodnih biogenih elemenata u zemljištu bude uvek dovoljno u pristupačnoj formi.

Na rastvorljivost i pristupačnost mikroelemenata u zemljištu, u najvećoj meri

utiče pH reakcija zemljišta, sadržaj kalcijum karbonata i pristupačnog fosfora u zemljištu. S obzirom na ova svojstva zemljišta, na ispitivanim lokalitetima, sa izuzetkom lokaliteta 3 i 6 sa vrlo visokim sadrržajem fosfora, ne očekuje se značajniji nedostatak ovih neophodnih elemenata.

Izrazom "teški metali" se označava velika grupa elemenata koja ispoljava izuzetnu

toksičnost po žive organizme, odnosno životnu sredinu. Epitet "teški" potiče od činjenice da većina ovih elemenata ima zapreminsku masu veću od 6 kg/dm3, međutim zbog svoje poznate toksičnosti u ovu grupu se ubrajaju i neki metali sa manjom zapreminskom masom, (npr. Be) zatim metaloidi (As i At) pa čak i neki nemetali (Se). Prema ovome, upotreba izraza "toksični elementi" bi bolje odgovarala, međutim neki od ovih elemenata (Co, Cr, Cu, Mn, Mo i Zn) su u niskim koncentracijama esencijalni za žive organizme a tek pri višim koncentracijama ispoljavaju toksično destvo. Nova težnja u terminologiji ovih elemenata je da se oni označe kao "elementi u tragovima" (eng. trace elements) jer

se u prirodi nalaze u malim količinama. Danas se u veoma brojnim i opsežnim istraživanjima u ovoj oblasti ravnopravno koriste oba izraza: "teški metali" (eng. heavy metals) i "elementi u tragovima" (eng. trace elements) a u upotebi je, sve češće, i termin „potencijalno toksični elementi“ ili (PTE). U našem zakonodavstvu (Sl. Glasnik RS 23/94) ovi elementi su označeni kao štetne (Cu, Zn i B) i opasne materije (Cd, Pb, Hg, As, Cr, Ni, F).

Teški metali dospevaju u zemljište raspadanjem stena i minerala na kojima se

formira zemljište, a koji u svom sastavu sadrže i teške metale-najčešće: Cu, Zn, Ni, Pb, Al, Cr. Prirodni sadržaj teških metala u zemljištu najčešće je toliko mali da nema značajnijeg uticaja na zagađivanje agroekosistema. Međutim, u poslednje vreme, u nekim poljoprivrednim zemljištima ima sve više teških metala iako ih nije bilo u takvoj količini u stenama i mineralima od kojih je obrazovano zemljište. Uzrok povećanom sadržaju teških metala u nekim zemljištima je veliki broj industrijskih postrojenja za preradu metala (rudnici, topionice metala), koji zagađuju vazduh teškim metalima, i koji u vidu kiše, gasova i čađi dospevaju na površinu zemljišta. Sagorevanje fosilnih goriva (ugalj, nafta) u termoelektranama, industriji, domaćinstvima takođe značajno doprinosi zagađivanju životne sredine teškim metalima. Poseban problem predstavljaju izduvni gasovi automobla, koji olovom zagađuju zemljište u neposrednoj blizini puteva (do 100 m) .

Pojedini teški metali dospevaju u zemljište primenom hemijskih sredstava za zaštitu biljaka. Pre pojave sintetičkih organskih preparata, korišćeni su preparati koji su sadržali As, Hg, Zn, Cu i Pb i koji su dosta korišćeni u voćarsko-vinogradarskoj proizvodnji. Dugotrajna primena bordovske čorbe takođe doprinosi povećanju koncentracije bakra u zemljištu. Pored toga i mineralna đubriva, u prvom redu fosforna, mogu da budu izvor teških metala u zemljištu, posebno ako se ova đubriva proizvode od sirovih fosfata koji mogu da sadrže veću količinu teških metala. Na ovaj način u zemljište dospevaju Cd, Zn i Ni.

Nekontrolisana upotreba otpadnih industrijskih i komunalnih voda za zalivanje i

korišćenje komposta, gradskog smeća i kanalizacionog mulja za organsko đubrivo, takođe predstavlja značajan izvor teških metala za zemljište. Pored neophodnih elemenata za ishranu biljaka ova organska đubriva često sadrže i teške metale. Kako sastav komposta, gradskog smeća i kanalizacionog mulja može da bude veoma različit, pre njegove primene u poljoprivredi, neophodno je proveriti njegov sastav i poštovati pravila o dozvoljenom sadržaju zagađivača i načinu njegove primene.

Tab.4 - Ukupni sadržaj mikroelemenata i teških metala u zemljištu (u cc HNO3 + H2O2) (mg/kg)

Lab. br.

Cu mg/kg

Zn mg/kg

Co mg/kg

Mn mg/kg

As mg/kg

Pb mg/kg

Cd mg/kg

Ni mg/kg

Cr mg/kg

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica red. br. 1-4 1 32.43 99.49 10.96 663.60 6.43 22.67 0.19 32.27 40.42 2 42.62 110.38 13.06 725.90 8.63 26.09 0.25 47.43 50.57 3 26.45 79.53 14.10 756.00 10.36 23.74 0.15 41.26 51.55 4 25.22 69.94 9.85 481.50 8.09 20.81 0.17 28.62 31.80

II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona red. br. 5 i 6 5 30.21 85.92 11.49 337.60 6.73 26.66 0.28 34.52 39.27 6 24.15 68.07 12.37 655.60 9.02 20.75 0.14 36.33 44.59

III Nepoljoprivredno zemljište (predškolske ustanove) red. br. 7 i 8 7 18.05 65.40 8.49 390.00 6.17 19.02 0.15 24.33 29.53 8 24.69 81.12 7.78 288.30 6.00 19.88 0.22 32.32 28.77

MDK 100.00 300.00 / / 25.00 0 100.00 3.00 50.00 100.00

MDK = Maksimalno dozvoljena količina prema Pravilniku o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja (Sl. Glasnik RS 23/1994) Tab.5 – Minimalne, maksimalne i prosečne vrednosti ukupnog sadržaja mikroelemenata i teških metala u zemljištu (mg/kg)

Cu Zn Co Mn As Pb Cd Ni Cr

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica Min 25.22 69.94 9.85 481.50 6.43 20.81 0.15 28.62 31.80Max 42.62 110.38 14.10 756.00 10.36 26.09 0.25 47.43 51.55

Prosek 31.68 89.84 11.99 656.75 8.38 23.33 0.19 37.40 43.58II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona

Prosek 27.18 77.00 11.93 496.60 7.88 23.71 0.21 35.42 41.93III Nepoljoprivredno zemljište (predškolske ustanove)

Prosek 21.37 73.26 8.14 339.15 6.08 19.45 0.18 28.32 29.15MDK 100.00 300.00 / / 25.00 100.00 3.00 50.00 100.00

U svim uzorcima poljoprivrednog zemljišta koje se nalazi u blizini industrijskih

zona i frekventnih saobraćajnica kao i zemljišta dečijih igrališta u okviru objekata predškolske ustanove (Tab. 4) izmeren je niži sadržaj mikroelemenata i teških metala od MDK prema Pravilniku o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu (Službeni Glasnik Republike Srbije 23/1994).

Na lokalitetu Sremska Kamenica-park izmeren je najviši sadržaj nikla od 47,43 mg/kg koji je veoma blizak maksimalno dozvoljenoj koncentraciji od 50mg/kg, međutim, ranija istraživanja Laboratorije za zemljište i agroekologiju (Sekulić et al. 2005; Vasin et al., 2004) su pokazala da je nikal u zemljištima na obroncima Fruške Gore uglavnom

geohemijskog porekla odnosno da se u ovim zemljištima prirodno nalazi u povišenoj koncentraciji.

Veoma je značajno da je sadržaj teških metala, posebno olova i kadmijuma u uzorcima zemljišta sa dečijih igrališta veoma nizak te ne postoji opasnost od akutnog ili hroničnog trovanja dece prilikom slučajne ingerstije ovog zemljišta.

- Mikrobiološka svojstva zemljišta

Zemljište je složen i dinamičan sistem u kome se većina bioloških procesa odvija

zahvaljujući mikroorganizmima. Zemljišni mikroorganizmi, kao veoma heterogena grupa organizama, svojim prisustvom i enzimatskim sistemima učestvuju sa 60-90% u celokupnoj metaboličkoj aktivnosti zemljišta. Oni pomažu pripremanju asimilativa neophodnih za ishranu biljaka i produkuju bioaktivne materije tipa auksina, giberelina i vitamina. Mikroorganizmi razgrađuju pesticide i indikatori su nepovoljnog uticaja teških metala kao i promena fizičko-hemijskih svojstava zemljišta.

Mikroorganizmi su najznačajnija komponenta biološke faze zemljišta. Oni su važan indikator plodnosti ili procesa degradacije zemljišta (smanjenjenje biodiverziteta, poremećaj hranidbenih ciklusa, akumulacija polutanata, redoks statusa), kao i sanitarnog statusa. Dominantnost pojedinih grupa mikroorganizama usmerava procese ka sintezi ili razgradnji organske i neorganske materije, koja dospeva u zemljište, i time određuje kvalitet/zdravlje zemljišta. Zastupljenost mikroorganizama, njihov medjusobni odnos i dinamika enzima je odraz biološke aktivnosti (biogenosti) odredjenog ekosistema.

Tab.6 Ukupan broj mikroorganizama, Azotobacter sp. i aktivnost dehidrogenaze (DHA)

Broj mikroorganizama/g aps. suvog zemljista Lab. broj

Dubina (cm) Uk. broj mikroba

x 106Azotobacter

x 102

DHA ug TPF g-1 zemljišta

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica red. br. 1-4

1. 0-30 706,06 78,10 512 2. 0-30 1006,22 147,59 279 3. 0-30 666,58 3,02 271 4. 0-30 689,67 198,28 506

PROSEK 767,13 106,75 392 II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona red. br. 5-6

5. 0-30 653,70 21,63 477 6. 0-30 368,50 124,91 418

PROSEK 511,10 73,27 447.5 III Nepoljoprivredno zemljište red. br. 7-8

7. 0-5 480,16 14,09 1567 8. 0-5 766,07 24,94 2765

PROSEK 623,11 19,52 2166

Na aktivnost mikroorganizama utiču fizičko-hemijska svojstva zemljišta,

klimatski uslovi, agromeliorativne mere, biljna vrsta, primena pesticida, prisustvo teških metala i zagađivači kao i međusobni odnos mikrobne populacije. Fizičko-hemijska karakteristike zemljišta su najvažnije svojstvo koje utiče na aktivnost mikroorganizama. Rezultati pokazuju da su u ispitivanim zemljištima konstatovana visoka brojnost ukupne mikroflore, azotobaktera (tab.6), zatim amonifikatora i oligonitrofila (tab.7). U bezkarbonatno, blago kiselom zemljištu, sa veoma niskim sadrzajem fosfora na lokalitetu Kovilja zabelezene su niske vrednosti azotobaktera i dehidrogenaze (tab. 6) i aktinomceta (tab.7). Tab.7 Zastupljenost amonifikatora, oligonitrofila, aktinomiceta i gljiva

Broj mikroorganizama/g aps. suvog zemljista Lab. broj

Dubina (cm) Amonifikatori

x 106Oligonitrofili

x 105Aktinomicete

x 104Gljive x 104

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica red. br. 1-4 1. 0-30 149,96 469,88 23,74 1,25 2. 0-30 569,36 511,64 9,66 6,56 3. 0-30 177,51 350,20 5,25 21,74 4. 0-30 480,47 232,19 40,23 20,69

PROSEK 344,33 390,97 19,72 12,56 II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona red. br. 5-6

5. 0-30 493,06 501,71 38,31 17,30 6. 0-30 522,14 473,43 24,98 2,50

PROSEK 507,60 487,57 31,65 9,90 III Nepoljoprivredno zemljište red. br. 7-8

7. 0-5 483,54 273,89 37,20 21,42 8. 0-5 341,46 519,95 56,54 18,85

PROSEK 412,50 396,92 46,87 20,13 Višegodišnja istraživanja na lokalitetima Vojvodine pokazuju da su mikrobiološka

svojstva značajna za karakterizaciju zemljišta (Milošević et al., 2003; Tintor i sar., 2006). U oraničnom sloju poljoprivrednih zemljišta pokazatelji opšte biološke aktivnosti ukupan broj mikroorganizama, Azotobacter-a i dehidrogenazna aktivnost su visoki, naročito do 30 cm dubine profila (Milošević i sar., 2003).

Na nepoljoprivrednim zemljištima ustanovljena je visoka vrednost dehidrogenaze (tab.6) koja je pokazatelj nivoa oksidoredukcionih procesa .

Tab. 8. Zastupljenost ukupnog broja koliformnih bakterija, Escherichia coli i Klebsiella sp.

Broj mikroorganizama/g aps. suvog zemljista Lab. broj

Dubina (cm) Uk. broj mikroba

x 107Escherichia coli

x 101Klebsiella sp.

x 101

III Nepoljoprivredno zemljište red. br. 7-8 7. 0-5 13,53 0,00 0,00 8. 0-5 94,79 0,00 0,00

PROSEK 54,16 0,00 0,00

Zastupljenost ukupnog broja koliformnih bakterija (najvazniji predstavnici E. coli,

Klebsiella, Citrobacter i Enterobacter) je visoka. (tab.8). U zemljištu na oba lokaliteta nisu utvrđene koliformne bakterije Escherichia coli i Klebsiella sp, koji su indikatori svezeg fekalnog zagađenja Hunter i McDonald (1992) su dobili značajne razlike u zastupljenosti između broja ukupnih (total) koliforma i brojnosti E. coli. Po ovim autorima smanjena vlaznost značajno inhibiše rast i razviće E. coli. Međutim, i visoka zastupljenost ukupnog broja koliforma ukazuje na mogućnost velike prisutnost Citrobacter i Enterobacter, odnosno izazivača urinarnih i crevnih infekcija.

- Organski kontaminanti zemljišta

U poljoprivrednom i nepoljoprivrednom zemljištu na teritoriji grada ispitan je sadržaj ostataka pesticida, policikličnih aromatičnih ugljovodonika i polihlorisanih bifenila.

U tabelama 9-14 su prikazani rezultati ispitivanja prisustva perzistentnih organskih polutanata (POP) u zemljištu na teritoriji grada Novog Sada. Odabrane lokacije se nalaze pored saobraćajnica i industrijskih postrojenja koji su poznati kao izvori POP jedinjenja u koja pored ostalih spadaju i pesticidi, policiklični aromatični ugljovodonici (PAH) i polihlorisani bifenili (PCB), takođe uzeta su i dva uzorka zemljišta sa igrališta u okviru objekata predškolske ustanove

U našoj zemlji ne postoji zakonom regulisana vrednost za maksimalno dozvoljene količine (MDK) ostataka pesticida i PCB-a u zemljištu. Postoji samo predlog da MDK za zbir lindana i njegovih metabolita bude 0,06 mg/kg a.s.z. (a.s.z. - apsolutno suvog zemljišta), dok je predlog za zbir DDT-a i njegovih metabolita 0,1 mg/kg a.s.z. (Šovljanski i sar. 1989)

Maksimalno dozvoljena količina (MDK) policikličnih aromatičnih ugljovodonika u zemljištu namenjenom organskoj proizvodnji regulisana je Pravilnikom o organskoj proizvodnji koji je objavljen u SL SRJ 51/2002. i iznosi 1mg/kg a.s.z.

Po nemačkom zakonu (Federal Soil Protection and Contaminated Sites Ordinance – BbodSchV, 12.07.1999) razgraničen je uticaj prisustva organskih kontaminanata u zemljištu na ljude, biljke i na podzemne vode.

Uticaj kontaminacije zemljišta na ljude podrazumeva definisanje maksimalno

dozvoljene koncentracije kontaminanta u zemljištu koja neće uticati na zdravlje ljudi

ukoliko dođe do direktne ingestije zemljišta. Ovako su zemljišta svrstana po nameni: na zemljšta za igrališta, za stanovanje (izgradnju stambenih naselja), za parkove i za indistrijske objekte. MDK vrednosti su prikazane u tabeli 9.

Tab. 9. MDK organskih kontaminanata u zemljištu (za slučaj ingestije) sa različitim namenama korišćenja (BbodSchV, 12.07.1999)

ZEMLJIŠTE→ČOVEK (direktna ingestija zemljišta) Supstanca Igrališta Naselja Parkovi Industrija mg/kg a.s.z. Aldrin 2 4 10 ---- Benzo(a)piren 2 4 10 12 DDT 40 80 200 ---- HCH zbir 5 10 25 400 PCB 0,4 0,8 2 40

Uticaj kontaminiranog zemljišta na biljke prikazan je u tabeli 10. Maksimalno

dozvoljena količina benzo(a)pirena u zemljištu za poljoprivrednu proizvodnju i gajenje povrća je 1 mg/kg a.s.z., a polihlorisanih bifenila u livadskom zemljištu 0.2 mg/kg a.s.z.

Tab. 10. MDK za benzo(a)piren u zemljištu namenjom poljoprivrednoj proizvodnji

ZEMLJIŠTE→BILJKA Poljoprivreda, bašte sa povrćem

Supstanca mg/kg a.s.z. BaP 1

Livade, u sloju od 0-10 cm PCB(6)* 0,2

* izražen kao zbir 6 karakterističnih predstavnika (Bal 28, Bal 52, Bal 101, Bal 138, Bal 153, Bal 180)

Nemački pravilnik takođe definiše upozoravajuće vrednosti sadržaja

kontaminanata u zemljištu koje su predstavljene u tabeli 11. i zavise od tipa zemljišta. Nalaz organskih jedinjenja u zemljištu u ovim koncentracijama navodi na zaključak da je proces akumulacije štetnih materija započeo te da je potrebno definisati izvore kontaminacije i nastaviti dalji monitoring sadržaja organskih jedinjenja u tom zemljištu. Upozoravajuće vrednosti su vezane za sadržaj organske materije (humus) u zemljištu koja može prirodno biti nosilac drugih organskih jedinjenja pa se ovakve koncentracije ne zovu zagađenjem nego je to prirodan nivo prisustva organskih jedinjenja u zemljištu sa visokim sadržajem humusa.

Tab. 11. Upozoravajuće vrednosti sadržaja organskih jedinjenja u zemljištu

Zemljište PCB (6) BaP PAH (16)*

mg/kg a.s.z. humus > 8 % 0,10 1,0 10 humus < 8 % 0,05 0,3 3,0

* izražen kao zbir 16 karakterističnih predstavnika

Saobraćajnice Sadržaj PAH-ova u zemljištu pored prometnih gradskih ulica se kreće od

0.1699mg/kg do 0.4275mg/kg a.s.z. Najviši sadržaj 16 predstavnika ove grupe je nađen u zemljištu uzorkovanom u Kovilju. Sadržaj zbira 16 PAH-ova u zemljištu pored prometnih ulica je na prihvatljivom nivou.

U zemljištima pored prometnih ulica nije detektovan ni jedan od 6 predstavnika PCB-ja.

Rezultati ispitivanja pesticida ukazuju da je zbir DDT + DDD + DDE najviši u zemljištu na lokalitetu Klisa, i iznosi 0.007 mg/kg a.s.z., što je daleko niže od nacionalne predložene vrednosti od 0,1 mg/kg. U zbiru sa 100 % učestvuje DDT što govori da proces degradacije osnovnog jedinjenja još uvek nije dominantan. Ostaci lindana i njegovih metabolita su detektovani u tri od četiri uzorka zemljišta i njihov zbir se kreće u intervalu od 0.009 do 0.015 mg/kg a.s.z. što je četiri puta niže od predložene nacionalne vrednosti od 0,06 mg/kg.

Industrija Sadržaj PAH-ova u dva uzorka zemljišta u blizini industrijskih zona iznosi 0.24

odnosno 0.35 mg/kg a.s.z. Nađene količine PAH-ova u zemljištu su niže od maksimalno dozvoljenih po nemačkim kriterijumima za zemljište.

U zemljištima u blizini industrijskih zona nije detektovan ni jedan od 6 predstavnika PCB-ja.

Sadržaj DDT-a i metabolita u blizini industrijskih postrojenja je u prihvatljivim granicama i iznosi 0.025 mg/kg za uzorak uzet u industrijskoj zoni “Šangaj” i 0.009 mg/kg a.s.z u zemljištu uzorkovanom pored asfaltne baze u Rumenci. Prisustvo HCH metabolita je detektovano samo u uzorku iz industrijske zone “Šangaj” ali je višestruko niže od predložene nacionalne vrednosti od 0,06 mg/kg.

Sve nađene vrednosti su daleko ispod MDK vrednosti nemačkog zakona o zemljištu (BbodSchV, 12.07.1999).

Dečija igrališta Ispitana su zemljišta na dečijim igralištima koja pripadaju predškolskoj ustanovi

“Različak”, na Limanu III i predškolskoj ustanovi u Šangaju. Rezultati ispitivanja sadržaja PCB-a su na nivou tragova.

Ukupan sadržaj 16 jedinjenja iz grupe PAH-ova iznosi 1.33 mg/kg a.s.z. u zemljištu igrališta na Limanu III i 0.94 mg/kg a.s.z. u zemljištu na igralištu obdaništa u Šangaju. Ukupan sadržaj PAH-ova u zemljištu parkova je ispod maksimalno dozvoljene vrednosti za igrališta propisane nemačkim zakonom o zemljištu

Ni u jednom uzorku nije detektovano prisustvo lindana i njegovih metabolita. Ukupan sadržaj DDT-a i njegovih metabolta je značajno ispod predložene nacionalne maksimalno dozvoljene vrednosti, i MDK vrednosti po nemačkim standardima za zemljište na igralištima. Tab. 12. PCB-ovi u zemljištu (mg/kg) (LOD = granica detekcije)

Red. Broj

PCB 28 LOD 0.0005

mg/kg

PCB 52 LOD 0.0005

mg/kg PCB 101

LOD 0.0005 mg/kg

PCB 138LOD 0.0005

mg/kg PCB 153

LOD 0.0005 mg/kg

PCB 180 LOD 0.0005

mg/kg Zbir

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica red. br. 1-4 1 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD 2 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD 3 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD 4 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona red. Br. 5-6

5 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD 6 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD

III Nepoljoprivredno zemljište (predškolske ustanove) 7 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD 8 < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD < LOD

Tab. 13. Sadržaj PAH-ova u zemljištu (mg/kg a.s.z.)

Red

. Bro

j

Nap

htha

lene

Ace

naph

thyl

ene

Ace

naph

then

e

Fluo

rene

Phen

anth

rene

Ant

hrac

ene

Fluo

rant

hene

Pyre

ne

Chr

ysen

e

Ben

z(a)

anth

race

-ne

Ben

z(b)

flu

oran

then

e

Ben

z(k)

flu

oran

then

e

Ben

zo(a

) pyr

ene

Inde

no(1

23-

cd)p

yren

e

Dib

enz(

ah)a

n-th

race

ne

Ben

zo(g

hi)

pery

lene

Zbi

r

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica 1 n.d. n.d n.d. n.d. 0.1444 n.d. n.d. 0.0061 0.0055 n.d. 0.0038 0.0101 n.d. n.d. n.d. n.d. 0.1699 2 n.d. 0.0153 0.0359 n.d. n.d 0.2111 0.0057 n.d 0.0031 0.0265 0.0422 0.0626 0.0229 n.d. n.d n.d. 0.3984 3 n.d. n.d n.d n.d. 0.2535 0.0057 n.d 0.0032 0.0265 0.0422 0.0626 0.0229 0.0108 n.d. n.d n.d. 0.4275 4 n.d. n.d n.d n.d. 0.2315 0.0090 n.d 0.0070 0.0905 n.d 0.0174 0.0063 n.d n.d. n.d n.d. 0.3617

II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona 5 n.d. n.d n.d n.d. 0.1818 0.0114 n.d 0.0061 0.0191 n.d n.d 0.0218 n.d n.d. n.d n.d. 0.2404 6 n.d. n.d n.d n.d. 0.2216 0.0125 0.0197 0.0147 0.0160 0.0225 0.0431 n.d n.d n.d. n.d n.d. 0.3503

III Nepoljoprivredno zemljište (predškolske ustanove) 7 n.d. 0.0359 0.0227 n.d. 0.3047 0.0478 0.1006 0.0069 0.2991 0.0988 0.2508 n.d 0.0383 n.d. 0.1248 n.d. 1.3308 8 n.d. 0.0593 0.0606 n.d. 0.4972 0.0347 0.0665 0.0007 0.1315 0.0222 0.0107 0.0559 n.d n.d. n.d n.d. 0.9395

Tab. 14. Sadržaj pesticida i njihovih metabolita u zemljištu (mg/kg)

Red

. bro

j

BH

C a

lpha

isom

er

BH

C b

eta

isom

er

Lind

an

BH

C d

elta

isom

er

Σ H

CH

Hep

tach

lor

Hep

tach

lor e

poxi

de

Σ H

epta

hlor

+Hep

tahl

. ep

ok.

Endo

sulfa

n (a

lpha

isom

er)

Endo

sulfa

n (b

eta

isom

er)

Endo

sulfa

n su

lfate

Σ E

ndos

ulfa

n

Ald

rin

Die

ldrin

Endr

in k

eton

e

Endr

in a

ldeh

yde

Σ..d

rini

DD

E

DD

D

DD

T

Σ D

D.

I Poljoprivredno zemljište - lokacije pored frekventnih saobraćajnica 1 n.d. 0.015 n.d. n.d. 0.015 n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. 0.041 n.d. 0.085 0.126 n.d. 0.005 n.d. 0.005

2 n.d. n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. 0.055 n.d. 0.108 0.163 n.d. n.d. 0.006 0.006

3 n.d. 0.012 n.d. n.d. 0.012 n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. 0.021 n.d. 0.089 0.110 n.d. n.d. n.d. 0.000

4 n.d. 0.009 n.d. n.d. 0.009 n.d. n.d. 0.000 0.016 n.d. n.d. 0.016 n.d. 0.017 n.d. 0.128 0.145 n.d. n.d. 0.007 0.007

II Poljoprivredno zemljište - lokacije u blizini industrijskih zona 5 n.d. n.d. 0.009 n.d. 0.009 n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. 0.025 n.d. 0.170 0.195 n.d. n.d. 0.025 0.025

6 n.d. n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. 0.020 0.067 0.206 0.293 n.d. n.d. 0.009 0.009

III Nepoljoprivredno zemljište (predškolske ustanove)

7 n.d. n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. 0.046 n.d. 0.131 0.177 n.d. n.d. 0.004 0.004

8 n.d. n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. 0.000 n.d. n.d. n.d. 0.000 n.d. 0.038 n.d. 0.095 0.133 n.d. n.d. 0.007 0.007

ZAKLJUČAK Na osnovu ispitivanja uzoraka zemljišta uzetih sa lokaliteta na poljoprivrednom zemljištu pored saobraćajnica i u blizini industrijskih zona, i na nepoljoprivrednom zemljištu u gradskoj zajednici Novog Sada, u pogledu njegovog kvaliteta mogu se doneti sledeći zaključci:

Ispitivano zemljište u pogledu vrednosti osnovnih hemijskih osobina (pH, sadržaj

CaCO3, sadržaj humusa) uglavnom zadovoljava zahteve poljoprivredne ratarski i povrtarske proizvodnje.

Sadržaj pristupačnog fosfora u ispitivanim zemljištima veoma varira, od vrlo niskog do vrlo visokog i štetnog sadržaja, što je posledica neprimenjivanja odredaba Sistema kontrole plodnosti zemljišta i đubrenja neodgovarajućim količinama mineralnih đubriva.

Sadržaj pristupačnog kalijuma u ispitivanim zemljištima odgovara potrebama

povrtarskih i ratarskih biljnih vrsta, te se preporučuje da se đubrenjem kalijumovim đubriva, na ovim parcelama održi optimalna plodnost zemljišta.

U svim uzorcima poljoprivrednog zemljišta pored saobraćajnica i u blizini

industrijskih zona i u uzorcima nepoljoprivrednog zemljišta izmeren je niži sadržaj mikroelemenata i teških metala od MDK prema Pravilniku o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu (Službeni Glasnik Republike Srbije 23/1994).

Visok sadržaj humusa i neutralno do bago alkalna reakcija zemljišta je globalno

uticalo na visoke vrednosti ukupnog broja mikroorganizama, azotobaktera (sem na lokalitetu Magistralni put 21, Ind. zoni Jug i Limanskom parku), zatim amonifikatora i oligonitrofila na svim ispitivanim zemljištima (tab. 1, 2)

Globalno, brojnost ispitivanih grupa mikroorganizama u poljoprivrednim

zemljištima je visoka, ali nije u korelaciji sa dehidrogenaznom aktivnošću s obzirom da je ustanovljen nizak nivo oksido redukcionih procesa za poljoprivredna zemljišta.

Brojnost aktinomiceta je u svim ispitivanim zemljištima ujednačena i niža u

odnosu na prisustvo gljiva.

Opšta biološka aktivnost nepoljoprivrednih zemljišta (parkova) je neujednačena, ali su vrednosti ukupnog broja i dehidrogenazne aktivnosti veoma visoke.

Odsustvo koliformnih bakterija i E. coli su konstatovani u svim uzorcima zemljištima.

Prisustvo PCB kongenera nije deektovano ni u jednom uzorku zemljišta.

Ukupan sadržaj PAH-ova je kod svih uzoraka u prihvatljivim granicama.

Sadržaj DDT-a i metabolita je niži od predložene nacionalne maksimalno dozvoljene vrednosti (0,1 mg/kg) u svim uzorcima zemljišta.

Sadržaj HCH i metabolita je niži od predložene nacionalne maksimalno

dozvoljene vrednosti (0,06 mg/kg) u svim ispitanim uzorcima.

Od sedam ispitivanih uzoraka poljoprivrednog zemljišta uzetih na lokalitetima pored saobraćajnica i u blizini industrijskih zona u gradskoj zajednici Novog Sada svi po sadržaju opasnih i štetnih materija odgovaraju kvalitetu zemljišta za proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane. Da bi zadržali ovakvo stanje neophodno je da proizvođači primenjuju odredbe Sistema kontrole plodnosti i upotrebe đubriva.

Uzorci zemljišta uzeti sa lokaliteta na nepoljoprivrednom zemljištu, odnosno sa dečijih igrališta, nisu zagađeni visokim koncentracijama teških metala u zemljištu.

Na osnovu dobijenih rezultata, a u cilju monitoringa ispitivanih parametara plodnosti i zagađenosti novosadskih bašti predlažemo dalji nastavak projekta.

LITERATURA Albert E. (2001): Effect of long-term different mineral and organic fertiliyation on yields,

humus content, net N - mineralization and - balance. Arch Acker-Pfl. Boden., 46: 197-21.

Beare M.H., Cameron K.C., Williams P.H., Doscher C. (1997): Soil quality monitoring for sustainable agriculture. Proceedings of a Workshop. Lincoln University, New Zealand.

Cox G.W., Atkins M.D. (1979): Agricultural Ecology. An analysis of world food production systems. Freeman and Company. San Francisco, CA, USA.

Cuvardic (Manojlović) M., Ubavic M., Bogdanovic D. (1997): The soil fertility of vegetable gardens in the vicinity of Novi Sad. Proc. First Balkan Symp. Vegetables and Potatoes. Eds. S. Jevtic, B. Lazic. Acta Hort. 462, ISHS 1997, 459-465.

Davies B.E., Conway D., Holt S. (1979): Lead pllution of London soils: a potential restriction on their use for growing vegetables. J. Agric. Sci. Camb. 93: 749-752.

S. S. Garcia, C. Ake, B. Clement, H. J. Huebner, K. C. Donnelly and S. L. Shalat: Initial results of environmental monitoring in the Texas Rio Grande Valley. Environment International, Volume 26, Issues 7-8, June 2001, Pages 465-474.

Z. M. Gong, S. Tao, F. L. Xu, R. Dawson, W. X. Liu, Y. H. Cui, J. Cao, X. J. Wang, W. R. Shen, W. J. Zhang, B. P. Quing, R. Sun: Level and distribution of DDT in surface soils from Tianjin, China • Chemosphere, Volume 54, Issue 8, February 2004, Pages 1247-125.

Federal Soil Protection and Contaminated Sites Ordinance (BBodSchV), 12. july,1999. K. Feng, B. Y. Yu, D. M. Ge, M. H. Wong, X. C. Wang and Z. H. Cao: Organo-chlorine

pesticide (DDT and HCH) residues in the Taihu Lake Region and its movement in soil–water system: I. Field survey of DDT and HCH residues in ecosystem of the region, Chemosphere, Volume 50, Issue 6, February 2003, Pages 683-687.

Kirchmann H., Thorvaldsson G. (2000): Challenging targets for future agriculture. European Journal of Agronomy. 12, 145-161.

Adrian Covaci, Carmen Hura and Paul Schepens: Selected persistent organochlorine pollutants in Romania, The Science of The Total Environment, Volume 280, Issues 1-3, 3 December 2001, Pages 143-152.

Krauss M., Wilcke W., Zech W. (2000): Reactivity and bioavailability of PAHs and PSBs in urban soils of Beyreuth. Proceedings First International Conference Soils of Urban, Industrial, Traffic and Mining Areas (W.Burghardt and C.Dornauf Eds), Essen 12-18 july, Vol. III, 657-661.

Martin Krauss and Wolfgang Wilcke, Polychlorinated naphthalenes in urban soils: analysis, concentrations, and relation to other persistent organic pollutants, Environmental Pollution, Volume 122, Issue 1, March 2003, Pages 75-89

Lazić B., Đurovka M., Marković V. (1993): Povrtarstvo. Agencija Krstin, Novi Sad, 18-22.

Manojlović S. (1988): Sistem kontrole plodnosti zemljišta i upotrebe đubriva – Naučna osnova za racionalnu upotrebu đubriva i kontrolu ekoloških faktora u biljnoj proizvodnji. Jugoslovenski naučni simpozijum «Sistem kontrole plodnosti zemljišta i upotrebe đubriva u funkciji optimalnih prinosa danas i sutra. Novi Sad, 7-10. juna1988.g., 11-90.

M. Manz, K. -D. Wenzel, U. Dietze and G. Schüürmann: Persistent organic pollutants in agricultural soils of central Germany, The Science of The Total Environment, Volume 277, Issues 1-3, 28 September 2001, Pages 187-198.

H. W. Mielke, G. Wang, C. R. Gonzales, B. Le, V. N. Quach and P. W. Mielke, PAH and metal mixtures in New Orleans soils and sediments, The Science of The Total Environment, Volume 281, Issues 1-3, 17 December 2001, Pages 217-227

Purves . (1967): Contamination of urban soils with copper, boron and lead. Plant and Soil 26 (2), 380-382.

Rezolucija VI Kongresa Jugoslovenskog društva za proučavanje zemljišta. Publikacija VI Kongres Jugoslovenskog društva za proučavanje zemljišta, Novi Sad, 7-14.06.1980., str. 26-27.

Sekulić P., Pucarević Mira, Jovanović Zora (2001): Soil fertility and levels of hazardous and harmful substances in the vegetable gardens of the city of Novi Sad. ECO-CONFERENCE 01, 26-29. 09. 2001., Novi Sad, “Environmental protection of urban and suburban settlements” The Proceedings, 217-222

Službeni list Savezne Republike Jugoslavije, 51/2002. Spitler T.M., Feder W.A. (1979): A study of soil contamination and plant lead uptake in

Boston urban gardens. Commun. Soil Sci. Plant Anal. 10, 1195-1210.

Wolfgang Wilcke, Silke Müller, Nualsri Kanchanakool, Chalinee Niamskul and Wolfgang Zech Polycyclic aromatic hydrocarbons in hydromorphic soils of the tropical metropolis Bangkok, Geoderma, Volume 91, Issues 3-4, 1 September 1999, Pages 297-309

Wu Q., Blume H.P., Rexilius L., Abend S., Schleuss U. (1998): Sorption of organic chemicals in Urbic Anthrosols. Advances in GeoEcology 31, 781-789.

H.B. Zhang, Y.M. Luo, Q.G. Zhao, M.H. Wong and G.L. Zhang Residues of organochlorine pesticides in Hong Kong soils, Chemosphere, In Press, Corrected Proof, Available online 5 December 2005 (1).

Hong Zhang, Yonglong Lu, R.W. Dawson, Yajuan Shi and Tieyu Wang: Classification and ordination of DDT and HCH in soil samples from the Guanting Reservoir, China.Chemosphere, Volume 60, Issue 6, August 2005 (2), Pages 762-769.

P. Sekulić, Hadžić V., Lazić N., Bogdanović D., J. Vasin, Pucarević M., Ralev J., Zeremski Škorić T. (2005): MONITORNIG NEPOLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA VOJVODINE Zbornik radova sa EnE05, Konferncija Životna sredina ka Evropi, Beograd, SCG, 5-8 Jun , str. 278-282.

Vasin, J., Sekulić, P., Bogdanović, Darinka, Pucarević, Mira: Contamination levels of non-agricultural and industrial soils in the Vojvodina Province Eurosoil 2004, Proceeding in press, 6-12 September 2004, Freiburg, Germany, p.612.

Federal Soil Protection and Contaminated Sites Ordinance (BBodSchV), 1999. Šovljanski, R. i sar. (1989): Studija o jedinstvenim kriterijumima za registrovanje

zagađivača vode, vazduha i zemljišta na područjima SAP Vojvodine i potrebne hitne mere zaštite na mestima sa najizraženijim zagađivačima. Oblast: Zemljište I etapa II faze, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, PIV Novi Sad, 1989. (1-377)

Hunter , H. And McDonald, A., 1992: The occurrence of coliform bacteria in the surface soils of two Catchment areas in the Yorkshire Dales. J.IWEM,5: 534 – 538. Milošević, Nada, Govedarica, M., Jarak, Mirjana, 1997: Mikrobi zemljišta: značaj i mogućnosti, U: Dragović S. (ed), Uređenje, korišćenje i očuvanje zemljišta, JDPZ, 389 -398. Milošević, Nada, Govedarica, M., Sekulić, P., 2003: Mikrobiološka svojstva zemljišta pod povrćem na lokalitetu Bačko Gradište. Zbornik radova, Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, .39: 101-107. Milošević, Nada, Tintor, Branislava, Sekulić, P., Jokanović, Svetlana, 2006: Mikroorganizmi-indikatori kvaliteta / zdravlja zemljišta. Zbornik radova: Druga regionalna konferencija Životna sredina ka Evropi, CD, 5-7.06.2006, Beograd Milosevic Nada, Tintor, Branislava, Sekulic, P., 2007: Microbiological properties of soil in Novi Sad parks. XI International Eko Conference Environmental Protection of urban and suburban settlements, Proceeding I, 26-29.09.2007. 143-48. Tintor, Branislava, Milošević, Nada, Sekulić P., Vasin, J., 2006: Zastupljenost mikroorganizama i dehidrogenazna aktivnost poljoprivrednih zemljišta Vojvodine. EKO-konferencija 2006, Zdravstveno bezbedna hrana, Tematski zbornik I, 107-112.