physics module final

uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ+

10e ‘·s¡>∑‹

ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£

sêh $<ä , |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT.

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

s¡÷bı+~+∫qyês¡T

m&ç{Ï+>¥, düeTq«j·T+

dü\Vü‰<ës¡T\T

&ÜˆˆmHé.ñù|+<äsY¬s&ç¶,

Ábıô|òdüsY, $<ë´Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+,

sêh $<ä , |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT.

l õ.>√bÕ Ÿ¬s&ç¶,

dü+#ê\≈£î\T,

sêh $<ä , |ü]XÀ<Ûäq, •ø£åD dü+düú,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ, ôV’≤<äsêu≤<äT

ÄsY. Äq+<ä≈£îe÷sY, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ,

õ.|ü.ñ.bÕ. >∑es¡es¡+, $XÊK õ˝≤¢

j·Tdt.j·TT.•esêeTÁ|ükÕ<é, dü÷ÿ Ÿ ndæôdº+{Ÿ,

Á|ü.ñ.bÕ., düT˝≤ÔHé ãC≤s¡T, ôV’≤<äsêu≤<äT.

m.$.düT<Ûëø£sY, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ,

õ.|ü.ñ.bÕ. ÇqT≈£î]Ô, HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢

m+.áX¯«s¡sêe⁄, Á|üuÛÑT‘·« ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,

k˛+ù|≥, lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢

&ç. eT<ÛäTdü÷<äq¬s&ç¶, dü÷ÿ˝Ÿ ndæôdº+{Ÿ,

õ.|ü.ñ.bÕ. eTTq>±\, q˝§Z+&É õ˝≤¢

&Üˆˆ j·T+. sêeTÁãVü≤à+, …ø£Ãs¡sY,

◊.b.bdt.Ç., e÷düuŸ{≤+ø˘, ôV’≤<äsêu≤<é

&Üˆˆ {Ï.$.bdt. s¡y˚Twt, ø√`Ä]¶H˚≥sY,

$<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+, bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. ôV’≤<äsêu≤<é

&Üˆˆ bHé. ñù|+<äsY ¬s&ç¶, Ábıô|òdüsY ôV≤&é,

$<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+

bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., ôV’≤<äsêu≤<é

&Üˆˆ j·T+. sêeTÁãVü≤à+, …ø£Ãs¡sY, ◊.b.bdt.Ç.,

e÷düuŸ{≤+ø˘, ôV’≤<äsêu≤<é

&Üˆˆ {Ï.$.bdt. s¡y˚Twt, ø√`Ä]¶H˚≥sY, $<ë´ Á|üD≤[ø£, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑+

bdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. ôV’≤<äsêu≤<é

l. õ. >√bÕ˝Ÿ ¬s&ç¶, dü+#ê\≈£î\T

sêÁwüº $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<é

eTT+<äTe÷≥

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À #˚|ü{Ïºq dü+düÿs¡D˝À¢ uÛ≤>∑+>± á $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À |ü<√ ‘·s¡>∑‹øÏ q÷‘·q+>± s¡÷bı+~+∫q

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. 6 qT+&ç 9 ‘·s¡>∑‘·T\˝À #·]Ã+q $$<Ûä uÛ≤eq\qT |ü⁄qX¯Ãs¡D#˚dü÷Ô Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ≈£î

ø±e\dæq |ü⁄Hê~ ø£*Œdü÷Ô, <ëìøÏ nqTdü+<ëq+#˚dü÷Ô |ü<√ ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+~. C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø±

#·Á≥+ 2005, sêÁwüº Á|üD≤[ø±|ü]~Û|üÁ‘·+2011, $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ 2009 Ä•+∫eq \øå±´\qT kÕ~Û+#˚+<äT≈£î M\T>± á

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T s¡÷s¡|ü~<äT›≈£îHêïsTT. bÕsƒê´+X¯\˝Àì uÛ≤eq\qT ns¡ú+#˚düTø√&ÜìøÏ M\T>± nH˚ø£ ø£è‘ê´\T, Á|üjÓ÷>±\T,

πøåÁ‘·|ü]o\q\T, #ê]Á‹ø£ H|ü<Ûë´\T, $_Ûqï ñ<ëVü≤s¡D\T CÀ&ç+#ês¡T. ø±ã{Ïº uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç+‘·≈£î eTT+<äT˝≤

bÕsƒ¡+ yÓTT‘·Ô+ ‘êH˚ $e]+#ê\ì Á|üj·T‹ï+#·≈£î+&Ü |æ\¢\T $$<Ûä nuÛÑ düq düìïy˚XÊ\˝À bÕ˝§Z+≥÷ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ

neø±X+ ø£*Œ+#ê*. #·]Ã+#·&É+, nH«wæ+#·&É+, Á|üjÓ÷>±\T #j·T&É+ <ë«sê |æ\¢\T kı+‘·+>± Hs¡TÃ≈£îH˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê+.

|ü<äe ‘·s¡>∑‹ì bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À n‘· +‘· ø°\ø£yÓTÆq~>± eTq eT+<äs¡+ uÛ≤$düTÔ+{≤+. ñqï‘· |òü*‘ê\ kÕ<Ûäqø√dü+

n$ÁXÊ+‘·+>± ø£èwæ#˚düTÔ+{≤+. nsTT‘˚ eTq+ bÕ{Ï+#˚ $<ÛëHê\T |æ\¢\T ns¡ús¡Væ≤‘·+>± ã{°º|üfÒº $<Ûä+>± e÷πsÃ$>±

ñ+&É≈£L&É<äT. |ü]ø£å\T, e÷s¡Tÿ\ ˇ‹Ô&çøÏ Ä+<√fi¯q≈£î >∑T]#˚ùd$>± ñ+&É≈£L&É<äT. |æ\¢\T ùd«#·Ã¤>± nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢

bÕ˝§Z+≥÷ dü«‘·+Á‘· nuÛ≤´dü≈£î\T>± m<ä>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚$>± ñ+&Ü*. ø±ã{Ïº yês¡T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝ÀqT+&ç, ¬>’&ÉT\T,

ø£«X¯ÃHéu≤´+ø˘ qT+&ç >∑T&ç¶>± #·÷dæ sêj·T&É+, ø£+sƒ¡‘ê|ü≥º&É+ e+{Ï n\yê≥¢qT neø±X¯+ Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*. bÕsƒ¡+˝À ñqï

Á|üX¯ï\ô|’ #·]Ã+#·&É+, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T #˚sTT+#·&É+ nqTã+<Ûä n+XÊ\T ô|’ #·]Ã+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\T $$<Ûä

uÛ≤eqqT düT\uÛÑ+>± ns¡ú+#˚düTø√ >∑\T>∑T‘ês¡T. ˇø£ uÛ≤eq H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ ø±e*dæq |üPs¡«C≤„q+ @y˚Ts¡≈£î nedüs¡yÓ÷

>∑T]Ô+∫ yê{Ïô|’ ne>±Vü≤q ø£*–+#ê*. uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ n+XÊ\T H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ ø±e\dæq >∑DÏ‘·|ü]C≤„q+ ø£*–+#·&É+

ñbÕ<Ûë´j·TTì ø£s¡Ôe´+. bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ e÷s¡TŒ\˝À uÛ≤>∑+>± q÷‘·q uÛ≤eq\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À bı+<äT|üs¡∫q yê{Ïì ns¡ú+

#˚düTø√&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+Á|ü~+|ü⁄ Á>∑+<∏ë\T |ü]o*+#ê*. n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ eT]+‘· ns¡úe+‘·+>±

$wüj·÷\|ü≥¢ |æ\¢\≈£î ne>±Vü≤q ø£*–+#˚+<äT≈£î ø£èwæ#˚j·÷*.

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+# ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´ø£q+˝À |æ\¢\‘√ ‘·|üŒì dü]>± Á|üjÓ÷>±\T

#˚sTT+∫ Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ]ø±s¡T¶qT ìs¡«Væ≤+|üCÒj·T&É+. H√≥T|ü⁄düÔø±\T dü]>±, kı+‘·+>± sêùd˝≤ #·÷&É&É+ nedüs¡+. |æ\¢\

Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ |ü]o*dü÷Ô dü«j·T+>± H˚s¡TÃø=H˚+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*. XÊÁd”Ôj·T n_Ûs¡T∫ì ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î $$<Ûä ôd’qT‡

e÷ ¬>’®Hé\T |ü⁄düÔø±\T bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<Ûë\j·T+˝À ñ+&˚ ≤ #·÷&Ü*. ôd’qT‡ ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ Á|üjÓ÷>∑XÊ\, Á>∑+<Ûë\j·T+ ¬s+&ÉT

ø£fi¯fl˝≤+{Ï$. yê{Ïì düeTs¡Δ+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+ ˝ÀH˚ ñbÕ<Ûë´j·TTì eè‹Ô |üs¡+yÓTÆq $ø±dü+ <ë–ñ+≥T+~.

bÕsƒ¡ $wüj·÷\qT |ü⁄düÔø£+ qT+&ç $<ë´]úøÏ #s¡yj·T&É+>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢*ï Ä˝À∫+|ü#dü÷Ô, nH«wæ+|ü#dü÷Ô Á|üXï\<ë«sê

#·s¡Ã\˝À bÕ˝§Zq#dü÷Ô ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À q÷‘·q‘ê«ìï ì+bÕ*. ôd’qT‡ Hs¡TÃø√e&É+ n+fÒ |ü⁄düÔø±\≈£î |ü]$T‘·+ø±e&É+

ø±<ä $_Ûqï uÛ≤eq\qT ì‘· J$‘·+˝Àì $$<Ûä dü+<äsê“¤\˝À |ü]o*dü÷Ô, nq´sTTdü÷Ô ø=‘·Ô ø√D+˝À düèõ+#·&É+ nì

>∑T]Ô+#ê*. πøe\+ |ü<äe‘·s¡>∑‹˝ÀH˚ |òü*‘ê\ kÕ<Ûäq≈£î Á|üj·T‹ï+#·&É+ ø±≈£î+&Ü 6e ‘·s¡>∑‹ qT+&˚ |æ\¢\T #˚dü÷Ô #·]Ãdü÷Ô,

bÕ˝§Z+≥÷ dü«+‘·+>± H˚s¡TÃø√e&É+ n\e&˚ ≤ ñbÕ<Ûë´j·Tì|ü⁄DT\T ø£èwæ#˚kÕÔs¡ì, ã{°º#·<äTe⁄\ ã+<ÛäHê\qT+&ç |æ\¢*ï

$eTTø£Ô+#˚dæ HÓ’|ü⁄D≤´\ kÕ<∏äq˝À d”«j·T nuÛ≤´dü≈£î\T>± e÷πs˝≤ r]Ã~<äT›‘ês¡ Ä•dü÷Ô..............

$C≤„Hê_Ûe+<äHê\‘√

Áo.õ. >√bÕ˝Ÿ¬s&ç¶

dü+#ê\≈£î\T

sêÁwüº$<ë´|ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤dü+düú,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ôV’≤<äsêu≤<é.

‘~ : 31-5-2014

düú\+ : ôV’≤<äsêu≤<äT

1

I. q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ` ÁbÕ<Ûëq´‘·

C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø£ #·Á≥+ ` 2005 dü÷#·q\T, $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009, sêÁwüº $<ë´Á|üD≤[ø£

|ü]~Û|üÁ‘·+`2011 ÄX¯j·÷\y˚Ts¡≈£î eTq sêÁwüº+˝À q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T s¡÷bı+~+#·T≈£î+≥Tqï $wüj·T+

eTq+<ä]ø° ‘Ó*dæq<. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>± 2014 `15 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À |ü<äe‘·s¡>∑‹øÏ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\qT

Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À |ü<äe‘·s¡>∑‹ n‘· +‘· ø°\ø£yÓTÆq~. Bìì bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À ∫e]yÓT≥Tº>±

uÛ≤$kÕÔeTT. $<ë´]ú |ü<äe‘·s¡>∑‹ |üP]Ô#˚dæq ‘·sê«‘· #·<äeuÀj˚T Ç+≥sY MT&çj·T{Ÿ ø√s¡T‡≈£î>±ì Ò<ë Ç‘·s¡

b˛{°|üØø£å\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü& $<Ûä+>± |ü<äe‘·s¡>∑‹ dæ\ãdt (bÕsƒê´+XÊ\) qT nqTdü+<Ûëq+ #j·Te\dæq nedüs¡+

ñqï~. n<˚ $<Ûä+>± 6 qT+&ç 9e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î #·~$q n+XÊ\T |ü⁄q:X¯Ãs¡D #˚dü÷Ô q÷‘·q uÛ≤eq\T

H˚s¡TÃø=H˚~>± ñ+&Ü*. Ç+<äT≈£î ‘·>∑Z≥T¢>± q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–q~.

sêÁwüº$<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+˝À ù|s=ÿq≥T¢ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T øÏ+~ n+XÊ\qT Á|ü‹_+_+#˚ $<Ûä+>±

s¡÷bı+<ësTT.

1. ã{°º $<ÛëHêìøÏ dü«dæÔ|ü\ø±* :

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì @ n+X+˝À ≈£L&Ü ã{°º |ü{Ïºsêj·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq düe÷#ês¡+ ø£ì|æ+#·<äT.ñ<ëVü≤s¡D≈£î

ø=y=«‹ÔøÏ, m\Tø£≈£î, |ü⁄BHê yÓTTø£ÿ≈£î eT<Ûä @yÓTÆHê dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+#êsê! n~ @$T{Ï ? nì Á|ü•ï+#·&É+

»]–+~. BìøÏ düe÷<Ûëq+ bÕsƒ¡+˝À ñ+&É<äT. |æ\¢\T Á|üjÓ÷>±\T #˚dæ ìsêús¡D≈£î e∫Ãq ‘·sê«‘· yêπs

Á|üjÓ÷>±ìøÏ, |òü*‘êìøÏ eT<Ûä dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì n+XÊ\qT uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q

#˚düTø√e&ÜìøÏ $$<Ûä ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.

ñ<ë :

dü+øÏ¢wüº n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ bò ¢ #ês¡Tº\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+.

düe÷#ês¡+‘√ ì+|ü≈£î+&Ü Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï\ <ë«sê #·]Ã+∫ |ü]o*+∫ dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫ ns¡ú+#düT≈£îH˝≤

#·÷&É&É+.

|ü{Ïºø£\T, Á>±|òt\qT $X‚¢wæ+∫ kı+‘·+>± n˝À∫+∫ düe÷<ëHê\T sêj·T&É+ b˛*ø£\T, kÕs¡÷|ü ‘·\T >∑\

n+XÊ\qT >∑T]Ô+|üCÒj·T&É+.

»qπs≥sY, $<äT´‘YyÓ÷≥sY, ÁXÊDÏ düe÷+‘·s¡ $<äT´‘Y e\j·÷\T yÓTT<ä …’q n+XÊ\qT #˚dü÷Ô, #·]Ãdü÷Ô,

ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ |æ\¢\T $$<Ûä uÛ≤eq\ |ü≥¢ ne>±Vü≤qqT bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T.

2

2. H˚s¡TÃø√e&É+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·+ ø±sê<äT :

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T #˚j·T&É+ <ë«sê |æ\¢\T eT]+‘· C≤„Hêìï bı+<ä>∑\TZ‘ês¡T.

n+<äTπø Á|ü‹bÕsƒ¡+˝À »≥Tº ø£è‘ê´\T, #·s¡Ã\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T e+{Ï$ bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–q~. |æ\¢*ï ‘·s¡>∑‹

>∑~ãj·T{ÏøÏ rdüTø=ì yÓfi¯fl>∑*–q|ü⁄&˚ ø=‘·Ô $wüj·÷\T H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝Àì

uÛ≤eq\qT eT]+‘· ˝À‘·T>±, ns¡úe+‘·+>± Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ M\T>± nHø£ ÁbÕC…≈£îº\T, »≥Tº|üqT\T, πøåÁ‘·|ü]o\q\T

ñHêïsTT.

3. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊìï <Ó’q+~q J$‘·+˝À ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑ ≤Z* :

|ü⁄düÔø£+˝Àì bÕsƒê´+XÊ\˝Àì n+XÊ\T eTq ì» J$‘·+‘√ eTT&ç|ü&çq $wüj·÷\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì

s¡÷bı+<ësTT. ì»J$‘· düìïyXÊ\˝Àì ñ<ëVü≤s¡D\qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˝≤ ø£è‘ê´\T Á|üjÓ÷>±\T #·s¡Ã˙j·÷+XÊ\T

bı+<äT|üs¡#·ã&ç ñHêïsTT.

Ç˝≤ ì»J$‘·+˝À eTq≈£î m<äTs¡j˚T´ nH˚ø£ nqTuÛÑyê\qT >∑T]+∫ bÕsƒê\˝À bı+<äT |üs¡#·&É+ »]–+~.

Bìe\¢ |æ\¢\T ì‘· J$‘·+˝À m<äTs¡j˚T´ düeTdü \qT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À bı+~q C≤„Hêìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì düeTkÕ´

|ü]cÕÿsê\T #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.

4. |æ\¢\ kÕeTsêú \qT yÓ*øÏ rùd˝≤ eT÷˝≤´+ø£Hê $<ÛëHê\T+&Ü* :

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì n+XÊ\qT ã{°º|ü{Ïº sêùd˝≤ ø±≈£î+&Ü yês¡T bı+~q C≤„HêìøÏ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT

nqTuÛÑyê\qT CÀ&ç+∫ dü«+‘·+>± $wüj·÷ìï $X‚¢wæ+#˚ HÓ’|ü⁄D´+, Á|üjÓ÷>∑HÓ’|ü⁄D≤´\T, u§eTà\T ^j·T>∑\Z&É+,

∫Á‘ê\T, bò ¢#·s¡TºqT ne>±Vü≤q #düTø=ì e´ø£Ô |üs¡#·>∑\Z&É+, düe÷#êsêìï bò ¢#ês¡Tº\ s¡÷|ü+˝À, |ü{Ïºø£\ s¡÷|ü+˝À

bı+<äT|üs¡#·>∑\Z&É+ e+{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À #√≥T ø£*Œ+#·&É+ »]–+~.

bò ¢#ês¡Tº\ <ë«sê $<ÛëHê\|ü≥¢ $<ë´s¡Tú\≈£î >∑\ ne>±Vü≤qqT eT]+‘· yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&ÜìøÏ M\T

ø£\T>∑T‘·T+~. |æ\¢\ H˚|ü<∏ä´+, yêfi¯fl dü+düèÿ‹, yê]øÏ >∑\ n_Ûs¡T#·T\T, #˚j·T>∑*π> kÕeTsêú´\T e+{Ï

yê≥ìï+{ÏìqT|üjÓ÷–+#·T ø√e&ÜìøÏ ‘·–q neø±X¯+ ø£è‘ê´\˝À bı+<äT|üs¡#·ã&ç+~.

|æ\¢\T XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹˝À $C≤„qXÊÁkÕÔìï n<Ûä j·Tq+ #˚j·T&ÜìøÏ á q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T m+‘·>±H√

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. >∑TD≤‘·àø£ $<ë´kÕ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± |æ\¢\+<äs¡÷ ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ ìπs›•+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\qT

kÕ~Û+#ê*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñqï~. á bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì bÕsƒê´+XÊ\ <ë«sê $<ë´ Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#˚

$<Ûä+>± |æ\¢*ï Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+. Á|üjÓ÷>±\T, ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Zq#˚j·T&É+, Á|ü•ï+|ü#˚j·T&É+, #·]Ã+#·&É+

yÓTT<ä …’q uÀ<ÛäHêuÛ≤´düq eP´Vü‰\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T nqTdü]+#ê*.

3

q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ ` \ø£åD≤\T :

ÁøÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À ‘Ó\TdüT≈£îqï uÛ≤eq\ô|’H˚ ø=‘·Ô ø√D+˝À eT]+‘· ˝À‘·T>± n+XÊ\T CÀ&ç+#·ã&Ü¶sTT.

$C≤„q XÊÁdüÔ+˝À $$<Ûä Ä$wüÿs¡D\T @ $<Ûä+>± #˚j·Tã&Ü¶sTT, M{Ïø√dü+ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T m˝≤+{Ï Á|üjÓ÷>±\T

ìs¡«Væ≤+#ês¡T e+{Ï ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq n+XÊ\qT bÕsƒê´+XÊ\˝À Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. M{Ï <ë«sê |æ\¢\≈£î ôd’Hé‡|ü≥¢

ÄdüøÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø=‘·Ô $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ, Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ÄX¯øÏÔì #·÷|ü⁄‘ês¡T.

$C≤„qXÊÁdüÔ Ä$wüÿs¡D\T ñqï|üfi¯+>± »s¡>∑ Ò<äì j˚Tfi¯fl‘·s¡ã&ç XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T #˚dæq |ü]XÀ<Ûäq\ |òü*‘ê\˙

|æ\¢\T >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

bÕsƒê´+X¯+ eT<Ûä ˝À |æ\¢\qT Ä˝À∫+|üCÒùd Á|üX¯ï\T y˚dü÷Ô yê] ne>±Vü≤qqT |üØøÏå+#·&É+ <ë«sê ìs¡+‘·s¡

düeTÁ>∑eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ #√≥Tø£*Œ+#·&É+ »]–q~.

$C≤„qXÊÁkÕÔìï H˚s¡TÃø√e&É+˝À πøåÁ‘· |ü]o\q\T, Á|üjÓ÷>±\T, »≥Tº|üqT\T, #·s¡Ã\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T e+{Ï

ø£è‘ê´\<ë«sê XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹˝À n<Ûä j·Tq+#˚j·÷*. ø±ã{Ïº Á|ü‹ bÕsƒê´+X¯+˝À ≈£L&Ü $$<Ûä uÛ≤eq\qT

n<Ûä j·Tq+ #˚j·T&É+ ø√dü+ áø£è‘ê´\qT bÕsƒê´+XÊ\˝À bı+<äT |üs¡#·&É+ »]–q~.

|æ\¢\T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À ìs¡«Væ≤+# Á|üjÓ÷>∑|òü*‘ê\‘√H dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä≈£î+&Ü Ä Á|üjÓ÷>∑+˝Àì $$<Ûä ø±s¡ø±\qT

e÷s¡Tdü÷Ôb˛‘˚ m˝≤+{Ï |òü*‘ê\qT bı+<äe#√Ã ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ yê]ì Áù|πs|æ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢\T

kÕúìø£|ü]X¯sê\˝À \uÛÑ eTj˚T´ edüTÔe⁄\‘√H˚ dü«+‘·+>± Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T. ø±s¡ø±\qT e÷s¡TÃ‘·÷

Á|üjÓ÷>±\qT dü]#·÷düT≈£î+{≤s¡T. Bìe\q uÛ≤eq\T eT]+‘· ã\|ü&É&É+‘√ bÕ≥T ø=‘·Ô n+XÊ\T ‘Ó\T‡≈£î+{≤s¡T.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì $wüj·÷ Ò ø±≈£î+&Ü, q÷‘·q $wüj·÷\qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ |æ\¢\T kı+‘·+>± #˚dæ, #·÷dæ

ne>±Vü≤q bı+<˚ $<Ûä+>± ø£è‘ê´\T Çe«ã&Ü¶sTT.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì uÛ≤eq\T eT]+‘· #·ø£ÿ>± ne>±Vü≤q bı+<˚+<äT≈£î ∫Á‘ê\T m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

á bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì ∫Á‘ê\qT $$<Ûä s¡+>∑T\‘√ düŒwüº+>± |æ\¢\T ns¡Δ+ #˚düTø=H˚ $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#·&É+

ˇø£ Á|ü‘˚ ø£‘·. #ê˝≤es¡≈£î 3&ç u§eTà\T, 2&ç ∫Á‘ê\qT, yêdüÔe ∫Á‘ê\qT bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–q~.

$$<Ûä uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ uÛ≤eq\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ø£*–+# Áø£eT+˝À yê]øÏ düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ø±e&ÜìøÏ

M\T>± bò ¢#ês¡Tº\qT, |ü{Ïºø£\qT bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–q~.

bÕsƒê´+XÊ\˝À dü+øÏ¢wüºyÓTÆq uÛ≤eq\qT |ü]#·j·T+#˚ùd≥|ü⁄&ÉT yê] ne>±Vü≤qø√dü+ ì»J$‘· dü+<äsê“¤\qT

CÀ&ç+∫ #Ó|üŒ&É+ »]–q~. #ê˝≤ es¡≈£î |æ\¢\T á bÕsƒ¡ +XÊ\ <ë«sê Hs¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qìï+{Ïì ì»J$‘·

dü+<äsê“¤\˝À ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ $<Ûä+>± ñHêïsTT.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À #·]Ã+#˚ n+XÊ\T, ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘ê´\T nìï kÕs¡T¢ ì]úwüºyÓTÆq düe÷<ÛëHêìï Ç#˚Ã$>±

ø±≈£î+&Ü ñ+&Ü*. zô|Hé m+&ç&é ø£è‘ê´\T Çe«&É+ <ë«sê |æ\¢\T e´øÏÔ >∑‘·+>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, sêj·T&ÜìøÏ

neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº ªÄ˝À∫+#·+&ç ` #·]Ã+#·+&çμ e+{Ï o]¸ø£\‘√ Ç˝≤+{Ï ø£è‘ê´\T Çe«&É+

»]–+~.

4

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À Ç∫Ãq ø£è‘ê´\T, $<ë´s¡Tú\T #˚dæq |ü]ø£\Œq\T ìsêú]+#·T ø√e&ÜìøÏ dü]#·÷düTø√e&ÜìøÏ

<√Vü≤<ä|ü&˚$>± ñHêïsTT.

#ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À |æ\¢ Ò düe÷<ÛëHê\T nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, ø£qT>=q&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#ês¡T.

|æ\¢\T dü«j·T+>± Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TTì düVü≤ø±s¡+‘√ Á|üjÓ÷>±\T, |ü]o\q\T #˚j·T&ÜìøÏ M\T>± nH˚ø£

ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#ês¡T.

|æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ M\T>± bÕsƒ¡+ eT<Ûä ˝À, bÕsƒ¡+ ∫es¡q mH√ï s¡ø±\ Á|üX¯ï\T

ñHêïsTT. Ç$ |æ\¢\T dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫ e´øÏÔ>∑‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ ñ<›•+#·ã&çq$.

bÕsƒ¡+˝À ñqï $wüj·T+‘√bÕ≥T n<äq+>± düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>± MT≈£î ‘Ó\TkÕ? nqTã+<Ûä+

yÓTT<ä …’q n+XÊ\T bı+<äT|ü]#ês¡T.

|æ\¢\˝À $X‚¢wüD≤‘·àø£ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+qT s¡÷bı+~#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq #√≥ düe÷#êsêìï |ü{Ïºø£\s¡÷|ü+˝À

Çe«&É+ »]–q~.

q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T Á|ü<Ûëq+>± |æ\¢\T neT÷s¡ÔuÛ≤eq\qT ôd’‘·+ ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ |ü]o\q\T,

|ü]XÀ<Ûäq\ <ë«sê H˚s¡TÃ ø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#ês¡T. #·÷dü÷Ô, #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø√e&É+ e\¢

$C≤„qXÊÁdüÔ uÛ≤eq\ |ü≥¢ düŒwüºyÓTÆq n_ÛÁbÕj·÷ìï @s¡Œs¡#·Tø√e&É+‘√bÕ≥T, ‘êeTT H˚s¡TÃ≈£îqï $wüj·÷\qT

<Ó’q+~q J$‘·+˝À m<äTs¡jT´ düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#·Tø√e&ÜìøÏ düeTs¡úe+‘·+>± $ìjÓ÷–+#· >∑*–q HÓ’|ü⁄D≤´\T

bı+<äT‘ês¡T. $C≤„qXÊÁdüÔ+ H˚s¡Ãø√e&É+ <ë«sê |æ\¢\T Á|üø£è‹|ü≥¢, |üsê´es¡D+ |ü≥¢ ne>±Vü≤q ø£*– XÊÁd”Ôj·T

yÓ’Ks¡T\T ø£*–q yês¡T>± m<ä>∑&ÜìøÏ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

5

Ç‹eè‘êÔ\T b+|æø£ #˚j·T&É+˝À |æ\¢\ kÕeTsêú \T, kÕe÷õø£ nedüsê\T XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À

$X‚wü+>± »s¡T>∑T‘·Tqï ø£èwæ e÷qe eqs¡T\T, uÛÑ$wü ‘Y nedüsê\T, Á|üø£è‹ |üsê´es¡D+˝À e÷s¡TŒ\T >∑T]+∫

bı+<äT|üs¡#·&É+ nedüs¡eTì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005 dü÷∫+∫+~. s√Es√E≈£î $düÔè‘·+>±

s¡÷bı+<äT‘·Tqï düe÷#êsêìï |æ\¢\ø£T πøe\+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T n+~+#·&É+ ø£wüºkÕ<Ûä + ø±ã{Ïº yês¡T

$$<Ûä e÷<Ûä e÷\ <ë«sê nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\qT, n+X|üs¡yÓTÆq yTs¡≈£î ùdø£]+#·T≈£îH Hs¡TŒqT ô|+bı+~+#·Tø√e&É+

n\yê≥T #˚j·÷*, Bì <ë«sê nedüs¡yÓTÆq C≤„Hêìï kı+‘·+>± ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~. 8, 9

‘·s¡>∑‘·T\T dæ\ãdt≈£î ø=qkÕ–+|ü⁄>± 10e ‘·s¡>∑‹ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì n+XÊ\T, dæ\ãdt s¡÷bı+~+#·&É+

»]–q~.

8, 9 ‘·s¡>∑‘·T\ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T 6, 7 ‘·s¡>∑‘·T\˝Àì dæ\ãdt≈£î ø=qkÕ–+|ü⁄>± s¡÷bı+<ësTT. sêÁwüº

$<ë´ Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+`2011 ÄX¯j·÷\ y˚Ts¡≈£î |üs¡düŒsê<Ûë]‘· $<ë´‘·‘ê«ìï C≤„qìsêàD≤ìï

ô|+bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ ìsêàD≤‘·àø£ $<ë´‘·‘ê«ìï Á|ü‹_+_+#˚ $<Ûä+>± bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+~.

8, 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\˝À $C≤„qXÊÁkÕÔìï uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·TqXÊÁdüÔ+, JeXÊÁdüÔ+ nH˚ ¬s+&ÉT y˚s¡T y˚s¡T $uÛ≤>±\T>± ñ

+≥T+~. Á|ü‹ $uÛ≤>∑+˝Àq÷ bÕsƒê´+XÊ\ b+|æø£, Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± »]–+~. uÛÖ‹ø£s¡kÕj·TqXÊÁdüÔ+˝À @ @

Ç‹eè‘êÔ\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düT≈£îì bÕsƒê´+XÊ\ s¡÷|üø£\Œq »]–+<√ |ü]o*<ë›+.

1. |ü<ësêú\T (materials)

2. edüTÔe⁄\T b˝≤ |üì#kÕÔsTT (How things work)

3. ø£~ Ò edüTÔe⁄\T, Á|ü»\ Ä˝À#·q\T (moving things people, ideas)

4. düVü≤» eqs¡T\T (natural resources)

5. düVü≤» <äè–«wüj·÷\T (natural phenomena)

ô|’ Ç‹eè‘êÔ\qT Ä<Ûës¡+>±#˚düTø=ì bÕsƒê´+XÊ\ b+|æø£ »]–+~. |ü<ësêú\T nH˚ Ç‹eè‘·Ô+˝À

6, 7 ‘·s¡>∑‘·T\˝À $e]+∫q eTq#·T≥÷º ñ+&˚ |ü<ësêú\T, |ü<ësêú\qT y˚s¡T#˚j·TT |ü<äΔ‘·T\T, |ü<ësêú\T b˝≤

‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT nH˚ n+XÊ\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì 8, 9 ‘·s¡>∑‘·T\˝À |ü<ës¡ú+ dæú‘·T\T, ø£èÁ‹eT <ësê\T eT]j·TT

bÕ¢dæºø˘\T, ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\T yÓTT<ä …’q bÕsƒê´+XÊ\T s¡÷bı+~+#ês¡T. n<˚$<Ûä+>± edüTÔe⁄\T b˝≤ |üì#˚kÕÔsTT

nH˚ Ç‹eè‘·Ô+ Ä<Ûës¡+>± <Ûä«ì, $<äT´yêVü≤ø£‘· yÓTT<ä …’q bÕsƒê\T s¡÷bı+<ësTT. ã\+, |òüTs¡D, y˚>∑+, #·\q+,

II. bÕsƒê\ m+|æø£ ` Ç‹eè‘êÔ\T

6

‘·«s¡D+ yÓTT<ä …’q bÕsƒê´+XÊ\T ø£~ ÒedüTÔe⁄\T Á|ü»\ Ä˝À#·q\T nH˚ Ç‹eè‘·Ô+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ësTT. n<˚

$<Ûä+>± øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À ªeTq#·T≥÷º »]π> e÷s¡TŒ\Tμ nH n+XÊìï Ä<Ûës¡+>± #düT≈£îì ø=ìï düVü≤» <äè–«wüj·÷\T

nH˚ bÕsƒê´+X¯+ s¡÷bı+~+~. Á|üø£è‹˝À düVü≤»+>± ø£*π> $|ü‘·TÔ\T ø£*–q|ü⁄Œ&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\ >∑T]+∫

n+X¯+ øÏ+~ #·]Ã+#ês¡T. <äVü≤q+, Ç+<ÛäHê\T, eT+≥ nH˚ n+X¯+ Ç+<äHê\e+{Ï düVü≤» eqs¡T\ >∑T]+∫

#Ó|ü⁄‘·Tqï|üŒ{ÏøÏ $$<Ûä |ü<ësêú\T b˝≤ s¡÷bı+<äT‘êsTT. n$ Ä$<Ûä+>± Á|üe]Ô+#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ @$T{Ï nH n+XÊ\T

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. qø£åÁ‘ê\T, kÂs¡≈£î≥T+ã+ e+{Ï bÕsƒê´+XÊ\T |æ\¢n ‘·eT#·T≥÷º ñqï uÛÖ‹ø£

Á|ü|ü+#êìï <ëì˝À <ë–e⁄qï Áø£e÷qT>∑‘ê\qT, ìj·Te÷\qT |ü]o*+#·&ÜìøÏ b+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.

ô|’ n+XÊ\≈£î ø=qkÕ–+|ü⁄>± 10e ‘·s¡>∑‹˝À bÕsƒê\ m+|æø£ »]–+~. |ü<ësêú\T nH˚ Ç‹eè‘·Ô+ øÏ+<ä

Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T, yê{Ï dü«uÛ≤yê\T, n$ »]ù| #·s¡ \T $e]+#ês¡T. s¡kÕj·Tq#·s¡ \T »]π>

$<ÛëHê\qT düMTø£s¡D≤\T sêùd |ü<äΔ‘·T\T ‘·T\´+#˚ùd dü+<äs¡“¤+˝À bÕ{Ï+#ê*‡q ìj·Te÷\T ‘Ó*bÕs¡T.

|üs¡e÷DTe⁄\˝Àì n+‘·s¡Z‘· n+XÊ\T ‘Ó\TdüTø√e&É+<ë«sê s¡kÕj·Tqã+<Ûä+, nDTe⁄\T @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï, y¬ø˙‡

m\Áø±ºHé dæ<ëΔ+‘·+ Ä<Ûës¡+>± eT÷\ø±\ eØZø£s¡DqT $e]+#ês¡T. $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+˝À bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+,

$<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+, zyéT ìj·TeT+ e+{Ï n+XÊ\T edüTÔe⁄\T m˝≤ |üì#˚kÕÔsTT nH˚ Ç‹eè‘·Ô+˝À #·]Ã+#ês¡T.

ø£~ Ò edüTÔe⁄\T Á|ü»\ Ä˝À#·q\ $uÛ≤>∑+˝À $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·+ Ä<Ûës¡+>± yÓ÷{≤s¡T »qπs≥sY ñ|üø£s¡D≤\T,

b˛\HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘ê\T, nj·TkÕÿ+‘· dü«uÛ≤e+‘√ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e+{Ï n+XÊ\T

#·]Ã+#ês¡T. Á|üø£è‹˝À ø£èÁ‹eT+>± mH√ïs¡ø±\ |ü<ësêú\T ø±s¡“Hé‘√H˚ ì]à‘·+ ø±e&É+ ø±s¡“Hé Á|ü<ä]Ù+#˚ Á|ü‘˚ ø£

dü«uÛ≤e+, dü+ø£Øø£s¡Ds¡÷bÕ\T ø£s¡“q düyTàfiHê\T >∑T]+∫, $$<Ûä ˝ÀVü‰\T yê{Ï eTT&çKìC≤\T yê{Ïì dü+Á>∑Væ≤+#

$<ÛëHê\qT düVü≤»eqs¡T\ Ç‹eè‘·Ô+˝À neTsêÃs¡T. $•c ºwüí+, uÛ≤w”ŒuÛÑeq+, kÕ+ÁBø£s¡D+, ÄÁs¡Δ‘· e+{Ï

ñwüídü+ã+<Ûä n+XÊ\qT düVü≤» <äè–«wüj·÷\T>± #·]Ã+#ês¡T. n<˚ Ç‹eè‘·Ô+˝À ø±+‹ Á|ü<ä]Ù+#˚ |üsêes¡Ôq+,

eÁø°uÛÑeq+, $es¡Ôq+, $πøå|üD+, |ü]πøå|üD+ n+<ä* dü÷Á‘ê\qT ìj·Te÷\qT $e]+#ês¡T. n<˚$<Ûä+>± ø±+‹øÏ

ø£+{ÏøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ø£qTï ìsêàD+, s¡+>∑T\T Á>∑Væ≤+#˚ |ü<äΔ‹, ø£+{Ïyê´<ÛäT\T e+{Ï n+XÊ\T

#·]Ã+#·&É+<ë«sê JeXÊÁkÕÔ\˝À uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁkÕÔ\≈£î dü+ã+<Ûä+ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ês¡T.

Ç‹eè‘êÔ\qT b+|æø£ #j·T&É+˝À |æ\¢\ kÕeTsêú \T, kÕe÷õø£ nedüsê\T, XÊÁdüÔkÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À $X‚wü+>±

»s¡T>∑T‘·Tqï ø£èwæ, e÷qe eqs¡T\T, uÛÑ$wü ‘Y nedüsê\T, Á|üø£è‹ |üsê´es¡D+˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\T yÓTT<ä …’q

n+XÊ\qT <äèwæº À ñ+#·Tø√e&É+ nedüs¡eTì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005 dü÷∫+∫+~. $düÔè‘·+>±

s¡÷bı+<äT‘·Tqï düe÷#êsêìï |æ\¢\≈£î bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ <ë«sê n+~+#·&É+ ø£wüºkÕ<Ûä + ø±ã{Ïº yês¡T $$<Ûä e÷<Ûä e÷\

<ë«sê nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\qT ùdø£]+#·T≈£îH˚ H˚s¡TŒqT ô|+bı+~+#·Tø√e&É+ <ë«sê nedüs¡yÓTÆq C≤„Hêìï kı+‘·+>±

ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.

8, 9 ‘·s¡>∑‘·T\˝À uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ+˝À @ @ Ç‹eè‘êÔ\ øÏ+~ @ @ bÕsƒê´+XÊ\T bı+<äT|üs¡#ês√

C≤_‘êqT |ü]o*<ë›+.

7

es¡Tdü Ç‹eè‘·Ô+ 8e ‘·s¡>∑‹ 9e ‘·s¡>∑‹ 10e ‘·s¡>∑‹

dü+K´

1 |ü<ësêú\T ` ø£èÁ‹eT <ësê\T ` eTq#·T≥Tº ñqï ` s¡kÕj·Tq #·s¡ \T

` bÕ¢dæºø˘‡ |ü<ës¡ú+ ` düMTø£s¡D≤\T

` ˝ÀVü‰\T ` |ü<ës¡ú+ ` Äe÷¢\T

` n˝ÀVü‰\T |ü]Xó<äΔyÓTÆq<Hê ` øå±sê\T

` nDTe⁄\T ` \eD≤\T

` |üs¡e÷DTe⁄\T ` |üs¡e÷DT ìsêàD+

- |üs¡e÷DTe⁄\ ` s¡kÕj·Tqã+<Ûä+

˝À|ü+ @eTT+~ ` Äes¡Ôq|ü{Ïºø£

2 edüTÔe⁄\T ` ` |üì ` X¯øÏÔ ` $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+

b˝≤ |üì#˚kÕÔsTT ` <Ûä«ì ` <Ûä«ì

3 ø£~ Ò edüTÔe⁄\T, ` Á<äyê\˝À $<äT´‘Y ` #·\q+ ` $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·‘·‘·«+

Á|ü»\T, Á|üyêVü≤+ ` #·\q ìj·Te÷\T

Ä˝À#·q\T ` ã\+ ` ‘˚*j·÷&˚ edüTÔe⁄\T

` |òüTs¡D

4 düVü≤» ` u§>∑TZ Áô|Á{À*j·T+ ` ˝ÀVü≤dü+Á>∑Vü≤D+

eqs¡T\T ` Ç+<ÛäHê\T <äVü≤q+, ` ø±s¡“Hé <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T

eT+≥

5 düVü≤» ` ø=ìï düVü≤» ` >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡D ` ñwüí+, ø±+‹|üsêes¡Ôq+

<äè–«wüj·÷\T <äè–«wüj·÷\T ` eÁø°uÛÑeq+, $πøå|üD+

` qø£åÁ‘ê\T, ` |ü]πøå|üD+

kÂs¡≈£î≥T+ã+ ` ø£qTï ø±+‹ Á>±Vü≤ø£+>±

m˝≤ |üì#˚düTÔ+~?

Ç‹eè‘êÔ\T b+|æø£ #j·T&É+˝À |æ\¢\ kÕeTsêú \T, kÕe÷õø£ nedüsê\T XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À $X‚wü+>±

»s¡T>∑T‘·Tqï ø£èwæ e÷qe eqs¡T\T, uÛÑ$wü ‘Y nedüsê\T, Á|üø£è‹ |üsê´es¡D+˝À e÷s¡TŒ\T >∑T]+∫ bı+<äT|üs¡#·&É+

nedüs¡eTì C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø£ #·Á≥+`2005 dü÷∫+∫+~. s√Es√E≈£î $düÔè‘·+>± s¡÷bı+<äT‘·Tqï düe÷#êsêìï

|æ\¢\ø£T πøe\+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T n+~+#·&É+ ø£wüºkÕ<Ûä + ø±ã{Ïº yês¡T $$<Ûä e÷<Ûä e÷\ <ë«sê

nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\qT, n+X¯|üs¡yÓTÆq y˚Ts¡≈£î ùdø£]+#·T≈£îH˚ H˚s¡TŒqT ô|+bı+~+#·Tø√e&É+ n\yê≥T #˚j·÷*, Bì

<ë«sê nedüs¡yÓTÆq C≤„Hêìï kı+‘·+>± ì]à+#·Tø√e&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.

H˚qT Hê $<ë´s¡Tú\≈£î b|ü⁄Œ&É÷ @ $wüj·÷ìï H˚s¡Œ&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#· Ò<äT. H˚s¡TÃø√e&É+ b˝≤>√ n~ e÷Á‘·y˚T

8

H˚sêŒqT nqï ◊Héd”ºHé e÷≥\T $C≤„qXÊÁdüÔ uÀ<Ûäq˝À Ä#·s¡D°j·T dü÷Á‘ê\T. $C≤„qXÊÁdüÔ+ |ü]ø£\Œq\T, |ü]o\q\T,

Á|üjÓ÷>±\T, ìsêús¡D\T, dü÷Á‘· dæ<ëΔ+‘ê\ düe÷Vü‰s¡+ ` $C≤„qXÊÁdüÔ |ü⁄düÔø±\T XÊÁd”Ôj·T yÓ’Ks¡T\qT, XÊÁd”Ôj·T

<äèø£Œ<Ûëìï ô|+bı+~+#·&ÉyT ñ<›X´+>± s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îHêïsTT. Ç$ πøe\+ düe÷#ês¡+ n+~+#$>± ø±≈£î+&Ü |æ\¢\T

` |æ\¢\T, |æ\¢\T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\T, |æ\¢\T ` nuÛÑ düq kÕe÷Á–, |æ\¢\T ` düe÷»+, |æ\¢\T ` Á|üø£è‹‘√ |üs¡düŒs¡

Á|ü‹#·s¡ \T »s¡T|ü⁄‘·÷ (interactive oriented learning) ôd’Hé‡ Hs¡TÃ≈£îH uÀ<ÛäHêeP´Vü≤+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ësTT.

|æ\¢\T ‘·eT#·T≥Tº ñqï $_Ûqï n+XÊ\‘√ Á|ü‹#·s¡ »s¡|ü&É+ (interaction), $_Ûqï ø√D≤\˝À Ä˝À∫+#·&É+ (dia-lectical thinking), ì•‘·+>± Ä˝À∫+#·&É+ (critical thinking), düè»Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+#·&É+ (creative thinking)<ë«sê kı+‘·+>± C≤„qìsêàD+ #˚j·T>∑\>±*. C≤„q+ >∑‹o\yÓTÆq~. Ç~ ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡TŒ\≈£î Àqe⁄‘·T+~. ø=‘·Ô

nqTuÛÑyê\T bÕ‘·yê{Ï kÕúq+˝À #˚] yê{Ïì ‘=\–+#·e#·TÃ Ò<ë eT]+‘· ã˝Àù|‘·+ #˚j·Te#·TÃ. n+fÒ |æ\¢\T

bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#˚Ãdü]πø $$<Ûä n+XÊ\|ü≥¢ ‘·eT<Ó’q uÛ≤eq\qT (concepts and misconceptions) ø£*–ñ+{≤s¡T.

‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq düìï y˚XÊ\T yê{Ïì ã˝Àù|‘·+ #˚j·Te#·TÃ Ò<ë ‘·|ü&ÉT n_ÛÁbÕj·÷\ kÕúq+˝À düs¡sTTq

q÷‘·q uÛ≤eq\ kÕú|üq »s¡>∑e#·TÃ. ø±ã{Ïº uÀ<ÛäHêuÛÑ düq C≤„Hêìï#Ã~>± ñ+&Ü\H dü÷Á‘·+ô|’ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T

s¡÷bı+<ësTT.

Hs¡TÃø√&ÉeT+fÒ $+≥÷, #·÷dü÷Ô, #dü÷Ô Hs¡TÃø√e&É+ ø±ã{Ïº bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ #·s¡Ã\≈£î, $X‚¢wüD\≈£î, |ü]o\q\≈£î,

d”«j·T nqTuÛÑyê\≈£î (Hands on experinence) ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*. $q&ÉeT+fÒ eTÚq Áù|ø£å≈£î\T>± e÷] $q&É+ø±<äT.

Á|ü•ïdü÷Ô, #·]Ãdü÷Ô, »≥Tº ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+≥÷ H˚s¡TÃø√e&ÉeTqïe÷≥.

$C≤„qXÊÁdüÔ ìj·Te÷\T, dü÷Á‘ê\T, dæ<ëΔ+‘ê\˙ï eTq ì‘· J$‘· nqTuÛÑyê\˝ÀqT+& Ä$wüÿ]kÕÔsTT ø±ã{Ïº

Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ˇø£ ì»J$‘· düìïy˚X¯+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. H˚s¡TÃø√e&ÉeT+fÒ düe÷#êsêìï d”«ø£]+#·&É+ ø±<äT.

düe÷#ês¡+‘√ C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+ ø±ã{Ïº Ä˝À#·q πs¬ø‹Ô+# Á|üXï\T, ø£è‘ê´\T, düe÷#ês¡ |ü{Ïºø£\˝À ìsêús¡D≈£î

sêe&ÜìøÏ neø±X+ ñ+&˝≤ ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·&É+ e\¢ yÓ’j·TTøÏÔø£+>± $wüj·T |ü]C≤„q+ ô|+bı+~+#·T≈£îH+<äT≈£î

M\T ø£\T>∑T‘·T+~. $C≤„qXÊÁdüÔ+ ù|]≥ H˚s¡TÃ≈£îH˚ n+XÊ\T |æ\¢\ ì»J$‘· nqTuÛÑyê\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+&Ü* ø±ã{Ïº

bÕsƒê´+XÊ\ m+|æø£ Ç‹eè‘·Ô ÁbÕ<Ûëq´‘· $<Ûëq+ (Thematic approach) À ñ+≥T+~. n+fÒ @ bÕsƒêìøÏ Ä bÕsƒ¡+

$&ç>± ø±≈£î+&Ü ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï dü+ã+<Ûä+ ø£*–q~>± H˚s¡TÃø√e&Üìï düT\uÛÑ‘·s¡+, ns¡úe+‘·+ #˚ùd~>±

ñ+≥T+<äqïe÷≥.

uÛ≤ùw‘·s¡ n+XÊ\˝À eTTK´+>± ôd’Hé‡˝À bÕsƒ¡+#Óù|Œ≥|ü⁄Œ&ÉT |æ\¢\T |ü⁄düÔø£+ #·÷&É≈£L&É<äT nì #ê˝≤eT+~

ñbÕ<Ûë´j·TT\T uÛ≤$dü÷Ô ñ+{≤s¡T. ø±ì Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T #·]Ã+#·&ÜìøÏ, $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ

nqT≈£L\+>± s¡÷bı+~HêsTT. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì $wüj·÷ìï ns¡ú+#düTø√ì< ô|’ uÀ<ÛäHê Á|üÁøÏj·T\˝À $<ë´s¡Tú\T

bÕ˝§Zq Òs¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü $C≤„qXÊÁdüÔ+˝Àì bÕsƒê´+XÊ\T #·<äe&É+ n+fÒ uÛ≤wü |ü⁄düÔø±\T #·~$q≥T¢>±

ñ+&É<äT. Á|ü‹ yêø£ + nsêúìï, $esêìï ø£*–e⁄+≥T+~. <ëìì ã{Ïº $wüj·÷ìï Á>∑Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢

|æ\¢\T eTT+<äT>± bÕsƒ¡+ #·~$ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T, uÛ≤eq\ >∑T]+∫ ø=+‘· ne>±Vü≤q #˚düTø√yê*. ‘·s¡Tyê‘·

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\<ë«sê $wüj·÷ìï $es¡+>±, kı+‘·+>± Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ M\Tø£\>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº $C≤„qXÊÁdüÔ

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\T ‘·|üŒìdü]>± bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìï #·<äyê*.

9

10e ‘·s¡>∑‹ ` uÛÖ‹ø£XÊÅdüÔ+

(bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£)

1. ñwüí+

1.1 ñc íÁ>∑‘· (ñwüí düeT‘êdæú‹ Ä<Ûës¡+>±), ñwüí+

1.2 $•c ºwüí+

1.3 ñwüí yê´|üq+

1.4 $TÁX¯e÷\ |ü<äΔ‹

1.5 u≤w”ŒuÛÑeq+, kÕ+ÁBø£s¡D+, ÄÁs¡Δ‘·, eTs¡>∑&É+, Á<äMuÛÑeq+, |òüT˙uÛÑeq+

2. s¡kÕj·Tìø£ #·s¡ \T düMTø£s¡D≤\T

2.1 s¡kÕj·Tq uÛ≤wü, |ü]#·j·T+

2.2 nDTe⁄\T, |üs¡e÷DTe⁄\T, eT÷\ø±\T, düy˚Tàfi¯Hê\T, $TÁX¯e÷\T, |üs¡e÷DT Á<äe´sê•, nDT

Á<äe´sê•, Á>±yéT nDT Á<äe´sê•, Á>±yéT |üs¡e÷DT Á<äe´sê•, yÓ÷˝≤sY, yÓ÷˝Ÿ uÛ≤eq.

2.3 s¡kÕj·Tq #·s¡ \T, ì‘· J$‘· ñ<ëVü≤s¡D\T

2.4 s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T (s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T sêj·T&É+, eT÷\ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T,

düMTø£s¡D≤\T ‘·T\´+ #˚j·T&É+, uÛÖ‹ø£ dæú‘·T\≈£î dü+πø‘ê\T sêj·T&É+)

2.5 s¡kÕj·Tq #·s¡ \T s¡ø±\T

2.5.1 s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+ (ñwüíyÓ÷#·ø£, ñwüíÁ>±Vü≤ø£ #·s¡ \T)

2.5.2 s¡kÕj·Tq $jÓ÷>∑+

2.5.3 s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛÑ+X+

2.5.4 s¡kÕj·Tq <ä«+<ä« $jÓ÷>∑+

2.6 Äø°‡ø£s¡D+, ø£åj·Tø£s¡D+

2.7 ‘·T|ü |ü≥º&É+, ‘·T|ü |ü≥º&Üìï ìyê]+#˚ #·s¡ \T

2.8 eTTøÏÿb˛e&É+

3. ø±+‹ |üsêes¡Ôq+

3.1 ø±+‹ dæ<ëΔ+‘ê\T

3.1.1 ô|òsêà{Ÿ dü÷Á‘·+

3.2 |üsêes¡Ôq dü÷Á‘ê\T

3.3 <äs¡ŒD≤\T

3.3.1 düeT‘·\ <äs¡ŒD≤\T, Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&É&É+

3.3.2 >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T, ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+, |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+

3.4 |üsêes¡Ôq dü÷Á‘ê\qqTdü]+∫ πsU≤∫Á‘ê\ ìj·Te÷\qT sêã≥º&É+

10

3.4.1 >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\ e\q @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T

3.4.2 >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD dü÷Á‘ê\T HêuÛ≤´+‘·s¡+

3.4.3 |üsêes¡Ôq nqTes¡ÔHê\T

4. Äe÷¢\T, øå±sê\T eT]j·TT \eD≤\T

4.1 Äe÷¢\T ` øå±sê\T ` |ü]#·j·T+

4.2 s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T

4.2.1 Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À yê&˚ ÄeT¢ øå±sê\T, dü÷∫ø£\T

4.2.2 ˝ÀVü‰\‘√ ÄeT¢ øå±sê\T »]ù| #·s¡ \T

4.2.3 ‘·≥d”úø£s¡D+

4.2.4 ˝ÀVü≤ ø±s=“H˚≥T¢, ˝ÀVü≤ ôV’≤Á&√»Hé ø±s=“H˚≥¢‘√ ÄeT¢ øå±s¡ #·s¡ \T

4.2.5 ˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é\‘√ ÄeT¢ #·s¡ \T

4.2.6 n˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é\‘√ øå±s¡ #·s¡ \T

4.3 Äe÷¢\ìï+{Ï Àq÷ ñqï n+X¯+ @$T{Ï? øå±sê\ìï+{Ï Àq÷ ñqï ñeTà&ç n+X¯+ @$T{Ï?

4.4 ì‘· J$‘·+˝À PH ÁbÕeTTK´‘·

4.4.2 ñ<ä»ì dü÷∫ø£≈£î yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T Á|ü<ä]Ù+#˚ düTìï‘·‘·«+

4.4.3 H˚\\T (PH), Js¡íe´edüú (PH), <ä+‘·ø£åj·T+ (PH)

4.5 s¡kÕj·Tq Á|üuÛ≤yê\≈£î yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T Á|ü<ä]Ù+#˚ Ä‘·às¡ø£åD $<ÛëHê\T

4.6 düVü≤» Äe÷¢\T

4.7 \eD≤\T

4.7.1 \eD≤\ dü«uÛ≤e+

4.7.2 \eD≤\ PH

4.7.3 kÕ<Ûës¡D ñ|ü ` eqs¡T\T

4.7.4 kÕ<Ûës¡D ñ|ü, Ç‘·s¡ eTT&ç|ü<ësêú\T

4.7.5 k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é, ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY, yêwæ+>¥ k˛&Ü, e+≥k˛&Ü

ñ|üjÓ÷>±\T

4.7.6 \eD düŒ¤{Ïø±\T, düŒ¤{Ïø°ø£s¡D+, CuSO4.5 H2O

4.7.7 bÕ¢düºsY Ä|òt bÕ]dt

5. düeT‘·\ ñ|ü]‘· ≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

5.1 eÁø°uÛÑeq ìj·Te÷\T

5.2 eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+

5.3 kÕù|ø£å eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+

5.3.1 ôdï˝Ÿ ìj·TeT+

11

5.4 dü+|üPs¡í |üsêes¡Ôq+

5.5 dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+ nqTes¡ÔHê\T (m+&Ée÷e⁄\T)

5.6 >±E~yÓTà >∑T+&Ü eÁø°uÛÑeq+

5.6.1 |ü\T#·{Ï >±E>∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

6. eÁø£‘· ≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

6.1 ø£≥ø£+, |ü≥ºø£+ >∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+ ô|òsêà{Ÿ ìj·TeT+, nqTes¡ÔHê\T

6.1.1 Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&É&É+

6.2 ø£≥ø±\T

6.3 øÏs¡D ∫Á‘ê\T ` ìj·Te÷\T

6.4 ø£≥ø±\ e\q @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T

6.5 |ü\T#·{Ï ø£≥ø±\T ` dü÷Á‘ê\T ñ‘êŒ~+#·&É+

6.5.1 nqTes¡ÔHê\T

7. e÷qe⁄ì ø£qTï s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+

7.1 ø£ìwü düŒwüº <äèwæ <ä÷s¡+

7.2 e÷qe⁄ì ø£qTï ìsêàD+

7.3 kÕ<Ûës¡D <äèwæº ˝ÀbÕ\T

7.4 |ü≥ºø£+

7.5 $πøå|üD+

7.5.1 Ç+Á<Ûä<ÛäqdüT‡

7.6 ø±+‹ $πøå|üD+

8. |üs¡e÷DT ìsêàD+

8.1 $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· es¡í|ü≥+

8.2 |üs¡e÷DT es¡í|ü≥+

8.3 bÕ¢+ø˘ dæ<ëΔ+‘·+, ◊Héd”ºHé dæ<ëΔ+‘·+

8.3.1 uÀsY dæ<ëΔ+‘·+

8.4 ôV’≤düHéãsYZ nì•Ã‘·‘·« ìj·TeT+

8.4.1 dü+uÛ≤e´‘·, dü+uÛ≤e´‘· ∫Á‘ê\T

8.5 ø±«+≥yéT dü+K´\T

8.6 Á|ü<Ûëq ø£s¡Œs¡+, ñ|ü ø£s¡Œsê\T, ñ|ü ø£s¡Œsê\˝À ø£ø£å \T

8.7 eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´dü+

8.8. n l x ìj·TeT+, $$<Ûä X¯øÏÔ kÕúsTT\T, Ä|òt uÖ ìj·TeT+, bÂ©es¡®q ìj·TeT+, VüQ+&é ìj·TeT+

12

9. eT÷\ø±\ eØZø£s¡D Äes¡Ôq |ü{Ïºø£

9.1 eT÷\ø±\qT ˇø£ Áø£eT|ü<äΔ‹˝À neTs¡Ãe\dæq nedüs¡+

9.1.1 #ê]Á‘·ø£ H˚|ü<∏ä +

9.2 &ÜãsY sY Á‹ø±\T

9.3 q÷´˝≤+&é‡ nwüºø£ ìj·TeT+

9.4 yÓT+&É©|òt Äes¡Ôq |ü{Ïºø£

9.5 qMq Äes¡Ôq |ü{Ïºø£

9.5.1 qMq Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ À eT÷\ø±\ kÕúHê\T

9.5.2 Á>∑÷|t\T, |”]j·T&É¢ yêØ>± e÷πs <Ûäsêà\T (dü+jÓ÷»ø£‘·, |üs¡e÷DT |ü]e÷D+,

nj·T˙ø£s¡DX¯øÏÔ, ãTTD$<äT´<ë‘·àø£‘·, ˝ÀVü≤`n˝ÀVü≤ <Ûäsêà\T)

10 s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+

10.1 ìs¡«#·q+

10.2 m\Áø±ºHé dæ<ëΔ+‘·+ (\÷sTT eT]j·TT ø√ôd˝Ÿ)

10.2.1 nwüºø£ ìj·TeT+

10.3 nj·÷ìø£ ã+<Ûä+ ` dü+jÓ÷»˙j·T ã+<Ûä+ ` \÷sTTdt _+<äT bòÕs¡Tà˝≤‘√ ñ<ëVü≤s¡D\T

10.4 nDTe⁄\ Äø±sê\T, ã+<Ûä <ÛÓ’sêÈ \T

10.5 y\˙‡ m\Áø±ºHé dæ<ëΔ+‘·+: ñ<ëˆˆ H2, Cl2, H2O, BF3, CH4, NH3, C2H6, C2H4

10.6 dü+ø£Øø£s¡D+: ñ<ëˆˆ H2O, BF3, CH4, NH3 nDTe⁄\T

10.7 nj·÷ìø£, dü+jÓ÷»˙j·T |ü<ësêú\ <Ûäsêà\T

11 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+

11.1 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+

11.1.1 $<äT´‘Y Äy˚X¯+

11.1.2 $<äT´‘Y πøåÁ‘·+

11.1.3 $<äT´‘Y bıf…ì¸j·T˝Ÿ, bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+

11.2 EMF $<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+

11.3 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+

11.4 zyéT ìj·TeT+, ìs√<Ûä+, $•wüº ìs√<Ûä+, ìs√<Ûäø£‘·qT Á|üuÛ≤e+ #˚ùd n+XÊ\T, $<äT´‘Y cÕø˘

($<äT´‘Y|òü÷‘·+)

11.4.1 øÏsêÃ¤|òt ìj·Te÷\T

11.5 ìs√<Ûë\ düe÷+‘·s¡ ÁX‚DÏ dü+<Ûëq+

11.6 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ jÓTTø£ÿ ñwüí |òü*‘·+ ` |òüP´CŸ s¡ø£åD

11.7 $<äT´‘Y kÕeTs¡ú +

13

12 $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·+

12.1 nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ ã\ πsK\T

12.2 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+

12.2.1 $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+

12.2.2 e\j·÷ø±s¡|ü⁄ r>∑#·T≥º e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+

12.3 kÕ*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+

12.4 #·\q+˝À ñqï Äy˚X¯+ eT]j·TT $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑\ô|’ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ã\+

12.4.1 ô|ò¢$T+>¥ m&ÉeT#˚‹ ìã+<Ûäq

12.5 $<äT´‘Y yÓ÷{≤sY

12.6 $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· Áù|s¡D ` bòÕs¡&˚ ìj·Te÷\T

12.7 »qπs≥sY @ø±+‘·s¡ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+

12.8 >∑Tb Ôwüí+

13 ˝ÀVü≤XÊÁdüÔ+

13.1 ˝ÀVü‰\ ñìøÏ

13.2 <Ûë‘·Te⁄\ qT+&ç ˝ÀVü‰\ dü+Á>∑Vü≤D+ ` #·sêó\‘· ` ˝ÀVü≤ dü+Á>∑Vü≤D+˝À k˛bÕHê\T

13.3 Kì»<Ûë‘·Te⁄\qT X¯ó~Δ #˚j·T&É+

13.4 ‘·≈£îÿe #·sêó\‘· ÁX‚DÏ Àì ˝ÀVü‰\ ìwüÿs¡D

13.5 eT<Ûä #·sêó\‘· ÁX‚DÏ Àì ˝ÀVü‰\ ìwüÿs¡D

13.6 m>∑Te #·sêó\‘· ÁX‚DÏ Àì ˝ÀVü‰\ ìwüÿs¡D

13.7 ˝ÀVü≤ ìwüÿs¡D

13.7.1 $<äT´‘Y $X‚¢wüD |ü<äΔ‹

13.8 ‘·T|ü |ü≥º&É+, ìyês¡D |ü<äΔ‘·T\T

14 ø±s¡“Hé, <ëì düyTàfiHê\T

14.1 ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T |ü]#·j·T+

14.2 ø£s¡“q |üs¡e÷DTe⁄\ ã+<Ûë\T, dü+ø£Øø£s¡D+

14.3 ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\T (Á>±ô|ò’{Ÿ, &Ó’eT+&é, C60)

14.4 ø±s¡“Hé ãVüQeTTK dü«uÛ≤e+

14.4.1 ø±s¡“Hé ø±≥H˚wüHé dü«uÛ≤e+, #·‘·T'dü+jÓ÷»ø£‘·

14.4.2 ø£s¡“q X¯è+K˝≤\T, XÊK\T, e\j·÷\T

14.5 dü+‘·è|üÔ, ndü+‘·è|üÔ ø£s¡“q düyTàfiHê\T

14.5.1 Ç‘·s¡ eT÷\ø±\‘√ ø±s¡“Hé @s¡Œs¡#˚ ã+<Ûë\T

14.6 ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T ` Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü‰\T (Ä\ÿVü‰˝Ÿ, ø°{ÀHé, Ä*¶ôV’≤&é, mdüºsY)

14

14.7 düeTC≤‘· ÁX‚DT\T (Ä ÒÿHé\T, Ä©ÿHé\T, Ä …’ÿHé\T)

14.8 ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T ` HêMTø£s¡D $<Ûëq+

14.9 ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T

14.9.1 <äVü≤q+ (˙* Ä≈£î|ü#·Ã eT+≥, ñwüíyÓ÷#·ø£ #·s¡ \T)

14.9.2 Äø°‡ø£s¡D+ (Ä\ÿVü‰˝Ÿ\ qT+&ç Äe÷¢\T)

14.9.3 dü+ø£\q #·s¡ \T

14.9.4 Á|ü‹πøå|üD #·s¡ \T

14.10 eTTK´yÓTÆq ø£s¡“q düyTàfiHê\T

14.10.1 Ç<∏äHê˝Ÿ

14.10.2 Ç<∏äH√sTTø ÄeT¢+

14.10.3 Ç<∏äHê˝Ÿ <Ûäsêà\T ` kÕ<Ûës¡D <Ûäsêà\T, k˛&çj·T+‘√ #·s¡ \T, >±&ÛÉ dü\÷Œ¤ ]ø˘

ÄeT¢+‘√ #·s¡ \T

14.10.4 Ç<∏äH√sTTø˘ ÄeT¢ <Ûäsêà\T, kÕ<Ûës¡D <Ûäsêà\T, øå±sê\T, k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é,

k˛&çj·T+ ø±s=“H˚{Ÿ, k˛&çj·T+ ôV’≤Á&√»Hé ø±s=“H˚{Ÿ‘√ #·s¡ \T.

14.11 düãT“\T, ôdbòÕì|òæπøwüHé, $Tdæ*

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\T (Teaching Learning Strategies)ã{°º|ü≥º&É+, e …¢ yj·T&É+, |ü⁄düÔø±\˝Àì, ¬>’&ÉT¢ Á|üXï\ u≤´+≈£î\˝Àì n+XÊ\qT m‹Ôsêj·T&É+ Ò<ë j·÷+Á‹ø£+>±

#·<äe≥+ e+{Ï j·÷+Á‹ø£eTsTTq $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\T |æ\¢\T ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ

<√Vü≤<ä|ü&Ü*.

• |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \T (Interactions), d”«j·Te´ø°Ôø£s¡D (Self expression), Á|ü•ï+#·&É+ (Questioning) e+{Ï$

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ ø°\ø£+ ø±yê*.

• Á|üjÓ÷>±\T, nH˚«wüD\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, Áø°&É\T yÓTT<ä\T>∑Tq$ uÀ<ÛäHêe⁄´Vü‰˝À¢, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T˝À¢ ø°\ø£+ ø±yê*, n+‘·sê“¤>∑+ ø±yê*.

• uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]+#·&É+ Ò<ë #·~$ $ì|æ+#·&É+ ø±<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T

|æ\¢\T Hs¡TÃø√e&Üìï Áù|πs|æ+#˝≤, bÕ˝§ZH˝≤ #j·÷*. nedüs¡eT>∑T kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–+#ê*. n+<äTu≤≥T˝À

ñ+#ê*. nuÛÑ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.

• |æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>±, ‘√{Ïyê]‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê, kÕe÷Á– <ë«sê nuÛÑ dæ+#˝≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\T,

Á|üÁøÏj·T\ ìs¡«Vü≤D ñ+&Ü*. |æ\¢\ nuÛÑ düq düeTj·T+ |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±yê*.

• |æ\¢\+<äs¡÷ ‘·eT kı+‘· uÛ≤wü À H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ nqTyÓ’q @sêŒ≥T¢/yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T

|æ\¢\ uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#ê*.

• uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\ ìs¡«Vü≤D |æ\¢\ nqTuÛÑyê\T, |üPsê«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±yê*.

15

• kÕúìø£ ø£fi¯\T, ñ‘êŒ<äø£ n+XÊ\T, ÁX¯eTJe⁄\ nqTuÛÑyê\qT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰˝À¢, Á|üÁøÏj·T˝À¢ eqs¡T\T>±

ñ|üjÓ÷–+#ê*.

düeTs¡úe+‘·eTsTTq bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D˝À |æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&ÉeTH˚~ ˇø£ ø°\ø£eTsTTq n+X¯eTT. Ç~ ñ

bÕ<Ûë´j·TT&ÉT nqTdü]+# uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\T C≤„q ìsêàD+ #düTø√yê\+fÒ

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä s¡ø±\sTTq uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\qT neT\T #˚j·÷*.

• #·]Ã+#·&É+`|üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \T

‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´s¡Tú\T Á|ü‹ n+XÊìï #·]Ã+#ê*. |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \T düeTs¡úe+‘·+>±

»s¡>±*. Á|ü‹ #·s¡Ã uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.

• bÕsƒê´+XÊìï #·~$+#·&É+

Á|ü‹ $<ë´]ú#˚ bÕsƒê´+XÊìï #·~$+#ê*. ‘·<ë«sê uÛ≤eq\qT, ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.

• Á|ü•ï+#·&É+

|æ\¢ À¢ Á|ü•ï+#˚ ‘·‘·«+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº $$<Ûä uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&çπ>

kÕeTsêú ìï ô|+bı+~+#ê*.

• Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+

$<ë´]ú Hs¡TÃ≈£îqï uÛ≤eq\qT Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ìsêΔ]+#˝≤ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+|ü#j·÷*. Á|üjÓ÷>∑+

#düTÔqï|ü& #·]Ãdü÷Ô $wüj·÷e>±Vü≤q ø£*–+#ê*. |òü*‘ê\T ìsêΔ]+|ü#j·÷*. C≤Á>∑‘·Ô\T bÕ{Ï+#˝≤ #·÷&Ü*.

• nH˚«wüD\T`düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡+

$<ë´s¡Tú\˝À düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ kÕeTsêú \qT ô|+bı+~+#ê*. ø£ düeTdü qT mqTïø=ì <ëìøÏ |ü]cÕÿsê\qT

nH«wæ+# $<Ûä+>± ‘√&ÉŒ&Ü*.

• ÁbÕC…≈£îº |üqT\T

$<ë´s¡Tú\T ˇø£ düeTdü qT mqTïø=ì düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ $$<Ûä k˛bòÕHê\T nqTdü]+∫ ìsêΔ]+#˚

Á|üÁøÏj·T ø±ã{Ïº |æ\¢ À¢ì n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T, düè»Hê‘·àø£ X¯≈£îÔ\ $ìjÓ÷>±ìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.

• πøåÁ‘· |ü]o\q

Bì˝À u≤>∑+>± $<ë´s¡Tú À¢ |ü]o*+#·&É+, $X‚¢wüD #j·T&É+, ìsêΔ]+#·&É+, e+{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+<˝≤

ø£èwæ #˚j·÷*.

• düe÷#ês¡ ùdø£s¡D\T, $X‚¢wüD\T ` |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~+#·T≥

H˚s¡TÃ≈£îH˚ Áø£eT+˝À $<ë´s¡Tú\T nH˚ø£ |ü<äΔ‘·T\˝À düe÷#ês¡+ ùdø£]kÕÔs¡T. n˝≤ ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï

eØZø£]+∫, |ü{Ïºø£\˝À qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ $X‚¢wæ+∫ kı+‘·+>± ìy˚~ø£ sêùd$<Ûä+>± ‘√&ÉŒ&Ü*.

16

• ìy˚~ø£ sêj·T&É+

ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+qT, ùdø£]+∫q $<ÛëHêìï, |ü<ä›‹ì düeTÁ>∑+>± ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À bı+<äT|ü]#˚

$<Ûä+>± kÕeTsêú \qT ô|+bı+~+#ê*.

• øÏ«CŸ

XÊg dü+ã+<Ûä n+XÊ\T, ø°\ø£ n+XÊ\ô|’ $<ë´s¡Tú\˝À ñ‘ê‡Vü‰ìï, õC≤„dü ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î øÏ«CŸ

b˛{°\T ìs¡«Væ≤+#˚ ≤, bÕ˝§ZH˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. b˛{°øÏ eTT+<äT n+X¯+ô|’ düeTÁ>∑ düe÷#ês¡+ n+~+∫

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

• ôd$THêsY dæ+b˛õj·T+

$wüj·T ÁbÕeTTK´‘· >∑\ n+XÊìï m+#·Tø=ì $<ë´]ú ‘·–q düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ e´ø£Ô|ü]#˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

ôd$THês¡T¢ $<ë´]úøÏ Ä n+X¯+˝À düeTÁ>∑ ne>±Vü≤q≈£î, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D≈£î <√Vü≤<ä|ü&Ü*.

$_Ûqï $wüj·÷+XÊ\˝À ø£ n+XÊìï mqTïø=ì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡eTTqT ùdø£]+∫ Á|ü<ä]Ù+#˝≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

• |üõ˝Ÿ‡ ì+|ü≥+`s¡÷bı+~+#·&É+

|üõ˝Ÿ‡qT $<ë´s¡Tú\T m+‘√ ≈£L‘·÷Vü≤\+‘√ |üP]Ô#˚kÕÔs¡T. M{Ï <ë«s¡ $wüj·÷e>±Vü≤q eT]j·TT

eT÷˝≤´+ø£qeTTqT ≈£L&É #˚j·Te#·TÃ. ø±ã{Ïº |üõ˝Ÿ‡ ì+|ü≥+, |üõ˝Ÿ‡ s¡÷bı+~+#·T≥qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

• qeT÷Hê\T, ∫Á‘ê\T, Á>±|òt\T s¡÷bı+~+#·&É+

$<ë´]ú $wüj·÷ìï ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ, $<ÛëHêìï ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ∫Á‘ê\T ùd $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

düe÷#ês¡eTTqT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ, |òü*‘ê\T sêã≥º&ÜìøÏ, ìsê›]+#·&ÜìøÏ Á>±|òt\qT ñ|üjÓ÷–+#˚˝≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

qeT÷Hê\T s¡÷bı+~+#·T≥ <ë«s¡ $<ë´]ú˝À $wüj·÷e>±Vü≤q‘√ bÕ≥T kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤qT

ô|+bı+~+#˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

• XÊg|üs¡yÓTÆq, ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T, π>j·÷\T s¡÷bı+~+#·&É+

$<ë´s¡Tú\qT XÊg|üs¡yÓTÆq ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T, π>j·÷\T s¡÷bı+~+#˝≤ eT]j·TT ùdø£]+#˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

yê{Ïô|’ #·]Ã+|ü#˚j·÷*. ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T eT]j·TT π>j·÷\T #·<äe&É+ <ë«sê XÊÁd”Ôj·T uÛ≤eq\T s¡÷bı+<˚ ≤,

Áù|s¡D bı+<˝≤, JeyÓ’$<Ûä ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#˝≤, Á|üX+dæ+#˝≤ eT]j·TT dü÷Œ¤]Ôbı+<˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

• ø±s¡÷ºqT¢, yêsêÔ yê´K´\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+

ø±s¡÷ºqT¢ nq>±H $<ë´s¡Tú\T m+‘√ ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ü⁄‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT dü«j·T+>± XÊg|üs¡yÓTÆq

n+XÊ\‘√, ñ‘·T‡ø£‘· πs¬ø‹Ô+# $<ä+>± ø±s¡÷ºqT¢ ‘·j·÷s¡T #sTT+#ê*. Äs√>∑ eTT, n\yê≥T¢, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T

e+{Ï yê{Ïô|’ ø±s¡÷ºqT¢ yêsêÔ yê´K´\T ‘·j·÷s¡T #˚sTT+∫ Á|ü<ä]Ù+#˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

17

• kÕúìø£ eè‹Ô ì|ü⁄DT\‘√ ñ|üHê´kÕ\T ìs¡«Væ≤+#·&É+

bÕsƒ¡XÊ\˝À ˇø£ Á|ü‘˚ ø£ ø±s¡ Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+∫ kÕúìø£ eè‹Ô ì|ü⁄DT\#˚ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n+XÊ\ô|’ ñ

|üHê´kÕ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ‘·<ë«s¡ eè‹Ô|ü≥¢ >ös¡e+, ne>±Vü≤q, Áù|s¡D eT]j·TT dü÷Œ¤]Ô ô|+bı+<˚ ≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

• Ç+{s¡÷« #˚j·T&É+

$<ë´s¡Tú\ jÓTTø£ÿ Ä˝À#·q\T, uÛ≤yê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eTÚœø£ |ü]ø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

m˝≤+{Ï ‹Ô&ç Ò≈£î+&Ü düe÷<ÛëHê\T Ç#˚Ã˝≤ uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D #˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô

#˚dæ Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ ≤ Ç+≥s¡÷« ‘√&ÉŒ&Ü*.

• Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#·T≥

‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± Á|üjÓ÷>±ìøÏ, Á|ü<äs¡Ùq≈£î nedüs¡eTjT´ |ü]ø£sê\T n+<äTu≤≥T˝À Òq≥¢sTT‘

yê{ÏøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T+>± ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&çq $$<Ûä s¡ø±\ |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#˚ $<Ûä+>± Ä˝À∫+#˚+<äT≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

• Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#·&É+

Á|üjÓ÷>±ìøÏ eTT+<äT $<ë´s¡Tú\‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä n+XÊìï #·]Ã+∫ $<ë´s¡Tú\˝À |ü]ø£\Œq\T,

uÛ≤eq\T ô|+bı+<ë\ì Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê*. Á|ür Á|üjÓ÷>±ìøÏ eTs=ø£ Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤+#˚ ≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Á|üjÓ÷>∑+ #˚düTÔqï|ü⁄&˚ #·]Ãdü÷Ô $wüj·÷e>±Vü≤q ø£*π>˝≤ ‘√&ÉŒ&Ü*.

• Á>∑+<∏ë\j·÷\T`Ç+≥¬sï{Ÿ ñ|üjÓ÷–+#·&É+

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãìyê{Ï‘√ bÕ≥T Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î yÓ[fl yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, e÷´>∑C…’qT¢

eT]j·TT n+‘·sê®\+ qT+&ç $wüj·÷+XÊ\qT ùdø£]+#ê*. yê{Ïì $<ë´]úøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫ eT]ìï

ùdø£]+#˚ ≤ $<ë´s¡Tú\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |æ\¢\T $wüj·÷ìï eT]+‘· ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, $C≤„q

$wüj·÷\qT, Ä$wüÿs¡D\qT n_Ûq+~+#·&ÜìøÏ, Á|üX¯+dæ+#·&ÜìøÏ JeyÓ’$<Ûä´ ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑T]Ô+#˚˝≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

18

bÕsƒ¡ ìsêàDÁø£eT+ :

‘·s¡>∑‹ düìïy˚XÊ\˝À |æ\¢\T ‘·eT¬ø’ ‘êy˚T C≤„Hêïìï ì]à+#·T ø√>∑\s¡T. nH˚‘·‘·«+ Ä<Ûës¡+>± 10e ‘·s¡>∑‹

$C≤„qXÊÁdüÔ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. >∑‘· n<Ûë´j·T+˝À #Ó|ü≈£îqï≥T¢ C≤„q+ |üPs¡«C≤„q+ ô|’H˚

CÀ&ç+#·ã&ÉT‘·T+~. Ç<˚ ìj·TeT+ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡+ neT]ø£ ì]à‘·yÓTÆ+~.

|æ\¢\T ì»J$‘· dü+<äsê“¤\˝À m<äTs¡j˚T´ düìïy˚XÊ\˝À ÁbÕs¡+_Û+#·&É+.

>∑‘· ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ H˚s=Ã≈£îqï ø°\ø£ uÛ≤eq\ >∑T]+∫ Á|ü•ï+#·&É+ ` #·]Ã+|ü CÒj·T&É+.

Ä˝À#·q πs¬ø‹Ô+#˚, XÀ<ÛäHê‘·àø£yÓTÆq Á|üX¯ï\T <ë«sê bÕsƒêìï n<Ûä j·Tq+ #˚j·T&ÜìøÏ dü+dæ<äΔ|üs¡#·&É+.

q÷‘·q uÛ≤eq\≈£î #Ó+~q n+XÊ\qT ne>±Vü≤q ø£*Z+#·&É+ ø√dü+ ø=ìï ø£è‘ê´\qT, Á|üjÓ÷>±\qT

ìs¡«Væ≤+#·&É+.

ø£è‘ê´\T, Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T, düe÷#ês¡ ùdø£s¡D |ü{Ïºø£\T, ùdø£s¡D\qT $X‚¢wæ+#·&É+ Ç+<äTø√dü+

ø=ìï Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï\qT n&É>∑&É+, #·s¡Ã ìs¡«Væ≤+#·&É+. uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ø£*Z+#·&É+. (Analytical

Excrcise)

$$<Ûä ø£D≤\T, ø£D≤+>±\T, nej·Tyê\≈£î #Ó+~q ∫Á‘ê\qT yê{Ï ìsêàD≤\qT $e]+#·&É+ Ä

n+>±\˝À @@ #·s¡ \T m˝≤ »s¡T>∑T‘êjÓ÷ $e]+#·&É+. Á|üÁøÏj·T\qT b ¢#Ûês¡Tº\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù+#·&É+.

XÊÁd”Ôj·T Ä˝À#·qqT, XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<Ûëìï, ñ‘·T‡ø£‘·qT πs¬ø‹Ô+#·&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ n+<äTu≤≥T˝À

ñ+&É&É+. (Out of Box thinking)

nuÛ≤´dü≈£î&çì ñ<›•dü÷Ô |üs¡düŒs¡ Á|ü‹ #·s¡ \≈£î M\T>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHêìï dü$Tà[‘·+ #˚dæ ñ

+&É&É+.

|æ\¢\T ‘·eT kı+‘· Ä˝À#·q\T, n_ÛÁbÕj·÷\qT CÀ&ç+∫ $wüj·÷ìï ‘·q<Ó’qø√D+˝À Ä$wüÿ]+#·T

≈£îH˚+<äT≈£î M\T>± d”«j·T Á|ü‹ düŒ+<äq\T+&É&É+. (Creative response)

ìsêú]‘· $<ë´ Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#+<äT≈£î M\T>± bÕsƒê´+X $es¡D\T+&É&É+. (Academic Standards)

yÓ’j·TøÏÔø£, d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #düTø√e&ÜìøÏ M\T>± nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡T#·Tø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É&É+.

(Improve Learning)

III. bÕsƒ¡ ìsêàDÁø£eT+

19

$$<Ûä Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+q bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ Àì bÕsƒê´+XÊ\T ˇø£ Áø£eT |ü<äΔ‹˝À neT]HêsTT.

bÕsƒê´+XÊ\ neT]ø£ À uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁkÕÔ\T ø£*|æ πø $uÛ≤>∑+>± |ü]>∑DÏ+#ês¡T. nedüs¡yÓTÆq#√≥¢

JeXÊÁdüÔ|üs¡yÓTÆq uÛ≤eq\qT uÀ~Ûdü÷Ô, bÕsƒê´+X¯ ìsêàD+ #˚j·T&É+ »]–+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø±+‹ \ø£åD≤\qT

$e]+#˚ Áø£eT+˝À e÷qe⁄ì ø£qTï s¡+>∑T\qT m˝≤ >∑T]ÔdüTÔ+<√ #·]Ã+#ês¡T. n<˚$<Ûä+>± bÕsƒê´+XÊ\T ≈£L&Ü

uÛ≤eq\ ÁbÕ<Ûëq´‘·Áø£eT+˝À neTs¡Ã&É+ »]–+~. bÕsƒ¡+ ìsêàDÁø£eT+˝À |ü]∫‘· ÁbÕs¡+uÛÑdüìïy˚X¯+ yÓTT<ä\Tø=ì

nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡#·T≈£î+<ë+ es¡≈£î >∑\ nH˚ø£ n+XÊ\qT ‘ê‹«ø£ ø√D+˝À |ü]o*+#·&É+ nedüs¡+. Ç˝≤

C≤„q ìsêàD+ #˚düTø√e&ÉeTH˚ ôd’<ëΔ+‹ø£ eP´Vü≤+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç s¡÷bı+~q $C≤„qXÊÁdüÔ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì

$$<Ûä$uÛ≤>±\qT ì•‘·+>± |ü]o*<ë›+.

ÁbÕs¡+uÛÑ düìïy˚X¯+ / Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\‘√ ≈£L&çq |ü]#·j·T+.

ø£è‘ê´\T / Á|üjÓ÷>±\T

Ä˝À∫+#·+&ç. #·]Ã+#·+&ç

MT≈£î ‘Ó\TkÕ

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´\T

|ü{Ïºø£\T ì+|ü&É+, $X‚¢wæ+#·&É+

|ü{≤\qT |ü]o*+#·&É+

Á>±|òt\T, u§eTà\T, b ¢#ês¡Tº\T, nqTã+<Ûä|ü{≤\T π>j·T&É+

qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, Á|ü<ä]Ù+#·&É+

ø£<∏ä\T, e´øÏÔ #·]Á‘·\T, nqTã+<Ûä n+>±\T |ü]o*+#·&É+.

ø°\ø£ |ü<ë\T

eTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+!

nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡#·T≈£î+<ë+ (Á|üX¯ï\T)

mes¡T #ÓbÕŒs¡T? mes¡T ø£qT>=Hêïs¡T.

ô|’ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì Á|ü‹bÕsƒ¡+ s¡÷bı+~+#ês¡T. M{Ïì eT]+‘· À‘·T>± $X‚¢wæ+#·&É+‘√

bÕ≥T Äj·÷ k˛bÕHê\qT ‘·s¡>∑‹>∑~˝À m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À |ü]o*<ë›+!

1. |ü]#·j·T+ :

bÕsƒêìï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ M\T>± |æ\¢\T >∑‘· nqTuÛÑyê\ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛÑ düìïy˚X¯+‘√ bÕsƒ¡+

ÁbÕs¡+uÛÑeTÚ‘·T+~. ø=ìï bÕsƒê´+XÊ\T Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\‘√ ≈£L&Ü ÁbÕs¡+uÛÑeTÚ‘êsTT.

20

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ñwüí+ bÕsƒ¡+ @&√ ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+∫q n+XÊ\qT |ü⁄qX¯Ãs¡D #˚j·T>± s¡kÕj·Tq #·s¡ \T,

düMTø£s¡D≤\T bÕsƒ¡+ u§>∑TZ eT+&ç+#·&É+, bÕ\T ô|s¡T>∑T>± e÷s¡&É+ e+{Ï dü+<äsê“¤\ #·s¡Ã‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.

Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï\qT n&ç– #·]Ã+#·&É+ <ë«sê yê]>∑‘·nqTuÛÑyê\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+‘√ bÕ≥T bÕsƒê´+XÊìï

H˚s¡TÃø√yê\qï ÄX¯øÏÔ ø£*–+#˚ ≤ bÕsƒê´+XÊ\T s¡÷bı+<ësTT.

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

$C≤„qXÊÁdüÔ bÕsƒê´+XÊìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+˝À |æ\¢\ >∑‘· nqTuÛÑyê\qT |ü]o*+#·&É m+‘√ nedüs¡+.

Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ¡+˝À Ç∫Ãq ÁbÕs¡+uÛÑ n+X+ô|’ |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*. ø°\ø£ n+X+ Ä<Ûës¡+>± ªªyÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥μμ

ìs¡«Væ≤+#ê*.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ø±s¡“Hé <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T bÕsƒ¡+ ÁbÕs¡+_Û+#˚≥|ü⁄&ÉT ªø±s¡“Héμ >∑T]+∫ |æ\¢\≈£î ‘Ó*dæq

n+XÊ\‘√ yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ #˚sTT+#ê*. ô|Á{À\T, &ûõ˝Ÿ e+{Ï$ Ç+<ÛäHê\Tø£<ë? Ç$ ø±s¡“Hé‘√ @s¡Œ&çqy˚.

Ç˝≤+{Ïy˚ eT]ø=ìï #Ó|üŒ+&ç e+{Ï Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘·÷ yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥ #˚sTT+#ê*.

ø±s¡“Hé

yÓTÆ+&ée÷´|æ+>¥ #˚sTT+#˚≥|ü⁄&ÉT øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ |æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT >∑T]+∫ Á|ü•ïdü÷Ô #·]Ãdü÷Ô

yê] ne>±Vü≤q ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ q\¢ ã\¢ô|’ sêj·÷*.

2. ø£è‘ê´\T / Á|üjÓ÷>±\T :

Á|üjÓ÷>±\T / ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+∫ |òü*‘ê\qT ˝À‘·T>± $X‚¢•+#·&É+ <ë«sê $$<Ûä uÛ≤eq\|ü≥¢ ne>±Vü≤q

ø£\TZ‘·T+~. Ç+<äTø√dü+ |æ\¢\T kÕúìø£+>± \_Û+#˚ edüTÔe⁄\‘√H˚ ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\T / Á|üjÓ÷>±\T

s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. |æ\¢\T ñbÕ<Ûë´j·TTì |üs¡ y˚ø£åD˝À e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì »≥¢ À>±ì #˚j·T&ÜìøÏ M\T>±

ñHêïsTT. ø£è‘· + / Á|üjÓ÷>∑+ |üPs¡ÔsTTq ‘·sê«‘· uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ø√dü+ Á|üjÓ÷>∑+/ ø£è‘ê´ìï $X‚¢wæ+#·&É+

ø√dü+ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\qT Çe«&É+ »]–+~.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î uÒ]j·T+ dü ÒŒ¤≥T @s¡Œ&É&É+, dü»\ HCl, õ+≈£î düeT÷Vü≤+‘√ ôV’≤Á&√»Hé @s¡Œ&É&É+, düŒwüº<äèwæº

ø£ dü <ä÷s¡+ ø=\e&É+, ÁX‚DÏ düe÷+‘·s¡ dü+<ÛëHê\T, nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T.

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

#˚j·TuÀj˚T ø£è‘· + / Á|üjÓ÷>∑+ m+<äTø√dü+ ìs¡«Væ≤düTÔHêïyÓ÷ |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*.

ø£è‘· + / Á|üjÓ÷>∑ ñ<›XÊìï q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.

21

|òü*‘êìï |æ\¢\‘√ }Væ≤+|üCÒj·÷*. yê] }Vü≤\qT uÀs¡T¶ MT<ä sêj·÷*.

ø£è‘· + / Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq kÕe÷Á–, ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìï ì•‘·+>± #·~$+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑+ / ø£è‘· +˝À |ü]o\Hê+XÊ\qT qyÓ÷<äT #düT≈£îH+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq |ü{Ïºø£\T |ü]o\Hê+XÊ\qT

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î n+~+#ê*.

e´øÏÔ>∑‘·+>± / »≥¢‘√ / ñbÕ<Ûë´j·TTì düVü‰j·T+˝À ø£è‘ê´ìï |æ\¢\T #˚j·÷*.

|ü]o\Hê+XÊ\T e´øÏÔ >∑‘·+>± >±ì, »≥¢ À>±ì qyÓ÷<äT #˚j·÷*.

}Væ≤+∫q |ü]ø£\Œq\qT Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\qT b˛*Ã#·÷&Ü*.

Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\&ÉT>∑T‘·÷ |æ\¢\ ìy˚~ø£\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+∫ #·]Ã+#ê*.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq eTT–+|ü⁄\qT, $$s¡D\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± #·~$ ‘·eT ne>±Vü≤qqT #·]Ã+#ê*.

|òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± πs¬ø‹Ôq ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T / düeTdü \T #·]Ã+#ê*.

Á|ü‘ê´e÷ïj·T e÷sêZ\T, |ü]ø£sê\T ñ|üjÓ÷–+∫ |æ\¢\#˚ Á|üjÓ÷>±ìï #˚sTT+∫ yê] Ä˝À#·q\T

nqTuÛÑyê\ô|’ #·]Ã+#ê*.

ø£è‘· + / Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê ‘êeTT |ü]o*+∫q, ns¡ú+ #düT≈£îqï n+XÊ\qT H√≥T|ü⁄düÔø£+˝À sêdüTø√yê*.

3. Ä˝À∫+#·+&ç, #·]Ã+#·+&ç :

bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·÷ìï eT]+‘· À‘·T>± ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ á o]¸ø£ øÏ+<ä Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T

ñ+{≤sTT. Ç$ |æ\¢\qT $_Ûqï ø√D≤\˝À Ä˝À∫+|ü #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

ñ<ë: ø=y=«‹Ôì <äs¡ŒD+ Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’ ñ+∫‘˚ Ä<Ûës¡+jÓTTø£ÿ Á|ü‹_+ã+ mø£ÿ&É @s¡Œ&ÉT‘·T+~? eTq X¯Øs¡+˝À

ñ+&˚ s¡kÕj·THê\ pH $\Te ô|]–‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+~?

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

ˇø£ÿ Á|üX¯ï≈£î #·<äyê*. |æ\¢\qT n&ç– Ä˝À∫+|ü#˚j·÷*. yê]‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.

ne>±Vü≤qø√dü+ ~X¯ ìπs›X¯ + M …’‘˚ nqTã+<Ûä Á|üX¯ï\T ≈£L&Ü y˚j·÷*.

düe÷<ÛëHê\T H√≥T|ü⁄düÔø£+˝À sêsTT+#ê*‡q nedüs¡+ Ò<äT. Ç$ uÛ≤eq\ eT]+‘· ã\|ü&˚≥≥T¢

‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤\˝À |æ\¢\T nqTã+<Ûä Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&ÜìøÏ, |ü]o*+#·&ÜìøÏ neø±X¯+

ø£*Œ+#ê*.

22

4. MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

Á|ü‹bÕsƒ¡+˝Àq÷ $$<Ûä uÛ≤eq\qT eT]+‘· ˝À‘·T>± ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ <ëìô|’ $düÔè‘·+>± |ü]o*+#·&ÜìøÏ

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝ÀH˚ ø=ìï n<äq|ü⁄ |ü]o\Hê+XÊ\T MT≈£î ‘Ó\TkÕ! o]¸ø£ À bı+<äT|ü]#ês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á|üdüs¡D

` s¡ø£ÔÁ|üdüs¡D e´edüú bÕsƒ¡+˝À ˙*‹$T+>∑\+, @qT>∑T, e÷qe⁄&ÉT, ø√˝Ÿ{Ï{Ÿ |üøÏå, >∑T+&Ó ãs¡Te⁄, Vü≤è<äj·T

düŒ+<äq\T dü+K´qT >∑÷]Ã $e]+#·&É+ »]–q~. n<˚$<Ûä+>± ìj·T+Á‘·D e´edüú bÕsƒ¡+˝À yÓTÆyÓ÷kÕ|üP´&çø£ À

düŒsêÙqT es¡Ôq #·\q+q≈£î ø±s¡D≤\qT $e]+#·&É+ »]–+~. á $wüj·÷\T #·<äe&É+ e\q $<ë´s¡Tú\≈£î ø=‘·Ô

$wüj·÷\qT ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ‘·|üq ø£\T>∑T‘·T+~.

ñ<ë: Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ À øå±s¡ ÀVü‰\T, Vü‰˝À»Hé\T yÓTT<ä …’q yê{ÏøÏ Äù|s¡T m˝≤ e∫Ã+~. yÓT+&É©yé |ü]ø£\Œq\T,

ñ|üdü‘ê´Á>∑Vü≤+.

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&ç– u≤ø˘‡˝Àì n+XÊìï |æ\¢\T Çwüº+>±

#·~y˚+<äT≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡+>± #·]Ã+#ê*.

<ëìì e´øÏÔ>∑‘·+>± #·~$+∫, |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*.

BìøÏ dü+ã+~Û+∫q nqTã+<Ûä düe÷#êsêìï bÕsƒê\T, Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\T, Ç+≥¬sï{Ÿ qT+&ç

ùdø£]+#·&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

|æ\¢\T ùdø£]+∫q n+XÊ\T (düe÷#ês¡+, ∫Á‘ê\T, Á|üX¯ï\T, |ü⁄düÔø±\T) bÕsƒ¡XÊ\ ãT …{ÏHé uÀs¡T¶ /

>√&É |üÁ‹ø£ À ñ+#ê*.

Ç$ |üØøÏå+#·<ëì$ ø±e⁄. ø±ã{Ïº M{Ïô|’ düy˚Tà{Ïyé, bÕπsà{Ïyé |üØø£å\˝À Á|üX¯ï\T n&É>∑sê<äT.

5. Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´\T :

q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝À Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#·e\dæq Á|üjÓ÷>±\≈£î n‘· ~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ç+~.

Ç+<äTø√dü+ yêsêìøÏ ˇø£ Á|üjÓ÷>∑XÊ\ |”]j·T&é (¬s+&ÉT 45 ì$TcÕ\ |”]j·T&ÉT¢) πø{≤sTT+|üã&ç+~. Á|ü‹bÕsƒ¡+˝À

Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#·e\dæq ø£è‘ê´ìï bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À düŒwüº+>± ù|s=ÿHêïs¡T. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À #ê˝≤ Á|üjÓ÷>±\T

ñqï|üŒ{ÏøÏ Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ ø£è‘ê´\T Á|ü‘˚ ø£yÓTÆq$. M{Ïì ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ì]úwüºyÓTÆq kÕe÷Á–ì,

ìπs›•+∫q |ü]dæú‘·T˝À¢ ìs¡«Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~. Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À Á|üjÓ÷>∑+ ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T

s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësêú\T ø£è‘· |üÁ‘ê\T eTT+<äT>±H˚ dæ<äΔ+ #˚düTø√yê*‡ ñ+≥T+~.

ñ<ë: yêVü≤ø£|ü⁄ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+ $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìøÏ nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+<äì ‘Ó*ù| zyéT ìj·TeT+

|ü{Ïºø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ ø£qT>=q&É+.

23

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· + ‘·s¡>∑‹ >∑~˝Àì ø±ì, Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À >±ì ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.

Á|üjÓ÷>∑+ ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T, |ü<ësêú\T, |ü]o\Hê+XÊ\≈£î #Ó+~q |ü{Ïºø£\qT

dæ<äú+>± ñ+#·Tø√yê*.

ø±e\dæq |ü]ø£sê\T dæ<äú+>± ñ+∫ nedüs¡yÓTÆq #√≥ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·>∑T dü÷#·q*dü÷Ô |æ\¢\‘√

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· + #˚sTT+#ê*.

qyÓ÷<äT #˚dæq |òü*‘ê\qT yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#ê*, $X‚¢wæ+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑ |ü]dæú‘·T\qT, ø±s¡ø±\qT e÷s¡Tdü÷Ô |òü*‘ê\T m˝≤ ñ+{≤jÓ÷ }Væ≤+|ü #˚dæ Á|üjÓ÷>±\T

ìs¡«Væ≤+|ü #˚j·÷*. ìsêús¡D≈£î s¡eTàHê*. ø=‘·Ô $wüj·÷\T ‘Ó\T‡≈£îH˚ ≤ Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê*.

|æ\¢\T #˚dæq Á|üjÓ÷>±ìï Á|üjÓ÷>∑]ø±s¡T¶ À sêj·TeTHê*.

6. |ü{Ïºø£\T ì+|ü&É+ ` $X‚¢wæ+#·&É+ :

q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T |æ\¢ À¢ Á|üÁøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+~+|ü CÒj·T&ÜìøÏ $$<Ûä |ü<äΔ‘·T\˝À nuÛÑ düq

ø£è‘ê´\T ø£*ŒdüTÔqï~. |æ\¢\T kı+‘·+>± düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&É+, <ëìì eØZø£]+#·&É+, <ëìì |ü]o*+∫

$X‚¢wæ+∫ ìsêús¡D\T #j·T&É+ ˇø£ Á|ü<ÛëqyÓTÆq nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T>± neT\T »s¡>±*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À düe÷#ês¡+‘√

ì+|æq |ü{Ïºø£\T, düe÷#ês¡ùdø£s¡D, $X‚¢wüD HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+# |ü{Ïºø£\T Ç#êÃs¡T. Ç$ |æ\¢\T bÕsƒê´+XÊìï

düeTs¡úe+‘·+>± ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ |üìøÏekÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î nqTe+•ø£‘· bÕsƒ¡+˝À yÓT+&É Ÿ ãsƒê˙ yÓTTø£ÿ\

(F1‘·s¡+ dü+ø£Øø£s¡D) ˝À m+|æø£ #˚düT≈£îqï Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T nqï |ü{Ïºø£ À ∫qï∫qï ∫Á‘ê\qT ôd’‘·+

#=|æŒ+#·&É+ e\q XÊÁdüÔy‘·Ô #dæq |ü]o\q\T düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ ne⁄‘êsTT. n<$<Ûä+>± Á|üdüs¡D ` |ü<ës¡ús¡yêD≤

e´edüú bÕsƒ¡+˝À Vü≤πs« Á|üjÓ÷>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫ |ü{Ïºø£qT Ç∫Ã, <ÛäeTì, dæs¡\≈£î Hs¡T>± U≤∞\qT |üP]+#·eTHêïs¡T.

Bìe\q |æ\¢\T düT\uÛÑ+>± s¡ø£ÔHêfi≤\ $<ÛäT\qT düT\uÛÑ+>± ‘Ó\TdüTø√>∑\s¡T.

ñ<ë: |ü<ësêú\ ÄeT¢, øå±s¡ dü«uÛ≤yê\T >∑T]Ô+#·&É+, $$<Ûä |ü<ësêú\ j·÷qø±\ eÁø°uÛÑeq >∑TDø±\T, ø£s¡Œsê\T,

Ä]“{≤fi¯fl dü+K´, eT÷\ø±\T yê´ … ‡ kÕúHê\T.

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

bÕsƒê´+X¯+ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq |ü{Ïºø£\ø√dü+ düe÷#ês¡+ b˝≤ ùdø£]+#ê˝À eTT+<äT>±

dü÷#·q*yê«*.

e´øÏÔ>∑‘·+>±/ »≥¢ À düe÷#êsêìï Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\T, Ç+≥¬sï{Ÿ, πøåÁ‘·|ü]o\q\<ë«sê ùdø£]+#ê*.

Ç+<äT≈£î ‘·–q düeTj·T+ πø{≤sTT+#ê*.

|æ\¢\T ùdø£]+∫Ûq düe÷#êsêìï / |ü{Ïºø£\qT Á|ü<ä]Ù+|üCÒdæ yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#ê*.

24

#·]Ã+#·&É+ø√dü+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq nqTã+<Ûä Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘·÷ yê{Ï Ä<Ûës¡+>± $wüj·÷\ô|’

ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+&Ü*.

• bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq~ dü]b˛ø£b˛‘˚ H√≥T|ü⁄düÔø£+˝À ‘·–qìï >∑&ÉT\T ø£≥Tºø=ì düe÷#ês¡ |üÁ‘ê\qT

s¡÷bı+~+#·Tø=ì ø£è‘· + ìs¡«Væ≤+#ê*.

• |ü{Ïºø£\ <ë«sê ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± Á>±|òü⁄\T, bò ¢ #ês¡Tº\T s¡÷bı+~+∫ Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.

• |ü{Ïºø£ À ì+bÕ*‡q n+XÊ\ô|’ #·s¡Ã »s¡bÕ*.

• |ü{Ïºø£\T ì+ù|≥|ü⁄&ÉT nedüs¡yÓTÆq dü÷#·q\T Çyê«*.

• ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ<ëVü≤s¡D*yê«*.

• |æ\¢\‘√ ñ<ëVü≤s¡D\T #Ó|æŒ+#ê*.

• e´øÏÔ>∑‘·+>± $<ë´s¡Tú\#˚ |ü{Ïºø£\T ì+bÕ*.

• |ü{Ïºø£qT bÕsƒê´+X¯ uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀH˚ ìs¡«Væ≤+#ê*.

• nedüs¡yÓTÆq dü+<äs¡“¤+˝À |ü{Ïºø£\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À>±ì, Ç+{Ï e<ä›>±ì, düe÷#ês¡+ \_Û+# Á|ü<XÊ\˝À>±ì,

ùdø£]+∫ |ü{Ïºø£qT |üP]Ô#˚j·÷*.

ø=ìï |ü{Ïºø£\˝À düe÷#êsêìï ì+|ü&ÜìøÏ m≈£îÿe düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.

7. |ü{≤\T, u§eTà\qT |ü]o*+#·&É+, bò ¢#ês¡Tº\T #˚j·T&É+ :

m≈£îÿe düe÷#êsêìï dü+øÏå|üÔs¡÷|ü+˝À n+<äCÒj·T&ÜìøÏ |ü{≤\T, u§eTà\T m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

ˇø£ ∫Á‘·+ m+‘√ düe÷#êsêìï n+~düTÔ+~. Je, uÛÖ‹ø£XÊÁkÕÔ\T ¬s+&ç+{Ï À #ê˝≤ u§eTà\T, HêD´yÓTÆq

bò˛{À\s¡÷|ü+ ˝ÀqT, yÓTÆÁø√k˛ÿ|æø˘ ∫Á‘ê\s¡÷|ü+˝À Çe«ã&Ü¶sTT. n+‘·]ïsêàD≤ìï ‘Ó*ù|$, |ü]ø£sê\

neT]ø£qT $e]+# e+{Ï yê{Ïì ∫Á‘ê\s¡÷|ü+˝À Çe«ã&çq~. $C≤„q XÊÁdüÔ+˝À e÷´|ü⁄\T, |ü{≤\ ÄeX´ø£‘·≈£L&Ü

m+‘√ ñ+~. $<äT´‘Y e\j·÷\T, nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T, ø±+‹ $X‚¢wüD, eÁø°uÛÑeq πsU≤∫Á‘ê\T, s¡kÕj·Tq

#·s¡ \T ` s¡ø±\ |ü]ø£sê\ neTs¡TŒ, Ä]“{≤fi¯ófl, nDTìsêàD≤\T, dü+ø£Øø£s¡D+

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤\˝À ne>±Vü≤qø√dü+ |ü{≤\T, u§eTà\T, bò ¢#Ûês¡Tº\T $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*.

2&ç s¡÷|ü+˝À Ç∫Ãq ∫Á‘ê\qT ^j·T&ÜìøÏ nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#ê*.

bÕsƒê´+XÊìï #·~$ u§eTà˝Àì uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.

ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï Á>±|òü⁄\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù+#·eTHê*.

Á|üjÓ÷>∑ ìs¡«Vü≤D˝À |ü]ø£sê\ neT]ø£ ∫Á‘ê\qT, X¯Øs¡uÛ≤>±\˝Àì n+‘·s¡ ∫Á‘ê\qT ^sTT+#ê*.

Çe«ã&çq dü>∑+ |ü{≤ìï |üP]+|ü#˚j·T&É+.

25

|ü<äe‘·s¡>∑‹˝À u§eTà\T ^j·T&É+ <ë«sê uÛ≤eÁ|ükÕs¡+ nH˚ $<ë´ Á|üe÷D≤ìï |æ\¢ À¢ ô|+bı+~+|ü

#˚j·T&ÜìøÏ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq u§eTà\T ^j·T&ÜìøÏ ø=+‘· es¡≈£î e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. n+<äTe\¢

$$<Ûä Jee´edüú\T, nej·Te ìsêàD≤\qT ‘Ó*ù| πsU≤∫Á‘ê\qT Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\qT+&ç rdüTø=ì |æ\¢\‘√ ^sTT+#ê*.

|üPs¡« bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, Ç+≥Øà&çj·T{Ÿ, &çÁ^ bÕsƒ¡ Á>∑+<Ûë\T Ç+<äT≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT ◊‘˚ |ü{≤\ m+|æø£ À

10e ‘·s¡>∑‹ kÕúsTTì <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*.

8. ø£<∏ä\T, e´øÏÔ #·]Á‘·\T, nqTã+<Ûä n+XÊ\T :

ôd’qT‡˝Àì $$<Ûä Ä$wüÿs¡D\ yÓqTø£>∑\ #ê]Á‹ø£ H˚|ü<∏ë´\T #·<äe&É+ e\¢ |æ\¢ À¢ ôd’qT‡ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ

ø£\TZ‘·T+~. $$<Ûä s¡ø±\ Á|üjÓ÷>±\qT, |òü*‘ê\qT, #·<ä$qf…¢Ì‘˚ ˇø£ n+X¯+ |ü≥¢ yê]≈£îqï uÛ≤eq\T dü¬s’qy√

ø±y√ ‘Ó\T‡ø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT. ñ<ë : ôVAMTu≤u≤, ∫+‘êeTDÏ Hêπ>XŸ sêeT#·+Á<äsêe⁄, &û\sY Áô|ò&É]ø˘.

e´øÏÔ #·]Á‘·\T #·<äe&É+ <ë«sê $$<Ûä Ä$wüÿs¡D\ yÓqTø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ ø£èwæ, ‘·|üq, ìs¡+‘·s¡ ÁX¯eT, yê]

Ä˝À#·Hê$<Ûëq+, Ä$wüÿ]+∫q rs¡T e+{Ï$ ne>±Vü≤q ø£\Z&É+ e\¢ |æ\¢\≈£î XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T nqTdü]+∫q

$<ÛëHê\˝À ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D\ s¡÷|üø£\Œq≈£î neø±X¯+ ø£\TZ‘·T+~.

uÛ≤eq\ >∑T]+∫ eT]+‘· ˝À‘·T>± $|ü⁄\+>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ nqTã+<Ûä n+XÊ\T ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.

m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê*?

bÕsƒêìøÏ nqTã+<Ûä+>± ñqï ø£<∏ä\T, e´øÏÔ #·]Á‘·\T, nqTã+<Ûä n+XÊ\T |æ\¢\‘√ e÷Á‘·yT #·~$+#ê*.

|æ\¢\T @$T Á>∑Væ≤+#ês√ #Ó|üŒeTHê*.

bÕsƒê´+XÊ\≈£î #Ó+~q Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä $wüj·÷\qT ~q|üÁ‹ø£\T, Ç+≥sYHÓ{Ÿ <ë«sê ùdø£]+∫ >√&É|üÁ‹ø£ À

Á|ü<ä]Ù+|ü#j·÷*.

ø£<∏ä\T, e´øÏÔ #·]Á‘·\T, nqTã+<Ûä n+XÊ\T #·~$+#·&É+ <ë«sê Á|üX+dæ+# >∑TD≤ìï |æ\¢ À¢ ô|+bı+~+|ü

#j·÷*.

XÊÁdüÔy‘·Ô\ J$‘· #·]Á‘·\T, nH«wüD\T, #·<äe&É+ <ë«sê XÊÁdüÔy‘·Ô\ ø£èwæì Á|üX+dæ+#ê*. n_Ûyê~+#ê*.

dü÷Œ¤]Ô bı+<ë*.

eTTK´+>± >∑T]Ô+#ê*‡q n+X¯+ @eT+fÒ ø£<∏ä\T, e´øÏÔ #·]Á‘·\T, nqTã+<Ûä n+XÊ\T |üØø£å\≈£î

ñ<›•+∫q$ ø±e⁄. Ç$ ôd’qT‡ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ ø£*Z+#·&ÜìøÏ ñ<›•+∫q$.

9. qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ ` Á|ü<ä]Ù+#·&É+

uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔ\˝Àì uÛ≤eq\qT $e]+#·&ÜìøÏ 2&ç ‘·s¡Vü‰ ∫Á‘ê\T, |ü{≤\T, Á>±|òt\T ñqï|üŒ{Ïø° $<äT´‘Y

yÓ÷{≤s¡T, $$<Ûä nDTe⁄\ Äø£è‘·T\T yÓTT<ä …’q n+XÊ\qT 3&ç ˝À ≈£L&Ü |ü]#·j·T+ ø£*–+#·&É+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>±

ñ+≥T+~. Bìø√dü+ qeT÷Hê\T nedüs¡+ ne⁄‘êsTT. Á|ü‘ê´e÷ïj·T e÷~s¡T\T ‘·j·÷s¡T #˚sTT+#·&É+ e\¢

|æ\¢\T uÛ≤eq\T ns¡ú+#˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.

26

m˝≤ $ìjÓ÷–+#ê*?

düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ <ëìì ns¡ú+#˚düTø√e&É+‘√bÕ≥T>± <ëìì Ç‘·s¡T\≈£î ns¡úeTj˚T´˝≤ ‘·q Ä˝À#·q\T

CÀ&ç+∫ dü¬s’q kÕ+πø‹ø£ |ü<äC≤\+ ñ|üjÓ÷–+∫ e´ø°Ôø£]+#ê*. |æ\¢\T s¡÷bı+~+∫q yê{Ïì Á|ü<ä]Ù+|üCÒùd

neø±X+ ñ+&Ü*.

|æ\¢*ï »≥T¢>± Ò<ë e´øÏÔ>∑‘·+>± bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·÷\ Ä<Ûës¡+>± qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚sTT+#ê*.

qeT÷Hê >∑T]+∫ $e]+#˚ ¬s’≥|t‡ ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T#˚sTT+∫ ‘·s¡>∑‹>∑~˝À Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.

‘êeTT s¡÷bı+~+∫q qeT÷Hê\qT Á|ü<ä]Ù+∫ <ëì>∑T]+∫ e÷{≤¢&ç+|üCÒj·÷*.

Workding models e+{Ï$ s¡÷bı+~+∫q|ü⁄&ÉT n$ |üì#ùd $<ÛëHêìï nqTes¡ÔHê\qT ≈£L&Ü #Ó|æŒ+#ê*.

|æ\¢\T s¡÷bı+~+∫q, ùdø£]+∫q qeT÷Hê\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÛÑÁ<ä|ü]#˚+<äT≈£î M\T>± ‘·>∑T #·s¡ \T

rdüTø√yê*.

10. ø°\ø£ |ü<ë\T

bÕsƒ¡+˝À #·]Ã+∫q eTTK´yÓTÆq uÛ≤eq˝Àì n+XÊ\qT ø°\ø£ |ü<ë\T>± bÕsƒ¡+ ∫es¡ À bı+<äT|üs¡#ês¡T.

ø°\ø£ |ü<ä+ Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\T Äj·÷ uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+‘√ bÕ≥T

yê{Ïì $X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

ø°\ø£|ü<ë\T bÕsƒê´+XÊìøÏ #Ó+~q dü+øÏå|üÔ uÛ≤eq\T.

bÕsƒêìï Hs¡TÃ≈£îH dü+<äs¡“¤+˝À ø°\ø£ |ü<ë\qT (ø±HÓ‡|tº‡) uÛ≤eq\qT, Á|üjÓ÷>±\T, ø£è‘ê´\ <ë«sê ne>±Vü≤q

ø£*Œ+#ê*.

bÕsƒ¡+ MT<ä ne>±Vü≤q ø£\>∑&ÉeT+fÒ ø°\ø£|ü<ë\qT >∑÷]Ã |æ\¢\T <Ûësêfi¯+>± $e]+#·>∑\>∑&Éy˚T ø±ã{Ïº

yê{Ï>∑T]+∫ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.

eTT+<äT n<Ûë´j·÷\˝À Hs¡TÃ≈£îqï ø°\ø£|ü<ë\T ‘·s¡Tyê‘· n<Ûë´j·÷\T Hs¡TÃø√e&É+˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√>∑\>±*.

ø°\ø£|ü<ë\≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\T H˚s¡T>± ìs¡«#·Hê\T #Ó|üŒ≈£L&É<äT.

ø°\ø£|ü<ë\ Ä<Ûës¡+>± ªyÓTÆ+&ée÷´|æ+>¥μ #˚j·T>∑\>±*.

11. eTqy˚T$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+.

Ç~ |ü⁄qX¯Ãs¡D n+X¯+. Ç+<äT˝À bÕsƒ¡+˝À #·]Ã+∫q eTÚ*ø£ uÛ≤eq\qT ≈£î¢|üÔ+>± n+~e«&É+ »]–q~.

M{Ï Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡+˝À @j˚T n+XÊ\qT #·]Ã+#ês√ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. á bÕsƒê´+X¯+ <ë«sê eTq+ @+

H˚s¡TÃ≈£îHêï+? @+ H˚s¡TÃø√yê*? nH˚ d”«j·T eT~+|ü⁄≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

27

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

ˇø=ÿø£ÿ n+X¯+ / yêø£ + >∑T]+∫ |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*. <ëìì >∑T]+∫ |æ\¢\T @$T ns¡ú+#˚düT≈£îHêïs√

#Ó|æŒ+#ê*.

M{Ï Ä<Ûës¡+>± uÛ≤eqqT $e]dü÷Ô H√≥T|ü⁄düÔø£+˝À sêj·TeTq&É+.

eTqy˚T$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ o]¸ø£ Àì n+XÊ\T bÕsƒ¡ $wüj·÷\ |ü⁄q:X¯Ãs¡Dø√dü+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT.

bÕsƒ¡ $wüj·÷ìï eTs√kÕ] #·]Ã+#·&ÜìøÏ, $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ ø£ nuÛ≤´dü+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.

n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡ ùdø£s¡D≈£î, nqTã+<Ûä ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D≈£î M{Ïì Ä<Ûës¡+ #˚düTø√yê*.

M{Ïì ã{°º |ü{Ïº+#·≈£L&É<äT.

nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·T≈£î+<ë+

ìsêú]‘· $<ë´ Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+|ü#˚j·T&Éy˚T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq ø£è‘ê´\ Á|ü<Ûëq ñ<›X¯ +. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q

uÀ<Ûäq <ë«sê bÕsƒ¡+ H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï|ü⁄&É+‘ê $<ë´ Á|üe÷D≤ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ eT~+|ü⁄ #˚düTÔqï|üŒ{Ïø° |æ\¢\T

bÕsƒê´+XÊìï m˝≤ ns¡ú+#˚düT≈£îHêïs¡T. yê{Ïì m˝≤ $ìjÓ÷–+#·T ø√>∑\T>∑T‘·THêïs¡T nì |ü]o*+#·Tø√e&ÜìøÏ

ªªnuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡T#·T≈£î+<ëμμ ˝Àì n+XÊ\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. Ç~ ˇø£ ø√D+ nsTT‘˚ |æ\¢\T ‘·eTqT

‘êeTT n+#·Hê y˚düTø√e&ÜìøÏ Ç$ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.

b˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*:

á o]¸ø£ Àì n+XÊ\T bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·÷\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ eTs=ø£kÕ] #ùd Á|üj·T‘·ï+>±

ñ+{≤sTT.

eT÷˝≤´+ø£qyT nsTTq|üŒ{Ïø° bÕsƒ¡+ b+‘· es¡≈£î Hs¡TÃ≈£îHêïs√ nì |ü]o*+#·&ÜìøÏ ñ<›•+∫q$ ø±e⁄.

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·T≈£î+<ë+˝Àì n+XÊ\T bÕsƒêìï

eT]+‘· düeTÁ>∑+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ (Assessment for learning) <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.

Ç+<äT˝Àì Á|üX¯ï\ìï+{ÏøÏ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À H˚s¡T>± düe÷<ÛëHê\T <=s¡ø£e⁄.

$wüj·÷ìï ns¡ú+#˚düTø=ì, |æ\¢\T kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\qT sêùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

ìsê›]+∫q $<ë´ Á|üe÷D≤\qT b+‘·es¡≈£î kÕ~Û+#ês√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.

M{Ï À e´øÏÔ>∑‘· / »≥Tº / yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ ø£è‘· +>± #˚j·Te\dæq n+XÊ\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº yê{Ïì

n<˚ Ø‹˝À ìs¡«Væ≤+#ê*.

Bì˝À Ä≥\T, |òüõ Ÿ‡ e+{Ï$ ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. Ç$ ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑yT. Ç$ $wüj·÷e>±Vü≤q≈£î

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT ø±ã{Ïº M{Ïì e~*y˚j·T≈£î+&Ü ‘·|üŒìdü]>± ìs¡«Væ≤+#ê*.

28

nqTã+<Ûä Á|üjÓ÷>±\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. M{Ïì ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#ê*. H√≥T|ü⁄düÔø£+˝À ìy~ø£\T sêsTT+#ê*.

n_Ûs¡T#·T\T, Á|üX+dæ+#·&É+, JeyÓ’$<Ûä +, ì»J$‘· nq«j·T+ yÓTT<ä …’q $<ë´Á|üe÷D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q

Á|üX¯ï\ >∑T]+∫ |æ\¢\‘√ e´øÏÔ>∑‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêsTT+#ê*. M{ÏøÏ b≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*.

$<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq#√≥ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kı+‘·+>± eT]ø=ìï Á|üXï\qT ‘·j·÷s¡T#düTø√yê*.

ùdø£]+#·+&ç, qyÓ÷<äT#˚j·T+&ç e+{Ï πøåÁ‘· |üs¡ ≥q\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï Á|üX¯ï\≈£î ‘·–q düeTj·T$T∫Ã

ìs¡«Væ≤+#ê*.

bÕsƒ¡+ eT<Ûä ˝À ñ+&˚ Á|üX¯ï\qT ≈£L&Ü n|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&˚ (e´øÏÔ>∑‘·+ / »≥T¢) H√≥T|ü⁄düÔø±\˝À sêsTT+#ê*.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì bÕsƒ¡+ ìsêàD Áø£e÷ìï ns¡ú+ #düTø√e&É+ <ë«sê uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T m˝≤s¡÷bı+~+#·T

ø√yê˝À ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ne>±Vü≤q ø£\TZ‘·T+~. bÕsƒ¡+˝Àì @ n+X¯+ >∑T]+∫ uÀ~Û+#·&ÜìøÏ m˝≤ dü+dæ<äTΔ\T

ø±yê˝À ne>±Vü≤q ø£\TZ‘·T+~. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ $$<Ûä o]¸ø£\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT bÕsƒê´+X¯+‘√ m˝≤ $T[‘·+

#˚düTø=ì uÀ~Û+#ê˝À ne>±Vü≤q ø£\TZ‘·T+~.

29

IV. $<ë´Á|üe÷D≤\T

APSCF - 2011 $<ë´Vü≤≈£îÿ#·≥º+ <ë«sê |æ\¢\+<äs¡÷ Äj·÷ ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ìπs›•+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\qT

kÕ~Û+∫q|ü⁄&˚ n~ >∑TD≤‘·àø£ $<ä >± |ü]>∑DÏ+|üã&ÉT‘·T+<äì ìπs›•+#·&É+ »]–+~. n+<äTπø Á|ü‹ ‘·s¡>∑‹øÏ Á|ü‹

düu…®≈£îº À $<ë´ Á|üe÷D≤\qT ìsêú]+#·Tø√e&É+ »]–+~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì düe÷#ês¡+ ø£+fÒ Ä düe÷#ês¡+

Ä<Ûës¡+>± |æ\¢ À¢ $<ë´ Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+#·&Éy˚T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ eTTK´ ñ<›X¯ +.

»+‘·Te⁄\ |ü≥¢ <äj·T, Á|üø£è‹|ü≥¢ düìï‘· düŒ+<äq, düVü≤q+, düeTuÛ≤e+ ø£*Zq q÷‘·q düe÷C≤ìï

s¡÷bı+~+#·&Éy˚T $C≤„qXÊÁdüÔ Á|ü<Ûëq\ø£å +. <˚X¯+ ì‘· + m<äTs=ÿ+≥Tqï ø£s¡Te⁄, yê´<ÛäT\T yÓTT<ä\>∑T düeTdü \≈£î

|ü]cÕÿs¡+ #·÷bÕ*‡q u≤<Ûä ‘· ôd’qT‡<. n+<äTπø eTq |æ\¢\qT uÛ≤$ uÛ≤s¡‘· $C≤„q XÊÁdüÔ y‘·Ô\T>± s¡÷|ü⁄~<äT›ø√yê\+fÒ

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T, |üØøå±$<Ûëq+ yÓTT<ä\>∑T nìï n+XÊ\˝À e÷s¡TŒ\T sêe\dæ ñqï~.

$<ë´ Á|üe÷D≤\T :

$<ë´]úøÏ ˇø£ uÛ≤eq >∑÷]Ã düeTÁ>∑yÓTÆq ne>±Vü≤q >∑T]+∫ Ç~ dü÷∫düTÔ+~. ˇø£ $<ë´]úì ˇø£ uÛ≤eq

|ü≥¢ ne>±Vü≤q »]–+~ n+fÒ n‘·&ÉT Ä uÛ≤eqqT >∑T]+∫ $e]+#ê*, eØZø£]+#ê*, $X‚¢wæ+#ê*,

ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑ ≤Z*, ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ>∑ ≤Z*, e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·Tø√yê*. n+<äTπø $wüj·÷e>±Vü≤q

nH˚ $<ë´Á|üe÷D+˝À $e]+#·&É+, eØZø£]#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+. ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+,

e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·&É+ e+{Ï$ ekÕÔsTT.

$wüj·÷e>±Vü≤q :

$<ë´]úøÏ ˇø£ uÛ≤eq >∑T]+∫ bı+~q düeTÁ>∑yÓTÆq ne>±Vü≤qqT Ç~ dü÷∫düTÔ+~. $wüj·÷e>±Vü≤q

n+fÒ $e]+#·&É+, eØZø£]+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+, ø±s¡D≤\T#Ó|üŒ&É+, b˛*ø£\T uÒ<Ûë\T #Ó|üŒ&É+,

e÷qdüøÏ ∫Á‘ê\qT @s¡Œs¡#·Tø√e&É+ #˚j·T>∑\>±*.

1. $e]+#·&É+ :

$<ë´]úøÏ ø£ uÛ≤eq >∑T]+∫ düeTÁ>∑yÓTÆq ne>±Vü≤qqT Ç~ dü÷∫düTÔ+~. $wüj·÷e>±Vü≤q n+fÒ $e]+#·&É+,

eØZø£]+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+, ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+, e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+

‘êqT |ü]o*+∫q Ò<ë #·~$q Ò<ë #·÷dæq dü+|òüT≥q\qT >±ì, uÛ≤eq\qT >±ì, ø£è‘ê´\qT

>∑T]+∫ >±ì, dü¬s’q kÕ+πø‹ø£ |ü<äC≤˝≤ìï ñ|üjÓ÷–dü÷Ô $e]+#·&É+.

30

Ç‘·s¡T\T Ç∫Ãq Ò<ë ùdø£]+∫q $esê\qT, düe÷#êsêìï ùV≤‘·Tã<ä›yÓTÆq Ä˝À#·q<ë«sê ns¡ú+#düTø=ì

‘·eT kı+‘· uÛ≤yê\qT CÀ&çdü÷Ô $e]+#·&É+.

2. eØZø£]+#·&É+ :

ˇø£ düeT÷Vü≤+˝Àì edüTÔe⁄\T, \ø£åD≤\ eT<Ûä b˛*ø£\T, ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#·>∑\>∑&É+.

Á|ü‘˚ ø£ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± düe÷#êsêìï eØZø£]+#· >∑\>∑&É+.

eØZø£s¡D≈£î nqTdü]+∫q $<ÛëHêìï #Ó|üŒ&É+.

$$<Ûä uÛ≤eq\ >∑T]+∫ b˛*ø£\T ‘˚&Ü\ Ä<Ûës¡+>± eØZø£]+#·>∑\TZ‘ê&ÉT.

3. $X‚¢wæ+#·&É+ :

‘·q kı+‘· uÛ≤wü À ˇø£ dü+|òüT≥qqT >±ì, dü+<äsê“¤ìï>±ì $e]+#·&É+.

düùV≤‘·Tø£yÓTÆq ø±s¡D≤\‘√ $$<Ûä uÛ≤eq\qT $X‚¢wæ+#·&É+.

dü÷Á‘ê\T, düMTø£s¡D≤\T, Á|üjÓ÷>±\T yÓTT<ä …’qyê{Ïì $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê yê{Ï eT<Ûä >∑\ n+‘·'dü÷Á‘ê\qT

>∑T]Ô+∫ ø=‘·Ô dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·>∑\>∑&É+.

4. ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+ :

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq n+XÊ\≈£î ‘·q nqTuÛÑe+˝Àì ñ<ëVü≤s¡D\T CÀ&ç+∫ #Ó|üŒ&É+.

kÕe÷q´, Á|ü‘˚ ø£ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+.

$<ë´]ú ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ‘êqT ‘Ó\TdüT≈£îqï uÛ≤eq\≈£î #Ó+~q ñ<ëVü≤s¡D*e«>∑\TZ‘ês¡T.

5. ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+ :

Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\T, uÛ≤eq\T, <äè–«wüj·÷\T yÓTT<ä …’qyê{ÏøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+.

#·s¡ ≈£î Á|ü‹#·s¡ ≈£î >∑\ dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+∫ ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+.

ø±s¡D≤\qT Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì |ü]o\Hê+XÊ\qT $e]+#·&É+.

$$<Ûä dü+|òüT≥q\≈£î <äè–«wüj·÷\≈£î ø±s¡D≤\qT #Ó|üŒ>∑\TZ‘ês¡T.

6. e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+ :

Á|ü‘· øå±qTuÛÑyê\<ë«sê ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ M\T Òì neT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT >∑DÏ‘·s¡÷bÕ\˝À, ‘ê]ÿø£

Ä˝À#·q\<ë«sê ns¡ú+#˚düTø=ì e÷qdæø£ uÛ≤eq\qT @s¡Œs¡#·Tø√e&É+.

@s¡Œs¡#·T≈£îqï e÷qdæø£ uÛ≤eq\qT nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤\˝À ‹]– $ìjÓ÷–+#·&É+.

31

II. Á|üX¯ï\T n&É>∑&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

|æ\¢ À¢ Á|ü•ï+# ‘·‘·«+ b≈£îÿe>± ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº $wüj·÷+XÊ\qT ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ |ü]o*+∫ Á|ü•ï+#

kÕeTs¡ú + ø£*–e⁄+&É&É+. $$<Ûä uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&É>∑&É+.

b+#·T≈£îqï n+XÊìï ˝À‘·T>± $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T y˚j·T>∑\>∑&É+.

düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À, |ü]o*+#˚ dü+<äs¡“¤+˝À, Ç+≥s¡÷«´ #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq

Á|üX¯ï\qT s¡÷bı+~+#·&É+.

Á|ü•ï+#·&É+ |æ\¢\≈£î+&˚ düVü≤» \ø£åD≤\T Ç$ nH˚«wüD≈£î |ü]XÀ<Ûäq≈£î eT÷˝≤\T ø±ã{Ïº |æ\¢ À¢

Á|ü•ï+#˚ kÕeTsêú ìï ø=qkÕ–dü÷Ô |ü]ø£\Œq\T #˚ùd kÕeTsêú ìï ô|+bı+~+#ê*.

düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ eTT+<ädüTÔ Ä˝À#·q\T #˚j·T&É+ <ë«sê |òü*‘ê\qT }Væ≤+#·&É+.

Á|üjÓ÷>±\T, |ü]o\q\T #ùd≥|ü⁄Œ&ÉT |òü*‘ê\qT >∑÷]Ã eTT+<äT>± }Væ≤+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #j·T&É+.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|ü]XÀ<Ûäq\T

Bì˝À |ü]ø£sê\qT m+|æø£#j·T&É+, neTs¡Ã&É+, |ü]o*+#·&É+, qyÓ÷<äT#j·T&É+, $X‚¢wüD#j·T&É+, ìsêú]+#·&É+,

kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+ yÓTT<ä …’q HÓ’|ü⁄D≤´\T ñ+{≤sTT.

|ü]o*+#·&É+:

Á|üjÓ÷>∑+ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄&ÉT e÷s¡TŒ\qT, ñ‘·ŒHêï\qT, #·s¡ \qT ì•‘·+>± |ü]o*+#·&É+.

qyÓ÷<äT#˚j·T&É+:

ùdø£]+∫q, |ü]o*+∫q $wüj·÷\qT |ü{Ïºø£ À>±ì H√≥T|ü⁄düÔø£+˝À>±ì qyÓ÷<äT#˚j·T&É+.

$X‚¢wæ+#·&É+:

‘·q kı+‘· uÛ≤wü À ø£ dü+|òüTq≥qqT>±ì, dü+<äsê“¤ìï>±ì, $<ÛëHêìï, |òü*‘ê\qT ø±s¡D≤\‘√ $e]+#·&É+.

@<Ó’q dü+|òüT≥q>∑T]+∫ düùV≤‘·Tø£yÓTÆq ø±s¡D≤\qT ÁbÕ>∑T|”ÔÔø£]+#·>∑\>∑&É+.

‘Ó\TdüTø=qï n+XÊ\˝À |üì dü¬s’qy√ ø±y√ kÕøå±´\ Ä<Ûës¡+>± >∑T]Ô+#·>∑\>∑&É+.

$wüj·T |ü{Ïºø£\T, Á>±|òü⁄\T, ìy˚~ø£\qT ì•‘·+>± |ü]o*+∫ uÛ≤eq\qT s¡÷bı+~+#·&É+.

ìsêΔ]+#·&É+:

|ü]ø£\Œq\T dü]>± }Væ≤+#·&É+ »]–‘˚ M{Ïì Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± |ü]o*+∫, $X‚¢wæ+∫ ˇø£ |òü*‘êìï

#Ó|üŒ&É+ ìsêú]+#·&É+ ne⁄‘·T+~.

øÏ+~ Á|üjÓ÷>±\qT ìs¡«Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~.

32

ô|’ Á|üjÓ÷>±\T πøåÁ‘· Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\¢ |æ\¢\T Á|üjÓ÷>∑ ìs¡«Vü≤D˝À dü¬s’q |ü]ø£sê\qT

m+|æø£ #düTø√e&É+, yê{Ïì neTs¡Ã&É+, |ü]o*+#·&É+, qyÓ÷<ä#j·T&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, ìsêú]+#·&É+, kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D

#˚j·T&É+. yÓTT<ä …’q HÓ’|ü⁄D≤´\T kÕ~Û+#·>∑\T¢‘ê&ÉT.

4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº|üqT\T

düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T:

düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À eTTK´yÓTÆq$ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&É+, ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï <ä‘êÔ+X s¡÷|ü+˝À

Á|ü<ä]Ù+#·&É+. <ä‘êÔ+XÊìï $X‚¢wæ+#·&É+, ìsêús¡D≈£î sêe&É+ nH˚~ #ê˝≤ eTTK´+.

H˚s¡TÃ≈£îH˚ Áø£eT+˝À $<ë´s¡Tú\T nH˚ø£ |ü<ä›‘·T\˝À düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·e\dæq nedüs¡+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

n˝≤ ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ eØZø£]+∫, |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~+#·&É+, s¡÷bı+~+∫q |ü{Ïºø£\ >∑T]+∫

$X‚¢wæ+∫ kı+‘·+>± ìy˚~ø£>± sêj·T>∑\>±*.

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D, HÓ’|ü⁄D´+ e\q |æ\¢\T nH˚ø£ s¡ø±\ Jeq |ü]dæú‘·T\qT, dü+düÿè‘·T\qT, Ç‘·s¡T\

n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·&É+.

|ü]düsê\ |ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹ ø£*– ñ+&É&É+. u≤<ä ‘·\T d”«ø£]+#·&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± ñ+&É&É+.

‘·q ã˝≤\T, ã\V”≤q‘·\qT n+^ø£]+#·&É+. #=s¡e#·÷|ü&É+, bÕ˝§Zq&É+.

Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì#j·T&É+, |ü+#·Tø√e&É+ Ç‘·s¡T\≈£î düVü‰j·Tø±s¡T\T>± ñ+&É&É+.

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T:

ÁbÕC…≈£îº nq>± $<ë´s¡Tú\T ˇø£ düeTdü qT bqTïø=ì düeTdü |ü]cÕÿsêìøÏ $$<Ûä k˛bÕHê\T nqTdü]+∫

ìsêΔ]+#˚ Á|üÁøÏj·T.

Ç~ |æ\¢ À¢ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T, düè»Hê‘·àø£ X¯≈£îÔ\ $ìjÓ÷>±ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT.

z|æø£, düVü≤q+‘√ |òü*‘ê\T e#˚Ã<ëø± b<äTs¡T#·÷&É&É+.

»≥Tº À Hêj·T≈£îì>±, nqTj·÷j·TT&ÉT>± ≈£L&Ü Á|üe]Ô+#·&É+.

ìy˚~ø£\T sêj·T&É+, yê{Ïì Á|ü<ä]Ù+#·&É+.

$X‚¢wüD≤‘·àø£+>±, ñ<ëVü≤s¡D\‘√ Ä<Ûësê\‘√ $e]+#·&É+.

Ç~ »≥Tº|üì, düVü≤ø±s¡ uÛ≤e+, düVü≤quÛ≤e+, ô|+bı+~+#·&É+.

|æ\¢\#˚ ÁøÏ+~ ÁbÕC…≈£îº|üqT\T #˚sTT+#·e#·TÃ.

33

5. ∫Á‘ê\T ` Á>±|òt\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T #˚j·T&É+ M{Ï<ë«sê uÛ≤eÁ|ükÕs¡+.

Ç+<äT˝À u§eTà\T ∫ $e]+#·&É+ ∫Á‘ê\ <ë«sê n_Ûe´ø°Ôø£s¡D, ∫Á‘·+˝À uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+#·&É+ e+{Ï

n+XÊ\T ñ+{≤sTT.

|ü]düsê\ neT]ø£qT, |ü]o\q\qT (dü÷ø£åà<ä]Ùì˝À) u§eTà\T^j·T&É+.

u≤¢ø˘ &Éj·÷Á>∑yéT‡, bò ¢#êsYº‡, eØZø£s¡D |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~+#·&É+.

‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT, Ä˝À#·qqT düè»Hê‘·àø£ ∫Á‘ê\ <ë«sê, qeT÷Hê\T, Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü]ø£sê\T

‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ <ë«sê e´ø°Ôø£]+#·&É+.

‘·q ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï ,|òü*‘ê\qT $$<Ûä πsU≤∫Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À (u≤sY Á>±|òt\T, ô|’ Á>±|òt\T)

e´ø°Ôø£]+#·&É+.

øÏ+<ä ‘Ó*Œq ∫Á‘ê\T |æ\¢\#˚ π>sTT+#ê*.

6. kÂ+<äsê‡‘·àø£ düŒèVü≤ ` Á|üX¯+dü ` $\Te\T

|æ\¢ À¢ b˛{°‘·‘·«+ ô|+#·&É+, z≥$T, ¬>\T|ü⁄ düe÷q+>± d”«ø£]+#˚ ‘·‘·«+ ô|+bı+~+#·&É+.

|æ\¢ À¢ yêdüÔHêìï n+^ø£]+#·&É+, Á|üX¯+•+#·&É+ e+{Ï \ø£åD≤\T ô|+bı+~+#·&É+.

Á|üø£è‹˝À $$<Ûä n+XÊ\qT |ü]o*+∫ yê{Ï À <ë–e⁄qï dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·&É+ <ë«sê yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT

>∑T]Ô+#·&É+

Je, uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tìø£ n+XÊ\˝Àì Á|ü‘˚ ø£‘·\qT #·÷dæ Äq+~+#·&É+.

XÊÁdüÔy‘·Ô\ ø£èwæì Á|üX+dæ+#·&É+.

ôd’Hé‡ ø£¢ãT“\T, ôd$THês¡¢ À bÕ˝§Zq&É+.

ìHê<ë\T, ø£s¡|üÁ‘ê\T, ø£$‘·\T yÓTT<ä …’q s¡#·q\T #˚j·T&É+.

34

10e ‘·s¡>∑‹ ` kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\T

1. ñwüí+

1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

ñwüí+, ñc íÁ>∑‘·\ uÛ≤eq\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ $e]kÕÔ&ÉT.

ñwüí+, ñc íÁ>∑‘·\ uÛ≤eq\≈£î eT<Ûä >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔ&ÉT.

ñwüí düeT‘êdæú‹ì, ñc íÁ>∑‘·‘√ m+<äT≈£î $e]+#ê˝À ø±s¡D≤ìï ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.

ñc íÁ>∑‘·qT >∑‹X¯øÏÔ Ä<Ûës¡+>± $e]kÕÔ&ÉT.

$•c ºwüí+ qT $e]kÕÔ&ÉT. <ëìì ø£qT>=q&ÜìøÏ düMTø£s¡D+qT sêã&É‘ê&ÉT.

$•c ºwüí uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫q ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔ&ÉT.

$TÁX¯e÷\ |ü<äΔ‹ì ‘·q kı+‘·e÷≥˝À¢ $e]kÕÔ&ÉT.

u≤w”ŒuÛÑeq+, kÕ+ÁBø£s¡D≤\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔ&ÉT.

u≤w”ŒuÛÑeq+, kÕ+ÁBø£s¡D≤\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔ&ÉT.

eTs¡T>∑T≥, ø£s¡T>∑T≥, |òüT˙uÛÑeq+\qT $e]kÕÔ&ÉT.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ :

˙fi¯ófl eT]π>≥|ü&ÉT ãT&É>∑\T m+<äT≈£î ekÕÔj·Tì Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

˙fi¯ófl eTs¡>∑&É+ yÓTT<ä\sTTq ñc íÁ‘· 100+ C #˚]q ‘·sê«‘· ñc íÁ>∑‘· À e÷s¡TŒ m+<äT≈£î ñ+&É<äì

Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

#Ós¡Te⁄\ <ä>∑Zs¡ #·*ø±\+˝À yÓ#·Ã>±qT m+&Üø±\+˝À #·\¢>±qT m+<äT≈£î+≥T+<√ |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&ÉT.

eTs¡T>∑T≥— u≤w”ŒuÛÑeHêìøÏ eT<Ûä >∑\ ‘˚&ÜqT ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

#·*ø±\+˝À ø=ã“]q÷HÓ, HÓsTT´ >∑&É¶ø£&É‘êsTT. |ü*¢q÷HÓ m+<äT≈£î >∑&É¶ø£≥º<äì Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

50 $T.©. ˙{Ï‘√ ‘·j·÷¬s’q @dt |òüTq|ü]e÷D+ m+<äT≈£î m≈£îÿe ñ+≥T+<√ |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&ÉT.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T :

|òüTq|ü<ës¡ú $•c ºwüí+ Á|üjÓ÷>∑ |üPs¡«ø£+>± ø£qT>=+{≤&ÉT.

e∫Ãq |òü*‘ê\qT ìy˚~kÕÔ&ÉT.

4. düe÷#ês¡ ùdø£s¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T :

ì»J$‘·+˝À $•c ºwüí+ Ç‘·s¡ ñ|üjÓ÷>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

35

˙s¡TqT ô|<ä›ô|<ä› q÷´øÏ¢j·TsY ]j·÷ø£ºsY ˝À $T‘·ø±s¡DÏ>± yê&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\ô|’ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

Dew @ Á|ü<XÊ\˝À @s¡Œ&ÉT‘·T+~, n˝≤ @s¡Œ&É&ÜìøÏ nø£ÿ&ç o‘√wüídæú‹ |ü]dæú‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï

ùdø£]kÕÔ&ÉT.

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j·÷] :

ø±\+, ñc íÁ>∑‘·\ eT<Ûä Á>±|òtì— s¡T $$<Ûä dæú‘·T˝À¢ e÷s¡TŒ #Ó+<ä&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü{≤\qT kÕÔ&ÉT.

ñc íÁ>∑‘· e÷s¡TŒ\≈£î |ü<ës¡ú nDTe⁄\ >∑‹X¯øÏÔøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ‘Ó*ù| |ü{≤\qT ^dæ $e]kÕÔ&ÉT.

6. n_Ûq+~+#·&É+ ` kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ ø£*–e⁄+&É≥+`$\Te\T bÕ{Ï+#·≥+

ñwüí+`ñc íÁ>∑‘·\ uÛ≤eq\T eT]j·TT ñwüí dü+ã+~Û‘· n+XÊ\T ì»J$‘· dü+<äsê“¤\qT $e]+#·&Üìï

n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

ñwüí+ ñ|üjÓ÷>∑|ü& rs¡TqT Á|üX+dækÕÔ&ÉT.

7. ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+ ` JeyÓ’$<Ûä + |ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹ ø£*Z e⁄+&É≥+

$•c ºwüí+q≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·qT H˚s¡TÃ≈£îqï C≤„Hêìï ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT.

˙s¡T ` $•c ºwüí+ ` ñ|üjÓ÷>±\qT ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT.

ñwüí+ ñc íÁ>∑‘·≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘êqT bı+~q C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·Tø=ì Jyêes¡D≤ìï ø±bÕ&É≥+˝À

u≤<Ûä ‘· eVæ≤kÕÔ&ÉT.

2. s¡kÕj·Tq #·s¡ \T düMTø£s¡D≤\T

$wüj·÷e>±Vü≤q

$<ë´s¡Tú\T, s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛÑ+X¯+, s¡kÕj·Tq $ìjÓ÷>∑+, <ä«+<ä« $ìjÓ÷>∑+

yÓTT<ä …’q s¡kÕj·Tq #·s¡ \T »]π> $<Ûëq+ >∑T]+∫, s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\qT sêj·T&É+˝À, ‘·T\´+

#˚j·T&É+˝À bÕ{Ï+#·e\dæq $<ÛëHê\qT $e]kÕÔs¡T.

$$<Ûä s¡ø±\ s¡kÕj·Tq #·s¡ \≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔs¡T.

ì]Δwüº |ü<ësêú\ eT<Ûä e÷Á‘·y˚T s¡kÕj·Tq #·s¡ \T »s¡>∑&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔs¡T.

s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, $jÓ÷>∑+, kÕúqÁuÛÑ+X+, <ä«+<ä« $ìjÓ÷>∑+, Äø°‡ø£s¡D, ø£åj·Tø£s¡D #·s¡ \ eT<Ûä >∑\

b˛*ø£\T, uÒ<Ûë\qT ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.

s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\ Ä<Ûës¡+>± düeTdü \qT kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

36

Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

s¡kÕj·Tq #·s¡ \˝À @s¡Œ&˚ ñ‘·ŒHêï\qT }Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

$$<Ûä s¡ø±\ s¡kÕj·Tq #·s¡ \T »]π>≥|ü&ÉT @s¡Œ&˚ ñ‘·ŒHêï\qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

ÇqTeTT e+{Ï |ü<ësêú\T ‘·T|ü |ü≥º≈£î+&Ü bÕ{Ï+#˚ #·s¡ \qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔs¡T.

Á|üjÓ÷>±\T HÓ’|ü⁄D≤´\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T

uÒ]j·÷ dü ÒŒ¤{Ÿ neπøå|ü+ @s¡Œ&É≥+, ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄, Co2yêj·TTe⁄\ ñ‘·Œ‹Ô, {Ï $<äT´‘Y $X‚¢wüD+,

m&é njÓ÷&Ó’&é @s¡Œ&É≥+, ø±|üsY Ä¬ø’‡&é À »]π> ø£åj·Tø£s¡D #·s¡ yÓTT<ä …’q Á|üjÓ÷>±\qT #˚kÕÔs¡T.

s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, $jÓ÷>∑+, kÕúqÁuÛÑ+X+, <ä«+<ä«$jÓ÷>∑+, Äø°‡ø£s¡D, ø£åj·Tø£s¡D+ yÓTT<ä …’q uÛ≤eq\qT

$e]+#·&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>±\qT #˚kÕÔs¡T.

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D HÓ’|ü⁄D≤´\T

$$<Ûä s¡ø±\ s¡kÕj·Tq #·s¡ \T ñ|üjÓ÷–+∫ $_Ûqï |ü<ësêú\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ dü+ã+~Û+∫q

düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔs¡T.

ÇqTeTT ‘·T|ü|ü≥º≈£î+&Ü nqTdü]+#˚ |ü<äΔ‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, ìy˚~ø£\T

s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê\ <ë«sê uÛ≤e Á|ükÕs¡+

s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+, $jÓ÷>∑+, kÕúqÁuÛÑ+X+, <ä«+<ä« $jÓ÷>∑+, $<äT´‘Y $X‚¢wüD+, Äø°‡ø£s¡D, ø£åj·Tø£s¡D

#·s¡ \≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üjÓ÷>±\ neT]ø£qT ‘Ó*j·TCÒùd |ü{≤\qT kÕÔs¡T.

s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T, ‘·T\´+ #j·T&É+˝À bÕ{Ï+# ìj·Te÷\qT $e]+#·&É+, bò ¢#êsYº\qT, qeT÷Hê\qT


kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤/ Á|üX¯+dü/ $\Te\T

$$<Ûä s¡ø±\ |ü<ësêú\T #·÷ù| s¡kÕj·Tq dü«uÛ≤yê\qT, s¡kÕj·Tq #·s¡ \ <ë«sê @s¡Œ&˚ ñ‘·ŒHêï\qT

Á|üX+dækÕÔ&ÉT.

Äø°‡ø£s¡D, ø£åj·Tø£s¡D #·s¡ \T, ñwüíyÓ÷#·ø£, ñwüíÁ>±Vü≤ø£ #·s¡ \ <ë«sê »]π> s¡kÕj·Tìø£ Á|üÁøÏj·T\˝À >∑\

n<äT“¤‘ê\qT >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

JeyÓ’$<Ûä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+

|ü<ësêú\T Á|ü<ä]Ù+#˚ s¡kÕj·Tq #·sê´ yÓ’$<Ûë´\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

$_Ûqï s¡kÕj·Tq #·s¡ \ |òü*‘ê\qT <Ó’q+~q J$‘·+˝À m<äTs¡j˚T´ düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#·Tø√e≥+˝À

ñ|üjÓ÷–+#·Tø=+{≤s¡T.

37


1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

düeT‘·\ <äs¡ŒD≤\ e\¢ »]π> ø±+‹ |üsêes¡ÔHêìï $e]kÕÔ&ÉT.

düeT‘·\ <äs¡ŒD≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ø±s¡D≤\‘√ $e]kÕÔ&ÉT.

>√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\˝À »]π> ø±+‹ |üsêes¡ÔHêìï $e]kÕÔ&ÉT.

>√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\T @s¡Œ&˚ $<ÛëHêìï ø±s¡D≤˝‘√ $e]kÕÔ&ÉT.

<äs¡ŒD dü÷Á‘êìï ñ‘êŒ~kÕÔ&ÉT, $e]kÕÔ&ÉT.

Praxial approximation ÄeX´ø£‘·qT ‘Ó*j·TCÒj·T>∑\&ÉT — ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ :

$<ë´s¡Tú\T düeT‘·\ <äs¡ŒD≤\T— >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\˝À \+ã+ ÁbÕeTTK´‘·qT >∑÷]Ã Á|ü•ïkÕÔs¡T.

düeT‘·\, >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\ô|’ ø±+‹ |ü‘·q+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT »s¡>∑uÀj˚T |òü*‘ê\qT }Væ≤kÕÔ&ÉT.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|ü]o\q\T :

>√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T HêuÛ≤´+‘·s¡+ ø£qT>=qT Á|üjÓ÷>±ìï #˚kÕÔ&ÉT.

düeT‘·\ <äs¡ŒD≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+u≤\ dü+K´˝À e÷s¡TŒqT Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê $e]kÕÔ&ÉT.


>√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T ì»J$‘·+˝À @@ dü+<äsê“¤\˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs√ düe÷#ês¡+ ùdø£]kÕÔ&ÉT.

ø±+‹ |üsêes¡Ôq+ Ä<Ûës¡+>± #düTø=ì s¡÷bı+~q |ü]ø£sê\T, n\+ø£s¡D edüTÔe⁄\ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j·÷] :

øÏs¡D ∫Á‘ê\qT ^kÕÔ&ÉT. <äs¡ŒD dü÷Á‘ê\qT $e]kÕÔ&ÉT.

k˛˝≤sY≈£îø£ÿsY qeT÷HêqT ‘·j·÷s¡T#kÕÔ&ÉT. <ëì˝À ø±+‹ |üsêes¡Ôq+ @$<Ûä+>± |üì#düTÔ+<√ ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.

u, v \ eT<Ûä dü+ã+<Ûëìï $e]dü÷Ô Á>±|òt\T ^kÕÔ&ÉT.


<äs¡ŒD≤\T ø£qT>=qï rs¡TqT, XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ ÁX¯eTqT >ös¡$kÕÔ&ÉT.

<äs¡ŒD≤\ ñ|üjÓ÷>±\qT ‘Ó\TdüTø=ì, <ëì Á|üuÛ≤yêìï n_Ûq+~kÕÔ&ÉT. |üPs¡«ø±\+˝À j·TT<ëΔ\˝À <äs¡ŒD≤\qT

yê&çq yÓ’q+ >∑T]+∫ ‘Ó*ù| ø£<∏ä\qT ùdø£]+∫ #·<äTe⁄‘ê&ÉT.

38


ø±+‹ |üsêes¡Ôq+˝À H˚s¡TÃ≈£îqï C≤„Hêìï ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT.

bòÕs¡Tà˝≤\qT dü¬s’q $<Ûä+>± $ìjÓ÷–+∫ düeTdü \T |ü]wüÿ]kÕÔ&ÉT.

4. Äe÷¢\T øå±sê\T \eD≤\T


$<ë´]ú $$<Ûä ÄeT¢, øå±s¡ |ü<ësêú\ <Ûäsêà\qT, n$ ˝ÀVü‰\‘√, n˝ÀVü‰\‘√ »]ù| Äø°‡ø£s¡D #·s¡ \qT,

‘·≥d”úø£s¡D #·s¡ \qT, ÄeT¢ øå±s¡ã˝≤\T, PH dü÷∫ø£ ñ|ü ñ‘·ŒHêï\qT, $$<Ûä \eD≤\ ñ|üjÓ÷>±\qT

$e]kÕÔ&ÉT.

Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T yê{Ï ñ‘·ŒHêï\≈£î ñ<ëVü≤D*kÕÔ&ÉT.

ÄeT¢, øå±sê\T ˝ÀVü‰\T, n˝ÀVü‰\‘√ »]ù| #·s¡ \˝À b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.

$$<Ûä ÄeT¢, øå±s¡ |ü<ësêú\ ã˝≤\≈£î ø±s¡D≤\T $e]kÕÔs¡T. ‘·≥d”úø£s¡D+ <ë«sê \eD≤\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ

ø±s¡D≤\T $e]kÕÔs¡T.

˝ÀVü≤, n˝ÀVü‰\‘√ ÄeT¢øå±sê\T Á|ü<ä]Ù+#˚ #·sêó\‘·\qT $X‚¢wækÕÔ&ÉT.

Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

ÄeT¢ øå±s¡ |ü<ësêú\ ñ<ä»ì dü÷∫ø£, ‘·≥d”Δø£s¡D #·s¡ \T, ÄeT¢ øå±s¡ ã˝≤\T, \eD≤\ ñ‘·ŒHêï\ >∑T]+∫

ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔ&ÉT.

ÄeT¢, øå±sê\T ˝ÀVü≤, n˝ÀVü≤ Ä¬ø’‡&é\‘√ #·÷ù| #·sêó\‘·\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&ÉT.

PH $\Te ô|s¡>∑≥+, ‘·>∑Z≥+ e\q |ü<ësêú\ô|’ ø£*π> Á|üuÛ≤yêìï |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&ÉT.

Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T

ÄeT¢ øå±sê\T ÀVü‰\‘√ »]ù| #·s¡ , ø±s√“H{Ÿ\‘√ »]ù| #·s¡ \T, ‘·≥d”úø£s¡D #·s¡ \T Äe÷¢\ $<äT´‘YyêVü≤ø£‘·,

HCl ‘·j·÷Ø PH >∑T]Ô+#·T≥ e+{Ï Á|üjÓ÷>±\T #˚kÕÔ&ÉT.

ô|’ Á|üjÓ÷>±\≈£î ø±e*dæq Á|ü‘êé÷àj·T |ü]ø£sê\qT, neT]ø£ $<ÛëHê\qT dü÷∫kÕÔ&ÉT. |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>±

ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~+∫, Á|ü<ä]ÙkÕÔ&ÉT.


PH ùdÿ\T, $$<Ûä \eD≤\ ñ|üjÓ÷>±\T, ÄeT¢, øå±s¡ Á|üuÛ≤yê\ >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

$$<Ûä ÄeT¢ øå±sê\T, *≥àdt‘√ »]ù| #·s¡ |òü*‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ |ü{Ïºø£\qT $X‚¢wækÕÔ&ÉT.

39

u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê #˚j·T&É+ <ë«sê uÛ≤e Á|ükÕs¡+

õ+≈£î eTTø£ÿ\T dü»\ HCl ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+‘√ »]ù| #·s¡ . ø±s√ŒH˚{Ÿ\ s¡kÕj·Tq #·s¡ \T, \eD≤\˝À

$<äT´‘Y yêVü≤ø£‘·, düŒ≥ø°ø£s¡D+ yÓTT<ä …’q Á|üÁøÏj·T\qT u§eTà\T ^dæ $e]kÕÔ&ÉT.

PH ùdÿ\T qeT÷HêqT s¡÷bı+~kÕÔ&ÉT.

kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤/ Á|üX¯+dü/ $\Te\T

ÄeT¢ øå±s¡ ã˝≤\ Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä |ü<ësêú\T #·÷ù| #·sê´o\‘·\qT Á|üX¯+dækÕÔ&ÉT.

$$<Ûä s¡ø±\ Äe÷¢\T ` øå±sê\T ‘·≥d”úø£s¡D+ <ë«sê \eD≤\T @s¡Œs¡#·&Üìï n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

Á|üø£è‹˝À $$<Ûä s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\T ÄeT¢ øå±s¡ Á|üuÛ≤yê\qT Á|ü‘˚ ø£+>± Á|ü<ä]Ù+#·&Üìï >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.

JeyÓ’$<Ûä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+

PH e÷Hêìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì $$<Ûä s¡ø±\ |ü<ësêú\T, Äe÷¢\T, øå±sê\T, ‘·≥düú |ü<ësêú\T>±

e´eVü≤]+#·≥+˝À >∑\ yÓ’$<Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.

$$<Û ä s¡ø±\ Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T, ‘·≥d” úø£s¡D #·s¡´\qT ì»J$‘· dü+<äsê“¤\˝À

$ìjÓ÷–+#·Tø=+{≤&ÉT, m<äTs¡j˚T´ düeTdü \≈£î |ü]cÕÿsê\qT dü÷∫kÕÔ&ÉT.

5. düeT‘·\+>∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

eÁø°uÛÑeq uÛ≤eqqT ‘·qT kı+‘·e÷≥˝À¢ $e]kÕÔ&ÉT.

ô|òsêà{Ÿ dü÷Á‘êìï $e]kÕÔ&ÉT.

ô|òsêà{Ÿ dü÷Á‘·+ qT+&ç ôdï˝Ÿ ìj·Te÷ìï sêã&É‘ê&ÉT.

m+&Ée÷e⁄\T @s¡Œ&çq $<ÛëHêìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó*j·TCÒkÕÔ&ÉT.

m+&Ée÷e⁄\T <äèwæº ÁuÛÑeT\qT >∑T]+∫ $X¯Bø£]+#·>∑\&ÉT.

eÁø°uÛÑeHêìøÏ }<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑\&ÉT.

>±E|ü\ø£ <ë«sê eÁø°uÛÑeHêìï ø±s¡D≤\T $e]+#·>∑\&ÉT.

ôdï˝Ÿ ìj·TeT ÄeX¯ ø£‘·qT $e]+#·>∑\&ÉT.

dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡ÔHêìï k˛<ëVü≤s¡D+>± $e]kÕÔ&ÉT— }<ëVü≤s¡D\T ÇkÕÔ&ÉT.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ :

ô|òsêà{Ÿ dü÷Á‘·+ qT+&ç ôdï˝Ÿ ìj·Te÷ìï sêãfÒº Áø£eT+˝À e∫Ãq dü+<˚Vü‰\T rs¡TÃø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

Á|üjÓ÷>±˝À¢ e∫Ãq |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ eTT+<äT>±H˚ |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&ÉT.

40

>±E|ü\ø£ >∑T+&Ü eÁø°uÛÑeq+ »]π> Áø£eT+˝À e#˚Ã dü+<˚Vü‰\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&ÉT—

|òü*‘ê\qT eTT+<äT>±H˚ n+#·Hê y˚kÕÔ&ÉT.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T :

Á|üjÓ÷>±ìï #˚dæ sin i/sin r $\Te dæús¡eTì #·÷|ü⁄‘ê&ÉT.

eÁø°uÛÑeHêìï $e]+#˚ Á|üjÓ÷>±\qT C≤Á>∑‘·Ô>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüT≈£î+{≤&ÉT.

>±E ~eTà‘√ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+ã dü«uÛ≤e+, kÕúHê\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ #˚dæq Á|üjÓ÷>±˝À¢ e∫Ãq |òü*‘ê\≈£î

ìy˚~ø£qT dæ<äΔ+ #˚kÕÔ&ÉT.


eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+, dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+ <Ûäsêà\qT $e]+#·&ÜìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü]ø£sê\qT

‘·j·÷s¡T#kÕÔ&ÉT.

Internet qT+&ç eÁø°uÛÑeq+ dü+|üPs¡í n+‘·s¡ |üsêes¡Ôq ìj·Te÷\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·j·÷s¡jT´ |ü]ø£sê\≈£î

dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j·÷] :

eÁø°uÛÑeHêìï $e]+#˚ |ü{≤\qT ^kÕÔ&ÉT.

dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡ÔHêìï $e]+#˚ |ü{≤ìï kÕÔ&ÉT.

>±E|ü\ø£ Á|üjÓ÷>±ìï |ü≥+ s¡÷|ü+‘√ e´ø£Ô+ #˚kÕÔ&ÉT.


m+&Ée÷e⁄\T @s¡Œ&É&É+˝À >∑\ XÊÁd”Ôj·T‘·qT >∑T]Ô+∫ n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

y˚ ≤&˚ B|ü|ü⁄ düÔ+uÛ≤\T (cÕ+&ç¢j·TsY‡) yÓTT<ä …’q yê{Ï À qT+&ç $Ts¡T$T≥T¢ >=*ù| ø±+‹ yÓ<ä»\¢&ÜìøÏ

ÄkÕ«~kÕÔ&ÉT.


‘·qT H˚s¡TÃ≈£îqï eÁø°uÛÑeq+, eÁø°uÛÑeq>∑TDø£+ dü+|üPsêí+‘·s¡ |üsêes¡Ôq C≤„Hê\qT ì‘· J$‘· düeTdü \qT

|ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT.

¬ø*&çjÓ÷k˛ÿ|ü⁄ e+{Ï |ü]ø£sê\qT kı+‘·+>± ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔ&ÉT.

41

6. eÁø£‘· ≤\>∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

düeT‘·\+>∑T+&É ø±+‹ eÁø°uÛÑeq C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± eÁø£‘· ≤\ >∑T+&Ü ø±+‹ eÁø°uÛÑeHêìï $e]kÕÔ&ÉT.

eÁø£‘· ≤\ e<ä› eÁø°uÛÑeq+ »]π>≥|ü&ÉT Ä ‘· ≤\ e<ä› ñ|üjÓ÷–+#·e\dæq |ü<ë\qT uÛ≤eq\qT

$e]kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø±\T— yê{Ï Àì s¡ø±\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø±\˝À øÏs¡D∫Á‘ê\qT ^j·T{≤ìøÏ ø±e\dæq dü÷Á‘ê\qT $e]kÕÔ&ÉT.

øÏs¡D∫Á‘ê\T ^j·TT≥˝À bÕ{Ï+#ê*‡q dü÷Á‘ê\qT, ø±s¡D≤\qT $X¯Bø£]kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø£ dü÷Á‘êìï ñ‘êŒ~kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø£‘·j·÷Ø bòÕs¡Tà˝≤qT ñ‘êŒ~kÕÔ&ÉT.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ :

$<ë´]ú eÁø£‘· ≤\ e<ä› bòÕs¡Tà˝≤qT ñ‘êŒ~+#˚ Áø£eT+˝À >∑\ dü+<˚Vü‰\qT Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

2 1 2 1n n n nv u R

−− = qT ñ‘êŒ~+#˚ Áø£eT+˝À >∑\ approximations qT }Væ≤kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø±\‘√ #˚ùd Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\qT eTT+<äT>±H˚ n+#·Hê y˚kÕÔs¡T.

øÏs¡D∫Á‘ê\qT ^j·T≥+˝À >∑\ dü+<˚Vü‰\qT Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

˙{Ï À eTTì–e⁄qï ø£≥ø£ HêuÛÑ +‘·s¡ <ëì |ü]düsê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+<äì e#˚Ã dü+<˚Vü‰\qT ìeè‹Ô

#˚düTø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T :

ø£≥ø±\ HêuÛ≤´+‘·sêìï Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ø£qT>=+{≤&ÉT.

eÁø£‘· ≤\ <ë«sê ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+, Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ ‘Ó*ù| Á|üjÓ÷>±\qT #˚dæ |òü*‘ê\qT

$X‚¢wækÕÔ&ÉT.


ø£≥ø£ ñ|üjÓ÷>±\T dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j·÷] :

ø£≥ø±\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeHêìøÏ øÏs¡D∫Á‘ê\qT ^kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø£ ‘·j·÷Ø bòÕs¡Tà˝≤≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{≤ìï ^kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø£ dü÷Á‘·+≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{≤ìï ^kÕÔ&ÉT, $e]kÕÔ&ÉT.

42


ˇø£ ì]Δwüº Á|ü<˚X¯+˝À ñqï|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T ‘Ós¡ô|’ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&É&É+˝À>∑\ yÓ’$<Ûë´ìï Á|üX¯+dækÕÔ&ÉT.

ø=ìï eÁø°uÛÑeq+#Ó+<˚ øÏs¡D≤\T bÕsêøÏ‡ãT˝Ÿ øÏs¡D≤\T>± |üì#˚j·T&É+˝À >∑\ Á|ü‘˚ ø£‘·qT >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.


ø£≥ø£ C≤„Hêìï yê&ç $<ë´]ú ì»J$‘· düeTdü \qT n~Û>∑$TkÕÔ&ÉT.

Äø±X¯+˝À m–πs |üøÏå H˚\MT<ä ÄVü‰sêìï >∑T]Ô+#·&É+, y˚>∑+ e∫Ã <ëìì n+<äTø√e&É+˝À Á|ü‹_+ã+,

eÁø°uÛÑeq+ uÛ≤eq\qT nq«sTT+#·T≈£î+{≤&ÉT.

7. e÷qe⁄ì ø£qTï s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+

1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

ø£qTï <äèwæø√D+, ø£qTï düs¡T›u≤≥T— ø£qTï ìsêàD+ $e]kÕÔ&ÉT.

düŒwüºyÓTÆq <äèwæº ø£ dü <ä÷s¡+, <äèwæºø√D+ $\Te\≈£î e´øÏÔ ej·TdüT‡≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]kÕÔ&ÉT.

ø£+{Ï <√cÕ\qT ø±s¡D≤\‘√ $e]kÕÔ&ÉT.

ø£≥ø£ kÕeTsêú ìï ø£+{Ï <√cÕ\qT m˝≤ ìyê]+#ê˝À dü÷#·q\T #˚kÕÔ&ÉT.

ø±+‹ $πøå|üD≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X¯Bø£]kÕÔ&ÉT.

RAINBOW @s¡Œ&ÉT $<ÛëHêìï $e]kÕÔ&ÉT.

|ü]πøå|üD≤ìï <ëì <ë«sê ø£*π> |òü*‘ê\qT $e]kÕÔ&ÉT.

dü÷s√´<äj·T+, dü÷sê´düúeTj·T düeTj·÷\˝À mÁs¡>± ø£qã&É&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ :

|ü]πøå|üD Á|üÁøÏj·Tô|’ ø£qTï |üìrs¡Tô|’ dü+<˚Vü‰\qT ìeè‹Ô #˚düTø√&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

Ç+Á<ä<ÛäqTdüT‡˝À s¡+>∑T\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\ô|’ >∑\ dü+<˚Vü‰\ô|’ Á|ü•ïkÕÔs¡T.

ø£+{Ï À ¬s{°Hê kÕúq+ e÷]‘˚ ø£*π> |òü*‘ê\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&ÉT.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T :

eÁø°uÛÑeq>∑TDø£+ ø£qT>=qT≥≈£î |ü≥ºø£+‘√ Á|üjÓ÷>±\T #˚kÕÔ&ÉT.

ø±+‹ $X‚¢wüD+, |ü]πøå|üD+ $e]+#·&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>±\T #˚kÕÔ&ÉT.

43


$<ë´]ú $πøåD Á|üÁøÏj·T — |ü]πøå|üD Á|üÁøÏj·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ nqTes¡ÔHê\ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

|ü≥ºø±\T ñ|üjÓ÷>±\ >∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

düsY dæ.$. sêeTHé>±s¡T (CV Raman) #˚dæq |ü]XÀ<Ûäq n+XÊ\qT, ùdø£]kÕÔ&ÉT.

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j·÷] :

ø£qTï ìsêàD≤ìï ‘Ó*ù| |ü{≤ìï ^j·T>∑\&ÉT.

ø£≥ø£+ ñ|üjÓ÷–+∫ ø£qTï ` yê{Ï <√cÕ\T, ìyê]+#˚ |ü<äΔ‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü{≤\qT ^kÕÔ&ÉT.

ø±+‹ $πøå|üD+, |ü]πøå|üD≤ìï |ü{≤\T ^dæ $e]kÕÔ&ÉT, $X‚¢wækÕÔ&ÉT.

|ü≥ºø£ Á|üjÓ÷>∑+˝À \_Û+∫q $\Te\ Ä<Ûës¡+>± Á>±|òt ^j·T>∑\&ÉT.

Ç+Á<ä<ÛäqTdüT‡ @s¡Œ&É&É+˝À {Ï_+<äTe⁄ bÕÁ‘·qT ‘Ó*ù| |ü{≤ìï j·T>∑\&ÉT.


s¡+>∑T\qT >∑T]Ô+#·&É+˝À ø£qTï |üìrs¡TqT n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

ø£qTïô|’ <äTÁwüŒuÛ≤yê\T ø£*–+#˚ n+XÊ\≈£î <ä÷s¡+>± ñ+{≤&ÉT.

<äèwæº ˝ÀbÕ\‘√ u≤<Ûä|ü&˚ e´≈£îÔ\ |ü≥¢ ùdyêuÛ≤e+ ø£*Z ñ+{≤&ÉT.

Ç+Á<ä<ÛäqTdüT‡ @s¡Œ&É&É+ <ëìì ‘·s¡+>∑ uÛ≤eq‘√ $e]+#·&ÜìøÏ dü+dæ<äΔ‘·qT e´ø£Ô+ #˚kÕÔ&ÉT.

eTq#·T≥÷º ñqï yê‘êes¡D+˝À >∑\ ø±+‹øÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\|ü≥¢ ÄdüøÏÔì ø£*Zñ+{≤&ÉT.

sêeTHé J$‘· $X‚cÕ\T Á|üjÓ÷>∑n+XÊ\ düe÷#ês¡+ #·~$, ìy˚~ø£ sêkÕÔs¡T.


ø£+{Ï <√cÕ\T, ìyês¡D e÷sêZ\T, ø£+{Ï n<ë›\ $ìjÓ÷>∑+ dü+<äs¡“¤+˝À $πøå|üD <Ûäsêà\ C≤„Hêìï

$ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤&ÉT.

eTs¡D≤+‘·s¡+ ø£qTï <ëq+ #˚j·Te\dæq u≤<Ûä ‘·qT Á>∑Væ≤kÕÔ&ÉT. ‘·<äqT>∑TD+>± Á|üe]ÔkÕÔ&ÉT.



$<ë´]ú ø±+‹ ‘·s¡+>∑ \ø£åD≤\qT, $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· es¡í|ü≥+, uÀsY, k˛eTsY|ò” Ÿ¶ |üs¡e÷DT qeT÷Hê\qT,

ø±«+≥+ dæ<ëΔ+‘êìï, m\Áø±ºHé ìsêàD≤ìï $e]+#˚ dü÷Á‘ê\qT $e]kÕÔ&ÉT.

44

$$<Ûä ø±«+≥+ dü+K´\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔ&ÉT.

kÂ*, Ä|òt uÖ, VüQ&é ìj·Te÷\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± ñ|üjÓ÷–+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

uÀsY, k˛eTsY d” Ÿ¶ |üs¡e÷DT qeT÷Hê\ eT<Ûä >∑\ b˛*ø£\T, uÒ<Ûë\qT $e]kÕÔ&ÉT.

ø±+‹ ‘·s¡+>∑ dü«uÛ≤yêìï Á|ü<ä]Ùk Ô+<äq&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔ&ÉT.

yÓTTVæ≤\sY #êsYº Ä<Ûës¡+>± m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\qT sêj·T>∑\T>∑T‘ê&ÉT. XøÏÔ kÕúsTT\qT $X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

$<äT´<äj·TkÕÿ+‘· es¡Z|ü≥ düMTø£s¡D≤\T E=hυ.nlx 2 n2 yÓTTˆˆ yê{Ïì $e]+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

$<äT´<äj·TkÕÿ+‘· es¡í|ü{≤\T, $$<Ûä |üs¡e÷DT es¡í|ü{≤\T, ø±«+≥+ dü+K´\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ

>±qT Á|ü•ïkÕÔ&ÉT.

n.l.m. $\Te\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\qT, X¯øÏÔ kÕúsTT\qT }Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

Ä|òt uÖ, bÂ*, VüQ+&é ìj·Te÷\ Á|üø±s¡+ ‘·s¡Tyê‘· X¯øÏÔ kÕúsTTì }Væ≤+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.


$<äT´<äj·TkÕÿ+‘·, ôV’≤Á&√»Hé es¡í|ü{≤\ qeT÷Hê\ Ä<Ûës¡+>± |üs¡e÷DT ìsêàD≤\qT yê´U≤´ì+#·

>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

uÀsY, k˛eTsY|ò” Ÿ¶ Á|ü‹bÕ~‘· |üs¡e÷DT dæ<ëΔ+‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üjÓ÷>±\ $X‚cÕ\≈£î eT]j·TT

|òü*‘ê\qT #·]ÃkÕÔs¡T.


uÀsY, k˛eTsY|ò” Ÿº, e÷ø‡ bÕ¢+ø yÓTTˆˆ XÊÁdüÔy‘·Ô\ Á|üjÓ÷>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ yêsêÔ

yê´U≤´\qT ‘·j·÷s¡T#kÕÔs¡T.

$$<Ûä eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡ |ü{Ïºø£\qT ì+|ü⁄‘ês¡T.

ø±´+≥+ dü+K´\T Ä<Ûës¡+>± X¯øÏÔ kÕúsTT\ neT]ø£qT ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ |ü{Ïºø£\qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

u§eTà\T ^j·T≥+

uÀsY, k˛eTsY|ò” Ÿ¶ |üs¡e÷DT qeT÷Hê\ ∫‘·TÔ |ü{≤\qT ^kÕÔs¡T.

m\Áø±ºHé $Hê´kÕìï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ bò ¢ #ês¡Tº\qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤ ` Á|üX¯+dü ` $\Te\T

$<äT´<äj·TkÕÿ+‘· es¡í|ü≥+˝Àì n<äT“¤‘ê\qT Á|üX¯+dækÕÔ&ÉT.

n‘· +‘· dü÷ø£åàyÓTÆq |üs¡e÷DTe⁄\ n+‘·s¡Z‘· ìsêàD≤\qT $e]+#˚ Ä$wüÿs¡D\qT Á|üX¯+dækÕÔ&ÉT.

45

Á|üjÓ÷>±\ <ë«sê ìs¡÷|æ‘·+ ø± Òì XÊÁd”Ôj·T n+XÊ\qT, >∑DÏ‘· dü÷Á‘ê\ <ë«sê ìs¡÷|æ+#·&Üìï (ø±´+{≤

dü+K´\T) Á|üX+dækÕÔ&ÉT.

Je yÓ’$<Ûä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+

n‹ dü÷ø£åà Á|ü|ü+#·+˝Àì (|üs¡e÷DTe⁄\T, m\Áø±ºHé\T, q÷´Á{≤Hé\T) yÓ’$<Ûë´\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

ø±«+≥+ dü+K´\ Ä<Ûës¡+>± Ç‘·s¡ eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\qT sêj·T≥+˝À yÓ÷Væ≤\sY ∫Á‘ê\qT ñ

|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T.

9. eT÷\ø±\ eØZø£s¡D Äes¡Ôq |ü{Ïºø£


&√ã¬s’qsY Á‹ø£dæ<ëΔ+‘·+, q÷´˝≤+&é‡ nwüºø£ dæ<ëΔ+‘·+, yÓ÷&É©|òt Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ \ø£åD≤\T Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq

|ü{Ïºø£ dü«s¡÷|ü dü«uÛ≤yê\T, \ø£åD≤\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔ&ÉT.

|üs¡e÷DT dü+K´\T, m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\ Ä<Ûës¡+>± eT÷\ø±\qT eØZø£]+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

yÓT+&ÉØ|òt Äes¡Ôq |ü{Ïºø£≈£î, Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

&√ã¬s’qsY, q÷´˝≤+&é‡ dæ<ëΔ+‘ê\ Á|üø±s¡+ yπs«s¡T eT÷\ø±\T, πø \ø£åD≤\T #·÷|ü&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT

‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.

|üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+, |üs¡e÷DT |ü]e÷D+, Äj·T˙ø£s¡D XøÏÔ, m\Áø±ºHé n|òæì{Ï yÓTTˆˆq n+XÊ\T Äes¡Ôq

|ü{Ïºø£ À e÷s¡T‘·Tqï $<ÛëHêìï $X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

#·sê´ düMTø£s¡D≤\qT $X‚¢wæ+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

Á|ü•ï+#·≥+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+

ø=ìï eT÷\ø±\T kÕe÷q´ \ø£åD≤\qT Á|ü<ä]Ù+#·&É+, Ç‘·s¡ eT÷\ø±\‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT Á|ü‘˚ ø£+>±

ñ+&É≥+ e+{Ï n+XÊ\ô|’ Á|ü•ï+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

yÓT+&É©|òt |ü]ø£\Œq\qT ‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À »]–q ìs¡÷|üD\qT #·]Ã+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

|”]j·÷&çdæ{Ï Ä<Ûës¡+>± eT÷\ø£ <Ûäsêà\qT |ü]ø£\Œq #˚j·T>∑\s¡T.

Á|üjÓ÷>±\ ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T

&√ã¬s’qsY Á‹ø±\T, q÷´˝≤+&é‡ nwüºø±\T, yÓ÷+&É©|òt Äes¡Ôq ìj·Te÷\ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·>∑\s¡T.

|”]j·T&é\T`Á>∑÷|ü⁄\˝À »]π> e÷s¡TŒ\≈£î Ä<Ûësê\T #·]ÃkÕÔs¡T.

46


yÓT+&É©|òt |ü]ø£*Œ‘· eT÷\ø±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]+∫, $X‚¢wækÕÔs¡T.

Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ Ä<Ûës¡+>± Á>∑÷|t\T, |”]j·T&é ˝À $$<Ûä eT÷\ø±\T Á|ü<ä]Ù+#˚ \ø£åD≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q

düe÷#êsêìï |ü{Ïºø£\ s¡÷|ü+˝À s¡÷bı+~+∫ Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.

Äj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ, m\Áø±ºHé m|òæì{Ï e+{Ï <Ûäsêà\qT $e]+#·&ÜìøÏ ø±yê*‡q nqTu+<Ûä düe÷#êsêìï

ùdø£]+∫, Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.

u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T≥+

&√ã¬s’qsY, q÷´˝≤+&é‡, yÓT+&É©|òt Äes¡Ôq ìj·Te÷\qT $e]+#˚+<äT≈£î bò ¢ #ês¡Tº\qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ \ø£åD≤\qT ‘Ó*ù|+<äT≈£î u≤¢ø˘ &Éj·÷Á>±+, bò ¢ #ês¡Tº\qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T.


Á|üø£è‹˝À $$<Ûä eT÷\ø±\T yÓ’$<Ûä uÛÑ]‘·yÓTÆq \ø£åD≤\T Á|ü<ä]Ù+#·&Üìï Á|üX¯+dækÕÔs¡T.

yÓT+&É©|òt |ü]ø£\Œq\T ìs¡÷|æ‘·+ ø±e&Üìï, eT÷\ø±\T ø£ Áø£eTyÓTÆq |ü<äΔ‹˝À neT] ñ+&É{≤ìï

n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

Je yÓ’$<Ûä + ` ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+

$_Ûqï \ø£åD≤\T >∑\ eT÷\ø±\T Áø£e÷qT>∑‘· neT]ø£qT Á|ü<ä]Ù+#·≥+˝À >∑\ yÓ’$<Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔs¡T.

Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ À Á>∑÷|ü⁄\T, |”]j·T&é\ eT<Ûä >∑\ dü+ã+<Ûëìï, eT÷\ø£ <Ûäsêà\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ düeTdü \ |ü]cÕÿs¡+˝À Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ ìj·Te÷\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T.

10. s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+


\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<äΔ‹, Äj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûä ìj·Te÷\T, |ü<ës¡ú <Ûäsêà\T, nwüºø£ dæ<ëΔ+‘·+,

˙s¡T, ÄøÏ‡»Hé yÓTT<ä …’q nDT ìsêàD≤\T, y˚\˙‡ u≤<Ûä dæ<ëΔ+‘·+, dü+ø£Øø£s¡D≤\qT >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.

˙s¡T, nyÓ÷àìj·÷ nDTe⁄\ eT<Ûä ‘&Ü\T, nj·T˙ø£ düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T, Sp-Sp2......... dü+ø£Øø£s¡D≤\

eT<Ûä >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔs¡T.

nDTe⁄\ ã+<Ûäø√D≤ìøÏ, <Ûäsêà\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔs¡T.

nDTe⁄\ dæús¡‘ê«ìøÏ, nwüºø£ ìj·Te÷ìï bÕ{Ï+#·&ÜìøÏ, s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+˝À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT

$e]kÕÔs¡T.

nDT ìsêàD≤\qT, dü+ø£Øø£s¡D uÛ≤eq\ <ë«sê yê´U≤´ìkÕÔs¡T.

47

Á|ü•ï+#·≥+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+

\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<äΔ‹, nj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T |ü<ës¡ú <Ûäsêà\T, nDT ìsêàD≤\ô|’ eT]+‘· ne>±Vü≤qqT

bı+<ä&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔs¡T.

|üs¡e÷DTe⁄\T ã+<Ûä+˝À bÕ˝§Zqï|ü&ÉT nDTe⁄\qT @s¡Œs¡#·≥+˝À uÛ≤>∑+ |ü+#·Tø=ì Ä]“{≤fifl Äø±sê\qT

‘·<ë«sê @s¡Œ&˚ nDT ìsêàD≤ìï |ü]ø£\Œq #˚kÕÔs¡T.

dü+ø£Øø£s¡D+ <ë«sê @s¡Œ&˚ dü+ø£s¡ Ä]“{≤fi¯fl Äø±sê\qT }Væ≤kÕÔs¡T.

˙{Ï nDTe⁄ ã+<Ûäø√D+1080 \T>± ñ+fÒ »]π> |üs¡ ekÕHê\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔs¡T.


nDT ìsêàD≤\qT, dü+ø£s¡ Ä]“{≤fi¯fl <äècÕº´ $e]+#·&ÜìøÏ s¡kÕj·Tq ã+<Ûä ìj·Te÷\qT

ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T.

\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<äΔ‹˝À >∑\ eTÚ[ø£ n+XÊ\qT #·]ÃkÕÔs¡T.

s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ ‘·<ë«sê @s¡Œ&˚ nDTe⁄\ Äø±s¡+, ã+<Ûäø√D+ >∑T]+∫ #·]ÃkÕÔs¡T.


|ü<ësêú\ dü«uÛ≤yêìøÏ, nDTe⁄\ neT]ø£≈£î, ã+<Ûä ø√D≤\≈£î, n~ @s¡Œs¡#˚ ã+<Ûë\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT

>∑T]+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔs¡T.

dü+ø£Øø£s¡D+, Ä]“{≤fi¯fl Äø±sê\≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï, nedüs¡yÓTÆq düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔs¡T. <ëìô|’

ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

u§eTà\T ^j·T≥+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T≥+

\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<äΔ‹ <ë«sê nj·÷ìø£ ` düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\T @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ nDT ìsêàD≤\

|ü{≤\qT kÕÔs¡T.

dü+ø£Øø£s¡D |ü{≤\ Ä<Ûës¡+>± nDTìsêàD≤\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.

|üPdü\T, n–Z|ü⁄\¢\T ñ|üjÓ÷–+∫ nDTe⁄\ Äø£è‘·T\ qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.


nj·÷ìø£, düeTjÓ÷»˙j·T ã+<Ûë\ <ë«sê nDTe⁄\T @s¡Œ&É&Üìï Á|üX¯+dækÕÔs¡T.

Á|üø£è‹˝À ø=ìï eT÷\ |üs¡e÷DTe⁄\T $$<Ûä bÕfifl˝À ø£*dæ nHø£ |ü<ësêú\T>± s¡÷bı+<ä{≤ìï n_Ûq+~kÕÔs¡T.

ñ|ü e+{Ï |ü<ësêú\T {Ï À ø£s¡>∑&É+, øÏs√dæHé À ø£s¡>∑ø£b˛e&É+ e+{Ï Á|ü‘˚ ø£ <Ûäsêà\qT, dü«uÛ≤yê\qT,

s¡kÕj·Tq ã+<Ûä dü÷Á‘ê\ <äèwæº‘√ |ü]o*kÕÔs¡T.

48

JeyÓ’$<Ûä + ` ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+

|ü<ësêú\T ø=ìï nj·÷ìø£ ø=ìï dü+jÓ÷»˙j·T s¡÷bÕ\˝À ñ+&É≥+˝À >∑\ yÓ’$<Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔs¡T.

s¡kÕj·Tq düMTø£ø£s¡D≤\qT sêj·T≥+˝À, ‘·T\´+ #˚j·T≥+˝À, s¡kÕj·Tq ã+<Ûä ìj·Te÷\qT, dü÷Á‘ê\qT

$ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. düeTkÕ´ |ü]cÕÿsê\qT #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.

11. Á|üyêVü≤$<äT´‘Y

1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+, bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+, $<äT´#êÃ¤\ø£ã\+, $s√<Ûä+ yÓTT<ä …’q uÛ≤eq\qT $e]kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y yêVü≤ø±\T— nyêVü≤ø±\ eT<Ûä >∑\ ‘˚&ÜqT $e]kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï $e]+#·&ÜìøÏ ˝Às¡+CŸ, Á&É÷&é m\Áø±ºHé dæ<ëΔ+‘êìï $e]kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $X¯Bø£]kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìøÏ— bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+q≈£î >∑\ dü+ã+<Ûëìï $e]kÕÔ&ÉT.

zyéT ìj·Te÷ìï $e]kÕÔ&ÉT.

ìs√<Ûä$\TeqT Á|üuÛ≤$‘·+#˚ùd $$<Ûä n+XÊ\qT $e]kÕÔ&ÉT.

ÁX‚DÏ, düe÷+‘·s¡ dü+<ÛëHê\≈£î >∑\ ‘˚&Ü\qT $e]kÕÔ&ÉT.

|òü*‘· ìs√<ä+ …øÏÿ+#·&ÜìøÏ nqTdü]+#ê*‡q |ü<äΔ‹ì ‘Ó\T|ü⁄‘ê&ÉT.

$<äT´‘Y |òü÷‘·+, overloading, electric unit e+{Ï n+XÊ\qT $e]kÕÔ&ÉT.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ :

Ç+{Ï yÓ’]+>∑T #˚ùd $<ÛëHê\ô|’ nH˚ø£ Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.

‘overload’ ô|’ ‘·q≈£îqï dü+<˚Vü‰\qT Á|üX¯ï\ s¡÷|ü+˝À n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.

ìs√<Ûë\qT ÁX‚DÏ, düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+˝À ñ+∫q|ü⁄&ÉT @s¡Œ&˚ |òü*‘· ìs√<Ûëìï |ü]ø£\Œq #˚kÕÔ&ÉT.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T :

ìs√<Ûä+ yêVü≤ø£ bı&Ée⁄, yêVü≤ø£|ü⁄ eT<Ûä #Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+, <ëì dü«uÛ≤e+, <ëì ñc íÁ>∑‘·\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+<äì

Á|üjÓ÷>±\T #˚kÕÔ&ÉT.

zyéT ìj·TeT+, \÷|t ìj·TeT+, »+ø£åHé ìj·Te÷\T ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ, Á|üjÓ÷>±\T #˚kÕÔ&ÉT.

l–, düe÷+‘·s¡ dü+<ÛäT\qT $e]+#˚+<äT≈£î Á|üjÓ÷>±\T #˚kÕÔs¡T.

49


$$<Ûä |ü<ësêú\T Á|ü<ä]Ù+#˚ ìs√<Ûä dü«uÛ≤yêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y |òü÷‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

|òüP´CŸ ‘·j·÷Ø eT]j·TT <ëì bÕÁ‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j·÷] :

u≤´≥Ø |üì #˚j·TT $<ÛëHêìï ‘Ó\T|ü⁄ |ü{≤\T ^kÕÔ&ÉT. yê{Ï qT+&ç uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D #˚kÕÔ&ÉT.

ÁX‚DÏ, düe÷+‘·s¡ dü+<ÛëHê\T |ü{≤\T ^kÕÔ&ÉT.

yêVü≤ø£+˝À m\Áø±ºHé ø£~ Ò rs¡TqT #·÷ù| |ü{≤ìï ^kÕÔ&ÉT.


$<ë´]ú, $<äT´‘Y X¯øÏÔøÏ eT÷\yÓTÆq m\Áø±ºHé Á|ües¡ÔqqT n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y X¯øÏÔ qcÕºìï ìs√~Û+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔ&ÉT.


zesY À&é e\q ø£*π> qcÕºìï ìs√~Û+#·&ÜìøÏ, cÕsYº düs¡÷ÿ´{Ÿ Á|üe÷<ë\T n]ø£≥º&ÜìøÏ $<äT´‘Y≈£î

dü+ã+~Û+∫q uÛ≤yê\qT ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT.

|òüP´CŸ˝À ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ dü¬s’q r>∑qT m+|æø£ #˚düT≈£î+{≤&ÉT.

<˚X¯ |ü⁄s√>±_Ûeè~ΔøÏ $<äT´‘Y X¯øÏÔ eT÷\+ ø±ã{Ïº <ëìì dü¬s’qØ‹˝À $<äT´‘·TÔqT $ìjÓ÷–+#˚ bı<äT|ü⁄#˚ùd

e÷sêZ\qT nH˚«wækÕÔ&ÉT. bÕ{ÏkÕÔ&ÉT.

12. $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·‘·«+

1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

nsTTsYdüº&é Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê $e]kÕÔ&ÉT.

nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+ <ëì \ø£åD≤\≈£î >∑\ ÁbÕeTTK´‘·qT $e]kÕÔ&ÉT.

nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T uÛ≤eq\‘√ nj·TkÕÿ+‘· n_ÛyêVü≤ kÕ+Á<ä‘·qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ê&ÉT.

$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ >∑\ r>∑\T nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘êìï @s¡Œs¡#·>∑\eì $X¯Bø£]kÕÔ&ÉT.

≈£î&ç#˚‹ ìã+<ÛäqqT k˛*HêsTT&é À @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ uÛ≤eq\qT $e]kÕÔ&ÉT.

nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+˝À ø£~ Ò Äy˚X¯+, $<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ø£*Ze⁄qï r>∑ô|’ ã\+ Á|üjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·T+<äì

$e]+#·T‘ê&ÉT.

50

F = ILB dü÷Á‘êìï sêã&É‘ê&ÉT.

$<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T, $<äT´‘Y »qπs≥sY |üìrs¡T\qT $X¯Bø£]kÕÔ&ÉT.

bòÕs¡&˚ ìj·Te÷ìøÏ, X¯øÏÔ ì‘· ‘·« ìj·Te÷ìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï ñ<ëVü≤s¡D\ düVü‰j·T+‘√ $e]kÕÔ&ÉT.

X¯øÏÔ ì‘· ‘·« ìj·TeT+ qT+&ç bòÕs¡&˚ ìj·Te÷ìï m˝≤ sêã{≤º À $e]kÕÔ&ÉT.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T≥+ :

nsTTsYdüº&é Á|üjÓ÷>∑+˝À e#˚Ã |òü*‘ê\qT |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&ÉT.

nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·eTT ø£~ Ò Äy˚XÊ\ô|’ ã˝≤ìï @$<Ûä+>± Á|üjÓ÷–düTÔ+<√ |ü]ø£\Œq\T #˚kÕÔ&ÉT.

X¯øÏÔ ì‘· ‘·«ìj·TeT+, bòÕs¡&˚ ìj·Te÷\qT ns¡ú+#˚düTø√&ÜìøÏ Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.

$<äT´‘Y »qπs≥s¡T $<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T˝À nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯qT e÷]ùdÔ »]π> |òü*‘ê\qT |ü]ø£\Œq

#kÕÔ&ÉT.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T :

bòÕs¡&˚ ìj·Te÷ìï $e]+#·&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>∑+ #˚kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y Á|üyêVü‰ìï ø£*Ze⁄qï r>∑ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ã˝≤ìï Á|üjÓ÷–düTÔ+<äH˚ Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«]ÔkÕÔ&ÉT.

k˛*HêsTT&é e\¢ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+ @s¡Œ&É&É+, ≈£î&ç#˚‹ ìã+<Ûäq\qT Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± $e]kÕÔ&ÉT.


bòÕs¡&˚ #˚dæq Á|üjÓ÷>±\T, yê{Ï nqTes¡ÔHê\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

nsTTsYdüº&é #˚dæq Á|üjÓ÷>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT. ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔ&ÉT.

yÓTø±ìø˘\qT n&ç– m\ÁøÏºø˘ yÓ÷{≤s¡T, »qπs≥s¡T≈£î |üì $<ÛëHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï

ùdø£]kÕÔ&ÉT.

5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\ ‘·j·÷] :

nj·TkÕÿ+‘· ~≈£L‡∫ ø£<ä*ø£\T <ä+&Éj·TkÕÿ+‘· Á|üuÛ≤e+ ‘Ó*ù| |ü≥+ kÕÔ&ÉT.

nj·TkÕÿ+‘· ã\πsK\T, $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+, ≈£î&ç#˚‹ ìã+<Ûäq\qT $e]+#˚

|ü{≤\T kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T |ü{≤ìï kÕÔ&ÉT.

$<äT´‘Y AC eT]j·TT DC »qπs≥sY\ |ü{≤\qT ^kÕÔ&ÉT.

AC, DC »qπs≥sY\qT |üìrs¡TqT $e]+#˚ Á>±|òt\qT ^kÕÔ&ÉT. |üì $<ÛëHêìï $e]kÕÔ&ÉT.

51


nsTTsYdüº&é, bòÕs¡&˚ #˚dæq Á|üjÓ÷>±\q |òü*‘ê\˝Àì >=|üŒ‘·Hêìï n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

n|üŒ{Ïes¡≈£î ‘·≥düÔ+>± ñqï nj·÷düÿ+‘·+ r>∑#·T≥º À ø£<ä*+#·>±H dü÷∫ø£ À n|ües¡ÔHê\T ø£\>∑CÒj·T&Üìï

Á|üX¯+dækÕÔs¡T. ≈£î&ç#˚‹y˚fi¯ófl Áø£eT+˝À $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·+ |üì#˚j·T&Üìï >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.

X¯øÏÔì‘· ‘·« ìj·TeT+ jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±ìï n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.


»qπs≥sY, yÓ÷{≤s¡¢qT ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT. yê{Ï |üìrs¡T≈£î dü+ã+~Û+∫q dæ<ëΔ+‘êìï <äèwæº À

ñ+#·T≈£îì |ü]ø£sê\qT $ìjÓ÷–kÕÔ&ÉT.

dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± düeTdü \qT kÕ~ÛkÕÔ&ÉT.

nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+, $<äT´‘Y Á|üuÛ≤yê\˝Àì yÓ’$<Ûë´\qT >∑T]Ô+∫ Áù|]‘· $<äT´‘Y Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\qT

ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤&ÉT.

13. ÀVü≤ XÊÁdüÔ+ ìwüÿs¡D


$<ë´s¡Tú\T Á|üø£è‹˝À ˝ÀVü≤\T \_Û+#˚ eTÚ[ø£ s¡÷bÕ\qT (Kì» s¡÷bÕ\T) yê{Ïì y˚s¡T#˚ùd |ü<äΔ‘·T\T,

Xó~› #ùd |ü<äΔ‘·T\T, ÀVü≤ ìwüÿs¡D˝À ñ|üjÓ÷–+# uÛÑs¡®q+, Á|ü>∑\q+ e+{Ï Á|üÁøÏj·T\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.

#·sê´o\‘· ys¡T #j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+# |ü<äΔ‘·T\T, Xó~Δ #ùd |ü<äΔ‘·T\ Ä<Ûës¡+>± KìC≤\qT eØZø£]kÕÔs¡T.

˝ÀVü‰\T Á|üø£è‹˝À ùd«#êÃdæú‹˝À <=s¡ø£ø£ b˛e&ÜìøÏ, j·÷+Á‹ø£ |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê y˚s¡T y˚s¡T#˚j·T&Üìø°,

˝ÀVü‰\qT sêã≥º&ÜìøÏ ø£åj·Tø£s¡D #·s¡ \T »s¡|ü&ÜìøÏ, ø=*$T ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T $e]kÕÔs¡T.

˝ÀVü≤+ Kì»+, u≤¢dtºø=*$T ` ]es¡Ãπs≥] ø=*$TøÏ >∑\ uÒ<Ûë\T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.

˝ÀVü≤ ìwüÿs¡D˝À »]π> s¡kÕj·Tq #·sê´ <äX¯\qT $X‚¢wækÕÔs¡T.

Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\Tq #˚j·T&É+

Kì» |ü<ësêúìï y˚s¡T #˚ùd |ü<äΔ‘·T\T, X¯ó~Δ #˚j·T&É+˝À nqTdü]+#˚ <äX¯\ô|’ Á|ü•ïkÕÔs¡T.

Á|üø£è‹˝À Kì»+ m≈£îÿe s¡÷bÕ\˝À ø£ì|æ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T |ü]ø£\Œq #˚kÕÔs¡T.

$$<Ûä ˝ÀVü‰\T »]ù| Äø°‡ø£s¡D, ø£åj·Tø£s¡D #·s¡ \T ` |òü*‘ê\qT }Væ≤kÕÔs¡T.

Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘·|ü]o\q\T

ø±|üsY X¯ó~Δ #˚&Éj·T+˝À $<äT´~«X‚¢wüDqT ñ|üjÓ÷–+#·&É+, ‘·T|ü|ü≥º&É+ >∑T]+∫ Á|üjÓ÷>±\qT #˚kÕÔs¡T.

52

j·÷+Árø£s¡D |ü<äΔ‘·T\˝À eTT&ç Kì»+ y˚s¡T #˚j·T&É+, $$<Ûä s¡ø±\ ø=\TeTT\T ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À

nqTdü]+#˚ <äX¯\qT |ü<äΔ‘·T\qT #·]ÃkÕÔs¡T.

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D\T ` ÁbÕC…≈£îº |üqT\T

eTq sêÁwüº+˝À, <X+˝À $$<Ûä s¡ø±\ eTT&ç KìC≤\T \_Û+# Á|ü<XÊ\T >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ ùdø£]kÕÔs¡T.

ìy˚~ø£ s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

Kì»+ $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À \_Û+#·&É+ ` <ëì dü«düú‘·≈£î X¯ó~Δ #˚ùd $<ÛëHêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T $X‚¢wædü÷Ô

ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

‘·eT |ü]düsê\˝À \_Û+#˚ düTqï|ü⁄sêsTT, u§>∑TZ yÓTT<ä …’q KìC≤\ >∑T]+∫q $X‚cÕ\‘√ ÁkÕÿ|t |ü⁄düÔø£+


u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚j·T&É+

eTT&ç Kì»+ y˚s¡T #˚ùd |ü<äΔ‘·T\T, $<äT´‘Y $X‚¢wüD+, ø=*$T\T yÓTT<ä …’q yê{Ï |ü{≤\T ^dæ nqTdü]+#˚

|ü<äΔ‘·T\ô|’ yêÚ≤´ìkÕÔs¡T.

$es¡Ãπs≥] ø=*$T, u…dæj·TsY ø£q«s¡ºsY, u≤¢dtº |òüØïø˘\˝À »]π> #·s¡ \qT ‘Ó*j·TCÒùd ∫Á‘ê\T ^kÕÔs¡T.

kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤, Á|üX¯+dü, $\Te\T

Á|üø£è‹˝À $$<Ûä ˝ÀVü‰\T eTT&ç KìC≤\ s¡÷|ü+˝À ìøÏå|üÔyÓTÆ ñ+&É&Üìï Á|üX¯+dækÕÔs¡T.

$$<Ûä s¡ø±\ KìC≤\qT ìwüÿ]¸+#·&ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫q $_Ûqï $<ÛëHê\T ñ|üø£s¡D≤\ >∑T]+∫q $esê\T

‘Ó\TdüTø√e&É+˝À ÄdüøÏÔ Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.

KìC≤\qT yÓ*øÏ rj·T&É+, X¯ó~Δ #˚j·T&É+, ˝ÀVü‰\ ñ‘·Œ‹Ô, yê{Ï qT+&ç nH˚ø£ |ü]ø£sê\T, edüTÔe⁄\

‘·j·÷Ø˝À >∑\ e´≈£îÔ\T, eédüú\qT Á|üX¯+dækÕÔs¡T.

JeyÓ’$<ä + ` ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+

Á|üø£è‹˝À \_Û+#˚ KìC≤\ yÓ*øÏ rj·T&É+, |üsêés¡D+ô|’ ø£\T>∑T‘·Tqï Á|üuÛ≤e+ >∑T]+∫ #·]ÃkÕÔs¡T.

>∑qT\ ‘·e«ø£+ ` ñ<ä e÷\T ` b˛sê{≤\T ` >∑T]+∫ $X‚¢wæ+∫ Je yÓ’$<ä |ü]s¡ø£åD #·s¡ \qT

dü÷∫kÕÔs¡T.

eTT&ç Kì» ys¡T #ùd |ü<äΔ‘·T\T ÀVü≤\ #·sêó\‘·\T, ø=*$T˝À »]π> s¡kÕj·Tq #·s¡ \T ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ

s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤\T >∑Dq\T, s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ bÕsƒê´+XÊ\˝Àì düe÷#êsêìï nq«j·T+ #düTø=+{≤s¡T.

53

14. ø£s¡“q düyTàfiHê\ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ+


$<ë´s¡Tú\T ø±s¡“Hé Á|ü<ä]Ù+#˚ ø±≥H˚wüHé <Ûäs¡à+, dü+ø£Øø£s¡D $<Ûëq+, X¯è+K˝≤\T @s¡Œs¡#˚ X¯øÏÔ, $$<Ûä

ø£s¡“q s¡÷bÕ\T Á>±ô|ò’{Ÿ, eÁ»+, ãø $TìdüºsY |òü⁄\¢]Hé, HêH√ >={≤º\T, ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé\T yê{Ï #·sê´o\‘·\T

Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü‰\T, HêMTø£s¡D $<Ûëq+, düãT“\T ñ‘·ŒHêï\ >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.

ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ $$<Ûä s¡÷bÕ\≈£î, ÄØÿqT\T, Ä©ÿqT\T, Ä …’ÿqT\≈£î ñ<ëVü≤s¡D*kÕÔs¡T.

ø±s¡“Hé ø±≥H˚wüHé <Ûäs¡à+ Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ, Á|ü‘˚ j·T düeT÷Vü‰\T |ü<ësêú\ dü«uÛ≤e+ e÷s¡Ã&ÜìøÏ >∑\

ø±s¡D≤\T $e]kÕÔs¡T.

$$<Ûä ø±s¡“Hé s¡÷bÕ\≈£î, n$ Á|ü<ä]Ù+# Äø°‡ø£s¡D ø£åj·Tø£s¡D #·s¡ \qT, Sp, Sp2, Sp3........ dü+ø£s¡ø£s¡D\≈£î

>∑\ uÒ<Ûë\T ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.

Á>±ô|ò’{Ÿ ` eÁ»+, ÄØÿqT\T ` Ä ÒÿqT\T eT<Ûä >∑\ b˛*ø£\T >∑T]ÔkÕÔs¡T.

ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T »]ù| dü+ø£\q, Á|ü‹πøå|üD #·s¡ \ >∑T]+∫ $X‚¢wækÕÔs¡T.

Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

ø±s¡“Hé ø±≥H˚wüHé dü«uÛ≤e+, HêMTø£s¡D $<Ûëq+, ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé\ s¡÷bÕ\T ìsêàD ÁøÏj·T\qT ì•‘·+>±

ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|ü•ïkÕÔs¡T.

Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü‰\T, HêMTø£s¡D k˛bÕHê\ Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔs¡T.

ø±s¡“Hé ø±≥H˚wüHé dü«uÛ≤e+ <ë«sê uÛÑ$wü ‘·TÔ À ø£qT>=quÀj˚T Ä$wüÿø£s¡D\qT }Væ≤kÕÔs¡T.


düãT“ qTs¡T>∑T eTT]øÏb˛e&É+ yÓTdæ* dü«uÛ≤e+ ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

mdüºs¡¢ ‘·j·÷Ø Á|üjÓ÷>∑+ #˚kÕÔsTT.

11 <äX¯\ $<Ûëq+ bÕ{Ïdü÷Ô ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\≈£î ù|s¡T¢ ô|≥º&É+ ` ù|s¡T Ä<Ûës¡+>± bòÕs¡Tà˝≤ sêj·T&É+

#kÕÔs¡T.

X¯øÏÔ kÕúsTT\ |ü{≤\T Ä<Ûës¡+>± ø±s¡“Hé Á|ü<ä]Ù+#˚ dü+ø°ø£s¡D <äX¯\qT, $<ÛëHêìï #·]ÃkÕÔs¡T.

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D\T ` ÁbÕC…≈£îº |üqT\T

ø±s¡“Hé X¯è+U˝≤\T @sêŒ≥T #˚j·T&É+ <ë«sê $düÔè‘·+>± <ëì ñ‘·ŒHêï\T @s¡Œ&É&É+ >∑T]+∫, Ä©ÿqT\T,

Ä …’ÿqT\ e+{Ï ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé\ ñ‘·ŒHêï\T >∑T]+∫ düe÷#ês¡ |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

HêH√ >={≤º\T, yê{Ï ñ|üjÓ÷>±\T Á>±|ò”Hé Ä$wüÿs¡D e+{Ï Ä<ÛäTìø£ n+XÊ\ô|’ ìy~ø£\T s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

ÇyÓ’ Ÿ Ä\ÿVü‰\T ‘·j·÷Ø $ìjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ düe÷#ês¡ |üÁ‘êìï s¡÷bı+~kÕÔs¡T. Á|ü<ä]Ù+∫ #·]ÃkÕÔs¡T.

54

u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T #˚j·T&É+

ø±s¡“Hé ø±≥H˚wüHé, dü+ø£s¡ø£s¡D+, $Tdæ*, mdüºsY ‘·j·÷Ø |ü{≤\T ^dæ yê{Ï >∑T]+∫ $e]kÕÔs¡T.

|üPdü\T, |ü⁄\¢\T ñ|üjÓ÷–+∫ $$<Ûä ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé\ Äø±sê\qT HêeTø£s¡D $<Ûëq+ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+∫

Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.

ôV’≤Á&√ø±s¡“Hé\ ‘·j·÷Ø $<ÛëHê\ô|’ bò ¢ #Ûês¡Tº\T s¡÷bı+~kÕÔs¡T.

kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤, Á|üX¯+dü, $\Te\T

ø±s¡“Hé ø£ eT÷\ø£+>± nHø£ |ü<ësêú\T ñ‘·Œ‹Ô #j·T&ÜìøÏ ø±≥HwüHé dü«uÛ≤e+ Á|ü<ä]Ù+#·&Üìï Á|üX+dækÕÔs¡T.

Á|üø£è‹˝À $$<Ûä |üs¡e÷DTe⁄\T ` ø±s¡“Hé‘√ #·sê´o\‘· #·÷|ü&É+˝À >∑\ Á|ü‘˚ ø£‘·\qT ` HêMTø£s¡D+

<äècÕº n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

dü«\Œ e÷s¡TŒ e\q eTs=ø£ ø=‘·Ô |ü<ës¡ú+ @s¡Œs¡#·>∑\ ø±s¡“Hé >=|üŒ‘·Hêìï ñ|üñ‘·ŒHêï\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

JeyÓ’$<Ûä + ` ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+

$düÔè‘· Á|üjÓ÷»Hê\T ø£*–+#˚ ≤ ø±s¡“Hé nH˚ø£ s¡ø±\ #·sê´o\‘·\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+˝À >∑\ yÓ’$<Ûë´ìï

ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.

ø±s¡“Hé ø±≥HwüHéqT ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+, m\Áø±ºHé $Hê´dü+ uÛ≤eq\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>±

$ìjÓ÷–kÕÔs¡T.

düãT“\T eTT]øÏ ‘=\–+#·&É+˝À >∑\ dü÷Á‘êìï, M{ÏøÏ ñqï ã+<Ûäø√D≤\ Äø£è‹øÏ eTT]øÏ ‘=\–+#·&É+˝À

m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<√ nq«sTTkÕÔs¡T.

55

uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ nedüs¡eTj˚T´ >∑DÏ‘· uÛ≤eq\T

ø√D+ :

ø±+‹|üsêes¡Ôq+— düeT‘·\ ñ|ü]‘· ≤\ e<ä› ø±+‹eÁø°uÛÑeq+— eÁø£‘· ≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+— e÷qe⁄ì

ø£qTï s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+ bÕsƒê\˝À ªªø√D+μμ nH˚ uÛ≤eqqT $]$>± yê&É≥+ »]–+~. n+<äTe\¢ á ø√D+

uÛ≤eqqT ≈£åîDí+>± ns¡ú+ #˚düTø√yê* áÁøÏ+~ ø£è‘· +qT #˚j·T+&ç.

ª+μ ‘=* _+<äTe⁄>± #˚düTø=ì ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\qT ^j·T+&ç. ª+μ

πø+Á<ä+>± #˚düTø=ì ˇø£ ì]›wü yê´kÕs¡ú+‘√ AB #êbÕìï ^j·T+&ç.

Ç<˚$<Ûä+>± ª+μ πø+Á<ä+>± #˚düTø=ì eTs=ø£ yê´kÕs¡ú+‘√ C D #êbÕìï

^j·T+&ç.

OA, OC bı&Ée⁄\qT— CD #êbÕ\ bı&Ée⁄\qT ø=\e+&ç.

>∑eTìø£ : OA = 08; OC = OD

ABOA ,

CDOC

\qT …øÏÿ+#·+&ç. MTπs$T >∑eTì+#ês¡T ?

ABOA,

CDOC ìwüŒ‘·TÔ\T düTe÷s¡T>± düe÷q+>± ekÕÔsTT.

>∑eTìø£ : á <√cÕ\≈£î ø±s¡D+ bı&Ée⁄ ø=*#˚≥|ü&ÉT ø=+‘· ‘·|ü>± ø=\TkÕÔ+.

ø£qTø£

= AB CDOA OC

ne⁄‘·T+~.

n+fÒ yê´kÕsêúìï ô|+∫‘, πsFj·T+>± #ê|ü+ bı&Ée⁄ ô|s¡>∑T‘·T+~. n<$<Ûä+>± yê´kÕsêúìï ‘·–ZùdÔ— #ê|ü+

bı&Ée⁄ ‘·>∑TZ‘·T+~. nq>± yê´kÕs¡ú+, #ê|ü+ bı&Ée⁄\ ìwüŒ‹Ô dæús¡+ ne⁄‘·T+~. á ìwüŒ‹ÔH ø√D+>± ìs¡«∫kÕÔ+.

ø√D+ (θ) R

ø√D+qT θ, α, β, γ, δ e+{Ï dü+πø‘ê\‘√ dü÷∫+#·e#·TÃ. ø√D+qT πs&çj·Tq¢ ÀqT, &çÁ^\˝ÀqT ø=\TkÕÔ+.

θ R

lR

ô|’ bòÕs¡Tà˝≤qT yê&çq|ü&ÉT ªθμ qT πs&çj·Tq¢\˝À e÷Á‘·y˚T ø=\yê*. eè‘·Ô|ü]~Û (2πR) yê´kÕs¡ú+ (R)\ ìwüŒ‹Ô 2π ≈£î düe÷q+. ø£qTø£

#ê|ü+ bı&Ée⁄ (l)

yê´kÕs¡ú+ (R)

56

2π πs&çj·TqT¢ R 360 &çÁ^\T

ø√DeTH˚~ ñeTà&ç _+<äTe⁄>± ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\ \ø£åD+.

>∑eTìø£ : ø√D≤ìï ìs¡ísTT+#˚≥|ü&ÉT πø ‘=* _+<äTe⁄>± >∑\ ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\qT >∑T]Ô+#ê*.

NN nH˚~ düeT‘·\<äs¡ŒD≤ìøÏ \+ã+.

|ü‘·qøÏs¡D+, \+u≤\ eT<Ûä ø√D≤ìï |ü‘·qø√D+ n+{≤+.

|üsêes¡Ôq øÏs¡D+, \+u≤\ eT<Ûä ø√D≤ìï |üsêes¡Ôq ø√D+ n+{≤+.

|ü‘·qø√D+, |üsêes¡Ôqø√D+\qT m+<äT≈£î \+u≤\‘√H ø=\TkÕÔ+?

Á|üø£ÿ|ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç.

≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD+‘√ |ü‘·qøÏs¡D+, |üsêes¡Ôq øÏs¡D≤\qT #·÷|æ+#ê+.

eÁø£‘·\+ Ä<Ûës¡+>± ø√D≤ìï ìs¡ísTT+#· Ò+. ø±ì |ü‘·q+ #Ó+~q _+<äTe⁄

e<ä› Ä ‘· ≤ìøÏ \+u≤ìï ìs¡ísTT+#·>∑\+.

á ø±s¡D+#˚‘· |ü‘·q, |üsêes¡Ôq ø√D≤\qT \+ã+‘√H˚ ìs¡ísTTkÕÔ+.

Á‹uÛÑT»+ ` u≤Vü≤´ø√D+— n+‘·s¡ø√D≤\T

ø±+‹|üsêes¡Ôq+ ` >√fi≤ø±s¡<äs¡ŒD+q≈£î <äs¡ŒD dü÷Á‘·+ ñ‘êŒ<äq (|ü≥+`32) eÁø£‘· ≤\ e<ä› ø±+‹

eÁø°uÛÑeq+ ` Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ (|ü≥+`5) e÷qe⁄ì ø£qTï, s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+ ` |ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq

>∑TDø£+ dü÷Á‘· ñ‘êŒ<äq (|ü≥+`10) ô|’ dü+<äsê“¤\˝À ~>∑Te˙j·Tã&çq n+X¯+ yê&É≥+ »]–+~. Á‹uÛÑT»+

nq>± eT÷&ÉT πsU≤K+&Ü\‘√ @s¡Œ&É¶ ˇø£ dü+eè‘·|ü≥+. Bìì eT÷&ÉT uÛÑTC≤\T+{≤sTT. |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç.

n+‘·s¡ø√D+ n+fÒ @$T{Ï?

Á‹uÛÑT»+˝À AC, AD \ eT<Ûä ø√D+. AC, AD \ n+‘·s¡ø√D+ n+{≤s¡T. Bìì α ‘√ ≈£L&ç<ë›+.

Ç|ü&ÉT p, r \T m˝≤ @s¡Œ&Ü¶jÓ÷ #Ó|üŒ+&ç.

ÁøÏ+~ |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. u≤Vü≤´ø√D+ n+fÒ @$T{Ï? Bìì m˝≤

…øÏÿkÕÔ+?

NN ` \+ã+

ABC ˇø£ Á‹uÛÑT»+

α, β, γ \T n+‘·s¡ ø√D≤\T

57

RP ì bı&ç–<ë›+. PQ, PA \ eT<Ûä ø√D≤ìï u≤Vü≤´ø√D+ n+{≤+. Bìì θ1 ‘√ dü÷∫+#ê+.

Ç<˚$<Ûä+>± θ2 , θ3 m˝≤ @s¡Œ&Ü¶jÓ÷ #Ó|üŒ+&ç?

PQR ˇø£ Á‹uÛÑT»+.

θ1 , θ2 , θ3 \qT u≤Vü≤´ø√D≤\T

Á|üø£ÿ|ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. PQR ˇø£ Á‹uÛÑT»+. Bì˝À n+‘·s¡ ø√D≤\T.

α, β, γ. á eT÷&ÉT ø√D≤\ yÓTT‘·Ô+ 180+ nì ‘Ó\TdüT.

α + β + γ = 180ο

|ü≥+ qT+&ç γ + δ = 180ο ne⁄‘·T+<äì #Ó|üŒ>∑\e÷? QP ì

bı&ç–+#·+&ç. QA ˇø£ düs¡fi¯πsK. P e<ä› düs¡fi¯ø√D+ 180ο ø£qTø£

γ + δ = 180ο ne⁄‘·T+~.

α + β + γ = γ + δ

α + β = δ

n+‘·sê_ÛeTTK ø√D≤\ yÓTT‘·Ô+ R u≤Vü≤´ø√D+.

Á‹uÛÑT»+˝À ¬s+&ÉT osê¸\ e<ä› ñqï n+‘·s¡ø√D≤\ yÓTT‘·Ô+, eT÷&Ée os¡+ e<ä› ñqï u≤Vü≤´ø√D≤ìøÏ

düe÷q+. Bìì ô|’q ‘Ó*|æq 10e ‘·s¡>∑‹ bÕsƒê\˝À $]$>± yê&É≥+ »]–+~.

Á‹ø√D$Trj·T ìwüŒ‘·TÔ\T

bÕsƒ¡+ dü+<äs¡“¤+ ø±e\dæq n+X¯+

1. ø±+‹|üsêes¡Ôq+ >√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q Tan $\Te\T

<äs¡ŒDdü÷Á‘·+ (|ü≥+`32)

Äes¡úq+ (|ü≥+`34)

2. düeT‘·\ ñ|ü]‘· ≤\ ø£è‘· + 4 ‘·sê«‘· ôdï˝Ÿìj·Te÷ìï Sin $\Te\T

e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+ ñ‘êŒ~+#·&É+ (|ü≥+ 6 (dæ))

3. düeT‘·\ ñ|ü]‘· ≤\ dü+|üPsê¢+‘·s¡ |üsêes¡Ôq+ (|ü≥+ 7) Sin $\Te\T

e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

4. eÁø£‘· ≤\ e<ä› ø±+‹ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ (|ü≥+`5) Tan $\Te\T

eÁø°uÛÑeq+

58

5. e÷qe⁄ì ø£qTï ` |ü≥ºø£ eÁø°uÛÑeq >∑TDø£dü÷Á‘êìï Sin $\Te\T

s¡+>∑T\ Á|ü|ü+#·+ ñ‘êŒ~+#·≥+.

ñ<ë : 2 Sin $$<Ûä ø√D≤\≈£î

dü+ã+~Û+∫q $\Te\T

6. $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·‘·«+ ø£è‘· +`7 Sin $\Te\T

ø£è‘· +`8 ø£+fÒ eTT+<äT Sin $\Te\T

ô|’ dü+<äs¡“¤+˝À Á‹ø√D$Trj·T ìwüŒ‘·TÔ\qT $]$>± yê&É≥+ »]–+~. M{Ïì >∑÷]Ã ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

á ÁøÏ+~ ø£è‘ê´ìï #˚j·T+&ç.

|ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>±

ª+μ eT÷\_+<äTe⁄ >± ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\qT ^j·T+&ç.

øÏå‹» düe÷+‘·s¡ πsKô|’ A, B, C nH _+<äTe⁄\qT >∑T]Ô+#·+&ç. Äj·÷

_+<äTe⁄\ e<ä› øÏå‹» düe÷+‘·s¡ πsK≈£î \+u≤\qT |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>±

^j·T+&ç. Ä \+u≤\T eTs=ø£ øÏs¡D≤ìï P, Q, R \ e<ä› es¡Tdü>± K+&ç+#êsTT.

ô|’q ‘Ó*|æq ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\ ñeTà&ç \ø£åD+ ø√D+. Ä ø√D≤ìï |ü≥+˝À ªθμ ‘√ dü÷∫+#ê+.

APO ˇø£ \+ãø√D Á‹uÛÑT»e÷ ?

A e<ä› ø√D+ 90+, Á‹uÛÑT»+˝À eT÷&ÉT ø√D≤\˝À @ ˇø£f…Æq 90+ ◊‘˚ Ä Á‹uÛÑTC≤ìï \+ãø√D Á‹uÛÑT»+

n+{≤+.

ø£qTø£ APO ˇø£ \+ãø√D Á‹uÛÑT»+.

Ç<˚$<Ûä+>± |ü≥+˝À $T–*q, \+ãø√D Á‹uÛÑTC≤\qT >∑T]Ô+#·>∑\sê?

BQO, CRO \T ¬s+&ÉT \+ãø√D Á‹uÛÑTC≤\T.

OA, OB, OC bı&Ée⁄\qT …øÏÿ+#·+&ç.

AP, BQ, OC bı&Ée⁄\qT …øÏÿ+#·+&ç.

OP, OQ, OR bı&Ée⁄\qT …øÏÿ+#·+&ç.

, , AP BQ CROA OB OC

\ ìwüŒ‘·TÔ\qT >∑DÏ+#·+&ç. MTπs$T >∑eTì+#ês¡T?

59

= AP BQ CROA OB OC

=

>± sêe{≤ìï >∑eTì+#·+&ç.

(>∑eTìø£ : dü«\Œ <√cÕ\T+{≤sTT)

ô|’ ìwüŒ‘·TÔ\T <˚ìô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~? øÏs¡D≤\ eT<Ûä ø√D+ e÷]‘˚ ìwüŒ‹Ô $\Te e÷s¡T‘·T+~.

ø£qTø£ ô|’ ìwüŒ‹Ô ø√D+ ªθμ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çe⁄+<äì #Ó|üŒ>∑\+.

Ç<˚$<Ûä+>± , , AP BQ CROP OQ OR \ ìwüŒ‘·TÔ\qT >∑DÏ+#·+&ç. MTπs$T >∑eTì+#ês¡T?

ô|’$<Ûä+>±H˚

= = AP BQ CROP OQ OR

>± sêe{≤ìï >∑T]Ô+#·>∑\+.

á ìwüŒ‹Ô ≈£L&Ü ø√D+ ªθμ ô|’q e÷Á‘·y˚T Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~.

, , OA OB OCOP OQ OR

\ ìwüŒ‘·TÔ\qT >∑DÏ+#·+&ç. MTπs$T >∑eTì+#ês¡T ?

= = OA OB OCOP OQ OR

\T>± sêe{≤ìï >∑T]Ô+#·>∑\+.

á ìwüŒ‘·TÔ\T ≈£L&Ü ø√D+ô|’ e÷Á‘·y˚T Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~.

ô|’ ìwüŒ‘·TÔ\qT ˇø£ \+ãø√D Á‹uÛÑT» Ä<Ûës¡+>± ìs¡«∫<ë›+.

ABC ˇø£ \+ãø√D Á‹uÛÑT»+.

AC qT ø£s¡í+ n+{≤+.

ø√D+ ªθμ ≈£î m<äTs¡T>± >∑\ uÛÑT»+ BC qT m<äT{ÏuÛÑT»+ n+{≤+.

n<˚$<Ûä+>± ø√D≤ìøÏ ÄqTø=ì ñqï uÛÑT»+ AB qT ÄdüqïuÛÑT»+ n+{≤+.

>∑eTìø£ : ø√D+ Ä<Ûës¡+>± e÷Á‘·y˚T m<äT{ÏuÛÑT»+, ÄdüqïuÛÑTC≤ìï >∑T]Ô+#ê*.

ÁøÏ+~ |ü{≤\≈£î m<äT{ÏuÛÑT»+, ÄdüqïuÛÑT»+, ø£sêí\qT ìs¡ísTT+#·+&ç.

(i) m<äT{Ï uÛÑT»+

Ädüqï uÛÑT»+

ø£s¡í+

(ii) m<äT{ÏuÛÑT»+

Ädüqï uÛÑT»+

ø£s¡í+

60

PQR ˇø£ \+ãø√D Á‹uÛÑT»+

qT, qT, \qT áÁøÏ+~ $<Ûä+>± ìs¡«∫kÕÔ+.

Tan α = R

RQPQ

Tan α qT ªª{≤Hé Ä˝≤Œ¤μμ nì #·<äTe⁄‘ê+.

Sin α = R

RQPR

Sin α qT ªªôd’Hé Ä˝≤Œ¤μμ nì #·<äTe⁄‘ê+.

Cos α R R

PQPR

Cos α qT ªªø±dt Ä˝≤Œ¤μμ nì #·<äTe⁄‘ê+.

ô|’ dü÷Á‘ê\qT yÓTT<ä≥ ‘Ó*|æq n+XÊ\˝À yê&É≥+ »]–+~.

>∑eTìø£ : Tan, Sin, Cos $\Te\qT ìs¡ísTT+#˚≥|ü&ÉT m<äT{ÏuÛÑT»+, ÄdüqïuÛÑT»+, ø£sêí\ Ä<Ûës¡+>±

>∑T]Ô+#·+&ç.

øÏ+~ |ü{Ïºø£qT nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤ À¢ yê&É+&ç.

0+ 30+ 45+ 60+ 90+

Sin 0

12

12

32

1

Cos 1

32

12

12

0

Tan 0

13

1

3

ìs¡«∫+|ü Ò+

Approximations.

(i) Sin θ

≅

Tan θ

≅

θ @ dü+<äs¡“¤+˝À yê&Ü*.

bÕsƒ¡+ dü+<äs¡“¤+

(i) ø±+‹|üsêes¡Ôq+ >√fi≤ø±s¡<äs¡ŒD≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q <äs¡ŒDdü÷Á‘·+ ` ñ‘êŒ<äq |ü≥+`32—

|ü≥+`33

m<äT{ÏuÛÑT»+

ÄdüqïuÛÑT»+

m<äT{ÏuÛÑT»+

ø£s¡í+

ÄdüqïuÛÑT»+

ø£s¡í+

m<äT{ÏuÛÑT»+

ÄdüqïuÛÑT»+

m<äT{ÏuÛÑT»+

ø£s¡í+

ÄdüqïuÛÑT»+

ø£s¡í+

61

(ii) eÁø£‘·˝≤\e<ä› Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ $<Ûëq+ (|ü≥+`5)

ø±+‹eÁø°uÛÑeq+

[Note :

≅

ns¡ú+ m&ÉeT, ≈£î&çyÓ’|ü⁄ sêdæq $\Te\T Ç+#·T$T+#·T>± düe÷qeTì ns¡ú+.] ô|’ dü+<äsê“¤ À¢

Sin θ

≅

Tan θ

≅

θ >± yê&É&É+ »]–+~. n~ m˝≤>√ #·÷<ë›+.

Á|üø£ÿ|ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. ñeTà&ç _+<äTe⁄ ª0μ ‘=*_+<äTe⁄>± >∑\

¬s+&ÉT øÏs¡D≤\qT ^j·T+&ç. øÏå‹» düe÷+‘·s¡ πsKô|’ A _+<äTe⁄qT

>∑T]Ô+#·+&ç. øÏå‹» düe÷+‘·s¡ πsK≈£î A e<ä› \+u≤ìï |ü≥+˝À #·÷|æq

$<Ûä+>± ^<ë›+. n~ B e<ä› eTs=ø£ øÏs¡D≤ìï ‘ê≈£î‘·T+~.

ABO ˇø£ \+ãø√DÁ‹uÛÑT»eTì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.

O e<ä› øÏs¡D≤\ eT<Ûä @s¡Œ&É¶ ø√q+ ªθμ nqT≈£î+<ë+.

|ü≥+ 1 qT+&ç

Sin θ =

ABOB

Tan θ = ABOA

ne⁄qT.

ªθμ $\Te ‘·π>Zø=~› @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ #Ó|üŒ>∑\yê? (\+u≤ìï 'A' e<› ^j·÷*)

OA $\Te dæús¡+>± ñ+≥T+~. ø±ì OB, OA $\Te\T ‘·>∑TZ‘êsTT. |ü≥+

2 qT >∑eTì+#·+&ç.

Bì Ä<Ûës¡+>± Tan θ

≅

Sin θ

≅

θ nì ìs¡÷|æ+#·>∑\e÷!

Bì ø√dü+ á$<Ûä+>± #˚j·T+&ç. |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± OA, OB \qT

^j·T+&ç. A e<ä› \+u≤ìï ^j·T+&ç. OA yê´kÕs¡ú+>± ˇø£ #êbÕìï ^j·T+&ç.

Ä #ê|ü+ OB qT C e<ä› K+&çdüTÔ+~. MTs¡T AB, AC #ê|ü+ bı&Ée⁄\qT

…øÏÿ+#·+&ç. MTπs$T >∑eTì+#ês¡T?

AB $\Te, AC $\Te˝À ‘˚&Ü e⁄+≥T+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.

ô|’ |ü{≤ìï ø√D≤ìï ‘·–Z+∫ ^j·T+&ç. eTs¡\ AB uÛÑT»+ bı&Ée⁄— AC #ê|ü+ bı&Ée⁄\ eT<Ûä >∑\ uÒ<Ûä+

‘·>∑Z{≤ìï >∑eTìkÕÔs¡T.

|ü≥+`1

62

Ç<˚$<Ûä+>± OC, OB bı&Ée⁄˝À¢ uÒ<Ûä+ ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘·÷e⁄+≥T+~. ø√D≤ìï eT]+‘·>± ‘·–ZdüTÔ+fÒ OC,

OB bı&Ée⁄\ eT<Ûä uÒ<Ûä+ #ê˝≤ dü«\Œ+>± e⁄+≥T+~. n\+{Ï dü+<äsê“¤ À¢ Ä uÒ<Ûëìï $düà]+#·e#·TÃ.

Bqs¡ú+ Ä uÒ<Ûä+ X¯Sq´eTì ø±<äT.

ªθμ #ê˝≤ dü«\ŒeTsTT‘˚, AB

≅

AC, OC

≅

OB; OA

≅

OB

Tan θ =

ABOA

≅

ACOA

= = θ

nq>± Tan θ

≅

θ

n<$<Ûä+>±

Sin θ =

ABOB

≅

ACOC

= = θ

nq>± Sin θ

≅

θ ne⁄‘·T+~.

∴ Tan θ

≅

Sin θ

≅

θ >± ªθμ dü«\ŒeTsTTq|ü⁄&ÉT rdüTø=qe#·TÃ.

(ii) Á|üø£ÿ |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. AB nH ˇø£ øÏå‹» düe÷+‘·s¡πsKqT

^j·T+&ç. O nH˚ _+<äTe⁄ qT+&ç A ≈£î, B ≈£î |ü≥+˝À

#·÷|æq$<Ûä+>± OA, OB πsU≤K+&Ü\qT ^j·T+&ç. |ü≥+qT+&ç

OA < OB nì #Ó|üŒ>∑\+.

OA, OB bı&Ée⁄\qT, AB bı&Ée⁄\qT …øÏÿ+#·+&ç. yê{Ïì

qyÓ÷<äT#j·T+&ç.

Ç|ü⁄&ÉT A qT+&ç OB ô|’øÏ ˇø£ \+u≤ìï |ü≥+˝À #·÷|æq$<Ûä+>± ^j·T+&ç. OB ≈£î AD ˇø£ \+ãπsK

ne⁄‘·T+~.

OB, OA \ eT<Ûä ø√D+ ªθμ nqT≈£î+<ë+.

OD, OA bı&Ée⁄\qT ≈£L&Ü ø=\e+&ç. OA - OD qT …øÏÿ+#·+&ç. Ç<˚$<Ûä+>± A, B \ eT<Ûä <ä÷sêìï

‘·–Z+∫ Ò<ë ªθμ qT ‘·–Z+∫ eTs=ø£ |ü{≤ìï ^dæ OD, OA \ eT<Ûä uÒ<Ûëìï >∑T]Ô+#·+&ç. MTπs$T

>∑eTì+#ês¡T?

θ dü«\ŒeTj˚T´ø=~› OD

≅

OA ≈£î düe÷q+ ne⁄‘·T+<äì ÁøÏ+<ä{Ï uÛ≤>∑+˝À ‘Ó\TdüT≈£îHêï+.

#ê|ü+ bı&Ée⁄

yê´kÕs¡ú+

#ê|ü+ bı&Ée⁄

yê´kÕs¡ú+

63

Bqs¡ú+ @eT+fÒ OA, OD \T Ç+#·T$T+#·T düe÷+‘·s¡+>± ñqïeì

rdüTø√e#·TÃ. ø£qTø£ A e<ä›, B e<ä› AB πsK≈£î ^dæq \+u≤\T es¡Tdü>±

OD, OA \‘√ #˚ùd ø√D≤\T düe÷q+>± ñqïeì uÛ≤$+#·e#·TÃ.

Bìì bÕsƒ¡+ ªªdüeT‘·\ ñ|ü]‘· ≤\ e<ä› ø±+‹eÁø°uÛÑeq+μμ ˝À ø£è‘· +

4 ‘·sê«‘· Snell ìj·TeT+ ìs¡÷|æ+# Áø£eT+˝À ô|’ $wüj·÷\qT yê&Üs¡T.

düs¡÷|ü Á‹uÛÑTC≤\T

bÕsƒ¡+ ªªeÁø£‘· ≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+μμ ˝À ø£≥ø£dü÷Á‘·

ñ‘êŒ<äq˝À ÁøÏ+<ä #Óù|Œ $wüj·÷\qT yê&Ü+.

BD øÏå‹» düe÷+‘·s¡πsKqT ^j·T+&ç. Bìì O e<ä›

K+&ç+#˚≥T¢ AC πsU≤K+&Üìï ^j·T+&ç.

A qT+&ç, C qT+&ç BD πsKô|’øÏ \+u≤ìï ^j·T+&ç. AB, CD \T BD πsK≈£î \+u≤\T.

|ü≥+ qT+&ç MTπs$T #Ó|üŒ>∑\s¡T?

∠BOA, ∠COD øÏ düe÷qe÷?

∠BOA = ∠COD ne⁄‘·T+<äì ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ #Ó|üŒ>∑\+. ABO, ODC \T ¬s+&ÉT \+ãø√D

Á‹uÛÑTC≤\T ø±ã{Ïº ABO \+ãø√D Á‹uÛÑT»+ qT+&ç

Tan θ =

ABBO

nì

ODC \+ãø√D Á‹uÛÑT»+ qT+&ç

Tan θ =

CDOD

nì sêj·T>∑\+.

ABBO

,

CDOD

\ ìwüŒ‘·TÔ\qT >∑DÏ+#·+&ç? MTπs$T >∑eTìkÕÔs¡T.

ABBO

=

CDOD

nì >∑eTìkÕÔ+.

AB OBCD OD

=

>± e÷s¡Ãe#·TÃ.

Ç~j˚T düs¡÷|ü Á‹uÛÑTC≤\ ìj·TeT+.

¬s+&ÉT Á‹uÛÑTC≤˝À¢ @ ¬s+&ÉT nqs¡÷|üuÛÑTC≤\ ìwüŒ‘ÓÔÌq πø˝≤ eùdÔ n$ düs¡÷|üÁ‹uÛÑTC≤\T ne⁄‘êsTT.

64

es¡Z düMTø£s¡D+

bÕsƒ¡+ 6 ªªeÁø£‘· ≤\ e<ä› ø±+‹eÁø°uÛÑeq+μμ ˝À ñ<ëVü≤s¡D 6˝À es¡ZdüMTø£s¡D+ kÕ<ÛäqqT yê&Ü+. Bìì

Hs¡TÃ≈£î+<ë+.

ax2 + bx + c = 0; a ≠ 0 s¡÷|ü+˝À ñ+&˚ düMTø£s¡D≤ìï es¡Z düMTø£s¡D+ n+{≤+.

düMTø£s¡D≤ìï kÕ~Û+#·≥+ n+fÒ @$T{Ï?

ˇø£ düMTø£s¡D+˝À #·s¡sê• $\TeqT ø£qT>√e&É+ nì ns¡ú+.

>∑eTìø£ : ô|’ düMTø£s¡D≤ìï kÕ~Û+#·≥+˝À

(p + q)2 = p2 + q2 + 2pq qT yê&É‘ê+.

Ç∫Ãq ax2 + bx + c = 0 ì ô|’ s¡÷|ü+˝ÀøÏ m˝≤ e÷sêÃ*!

ax2 + bx + c = 0

Ç∫Ãq düMTø£s¡D≤ìï a ‘√ uÛ≤–+#·+&ç.

2 + = 0b cx xa a

+düMTø£s¡D+ edüTÔ+~.

2 2.x. = -2b cxa a

+ >± ô|’ düMTø£s¡D≤ìï e÷s¡T<ë›+.

2 22 2.x. + = - +

2 2 2b b c bxa a a a

⎛ ⎞ ⎛ ⎞+ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟⎝ ⎠ ⎝ ⎠

(¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤

2

2ba

⎛ ⎞⎜ ⎟⎝ ⎠

qT ø£\|ü+&ç)

2 2

2 = - + 2 4b c bxa a a

⎛ ⎞+⎜ ⎟⎝ ⎠

2 2

2

4 = 2 4b ac bxa a

− +⎛ ⎞+⎜ ⎟⎝ ⎠

2 2

2

4 = 2 4b b acxa a

−⎛ ⎞+⎜ ⎟⎝ ⎠

65

Bì qT+&ç,

2 4x + = 2 2b b aca a

−±

x = 2 4

2 2b b aca a

−− ±

∴ x = 2 4

2b b ac

a− − −

± nq>± ªGμ ‘√ ˇø£ kÕ<ÛäqqT— ` ‘√ eTs=ø£ kÕ<ÛäqqT bı+<äe#·TÃ. es¡ZdüMTø£s¡D≤ìøÏ ¬s+&ÉT kÕ<Ûäq\T+{≤sTT.

n$ x1 = 2 4

2b b ac

a− + −

x2 = 2 4

2b b ac

a− − −

ô|’ kÕ<Ûäq\T bı+<ë\+fÒ b2 - 4ac $\Te düTqïø£+fÒ ô|<ä›~>± ñ+&Ü*. nq>± b2 - 4ac > 0 ø±yê*. Ç~

dü]b˛‘˚H˚ x1, x2 kÕ<Ûäq\T kÕ<Ûä $\Te\T>± rdüT≈£î+{≤+.

nqTbÕ‘·+

á uÛ≤eqqT

ñwüí+˝À ø£è‘· +˝À Q = msΔT qT ñ‘êŒ~+#·&É+

$<äT´‘Y Á|üyêVü≤+˝À zyéT ìj·TeT+˝À V = IR qT ‘Ó\T|ü⁄≥˝ÀqT— slR =Δ

˝ÀqT nqTbÕ‘· uÛ≤eqqT

yê&Ü+.

Bìì >∑eTì<ë›+.

nqTbÕ‘·+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T. n$

(a) nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+

(b) $qT˝Àe÷qTbÕ‘·+

66

nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+

ÁøÏ+~ ø£è‘ê´ìï #˚j·T+&ç.

|ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± y˚πs«s¡T yê´kÕsêú\T >∑\

eè‘êÔ\qT ^j·T+&ç.

yê{Ï yê´kÕsêú\qT >∑DÏ+#·+&ç. yê{Ï eè‘·Ô|ü]~Û\qT ø=\e+&ç. Á|ü‹ eè‘·Ô+ jÓTTø£ÿ |ü]~Ûì— <ëì yê´kÕs¡ú+‘√

uÛ≤–+#·+&ç. MTπs$T >∑eTì+#ês¡T?

Á|ü‹ eè‘·Ô+ jÓTTø£ÿ |ü]~Û, <ëì yê´kÕsêú\ ìwüŒ‹Ô— eTs=ø£ eè‘êÔìøÏ >∑DÏ+∫q n< ìwüŒ‹Ô À düe÷q+ ne⁄‘·T+~.

n+fÒ eè‘·Ô|ü]~Û, yê´kÕs¡ú+\qT ìwüŒ‹Ô ˇø£ dæús¡sê•.

R dæús¡sê•

BìH˚ >∑DÏ‘· |ü]uÛ≤wü À eè‘·Ô|ü]~Û, <ëì yê´kÕsêúìøÏ nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+≥T+<äì n+{≤+.

eè‘·Ô|ü]~Û (C) R dæús¡sê• I eè‘·Ô yê´kÕs¡ú+ (R)

∴ eè‘·Ô|ü]~Û (C) ∝

eè‘·Ô yê´kÕs¡ú+ (R)

ª∝

μ ` Ç~ nqTbÕ‘· >∑Ts¡TÔqT dü÷∫düTÔ+~.

kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D :

x, y nH˚$ ¬s+&ÉT ø=\e>∑*π> sêX¯ó\T>± rdüT≈£î+<ë+.

x $\Teô|’, y $\Te Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+<äì nqT≈£î+<ë+. n|ü&ÉT x qT dü«‘·+Á‘· sê•>±qT— y qT Ä<Ûës¡|ü&˚

sê•>±qT rdüT≈£î+{≤+.

x1 $\Te≈£î dü+ã+~Û+∫q $\Te y1 nì

x2 $\Te≈£î dü+ã+~Û+∫q $\Te y2 nqT≈£î+<ë+.

1 2

1 2

= y yx x

nì ìsêú]+#·>∑*–‘˚ ÁøÏ+~ $wüj·÷\qT eTq+ ‘Ó\T|üe#·TÃ.

(i) x $\Te ô|s¡T>∑T‘·T+fÒ, y $\Te ≈£L&Ü y/x $\Te dæús¡eTj˚T´≥T¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(ii) x $\Te ‘·>∑TZ‘·T+fÒ, y $\Te ≈£L&Ü y/x $\Te dæús¡eTj˚T´≥T¢ ‘·>∑TZ‘·T+~.

eè‘·Ô|ü]~Û (C)

eè‘·Ô yê´kÕs¡ú+ (R)

67

(iii) Á>±|òt :

x $\TeqT X-nø£å+ô|’ ‘·–q ùdÿ\T˝À rdüT≈£î+<ë+. y $\TeqT ‘·–q ùdÿ\T‘√ Y-nø£å+ô|’ rdüT≈£î+<ë+.

x, y $\Te Á>±|òt À >∑T]Ô<ë›+. Ä _+<äTe⁄\qT ø£\T|ü⁄<ë+. Ä _+<äTe⁄\qT ø£*|æ‘˚ @s¡Œ&˚ Á>±|òt ˇø£

düs¡fiπsK eùdÔ y $\Te x $\Te≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+<äì n+{≤+. ô|’ $es¡D Ä<Ûës¡+>±

yx

R dæús¡+ nì sêj·Te#·TÃ.

y = dæús¡+ x

y

∝

x

y, x ≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+<äì n+{≤+. ô|’ dæúsê+ø£+qT Á>±|òt <ë«sê ø=\e>∑\e÷?

e∫Ãq düs¡fiπsK X-nø£å+‘√ ªθμ ø√D+ #˚düTÔ+<äì nqT≈£î+<ë+.

Tan θ $\Te dæúsê+ø±ìøÏ düe÷q+ ne⁄‘·T+~. m+<äTø√ #Ó|üŒ>∑\sê?

Ç|ü&ÉT eT÷&ÉT sêX¯ó\T x, y, z \T rdüT≈£î+<ë+.

y

∝

x

y ∝ z ◊‘˚

y

∝

xz

nì sêj·T>∑\+. nq>±

y = (dæúsê+ø£+) xz

ne⁄‘·T+<äì ns¡ú+.

á ô|’q ‘Ó*|æq $es¡D Ä<Ûës¡+

Q

∝

m (ΔT-dæús¡+)

Q

∝

ΔT (m-dæús¡+)

Q

∝

mΔT nì sêj·T>∑\+.

Q = dæús¡+ mΔT ne⁄‘·T+~.

á dæúsê+ø±ìï Çø£ÿ&É 's' |ü<ës¡ú $•c ºwüí+‘√ #·÷|ü⁄‘ê+.

Q = smΔT

68

ø=ìï yÓTfi¯≈£îe\T :

(i) m, S \T dæús¡yÓTÆq

⇒

Q

∝

ΔT nì sêj·T>∑\+.

(ii) m, ΔT \T dæús¡yÓTÆq

⇒

Q

∝

S nì sêj·T>∑\+.

(iii) ΔT, S \T dæús¡yÓTÆq

⇒

Q

∝

m nì sêj·T>∑\+.

(iv) ΔT dæús¡yÓTÆq

⇒

Q

∝

mS nì sêj·T>∑\+.

(v) m dæús¡yÓTÆq

⇒

Q

∝

SΔT nì sêj·T>∑\+.

Q

∝

SΔT qT+&ç eTq+

1

2

QQ

R

1

2

SS

1

2

( T)( T)ΔΔ

nì sêj·T>∑\+.

Ç˝≤π> nH˚ø£ düMTø£s¡D≤\qT sêdæ Ç∫Ãq düeTdü \qT #˚j·T>∑\+.

…ø£ÿ: 1 kg Á<äe´sê•— 1 cal/g-co $•c ºwüí+ >∑\ ˙s¡T ñc íÁ>∑‘· 25+ C qT+&ç 50

+ C ô|+#·&ÜìøÏ

25,000 Cal X¯øÏÔ ø±yê*. 1 kg Á<äe´sê•— 0.1 cal/g-co $•c ºwüí+ >∑\ ÇqTeTT ñc íÁ>∑‘· 5+ C qT+&ç

15+ C ô|+#·&ÜìøÏ m+‘· ñwüí+ nedüs¡+?

kÕ<Ûäq:Ç∫Ãq düeTdü ˝À mìï |ü<ësêú\Tqï$? ¬s+&ÉT. n$ @$T{Ï? ˙s¡T, ÇqTeTT. Ç∫Ãq sêX¯ó˝À¢ @ $\Te

düe÷q+>± ¬s+{ÏøÏ e⁄+~?

¬s+{ÏøÏ Á<äe´sê• dæús¡+.

ø£qTø£ eTq+ @ dü+ã+<Ûëìï yê&Ü*.

Q = msΔT nì ‘Ó\TdüT.

Q ∝ sΔT (m dæús¡+)

1

2

QQ

R

1

2

SS

1

2

( T)( T)ΔΔ

----- (a)

˙s¡T : $•c ºwüí+ S1 = 1 Cal/g-co

ñc íÁ>∑‘·\˝À ô|s¡T>∑T<ä\ (ΔT)1 = 50 - 25 = 25o C

ñwüí+ Q1 = 25,000 Cal

Ç<˚$<Ûä+>± ÇqTeTT≈£î sê<ë›+.

69

ÇqTeTT : $•c ºwüí+ S2 = 0.1 Cal/g-co

ñc íÁ>∑‘·\˝À ô|s¡T>∑T<ä\ (ΔT)2 = 15 - 5 = 10o C

ñwüí+ Q2 = ?

á $\Te\qT ô|’ düMTø£s¡D+ (a) ˝À Á|ü‹πøå|æ<ë›+.

2

25000 1 25 = 0.1 10Q××

225000 = Q

25

∴ Q2 = 1000 Cal.

Ç<˚$<Ûä+>± düeTdü \qT kÕ~Û+#ê*.

Ç|ü&ÉT $qT˝Àe÷qTbÕ‘·+qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+<ë+.

$qT˝Àe÷qTbÕ‘·+ :

Bìì yÓTT<ä≥ ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D‘√ ns¡ú+ #˚düTø=qT≥≈£î Á|üj·T‹ï<ë›+. ˇø£ |üs¡T>∑T|ü+<Ó+ »]–+<äì

nqT≈£î+<ë+. <ëì˝À Ç<ä›s¡T e´≈£îÔ\qT rdüT≈£î+<ë+. yê]ì düT<Ûëø£sY, áX¯«sY nqT≈£î+<ë+. düT<Ûëø£sY,

áX¯«sY ø£+fÒ ‘·«s¡>± ∫e]kÕúHêìï #˚s¡>∑\&ÉT.

mes¡T e&ç m≈£îÿe?

>∑eTìø£ : yê] e&ç dæús¡+>± e⁄+<äì uÛ≤$+#·+&ç.

düT<Ûëø£sY e&ç— áX¯«sY e&ç ø£+fÒ m≈£îÿeì #Ó|üŒ>∑\+.

düT<Ûëø£sY 10 m/s ‘√ 10 s \˝À |ü]¬>{Ïºq n‘·&ÉT Á|üj·÷DÏ+∫q <ä÷s¡+ m+‘·? Ä <ä÷s¡+ 10I10 R

100 m ne⁄‘·T+~.

áX¯«sY≈£î 12 s |ü{Ïºq n‘·ì y˚>∑yÓT+‘·?

áX¯«sY Á|üj·÷DÏ+∫q <ä÷s¡+ ≈£L&Ü 100 m Ò ø£qTø£ n‘·&ç e&ç 100/12 R 8.33 m/s.

e&ç m≈£îÿe>∑\ e´øÏÔ ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À ∫e]kÕúHêìï #˚s¡T‘ês¡T. n<˚$<Ûä+>± e&ç ‘·≈£îÿe>∑\ e´øÏÔ

n+‘˚<ä÷s¡+ |ü]¬>≥º&ÜìøÏ m≈£îÿe düeTj·÷ìï rdüT≈£î+{≤&ÉT. BìH˚ >∑DÏ‘· |ü]uÛ≤wü À, e&ç, ø±˝≤ìøÏ

$˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+≥T+<äì n+{≤+.

BìqT+&ç

e&ç I ø±\+ R dæús¡+

70

e&ç R

BìH˚ >∑DÏ‘·|üs¡+>±, áÁøÏ+~ $<Ûä+>± sêj·Te#·TÃ.

e&ç

∝

kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D :

x, y \T ¬s+&ÉT #·s¡sêX¯ó\T— x dü«‘·+Á‘· sê•— y Ä<Ûës¡|ü&˚ sê•.

x1 $\Te≈£î dü+ã+~Û+∫q Ä<Ûës¡|ü&˚ sê• $\Te y1. Ç<˚$<Ûä+>±

x2 $\Te≈£î dü+ã+~Û+∫q Ä<Ûës¡|ü&˚ sê• $\Te y2 ne⁄‘·T+~.

y1 x1 = y2 x2

nì sêj·T>∑*–‘˚

y $\Te x ≈£î $˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À ñ+≥T+<äì ns¡ú+.

y, x ≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+&Ü\+fÒ,

(i) x $\Te ‘·>∑TZ‘·Tqï|ü&ÉT, y $\Te xy $\Te dæús¡eTj˚T´≥T¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(ii) x $\Te ô|s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT, y $\Te xy $\Te dæús¡eTj˚T´≥T¢ ‘·>∑TZ‘·T+~.

BìH

yx R dæús¡+

y R

y

∝

1x

y, x ≈£î $˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+<äì n+{≤+.

Bìì Q = mSΔT <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

(i) Q, S \T dæús¡yÓTÆq

⇒

m ΔT R dæús¡+

⇒

m

∝1TΔ

(ii) Q, m \T dæús¡yÓTÆq

⇒

S ΔT R dæús¡+

⇒

S

∝1TΔ

dæús¡+

ø±\+

1

ø±\+

dæús¡+

x

71

(iii) Q, ΔT \T dæús¡yÓTÆq

⇒

mS = dæús¡+

⇒

m

∝1S

(iv) Q dæús¡yÓTÆq

⇒

mS = dæús¡+

⇒

mSΔT dæús¡+

(iii) qT+&ç mS = dæús¡+ nsTTq

Q

∝

SΔT qT+&ç eTq+

m1 S1 = m1 S1 nì sêj·Te#·TÃ.

…ø£ÿ : πø ñcÕíìï 2 kg Á<äe´sê• >∑\ ˙{ÏøÏ— 20 kg >∑\ ÇqTeTTøÏ n+~+#ês¡T. |òü*‘·+>± ˙{Ï ñc íÁ>∑‘·

5+ C qT+&ç 30

+ C ≈£î ô|]–+~.

˙{Ï $•c ºwüí+ 1 Cal/g-co nsTTq ÇqTeTT $•c ºwüí+ m+‘·?

kÕ<Ûäq : Ç∫Ãq düeTdü ˝À ¬s+&ÉT |ü<ësêú\Tqï$. n$ ˙s¡T, ÇqTeTT. @ uÛÖ‹ø£ sêX¯ó\T dæús¡+>± ñqï$?

i) Ä |ü<ësêú\≈£î n+~+∫q ñwüí+

ii) eT]j·TT ñc íÁ>∑‘· À ô|s¡T>∑T<ä\

˙s¡T : ˙{Ï Á<äe´sê• m1 = 2 kg

$•c ºwüí+ S1 = 1 Cal/g-co

ÇqTeTT : ÇqT|üeTTø£ÿ Á<äe´sê• m2 = 20 kg

$•c ºwüí+ S2 = ?

Q = mSΔT nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT.

Q, ΔT \T dæús¡+ ø£qTø£ mS = dæús¡+ n>∑TqT.

m1 S1 = m2 S2

ô|’ düMTø£s¡D+˝À ô|’ $\Te\qT Á|ü‹πøå|æ+#·>±,

2 I 1 R 20 I S2

∴ S2 =

220

=

110

S2 = 0.1 Cal/g-co

72

V. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£

$C≤„q XÊÁdüÔ+ <ë«sê |æ\¢ À¢ Á|ü•ï+#·&É+. ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+, |ü]o*+#·&É+, e´ø°Ôø£]+#·&É+, yê´U≤´ì+#·&É+,

Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T #j·T&É+ yÓTT<ä …’q kÕeTsê› \qT kÕ~Û+#ê*. $C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s¡>∑‹>∑~ |æ\¢\T #dü÷ÔHs¡TÃø√&ÜìøÏ

ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔ+~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ìπs›•+∫q uÛ≤eq\ô|’ ne>±Vü≤q bı+<ä&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À nH˚ø£ ø±s¡ Áø£e÷\T

ìs¡«Væ≤+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ¬s+&ÉTs¡ø±\ Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

1. yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£

2. bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£

yê]¸ø£ |ü<∏äø£+

yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ s¡÷bı+~+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì uÛ≤eq\ìï+{Ïì ì•‘·+>± |ü]o*+∫ bÕ{Ïì

Á|üyXô|≥º&É+˝Àñqï ‘ê‹«ø£‘·qT ns¡ú+#düTø√yê*. πøe\+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À #·]Ã+∫q n+XÊ\≈£î |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìøÏ Äe\ ñqï $_Ûqï n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüT≈£îì |æ\¢\T eT]+‘· ns¡úe+‘·+>± $wüj·÷\qT

H˚s¡TÃ≈£îH˚+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&˚ ø±s¡ Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. yê]¸ø£ Á|üüD≤[ø£ ìsêΔ]‘· $<ë´dü+e‘·‡s¡+˝À |æ\¢\T

kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêΔ \qT, <ëìøÏ nedüs¡yÓTÆq eqs¡T\qT, yê{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À neT\T |ü]#˚ eP´Vü‰\qT,

ìs¡«Væ≤+#˚ ø±s¡ Áø£e÷\qT düŒwüº+>± $e]+#˚~>± yê]¸ø£Á|üD≤[ø£ ñ+&Ü*. yê]¸ø£ |ü<∏äø£+ s¡÷bı~+#·Tø√&É+˝À

<äèwæº À ñ+#·Tø√yê*‡q n+XÊ\qT |ü]o*<ë›+.

yê]¸ø£Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T#ùdeTT+<äT bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ >∑T]+∫q ‘ê‹«ø£H|ü<∏ä + ns¡ú#düT≈£îqT+&Ü*.

$<ë´dü+e‘·‡s¡+˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï |”]j·T&É¢ dü+K´ Ä<Ûës¡+>± $wüj·÷ìï uÀ~+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq

|”]j·T&É¢qT bÕsƒê\yêØ>± ìsêΔ]+#·Tø√yê*. $wüj·Tdü÷∫ø£ À Ç∫Ãq düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

|”]j·T&É¢ $uÛÑ»q #˚düTø√yê*.

Á|ü‹ bÕsƒ¡+ @@ $<ëj·TÁ|üe÷D≤\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ñ<˚Δdæ+|üã&ç+<√ >∑T]Ô#ê*. yê{Ï Ä<Ûës¡+>±

$<ë´dü+e‘·‡s¡+ |üPs¡Ôj˚T´dü]øÏ kÕ~Û+#ê*‡q yÓTT‘·Ô+ $<ë´Á|üe÷D≤\qT düŒwüº+>± ìs¡ísTT+#·Tø√yê*.

yê]¸ø£Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷Ø˝À yÓTT<ä≥>± e÷düyêØ>± bÕ{≤\qT $uÛÑõ+#·Tø√yê*. ø£ bÕsƒêìï rdüT≈£îqï≥¢sTT‘

@ e÷dü+˝À uÀ~düTÔHêïeTT, <ëìøÏ ø±e\dæq |”]j·T&ÉT¢ bı+<äT|üs¡#·Tø√yê*.

Á|ü‹ uÛ≤eqqT H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ ø±e\dæq uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–ì , |ü]ø£sê\ C≤_‘êqT dæ<ÛäΔ+#˚düTø√yê*.

bÕsƒ¡ uÀ<Ûäq dü+<äs¡“¤+>± ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡ Áø£e÷\ C≤_‘ê ‘·j·÷s¡T#düTø√yê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î pHé À

|üsê´es¡D ~q+ ìs¡«Væ≤+#·&É+, |òæÁãe]˝À ôd’qT‡~q+ e+{Ï$ yê]¸ø£Á|üD≤[ø£ À bı+<äT|üs¡#ê*.

73

ìs¡«Væ≤+# ø±s¡ Áø£e÷\ C≤_‘ê s¡÷bı+~#·Tø√&É+ e\¢ e÷düyêØ>± ø±e\dæq eqs¡T\T düMTø£]+#·Tø√&ÜìøÏ,

eTT+<ädüTÔ nqTeT‘·T\T bı+<ä&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.

$<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûäqø√dü+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãq ø£è‘ê´ Òø±≈£î+&Ü nqTã+<Ûä ø£è‘ê´\T ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T

#düTø√yê*.

ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡ Áø£e÷\˝À @@ e÷kÕ˝À¢ bòÕsêà{Ïyé, düy˚Tà{Ïyé eT÷˝≤´+ø£Hê\qT ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑

eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡«Væ≤+#ê˝À bı+<äT|üs¡T#·Tø√yê*.

yê]¸ø£ |ü<∏äø£+

1. ‘·s¡>∑‹ : 10e ‘·s¡>∑‹

2. düu…®≈£îº : uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔeTT

3. yÓTT‘·Ô+ |”]j·T&É¢ dü+K´ : 130

i) uÀ<Ûäq ø=s¡≈£î : 110

ii) Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø=s¡≈£î : 20

4. kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T :

1. $<ë´s¡Tú\T $$<Ûäs¡ø±\ s¡kÕj·Tq#·s¡ \T, Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T, $$<Ûä ‘· ≤\ e<ä› ø±+‹

|üsêes¡Ôq+, eÁø°uÛÑeq+, nDTe⁄\˝À |üs¡e÷DTe⁄\ eT<Ûä ã+<ÛäeTT, ˝ÀVü‰\ dü+Á>∑Vü≤D˝Àì

Á|üÁøÏj·T\T, ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ Á|ü‘˚ ø£‘· yÓTT<ä …’q uÛ≤yê\qT $e]kÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D\qT, ø±s¡D≤\qT

#Ó|üŒ>∑\T>∑T‘ês¡T.

2. ô|’ uÛ≤eq\qT ns¡ú+#˚düTø√e&ÜìøÏ Á|üX¯ï\T y˚kÕÔs¡T. ìs¡«Væ≤+#˚ Á|üjÓ÷>±\ |òü*‘ê\qT |ü]ø£\Œq

#kÕÔs¡T.

3. $•c ºwüí+, uÛ≤w”ŒuÛÑeq+, $$<Ûä s¡kÕj·Tq#·s¡ \ s¡ø±\T, $$<Ûä ‘· ≤\ e<ä› ø±+‹|üsêes¡Ôq+,

eÁø°uÛÑeq+ #Ó+<ä&É+— ìs√<Ûë\ ÁX‚DÏ, düe÷+‘·s¡ dü+<Ûëq+ e+{Ï n+XÊ\ô|’ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

eT{ÏºqeT÷Hê ùdø£s¡D e+{Ï pH \qT ø£qT>=q&É+ e+{Ï πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T.

4. zyéT ìj·TeT+, eT÷\ø±\ Äes¡Ôq|ü{Ïºø£≈£î dü+ã+~Û+∫ $$<Ûä düe÷#êsêìï |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À

#·÷|ü&É+, Äe÷¢\T, øå±sê\ ã˝≤\qT $X‚¢wædü÷Ô |ü{Ïºø£s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T eT]j·TT $X‚¢wækÕÔs¡T.

5. ‘êeTT #˚dæq Á|üjÓ÷>±\T, |ü]o\q\T, |ü]ø£sê\ neT]ø£\qT ‘Ó*ù| |ü{≤\qT ^j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.

$<äT´‘Y yÓ÷{≤s¡T, $$<Ûä nDTe⁄\ Äø£è‘·T\ qeT÷Hê\qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

6. ø±+‹ |üsêes¡Ôq+, eÁø°uÛÑeq+ nqTes¡ÔHê\T, e÷qe ìsêàD+˝À ñqï uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ $wüj·÷\qT,

pH e+{Ï n+XÊ\T ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·&É+<ë«sê XÊÁdüÔ$wüj·÷\qT n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

eT÷\ø±\qT dü¬s’q Áø£eT+˝À neT]Ãq rs¡T, yê{Ï n<Ûä j·Tq+ düT\uÛÑ‘·s¡+ <ë«sê XÊÁdüÔy‘·Ô\ ø£èwæì

n_Ûq+~+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

7. ø£≥ø±\T, Äe÷¢\T, øå±sê\T, \eD≤\T, ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T, $$<Ûä s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\qT <Ó’q+~q

J$‘·+˝À düeTs¡úe+‘·+>± $ìjÓ÷–kÕÔs¡T. Á|üø£è‹˝À yÓ’$<Ûë´ìï >∑T]ÔkÕÔ&ÉT.

74

e÷düyêØ j·T÷ì≥¢ $uÛÑ»q Á|üD≤[ø£

e÷dü+ j·T÷ì{Ÿ ù|s¡T |”]j·T&É¢ ìs¡«Væ≤+#ê*‡q ø±s¡ Áø£e÷\T

dü+K´ dæ.dæ.Ç.

1 2 3 4

pHé ñwüíeTT 08 Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· +

p …’ s¡kÕj·Tq#·s¡ \T`düMTø£s¡D≤\T 08 ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D, düe÷#ês¡ ùdø£s¡D #·s¡Ã,

ø±+‹ |üsêes¡Ôq+ 08 $$<Ûä <äs¡ŒD≤\‘√ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Vü≤D

Ä>∑wtº Äe÷¢\T`øå±sê\T`\eD≤\T 08 düe÷#ês¡ ùdø£s¡D, #·s¡Ã, πøåÁ‘·|üs¡ ≥q

düeT‘·\ ñ|ü]‘· ≤\ e<ä›

ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

ôdô|º+ãsY eÁø£‘· ≤\e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+ 10

ôdô|º+ãsY nø√ºãsY e÷qe⁄ì ø£qTï ` s¡+>∑T\ 08 Ç+≥s¡÷«´, yÓ’<äT´ì#˚ ¬>dtº …ø£ÃsY

Á|ü|ü+#·+

nø√ºãsY |üs¡e÷DT ìsêàD+ 05 Model making

qe+ãsY eT÷\ø±\ eØZø£s¡D`Äes¡Ôq|ü{Ïºø£ 10 Äes¡Ôq|ü{Ïºø£ Shape practicing

qe+ãsY &çôd+ãsY s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ 10 qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚sTT+#·&É+.

&çôd+ãsY $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ 09 electrician ‘√ ¬>dtº …ø£ÃsY Ç+≥s¡÷«´

&çôd+ãsY »qe] $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·‘·«+ 10 ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D, $<äT´‘YyÓ÷{≤sY,

k˛*HêsTT&é qeT÷Hê\ ‘·j·÷Ø

»qe] ˝ÀVü≤dü+Á>∑Vü≤DXÊÁdüÔ+ 05 bò˛¢#ÛêsYº ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, u§eTà\T

^sTT+#·&É+, ˝ÀVü≤ø±s¡Tì‘√ eTTU≤eTTœ

|òæÁãe] ø±s¡“Hé ` <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T 12 ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D, #·s¡Ã, ôd$THêsY, FA-4

e÷]Ã |ü⁄q'X¯Ãs¡D ‘·s¡>∑‘·T\T SA-3

75

bÕsƒ¡+ ù|s¡T : ø±s¡“Hé ` <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T

‘·s¡>∑‹ : 10e ‘·s¡>∑‹

|”]j·T&ÉT¢ : 12

$<ë´ Á|üe÷D≤\T

1. $wüj·÷e>±Vü≤q :

ø±s¡“Hé jÓTTø£ÿ nkÕe÷q´ <Ûäsêà\T, dü+ø£Øø£s¡D+, s¡÷bÕ+‘·s¡‘·, HêeTø£s¡D+ e+{Ï uÛ≤eq\qT

$e]+#·>∑\s¡T.

ôV’≤Á&√ø±s¡“q¢qT dü+‘·è|üÔ, ndü+‘·è|üÔ ôV’≤Á&√ø±s¡“qT¢>± ø£s¡“q s¡÷bÕ+‘·sê\qT düŒ¤{Ïø£, ndüŒ¤{Ïø£ s¡÷bÕ+‘·sê\T>±

eØZø£]kÕÔs¡T.

eÁ»eTT, Á>±ô|ò’{Ÿ\ e÷s¡TŒ uÒ<Ûë\T #Ó|üŒ>∑\s¡T.

Ä©ÿHé, Ä …’ÿ\ eT<Ûä b˛*ø£\T #Ó|üŒ>∑\s¡T.

$$<Ûä dü+ø£Øø£s¡D≤\Tqï nDTe⁄\≈£î, ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«>∑\s¡T.

Ä ÒÿqT¢ Á|ü‹πøå|üD#·s¡ ˝À¢qT, Ä©ÿHé, Ä …’ÿqT¢ dü+ø£\q #·s¡ \˝ÀqT bÕ˝§Zq&ÜìøÏ ø±s¡D≤\qT, ôV’≤Á&√ø±s¡“q¢qT

Ç+<ÛäHê\T>± yê&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT #Ó|üŒ>∑\s¡T.

2. Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+ :

Ç<∏äHê˝Ÿ k˛&çj·T+‘√ #·s¡Ã, düãT“, eTT]øÏì ‘=\–+#˚ $<Ûëq+, ø±{ÏH˚wüHé nDTkÕ<äèX¯ + yÓTT<ä …’q

uÛ≤eq\ô|’ Á|ü•ïkÕÔs¡T.

Ç<∏äHê˝Ÿ k˛&çj·T+‘√ #·s¡Ã˝À e#˚Ã yêj·TTe⁄qT >∑eTì+∫ <ëìì |ü]ø£\Œq #˚kÕÔs¡T.

@<Ó’Hê ø£s¡“q düy˚Tàfi¯HêìøÏ mìï nDTkÕ<äèX¯ ø±\T sêe#√Ã |ü]ø£\Œq #˚kÕÔs¡T.

3. Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T :

Ç<∏äHê˝Ÿ, mdæ{Ïø˘ ÄeT¢eTT‘√ #·s¡ qT (mdüºØø£s¡D#·s¡ ) $e]+#·&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤kÕÔ&ÉT.

Ç<∏äHê˝Ÿ, k˛&çj·T+‘√ #·s¡ ˝À yÓ\Te&˚ yêj·TTqT >∑T]Ô+#·&Üìø£ Á|üjÓ÷>∑|üØø£å ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T:

|ü+&É¢qT ø£èÁ‹eT+>± |üø£«+#˚j·TT≥≈£î yê&˚ ø£s¡“qdüy˚Tàfi¯Hê\ >∑T]+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔ&ÉT.

$$<Ûä s¡ø±\ düãT“\ X¯óÁuÛÑ|ü]#˚ >∑TD≤ìï |üØøÏå+#˚+<äT≈£î ÁbÕC…øº ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.

76

5. u§eTà\T^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T ‘·j·÷Ø :

á<∏Hé nDTìsêàD+, @<Ó’Hê ø£s¡“q düyTàfiHêìøÏ nDT kÕ<äèX´ø±\T e+{Ï yê{ÏøÏ u§eTà\T ^j·T>∑\s¡T.

&Ó’eT+&é, Á>±ô|ò’{Ÿ ìsêàD≤\ qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\>∑&É+.

6. n_Ûq+~+#·&É+, kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤ :

s√EyêØ J$‘·+˝À ø£s¡àq düy˚Tàfi¯Hê\ bÕÁ‘·qT n_Ûq+~kÕÔ&ÉT.

7. ì»J$‘· $ìjÓ÷>∑+, JeyÓ’$<Ûä +|ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹ ø£*–ñ+&É&É+ :

Ä\ÿVü‰˝ŸjÓTTø£ÿ <äTwüŒ*‘ê\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+<ë«sê düe÷»+˝À ne>±Vü≤q ø£*–kÕÔ&ÉT.

Ç+<Ûäq bı<äT|ü⁄ô|’ ne>±Vü≤q ø£*–ñ+{≤&ÉT.

{°#·sY‡ H√{Ÿ‡ (n<äq|ü⁄ eqs¡T\T, ø±s¡ Áø£e÷\T)

1. ø£s¡“q düyTàfiHê\ HêMTø£s¡DqT düT\Te⁄>± >∑T]Ô+#·Tø=qT≥≈£î>±qT Ç+≥Øà&çj·T Ÿ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+qT |ü]o*+#ê*.

2. düãT“\T ` dük˛ì|òæπøwüHé— $Tdæ* >∑T]+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ø√dü+ NCERT |ü⁄düÔø±ìï |ü]o*+#ê*.

3. ôd’Hé‡ e÷´>∑C…’Hé\qT+∫ ø£s¡“q qMq s¡÷bÕ+‘·sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø°\ø£ düe÷#ês¡+.

4. n+‘·sê®rj·T qT+∫ ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\HêMTø£s¡D≈£î >∑T]+∫q düe÷#ês¡+.

ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq\T

bÕsƒ¡+ uÀ~Û+∫q ‘·s¡Tyê‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+, $<ë´s¡Tú\ Á|ü‹düŒ+<äq\T qyÓ÷<äT

#düTø√yê*.

77

ø±s

¡“Hé ` <ëì

düy˚Tàfi¯Hê\

T

P1

ø±s

¡“Hé Áb

ÕeTTK´‘

·

ÁbÕs

¡+uÛÑ+

↓↓↓

P2

dü+ø£Øø£s¡D

s¡ø£eTT\T

1)

SP3

2)

SP2

3)

SP

↓

P3

ø±s

¡“Hé

s¡÷bÕ+

‘·sê\

T

1)

ndüŒ¤{

Ïø£

s¡÷bÕ+

‘·sê\

T

2)

düŒ¤{

Ïø£

s¡÷bÕ+

‘·sê\

T

↓

P4

ø±s

¡“Hé dü«u

Û≤e+

1)

X¯è+

K\ kÕe

Ts¡ú´+

2)

ãVüQã+<Ûë\

T

@sêŒ≥T

P5

ôV’≤Á&√ø

±s¡“H

é\T

Á|üy˚Tj

·TdüeT÷

Vü‰\

T

A)1

)dü+‘·è|

æÔ

2)

ndü+‘·è|

üÔ

B)Ä

\ÿV

ü‰˝Ÿ

Ä\ÿôV

’≤&é

ø°{ÀH

é

ø±s

¡“øÏ‡*

ø˘ ÄeT¢+

á<∏äsY

mdüºsY

nyÓTÆH

é

↓

P6

a)nDTk

Õ<äèX

¯´+

b)düeTC

≤‘·ÁX

‚DT\

T

a)ìsêàD≤‘

·àø£

nDTk

Õ<äèX

¯´+

b)Ä˝ÒÿH

é

düeTC

≤‘·ÁX

‚DT\

T

Ä©ÿH

é

düeTC

≤‘·ÁX

‚DT\

T

Ä˝…’ÿH

é

düeTC

≤‘·ÁX

‚DT\

T

↓

P7

ø£s¡“q

düy˚Tàfi¯Hê\

HêM

Tø£s¡D

(ø£è‘

·´+`1)

IUPA

C H

êeTø

£s¡D

↓

P8

ø±s

¡“Hé

|üs¡e÷DTe

⁄\T

˝…øÏÿ+

#·T≥

Á|üy˚Tj

·T

düeT÷

Vü‰\

|üPs¡«,

|üs¡|ü<ë\

T

↓

P9

ø£s¡“q

düy˚Tàfi¯Hê\

T

s¡kÕj

·Tq <Ûäsêà\T

a)<äVü≤q

+

b) b

ÕøÏåø£ Ä

ø°‡ø

£s¡D#·s¡\

T

c)

dü+ø£\q#·s¡´\

T

d) Á|

ü‹πøå|üø£#·s¡´\

T

↓

P 10

ø=ì

ï eTTK´y

ÓTÆq

ø£s¡“q

düy˚Tàfi¯Hê\

T

Ç<∏äHê˝

Ÿ,

Ç<∏äH√s

TTø˘

ÄeT¢+

Ç<∏Ó’Ÿ mdæfÒ{Ÿ

P 11

düãT“\T

`

düb˛ì

|òæπøwüHé #·s¡

düãT“qTs

¡>∑ø£D+

eTd

æ*

‘·j

·÷s¡T#

˚j·T≥

+

↓

P 12

düãT“ j

ÓTTø£ÿ

X¯óÁuÛÑ|ü]#˚

>∑TD

+

↓

78

1. ø±s¡“Hé ÁbÕeTTK´‘· #·s¡Ã #Ûês¡Tº, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ ø±s¡“Hé dü+jÓ÷»ø£‘· m+‘·?

ñ‘Ôõ‘· dæú‹˝À ø±s¡“Hé

m\Áø±ºHé $Hê´dü+?

2. dü+Vü‰Øø£s¡D+ Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã, ã+‹|ü⁄\¢ qeT÷Hê, Sp3 dü+ø£Øø£s¡D+ ø£\

»≥Tºø£è‘· + #Ûês¡Tº nDTe⁄ Äø£è‹?

á<∏Ó’Hé À

σ

, π ã+<Ûë\

dü+K´ m+‘·?

3. ø±s¡“Hé s¡÷bÕ+‘·sê\T Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã ã+‹|ü⁄\¢qeT÷Hê, #Ûês¡Tº Á>±ô|ò’{ŸqT ø£+<Óq>±

yê&É&ÜìøÏ ø±s¡D+

#Ó|üŒ+&ç

Á>±ô|ò’{Ÿ, &Ó’eT+&é eT<Ûä

uÒ<Ûë\T, b˛*ø£\T

#Ó|üŒ+&ç

4. ø±s¡“Hé dü«uÛ≤e+ Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã, ã+‹|ü⁄\¢ qeT÷Hê, #Ûês¡Tº ø±s¡“Hé ø±s¡“Hé eT<Ûä @s¡Œ&

»≥Tºø£è‘· + ã+<Ûë\T @$? ñ<ëVü≤s¡D

*e«+&ç.

5. ôV’≤Á&√ø±s¡“qT¢ Á|üy˚Tj·T #·s¡Ã #Ûês¡Tº kÕ<Ûës¡D ø√{ÀHé ù|s=ÿì

düeT÷Vü‰\T nDTbòÕs¡Tà˝≤ sêj·T+&ç.

»‘·|üs¡T#·T≥

6. nDTkÕ<äèX´+ Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã #Ûês¡Tº CH3OHdüeTC≤‘·ÁX‚DT\T C2H5OH

C3H7OHô|’ düy˚Tàfi¯Hê\T ˇø£

düeTC≤‘·ÁX‚DÏøÏ

#Ó+~qyê? ø±yê?

C4H10 jÓTTø£ÿ nDT

kÕ<äèX¯ ø±\T sêj·T+&ç.

|”]j·T&é uÀ<ÛäHê+X¯+ uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+ TLM / eqs¡T\T eT÷˝≤´+ø£q+

|”]j·T&éyêØ πø{≤sTT+|ü⁄

79

7. ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\ #·s¡Ã, »≥Tºø£è‘· + #Ûês¡Tº, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ CH3-CH-CH2-CH3

HêMTø£s¡D jÓTTø£ÿ HêeTeTT?

(ø£è‘· +`1) ã÷´{Ÿ 2`◊Hé

ìsêàD≤‘·àø£bòÕs¡Tà˝≤?

8. ø±s¡“Hé |üs¡e÷DTe⁄ #·s¡Ã bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+, bòÕ¢wtø±s¡T¶\T Ä\ÿVü‰˝Ÿ Á|üy˚Tj·T

\qT …øÏÿ+#·T≥ düeT÷Vü≤+ jÓTTø£ÿ

|üs¡|ü<äeTT?

9. ø±s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\ Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+, #Ûês¡Tº `

s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\T

10. ø=ìï eTTK´yÓTÆq Á|üjÓ÷>∑+, Ç<∏Ó’ Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ, mdæ{Ïø˘ mdüºØø£s¡D #·s¡ dü«>∑‘· #·s¡

ø£s¡“q düy˚Tàfi¯Hê\T` Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã ÄeT¢+, ;ø£s¡T, |üØø£åHê[ø£ nì m˝≤ #Ó|üŒ>∑\e⁄?

Ç<∏äHê˝Ÿ, Ç<∏äH√sTTø˘ ãs¡ïsY

ÄeT¢+, Ç<∏Ó’ Ÿ mdæfÒ{Ÿ

(ø£è‘· +`2)

11. düãT“\T`dübò ì|òæπøwüHé Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã |üØø£åHê[ø£\T, e+≥q÷HÓ düãT“ ‘·j·÷ØøÏ yê&˚

#·s¡ ` $Tdæ* |ü<ësêú\T @$?

(ø£è‘· +`3)

12. düãT“ jÓTTø£ÿ Á|ü<äs¡Ùq, #·s¡Ã bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+, #Ûês¡Tº, düãT“ X¯óÁuÛÑ|ü]#˚ >∑TD+

X¯óÁuÛÑ|ü]#˚ >∑TD+ $$<Ûäs¡ø±\ düãT“\T #Ó|üŒ&ÜìøÏ $$<Ûä <äX¯\T

#Ó|üŒ+&ç. |ü{≤\qT

^j·T+&ç.

|”]j·T&é uÀ<ÛäHê+X¯+ uÀ<ÛäHê eP´Vü≤+ TLM / eqs¡T\T eT÷˝≤´+ø£q+

>∑eTìø£ : uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq eT]ø=ìï eqs¡T\ düe÷#ês¡+ uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ Á|üjÓ÷>∑XÊ\, eqs¡T\T

nH˚ n<Ûë´j·T+˝À |ü]o*+#·+&ç.

80

bÕsƒ¡´ |ü<∏äø£+

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì uÛ≤eq\qT |æ\¢\T ns¡ú+#düT≈£îH+<äT≈£î ‘√&ÉŒ& $<Ûä+>± nuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ

düŒwüºyÓTÆq Á|üD≤[ø£ nedüs¡+. bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ{Ï+#ê*‡q n+XÊ\>∑T]+∫ |ü]o*<ë›+

ôd’qT‡˝À bÕsƒ¡ |ü<∏äø±ìï j·T÷ì{Ÿ |ü<∏äø£+>± ≈£L&Ü ù|s=ÿ+{≤s¡T.

bÕsƒ¡+ <ë«sê kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsê› \qT düŒwüº+>± sêdüTø√yê*. Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À ‘·|üŒìdü]>± @&ÉT

$<ë´Á|üe÷D≤\T kÕ~Û+|ü&Ü* ø±ã{Ïº Á|ü‹<ëì >∑T]+∫ $es¡+>± sêdüTø√yê*.

bÕsƒ¡+ yÓTT‘êÔìï M …’qìï m≈£îÿe kÕs¡T¢ #·~$ #·]Ã+#ê*‡q ø°\ø£ uÛ≤eq\qT >∑T]Ô+#ê*. M{Ïì Ä<Ûës¡+>±

#˚düT≈£îì @ |”]j·T&é À @@ uÛ≤eq\ô|’ nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\T ø£*Œ+#ê˝À ìsêΔ]+#·Tø√yê*.

>∑T]Ô+∫q uÛ≤eq\qT Ä<Ûës¡+#˚düT≈£îì uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\qT m+|æø£#˚düTø√yê*. n+fÒ mø£ÿ&É #·sêÃ |ü<Ûä›‹

nedüs¡+, mø£ÿ&É Á|üjÓ÷>∑+ #sTT+#ê*, nø£ÿ&É »≥Tº ø£è‘· + ìs¡eVæ≤+#ê*, mø£ÿ&É πøåÁ‘·|üs¡ ≥q#sTT+#ê*

nH˚~ Ä˝À∫+∫ düs¡sTTq eP´Vü‰ìï m+|æø£#˚düTø√yê*,

m+|æø£#˚düT≈£îqï uÀ<ÛäHêeP´Vü≤+ Ä<Ûës¡+>± ø±yê*‡q kÕeTÁ– C≤_‘ê sêdüTø√yê*.

eT÷˝≤´ø£q+˝À n&çπ> Á|üX¯ï\T ìsêΔ]‘· $<ë´Á|üe÷D≤\T |æ\¢\T kÕ~Û+#ês√ Ò<√ ‘Ó*ù|$>± ñ+&Ü*.

nsTT‘ á Á|üXï\T Ä˝À#·Hê‘·àø£+>±, ãVüQfidüe÷<ÛëHê\T Ç#Ã$>±, $<ÛëHêìï $e]+#$>±, $X‚¢wæ+#$>±

ñ+&Ü*. ã{°º|ü{Ïº>±˙, >∑Ts¡TÔô|≥Tº≈£îì>±˙ #Óù|Œ$>± ñ+&Ésê<äT. nuÛÑnj·TdüHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·T≈£î+<ë+˝À

ñqï Á|üX¯ï\T @ |”]j·T&é≈£î @$ dü]b˛‘êjÓ÷ >∑T]Ô+∫ yê{Ïì Ä |”]j·T&é À sêdüT≈£îì yê{Ïì |æ\¢\‘√

#·]Ã+#·CÒdæ kı+‘·+>± sêùd˝≤ nuÛ≤´dü+ #sTT+#ê*. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq düeTj·T+˝À |æ\¢*ï n&çπ> Á|üXï\ìï{Ïì

eT÷˝≤´ø£q+˝À sêj·Tqedüs¡+ Ò<äT.

ñbÕ<Ûëj·Tj·TTì H√≥T‡˝À uÛ≤>∑+>± Ä bÕsƒê´XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ùdø£]+∫q nqTã+<Ûä

Ò<ë n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ sêdüTø√yê*. ¬s|òü¬sqT‡ |ü⁄düÔø±\T, e÷´>∑C…’qT\T, yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, Ç+≥¬sï{Ÿ

yÓTT<ä\sTTq yê{ÏqT+&ç düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ sêdüTø√yê*. á $uÛ≤>∑yT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒê´X+ô|’ m+‘·

|üs¡XÀ<Ûäq #XÊ&ÉH $wüj·÷ìï ‘≥‘Ó\¢+ #düTÔ+~. ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕeTsêΔ ìï Á|ü‹_+_düTÔ+~. Ç~ πøe\+

bÕsƒ¡ uÀ<Ûäq düeTj·T+˝À e÷Á‘·yT ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ düeTj·÷˝À¢≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q

düe÷#êsêìï ùdø£]+∫ »‘·#˚düTø√yê*. Ç~ sêuÀj˚T dü+e‘·‡sê˝À¢ eT]ìï $wüj·÷\qT »‘·|ü]∫

uÀ~Û+#·&ÜìøÏ M\Tø£*–düTÔ+~.

ñbÕ<Ûë´j·TTì Á|ü‹düŒ+<äq˝À¢ bÕsƒ¡´uÀ<Ûäq˝À m<äT¬s’q nqTuÛÑyê\qT, $<ë´s¡T›\ Á|ü‹düŒ+<äq\qT

qyÓ÷<äT#düTø√yê*. @ n+XÊ\T |æ\¢\T u≤>± Hs¡TÃø√>∑*>±s¡T? @@ n+XÊ˝À¢ Ç~ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´ø£HêìøÏ

Ä<Ûës¡+>± ñ+&É&É+‘√u≤≥÷ uÀ<ÛäqqT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

81

|”]j·T&é |ü<∏äø£+ ` bÕsƒê´+X¯ uÀ<ÛäHê k˛bÕHê\T

‘·s¡>∑‹øÏ ‘·–q$<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT kÕe÷q´XÊg+ ( uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ+, JeXÊÁdüÔ+ ) uÀ~Û+#≥|ü&ÉT

$<ë´Á|üe÷D≤\ kÕ<ÛäqqT <äèwæº À ñ+#·T≈£îì kÕe÷q´XÊg uÀ<ÛäHê \øå±´\T kÕ~Û+#˚+<äT≈£î nqTe⁄>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

eP´Vü‰\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

♦ Á|ü‹ bÕsƒêìøÏ πø ‘·s¡Vü‰ uÀ<Ûäq ø±≈£î+&Ü bÕsƒ¡ $wüj·T+ Ä<Ûës¡+>± Á|üjÓ÷>∑+, |ü]o\q, düe÷#ês¡

ùdø£s¡D, πøåÁ‘·|ü]o\q, Ç+≥s¡÷´ «, ÁbÕ»øº yÓTT<ä …’q eP´Vü‰\qT m+|æø£ #˚düTø=ì neT\T #˚j·T&É+.

♦ bÕsƒê´+XÊìï #·~$ $ì|æ+#·&É+ ø±≈£î+&Ü |æ\¢ Ò bÕsƒ¡+ #·~$ <ëì˝Àì $wüj·÷ìï #·s¡Ã\T, Á|üXï\ <ë«sê

$X‚¢wæ+#+<äT≈£î neø±X+ ø£*Œ+#·&É+.

♦ |æ\¢\T Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ ‘·–q yê‘êes¡D+ HÓ\ø=\Œ&É+.

♦ bÕsƒ¡+˝Àì uÛ≤eq\qT ns¡ú+#düTø√e&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#≥|ü&ÉT |æ\¢\T |ü]ø£sê\T neTs¡Ã&É+,

|ü]o*+#·&É+, qyÓ÷<äT#˚j·T&É+, Bìì $X‚¢wæ+#·&É+, ìsêΔs¡D≈£î sêe&É+ yÓTT<ä …’q Á|üÁøÏj·÷HÓ’|ü⁄D≤´\qT

ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#·&É+.

♦ ‘·s¡>∑‹ >∑~ #·s¡Ã\˝À |æ\¢\T πøe\+ ªdü¬s’q düe÷<ÛëHê\Tμ e÷Á‘·y˚T #ÓbÕŒ\ì Ä˝À∫+#·≈£î+&Ü yê]

uÛ≤yê\T ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+∫q|ü&ÉT n+^ø£]+#·&É+.

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã Á|üX¯ï\T y˚j·T&É+<ë«sê |æ\¢\T Ä˝À∫+#˚+<äT≈£î neø±X¯+

ø£*Œ+#·&É+.

♦ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü&ÉT y˚s¡T y˚s¡T Á|ü‘ê´e÷ïj·÷\T (Variables) n&ÉT>∑T‘·÷, Á|ü•ïdü÷Ô |òü*‘ê\qT

}Væ≤+#·&É+, qyÓ÷<äT#˚j·T&É+ ø√dü+ Á|üj·T‹ï+#ê*.

♦ bÕsƒê´+X¯uÀ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT kÕúìø£+>± ñ+&˚ eè‹Ô ì|ü⁄DT\T, $wüj·T ì|ü⁄DT\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î

ÄVü‰«ì+∫ yê]‘√ |æ\¢\≈£î uÀ<Ûäq #˚sTT+#ê*.

♦ |æ\¢\T »≥¢ À |üì#˚j·T&ÜìøÏ nqTyÓ’q ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\‘√ |üs¡düŒs¡+ düVü≤ø±s¡+,

Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√e&É+ e+{Ï >∑TD≤\T ô|+bı+~+#˚ ≤ #·÷&Ü*.

♦ bÕsƒê´+X uÀ<Ûäq≈£î nqT>∑TD+>± nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T, kÕe÷Á– eTT+<äT>± dæ<äΔ+#düTø√yê*. nedüs¡yÓTÆq

Á>∑+<∏ë\j·T |ü⁄düÔø±\qT |ü]o*+∫ bÕsƒêìøÏ nqTã+<Ûä n+XÊ\T dæ<äΔ+ #˚düTø√e&É+ e\¢ bÕsƒê´+XÊìï

eT]+‘· $|ü⁄\+>±, $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± uÀ~Û+#ê*.

♦ ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, |æ\¢\T kÕ~Û+∫q kÕeTsêú \qT >∑T]Ô+#·&É+, m+‘·es¡≈£î kÕ~Û+#·s√

e÷|üq+ #˚j·T&É+ uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.

82

♦ e÷|üq+ <ë«sê e∫Ãq |òü*‘ê\T $X‚¢wæ+∫ |æ\¢\≈£î |ò”&éu≤´ø Çe«&É+ <ë«sê kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq˝À Á|ü>∑‹øÏ

ø£èwæ»s¡>±*.

ôd’Hé‡qT m˝≤ uÀ~Û+#ê* ?

$C≤„qXÊÁdüÔ ‘·s¡>∑‹>∑~ Á|üXï\≈£î, |ü]XÀ<Ûäq\≈£î #dü÷Ô Hs¡TÃø√&ÜìøÏ, #·s¡Ã\≈£î y~ø£>± ñ+&Ü*. n+fÒ ôd’Hé‡

dü«uÛ≤yêìï, $<ë´ \øå±´\qT <äèwæº À ñ+#·T≈£îì uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ ìs¡«Vü≤D »s¡>±*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ñqï

düe÷#êsêìï #·~$ $ì|æ+#·&É+, $e]+#·&É+, Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ã{°º|ü{Ïº+#·&É+ yÓTT<ä …’q$ $C≤„qXÊÁdüÔ

‘·s¡>∑‹ dü«uÛ≤yêìøÏ |üP]Ô>± $s¡T<äΔyÓTÆq Á|üÁøÏj·T\T. ø±ã{Ïº |æ\¢*ï Ä˝À∫+|üCÒùd+<äT≈£î ñ‘ÔC≤ìï ø£*–+# Á|üXï\<ë«sê

#·s¡Ã\T »s¡|ü&É+, ‘·eT nqTuÛÑyê\T CÀ&ç+∫ uÛ≤eq\qT ns¡ú+#düT≈£îH+<äT≈£î M\T>± ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ nedüs¡+.

ôd’Hé‡ H˚s¡TÃø√e&É+ Á|üX¯ï‘√H˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡ $wüj·T+ |ü≥¢ |æ\¢\≈£î ø£*π>

dü+<Vü‰\T ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#˝≤, Á|ü•ï+#˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ‘·eT nqTuÛÑyê\qT $e]+#·&ÜìøÏ M\T>± #·s¡Ã\T+&Ü*.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì uÛ≤eq\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü Äj·÷ uÛ≤eq\ |üPsê«|üsê\qT ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ nqTã+<Ûä n+XÊ\T

CÀ&ç+#ê*. XÊÁd”Ôj·T Ä$wüÿs¡D ÒM πøkÕ] |ü⁄≥Tº≈£îsê Ò<äT. n$ |üs¡eT dü‘ê´\T ≈£L&Ü ø±e⁄. ìs¡+‘·s¡+

»s¡T>∑T‘·Tqï, »s¡T|ü⁄‘·Tqï |ü]XÀ<Ûäq\ e\¢ Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ á $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√ >∑\T>∑T‘·THêïj·Tì Ç$ XÊX«‘·+

ø±<ä uÛÑ$wü ‘·TÔ À q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T »s¡>∑e#·TÃqH XÊÁd”Ôj·T Ä˝À#·qqT ô|+bı+~+# ôd’Hé‡ #ê]Á‘·ø£ H|ü<∏ë´\qT

|æ\¢\≈£î $e]+#ê*. yê{Ïô|’ #·]Ã+#ê*.

|æ\¢\T |ü]düsê\qT |ü]o*+#·&É+, |ü]XÀ~Û+#·&É+ <ë«sê $C≤„qXÊÁdüÔ uÛ≤eq\T ns¡ú+#düTø=H+<äT≈£î M\T+&Ü*.

Ç+<äTø√dü+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À dü÷∫+∫q Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#ê*. Á|üjÓ÷>∑+ #j·T≈£î+&ÜH |òü*‘ê\T $e]+∫q≥¢sTT‘

|æ\¢ À¢ ‘·|ü&ÉT uÛ≤eq\T ã\|ü&˚ Á|üe÷<ä+ ñ+~. eTÚ*ø±+XÊ\T ≈£L&Ü ‘Ó*j·Tø£b˛‘˚ ñqï‘· ‘·s¡>∑‘·T\˝À ôd’Hé‡

H˚s¡TÃø√&É+ øÏ¢wüº+>± e÷s¡T‘·T+~. ø±ã{Ïº Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤+#·&ÉeTH˚~ πøe\+ ø£ Á|ü<äs¡Ùq e÷~]>± ø±≈£î+&Ü

|æ\¢\T #dü÷Ô Hs¡TÃø√&ÜìøÏ, |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#·&ÜìøÏ, ìsêús¡D≈£î sêe&ÜìøÏ M\T>± ñ+&Ü*. $C≤„qXÊÁdüÔ

‘·s¡>∑‹˝À Á|ü•ï+#·&É+, #·]Ã+#·&É+, e´øÏÔ>∑‘· »≥Tº yÓTT‘·Ô+ ‘·s¡>∑‹ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T #j·T&É+,

Ç+≥s¡÷«´\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, ôd$THêsY, dæ+b˛õj·T+ ìs¡«Væ≤+#·&É+, düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&É+ ìy~ø£\T sêj·T&É+

` $X‚¢wæ+#·&É+, u§eTà\T j·T&É+, qeT÷Hê\T #j·T&É+, øÏ«CŸ ìs¡«Væ≤+#·&É+, ÒK\T, yê´kÕ\T, ìHê<ë\T sêj·T&É+,

Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü]ø£sê\T ‘·j·÷s¡T#j·T&É+, yê{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T #j·T&É+

yÓTT<ä …’q uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\qT nedüsêìøÏ ‘·–q≥Tº>± ñ|üjÓ÷–+#ê*.

ˇø£ |”]j·T&é uÀ<Ûäq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT @@ k˛bÕHê\T bÕ{Ï+#ê˝À |ü]o*<ë›+.

I. ñb˛<ëÈ‘·+ : 1. |ü\ø£]+|ü⁄

2. yÓTÆ+&ée÷´|æ+>¥

3. XÀ<ÛäHê‘·àø£ Á|üX¯ï\T

4. bÕsƒ¡+ ù|s¡T #Ó|üŒ&É+

83

II. bÕsƒ¡+ #·<äe&É+ : 1. bÕsƒ¡+ #·<äe&É+, ns¡ú+ø±ì |ü<ë\T, uÛ≤eq\T >∑T]Ô+#·&É+.

2. »≥¢ À #·]Ã+#·&É+

3. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀs¡T¶MT<ä sêdæ $e]+#·&É+

III. ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D ` uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q :

1. »≥¢ À ø£è‘ê´\T #˚j·T&É+

2. ìy˚~ø£\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, u§eTà\T ^j·T&É+, Á>±|òü⁄\T, qeT÷Hê\T

s¡÷bı+~+#·&É+.

IV. Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã :

1. |æ\¢\T s¡÷bı+~+∫q ìy~ø£\T, u§eTà\T, qeT÷Hê\T, Á>±|òü⁄\T Á|ü<ä]Ù+#·&É+.

2. Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T q\¢ã\¢ô|’ sêdæ |æ\¢\ Á|ü<äs¡Ùq\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê´+XÊìï

$e]+#·&É+, #·]Ã+#·&É+.

V. eTT–+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£q+ :

1. bÕsƒê´+X¯+˝À #·]Ã+∫q uÛ≤eq\ìï+{Ïô|’ ≈£î¢|üÔ+>± eTT–+|ü⁄ Çe«&É+.

2. Á|üXï\≈£î |æ\¢\T kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T&É+, ‘·sê«‘· |”]j·T&é≈£î nedüs¡yÓTÆq

bÕsƒ¡+ #·<äe&É+, ø±e*‡q kÕeTÁ–, düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·T≈£î sêe&É+.

j·T÷ì{Ÿ uÀ<äq <ë«sê kÕ~Û+#˚ $<ë´Á|üe÷D≤\T Ò<ë \øå±´\T, bÕsƒ¡+ ÁbÕ<Ûëq´‘·\qT >∑T]+∫ yÓTT<ä{Ï

|”]j·T&é À e÷Á‘·y˚T #·]Ã+#ê*

kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\T: $C≤„q XÊÁkÕÔìøÏ ìπsΔ•+∫q 7 $<ë´ Á|üe÷D≤\qT Ä bÕsƒ¡+ |üPs¡ÔjT´dü]øÏ kÕ~Û+#+<äT≈£î

Á|üj·T‹ï+#ê*. ø±ã{Ïº ˇø£ |”]j·T&é À @@ uÛ≤eq\THêïjÓ÷ >∑eTì+∫ yê{ÏøÏ nqT≈£L\+>± $<ë´Á|üe÷D≤\T

ìsêΔ]+#·Tø√yê*.

bÕsƒ¡+ ÁbÕ<Ûëq´‘·: á bÕsƒ¡+ m+<äT≈£î Hs¡TÃø√yê*? ‘·<ë«sê |æ\¢\≈£î @$T ≤uÛÑ+ nH ø√D+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡+

ÁbÕ<Ûëq´‘·qT $e]+#ê*. Bìe\¢ bÕsƒ¡+ m+<äT≈£î H˚s¡TÃ≈£î+≥THêïyÓ÷ |æ\¢\T ns¡ú+ #˚düTø√>∑\T>∑T‘ês¡T.

1.Mind Maping #˚sTT+#·T≥:

|ü\ø£]+|ü⁄: |æ\¢\qT |ü\ø£]+#·&ÜìøÏ ª>∑T&ée÷]ï+>¥ |æ\¢\÷μ, ª|æ\¢\÷ u≤>∑THêïsêμ nH˚ ø±≈£î+&Ü ]<∏ä$Tø˘

#·|üŒ≥T¢e+{Ï ∫qï∫qï Ä≥\T, Ä˝À∫+|üCÒùd |üõ Ÿ‡, dü>∑+ u§eTà Ò<ë u§eTà Ò ø=+‘· uÛ≤>∑+ Ç∫Ã Ä˝À∫+|üCÒj·T&É+

yÓTT<ä …’q |ü<äΔ‘·T˝À¢ |ü\ø£]+#·e#·TÃ.

yÓTÆ+&ée÷´|æ+>¥ #˚sTT+#·&É+: Á|ü‹ bêsƒêìøÏ ÁbÕs¡+uÛÑ |”]j·T&é À e÷Á‘·y˚T yÓTÆ+&ée÷´|æ+>¥ #˚sTT+#ê*.

düs¡sTTq ø°\ø£ |ü<ëìï q\¢ã\¢ô|’ sêdæ |æ\¢\≈£î Ä n+X¯+|ü≥¢ ñqï uÛ≤eq\T, n_ÛÁbÕj·÷\T, ñ<ëVü≤s¡D\T,

\ø£åD≤\T, <Ûäsêà\T yê] e÷≥˝À¢ kı+‘·+>± #Ó|æŒ+∫ q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. Ç~ bÕsƒ¡+ ù|s¡T s¡|æŒ+#·&ÜìøÏ #˚ùd

84

Á|üj·T‘·ï+ ø±<äT. ø=ìïkÕs¡T¢ bÕsƒ¡+ù|πs ø°\ø£|ü<ä+>± ñ+≥T+~. nsTT‘ nìïkÕs¡T¢ Ç˝≤ M\Tø±<äT. bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q

<ä>∑Z] uÛ≤eqqT ø°\ø£|ü<ä+>± Çyê«*.

XÀ<ÛäHê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&É>∑&É+: |æ\¢\qT Ä˝À∫+|üCÒj·T&ÜìøÏ ø°\ø£+|ü<ä+ Ä<Ûës¡+>± dü+ã+~Û‘· uÛ≤eq\qT

#Ó|æŒ+#·&ÜìøÏ Probing Questions (XÀ~Û+#˚ Á|üX¯ï\T) n&ÉT>∑T‘·÷ #·]Ãdü÷Ô ø°\ø£ n+XÊ\qT q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.

bÕsƒê´+X+ Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ ÄdüøÏÔ ø£*Z+#˝≤ |æ\¢\qT |ü⁄]ø=˝≤Œ*. bÕsƒê´+X uÛ≤eq\qT Hs¡TÃø=H+<äT≈£î $<ë´s¡Tú\qT

dü+dæ<äTΔ\qT #˚j·÷*. (bÕsƒ¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ |”]j·T&é À e÷Á‘·y˚T yÓTÆ+&ée÷´|æ+>¥ #˚sTT+#ê*. ‘·s¡Tyê‘· |”]j·T&É¢ À

XÀ<ÛäHê‘·àø£ Á|üX¯ï\<ë«sê Ò<ë eTT+<äT |”]j·T&é À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·à Á|üX¯ï\<ë«sê |”]j·T&éqT

ÁbÕs¡+_Û+#ê*.)

2. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ #·<äe&É+ ` ø°\ø£|ü<ë\T >∑T]Ô+#·&É+ (Reading - Recognising Key Words)

bÕsƒ¡ uÀ<Ûäq˝À Ä s√E |”]j·T&é≈£î ìsêΔ]+#·T≈£îqï dæ\ãdt À uÀ~Û+#·e\dæq bÕsƒ¡ uÛ≤>±ìï $<ë´s¡Tú\‘√ e´øÏÔ>∑‘·+>±

#·~$+#ê*. bÕsƒêìï #·<äTe⁄‘·÷ yê]øÏ ns¡ú+ø±ì, q÷‘·q+>± |ü]#·j·TyÓTÆq |ü<ë\qT, uÛ≤eq\T >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.

yê{Ïì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*. yê{Ïì >∑T]+∫ »≥¢ À #·]Ã+|üCÒj·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $es¡D Çyê«*.

bÕsƒ¡+˝À @@ n+XÊ\T ‘Ó\TdüTø√yê\qT≈£î+≥THêïs√ Á|ü•ï+#·eTHê*.

3. ø£è‘ê´\ ìs¡«Vü≤D ` uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q (Activities):

bÕsƒê´+X¯ uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√e&ÜìøÏ, dü+<˚Vü‰\qT ìeè‹Ô #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|üX¯ï\T n&É>±*.

düeTdü \ |ü]cÕÿsêìøÏ |ü]ø£\Œq\T #˚j·÷*. |ü]ø£\Œq\qT ìsê›s¡D #˚düTø√e&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>±\T #˚sTT+#ê*.

Ç+<äT≈£î ø±e\dæq |ü]ø£sê\qT neTs¡TÃø√&É+, Á|üjÓ÷>∑+ #˚j·T&É+, qyÓ÷<äT #˚j·T&É+, düeTkÕ´ kÕ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>±

e´øÏÔ>∑‘·+>±, »≥¢ À $$<Ûä Á|üÁøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D≤´\ <ë«sê düe÷#ês¡ ùdø£s¡D\T, $X‚¢wüD\T #˚sTT+#ê*. ÁbÕC…≈£îº\T

ìs¡«Væ≤+#ê*. |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+#·eTHê*.

Hs¡TÃ≈£îqï uÛ≤eq\qT u§eTà\T j·T&É+, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+#·&É+ <ë«sê e´ø°Ôø£]+#ê*. Áø£e÷qT>∑‘ê\T, Á|üÁøÏj·T\T,

|ü]o\Hê‘·àø£ |üqT\qT ‘Ó*ù| |ü{≤\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T, Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü]ø£sê\T ‘·j·÷s¡T#˚sTT+#ê*.

bÕsƒê´+X+˝Àì $C≤„qXÊÁdüÔ dü÷Á‘ê\˝Àì, Ä$wüÿs¡D\˝Àì >=|üŒ<äHêìï >∑T]Ô+∫ Á|üX+dæ+# >∑TD≤ìï n_Ûeè~Δ|üs¡#·&ÜìøÏ

yê]‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*. Je yÓ’$<Ûë´ìï >∑T]Ô+∫ |ü]düsê\qT |ü]s¡øÏå+#˚ düŒèVü≤qT ô|+bı+~+#ê*. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À

bı+~q C≤„Hêìï ì»J$‘·+˝À $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ ≤ nq«j·T+ #˚düT≈£îH˚ ≤ø£è‘ê´\T #˚sTT+#ê*.

ô|’ uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q ø√dü+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À øÏ+~ ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.

1. Á|üjÓ÷>±\T, ÁbÕC…≈£îº\T, πøåÁ‘·|ü]o\q\T, düe÷#ês¡ ùdø£s¡D\T, |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~+#·&É+.

2. |ü{Ïºø£\˝Àì düe÷#ês¡+ $X‚¢wæ+#·&É+, |òü*‘ê\qT ìsêú]+#·&É+.

3. Ç+≥s¡÷«´, øÏ«CŸ, ôd$THêsY, dæ+b˛õj·T+\T ìs¡«Væ≤+#·&É+.

4. #˚dæq Á|üjÓ÷>±\T, |ü]o\q\≈£î $<ÛëHê\T, ìy˚~ø£\T sêj·T&É+.

85

5. |ü]o\q\T, Á|üjÓ÷>±\≈£î #Ó+~q |ü{≤\T, Á>±|òü⁄\T j·T&É+, u§eTà\T dæ uÛ≤>±\T >∑T]Ô+∫, $e]+#·&É+,

qeT÷Hê\ ‘·j·÷s¡T#j·T&É+

6. $C≤„qXÊÁdüÔ #ê]Á‘·ø£ n+XÊ\qT, ø£<∏ä\qT, |ü]XÀ<Ûäq\qT #·~$+#·&É+.

7. yê´kÕ\T, b˛düºs¡T¢, ˝À>√\T, bÕ≥\T, ø£<∏ä\T, ø±s¡÷ºHé\T ‘·j·÷s¡T#˚sTT+#·&É+.

8. >√&É |üÁ‹ø£, |æ\¢\ &Ó’Ø, bÕsƒ¡XÊ\ e÷´>∑C…’Hé, ~∏jT≥sY &, kÕs¡dü«‘· dü+|òüT düe÷yX+ ìs¡«Væ≤+#·&É+ø√dü+

düe÷#êsêìï s¡÷bı+~+#·&É+.

(dü÷#·q: |”]j·T&é |ü<∏äø£+˝À á k˛bÕq+ n+XÊìïã{Ïº e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. |”]j·T&é À m+|æø£ #˚düT≈£îqï

n+X¯+ Ä<Ûës¡+>± @ n+XÊìï m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ n+XÊ\ $es¡D n<Ûë´j·T+˝À #·÷&É+&ç.

Ä dü÷#·q\ Ä<Ûës¡+>± MT |ü<∏äø£+˝À á k˛bÕHêìï ‘·j·÷s¡T#˚düTø√+&ç. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø£è‘ê´ìøÏ nedüs¡yÓTÆq

kÕeTÁ–,|ü]ø£sê\T, edüTÔe⁄\T yÓTT<ä …’q nedüs¡yÓTÆq n+XÊ\T ùdø£]+∫ dæ<äΔ+ #düTø√yê*. ø£yfi @ ø£è‘· + Ò≈£î+&Ü

πøe\+ düe÷#ês¡+ e÷Á‘·yT ñqï|ü⁄Œ&ÉT <ëìô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï\qT uÀs¡T¶e÷<ä sêdæ yê{Ïô|’ |æ\¢\‘√ #·]Ã+#ê*.)

4. Á|ü<äs¡Ùq ` #·s¡Ã (Demonstration - Discussion)uÛ≤eq\ ne>±Vü≤qø√dü+ |æ\¢\T nHø£ ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡T. $$<Ûä n+XÊ\qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T. yê≥ìï+{Ïì

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*. yê{Ïô|’ #·]Ã+#ê*. Á|ü<ÛëHê+XÊ\qT uÀs¡T¶ô|’ sêj·÷*. yê{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\T

s¡÷bı+~+∫q n+XÊ\qT $X‚¢wæ+#ê*. bÕsƒê´+XÊìï $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ, #·]Ã+#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ& Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üXï\qT

q\¢ã\¢ô|’ sêj·÷*.

5. eTT–+|ü⁄ ` eT÷˝≤´+ø£q+ (Conclusion - Evaluation)

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq+˝À ∫e]>± |æ\¢\T ‘êeTT Hs¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT |ü⁄qXÃs¡D #düT≈£îH+<äT≈£î neø±X+ ø£*Œ+#ê*.

Bì˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nH˚ø£ |ü<äΔ‘·T\T bÕ{Ï+#·e#·TÃ. |æ\¢\#˚ ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìï #Ó|æŒ+∫ eTT–+|ü⁄ìe«&É+, ˇø£

$<ë´]ú‘√ eTT–+|ü⁄ì|æŒ+#·&É+ Ò<ë ñbÕ<Ûë´j·TT&˚ eTT–+|ü⁄ìe«&É+ yÓTT<ä …’q$.

eT÷˝≤´+ø£q+ ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± »s¡>±*. bÕsƒ¡ uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT n+‘·sê“¤>∑+>± »s¡>±*. bÕsƒ¡ uÀ<Ûäq

nq+‘·s¡+ »s¡>±*.

yÓ’$<Ûä Á|ü‹düŒ+<äq\≈£î eT÷˝≤´+ø£q+˝À neø±X¯$Tyê«*.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ñ+&˚ ` »≥¢ À #·]Ã+#·+&ç. @+ >∑eTì+#ês√ sêj·T+&ç. |ü{Ïºø£ ì+|ü+&ç yÓTT<ä …’q

o]¸ø£\˙ï uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>±H »s¡>±*. (bòÕsêà{Ïyé nôd‡dtyÓT+{Ÿ) bÕsƒ¡+ #Ó|üŒ&É+, eT÷˝≤´+ø£q+ #j·T&É+

¬s+&É÷ πøkÕ] »s¡T>∑T‘êj·Tqïe÷≥.

eT÷˝≤´+ø£q+ ìØí‘· düeTj·T+˝À ø±≈£î+&Ü dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± ìs¡«Væ≤+#·ã&Ü*.

bÕsƒê´+X¯+˝Àì ø°\ø£|ü<ë\ô|’ $<ë´s¡Tú\ n_ÛÁbÕj·÷\qT uÛ≤eq\qT $e]+#·eTHê*.

86

Ä |”]j·T&é À Hs¡TÃ≈£îqï bÕsƒê´+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ eTqyT+ ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ o]¸ø£ Àì n+XÊ\qT »≥¢ À

#·]Ã+#·eTHê*. kı+‘·+>± düŒ+<äq\qT sêj·TeTHê*.

ªnuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·T≈£î+<ë+μ o]¸ø£ Àì n+XÊ\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± #˚sTT+#ê*.

|æ\¢\ H√≥T|ü⁄düÔø±\qT, ø£è‘· |üÁ‘ê\qT ‘√{Ï $<ë´s¡Tú\‘√ >±˙, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT >±˙ |ü]o*+#ê*.

Ç+{Ï|üìø√dü+ ø£è‘ê´\T ø£*Œ+#ê*.

Ç˝≤ ô|’ k˛bÕHê\ Á|üø±s¡+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\qT neT\T#˚j·÷*. ã{°º|ü≥º&É+, e …¢

y˚j·T&É+, |ü⁄düÔø±\˝Àì, ¬>’&ÉT¢ Á|üX¯ï\ u≤´+≈£î\˝Àì n+XÊ\qT m‹Ôsêj·T&É+ Ò<ë j·÷+Á‹ø£+>± #·<äe≥+ e+{Ï

j·÷+Á‹ø£eTsTTq $<ÛëHê\≈£î ã<äT\T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\T |æ\¢\T ns¡úe+‘·+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ

<√Vü≤<ä|ü&Ü*.

|üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \T (Interactions), d”«j·Te´ø°Ôø£s¡D (Self expression), Á|ü•ï+#·&É+ (Questioning)e+{Ï$ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ ø°\ø£+ ø±yê*.

Á|üjÓ÷>±\T, nH«wüD\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, Áø°&É\T yÓTT<ä\T>∑Tq$ uÀ<ÛäHêe⁄´Vü‰˝À¢, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T˝À¢ ø°\ø£+ ø±yê*, n+‘·sê“¤>∑+ ø±yê*.

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\+fÒ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $e]+#·&É+ Ò<ë #·~$ $ì|æ+#·&É+ ø±<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T

|æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&Üìï Áù|πs|æ+#˚˝≤, bÕ˝§ZH˚˝≤ #˚j·÷*. nedüs¡eT>∑T kÕe÷Á–ì ñ|üjÓ÷–+#ê*.

n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*. nuÛÑ düq yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.

|æ\¢\T e´øÏÔ>∑‘·+>±, ‘√{Ïyê]‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\ <ë«sê, kÕe÷Á– <ë«sê nuÛÑ dæ+#˚ ≤ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

eP´Vü‰\T, Á|üÁøÏj·T\ ìs¡«Vü≤D ñ+&Ü*. |æ\¢\ nuÛÑ düq düeTj·T+ |üP]Ô>± dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±yê*.

|æ\¢\+<äs¡÷ ‘·eT kı+‘· uÛ≤wü À Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ nqTyÓ’q @sêŒ≥T¢/yê‘êes¡D+ ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T

|æ\¢\ uÛ≤wüqT $ìjÓ÷–+#ê*.

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰\ ìs¡«Vü≤D |æ\¢\ nqTuÛÑyê\T, |üPsê«C≤„q+ Ä<Ûës¡+>± ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±yê*.

kÕúìø£ ø£fi\T, ñ‘êŒ<äø£ n+XÊ\T, ÁXeTJe⁄\ nqTuÛÑyê\qT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq eP´Vü‰˝À¢, Á|üÁøÏj·T˝À¢ eqs¡T\T>±

ñ|üjÓ÷–+#ê*.

düeTs¡úe+‘·eTsTTq bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D˝À |æ\¢\T H˚s¡TÃø√e&ÉeTH˚~ ˇø£ ø°\ø£eTsTTq n+X¯eTT. Ç~ ñ

bÕ<Ûë´j·TT&ÉT nqTdü]+# uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢\T C≤„q ìsêàD+ #düTø√yê\+fÒ

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä s¡ø±\sTTq uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\qT neT\T #˚j·÷*.

#·]Ã+#·&É+`|üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \T

‘·s¡>∑‹ uÀ<Ûäq˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, $<ë´s¡Tú\T Á|ü‹ n+XÊìï #·]Ã+#ê*. |üs¡düŒs¡ Á|ü‹#·s¡ \T düeTs¡úe+‘·+>±

»s¡>±*. Á|ü‹ #·s¡Ã uÛ≤eq\ ne>±Vü≤q≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.

87

bÕsƒê´+XÊìï #·~$+#·&É+

Á|ü‹ $<ë´]ú#˚ bÕsƒê´+XÊìï #·~$+#ê*. ‘·<ë«sê uÛ≤eq\qT, ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.

Á|ü•ï+#·&É+

|æ\¢ À¢ Á|ü•ï+#˚ ‘·‘·«+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº $$<Ûä uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&çπ>

kÕeTsêú ìï ô|+bı+~+#ê*.

|ü]XÀ~Û+#·&É+ ` Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+

$<ë´]ú Hs¡TÃ≈£îqï uÛ≤eq\qT Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ìsêΔ]+#˝≤ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+|ü#j·÷*. Á|üjÓ÷>∑+

#düTÔqï|ü& #·]Ãdü÷Ô $wüj·÷e>±Vü≤q ø£*–+#ê*. |òü*‘ê\T ìsêΔ]+|ü#j·÷*. C≤Á>∑‘·Ô\T bÕ{Ï+#˝≤ #·÷&Ü*.

|ü]o\q\T, nH˚«wüD\T`düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡+

$<ë´s¡Tú\˝À düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ kÕeTsêú \qT ô|+bı+~+#ê*. ø£ düeTdü qT mqTïø=ì <ëìøÏ |ü]cÕÿsê\qT

nH«wæ+# $<Ûä+>± ‘√&ÉŒ&Ü*.

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T

$<ë´s¡Tú\T ˇø£ düeTdü qT mqTïø=ì düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ $$<Ûä k˛bòÕHê\T nqTdü]+∫ ìsêΔ]+#˚

Á|üÁøÏj·T ø±ã{Ïº |æ\¢ À¢ì n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\T, düè»Hê‘·àø£ X¯≈£îÔ\ $ìjÓ÷>±ìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*.

πøåÁ‘· |ü]o\q

Bì˝À uÛ≤>∑+>± $<ë´s¡Tú À¢ |ü]o*+#·&É+, $X‚¢wüD #j·T&É+, ìsêΔ]+#·&É+, e+{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\T ô|+bı+<˝≤

ø£èwæ #˚j·÷*.

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D\T, $X‚¢wüD\T ` |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~+#·T≥

H˚s¡TÃ≈£îH˚ Áø£eT+˝À $<ë´s¡Tú\T nH˚ø£ |ü<äΔ‘·T\˝À düe÷#ês¡+ ùdø£]kÕÔs¡T. n˝≤ ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï

eØZø£]+∫, |ü{Ïºø£\˝À qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ $X‚¢wæ+∫ kı+‘·+>± ìy˚~ø£ sêùd$<Ûä+>± ‘√&ÉŒ&Ü*.

ìy˚~ø£ sêj·T&É+

ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï, ùdø£]+∫q $<ÛëHêìï, |ü<ä›‹ì düeTÁ>∑+>± ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À bı+<äT|ü]#˚

$<Ûä+>± kÕeTsêú \qT ô|+bı+~+#ê*. düe÷#êsêìï Á>±|òü⁄\T, ∫Á‘ê\ s¡÷|ü+˝À Á|ü<ä]Ù+#ê*.

øÏ«CŸ

XÊg dü+ã+<Ûä n+XÊ\T, ø°\ø£ n+XÊ\ô|’ $<ë´s¡Tú\˝À ñ‘ê‡Vü‰ìï, õC≤„dü ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î øÏ«CŸ

b˛{°\T ìs¡«Væ≤+#˚ ≤, bÕ˝§ZH˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. b˛{°øÏ eTT+<äT n+X¯+ô|’ düeTÁ>∑ düe÷#ês¡+ n+~+∫

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

88

ôd$THêsY dæ+b˛õj·T+

$wüj·T ÁbÕeTTK´‘· >∑\ n+XÊìï m+#·Tø=ì $<ë´]ú ‘·–q düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ e´ø£Ô|ü]#˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

ôd$THês¡T¢ $<ë´]úøÏ Ä n+X¯+˝À düeTÁ>∑ ne>±Vü≤q≈£î, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D≈£î <√Vü≤<ä|ü&Ü*.

$_Ûqï $wüj·÷+XÊ\˝À ø£ n+XÊìï mqTïø=ì <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡eTTqT ùdø£]+∫ Á|ü<ä]Ù+#˝≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

|üõ˝Ÿ‡ ì+|ü≥+`s¡÷bı+~+#·&É+

|üõ˝Ÿ‡qT $<ë´s¡Tú\T m+‘√ ≈£L‘·÷Vü≤\+‘√ |üP]Ô#˚kÕÔs¡T. M{Ï <ë«s¡ $wüj·÷e>±Vü≤q eT]j·TT

eT÷˝≤´+ø£qeTTqT ≈£L&É #˚j·Te#·TÃ. ø±ã{Ïº |üõ˝Ÿ‡ ì+|ü≥+, |üõ˝Ÿ‡ s¡÷bı+~+#·T≥qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

qeT÷Hê\T, ∫Á‘ê\T, Á>±|òt\T s¡÷bı+~+#·&É+

$<ë´]ú $wüj·÷ìï ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ, $<ÛëHêìï ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ∫Á‘ê\T ùd $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

düe÷#ês¡eTTqT $X‚¢wæ+#·&ÜìøÏ, |òü*‘ê\T sêã≥º&ÜìøÏ, ìsê›]+#·&ÜìøÏ Á>±|òt\qT ñ|üjÓ÷–+#˚˝≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

qeT÷Hê\T s¡÷bı+~+#·T≥<ë«s¡ $<ë´]ú˝À $wüj·÷e>±Vü≤q‘√ bÕ≥T kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤qT

ô|+bı+~+#˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

XÊg|üs¡yÓTÆq, ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T, π>j·÷\T s¡÷bı+~+#·&É+

$<ë´s¡Tú\qT XÊg|üs¡yÓTÆq ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T, π>j·÷\T s¡÷bı+~+#˝≤ eT]j·TT ùdø£]+#˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

yê{Ïô|’ #·]Ã+|ü#˚j·÷*. ø£<∏ä\T, ø£$‘·\T eT]j·TT π>j·÷\T #·<äe&É+ <ë«sê XÊÁd”Ôj·T uÛ≤eq\T s¡÷bı+<˚ ≤,

Áù|s¡D bı+<˝≤, JeyÓ’$<Ûä ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#˝≤, Á|üX+dæ+#˝≤ eT]j·TT dü÷Œ¤]Ôbı+<˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

ø±s¡÷ºqT¢, yêsêÔ yê´K´\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+

ø±s¡÷ºqT¢ nq>±H $<ë´s¡Tú\T m+‘√ ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ü⁄‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT dü«j·T+>± XÊg|üs¡yÓTÆq

n+XÊ\‘√, ñ‘·T‡ø£‘· πs¬ø‹Ô+# $<ä+>± ø±s¡÷ºqT¢ ‘·j·÷s¡T #sTT+#ê*. Äs√>∑ eTT, n\yê≥T¢, Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T

e+{Ï yê{Ïô|’ ø±s¡÷ºqT¢ yêsêÔ yê´K´\T ‘·j·÷s¡T #˚sTT+∫ Á|ü<ä]Ù+#˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

kÕúìø£ eè‹Ô ì|ü⁄DT\‘√ ñ|üHê´kÕ\T ìs¡«Væ≤+#·&É+

bÕsƒ¡XÊ\˝À ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ ø±s¡´Áø£eT+ ìs¡«Væ≤+∫ kÕúìø£ eè‹Ô ì|ü⁄DT\#˚ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n+XÊ\ô|’

ñ|üHê´kÕ\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ‘·<ë«s¡ eè‹Ô|ü≥¢ >ös¡e+, ne>±Vü≤q, Áù|s¡D eT]j·TT dü÷Œ¤]Ô ô|+bı+<˚ ≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

Ç+{s¡÷« #˚j·T&É+

$<ë´s¡Tú\ jÓTTø£ÿ Ä˝À#·q\T, uÛ≤yê\T, n_ÛÁbÕj·÷\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eTÚœø£ |ü]ø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

m˝≤+{Ï ‹Ô&ç Ò≈£î+&Ü düe÷<ÛëHê\T Ç#˚Ã˝≤ uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D #˚ùd˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. nqTe÷Hê\qT ìeè‹Ô

#˚dæ Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ ≤ Ç+≥s¡÷« ‘√&ÉŒ&Ü*.

89

Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#·T≥

‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À uÛ≤>∑+>± Á|üjÓ÷>±ìøÏ, Á|ü<äs¡Ùq≈£î nedüs¡eTjT´ |ü]ø£sê\T n+<äTu≤≥T˝À Òq≥¢sTT‘

yê{ÏøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T+>± ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&çq $$<Ûä s¡ø±\ |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#˚ ≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

Á|ü‘êé÷ïj·T |ü]ø£sê\T s¡÷bı+~+#˚ $<Ûä+>± Ä˝À∫+#˚+<äT≈£î Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#·&É+

Á|üjÓ÷>±ìøÏ eTT+<äT $<ë´s¡Tú\‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä n+XÊìï #·]Ã+∫ $<ë´s¡Tú\˝À |ü]ø£\Œq\T,

uÛ≤eq\T ô|+bı+<ë\ì Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê*. Á|ür Á|üjÓ÷>±ìøÏ eTs=ø£ Á|ü‘êé÷ïj·T Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤+#˚ ≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Á|üjÓ÷>∑+ #˚düTÔqï|ü⁄&˚ #·]Ãdü÷Ô $wüj·÷e>±Vü≤q ø£*π>˝≤ ‘√&ÉŒ&Ü*.

Á>∑+<∏ë\j·÷\T`Ç+≥¬sï{Ÿ ñ|üjÓ÷–+#·&É+

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Ç∫Ãìyê{Ï‘√ bÕ≥T Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î yÓ[fl yêsêÔ|üÁ‹ø£\T, e÷´>∑C…’qT¢

eT]j·TT n+‘·sê®\+ qT+&ç $wüj·÷+XÊ\qT ùdø£]+#ê*. yê{Ïì $<ë´]úøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+∫ eT]ìï

ùdø£]+#˚ ≤ $<ë´s¡Tú\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |æ\¢\T $wüj·÷ìï eT]+‘· ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, $C≤„q

$wüj·÷\qT, Ä$wüÿs¡D\qT n_Ûq+~+#·&ÜìøÏ, Á|üX¯+dæ+#·&ÜìøÏ JeyÓ’$<Ûä´ ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑T]Ô+#˚˝≤

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

ôd’Hé‡ #·]Á‘·\T #·<äe&É+

H˚&ÉT eTq+ #·÷düTÔqï $C≤„qXÊÁdüÔ |òü*‘ê ÒM ñqï|üfi¯+>± ø£qT>=qã&É Ò<äT. Çe˙ï X¯‘·u≤›\ ‘·s¡ã&ç

XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T #˚düTÔqï ìs¡+‘·s¡ ø£èwæ |òü*‘ê\T. ø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô ø£ $wüj·÷ìï ø£qT>=qï‘·s¡Tyê‘· <ëìì Ä<Ûës¡+

#˚düTø=ì eTs=ø£ XÊÁdüÔy˚‘·Ô eT]ø=ìï q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T #˚kÕÔ&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq+ |” ÒÃ >±* ÄøÏ‡»Hé

nì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ mH√ï Á|üjÓ÷>±\T »]>±sTT. Ç˝≤ ôd’qT‡ Ä$wüÿs¡D\ >∑T]+∫q #·]Á‘·\T #·<äe&É+

<ë«sê |æ\¢ À¢ ôd’qT‡ |ü≥¢ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ä+, ôd’qT‡ n<Ûä j·Tq+ |ü≥¢ ÄdüøÏÔ ø£\T>∑T‘êsTT.

90

VI. |ü<äe ‘·s¡>∑‹ |üØø£å\T ` dü+düÿs¡D\T

õ.y=.j·T+.dt.q+.17, ‘˚~ : 14`05`2014q Á|üuÛÑT‘·«+ C≤Ø #˚dæq ñ‘·Ôs¡T«\ Á|üø±s¡+

9e, 10e ‘·s¡>∑‘·T\ |üØøå± dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫q $esê\T

A. ÄeX¯ ø£‘·

♦ Á|ü<Ûëq+>± bÕsƒ¡XÊ\ n+fÒ πøe\+ |üØø£å\≈£î dæ<äΔ+ #˚ùd dü+düú>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\πø |ü]$T‘·yÓTÆ |æ\¢\qT

j·÷+Á‹ø£+>± dæ<äΔ+ #˚j·T&É+ Ä+<√fi¯q ø£*–+#˚ n+X¯+. |ü⁄düÔø±\˝Àì $wüj·÷\qT ã{°º |ü{Ïº+#·&É+,

j·÷+Á‹ø£+>± dæ\ãdtqT |üP]Ô #˚j·T&É+ $<ë´ \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î @e÷Á‘·+ <√Vü≤<ä|ü&É<äT. bÕsƒ¡XÊ\ n+fÒ

|æ\¢ À¢ nH˚«wæ+#·&É+, #·]Ã+#·&É+, ]|òü¬sHé‡ |ü⁄düÔø±\T #·~y˚ ≤ #˚j·T&É+, $#·ø£åD≤ C≤„Hêìï ô|+bı+~+#˚ ≤

$X‚¢wüD≤ HÓ’|ü⁄D≤´\T n\e&˚ ≤ #˚j·T&É+ »s¡>±*. M{Ïì <äèwæº À ô|≥Tº≈£îqï|ü&ÉT Ç|ü&ÉTqï |üØø£å\ $<Ûëq+

e÷sê*‡ ñqï~.

♦ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À πøe\+ 10e ‘·s¡>∑‹ e÷Á‘·yT n‹ eTTK´yÓTÆq~>± uÛ≤$+∫ @<√ s¡ø£+>± |òü*‘ê\T kÕ~Û+#ê\H

<Û√s¡DÏ HÓ\ø=qï~. Bìe\¢ j·÷+Á‹ø£+>± dæ\ãdtqT ìsêΔ]+∫q düeTj·T+ ø£+fÒ eTT+<˚ ‘·÷‘·÷eT+Á‘·+>±

|üP]Ô #düTÔHêïs¡T. |æ\¢\≈£î Ä˝À∫+#˝≤, $X‚¢wæ+#˝≤, nq«sTT+#˝≤ nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#·&É+ Ò<äT. BìøÏ ã<äT\T>±

|æ\¢\T ¬>’&ÉT¢, Á|üX¯ï\ u≤´+≈£î\T, düº&û yÓT{°]j·Tfi¯flqT ÄÁX¯sTT+∫ ns¡úyÓTÆHê ø±≈£îHêï ã{°º|ü&ÉT‘·THêïs¡T. e÷s¡Tÿ\

ø√dü+, sê´+≈£î\ ø√dü+ n<˚|üì>± nHê˝À∫‘·+>± >∑+≥\ ‘·s¡ã&ç ¬>’&É¢‘√ ≈£îd”Ô|ü≥º&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. 10e

‘·s¡>∑‹ |üØø£å\≈£î $<ë´s¡Tú\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÉeTH˚ Á|üÁøÏj·T ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À eT]j·TT $<ë´s¡Tú\˝À rÁe

e÷qdæø£ ˇ‹Ô&ç, Ä+<√fi¯q\≈£î >∑T]#˚ùd Á|üÁøÏj·T>± ‘·j·÷¬s’+~. Bìe\¢ |æ\¢ À¢ düÔãΔ‘· HÓ\ø=ì e÷qdæø£+>±

ˇ‹Ô&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. bÕsƒ¡XÊ\\T C≤„Hês¡®q πø+Á<ë\≈£î ã<äT\T>± ø√∫+>¥ ôd+≥s¡¢ bÕÁ‘·≈£î |ü]$T‘·eTe⁄‘·THêïsTT.

Bìï ìyê]+#·&É+ n‘· +‘· ÄeX¯ ø£+.

♦ ã{°º $<ÛëHê\ <ë«sê |æ\¢\T e÷s¡Tÿ\T bı+~q|üŒ{Ïø° yê] yêdüÔe X¯øÏÔ kÕeTsêú \T ãVæ≤s¡Z‘·+ ø±e&É+ Ò<äT.

|æ\¢\ e÷s¡Tÿ\qT yêdüÔe C≤„q+>±, XøÏÔ kÕeTsêú \T>± |ü]>∑DÏ+∫ yê]ô|’q n~Ûø£ uÛ≤sêìï yÓ÷|ü&É+, yê] qT+&ç

n‹>± Ä•+#·&É+ e\¢ ô|’ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ |æ\¢\T á n+#·Hê\qT n+<äTø√ Òø£ yÓ’|òü ≤´\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. ø=ìï

dü+<äsê“¤\˝À nyê+#Û· j·T dü+|òüT≥q\≈£î bÕ\Œ&ÉT‘·THêïs¡T. Bìï ìyê]+∫ |üØø£å\T |æ\¢\ jÓTTø£ÿ yêdüÔe X¯øÏÔ

kÕeTsêú \qT, $X‚¢wüD, nq«sTT+#˚ X¯≈£îÔ\qT ãVü≤s¡Z‘·|ü]#˚$>± dü+düÿ]+#·ã&Ü*.

91

♦ bÕsƒ¡XÊ\ |æ\¢\ düeTÁ>∑ n_Ûeè~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ »s¡>±\+fÒ |æ\¢\T XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>±,

kÕ+|ò æTø£+>±, uÛ≤y√<˚«>∑|üs¡+>±, HÓ ’‹ø£|üs¡+>± $$<Ûä ø£è‘ê´\˝À, ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À bÕ˝§ZHê*‡

ñ+≥T+~. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À πøe\+ uÛ≤wü\T, $C≤„qXÊÁdüÔ+, >∑DÏ‘·+, kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ e+{Ï bÕsƒ¡ $wüj·÷\πø

|ü]$T‘·yÓTÆ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq »s¡T>∑T‘·Tqï~. M{ÏH eT÷˝≤´+ø£q+ #düTÔHêï+. düVü≤bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\T>± uÛ≤$düTÔqï

yê´j·÷eT Äs√>∑ $<ä , ø£fi¯\T`kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä , ø£+|üP´≥sY |üì $<ä , $\Te\T`Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T e+{Ï

n+XÊ\qT ≈£L&Ü bÕsƒ¡ $wüj·÷\T>±H˚ |ü]>∑DÏ+∫ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq »s¡>±*. M{Ïì ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+

#˚j·÷*‡q nedüs¡+ ñqï~.

♦ bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À n‹ eTTK´yÓTÆq e´øÏÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡«Væ≤+#˚ $$<Ûä ø±s¡ ø£ ≤bÕ\ô|’qH˚

$<ë´s¡Tú\ n_Ûeè~Δ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ø±˙ <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ Á|ü‹ n+XÊìï |üØø£å\‘√ eTT&çô|{Ïº n_Ûeè~ΔøÏ

dü+ã+~Û+∫q ø±s¡´˝≤bÕ\qT yÓqTø£≈£î HÓ{Ïºy˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. Ç~ ˇø£ s¡ø£+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\qT

qeTàø£b˛e&Éy˚T. ñbÕ<Ûë´j·TT\qT q$Tà u≤<Ûä ‘·\T n|üŒ–+∫ \øå±´\qT ìsêΔ]ùdÔ Ç|ü&ÉTqï |ü]dæú‹ ø£+fÒ

yÓTs¡T¬>’q |òü*‘ê\T kÕ~Û+#·e#·TÃ. ø±ã{Ïº, eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT ≈£L&Ü á ø√D+˝À dü+düÿ]+#ê*‡q

nedüs¡+ ñ+~. nq>± πøe\+ |ü_¢ø |üØø£å\πø |üP]Ô uÛ≤s¡‘ê«ìï πø{≤sTT+#·≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À ≈£L&Ü ñ

bÕ<Ûë´j·TT&çì |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì ø=+‘· uÛ≤s¡‘ê«ìï n+‘·s¡Z‘· eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ ˝Ò<ë ìsêàD≤‘·àø£

eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ πø{≤sTT+#ê*‡ ñ+≥T+~.

♦ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&ÜìøÏ πøe\+ |üØø£å\πø |ü]$T‘·+ ø±e&É+ e\¢ |æ\¢\T

Ä+<√fi¯q≈£î, ˇ‹Ô&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. M{Ïì ìyê]+#·&ÜìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T n+XÊ\qT #˚sêÃ*‡ ñ+≥T+~.

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, Á|üjÓ÷>±\T, nôd’HéyÓT+≥T¢, |æ\¢\ H√{ŸãTø‡, |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT ≈£L&Ü

eT÷˝≤´+ø£q+˝À $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*‡ ñ+≥T+~.

B. H˚|ü<∏ä +

♦ ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+`2009, C≤rj·T $<ë´Á|üD≤[ø± #·Á≥+`2005 Á|üø±s¡+ eTq sêh+˝À sêh

$<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û |üÁ‘·+`2011qT s¡÷bı+~+#ês¡T. Bì Á|üø±s¡+ 1 qT+&ç 10e ‘·>∑s¡‹ es¡≈£î bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\qT

Ä<ÛäT˙ø£]+#ês¡T.

♦ á q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T ‘·s¡>∑‹ yêØ>±, düã®≈£îºyêØ>± ìsêΔ]+∫q kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq ø√dü+, |æ\¢ À¢ ãVüQeTTK

eT÷]ÔeT‘ê«ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, Ä˝À∫+|üCÒj·T&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ, $X‚¢wüD≤ kÕeTsêú \T yÓTT<ä\>∑T

yê{Ïì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ñ<›•+∫q$.

92

♦ sêh+˝Àì bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK˝À sêe\dæq e÷s¡TŒ#s¡TŒ\ >∑T]+∫ ø=ÿø£ÿ düã®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q Ä<Ûës¡|üÁ‘ê\qT

s¡÷bı+~+#·T≈£îHêï+. nfÒ¢ ã{°º $<ÛëHê\≈£î dü«dæÔ #Ó|ü⁄‘·÷ |üØø£å\ dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü Ä<Ûës¡|üÁ‘êìï

s¡÷bı+~+#·T≈£îHêï+.

♦ 2010 @Á|æ Ÿ e÷dü+ qT+&ç sêh+˝À 1 qT+&ç 8e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ neT\T

»s¡T>∑T‘·Tqï~. Bì˝À Á|ü•ï+# $<Ûëq+˝À e÷s¡TŒ »]–+~. ÁbÕC…≈£îº |üqT\≈£î, dü«j·T+ e´ø°Ôø£s¡D≈£î ÁbÕeTTK´‘·

Çe«ã&ç+~.

♦ ø£è‘ê´\T, dü+uÛ≤wüD\T, #·s¡Ã\T, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T, Á|üjÓ÷>±\ <ë«sê ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À

|æ\¢\T bÕ˝§ZH˚ $<ÛëHê\˝À |üP]Ô e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe&É+ »]–+~. Bìe\¢ $<ë´s¡Tú À¢ C≤„q ìsêàD+ »]π>

$<ÛëHê\˝À e÷s¡TŒ e∫Ã+~. á n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îqï|ü&ÉT 9, 10e ‘·s¡>∑‹ |üØø£å\˝À ≈£L&Ü

dü+düÿs¡D\T #˚|ü≥º&É+ nedüs¡+.

bÕsƒ¡XÊ\ Á|üD≤[ø£ À ô|’ e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD+>± bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±˝À¢, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ e÷s¡TŒ\T #√≥T

#düT≈£îHêïsTT. ø±ã{Ïº, eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+˝À ≈£L&Ü e÷s¡TŒ nìyês¡ yÓTÆq~. Ç+<äT˝À @ n+XÊ\qT eT÷˝≤´+ø£q+

#˚j·÷*? m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*? nuÛÑ düq+ yÓTs¡T>∑|üs¡T#·Tø√e&ÜìøÏ m≥Te+{Ï dü÷#·q\T Çyê«*? nH˚$

ÁbÕ<Ûëq´yÓTÆq$.

C. e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T

SSC dü+düÿs¡D\ Á|ü‹bÕ<ä\q≈£î mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. #˚|ü{Ïºq #·s¡ \T

♦ 10e ‘·s¡>∑‹ |üØø£å\˝À dü+düÿs¡D\ ÄeX¯ ø£‘· >∑T]+∫ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘·\T, $wüj·Tì|ü⁄DT\‘√ ôdô|º+ãsY

2013 e÷dü+˝À düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+∫ #·]Ã+#ês¡T.

♦ Á|üdüTÔ‘· CBSE |üØøå± $<ÛëHê\qT <äèwæº À ñ+#·Tø=ì dü+düÿs¡D\≈£î dü+ã+~Û+∫q H˚|ü<∏ë´ìï, nedüs¡yÓTÆq

n+XÊ\qT ìsêΔ]+#ês¡T.

♦ e÷dü+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± s¡÷bı+~+∫q Á|ü‹bÕ<äq\ >∑T]+∫ #·]Ã+#·&ÜìøÏ düã®≈£îºyêØ>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T,

ø=+‘·eT+~ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T, eT+&É\ $<ë´~Ûø±s¡T\T, ¬sdæ&Óì¸j·T Ÿ bÕsƒ¡XÊ\\ n~Ûø±s¡T\T, Áô|’y{Ÿ bÕsƒ¡XÊ\\

dü+|òüT Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ düe÷y˚XÊìï ìs¡«Væ≤+#ês¡T. á düe÷y˚X¯+˝À ÁbÕ<∏ä$Tø£ Á|ü‹bÕ<äq\T ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T.

♦ 2014 e÷]Ã, @Á|æ Ÿ e÷kÕ\˝À nìï õ˝≤¢ À¢ õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±s¡T\ Ä<Ûä«s¡ +˝À &ç.dæ.Ç._ <ë«sê 10e ‘·s¡>∑‹

|üØø£å\ dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫ mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. s¡÷bı+~+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£ Á|ü‹bÕ<äq\qT #·]Ã+∫ n_ÛÁbÕj·÷\T,

dü\Vü‰\T, dü÷#·q\‘√ ìy˚~ø£ s¡÷bı+~+∫ düeT]Œ+#ê\ì ø√sês¡T. Ç+<äTø£qT>∑TD+>± nìï õ˝≤¢ À¢ õ˝≤¢

$<ë´~Ûø±s¡T\T düe÷y˚XÊ\T ìs¡«Væ≤+∫ ìy˚~ø£\T düeT]Œ+#ês¡T.

93

♦ nfÒ¢ sêh+˝Àì nìï ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\≈£î ≈£L&Ü ÁbÕ<∏ä$Tø£ Á|ü‹bÕ<äq\qT |ü+|æ+∫ n<Ûä j·Tq+ #˚j·TeTì

ø√sês¡T. yês¡T n<Ûä j·Tq+ #dæq n+XÊ\qT #·]Ã+#·&ÜìøÏ ‘~. 26.04.2014 s√E mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. düe÷yX

eT+~s¡+˝À sêh+˝Àì ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òüT u≤<ÛäT´\‘√ düe÷y˚XÊìï ìs¡«Væ≤+#ês¡T.

♦ ô|’q ‘Ó*|æq n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ˇø=ÿø£ÿ n+XÊìï ì•‘·+>± |ü]o*+∫, $wüj·÷\qT Áø√&ûø£]+∫, $X‚¢wæ+∫

mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+#·&ÜìøÏ ‘·T~ Á|ü‹bÕ<äq\qT dæ<äΔ+ #˚dæ+~. n$:

Á|ü‹bÕ<äq\T

m) |ü]e÷D≤‘·àø£ n+XÊ\T:

1. ˇø=ø£ÿ düã®≈£îº≈£î ñ+&Ü*‡q ù||üs¡¢ dü+K´

` Á|üdüTÔ‘·+ 10e ‘·s¡>∑‹ |ü_¢ø |üØø£å\˝À ~«rj·T uÛ≤wü (‘Ó\T>∑T/ Væ≤+~) $TqVü‰sTT+∫ $T>∑‘ê nìï

düã®≈£îº\≈£î ¬s+&dæ ù||üs¡¢ #=|üq |üØø£å\T ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. n˝≤ ø±≈£î+&Ü ‘Ó\T>∑T, Væ≤+B, Ä+>∑¢+

düã®≈£îº\≈£î πø ù||üsYqT |ü_¢ø˘ |üØø£å À ìs¡«Væ≤+#ê*.

` uÛ≤ùw‘·s¡ $wüj·÷˝…’q $C≤„qXÊÁdüÔ+, kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ eT]j·TT >∑DÏ‘ê\˝À ¬s+&˚dæ ù||üs¡T¢

ñ+&Ü*. $C≤„qXÊÁdüÔ+˝À JeXÊÁkÕÔìøÏ, uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁkÕÔ\≈£î yπs«s¡T ù||üs¡T¢ ñ+&Ü*.

kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À uÛÑ÷>√fiXÊÁdüÔ+, ns¡úXÊÁdüÔ+ yÓTT<ä{Ï ù||üsY>±, bÂs¡XÊÁdüÔ+, #·]Á‘· ¬s+&Ée ù||üsY>±—

>∑DÏ‘·+˝À dü+K´\T, dü$T‘·T\T, ;»>∑DÏ‘·+, Áb˛Á¬>wüHé, ø√Ä]¶H˚{Ÿ C≤yÓTÁ{° yÓTT<ä{Ï ù||üsY>±,

C≤yÓTÁ{°, Á‹ø√D$T‹, yÓTqT‡πswüHé, kÕ+K´ø£XÊÁdüÔ+, dü+uÛ≤e´‘·, ¬s+&Ée ù||üsY>± ñ+{≤sTT. nsTT‘,

yÓTT<ä{Ï ù||üsY, ¬s+&Ée ù||üsYqT 50 e÷s¡Tÿ\ #=|üq ìs¡«Væ≤+∫Hê ø±ì ø=ÿø£ÿ ù||üsY À ñrÔs¡Tí\T

ø±e&ÜìøÏ 14 e÷s¡Tÿ\T bı+<ë*‡ ñ+≥T+~.

94

2. |üØø£å\T ` e÷s¡Tÿ\T

bÕsƒ¡ $wüj·÷\T

3. e÷s¡Tÿ\T ` uÛ≤s¡‘·«+

Á|ü‹ düã®≈£îº À 80% e÷s¡Tÿ\≈£î |ü_¢ø˘ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. $T>∑‘ê 20% e÷s¡Tÿ\qT ìsêàD≤‘·àø£

eT÷˝≤´+ø£q+ (Formative Assessment) <ë«sê πø{≤sTTkÕÔs¡T.

20% e÷s¡Tÿ\qT ˇø£ $<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À ìs¡«Væ≤+#˚ Hê\T>∑T ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\ dü>∑≥TqT

…øÏÿ+∫ »eT #˚kÕÔs¡T.

|æ\¢\≈£î |ü_¢ø˘ |üØø£å\˝À sêj·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq •ø£åD bı+<˚ ≤ yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£

eT÷˝≤´+ø£Hê\qT (Summative Assessment) ≈£L&Ü 80% e÷s¡Tÿ\πø Á|üXÊï|üÁ‘ê\T s¡÷bı+~+∫ |üØø£å\T

ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. $T>∑‘ê 20% e÷s¡Tÿ\qT n+‘·≈£îeTT+<äT ìs¡«Væ≤+∫q ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ Ä<Ûës¡+>±

πø{≤sTTkÕÔs¡T.

yÓTT<ä{Ï dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` 20% (FA) G 80% Á|üXÊï|üÁ‘ê\T.

¬s+&Ée dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ` 20% (FA) G 80% Á|üXÊï|üÁ‘ê\T.

düã®≈£îº yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\T |ü_¢ø˘ |üØø£å ìsêàD≤‘·àø£

e÷s¡Tÿ\T eT÷˝≤´+ø£q+ e÷s¡Tÿ\T

Á|ü<∏äeT uÛ≤wü (‘Ó\T>∑T/ Væ≤+B/ ñs¡÷› yÓTTˆˆ$) 100 e÷s¡Tÿ\T 80 20

~«rj·T uÛ≤wü (‘Ó\T>∑T/ Væ≤+B) 100 e÷s¡Tÿ\T 80 20

‘·èrj·T uÛ≤wü (Ä+>∑¢+) 100 e÷s¡Tÿ\T 80 20

>∑DÏ‘·+ ù||üsY 1 50 e÷s¡Tÿ\T 40 10

>∑DÏ‘·+ ù||üsY 2 50 e÷s¡Tÿ\T 40 10

uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·TqXÊÁdüÔ+ 50 e÷s¡Tÿ\T 40 10

JeXÊÁdüÔ+ 50 e÷s¡Tÿ\T 40 10

kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ ù||üsY 1 50 e÷s¡Tÿ\T 40 10

kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+ ù||üsY 2 50 e÷s¡Tÿ\T 40 10

yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\T 600 e÷s¡Tÿ\T 480 120

95

Á|ü‹ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À e÷s¡Tÿ\qT øÏ+~$<Ûä+>± πø{≤sTTkÕÔs¡T. n$:

10e ‘·s¡>∑‹˝À e#˚Ã |üØø£å\ dü+düÿs¡D\qT 9e ‘·s¡>∑‹˝À neT\T|üs¡#ê*. Bìe\¢ |æ\¢\≈£î 9e ‘·s¡>∑‹

qT+&˚ nuÛ≤´dü+ \_ÛdüTÔ+~.

|æ\¢\T ‘·|üŒìdü]>± Hê\T>∑T ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\≈£î Vü‰»s¡Tø±yê*‡ ñ+≥T+~. ˇø£y˚fi¯ |æ\¢\T

me¬s’Hê @<Ó’Hê dü+<äs¡“¤+>± ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\≈£î ¬>’sêΩ»s¡sTT‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·|üŒìdü]>±

yê]øÏ yÓ+≥H˚ eT∞fl ìs¡«Væ≤+∫ e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*‡ ñ+≥T+~.

4e ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ |òæÁãe] e÷dü+˝À ìs¡«Væ≤+∫q ‘·s¡yê‘· ]ø±s¡T¶\qT |ü]o*+∫ dü]#·÷dæ

á $esê\qT ÄHé …’Hé <ë«sê Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìsêΔ]+∫q bòÕsêà{Ÿ˝À |üØø£å\ uÀs¡T¶≈£î $esê\qT

düeT]Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~. BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø£+|üP´≥sY kÕ|òtºy˚sYqT ø£MTwüqsY, Á|üuÛÑT‘·« |üØø£å\ $uÛ≤>∑+

yês¡T #|ü&É‘ês¡T.

ìsêàD≤‘·àø£ (n+‘·s¡Z‘·) eT÷˝≤´+ø£q+ düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#˚ ≤ #·÷ùd u≤<Ûä ‘· Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ç<˚.

õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±] ¬s+&ÉT Ò<ë 3 eT+&É ≤\≈£î ø£ e÷&ÉπswüHé uÀs¡T¶qT @sêŒ≥T #kÕÔs¡T. á uÀs¡T¶ Àì

düuÛÑT´\T |æ\¢\≈£î πø{≤sTT+∫q e÷s¡Tÿ\qT n+<äTu≤≥T˝À ñqï ]ø±s¡T¶\T, |æ\¢\ ÁbÕC…≈£îº |üqT\T, |æ\¢\

sê‘· n+XÊ\‘√ b˛*Ã |ü]o*kÕÔs¡T. á ø£$T{° À Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\‘√bÕ≥T msTT&Ó&é/

]ø£¬>’ïCŸ¶ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î #Ó+~q nqTuÛÑeE„ …’q Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\qT ≈£L&Ü düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. Ms¡T

Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’y˚≥T bÕsƒ¡XÊ\\qT |ü]o*kÕÔs¡T. ñ|ü $<ë´XÊU≤~Ûø±] eT]j·TT õ˝≤¢ $<ë´ •ø£åD≤ dü+düú\ ñ

|üHê´dü≈£î\T eT+&É\ kÕúsTT˝À @sêŒ≥T #dæ e÷&ÉπswüHé ø£$T{° |ü]o*+∫q yê{Ï À ø=ìï+{Ïì sê´+&ÉyéT>±

|ü]o*+∫ ‘·eT |ü]o\q\qT Á|üuÛÑT‘·« |üØøå± $uÛ≤>±ìøÏ eT]j·TT Á|ü‹ì õ˝≤¢ $<ë´~ÛXÊU≤~Ûø±s¡T\≈£î

e.dü+. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q n+X+ e÷s¡Tÿ\T

uÛ≤cÕ $wüj·÷\˝À Á>∑+<∏ë\j·T eT]j·TT Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T n+fÒ ø£<∏ë

kÕVæ≤‘· +, u≤\kÕVæ≤‘· +, yêsêÔ |üÁ‹ø£\T e÷´>∑C…’qT¢ Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T

#·~$ ìy˚~ø£\T, düMTø£å\T sêdæ Á|ü<ä]Ù+#·&É+. $C≤„qXÊÁdüÔ+˝À

Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T>∑\>∑&É+— kÕ+|òæTø£XÊÁdüÔ+˝À #·<äe&É+, $X‚¢wæ+#·&É+

eT]j·TT Á|üdüTÔ‘· kÕe÷õø£ $wüj·÷\ô|’ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+— >∑DÏ‘·+˝À

$$<Ûä uÛ≤eq\≈£î dü+ã+~Û+∫q >∑DÏ‘· düeTdü \ ‘·j·÷Ø.

1 5

|æ\¢\T H√{Ÿ |ü⁄düÔø±\˝À kı+‘·+>± sêdæq n+XÊ\T (bÕsƒ¡+˝Àì

nuÛ≤´kÕ\≈£î dü«j·T+>± sêj·T&É+).

2 5

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T3 5

\|òüTT |üØø£å (dæ¢|t f…dtº)4 5

96

|ü+|ækÕÔs¡T. Ç<$<Ûä+>± sêh kÕúsTT˝À sêh $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD≤ dü+düú Á|ü‹ õ˝≤¢ À ø=ìï bÕsƒ¡XÊ\\qT

dü+<ä]Ù+∫ n+‘·s¡Z‘· eT÷˝≤´+ø£Hêìï |ü]o*+∫ CGE ≈£î Á|ü‹ì DEO \≈£î, RJD SE \≈£î |ü+|ü⁄‘·T+~.

ô|’q ‘Ó*|æq $<Ûä+>± e÷ì≥]+>¥ #j·T&ÜìøÏ ¬s+&ÉT Òø£ eT÷&ÉT eT+&É ≤\qT ø£ j·T÷ì{Ÿ>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.

ˇø£ ø£$T{° ø£ dü+ 10 qT+&ç 15 bÕsƒ¡XÊ\\ $esê\qT |ü]o*+#ê*‡ ñ+≥T+~.

4. ñrÔs¡í‘ê e÷s¡Tÿ\T

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ 20% e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+∫q|üŒ{Ïø° |æ\¢\T ‘·|üŒìdü]>± |ü_¢ø˘ |üØø£å≈£î

Vü‰»s¡Tø±yê*‡ ñ+≥T+~. |ü_¢ø |üØø£å\˝Àì ø=ÿø£ÿ düã®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q 80% e÷s¡Tÿ\≈£î nq>± 80

e÷s¡Tÿ\≈£î ø£ dü+ 28 e÷s¡Tÿ\T bı+~q|ü⁄&˚ ñrÔs¡í‘· bı+~q≥T¢>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

uÛ≤ùw‘·s¡ $wüj·÷\˝À Á|ü‹ düã®≈£îº≈£î 2 ù||üs¡T¢ ñ+{≤sTT. Á|ü‹ ù||üsYqT 50 e÷s¡Tÿ\≈£î ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. ø£qTø£

ˇø=ÿø£ÿ ù||üsY À 14 e÷s¡Tÿ\T bı+~‘H ñrÔs¡Tí …’q≥T¢. ø£yfi @<Ó’Hê ø£ ù||üsY À 14 e÷s¡Tÿ\T sê≈£î+fÒ

Ä ù||üsY≈£î eT∞fl |ü_¢ø˘ |üØø£å≈£î Vü‰»s¡T ø±yê*‡ ñ+≥T+~.

nsTT‘˚, ˇø=ÿø£ÿ düã®≈£îº À ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, |ü_¢ø˘ |üØø£å À bı+~q e÷s¡Tÿ\qT ≈£L&çq|ü&ÉT

‘·|üŒìdü]>± |æ\¢\T ø£ dü+ 35% e÷s¡Tÿ\T bı+<ë*. nq>± 35 e÷s¡Tÿ\T bı+~q|ü&˚ ñrÔs¡Tí\T

nsTTq≥T¢. |ü_¢ø˘ |üØø£å À¢ 28 e÷s¡Tÿ\T, Ç+≥s¡ï Ÿ |üØø£å\˝À 7 e÷s¡Tÿ\T bı+<ë*. nsTT‘˚, ìsêàD≤‘·àø£

eT÷˝≤´+ø£q+˝À |üP]Ô e÷s¡Tÿ\T bı+~Hê, |ü_¢ø |üØø£å À 28 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T bı+~‘ nqTrÔs¡Tí\T>±H

uÛ≤$kÕÔs¡T. n+<äTø£ì $<ë´s¡Tú\T |ü_¢ø˘ |üØø£å À¢, Ç+≥s¡ï˝Ÿ |üØø£å À¢ ≈£L&Ü ìπs›•+∫q e÷s¡Tÿ\T bı+<ë*.

~«rj·T uÛ≤wü À nq>± Væ≤+B, ‘Ó\T>∑T düã®≈£îº\˝À >∑‘·+˝À 20 e÷s¡Tÿ\T bı+~‘ ñrÔs¡Tí\T>± uÛ≤$+#yês¡T.

nsTT‘˚, ñbÕ<Ûë´j·T dü+|òü÷\ Á|ü‹ì<ÛäT\ Á|ü‹bÕ<äq\qT nqTdü]+∫ 2015 e÷]Ã |ü_¢ø˘ |üØø£å\ qT+&ç

Ç‘·s¡ düã®≈£îº\˝≤>±H˚ M{Ï À ‘·|üŒìdü]>± 35 e÷s¡Tÿ\T bı+~‘˚H˚ ñrÔs¡Tí\T>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

5. ~«rj·T uÛ≤wü À ñrÔs¡í‘ê e÷s¡Tÿ\T eT]j·TT dü+düÿ è‘·+

dü+düÿ è‘· uÛ≤wüqT ø±+b˛õ{Ÿ ø√s¡T‡>± ‘Ó\T>∑T‘√ ø£*|æ Hs¡TÃ≈£î+≥THêïs¡T. |ü_¢ø |üØø£å À BìøÏ 20 e÷s¡Tÿ\T

‘Ó\T>∑T≈£î 80 e÷s¡Tÿ\T ñ+≥THêïsTT. dü+düÿ è‘êìï πøe\+ e÷s¡Tÿ\ ø√düy˚T rdüT≈£î+≥THêïs¡T. Bì e\¢

dü+düÿ è‘·+ |ü≥¢, uÛ≤cÕ kÕeTsêú \ |ü≥¢ |æ\¢\≈£î m˝≤+{Ï ne>±Vü≤q sêe&É+ Ò<äT. BìøÏ ã<äT\T>±

dü+düÿ è‘· uÛ≤wüqT $&ç>± ~«rj·T uÛ≤wü>± H˚s¡TÃ≈£îH˚ ≤ #·s¡ \T #˚|ü{≤º*. nq>±, ø±+b˛õ{Ÿ ø√s¡T‡>±

‘Ó\T>∑T‘√bÕ≥T Hs¡TÃø√e&É+>±ì, ‘Ó\T>∑T |üØø£å‘√bÕfÒ 20 e÷s¡Tÿ\≈£î |üØø£å ìs¡«Væ≤+#·&É+>±ì »s¡>∑sê<äT.

Væ≤+B, ‘Ó\T>∑T ˝≤>± dü+düÿ è‘· uÛ≤wüqT ≈£L&Ü ÄdüøÏÔ ø£*–q |æ\¢\T ~«rj·T uÛ≤wü>± |üP]ÔkÕúsTT˝À

Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ M\T>± #·s¡ \T #|ü{≤º*. |ü_¢ø |üØø£å À ≈£L&Ü dü+düÿ è‘· uÛ≤wü ÀH düe÷<ÛëHê\T sêj·÷*‡

ñ+≥T+~.

97

6. Áπ>&ç+>¥ $<Ûëq+

Á|üdüTÔ‘·+ 10e ‘·s¡>∑‹ |üØø£å\˝À neT\T|üs¡TdüTÔqï Áπ>&ç+>¥ $<Ûëq+ u≤>∑Tqï|üŒ{Ïø° Áπ>&ç+>¥ ø√dü+ ìsêΔ]+∫q

e÷s¡Tÿ\ ÁX‚DÏì øÏ+~$<Ûä+>± neT\T|ü]ùdÔ u≤>∑T+≥T+~.

≈£î´eTT Ò{Ïyé Áπ>&é bÕsTT+≥¢ dü>∑≥TqT, dü>∑≥T Áπ>&ÉT bÕsTT+≥¢ Ä<Ûës¡+>± ìsêΔ]kÕÔs¡T.

6. n<äq|ü⁄ bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\T (Other curricular subjects) ` eT÷˝≤´+ø£q+

sêh+˝À bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø± dü+düÿs¡D\˝À uÛ≤>∑+>± 1 qT+&ç 8e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î yê´j·÷eT Äs√>∑ $<ä ,

ø£fi¯\T`kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä , |üì`ø£+|üP´≥sY $<ä , $\Te\T`Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T n+XÊ\qT ≈£L&Ü bÕsƒ¡

$wüj·÷\T>±H˚ uÛ≤$+∫ M{ÏøÏ ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£+q+ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T. ø±ã{Ïº 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ≈£L&Ü

Ç< ˚$< Û ä+>± eT÷˝≤´+ø £q+ # ˚j ·÷*‡ ñ+≥T+~. ˇø=ÿø £ ÿ <ëìø Ï 50 e÷s ¡ T ÿ\T

ñ+{≤sTT. |æ\¢ À¢ dü+|üPs¡í eT÷]ÔeT‘·« n_Ûeè~Δ ø√dü+, düè»Hê‘·àø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T, eT+∫ yÓ’Ks¡T\T, o\

ìsêàD+, Je HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+ ø√dü+ á $wüj·÷\T bÕsƒ¡XÊ\ Á|üD≤[ø£ À #˚s¡Ãã&çq$.

á ø±s¡ Áø£e÷\qT neT\T|üs¡Ã&ÜìøÏ ne\+_+#ê*‡q #·s¡ \T:

n+XÊ\ yêØ>± 1 qT+&ç 10 ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£î dæ\ãdt ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.

n+XÊ\ yêØ>± 1 qT+&ç 10 ‘·s¡>∑‘·T\ es¡≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø£s¡B|æø£\T ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î M{Ï MT<ä •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\T #˚|ü{≤º*.

ø£fi\T`kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä ô|’ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–ì, Ä&çjÓ÷, M&çjÓ÷ dæ.&ç\qT ‘·j·÷s¡T #dæ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î

|ü+|æ+#ê*.

Äs√>∑ $<ä , Áø°&É\T, ø£+|üP´≥sY $<ä `|üì$<ä ≈£î dü+ã+~Û+∫q bÕsƒ¡ kÕeTÁ–ì bÕsƒ¡XÊ\\≈£î n+~+#ê*.

Áπ>&ÉT uÛ≤cÕ $wüj·÷\˝À e÷s¡Tÿ\T (100) uÛ≤ùw‘·s¡ $wüj·÷\˝À e÷s¡Tÿ\T (50) Áπ>&é bÕsTT+≥T¢

A1 91 qT+&ç 100 46 qT+&ç 50 e÷s¡Tÿ\T 10

A2 81 qT+&ç 90 e÷s¡Tÿ\T 41 45 e÷s¡Tÿ\T 9

B1 71 qT+&ç 80 e÷s¡Tÿ\T 36 40 e÷s¡Tÿ\T 8

B2 61 qT+&ç 70 e÷s¡Tÿ\T 31 35 e÷s¡Tÿ\T 7

C1 51 qT+&ç 60 e÷s¡Tÿ\T 26 30 e÷s¡Tÿ\T 6

C2 41 qT+&ç 50 e÷s¡Tÿ\T 21 25 e÷s¡Tÿ\T 5

D1 35 qT+&ç 40 e÷s¡Tÿ\T 18 20 e÷s¡Tÿ\T 4

D2 0 qT+&ç 34 0 ` 17 e÷s¡Tÿ\T 3

98

bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ À uÛ≤>∑+>± á Hê\T>∑T $wüj·÷\˝À Á|üdüTÔ‘·+ 1 qT+&ç 8 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î neT\e⁄‘·Tqï

eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\qT 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î ≈£L&Ü neT\T#˚j·÷*. Á|ü‹ n+XÊìøÏ 50 e÷s¡Tÿ\T

πø{≤sTT+#ê*.

10e ‘·s¡>∑‹ e÷s¡Tÿ\ yÓTyÓ÷sê+&É+˝À á n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q Áπ>&ÉT $esê\qT bı+<äT|üs¡#ê*.

(dæ._.mdt.Ç 9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î e÷~]).

á Hê\T>∑T n+XÊ\˝À |ü_¢ø˘ |üØø£å\T ñ+&Ée⁄. yÓTT<ä{Ï, ¬s+&Ée ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\ dü>∑≥T

e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+∫ Áπ>&ÉT\qT πø{≤sTTkÕÔs¡T. á $esê\qT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT

ÄHé …’Hé <ë«sê |üØø£å\ $uÛ≤>±ìøÏ |ü+|ækÕÔ&ÉT.

á ø±s¡ Áø£e÷\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\T #˚j·TT≥≈£î ñbÕ<Ûë´j·TT\ n_Ûs¡T∫ì ã{Ïº Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT

yê]øÏ u≤<Ûä ‘·\qT n|üŒ–+#ê*. Ç~ kÕ<Ûä +ø±ì |üø£å+˝À øÏ+~ $<Ûä+>± u≤<Ûä ‘·\qT πø{≤sTT+#ê*. ñ<ë:

` $\Te\ $<ä `Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T: uÛ≤c˛bÕ<Ûë´j·TT\≈£î/ kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î.

` ø£fi¯\T`kÕ+düÿ è‹ø£ $<ä : uÛ≤c˛bÕ<Ûë´j·TT\≈£î/ kÕ+|òæTø£ XÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î.

` |üì`ø£+|üP´≥sY $<ä : uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq/ JeXÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î.

` yê´j·÷eT`Äs√>∑ $<ä : yê´j·÷eT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î (yê´j·÷eT ñbÕ<Ûë´j·TT\T Òì |üø£å+˝À

JeXÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ πø{≤sTT+#ê*).

10e ‘·s¡>∑‹ e÷s¡Tÿ\ yÓTyÓ÷˝À M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q Áπ>&ÉT $esê\T ≈£L&Ü qyÓ÷<äT #˚j·÷*‡

ñ+≥T+~.

M{ÏøÏ |ü_¢ø˘ |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D ñ+&É<äT. yÓTT<ä{Ï dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+, ¬s+&Ée dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£

eT÷˝≤´+ø£q+ dü+<äs¡“¤+>± e÷s¡Tÿ\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT Ò πø{≤sTTkÕÔs¡T. M{Ï dü>∑≥TqT …øÏÿ+∫

Áπ>&ÉT $esê\T ÄHé …’Hé <ë«sê bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT $esê\qT düeT]Œ+#ê*‡ ñ+≥T+~.

8. |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D s√E\T ` düeTj·T+

>∑‘·+˝À˝≤>±H˚ s√Eø=ø£ |üØø£å #=|üq ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T (kÕ<Ûës¡D ôd\e⁄\T $TqVü‰sTT+∫).

uÛ≤ùw‘·s¡ |üØø£å≈£î 2.30 >∑+≥\ düeTj·T+ ñ+≥T+~. nfÒ¢ Á|ü‹ |üØø£å À Á|üXÊï|üÁ‘êìï #·<äe&ÜìøÏ, ns¡ú+

#düTø√e&ÜìøÏ n<äq+>± 15 ì$TcÕ\ düeTj·÷ìï πø{≤sTTkÕÔs¡T. uÛ≤cÕ |üØø£å\≈£î 3 >∑+ˆˆ\T düe÷<ÛëHê\T

sêj·T{≤ìøÏ 15 ìˆˆ\T Á|üX¯ï|üÁ‘êìï #·<äe{≤ìøÏ ÇkÕÔs¡T.

_) >∑TD≤‘·àø£ n+XÊ\T

1. Á|üXÊï|üÁ‘ê\T ` dü«uÛ≤e+ eT]j·TT Á|üX¯ï\ dü«uÛ≤eeTT

|ü_¢ø |üØø£å\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üXÊï|üÁ‘ê\˝Àì Á|üXï\T C≤„|üø£eTT+#·Tø=ì sêj·T&ÜìøÏ, ã{°º|ü{Ïº sêj·T&ÜìøÏ

M\T>± ñ+&É≈£L&É<äT. á Á|üXï\T |æ\¢\T Ä˝À∫+∫ sêùd˝≤ ñ+&Ü*. Á|üXï\T $X‚¢wüD≤‘·àø£+>±, nq«sTT+∫

sêùd˝≤ ñ+&Ü*. Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T πø s¡ø£+>± sêj·T&ÜìøÏ ã<äT\T ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã˝≤

Á|üXï\ dü«uÛ≤e+ ñ+&Ü* (open ended questions/ analytical questions/ thought provoking and appli-cation oriented questions).

99

ˇø£kÕ] |ü_¢ø˘ |üØø£å À e∫Ãq Á|üX¯ï\T m{Ïº |ü]dæú‘·T\˝À eTs=ø£kÕ] |ü⁄qsêeè‘·+ ø±sê<äT.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì nuÛ≤´kÕ\˝À Ç∫Ãq Á|üX¯ï\T m{Ïº |ü]dæú‘·T\˝À ñqï$ ñqï≥T¢>± |ü_¢ø˘ |üØø£å\˝À

Çe«sê<äT. Ç˝≤+{Ï dü«uÛ≤e+ ñqï Ç‘·s¡ Á|üX¯ï\qT s¡÷bı+~+∫ Çyê«*. Á|üX¯ï\T ‘·|üŒìdü] ìs¡ísTT+∫q

$<ë´Á|üe÷D≤\ø£qT>∑TD+>± ñ+fÒ.

2. $<ë´Á|üe÷D≤\T/ kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú \T

|ü_¢ø˘ |üØø£å\˝Àì Á|üX¯ï\T Äj·÷ düã®≈£îº\≈£î ìsêΔ]+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\T/ kÕ~Û+#ê*‡q kÕeTsêú \≈£î

dü+ã+~Û+∫qyÓ’ ñ+&Ü*.

Äj·÷ düã®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕeTsêú \≈£î uÛ≤s¡‘ê«ìï ìsêΔ]+∫ yê{Ï Á|üø±s¡+ Á|üXï\qT s¡÷bı+~+#ê*.

3. Á|üX¯ï\ dü+K´

yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üXï\T (Essay type questions): M{ÏøÏ 10 qT+&ç 12 yêø±´\T Ò<ë eT÷&ÉT qT+&ç

Hê\T>∑T ù|sê\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·÷*‡ ñ+≥T+~.

\|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T (Short Answer Questions): M{ÏøÏ 4 qT+&ç 5 yêø±´\T Ò<ë ˇø£ ù|sê˝À

düe÷<Ûëq+ sêj·÷*‡ ñ+≥T+~.

n‹ \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T (Very Short Answer Questions): M{ÏøÏ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT yêø±´\˝À

düe÷<ÛëHê\T sêj·÷* Ò<ë \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T (Objective types qurestions)/ ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T

(MCQs).

4. Á|üX¯ï\T ` neø±X¯+ (choice)

Á|ü‹ Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À yê´düs¡÷|ü Á|üXï\≈£î n+‘·s¡Z‘·+>± m+|æø£ #düTø=ì (internal choice) sêùd neø±X+

Çe«e#·TÃ. nq>± @<Ó’Hê ˇø£ yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ïqT Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT n<äq|ü⁄ Á|üX¯ïqT n&É>±*. á ¬s+&ç+{Ï À

@<Ó’Hê ˇø£ Á|üX¯ïqT m+|æø£ #˚düTø=ì »yêãT sêj·T&ÜìøÏ neø±X¯+ Çyê«*.

\|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\≈£î m+|æø£ #˚düTø=H˚ neø±X¯+ Ò<äT.

uÛ≤ùw‘·s¡ |üØø£å\˝À Á|üXï\T á øÏ+~ s¡÷bÕ˝À¢ ñ+{≤sTT.

` yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T

` \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T

` n‹ \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T

` @ø£yêø£ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T eT]j·TT ãVüQfiË’∫Ã¤ø£

Á|üX¯ï\T

uÛ≤s¡rj·T uÛ≤cÕ |üØø£å À¢

` |üsƒ¡Hêe>±Vü≤q (n‹ \|òüTT /

ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ / Á|ü‹|ü<ës¡ú |ü<ä uÛ≤e

Á|üX¯ï\T)

` sê‘· (kı+‘·e÷≥˝À¢) (\|òüTT /

yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T)

` düè»Hê‘·àø£‘·

` |ü<äC≤\+, yê´ø£s¡D+ (n‹ \|òüTT

/ ãVüQfiË’∫Ã¤ø£)

100

5. Á|üX¯ï\T ` uÛ≤s¡‘·«+

>∑‘·+˝À e÷~]>± bÕsƒê\ yêØ>± Á|üX¯ï\≈£î uÛ≤s¡‘·«+ πø{≤sTT+#·sê<äT. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì y˚{Ï qT+&Ó’Hê

Á|üX¯ï\T kÕeTsêú \ Ä<Ûës¡+>± sêe#·TÃ.

Á|üXÊï|üÁ‘ê\T s¡÷bı+~+#˚≥|ü&ÉT uÛ≤s¡‘·« |ü{Ïºø£\T <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*. n$:

Á|üX¯ï\T s¡ø±\T (yê´düs¡÷|ü, \|òüTT düe÷<Ûëq, n‹ \|òüTT düe÷<Ûëq, \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T)

kÕeTsêú \ yêØ>± Á|üX¯ï\T (@ kÕeTsêú ìøÏ mìï e÷s¡Tÿ\T, mìï Á|üX¯ï\T)

6. düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ πø »yêãT |üÁ‘·+ (single booklet)

Á|üdüTÔ‘·+ 10e ‘·s¡>∑‹ |ü_¢ø˘ |üØø£å\˝À »yêãT\T sêj·T&ÜìøÏ Á|ü<Ûëq »yêãT|üÁ‘·+‘√bÕ≥T nedüs¡yÓTÆ‘˚

n<äq|ü⁄ »yêãT|üÁ‘ê\qT ≈£L&Ü n+~düTÔHêïs¡T. M{ÏøÏ |ü]$T‹ Ò<äT. nìï düã®≈£îº\˝À \øå±´‘·àø£, \|òüTT

düe÷<Ûëq, n‹ \|òüTT düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\‘√bÕ≥T yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T ñ+≥THêïsTT. ˇø=ÿø£ÿ

yê´düs¡÷|ü düe÷<Ûëq Á|üX¯ï≈£î ≈£L&Ü mìï yêø±´˝À¢ »yêãT sêj·÷˝À Á|üXÊï|üÁ‘·+˝ÀH˚ dü÷#·q*düTÔHêïs¡T.

nsTT‘˚, dü÷∫+∫q $<Ûä+>± »yêãT\T sêj·T&ÜìøÏ ã<äT\T ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T n|ü]$T‘·+>± n<äq|ü⁄

»yêãT|üÁ‘ê\qT ≈£L&Ü $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À Ç$ nÁø£e÷\≈£î ‘ê$düTÔHêïsTT. M{Ïì

ìyê]+#·&ÜìøÏ dü÷∫+∫q$<Ûä+>± |æ\¢\T »yêãT\T sêùd$<Ûä+>± Á|ü<Ûëq »yêãT|üÁ‘·+˝ÀH˚ »yêãT\T

sêùd˝≤ πø »yêãT|üÁ‘êìï ‘·–qìï ù|J\‘√ (single booklet) Çyê«\ì ìs¡ísTT+#ês¡T.

7. »yêãT |üÁ‘ê\qT ~<ä›&É+

Á|ü‹ s√E ø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ<äj·T+ 20 »yêãT |üÁ‘ê\qT, eT<Ûë´Vü≤ï+ 20 »yêãT |üÁ‘ê\qT ~<ë›*‡

ñ+≥T+~. nq>± ˇø£ s√E 40 »yêãT |üÁ‘ê\T e÷Á‘·y˚T ~<ë›*. m+<äTø£q>± Á|üX¯ï\T Ä˝À∫+|üCÒùd

Ø‹˝À, ãVüQfi¯ düe÷<ÛëHê\T e#˚Ã˝≤ ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº C≤Á>∑‘·Ô>± |æ\¢\T sêdæq »yêãT\qT ~<ë›*‡

ñ+≥T+~.

|ü_¢ø |üØø£å nq+‘·s¡+ nedüs¡yÓTÆ‘ »yêãT |üÁ‘ê\qT eT∞fl ~<› neø±X+ ≈£L&Ü ø£*Œ+#ê*. Ç|üŒ{Ïes¡≈£î

πøe\+ eT∞fl e÷s¡Tÿ\qT …øÏÿ+#˚ |ü<äΔ‹ e÷Á‘·y˚T ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~.

»yêãT |üÁ‘ê\qT ~<ä›&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT SCERT s¡÷bı+~+#ê*. Ç+<äTø√dü+

ˇø=ÿø£ÿ s¡ø£yÓTÆq Á|üX¯ï≈£î düe÷<ÛëHê\qT sêùd $<ÛëHê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&ÜìøÏ dü÷∫ø£\T

s¡÷bı+~+#ê*. >∑‘·+˝À »yêãT\qT eTT+<ädüTÔ>±H dæ<äΔ+ #dæ ªªø° ù||üsYμμ Á|üø±s¡+ ù||üs¡T¢ ~<›yês¡T. BìøÏ

ã<äT\T>± |æ\¢\T kı+‘·+>± sêj·T&Üìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+, yê] e´ø°Ôø£s¡D X¯øÏÔì, $X‚¢wüD≤X¯øÏÔì,

d”«j·Ts¡#·HêX¯øÏÔì, nq«sTT+#˚X¯øÏÔì, $e]+#˚ X¯øÏÔì dü]>±Z eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#˚ ≤

düã®≈£îº yêØ>± dü÷∫ø£\qT e÷s¡Z<äs¡Ùø±˝À bı+<äT|üs¡#ê*.

8. S.S.C. e÷s¡Tÿ\ yÓTyÓ÷

øÏ+<ä dü÷∫+∫q $<Ûä+>± S.S.C. e÷s¡Tÿ\ <Ûäèe|üÁ‘ê\T ñ+{≤sTT.

PART-I. – $<ë´]ú kÕ<Ûës¡D düe÷#ês¡+.

101

PART-II. – Äj·÷ $wüj·÷\≈£î Áπ>&ÉT¢ (uÛ≤wü, uÛ≤ùw‘·sê\≈£î ìsêàD≤‘·àø£ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ |üØø£å\≈£î

Áπ>&ÉT¢)

PART-III. – düVü≤bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ ø±s¡ Áø£e÷\≈£î |òü*‘ê\ $es¡D. yÓTyÓ÷ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À Áπ>&ÉT¢, yê{ÏøÏ

dü+ã+~Û+∫q bÕsTT+≥¢ $esê\qT bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T.

9. •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\T

q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ô|’q, yê{Ïì $ìjÓ÷–+#ê*‡q rs¡Tô|’q ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düeTÁ>∑+>± •ø£åD ìs¡«Væ≤+#ê*.

nfÒ¢ kÕeTsêú \ yêØ>± |æ\¢\≈£î nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#˚ ≤ •ø£åD Çyê«*.

10e ‘·s¡>∑‹ |ü_¢ø˘ |üØø£å\˝Àì Á|üXÊï|üÁ‘ê\ dü«uÛ≤e+, yê{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd $<ÛëHê\ >∑T]+∫

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, n~Ûø±s¡T\≈£î •ø£åD ìs¡«Væ≤+#ê*.

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Vü≤D, n<äq|ü⁄ bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D, M{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #j·T&É+,

Ä $esê\qT ÄHé …’Hé <ë«sê düeT]Œ+#˚ $<ÛëHê\ >∑T]+∫ $<ë´XÊK˝Àì n~Ûø±s¡T\‘√ yÓTT<ä\Tø=ì

ñbÕ<Ûë´j·TT\ es¡≈£î n+<ä]ø° •ø£åD Çyê«*.

10e ‘·s¡>∑‹ |üØø£å\˝À dü+düÿs¡D\T 2015 e÷]Ã˝À ìs¡«Væ≤+# |ü_¢ø |üØø£å\ qT+&ç neT\T˝ÀøÏ edüTÔqï+<äTq

2014 pHé e÷dü+ qT+& •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\ô|’ <äèwæºô|{≤º*. πøkÕ] nìï n+XÊ\ô|’ •ø£åD Çe«≈£î+&Ü

•ø£åD≤+XÊ\qT $uÛÑõ+∫ pHé qT+&ç &çôd+ãsY À>± •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\qT ¬s+&ÉT eT÷&ÉT $&É‘·\T>±

ìs¡«Væ≤ùdÔ u≤>∑T+≥T+~.

HÓ\ø=ø£kÕ] f…*ø±qŒ¤¬sHé‡ <ë«sê ñbÕ<Ûë´j·TT\+<ä]ø° 10e ‘·s¡>∑‹ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T, |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D,

eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T, |æ\¢\ nuÛÑ düHê düeTdü \T yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ô|’q •ø£åD Çe«&É+‘√bÕ≥T dü+<Vü‰\qT

ìeè‹Ô #˚j·÷*.

1e, 2e dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ Á|üXÊï|üÁ‘ê\T ≈£L&Ü |ü_¢ø˘ |üØø£å À e÷~]>±H˚ s¡÷bı+~+∫

|üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*. 1e dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q »yêãT |üÁ‘ê\qT

ñbÕ<Ûë´j·TT\T ~~›q ‘·s¡yê‘· |ü]o*+∫ M{Ï Àì À≥TbÕ≥¢qT $X‚¢wæ+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\T e÷s¡Z<äs¡Ùø±\

Á|üø±s¡+ |ü_¢ø˘ |üØø£å\˝À »yêãT |üÁ‘ê\qT ~<› ≤ dü÷#·q*e«&É+ Ò<ë •ø£åD Çe«&É+ #˚j·÷*.

10e ‘·s¡>∑‹ |ü_¢ø |üØø£å À¢ e#Ã Á|üXï\ dü«uÛ≤e+ >∑T]+∫ n+<ä]øÏ ns¡úeTjT´˝≤ #j·T&ÜìøÏ mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.

düã®≈£îº yêØ>± qeT÷Hê Á|üXÊï|üÁ‘ê\T s¡÷bı+~+∫, M{Ïô|’q •ø£åD Çyê«*. nfÒ¢ |üØø£å\ dü+düÿs¡D\

>∑T]+∫ ø£s¡B|æø£ ‘·j·÷s¡T#˚dæ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î n+~+#ê*.

10. &ç.dæ.Ç._. u≤<Ûä ‘·\T

eT+∫ nqTuÛÑe+ eT]j·TT $wüj·Tì|ü⁄DT\T, õ˝≤¢˝Àì bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘·\T, SRG düuÛÑT´\T,

uÀ<ÛäH√bÕ<Ûë´j·TT\T, nqTuÛÑeE„ …’q ñbÕ<Ûë´j·TT\qT ø£\T|ü⁄ø=ì 10`15 eT+~‘√ &ç.dæ.Ç._. ø£$T{°ì

s¡÷bı+~+#ê*. Ç~ Á|ü‹ düu…®≈£îº≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± ñ+&Ü*. nø£&É$Tø˘ n+XÊ\ô|’ |ü≥Tº ñqï ˇø£

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&çì &ç.dæ.Ç._. ÇHé#ê]®>± ìj·T$T+#ê*. &ç.dæ.Ç._. À ñqï $wüj·Tì|ü⁄DT\T e÷&ÉπswüHé

uÀs¡T¶ À ≈£L&Ü düuÛÑT´\T>± ìj·T$T+#·e#·TÃ. á düuÛÑT´\qT bÕsƒ¡XÊ\\≈£î |ü+|æ neT\jT´ |üØøå± $<ÛëHê\qT

102

e÷ì≥]+>¥ #˚sTT+#ê*. &ç.dæ.Ç._. ôdÁø£≥Ø eT]j·TT $wüj·Tì|ü⁄DT\≈£î mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï yê]#˚ •ø£åD

Ç|æŒ+∫ õ˝≤¢ kÕúsTT˝À ˇø£ eT+∫ ]k˛sY‡ Á>∑÷|t>± ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.

9, 10e ‘·s¡>∑‘·T\≈£î Á|üXÊï|üÁ‘ê\qT (|ü_¢ø˘ |üØø£å\T $TqVü‰sTT+∫) s¡÷bı+~+#˚ u≤<Ûä ‘·qT &ç.dæ.Ç._

#˚|ü{≤º*. M{Ïì bÕsƒ¡XÊ\≈£î |ü+ù| u≤<Ûä ‘· ≈£L&Ü &ç.dæ.Ç._. <ë«sê »s¡>±*.

Á|üXÊï|üÁ‘ê\qT &ç.dæ.Ç._. s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ Äj·÷ õ˝≤¢\˝À bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£ s¡#·sTT‘·\T, $wüj·Tì|ü⁄DT\T,

ñbÕ<Ûë´j·T $<ë´ uÀ<Ûä≈£î\T, nqTuÛÑeE„ …’q ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ düã®≈£îº yêØ>± @s¡Œ&çq ãè+<ë\T, Á|üXï|üÁ‘ê\qT

‘·j·÷s¡T#kÕÔsTT. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À »]π> m+|æø£ &Ó’{Ÿ‡, dæ.{Ï.Ç., ◊[email protected].Ç. \ <ë«sê õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±]

eT]j·TT ñ|ü $<ë´XÊU≤~Ûø±] Ä<Ûä«s¡ +˝À »s¡>±*.

&ç.dæ.Ç._. Á|üXÊï|üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ eTT+<äT õ˝≤¢ Àì $$<Ûä bÕsƒ¡XÊ\\ qT+&ç ÄdüøÏÔ ø£*–q

ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ Á|üXÊï|üÁ‘ê\qT s¡÷bı+~+∫ &ç.dæ.Ç._. øÏ |ü+ù|˝≤ #·s¡ \T #˚|ü{≤º*.

Ç˝≤ e∫Ãq Á|üXÊï|üÁ‘ê\qT düã®≈£îºyêØ ãè+<ë\T |ü]o*+∫ eT+∫ Á|üX¯ï\‘√ ≈£L&çq Á|üXÊï|üÁ‘ê\qT

s¡÷bı+~+∫ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hêìï ìs¡«Væ≤+#ê*.

&ç.dæ.Ç._. õ˝≤¢ À¢ |üØøå± $<ÛëHê\ô|’, Á|üXÊï|üÁ‘ê\ eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ôd$THês¡T¢ eT]j·TT

•ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\T, Ç‘·s¡ ne>±Vü≤q dü<ädüT‡\T @sêŒ≥T #˚j·÷*.

mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï Á|ü‹ õ˝≤¢ Àì &ç.dæ.Ç._.\ |üìrs¡TqT e÷ì≥]+>¥ <ë«sê düMTøÏå+#ê*.

11. Ç‘·s¡eTT\T

2015 e÷]Ã e÷dü+˝À ìs¡«Væ≤+#˚ |ü_¢ø˘ |üØø£ å\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+düÿs¡D\ >∑T]+∫

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î eTT+<ädüTÔ>± ne>±Vü≤q @s¡Œ&˚ ≤ õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±s¡T\T, ÁbÕ+rj·T

dü+j·TTø£Ô dü+#ê\≈£î\T $<ë´ dü<ädüT‡\qT, ø±s¡ XÊ\\qT ìs¡«Væ≤+#ê*.

Á|ükÕs¡ e÷<Ûä e÷\ <ë«sê n+<ä]ø° ne>±Vü≤q @s¡Œ&˚ ≤ Á|ü#ês¡+ #Ój·÷´*.

10e ‘·s¡>∑‹ |üØø£å\ >∑T]+∫ nedüs¡yÓTÆq düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T, dü\Vü‰\T, dü÷#·q*e«&ÜìøÏ õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±]

ø±sê´\j·T+˝À Ò<ë õ˝≤¢ $<ë´•ø£åD≤ dü+düú Ò<ë _.Ç&ç. ø£fi≤XÊ\˝À Á|ü‘˚ ø£ πø+Á<ëìï @s¡Œs¡#ê*.

|üØø£å\≈£î dü+ã+~Û+∫ dü$es¡yÓTÆq $esê\‘√ ø£ |ü⁄düÔø£+ Á|ü#·T]+#ê*. B+{À¢ qeT÷Hê Á|üXÊï|üÁ‘ê\qT

≈£L&Ü bı+<äT|üs¡#ê*. eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T, yê{Ï dü÷∫ø£\T ≈£L&Ü #˚sêÃ*.

$<ÛäT\T, u≤<Ûä ‘·\T

mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï:

♦ mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï dü+#ê\≈£î\T |üØøå± dü+düÿs¡D\ô|’ Á|üuÛÑT‘·« |üØøå± dü+#ê\≈£î\‘√ #·]Ã+∫ ‘·–q Á|ü‹bÕ<äq\T

s¡÷bı+~+∫ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ ø£MTwüqsY <ë«sê Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ düeT]Œ+#ê*.

103

♦ á |üØøå± dü+düÿs¡D\ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eT]j·TT $<ë´XÊK n~Ûø±s¡T\≈£î, |üs¡ y˚ø£åD dæã“+~øÏ düã®≈£îº

yêØ>± ø£s¡B|æø£\T eT]j·TT ‘·–q dü÷#·q\T s¡÷bı+~+#ê*.

♦ »yêãT |üÁ‘ê\qT ~<ä›&ÜìøÏ ‘·–q e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT s¡÷bı+~+∫ ñbÕ<Ûë´j·T ø£s¡B|æø£ À bı+<äT|üs¡#ê*.

♦ á |üØøå± dü+düÿs¡D\ neT\T≈£î nedüs¡eTjT´ eqs¡T\T eT]j·TT kÕeTÁ–ì bÕsƒ¡XÊ\\≈£î düs¡|òüsê #j·T&É+

ø√dü+ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Á|ü‹bÕ<äq\T düeT]Œ+#ê*.

♦ n+‘·s¡Z‘· eT÷˝≤´+ø£q+ (Ç+≥s¡ï˝Ÿ‡)≈£î ‘·–q e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT s¡÷bı+~+#ê*.

♦ á |üØø£å dü+düÿs¡D\ neT\T |üs¡ y˚ø£åD eT]j·TT ‘·–q |ü]XÀ<Ûäq\qT mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. #˚|ü{Ïº ‘·–q

#·s¡ \T rdüTø√yê*.

Á|üuÛÑT‘·« |üØøå± $uÛ≤>∑ dü+#ê\≈£î\T (Commissioner for Government Exams):

♦ 10e ‘·s¡>∑‹ |üØøå± dü+düÿs¡D\ô|’ Á|ü‹bÕ<äq\T mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï &Ó’¬sø£ºsY‘√ ø£*dæ #·]Ã+∫, Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ

‘·>∑T ñ‘·Ôs¡T«\ ø√dü+ |ü+bÕ*.

♦ n+‘·s¡Z‘· e÷s¡Tÿ\qT bÕsƒ¡XÊ\qT ÄHé …’Hé <ë«sê |ü+|ü&ÜìøÏ ‘·–q ø£+|üP´≥sY Áb˛Á>±$T+>¥ s¡÷bı+~+∫,

e÷s¡Z<äs¡Ùø±\‘√ düVü‰ bÕsƒ¡XÊ\\≈£î |ü+|æ+#ê*. Bìô|’ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#ê*. e÷s¡Tÿ\ yÓTyÓ÷ eT]j·TT

dü]º|òæ¬ø{Ÿ ‘·j·÷Ø\qT #˚j·÷*.

♦ n+‘·s¡Z‘· e÷s¡Tÿ\qT eT]j·TT Hê$Tq˝Ÿ s√˝Ÿ‡qT bÕsƒ¡XÊ\\T ‘·>∑T düeTj·T+˝À |ü+|æ+#˚$<Ûä+>± #·s¡ \T

#|ü{≤º*.

♦ »yêãT|üÁ‘ê\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚sTT+∫ |òü*‘ê\qT $&ÉT<ä\ #˚j·TT≥.

♦ |üØøå± nq+‘·s¡ |üqT\T eT]j·TT |ü⁄q:eT÷˝≤´+ø£q+ (Ø yê´\÷´j˚TwüHé).

RJD SEs and DEOs:

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î eT]j·TT |üs¡ yø£åD≤~Ûø±s¡T\≈£î |üØøå± dü+düÿs¡D\T, $<ÛëHê\ô|’ •ø£åD\T @sêŒ≥T #j·T&É+.

á •ø£ åD\T πøe\+ Á|üu Û Ñ T‘ ·« ñbÕ<Ûë´j·TT\ πø ø±≈ £î+&Ü Å ô| ’y ˚{Ÿ bÕsƒ ¡XÊ\˝À |üì#˚ ùd

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ≈£L&Ü Çyê«*.

♦ &ç.dæ.Ç._. ì |ü⁄q]àsêàD+˝À uÛ≤>∑+>± ˇø£ eT+∫ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì ÇHé#ê]®>± ìj·T$T+∫ Á|ü‹

düã®≈£îº À 10 qT+&ç 15 eT+~ düã®≈£îº ì|ü⁄DT\qT ìj·T$T+#ê*. á$<Ûä+>± Á|ü‹ düã®≈£îº≈£î ˇø£ eT+∫

]k˛sY‡ Á>∑÷|tqT @s¡Œs¡#·Tø√yê*.

♦ Ç+≥s¡ï˝Ÿ |üØø£å\T eT]j·TT e÷s¡Tÿ\ô|’ e÷&ÉπswüHé uÀs¡T¶\qT @s¡Œs¡#ê*. Ç<ä›s¡T düuÛÑT´\T >∑\ e÷&ÉπswüHé

uÀs¡T¶qT ¬s+&ÉT Ò<ë eT÷&ÉT eT+&É ≤\≈£î ˇø£{Ï>± @s¡Œs¡#ê*. á e÷&ÉπswüHé uÀs¡T¶ Àì düuÛÑT´\+<ä]øÏ

mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï. Òø£ &Ó’{Ÿ‡#˚ •ø£åD\qT Ç|æŒ+#ê*.

104

♦ 9, 10e ‘·s¡>∑‹ |üØø£å\≈£î |üØøå± ù||üs¡¢qT s¡÷bı+~+∫ düs¡|òüsê #j·÷* (10e ‘·s¡>∑‹ |ü_¢ø |üØø£å ù||üs¡T¢

$TqVü‰sTT+∫).

♦ ¬>’&É¢qT eT]j·TT düº&û yÓT{°]j·TfiflqT bÕsƒ¡XÊ\˝À yê&Éø±ìï ìùw~Û+∫ |æ\¢\T kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ »yêãT\T

sêùd $<ÛëHêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê* eT]j·TT Bìï |üs¡ y˚øÏå+#ê*. »yêãT\qT ã{°º|ü{Ïº sêùd $<ÛëHêìï

‘=\–+#ê*.

♦ »yêãT\qT kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêùd $<ÛëHêìï πøe\+ 10e ‘·s¡>∑‹˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü 1e ‘·s¡>∑‹ qT+&˚

|æ\¢\‘√ ÁbÕø°ºdt #˚sTT+#ê* eT]j·TT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. á $<Ûëq+˝À |æ\¢\T #·ø£ÿ>± ‘·eT kı+‘· uÛ≤wü À

Ä˝À∫+∫ e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T eT]j·TT HÓ’|ü⁄D≤´\qT bı+<äT‘ês¡T. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±˝À¢ Çe«ã&çq

$<Ûä+>± ø£è‘ê´\ <ë«sê, #·s¡Ã\ <ë«sê, »≥Tº|üqT\ <ë«sê H˚s¡TÃø√e&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

&ç|üP´{° m&ÉT πøwüq˝Ÿ Ä|ò”düsY:

♦ ‘·eT ÄBÛq+˝À ñqï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ á |üØøå± dü+düÿs¡D\ 100% neT\T≈£î &ç|üP´{° m&ÉT πøwüq˝Ÿ Ä|ò”düsY

u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. n+‘·s¡Z‘· eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ |üs¡ yø£åD #j·÷*. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ Ç∫Ãq e÷s¡Tÿ\≈£î eT]j·T

]ø±s¡T¶\≈£î dü]b˛*Ã #·÷&Ü*. á dü+düÿs¡D\T πøe\+ Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\ Ò ø±ø£ Áô|’y˚{Ÿ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ≈£L&Ü

|üs¡ y˚ø£åD »s¡bÕ*.

♦ ‘·eT ÄBÛq+˝À ñqï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ |üì#ùd eT+∫ ì|ü⁄DT …’q ñbÕ<Ûë´j·TT\qT >∑T]Ô+∫ &ç.dæ.Ç._. uÀs¡T¶ À

düã®≈£îº Á>∑÷|ü⁄\˝À ìj·÷eTø±ìøÏ ‘·–q Á|ü‹bÕ<äq\T õ˝≤¢ $<ë´XÊU≤~Ûø±]øÏ |ü+|æ+#ê*.

♦ ø£]≈£î\+, ø√`ø£]≈£î\+ ø±s¡ Áø£e÷\qT eT]j·TT n+‘·s¡Z‘· eT÷˝≤´+ø£Hêìï bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT

@$<Ûä+>± |üs¡ y˚øÏådüTÔHêï&√ >∑eTì+#ê*. ‘·–q dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T Çyê«*, ‘·>∑T #·s¡ \T #˚|ü{≤º*.

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\ô|’ |üØøå± dü+düÿs¡D\ô|’ neT\TqT |üØøÏå+∫ eT+∫ $wüj·÷\qT eT]j·TT

u≤>± Òì $wüj·÷\qT nq>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*‡q n+XÊ\qT ‘·|üŒìdü]>± ÇHéôdŒø£åHé |ü⁄düÔø£+˝À sêj·÷*.

Ç˝≤ sêdæq n+XÊ\ neT\TqT ‘·<äT|ü] dü+<äs¡Ùq˝À #·÷&Ü*.

♦ uÀ<ÛäHê $<ÛëHê\ô|’ SCERT # Çe«ã&çq ø£s¡B|æø£\qT eT]j·TT |üØøå± dü+düÿs¡D\ô|’ Çe«ã&çq |ü⁄düÔø±\qT,

dü÷#·q\qT eT]j·TT q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\qT |üP]Ô>± #·~$ ne>±Vü≤q #˚düTø=ì, Ç$ @ s¡ø£+>±

bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\e⁄‘·THêïjÓ÷ |ü]o*+#·&ÜìøÏ ‘·–q <äèø£Œ<∏ëìï eT]j·TT C≤„Hêìï @s¡Œs¡#·Tø√yê*.

M{Ïì Ç+ø± yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&ÜìøÏ Ç‘·s¡ Ä<Ûës¡ Á>∑+<∏ë\qT Ò<ë n+‘·sê® ≤ìï ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.

Ç$ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü |üs¡ y˚ø£åD nH˚~ πøe\+ n~Ûø±]ø£y˚T ne⁄‘·T+~ ø±˙ @$<Ûä+>± ≈£L&Ü HêD´‘ê eè~ΔøÏ

eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üìrs¡T yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT.

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT:

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝À HêD´yÓTÆq uÀ<Ûäq, bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£\ @sêŒ≥T, ñbÕ<Ûë´j·TT\ ‘·j·÷Ø, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

$<ÛëHê\T, |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D, yÓTT<ä\>∑T yê{Ïô|’ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*‡+~ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&˚. Ç‘·H˚

105

yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï |üs¡ yø£å≈£î&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ ô|’y$ düÁø£eT+>± neT\T »s¡>∑&É+ Ò<ä+fÒ <ëìøÏ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&

u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ n+‘·s¡Z‘· |üØø£å ìs¡«Vü≤D nq>± ìsêàD≤‘·àø£ eT]j·TT dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D,

e÷s¡Tÿ\ πø{≤sTT+|ü⁄, $<ë´s¡Tú\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ sêdæq ]ø±s¡T¶\ |ü]o\q eT]j·TT yê{Ïô|’

Á|ü‹düŒ+<äq nH˚~ ‘·|üŒìdü]>± Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j·÷*‡q |üì.

♦ n+‘·s¡Z‘· eT]j·TT |üØø£å\ ôw&É÷´˝ŸqT n+<äs¡÷ bÕ{Ï+#˚ ≤ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT #˚j·÷*.

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝À ñqï $$<Ûä eqs¡T\ ñ|üjÓ÷>∑+ nq>± …’ÁãØ, ˝≤uÀπs≥Ø |ü]ø£sê\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï

ñ|üjÓ÷>∑+ <ë«sê HêD´yÓTÆq uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\ neT\T »]π>˝≤ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·÷&Ü*.

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘·\ ìs¡«Vü≤D, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\T, $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ düHê |òü*‘ê\T yÓTT<ä\>∑T

yê{Ïô|’ HÓ\ø=ø£kÕ] ñbÕ<Ûë´j·TT\#˚ düe÷y˚X¯+ @s¡Œs¡∫ düMTøÏå+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TTì yêØ>± dü÷#·q\qT

Ç∫Ã yê{Ïì $Tq{Ÿ‡ |ü⁄düÔø£+˝À sêj·÷*. Ç∫Ãq dü÷#·q\T eT]j·TT dü\Vü‰\qT @$<Ûä+>± bÕ{ÏdüTÔHêïs¡H~

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üs¡ y˚øÏå+#ê* eT]j·TT ‘·–q #·s¡ \T rdüTø√yê*.

♦ |æ\¢\ nuÛÑ düq kÕúsTT\ô|’ eT]j·TT yês¡T $$<Ûä ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§Zq&É+ô|’ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘·–q düe÷#êsêìï

Çyê«*.

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ä#·]+#˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\qT ne>±Vü≤q #˚düTø=ì dü÷#·q\T Çyê«\+fÒ $$<Ûä

uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T eT]j·TT düã®≈£îº $wüj·T+ô|’ |ü≥Tº ñ+&Ü*. Bì¬ø’ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT $$<Ûä s¡ø± …’q

|ü⁄düÔø±\qT, ø£s¡B|æø£\qT #·<äyê*. bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·–q C≤„Hêìï bı+<ä{≤ìøÏ ìs¡+‘·s¡+

Á|üj·T‹ï+#ê*. Á>∑+<∏ë\j·÷\≈£î Çe«ã&çq ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ñ|üø£]+#˚ Á>∑+<∏ë\qT yê]#˚ #·~$+∫

yê{Ïô|’ e÷{≤¢&ç+#ê*. n|ü&É|ü&ÉT ì|ü⁄DT\qT |æ*|æ+∫ Äj·÷ $wüj·÷\ô|’ #·]Ã+#ê*. C≤„HêH«wüDqT

ˇø£ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T>± kÕ–+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T eTq+ á ñbÕ<Ûë´j·T eè‹ÔøÏ ns¡TΩ\e⁄‘êeTT.

♦ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT FA e÷s¡Tÿ\qT Áπ>&É¢qT, düVü≤bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ $wüj·÷\ $es¡DqT Á|üuÛÑT‘·« |üØø£å\

&Ó’s¡ø£ºsY≈£î ìsêΔ]‘· qeT÷Hê <ë«sê ÄHé …’H√¢ |ü+bÕ*.

♦ uÀ<ÛäH√|üø£s¡D≤\qT, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕe÷Á–ì Á>∑+<∏ë\j·T|ü⁄düÔø±\qT ‘·|üŒìdü]>± bÕsƒ¡XÊ\≈£î düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.

♦ |æ\¢\ nuÛÑ düq kÕúsTTì, bÕsƒ¡XÊ\˝À »s¡T>∑T‘·Tqï ø±s¡ Áø£e÷\ô|’ n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ <ä>∑Zs¡ qT+&ç

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ùdø£]+#ê*.

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ç ‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤DqT |ü]o*+#ê*. dü÷#·q*yê«*. yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø=qT≥˝À

‘√&ÉŒ&Ü*.

106

ñbÕ<Ûë´j·TT\T :

♦ ø=‘·Ô bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\qT dü+düÿs¡D\ ø£qT>∑TD+>± neT\T|üs¡#·≥+ nH~ Á|ü<Ûëq u≤<Ûä ‘·. ñ<ë: ÁbÕC…≈£îº|üqT\T,

kÕeTsêú \ kÕ<Ûäq yÓTTˆˆ

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT m{Ïº |ü]dæú‘·T˝À¢qT |æ\¢\T ¬>’fiófl, düº&û yÓT{°]j·T Ÿ‡qT yê&É≈£î+&Ü #·÷&Ü*. yê{Ïì ìùw~Û+#ê*.

bÕsƒê˝À¢ ñqï nuÛ≤´kÕ\qT $~Û>± #˚sTT+#ê*. #·÷dæ sêùd $<ÛëHêìï ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs¡#ê*. |æ\¢\T yê]

yê] kı+‘·e÷≥˝À, düè»Hê‘·àø£+>± sêùd $<ÛëHêìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

♦ u≤ø˘‡˝À¢ Ç∫Ãq Á|üX¯ï\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À #·]Ã+#˚ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*. |æ\¢\ n_ÛÁbÕj·T e´ø°Ôø£s¡D≈£î

ùd«#êÃ¤ yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*. yê] <Ó’q+~q J$‘·+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚˝≤ uÛ≤cÕ e´eVü‰sê\qT

ìs¡«Væ≤+#ê*.

♦ bÕsƒ¡ düVü≤bÕsƒ¡ $wüj·÷\ ÁbÕ<Ûëq´+>± |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+‘√ uÀ<Ûäq ìs¡«Væ≤+#ê*. Ä<Ûës¡ Á>∑+<∏ë\qT,

Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\qT #·<äe{≤ìøÏ |üPqTø√yê*. nìï $wüj·÷\ô|’ dü+|üPs¡í ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&Ü*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìï

≈£L&Ü ˇø£ Ä<Ûës¡ Á>∑+<∏ä+>± |ü]>∑DÏ+#·Tø√yê*. düeTÁ>∑ $wüj·T $es¡D\‘√ {°∫+>¥ H√{Ÿ‡ sêj·÷*.

♦ dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£, ìsêàD≤‘·àø£ |üØø£å\qT ìs¡«Væ≤+∫ $<ë´s¡Tú\ Á|ü>∑‹ì Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\≈£î n+~+#ê*.

H√{ŸãTø˘‡qT Áø£eT|ü<äΔ‹˝À #·÷&Ü*. e÷&ÉπswüHé ø£$T{°øÏ #·÷&É&ÜìøÏ>±qT nìï Ä<Ûësê\qT dæ<äΔ+ #˚dæ

ñ+#·Tø√yê*.

♦ {°#·sY Vü‰´+&é ãTøqT, e÷&É÷´ Ÿ‡qT ‘·|üŒìdü]>± #·<äyê*. uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø√yê*. uÀ<Ûäq nH~ eè‹Ô. uÀ<Ûä≈£î&ÉT

nH˚yê&ÉT eè‹Ôì|ü⁄DT&ÉT. ø±ã{Ïº m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT düe÷#êsêìï ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷, ø=‘·Ô b˛ø£&É\qT ne>±Vü≤q

#düT≈£î+≥÷, eTT+<äT¬øfi≤fl*. n+<äTø√dü+ e÷´>∑C…’qT\T, Ä<Ûës¡ Á>∑+<∏ë\T #·<äyê*. dü+ã+~Û‘· ôd$THêsY\≈£î

Vü‰»s¡Tø±yê*. •ø£åD\˝À ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZHê*. Ç‘·s¡T\ n_ÛÁbÕj·÷\T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.

‘êqT m+‘·>± |ü⁄s√_Ûeè~Δ #Ó+~‘˚ $<ë´s¡Tú\≈£î n+‘· Hê´j·T+ »s¡T>∑T‘·T+~.

♦ yê]¸ø£ / j·T÷ì{Ÿ Á|üD≤[ø£\qT dæ<äΔ+ #˚düTø√yê*.

♦ |æ\¢ À¢ ñ+& düè»Hê‘·àø£‘·qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·+&ç. yê] n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·+&ç. yês¡T #Óù|Œ $wüj·÷\qT

$q+&ç. yê] n_Ûeè~Δ #˚j·T÷‘·q+~+#·+&ç.

♦ S.C.E.R.T. &Ó’¬sø£ºsY yê] Á|ü‹bÕ<äq\qìï+{Ïì düTì•‘·+>± |ü]o*+∫q |æeTà≥ Á|üuÛÑT‘·«+ yê{Ïì

n+^ø£]düTÔqï~. ø£MTwüqsY &Ó’¬sø£ºsY Ä|òt dü÷ÿ Ÿ m&ÉT πøwüHé, &Ó’¬sø£ºsY, S.C.E.R.T. yês¡T ø£\dæ 9e, 10e

‘·s¡>∑‘·T\≈£î ìπs›•+∫q dü+düÿs¡D\qT eTT+<äT≈£î rdüT¬øfi≤fl*. Á|üuÛÑT‘·« / |ü+#êj·T‘Y sêCŸ / Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T

/ Åô|’y˚{Ÿ bÕsƒ¡XÊ\\ìï+{ÏøÏ Ç$ e]ÔkÕÔsTT.

♦ ø£MTwüqsY &Ó’¬sø£ºsY Ä|òt dü÷ÿ Ÿ m&ÉT πøwüHé, &Ó’s¡ø£ºsY, S.C.E.R.T. yê]ì ‘·<äT|ü] #·s¡ \ ìs¡«Vü≤D >∑T]+∫

Á|üuÛÑT‘·«+ ø√s¡T‘·Tqï~.

107

VII. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+

$<ä <ë«sê |æ\¢\˝À dü+|üPs¡í $ø±dü+ kÕ~Û+#ê\qï~ $<ë´ \ø£å + nsTTq|ü⁄&ÉT düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ

@$T{À ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä |æ\¢\T XÊØs¡ø£+>± m~π> ej·TdüT‘√ eTT&ç|ü&ç ñqï n+X¯+

ø±ã{Ïº $<ä XÊØs¡ø£ $ø±kÕìøÏ n+fÒ |æ\¢\T ej·TdüT‘√ ‘·–q, Äs√>∑ +, m‘·TÔ, ãs¡Te⁄ e⁄+&˚ ≤ #·÷ùd+<äT≈£î

nedüs¡yÓTÆq Äs√>∑ yê´j·÷eT n+XÊ\T, ø°\ø£+ ø±yê*. n˝≤π> ùdïVü≤+, düVü≤ø±s¡+, düVü≤qo\‘·, zs¡TŒ e+{Ï

yÓ’Ks¡T\T n\e&Ü*. ‘ê]ÿø£ $y˚#·q, düè»Hê‘·àø£ Ä˝À#·q\T ô|+bı+~+#·&É+, düeTdü \≈£î ≈£î+–b˛≈£î+&Ü m<äTs¡T

ì*∫ düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#˚ H˚s¡TŒsêyê*. eT+∫ yÓ’Ks¡T\‘√ ñ‘·ÔeT n_Ûs¡T∫ ø£*–q e´øÏÔ>± kÕe÷õø£ u≤<Ûä ‘·

ìs¡«]Ô+#·>∑\>±*. M≥ìï+{Ï <ë«sê $wüj·T |ü]C≤„q+ bı+<ä>∑\>±*. ø±ã{Ïº düeTÁ>∑ n_Ûeè~Δ n+fÒ |æ\¢\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\

Ä<Ûës¡+>± C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£ $ø±kÕ\qT

bı+<ä&É+. Ç+<äTø√dü+ |æ\¢ À¢ C≤„q+, HÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕeTsêú \T, $\Te\T ô|+bı+~+#ê*. ø±ã{Ïº bÕsƒ¡XÊ\ $<ä ˝À

á n+XÊ\˙ï nuÛÑ düHê+XÊ\T>± ø£ì|æ+#ê*. |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ n+XÊ\˙ï bÕsƒê´+XÊ Ò. M{Ï À

bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒ¡ nqï $uÛÒ<äq+ nedüs¡+ Ò<äT. bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£*Œ+# nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\˙ï |æ\¢\ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ

‘√&ÉŒ&˚$>± e⁄+&Ü*. ø±ã{Ïº á $wüj·÷\ìï+{Ïì eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

CCE b+<äT≈£î?

eT÷˝≤´+ø£qeT+fÒ πøe\+ |üØø£å\T ô|≥º&É+ e÷Á‘·y˚T ø±<äT. j·T÷ì{Ÿ, f…]àq˝Ÿ |üØø£å\ ù|s¡T‘√ m|ü⁄Œ&√

ˇø£kÕ] |æ\¢\ kÕeTsêú \qT |ü]o*+#·&É+ e\¢ yê] nuÛÑ düq≈£î n~ @$<Ûä+>±q÷ düVü‰j·T|ü&É<äT. ô|’>± á $<ÛäyÓTÆq

|üØøå± |ü<äΔ‹ |æ\¢\T @ düe÷#êsêìï m+‘· es¡≈£î >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√>∑*>±s√ |üØøÏådüTÔ+<√ ‘·|üŒ yê] $_Ûqï kÕeTsêú \qT

‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT. eT÷˝≤´+ø£q+ ù|s¡T‘√ nHø£ s¡ø±\ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#·&É+ e\q |æ\¢\T rÁeyÓTÆq

ˇ‹Ô&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. ã{°º|ü≥º&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#˚ |üØøå± |ü<äΔ‘·T\T, |æ\¢\ ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£ $ø±kÕ\qT

eT~+|ü⁄#j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ée⁄. ø±ã{Ïº |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ düeTÁ>∑+>± eT÷\´+ø£q+ #j·Te\dæq nedüs¡+

ñ+~. |æ\¢\T ‘êeTT |ü]o*+|ü ã&ÉT‘·THêïeTì yê]øÏ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+ e\¢ e#˚Ã |òü*‘ê\T

yê]øÏ |ü⁄qs¡uÛ≤´dü+ ø£*–+#·&ÜìøÏ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À ùd«#·Ã¤>± eT÷˝≤´+ø£q+

#˚j·T&É+ e\¢ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT ˝ÀbÕ\T >∑T]Ô+∫ dües¡D≤‘·àø£ ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~ bÕsƒ¡

$wüj·÷\‘√bÕ≥T |æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ dü+ã+~Û+∫q Ädü≈£îÔ\T, n_Ûs¡T#·T\T, XÊØs¡ø£ m<äT>∑T<ä\, $\Te\T,

yÓ’Ks¡T\T, ø£fi≤_Ûs¡T∫ Ç˝≤ nìï n+XÊ\ô|’ ˇø£ ne>±Vü≤q ø£*–e⁄+&ç, yê{Ïì yê{Ï À |æ\¢\ n_Ûs¡T∫ì, Á|ü>∑‹ì

‘Ó\TdüT≈£îø√yê*. n|ü&˚ eT÷˝≤´+ø£Hêìï düeTÁ>∑yÓTÆq~>± uÛ≤$kÕÔs¡T.

108

CCE \ø£åD≤\T

eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\T düe÷#êsêìï >∑Ts¡TÔô|≥Tº≈£îì ã{°º|ü{Ïº |üØø£å\˝À sêj·T&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T ñ<›•+∫q~

ø±<äT. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+#˚ nuÛÑ düq nqTuÛÑyê\T |æ\¢\ C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêy˚X¯ s¡+>±\˝À

rdüTø=#˚Ã e÷s¡TŒ\qT eT~+|ü⁄#˚dæ yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&Ü*. bÕsƒ¡XÊ\˝À $$<Ûä $wüj·÷\ s¡÷|ü+˝À n+~+#˚

düe÷#ês¡+ $wüj·T |ü]C≤„Hêìï ø£*Z+#·&ÜìøÏ dü]b˛<äT. |æ\¢\ uÛ≤$ J$‘êìøÏ nedüs¡yÓTÆq $X‚¢cÕ‘·àø£, düè»Hê‘·àø£

‘ê]ÿø£ Ä˝À#·HêXøÏÔ, d”«j·T Áø£eT•ø£åD, kÕe÷õø£+>± düs¡T›u≤≥T #düTø√e&É+ düeTdü \ |ü≥¢ düTìï‘·+>± Á|ü‹düŒ+~+#·&É+,

|ü]wüÿ]+#·Tø√e&É+ yÓTT<ä …’q Jeq HÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕeTsêú \T ô|+bı+~+#·&É+ bÕsƒ¡XÊ\ u≤<Ûä ‘· (bHé.dæ.m|òt `

2005). Ç$ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\ <ë«sê kÕ~Û+#·&ÜìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À bH√ï s¡ø± …’q ø±s¡ Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·e\dæ e⁄+≥T+~.

M≥ìï+{Ïì eTq+ Ç+‘·¡es¡≈£î bÕπsƒ ‘·s¡ n+XÊ\T>±, düVü≤bÕsƒê´+XÊ\T>± uÛ≤$düTÔHêï+. yê{ÏøÏ ‘·–q+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘·

Çe«ø£b˛e&É+ e\¢ |æ\¢ À¢ düeTÁ>∑ $ø±kÕìøÏ uÛÑ+>∑+ ø£\T>∑T‘·T+~. n+<äT#˚‘· sêÁwüº $<ë´ Á|üD≤[ø£ |üÁ‘·+`2011

bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒê´+XÊ\H˚ $uÛÒ<ä+ Ò≈£î+&Ü nìï+{Ïì bÕsƒê´+XÊ\T>±H˚ uÛ≤$+#ê\ì (bdt.dæ.m|òt. ` 2011)

dü÷∫+∫+~. ø±ã{Ïº ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ XÊØs¡ø£, e÷qdæø£, ñ<˚«>∑, kÕ+|òæTø£ $ø±kÕ\˙ï

düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· À eT÷˝≤´+ø£q+ #j·÷\ì ìπs›•+#·Tø√e&É+ »]–+~. á ø√D+˝À ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+

@$T Ä•düTÔ+<√ |ü]o*<ë›+.

|æ\¢\ C≤„Hê‘·àø£, e÷qdæø£ #·\Hê‘·àø£, uÛ≤yêyX HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+bı+~+#·&É+, eT÷˝≤´+ø£q+ #j·T&É+.

ã{°º|ü≥º&Üìï, düe÷#êsêìï >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√e&ÉeTH ‘·s¡>∑‹ >∑~ Á|üÁøÏj·T\ kÕúq+˝À $X‚¢wüD≤‘·àø£ Ä˝À#·q\‘√

kı+‘·+>± C≤„q ìsêàD+ #˚düTø√e&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, kı+‘·+>± ‘·eT Ä˝À#·q\qT, uÛ≤yê\qT

e´ø£Ô|ü]#˚≥≥T¢ #˚j·T&É+.

eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± |ü]>∑DÏ+#·&É+.

eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\¢\ nuÛÑ düq kÕeTsêú \qT uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $<ÛëHê\qT yÓTs¡T>∑|üs¡#·T ø√e&É+

eT]j·TT ìs¡+‘·s¡+ |ü]o*dü÷Ô dües¡D\T #˚düTø√e&É+.

eT÷˝≤´+ø£q+ <ë«sê |æ\¢\T bø£ÿ&É H˚s¡TÃø√ Òø£b˛‘·THêïs√ ‘Ó\TdüTø=ì ‘·>∑T$<Ûä+>± uÀ~Û+#·&É+.

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T $<ë´]ú πø+ÁBø£è‘·+>± kÕπ>+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£Hêìï uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\˝À uÛ≤>∑+>± neT\T#j·÷*. Bìe\¢ |æ\¢\ dü+|üPs¡í

$ø±kÕìøÏ ‘√&ÉŒ& $_Ûqï ‘·s¡>∑‹ >∑~ n+XÊ\T b+‘· es¡≈£î düeTs¡ú+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT nH~ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ

M\Tø£\T>∑T‘·T+~. ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À bÕsƒ¡ , düVü≤bÕsƒ¡ n+XÊ\T nqï $uÛÒ<ä+ Ò≈£î+&Ü nìï+{Ï

düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£*–q n+XÊ\T>± >∑T]Ô+∫ neT\T#˚j·÷*.

eT÷˝≤´+ø£q+ nuÛÑ düq+˝À n+‘·sê“¤>∑+>± ìs¡+‘·s¡+ »]π> Á|üÁøÏj·T>± ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ‘·–q Á|üD≤[ø£qT

‘·j·÷s¡T#düTø√yê*. eT÷˝≤´+ø£q dü«uÛ≤yê\qT ns¡ú+ #düTø√yê*.

109

CCE ` m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*? ` $<ÛëHê\T

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+# eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\T |æ\¢\qT dü+|üPs¡í+>±

|ü]o*+∫ qyÓ÷<äT#ùd$>± ñ+&Ü*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s¡>∑‹>∑~ À|ü\ ãj·T≥ |æ\¢\qT |ü]o*dü÷Ô #ùd n+XÊ\‘√bÕ≥T

Áø£e÷qT>∑‘·+>± ìØí‘· ø±\e´e<ÛäT\˝À ìs¡«Væ≤+#˚ eT÷˝≤´+ø£q+ ≈£L&Ü nedüs¡y˚T. Ç$ yêsê+‘·, |üø£å, e÷dü,

≥]àq Ÿ s¡÷bÕ\˝À ≈£L&Ü ñ+&É&É+ nedüs¡+. nsTT‘ @ eT÷˝≤´+ø£q $<Ûëq+ nsTTq|üŒ{ÏøÏ e#Ã |òü*‘ê\qT ã{Ïº

@ Ç<ä›]˙ ø£]‘√ ø£]ì b˛\Ã≈£L&É<äT. n+fÒ eT÷˝≤´+ø£q+ |æ\¢\T b˝≤ Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T? @$T Hs¡TÃ≈£îHêïs¡T? nH

n+XÊ\T |ü]o*+#·&É+‘√bÕ≥T H˚s¡TÃ≈£îqï n+X¯+ dæús¡+>± ñ+&˚+<äT≈£î ≈£L&Ü eT÷˝≤´+ø£q+ ‘√&ÉŒ&Ü*. C≤„qeTT,

ne>±Vü≤q $ìjÓ÷>∑+, $X‚¢wüD, q÷‘·q dü+<äsê“¤\˝À düs¡T›u≤≥T#düTø√e&ÉeTH n+XÊ\‘√u≤≥T n_Ûs¡T#·T\T, yÓ’Ks¡T\T,

ñ<˚«>±\T, Á|ü‘˚ ø£ Ädü≈£îÔ\T, XÊØs¡ø£ b<äT>∑T<ä\ Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq $wüj·÷\T≈£L&Ü ì•‘·+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*.

á $<ÛäyÓTÆq eT÷˝≤´+ø£q+ ¬s+&ÉT s¡ø±\T.

1. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (bòÕsêà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ)

2. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ (düy˚Tà{Ïyé nôddtyÓT+{Ÿ)

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ø£*Œ+∫q nuÛÑ düq ø£è‘ê´\˝À |æ\¢\T bÕ˝§Z+≥Tqï|ü&ÉT, uÀ<Ûäq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT $<ë´]ú @

$<Ûä+>± Hs¡TÃ≈£î+≥THêï&√ |ü]o*+∫ qyÓ÷<äT #j·T&É+ <ë«sê |æ\¢\ nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ ø£èwæ#j·T&Üìï

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ nH~ uÛÑj·Ts¡Væ≤‘· yê‘êes¡D+˝À, |æ\¢\≈£î Ädüsê>±

ì*∫ nuÛÑ düqqT y>∑e+‘·+ #düTø√&ÜìøÏ ñ|üø£]+#~. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ìs¡+‘·s¡+ |ü]o*dü÷Ô nedüs¡yÓTÆq

dü+<äsê“¤\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\≈£î düVü‰j·Tø±]>± ì*∫ dü]~~› eTT+<äT≈£î q&ç|æ+#ê*. πøe\+ e÷s¡Tÿ\T,

Áπ>&ÉT\ s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü |æ\¢\≈£î yê] kÕeTsêú \ kÕ<ÛäHê dæú‹>∑‘·T\qT $es¡D≤‘·àø£+>± ‘Ó*|æ yê]øÏ dü¬s’q

dü÷#·q\T dü\Vü‰\T Ç∫Ã Áb˛‘·‡Væ≤+∫ nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À »]π> #·s¡Ã\T, |æ\¢\ düe÷<ÛëHê\T, bÕsƒ¡+ eT<Ûä ˝À eT]j·TT ∫es¡ ñqï Á|üX¯ï\T, nuÛ≤´kÕ\

>∑T]+∫ #·]ÃdüTÔqï|ü&ÉT |æ\¢\T #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zì Ç#˚Ã düe÷<ÛëHê\T, |æ\¢\T sêdæq H√≥T|ü⁄düÔø±\T, ‘·s¡>∑‹ |üì,

Ç+{Ï|üì, ÁbÕC…≈£îº|üqT\T, »≥Tº |üqT\T yÓTT<ä …’q yê{Ï Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\T @$T Hs¡TÃ≈£îHêïs√, m˝≤ Hs¡TÃ≈£î+≥THêïs¡H~

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT n+#·Hê y˚j·Te#·TÃ. BH˚ï ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤+.

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq »s¡T>∑T‘·Tqï düeTj·T+˝À ìs¡+‘·s¡+ |ò”&éu≤´ø˘ Çdü÷Ô ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´]úøÏ ‘·eTqT ‘êeTT

dü]#˚düT≈£îH˚ M\Tø£*ŒdüTÔ+~. nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\T #˚düTø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Á|ü<Ûëq+>± Hê\T>∑T s¡ø±\ kÕ<ÛäHê\qT ñ|üjÓ÷–+#ê*.

1. Á|üjÓ÷>∑XÊ\ |üqT\T (21/2 e÷s¡Tÿ\T)

2. sê‘· n+XÊ\T (H√≥T|ü⁄düÔø±\T, Ç+{Ï|üì yÓTTˆˆ$) (21/2 e÷s¡Tÿ\T)

3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T (21/2 e÷s¡Tÿ\T)

4. \|òüTT |üØø£å (dæ¢|t f…dtº) (21/2 e÷s¡Tÿ\T)

110

nsTT‘˚ ô|’ Hê\T>∑T kÕ<ÛäHê\qT 1. Á|üjÓ÷>∑XÊ\ |üqT\T (10 e÷s¡Tÿ\T), 2. sê‘· n+XÊ\T (H√≥T|ü⁄düÔø±\T,

Ç+{Ï|üì yÓTTˆˆ$) (10 e÷s¡Tÿ\T), 3. ÁbÕC…≈£îº |üqT\T (10 e÷s¡Tÿ\T), 4. \|òüTT |üØø£å (dæ¢|t f…dtº) 20 e÷s¡Tÿ\

#=|üq ìs¡«Væ≤+#ê*. Hê\T>∑T bòÕπsà{Ïyé eT÷˝≤´+ø£q+ |üPs¡ÔsTTq ‘·sê«‘· kÕ<ÛäHê\yêØ>± e÷s¡Tÿ\qT 21/2 e÷s¡Tÿ\≈£î

…øÏÿ+∫ qyÓ÷<äT#˚j·÷*. n+fÒ ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á|üjÓ÷>∑XÊ\ |üqT\˝À Hê\T>∑T bòÕπsà{Ïyé\˝À ø£*|æ 40 e÷s¡Tÿ\≈£î

bı+~q e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± 21/2 e÷s¡Tÿ\≈£î mìï e#êÃjÓ÷ …øÏÿ+#ê*.

1. Á|üjÓ÷>∑XÊ\ |üqT\T, Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ]ø±sY¶ ` ìs¡«Vü≤D:

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± |æ\¢\T Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À Á|üjÓ÷>±\T #˚dæq $<ÛëHêìï, kÕ~Û+∫q

Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\qT eT~+|ü⁄ #˚j·÷*. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ¬s+&ÉT n+XÊ\˝À |æ\¢\qT eT÷˝≤´+ø£q+

#˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À, ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À, Á|üjÓ÷>∑+ #˚düTÔqï|ü&ÉT |æ\¢\qT |ü]o*+#·&É+.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ]ø±s¡T¶

Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À |æ\¢\T Á|üjÓ÷>±\T #˚düTÔqï|ü&ÉT e´øÏÔ>∑‘·+>±, »≥¢ À |üì#˚düTÔqï $<Ûëq+, |ü]ø£sê\

neT]ø£, |ü]ø£sê\T ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À Á|ü<ä]Ù+∫q HÓ’|ü⁄D´+, n+XÊ\qT |ü]o*+#˚ $<Ûëq+ yê{Ïì qyÓ÷<äT

#˚ùd $<Ûëq+, |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+∫ ìsêΔs¡D≈£î sêe&É+ yÓTT<ä …’q n+XÊ\ìï+{Ïì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |ü]o*+#ê*.

nsTT‘˚ |æ\¢\T Á|üjÓ÷>∑+ #˚XÊs¡T nq&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>∑ ìy˚~ø£ ˇø£ÿfÒ Ä<Ûës¡+ ø±ã{Ïº Á|üjÓ÷>∑ ]ø±s¡T¶ ÀH˚ |æ\¢\T

m˝≤ Á|üjÓ÷>∑+ #˚XÊs√ ˇø£ ù|sê s¡÷|ü+˝À sêsTT+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À Á|üjÓ÷>±\T #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ìy˚~ø£ s¡÷|ü+˝À ]ø±sY¶ |ü⁄düÔø£+˝À sêj·÷*. bòÕsêà{Ïyé

eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ πø{≤sTT+∫q 200 ù|J\ |ü⁄düÔø£+˝Àì Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ìy˚~ø£ ≈£L&Ü sêj·÷*.

#˚ùd Á|üjÓ÷>±ìï *œ‘· s¡÷|ü+˝À bı+<äT|üs¡#·&É+ e\¢ ñ|üjÓ÷–+∫q |ü<äΔ‹ì, eqs¡T\T, |òü*‘ê\

>∑T]+∫ nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT dü]#·÷düTø√e&ÜìøÏ M\T ø£\T>∑T‘·T+~.

ôd’Hé‡˝À Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+ ‘·|üŒìdü] ø±e⁄q Lab Record sêj·T&É+ n‘· edüs¡+. ìsêàD≤‘·àø£

eT÷˝≤´+ø£q+˝À BìøÏ 10 e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ês¡T.

Lab Record ˝À ñ+&Ée\dæq n+XÊ\T

ñ<˚›X¯´+ : @ Á|üjÓ÷>∑+ m+<äTø√dü+ #˚düTÔHêïyÓ÷ ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

ø±e*‡q |ü]ø£sê\T : Ä Á|üjÓ÷>±ìøÏ nedüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\, |ü<ësêú\ C≤_‘êqT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T : Á|üjÓ÷>∑+ #ùdeTT+<äT, #ùd≥|ü&ÉT, #dæq ‘·s¡Tyê‘· rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\qT

‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+ : |ü]ø£sê\ neT]ø£, Á|üjÓ÷>∑ |ü<äΔ‹ì ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

qyÓ÷<äT : |ü{Ïºø£\, bò ¢#ÛêsYº yÓTTˆˆ yê{Ï s¡÷|ü+˝À |ü]o*+∫q |òü*‘ê\qT qyÓ÷<äT #˚j·TT≥≈£î

‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

|òü*‘ê\ $X‚¢wüD : $X‚¢wüD, Á|üjÓ÷>∑|òü*‘ê\qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

111

kÕ<∏ës¡D°ø£s¡D+ : e∫Ãq Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ ìs¡íj·÷ìøÏ sêe&É+. ø±sê´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï

$e]+#·&Üìï ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· + e´øÏÔ>∑‘·+>± Ò<ë »≥Tº|üì>± Ç∫Ãq|üŒ{Ïø° Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ]ø±s¡T¶qT Á|ü‹ˇø£ÿs¡T e´øÏÔ>∑‘·+>±

sêj·÷*‡e⁄+≥T+~. n<˚$<Ûä+>± »≥Tº>± me¬ses¡T @s¡Œ&Ü¶s¡T, @@ u≤<Ûä ‘·\T rdüT≈£îHêïs¡T, m˝≤ #˚XÊs¡T nH˚

n+XÊ\qT ìe<˚Çø£≈£î eTT+<äT>± ˇø£ ù|sê s¡÷|ü+˝À sêj·÷*.

qeT÷Hê Á|üjÓ÷>∑ ìy˚~ø£

Á|ü‘ê|t, ~e´, C≤q‡Hé H˚qT ø£*dæ »≥Tº>± @s¡Œ&Ü¶eTT. H˚qT Á|ü‘ê|t ø£*dæ Á|üjÓ÷>±ìøÏ ø±e\dæq

|ü]ø£sê\qT, s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\qT ‘Ó∫Ã ã\¢MT<ä ô|{≤ºeTT. ~e´, C≤q‡Hé\T ñbÕ<Ûë´j·TTì düVü‰j·T+‘√

|ü]ø£sê\qT neTsêÃs¡T. Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\qT |ü]o*+∫ ìy˚~ø£ s¡÷bı+~+#êeTT. á Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´ìï

18`8`2014q ìs¡«Væ≤+#êeTT.

ñ<›X¯ + : ˝ÀVü‰\‘√ Äe÷¢\T eT]j·TT øå±sê\T »]ù| #·s¡ \qT |ü]o*+#·&É+.

ø±e\dæq |ü]ø£sê\T : kÕº+&ÉT, |üØø£åHê[ø£\T, yêj·TTyêVü≤ø£Hêfi+, s¡ã“s¡T _s¡&Ü, >±E‘={Ïº, ø=y=«‹Ô, kÕsêB|ü+.

s¡kÕj·THê\T : õ+≈£î eTTø£ÿ\T, ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+ dü»\+ #˚dæq~, k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é Á<ëeD+.

Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+`1 : ˇø£ >∑{Ïº >±E |üØø£åHê[ø£ rdüT≈£îHêïeTT. dü>∑+ø£Hêï ‘·≈£îÿe ñ+&˚ ≤ dü»\ HClrdüT≈£îHêïeTT. <ëìì kÕº+&ÉT≈£î _–+#êeTT. ø=ìï õ+≈£î eTT≈£îÿ\T rdüT≈£îì dü»\ HCl ˝À y˚XÊeTT.

|üØø£åHê[ø£≈£î ˇ+{Ïs¡+Á<Ûä s¡ã“s¡T _s¡&Ü _–+#êeTT. yêj·TTyêVü≤ø£ Hêfi≤ìï _s¡&Ü>∑T+&Ü neTsêÃeTT.

ˇø£ >±E‘={Ïº À eTT+<äT>± ø£*|æ ñ+#·T≈£îqï düãT“˙s¡T b˛kÕeTT. yêj·TTyêVü≤ø£Hêfi+ ¬s+&√ø=q düãT“˙{Ï À

eTTìπ>˝≤ ñ+#êeTT.

|ü]o\q\T : ø=~›ùd|ü{ÏøÏ dü»\ HCl, õ+≈£îeTTø£ÿ\T #·s¡ »]|æ ãT&É>∑\T ãT&É>∑\T>± yêj·TTe⁄\T @s¡Œ&É&Üìï

>∑eTì+#êeTT. Ç˝≤ @s¡Œ&çq yêj·TTe⁄ düãT“˙{Ï ÀøÏ #˚] düãT“˙{Ï ã&ÉT>∑\T>± @s¡Œ&Ü¶sTT.

ìsêús¡D |üØø£å : eT+&ÉT‘·Tqï ø=y=«‹Ôì düãT“˙{Ï ãT&É>∑ <ä>∑Zs¡≈£î rdüT≈£îìsê>±H˚ ≥|t eTì X¯ã›+#˚dü÷Ô ãT&É>∑\T

|ü–*b˛j·÷sTT. yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄ ôV’≤Á&√»Hé nì >∑T]Ô+#êeTT.

112

|òü*‘·eTT : õ+≈£î ˝ÀVü≤+ ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+‘√ #·s¡ »]|æ ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄qT $&ÉT<ä\#˚düTÔ+~. eT]j·TT

õ+ø˘ ø√¢¬s’&é Á<ëeD+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

Zn + 2 HCl → ZnCl2 + H2

Á|üjÓ÷>∑ $<Ûëq+`2 : ˇø£ >∑{Ïº >±E |üØø£åHê[ø£ rdüT≈£îHêïeTT. <ëì˝À dü>∑+ø£Hêï ‘·≈£îÿe ñ+&˚ ≤ (10

$T.©.) k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é Á<ëeD+ rdüT≈£îHêïeTT. |üØø£åHê[ø£qT C≤Á>∑‘·Ô>± kÕº+&ÉT≈£î _–+#êeTT. |üØø£åHê[ø£ À

ø=ìï õ+≈£îeTTø£ÿ\T y˚dæ ˇ+{Ïs¡+Á<Ûä s¡ã“s¡T_s¡&Ü _–+#êeTT. <ëì>∑T+&Ü yêj·TTyêVü≤ø£Hêfi¯+ neTsêÃeTT.

<ëì ¬s+&√ø=qqT >±E‘={Ïº ÀøÏ düãT“˙{Ï À eTTìπ>$<Ûä+>± ñ+#êeTT.

|ü]o\q\T : ø=~›ùd|ü{ÏøÏ k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é, õ+≈£îeTTø£ÿ\T #·s¡ »]|æ ãT&É>∑\T ãT&É>∑\T>± yêj·TTe⁄\T

yÓ\Te&É&Üìï >∑T]Ô+#êeTT. Ç˝≤ yÓ\Te&çq yêj·TTe⁄\T yêj·TTyêVü≤ø£Hêfi¯+>∑T+&Ü >±E‘={Ïº ÀøÏ #˚] düãT“˙{Ï

ãT&É>∑\T>± @s¡Œ&É&Üìï >∑eTì+#êeTT.

ìsêús¡D |üØø£å : eT+&ÉT‘·Tqï ø=y=«‹Ôì düãT“˙{Ï ãT&É>∑ <ä>∑Zs¡≈£î rdüTø=ì sê>±H˚ ≥|teTì X¯ã›+#˚dü÷Ô ãT&É>∑\T

|ü–*b˛j·÷sTT. yÓ\Te&ÉT‘·Tqï yêj·TTe⁄ ôV’≤Á&√»Hé nì >∑T]Ô+#êeTT.

|òü*‘·eTT : õ+≈£îeTTø£ÿ\T, k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é‘√ #·s¡ »]|æ k˛&çj·T+ õ+πø{ŸqT, ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄qT

@s¡Œs¡#êsTT.

2 NaOH + Zn → Na2 ZnO2 + H2

ìsêús¡D : õ+≈£î e+{Ï ˝ÀVü‰\T HCl e+{Ï Äe÷¢\‘√, NaOH e+{Ï øå±sê\‘√ #·s¡ »]|æ ôV’≤Á&√»Hé

yêj·TTe⁄qT yÓ\Te]kÕÔsTT.

C≤Á>∑‘·Ô\T : |ü]ø£åHê[ø£qT ø±¢+|ü⁄\ düVü‰j·T+‘√ |ü>∑\≈£î+&Ü kÕº+&ÉT≈£î _–+#ê*.

eTT+<äT>± HCl Ò<ë NaOH rdüT≈£îì ‘·s¡Tyê‘· õ+≈£îeTTø£ÿ\T ø£\bÕ*.

_s¡&Ü _–+#·&É+, yêj·TTyêVü≤ø£Hêfi¯+ neTs¡Ã&É+ ø=+‘· ‘=+<äs¡>± #˚j·÷*.

düãT“˙{Ï ãT&É>∑\T yÓ+≥yÓ+≥H˚ ù|\Ãsê<äT.

e÷]Œ&ç #·s¡ \T, #·s¡Ã˙j·÷+XÊ\T :

sê–, ÇqTeTT e+{Ï ˝ÀVü‰\T ≈£L&Ü ôV’≤Á&√»HéqT $&ÉT<ä\ #˚kÕÔj·÷?

>±E‘={Ïº À düãT“˙s¡T rdüTø√≈£î+fÒ @$T »s¡T>∑T‘·T+~?

yÓ\Te&˚ yêj·TT |ü]e÷D+ rdüT≈£îqï õ+≈£îeTTø£ÿ\T, HCl ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+<ë?

113

Lab Record eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+.

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£+˝À uÛ≤>∑+>± Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À |æ\¢\T Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\qT kÕ~Û+∫q $<ÛëHêìï

eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*. BìøÏ 10 e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ês¡T. $<ë´]úøÏ e÷s¡Tÿ\T Çe«&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT øÏ+~

dü÷#·q\T bÕ{Ï+#ê*.

1. Á|üjÓ÷>∑+ #˚dæq |ü<äΔ‹ 4 e÷s¡Tÿ

2. Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ]ø±s¡T¶ 6 e÷s¡Tÿ

Á|üjÓ÷>∑+ #˚ùd≥|ü⁄&ÉT $<ë´]Δ |ü]ø£sê\qT neT]Ãq $<Ûëq+, |ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+#˚ HÓ’|ü⁄D´+,

|ü]o\q\qT qyÓ÷<äT#˚j·T&É+˝À ‘·eT≈£î+≥Tqï C≤Á>∑‘·Ô, »≥Tº>± #˚düTÔqï≥¢sTT‘˚ »≥TºdüuÛÑT´ì>± ‘·q u≤<Ûä ‘· m˝≤

ìs¡«]Ô+#ê&ÉT nH˚ n+XÊ\qT |ü]o*+∫ e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ]ø±s¡T¶ À k˛bÕHê\ Á|üø±s¡+ ]ø±s¡T¶sêj·T&É+, düe÷#êsêìï |ü{Ïºø£ À ì+|ü&É+, $X‚¢wæ+#·&É+,

∫‘·TÔ|ü{≤\T ^j·T&É+ |òü*‘ê\T, kÕ<Ûës¡ ø£s¡D\T sêdæq $<Ûëq+ |ü]o*+∫ e÷s¡Tÿ\T Çyê«*.

2. sê‘·|üqT\T ` H√≥T|ü⁄düÔø±\T

|æ\¢\T ‘êeTT ne>±Vü≤q #˚düT≈£îqï n+XÊìï kı+‘·e÷≥\˝À e´ø°Ôø£]+#·{≤ìøÏ uÛ≤yêìï *œ‘· s¡÷|ü+˝À

‘Ó*j·TCÒj·T{≤ìøÏ Á|ü‹ $<ë´]úøÏ ÒKHê HÓ’|ü⁄D´+ #ê\ nedüs¡+. Ç+<äTø√dü+ H√≥T|ü⁄düÔø±\T m+‘·>±H√

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\T kı+‘·+>± sêj·T&Üìï eT~+|ü⁄#kÕÔ+.ø±ã{Ïº Bì ÄeX´ø£‘·,

m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*, m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷* nH˚ n+XÊ\qT ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+!

sê‘· |üqT\T ` ÄeX¯ ø£‘· :

Á|üdüTÔ‘·+ bÕsƒ¡XÊ\˝À #ê˝≤ eT+~ |æ\¢\≈£î ôd’qT‡˝Àì dü÷Á‘ê\T, dæ<ëΔ+‘ê\T, uÛ≤eeq\T ne>±Vü≤q

nsTTq|üŒ{ÏøÏ H√≥T |ü⁄düÔø£+˝À kı+‘·+>± sêj·T Òø£ b˛‘·THêïs¡T.

e÷‘·èuÛ≤wü‘√bÕ≥÷ Ä+>∑¢ e÷<Ûä eT+˝À #·~y˚ |æ\¢\T≈£L&Ü $wüj·T ne>±Vü≤q ø£*– ñqï|üŒ{Ïø° ÒKq

HÓ’|ü⁄D≤´\T Òø£ b˛e≥+ #˚‘· dü]>±Z sêj·T Òø£ b˛‘·THêïs¡T.

sê‘· À uÛ≤cÕ<√cÕ\T, yê´ø£s¡D<√cÕ\T ñ+≥THêïsTT, dü]>±Z yêø£ ìsêàD+ #˚j·T Òø£ b˛‘·THêïs¡T.

sêdæq sê‘· dü]>±Z Òøb˛e&É+ e\¢ #·~$ ns¡ú+ #˚düTø√ Òì |ü]dæú‘·T˝À ñHêïs¡T.

kı+‘·+>± sêj·T Òø£ b˛e&É+‘√ ¬>’&é\T, Question banks; Ç‘·s¡T\ H√≥T‡ #·÷dæ ø±|” ø=fÒº |ü<äΔ‹øÏ

n\yê≥T |ü&Ü¶s¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ≈£L&Ü Bìì #·÷d” #·÷&Éq≥T¢>± uÛ≤$+&É#·+, Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+

»s¡T>∑T‘√+~.

á |ü<äΔ‘·T\T e\¢ |æ\¢\˝À düè»Hê‘·àø£‘·, kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêùd \ø£åD≤\T |üP]Ô>± ø£qTeTs¡T>∑e⁄

‘·THêïsTT.

114

ô|’ n+XÊ\qT <äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À |æ\¢\ sê‘· |üìì n_Ûeè~Δ |üs¡∫

m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT n+#·Hêy˚dæ ‘·>∑T dü÷#·q\T dü\Vü‰\T Çyê«*. ‘êeTT ne>±Vü≤q bı+~q n+XÊ\qT

kı+‘·|ü<äC≤\+‘√, ‘·eT ñqTuÛÑyê\qT CÀ&ç+∫ sêùd $<Ûä+>± ø£èwæ#˚j·÷*.

|æ\¢\T kı+‘·+>± sêùd≥|ü⁄Œ&ÉT ‘·eT≈£î ‘√∫q~ @<√ ˇø£{Ï sêkÕÔs¡ düe÷<Ûëq+ dü÷{Ï>± düŒwüº+>±

ñ+&É<ä sêj·T&É+˝À düs¡sTTq uÛ≤cÕ|ü{ÏeT ñ+&É<ä eTq+ uÛ≤$düTÔ+{≤+. dü+<˚Væ≤düTÔ+{≤+ ≈£L&Ü. kı+‘·+>±

sêdæq düe÷<ÛëHê\T ˇø=ÿø£ÿ{Ï ˇø√ÿs¡ø£+>± ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº yê{Ïì ~<ä›≥+, e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#·&ÜìøÏm≈£îÿe

düeTj·T|ü&ÉT‘·T+<ä n˝≤ sêdæq yê{ÏøÏ ÁbÕe÷DÏø£‘· ñ+&É<ä nqT≈£î+≥T+{≤+. á dü+<Vü‰\˙ï ìeè‹Ôø±yê\+fÒ

kı+‘·+>± sêj·T&ÉeT+fÒ @$T{Ï? <ëìì |æ\¢ À¢ ô|+bı+~+#·&É+ m˝≤>√ ‘Ó\TdüTø√e&É+ nedüs¡+.

kı+‘·+>± sêj·T&ÉeT+fÒ uÛ≤yêìï ns¡ú+ #düT≈£îì ‘·q<Ó’q Ø‹˝À |ü<ë\T, yêø±´\T ñ|üjÓ÷–dü÷Ô sêj·T≥+.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì yêø±´\qT ñqï$ e⁄qï≥T¢>± sêj·T≥+ ø±<äì >∑T]Ô+#ê*. ns¡ú $es¡Dø√dü+ yêø±´\T ô|+#·e#·TÃ

Ò<ë ‘·–Z+#·e#·TÃ. kı+‘· ñ<ëVü≤s¡D\T ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. Ç˝≤ kı+‘·+>± sêj·T&É+e\¢ |æ\¢ À¢ uÛ≤eq\ |ü≥¢

düŒwüº‘· edüTÔ+~. $wüj·T+ ns¡úeTe⁄‘·T+~.n+<äTe\¢ @s¡ø£yÓTÆq Á|üX¯ï n&ç–q|üŒ{Ïø° ‘·–q $<Ûä+>± düe÷<Ûëq+

sêj·T>∑\T>∑T‘ês¡T.

Ç+<äTø√dü+ @$T#˚j·÷*?

ñqï|üfi¯+>± |æ\¢\T |ü<√ ‘·s¡>∑‹˝À kı+‘·+>± sêj·T Òs¡T. n+<äTe\¢ Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À ø£ dü+ ◊<ës¡T

Á|üX¯ï\T ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+∫ kı+‘·+>± sêùd˝≤ nuÛ≤´dü+ #˚sTT+#ê*. Ç+<äTø√dü+ øÏ+~ k˛bÕHê\T bÕ{Ï+#ê*

Á|üX¯ïqT Ò<ë n+XÊìï uÀs¡T¶ MT<ä sêj·÷*

Á|üX¯ï≈£î sêj·T<ä–q düe÷<Ûëq+ >∑T]+∫ #·]Ã+#ê*.

#·s¡Ã˝À e∫Ãq ø°\ø£ |ü<ë\qT uÀs¡T¶ MT<ä sêj·÷*.

ø°\ø£ |ü<ë\ Ä<Ûës¡+>± düe÷<ÛëHêìï yêø±´\T>± #Ó|æŒ+#ê*.

Ç<ä›s¡T eTT>∑TZ]‘√ eTs¡ ≤ yÓTT‘·Ô+ düe÷<ÛëHêìï #Ó|æŒ+#ê*

∫e]>± düe÷<ÛëHêìï e´øÏÔ>∑‘·+>± ‘·eT H√≥T|ü⁄düÔø±˝À¢ sêj·TeTHê*.

n+<äs¡÷ sêdæq ‘·s¡Tyê‘· ˇø£] düe÷<ÛëHêìï uÀs¡T¶ MT<ä sêdæ m˝≤ sêkÕs√ #·]Ã+#ê*. dües¡D\T

#ÓbÕŒ*.

á #·s¡Ã Ä<Ûës¡+>± ‘·eT‘·eT düe÷<ÛëHê\T dü]#˚düTø√eTHê*.

sê‘· |üìì ìs¡«Væ≤+#·&É+ ` m˝≤?

Á|ü‹ $<ë´]ú H√≥T|ü⁄düÔø±ìï $~Û>± ìs¡«Væ≤+#ê*.

115

j·T÷ì{Ÿ yêØ>± ø°\ø£ |ü<ë\T, q÷‘·q |ü<ë\T C≤_‘ê>± H√≥T|ü⁄düÔø£+˝À sêsTT+#ê*.‘·s¡>∑‹ #·s¡Ã\

‘·s¡Tyê‘· yê] ne>±Vü≤qqT ã{Ïº Äj·÷ |ü<ë\≈£î $es¡D\qT sêj·TeTHê*. Ç~ $wüj·÷e>±Vü≤q≈£î,

‘·s¡Tyê‘· kı+‘·+>± düe÷<Ûëq+ sêj·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

Á|ü‹ j·T÷ì{Ÿ À nuÛÑ düHêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡TÃ≈£î+<ë+ ÁøÏ+<ä sTTe«ã&çq Á|üXï\≈£î »yêãT\T H√≥TãTø˝À

kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫sêj·÷*.

sê‘· |üìì m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*?

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À sê‘·|üìøÏ 10 e÷s¡Tÿ\T+{≤sTT.á e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#·&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

øÏ+~ n+XÊ\qT <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*.

|ü⁄düÔø£+˝À ñqï~ ñqï≥T¢>± ø±≈£î+&Ü kı+‘·+>± sêdæq~>± ñ+&É&É+

nedüs¡yÓTÆq #√≥ u§eTà\T^dæ ñ+&É&É+

|ü<ë\T, yêø±´\T ns¡úe+‘·+>± uÛ≤cÕ<√cÕ\T Ò≈£î+&Ü ñ+&É&É+.

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T :

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Hê\T>√ kÕ<Ûäq+>± ÁbÕC…≈£îº|üqT\T ñHêïsTT. M{ÏøÏ 10e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ês¡T.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Á|ü‹bÕsƒ¡+˝À ø=ìï ÁbÕC…≈£îº\T Ç#êÃs¡T. n<˚$<Ûä+>± bÕsƒ¡+ eT<Ûä ˝À ≈£L&Ü $wüj·÷e>±Vü≤q

ø√dü+ ø=ìï ÁbÕC…≈£îº\THêïsTT. Çy˚ø±≈£î+&Ü kÕúìø£ eqs¡T\T, nedüsê\T <äèwæº À ñ+#·T≈£îì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

kı+‘·+>± ≈£L&Ü ÁbÕ»≈£îº\T Çe«e#êÃ.

Á|ü‹bòÕsêà{Ïyé ø±\+˝À ˇø£ ÁbÕ»≈£îºqT ‘·|üŒìdü]>± #sTT+#ê*. ˇø£yfi ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT ÁbÕ»≈£îº#sTT+∫q≥¢sTT‘

yê≥ìï+{Ïì <äèwæº À ñ+#·Tø=ì e÷s¡Tÿ\T Çyê«*. Á|ü‹ <ëìì e÷s¡Tÿ\T Ç∫Ã dü>∑≥T …øÏÿ+#·&É+ nedüs¡+ Ò<äT.

bÕsƒ¡+˝À Ç∫Ãq ø£è‘ê´\T ÁbÕC…≈£îº\T ø±e⁄. ÁbÕC…≈£îº À ˇø£ düeTkÕ´|ü]cÕÿs¡+ ø√dü+ y˚s¡T y˚s¡T kÕ<ÛäHê\T

ñ|üjÓ÷–+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#ê*. <ëìì $X‚¢wæ+#ê*. ∫e]>± ìsêΔs¡D≈£î sêyê*. á yÓTT‘·Ô+ Á|üÁøÏj·TqT

|ü{Ïºø£\T, Á>±|òt\T, |ü{≤\T ñ|üjÓ÷–dü÷Ô ìy˚~ø£ s¡÷bı+~+#ê*.

ÁbÕC…≈£îº |üqT\T kÕ<Ûës¡+>± ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± ñ+{≤j·Tì >∑T]Ô+#·e#·TÃ.

1. |üì#˚ùd Ò<ë ìs¡«Væ≤+#˚ düuÛÑT´\ dü+K´qTã{Ïº

2. ÁbÕC…≈£îº dü«uÛÑyêìï ã{Ïº

|üì#˚ùd düuÛÑT´&ÉT ˇø£ÿ&˚ ñqï|ü⁄&ÉT n~ e´øÏÔ>∑‘· ÁbÕC…≈£îº |üì>±, m≈£îÿe eT+~ düuÛÑT´\Tqï|ü⁄&ÉT »≥Tº

ÁbÕ»≈£îº |üqì>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. n<˚$<Ûä+>± ÁbÕC…≈£îº dü«uÛ≤yêìï <ëì˝À ñ|üjÓ÷–düTÔqï kÕ<ÛäHê\ Ä<Ûës¡+>±

ÁbÕC…≈£îº\T $$<Ûä s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT.

116

Ç+≥s¡÷´ #˚j·T&É+ <ë«sê düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ÁbÕC…≈£îºqT ìs¡«Væ≤+#·&É+.

ùdø£s¡D\ <ë«sê düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫ ÁbÕC…≈£îºqT ìs¡«Væ≤+#·&É+.

¬s|òü]qT‡ |ü⁄düÔø±\T, |ü]XÀ<Ûäq Á>∑+<Ûë\T #·<äe&É+ <ëìô|’ ìy˚~ø£ sêj·T&É+.

|ü]ø£sê\˝Àì Je dü+ã+<Ûä, Á|üø£è‹ <äè–«wüj·÷\qT |ü]o*+#·&É+ <ëì ô|’ ìy~ø£\T s¡÷bı+~+#·&É+.

bÕsƒ¡XÊ\˝À Ò<ë bÕsƒ¡XÊ\\T yê{Ï ˇø£ düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+ ø£qT>=q&ÜìøÏ $$<Ûä Á|üjÓ÷>±\T

#j·T&É+.

@<Ó’Hê edüTÔe⁄qT, qeT÷HêqT ‘·j·÷s¡T#j·T&É+ ` düè»Hê‘·àø£+>± Ä˝À∫+∫ ñ‘êŒ<äø£ |üìì #j·T&É+.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Hê\T>∑T bòÕsêà{Ïyé\˝À e´øÏÔ>∑‘·, »≥Tº ÁbÕC…≈£îº*yê«*. n<˚$<Ûä+>± Á|ü‹ ÁbÕC…≈£îº

HÓ’|ü⁄D´yÓTÆq~>± ñ+&˚ ≤ #·÷&Ü*. ˇø£kÕ] Ç+≥s¡÷«´#˚j·T&É+ <ë«sê düe÷#ês¡ ùdø£s¡D ô|’ ÁbÕC…≈£îºqT ÇùdÔ

eTs=ø£kÕ] Á|üjÓ÷>±\T #˚dæ ìsêΔ]+#˚~ Çyê«*.

ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£ sêj·T&É+ :

ÁbÕC…øº ìy~ø£qT sêj·T&ÜìøÏ bòÕsêà{Ïyé eT÷˝≤´+ø£HêìøÏ πø{≤sTT+∫q 200ù|J\ |ü⁄düÔø±ìï ñ|üjÓ÷–+#ê*.

ÁbÕ»≈£îº À ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëHê+XÊ\T+{≤sTT.

1. ÁbÕC…≈£îºqT dæ<äΔ+ ø±e&É+, <ëìì ìs¡«Væ≤+#·&É+

2. Á|üC…≈£îº ìy˚~ø£ sêj·T&É+.

m+|æø£#düT≈£îqï ÁbÕC…≈£îºqT #j·T&ÜìøÏ @@ kÕ<ÛäHê\T ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. düe÷#ês¡ ùdø£s¡Dø√dü+ me¬se]ì

ø£*kÕs¡T. @$<ÛäyÓTÆq düe÷#êsêìï ùdø£]+#ês¡T. <ëìì @$<Ûä+>± $X‚¢wæ+#ês¡T. @ ìsêΔs¡D\T #˚kÕs¡T. nH˚

n+XÊ\T |ü]o*+#ê*.

ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£ sêj·T&É+˝À e´øÏÔ>∑‘· ÁbÕC…≈£îº nsTTq|ü⁄&ÉT e´øÏÔ>∑‘·+>±q÷, »≥Tº ÁbÕC…≈£îº nsTTq|ü⁄&Ü

»≥Tº düuÛÑT´\T Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T $&ç$&ç>±q÷ Á|üC…≈£îº ìy˚~ø£qT ‘·j·÷s¡T#˚j·÷*.

ÁbÕC…øº nq>± $<ë´s¡Tú\T ˇø£ düeTdü qT mqTïø=ì düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ $$<Ûä k˛bÕHê\qT nqTdü]+∫

ìsêú]+#˚ |üÁøÏj·T. Ç~ |æ\¢ À¢ n+‘·s¡Z‘· X¯≈£îÔ\ $ìjÓ÷>±ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT.

ÁbÕC…øº |üqT\˝À á ÁøÏ+~ \ø£åD≤\T ñ+&˚≥≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√e&É+ »]–+~.

1. |ü]o\q 2. dü]b˛\Ã&É+ 3. n+#·Hêy˚j·T&É+ 4. nqTÁ|üj·TTø£Ô+ / yê´U≤´ì+#·&É+ 5. düè»Hê‘·àø£

Ä˝À#·q 6. düVü≤ø±s¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T 7. ø=\e&É+ 8. eØZø£]+#·&É+ 9. }Væ≤+#·&É+ 10. $eTs¡ÙHê‘·àø£ Ä˝À#·q

11. eTT–+|ü⁄≈£î sêe&É+

117

ÁbÕC…øº ìy˚~ø£ À ñ+&Ée\dæq n+XÊ\T

I. ÁbÕ»øºù|s¡T / düeTdü / Á|üX¯ï

@<Ó’Hê düeTdü qT m+#·Tø=ì $$<Ûä k˛bÕHê\ <ë«sê <ëìøÏ |ü]cÕÿs¡+ ø£qT>=qT≥≈£î $<ë´]ú

Á|üj·T‘·ï+ #˚j·÷*. ÄdüeTdü H˚ ÁbÕ»≈£îºù|s¡T>± eT\#·Tø√yê*.

II. \øå±´\T : ÁbÕ»øº yÓTTø£ÿ \øå±´\T düŒwüº+>± e⁄+&Ü*.

III. m+#·T≈£îH˚ kÕ<ÛäHê\T / e÷|üq / n<Ûä j·Tq|ü<ä+

ÁbÕ»øº jÓTTø£ÿ \øå±´\T #˚s¡Tø=qT≥≈£î / |üP]Ô#˚j·TT≥≈£î $<ë´]ú ø±e\dæq kÕ<ÛäHê\T / e÷|üHê\T

m+#·Tø√yê*.

IV. n<Ûä j·Tq |ü<äΔ‹

$<ë´]ú ÁbÕ»øº À ‘Ó\T|üã&çq düeTdü \T kÕ~∏+#·T≥≈£î nqTdü]+#˚ $<Ûëq+ düŒwüº+>± ìy˚~+#ê*.

V. |ü{Ïºø£\T :

H˚s¡TÃ≈£îH˚ Áø£eT+˝À $<ë´s¡Tú\T nH˚ø£ |ü<äú‘·T\˝À düe÷#ês¡+ ùdø£]+#· e\dæq nedüs¡+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

n˝≤ ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ eØZø£]+∫ |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~+#·&É+, s¡÷bı+~+∫q |ü{Ïºø£\ >∑T]+∫

$X‚¢wæ+∫ dü«+‘·+>± ìy˚~ø£ À bı+<äT|üs¡#·>∑\>±*.

Ç‘·s¡T\‘√ ø£*dæ |üì#˚j·T>∑\>±*, |ü+#·Tø√>∑\>±*, Ç‘·s¡T\≈£î ñ|üø±s¡T\T>± e⁄+&É>∑\>±*.

VI. eTT–+|ü⁄ :

eTT–+|ü⁄ <äX¯ À |æ\¢\T ÁbÕ»øºjÓTTø£ÿ düeTdü \T kÕ~Û+#·>∑*π>˝≤ |ü]cÕÿs¡ e÷sêZìï dü÷∫+#·>∑\>±* /

yê´U≤´ì+#·>∑\>±*.

VII. ñ|üjÓ÷–+∫q eqs¡T\T :

ÁbÕCøº ∫es¡ À ‘·qT ñ|üjÓ÷–+∫q eqs¡T\T Á>∑+<Ûë\T / e´≈£îÔ\T / dü+düú\T >∑T]+∫ $esê\T bı+<äT

|üs¡#ê*.

ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£qT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&É+ :

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À ìs¡«Væ≤+#˚ ÁbÕC…≈£îº |üqT\≈£î 10 e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ês¡T. ÁbÕC…≈£îº |üìøÏ

e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#·&É+˝À øÏ+~ n+XÊ\T <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*.

øÏ+~ n+XÊ\T <äèwæº À ñ+#·Tø√yê*.

1. ÁbÕC…≈£îº ≈£î dæ<äΔ+ø±e&É+, ÁbÕC…≈£îºìs¡«Vü≤D ` 3 e÷s¡Tÿ\T

2. ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£ ` 5 e÷s¡Tÿ\T

3. ìy˚~ø£ ô|’ #·s¡Ã ` e÷{≤º&É&É+ ` 2 e÷s¡Tÿ\T

118

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ÁbÕC…≈£îºø√dü+ |æ\¢\T @@ kÕ<ÛäHê\T ñ|üjÓ÷–+#ês¡T nqï n+X¯+ qT+&ç ÁbÕC…≈£îº ô|’

#·]Ã+#·&É+ es¡≈£î >∑\ nìï <äX¯\qT |ü]o*+#ê*. ÁbÕC…≈£îº »≥Tº>± ñqï|üŒ{Ïø° e´øÏÔ>∑‘·+>± Á|ü‹$<ë´]ú yÓTT‘·Ô+

ìy˚~ø£qT sêj·÷*. ÁbÕC…≈£îº düeT]Œ+∫q ‘·sê«‘· yê{Ïô|’ ‘·s¡>∑‹˝À #·s¡Ã »s¡bÕ*. $$<Ûä s¡ø±\ Á|üÁøÏj·÷

ÁbÕC…≈£îº\T Á|ü‹ bòÕsêà{Ïyé düeTj·T+˝À ‘·|üŒø£ neT\T»]π>˝≤ #·÷&É&É+ ñbÕ<Ûë´j·TTì u≤<Ûä ‘·.

4. \|òüTT|üØø£å (Sliptest)ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± ˇø£ bÕsƒêìï uÀ~Û+∫q ‘·s¡Tyê‘· $wüj·Te>±Vü≤q @y˚Ts¡≈£î

»]–+<√ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT n+#·Hê y˚düTø√yê*‡q nedüs¡eTT+~. ìπs›•+∫q düeTj·T+˝À ø±≈£î+&Ü |üØø£å nH˚

uÛ≤eq ø£\Z≈£î+&Ü @ düeTj·T+˝ÀHÓ’Hê bÕsƒê´+X¯+ @y˚Ts¡≈£î ne>±Vü≤q nsTT+<√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ìs¡«Væ≤+#˚

|üØø£åqT \|òüTT |üØø£å n+{≤s¡T. Ç~ kÕ<Ûës¡D+>± ìs¡«Væ≤+#˚ j·T÷ì{Ÿ |üØø£å e+{Ï~ ø±<äT.

\|òüTT |üØø£å jÓTTø£ÿ ÄeX¯ ø£‘· :

|æ\¢\T H˚s¡TÃ≈£îqï n+X¯+ @ y˚Ts¡≈£î ne>±Vü≤q nsTT+<√ ‘Ó\T‡ø√e{≤ìøÏ.

H˚s¡TÃ≈£îqï n+X¯+ ì‘· J$‘· n+XÊ\‘√ nqTdü+<ëq+ #˚düTø√H˚~ n+#·Hê y˚j·T{≤ìøÏ.

|üØø£å nH˚ uÛÑj·T+ bı>=≥º&ÜìøÏ Ä‘·à $XÊ«dü+ ô|+bı+~+#·&É+.

ìs¡+‘·s¡ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ bÕ˝§Zq{≤ìøÏ.

dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêj·T{≤ìøÏ.

dü+øÏå|üÔ+>± uÛ≤e Á|üø£≥q #˚j·T{≤ìøÏ.

ì‘· J$‘· düìïy˚XÊ\qT nq«sTT+#·Tø√e{≤ìøÏ.

ã{°º ô|{Ïº HπsÃ $<Ûëq+ qT+&ç <ä÷s¡+ ø±e{≤ìøÏ.

\|òüTT |üØø£åqT ìs¡«Væ≤+#·&É+ @˝≤?

bÕsƒ¡+ uÀ~Û+∫q ‘·s¡Tyê‘· m|ü&Ó’q eTT+<äT>± Á|üø£{Ï+#·≈£î+&Ü |üØø£åqT ìs¡«Væ≤+#ê*.

\|òüTT |üØø£å≈£î 20e÷s¡Tÿ\T ñ+{≤sTT.

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± FA düeTj·T+\˝À (ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1e FA pHé ` p …’)

uÛ≤>∑+>± @<Ó’Hê |”]j·T&é À 45 ìeTTcÕ\ e´e~Û À \|òüTT |üØø£åqT ìs¡«Væ≤+#ê*.

\|òüTT|üØø£å À¢ @yÓ’Hê ø=ìï m+|æø£ #düT≈£îqï $<ë´Á|üe÷D≤\qT Ä<Ûës¡+ #düT≈£îì kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫

sêùd $<Ûä+>± Á|üX¯ï\T+&Ü*.

Bìø√dü+ 200 ù|J\ ˝≤+>¥ H√≥T|ü⁄düÔø±ìï ô|{≤º*. $<ë´dü+e‘·‡s˝Àì Hê\T>∑T bòÕsêà{Ïyé\ \|òüTT

|ü]ø£å\qT Ä H√≥T|ü⁄düÔø£+˝ÀH˚ sêsTT+#ê*.

119

düe÷<ÛëHê\qT ~~›q ‘·s¡Tyê‘· @@ $<ë´Á|üe÷D≤\˝À |æ\¢\T m˝≤ ñHêïs√ sêdæq düe÷<ÛëHê\

Ä<Ûës¡+>± #·]Ã+#ê*. ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À Ç~ n‘· +‘· ø°\ø£yÓTÆq n+X¯+. ‘·|üŒìdü]

n+X¯+ ≈£L&Ü. n+fÒ |üs¡]ø£å ìs¡«Væ≤+∫ e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T y˚j·T>±H˚ dü]b˛<äT. |æ\¢\ düe÷<ÛëHê\T

$X‚¢wæ+∫ yÓTs¡T>∑T|ü]#˚ e÷sêZ\T dü÷∫+#ê*.

ñ<ëVü≤s¡DøÏ øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏj·T XÊ«düÁøÏj·T≈£î dü+ã+<Ûä+ ñ+<äì ˙e⁄ uÛ≤$düTÔHêïyê? m+<äT≈£î?

m˝≤+{Ï Á|üX¯ï\T n&É>∑&É+ e\q kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêùd neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~.

\|òüTT |üØø£å À kÕ~Û+∫q Áπ>&ÉT\qT ]õwüº À qyÓ÷<äT #˚j·÷*.

\|òüTT|üØø£åqT m˝≤ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·÷*?

kı+‘·+>± Ä˝À∫+∫ sêdæ ñ+&É&É+.

uÛ≤cÕ <√cÕ\T Ò≈£î+&Ü eT+∫ <ädü÷Ô]‘√ sêj·T&É+

ì‘· J$‘· dü+|òüT≥q\‘√, kı+‘· ñ<ëVü≤s¡D\‘√ nq«sTT+#·T≈£î+≥÷ sêdæñ+&É&É+.

ø°\ø£|ü<ë\T, uÛ≤eq\T ñ|üjÓ÷–+∫ $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± sêdæñ+&É&É+.

ô|’ n+XÊ\qT <äèwæº À ñ+#·Tø=ì \|òüTT|üØø£å≈£î e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*. $<ë´Á|üe÷D≤\yêØ>± e÷s¡Tÿ\qT

…øÏÿ+#ê*. @ $<ë´Á|üe÷D+˝À |æ\¢\T yÓqTø£ã&çñHêïs√ >∑T]Ô+∫ <ëìì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

ø£è‘ê´\qT ø£*Œ+#ê*. n+fÒ \|òüTT|üØø£å |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£îqï $wüj·÷\qT |ü]o*+#~>± ø±≈£î+&Ü $<ë´Á|üe÷D≤\

kÕ<ÛäqqT yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚~>± ñ+&Ü*.

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± »]ù| ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+ Á|ü‹ $<ë´]Δ

200ù|J\T H√≥T |ü⁄düÔø£+ ìs¡«Væ≤+#ê*. Bì˝À Hê\T>∑T ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£Hê\qT sêj·÷*. |ü⁄düÔø±ìï

3uÛ≤>±\T #˚j·÷*. 1e uÛ≤>∑+ Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ]ø±s¡T¶, 2e uÛ≤>∑+ ÁbÕC…≈£îº ìy˚~ø£\T, 3e uÛ≤>∑+˝À

\|òüTT|ü]ø£å\T sêj·÷*. BìøÏ bÕsƒ¡XÊ\˝À uÛÑÁ<ä|üs¡#ê*. sê‘· |üqT\qT |æ\¢\ kı+‘· H√≥T |ü⁄düÔø±\

Ä<Ûës¡+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ Hê\T>∑Tn+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&ÉT\T dü+ã+~Û‘· ]õwüºs¡T˝À

qyÓ÷<äT#j·÷*.

120

10e ‘·s¡>∑‹ uÛÖ‹

ø£ s¡kÕj

·Tq XÊÁdüÔ+ ` Áb

ÕC…≈£îº\

T

Áø£eT

bÕs

ƒ¡+ ù|

s¡T

Áb

ÕC…≈£îº

ù|s¡T

Tool

s Áb

ÕC…≈£îº

$es¡D

dü+K´

2.

s¡kÕj

·Tq #

·s¡\

Te+{Ï+{À¢

Ç+≥s¡÷«´

e+≥Ç+{ÏÀ

#˚ùd $$<Ûäs¡ø±\

|üqT\

qT

yê{

ÏÀ

<ë–

ñqï

s¡kÕj

·Tq X

ÊÁdüÔ+

]|òü¬sHé‡ |ü⁄d

üÔø±\

Ts¡kÕj

·Tq #·s¡\

qT

|ü]o*+#·&É+.

$e]+#·&É+.

∫{Ïº Á|

üjÓ÷>±\

Tñ<ëˆˆ ñ*¢bÕj

·T\T ‘·]–q|ü⁄&

ÉT <ëì

˝Àì

dü\Œ¤s

Y ÄøÏ‡»

Hé‘√ #·s¡

»]|æ d

ü|òæsY&Ó’Ä¬ø’‡&

é @s¡Œ&

ÉT‘·T+

~.

4.

Äe÷¢\T`

øå±s

ê\T

|ü<ës

¡ú qeT÷

Hê\

T`pH

ù||üsY

kÕ<

Ûës¡D+>± Çfifl˝

À ‹H $

$<Ûä s

¡ø±\

ÄVü‰s

¡|ü<ës

êú\ p

H $

\Te

\T

\eD≤\

TpH

$\Te

\T

Uni

vers

al in

dica

tor

…øÏÿ+#·&É+<ë«sê @s¡ø±\

|ü<ës

êú\T m≈£îÿe

>± ‹+≥TH

êïs¡T? J

sêíX

j·T

…øÏÿ+#·&É+

dü+ã+<Ûä yê´<ÛäT\

≈£î

‹H˚ ÄVü‰s

¡|ü⁄

pH $

\Te

\≈£î

eT<

Ûä´>∑\

dü+ã+<Ûëì

ï …øÏÿ+

#·&É+.

8.

|üs¡e÷DT

ìsêàD+

|üs¡e÷DT ìsêàD+`

Inter

net

Ref

eren

ce B

ooks

<ë«sê

|üs¡e÷DT ìsêàD≤ì

øÏ dü+ã+~Û+∫q

$$<Ûä dæ<ëΔ+

‘ê\

TCh

arts

<∏ë+

|ü‡H

é |üs¡e÷DT qeT÷

Hêq

T+&ç ø

±«+≥+ d

æ<ëΔ+

‘·+ e

s¡≈£î >∑\

m˝≤

|ü]D≤e

TÁø£eT+

Refe

renc

e Bo

oks

nHø£ Ä

$wüÿs

¡D\T #dæq X

ÊÁdüÔy‘·Ô\ J

$‘·$X‚cÕ\

T eTTU≤´+XÊ\

‘√

#Ó+<ës

TTìy˚~ø£ sêj

·T&É+.

9.

eT÷

\ø±\

eT÷

\ø±\

Inter

net

$$<Ûä s¡ø±\

eT÷

\ø±\

T yê{

Ïì ø£qT>

=qï

dü+<äsê“¤\T, ø=ì

ï

eØZø£s¡D

eT‘

·\ãT\

TRe

fere

nce

Book

seT÷

\ø±\

T Á|

ü<ä]Ù+

#˚ ÄX¯Ãs

¡ø£s¡yÓTÆq

\ø£åD≤\

‘√

ìy˚~ø£

s¡÷bı+

~+#·T≥

.

10.

s¡kÕj

·Tqã+<Ûä+

$$<Ûä nDTe

⁄\ã+‹, |ü⁄\

¢\T

NaC

l, N

H4,

CH

4, H

2O Ç

˝≤ ø£dü+ Ç

s¡yÓ’ n

DTe

⁄\ Ä

ø±s

ê\qT

dü+ø£Øø£s¡D+ `

ã+‹|ü⁄\

¢ qeT÷

Hê\

<ë«sê

‘·j

·÷s¡T#

˚j·÷*.

nDTe

⁄\ m\Áø±ºH

é

Äø£è‘

·T\ qeT÷

Hê

$Hê´dü+, y˚*˙‡ m\Áø±ºq

T\T ‘Ó*ù|

|ü{Ïºø£qT nqTã

+<Ûän+X¯+>±

Á|ü<ä]Ù+

#ê*

.

121

Áø£eT

bÕs

ƒ¡+ ù|

s¡T

Áb

ÕC…≈£îº

ù|s¡T

Tool

s Áb

ÕC…≈£îº

$es¡D

dü+K´

13.

˝ÀV

ü≤dü+Á>∑Vü≤D

+˝ÀV

ü‰\T

yê{

Ï eTT&ç

yês

êÔ|üÁ‹

ø£\T

kÕ<

Ûës¡D+>±

yê&

ÉTø£À

ñ+&˚ $$<Ûäs¡ø±\

˝ÀV

ü‰\T

>∑T]

Ô+∫

KìC≤\

T dü+Á>∑Vü≤D


üÔø±\

Tn$ @@ eTT&ç KìC≤\

qT+

&ç sêã

&É‘ês

√ C≤_

‘ê

sêj

·T&É+.

$<ÛëH

ê\T

Ç+≥s¡÷«´\T

Äj

·÷ ˝ÀV

ü‰\T

dü+Á>∑Vü≤D

≈£î

nqTd

ü]+#˚ $<ÛëH

ê\ ù|

s¡¢‘√

|ü{Ïºø£

‘·j

·÷s¡T#

j·T&

É+.

14.

ø£s¡“q

düy˚Tàfi¯Hê\

T1.ì‘·J

$‘·+˝À


üÔø±\

Tì‘·J

$‘·+˝À

ø±s

¡“Hé @@ s¡÷bÕ\

˝À

\_ÛdüTÔ+

<√

ø±s

¡“Hé

kÕúì

ø£ ì

|ü⁄D

Tìñ<ëˆˆ ø±s

√“ôV

’≤Á&˚≥T¢, ôV

’≤Á&Ü¬ø

’‡&é\T

ø±H

Ó‡|tº e÷´|

tqT

bò¢#

ês¡Tº\

2.düãT“ ‘·j

·÷Ø

düVü≤ø

±s¡+

s¡÷|ü+˝À ‘·j

·÷s¡T#

˚j·T&

É+.

düãT“ ‘·j

·÷ØøÏ

ø=ã

“]q÷HÓ, düãT“bı&

ç, düT>

∑+<Ûäq÷HÓ y

ÓTT<ä…’q |

ü<ës

êú\T ùdø£]+∫

nedüs¡yÓTÆq

kÕe

÷Á–

düãT“qT ‘·j

·÷s¡T#

j·T&

É+.

TMF

>∑T]

+∫ $

esê\

‘√ düãT“ H

êD´‘

·qT

>∑T]

Ô+#·&É+ô|

’ yê´K´q

T »‘·|üs¡#·&É+.

122

VIII. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+

$<ë´]ú uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\ <ë«sê H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT yÓTT‘·Ô+>± eT÷˝≤´+ø£q+ #˚j·T&Üìï

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ n+{≤s¡T. Ç$ ø√s¡T‡ yÓTT‘·Ô+ |üP]Ô nsTTq ‘·sê«‘· Ò<ë ìsêú]‘· bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£

|üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· |æ\¢\ kÕ<ÛäqqT |üØøÏå+#˚ |ü<äΔ‹. á |ü<äΔ‹˝À $<ë´]ú ‘êqT #·~$q ø√s¡T‡<ë«sê @$T

H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT! m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT nH˚ n+XÊ\qT |üØo*+#·T≥ »s¡T>∑T‘·T+~. á eT÷˝≤´+ø£Hêìï sê‘·

|üØø£å\ s¡÷|ü+˝À e÷Á‘·y˚T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q dü«uÛ≤yêìï |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚

Ç~ nuÛÑ düqqT eT÷˝≤´+ø£q+ #˚ùd |ü<äΔ‹.

$<ë´ dü+e‘·‡s¡+˝À Summative - I, Summative - II, Summative - III |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*.

$<ë´ Á|üe÷D≤\T Ä<Ûës¡+>± |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«j·T+>± ‘·j·÷s¡T #˚dæq Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À

|ü]o*+#ê*.

|üØø£å ìs¡«Vü≤D ø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T düu…®≈£îº≈£î ìsêΔ]+∫q bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£, $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>±

Á|üX¯ï|üÁ‘·+ s¡÷bı+~+#ê*.

Á|üXÊï|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚ùd eTT+<äT uÛ≤s¡‘·«|ü{Ïºø£qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.

Summative - III ˝À bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ yÓTT‘·Ô+ qT+&ç Á|üX¯ï\T $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Çyê«*.

Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Á|üX¯ï\T dü«uÛ≤eØ‘ê´ kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ, $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± sêj·T&ÜìøÏ M\T>± ñ+{≤sTT.

ø±ã{Ïº ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\+<äs¡T πø s¡ø£yÓTÆq düe÷<Ûëq+ sêkÕÔs¡ì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT.

düe÷<Ûëq |üÁ‘·+ ~~›q ‘·s¡Tyê‘· πø{≤sTT+∫q >∑&ÉT\˝À $<ë´Á|üe÷D+yêØ>± bı+~q e÷s¡Tÿ\T, yÓTT‘·Ô+

e÷s¡Tÿ\T, Áπ>&é sêj·÷*.

$<ë´Á|üe÷D≤\T ` uÛ≤s¡‘·« |ü{Ïºø£

9, 10 ‘·s¡>∑‘·T\≈£î Á|üXÊï |üÁ‘êìï $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+~+#ê*. $<ë´Á|üe÷D≤\ uÛ≤s¡‘·«

|ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç.

$<ë´ Á|üe÷D≤\ yêØ>± uÛ≤s¡‘·«+

123

Áø£.dü+. $<ë´Á|üe÷D+ uÛ≤s¡‘·«+ e÷s¡TŒ\T

1. $wüj·÷e>±Vü≤q 40% 16

2. Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+ 10% 4

3. Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘·|ü]o\q\T 15% 6

4. düe÷#ês¡HÓ’|ü⁄D≤´\T 15% 6

5. u§eTà\T ^j·T&É+<ë«sê uÛ≤eÁ|ükÕs¡+ 10% 4

6. Á|üX¯+dü, JeyÓ’$<Ûä +, ì»J$‘·$ìjÓ÷>∑+ 10% 4

Á|ü‹ $<ë Á|üe÷D≤\˝À Essay type questions, short answer questions; Very short - answer questions;

multiple choice questions ñ+{≤sTT.

ìπs›•+∫q $<ë´Á|üe÷D≤\˙ï |æ\¢\T m+‘· es¡≈£î kÕ~Û+#ês√ |ü]o*+#˚+<äT≈£î M\T>± Á|üXÊï |üÁ‘·+

s¡÷bı+~+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.

Á|üX¯ï\T s¡÷bı+~+#·&É+˝À nìï bÕsƒê\≈£î düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+≥T+~. |ü ≤Hê bÕsƒ¡+ qT+&ç yê´düs¡÷|ü

Á|üX¯ï\T ekÕÔj·Tì |ü ≤Hê bÕsƒ¡+˝À ¬s+&ÉT e÷s¡Tÿ\ Á|üX¯ï\T ekÕÔj·TH˚ $uÛÑ»q ñ+&É<äT.

Á|üX¯ï\T dü«uÛ≤e+ :

$<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï\T s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘êsTT. uÛ≤s¡‘·« |ü{Ïºø£ À dü÷∫+∫q $<Ûä+>± $<ë´

Á|üe÷D≤\qT Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì Á|üX¯ï\T ñ+{≤sTT.

Á|ü‹ Á|üX¯ï≈£î »yêãT\T |æ\¢\T dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫ Áyêùd $<Ûä+>± ñ+{≤sTT.

Á|üX¯ï\T #·~$ ne>±Vü≤q #˚düT≈£îqï ‘·s¡Tyê‘˚ »yêãT\T Áyêùd $<Ûä+>± ñ+{≤sTT.

Á|üX¯ï\T Open ended >± ñ+{≤sTT.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ ˝Àì nuÛÑ düq yÓTs¡T>∑T |üs¡TÃ≈£î+<ë+˝À Ç∫Ãq Á|üX¯ï\T j·T<∏ë‘·<∏ä+>± ø±≈£î+&Ü bÕsƒêìøÏ

dü+ã+~+∫q uÛ≤eq\ Ä<Ûës¡+>± nqTes¡Ôq s¡÷|ü+˝À Á|üX¯ï\T sTTe«≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ïº |æ¢\\≈£î

Á|üX¯ï\T dü«uÛ≤e+ô|’ |üP]Ô>± ne>±Vü≤q ø£*Z+#ê*.

ˇø£ kÕ] |üØø£å À e∫Ãq Á|üX¯ï\T j·T<Ûë‘·<∏ä+>± n+fÒ n<˚ s¡÷|ü+˝À eTs=ø£kÕ] Çe«ã&Ée⁄. Ä uÛ≤eqqT

Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì Á|üX¯ï dü«s¡÷|ü+ e÷]Ã Çe«ã&É‘êsTT. ÁbÕ<Ûëq´‘·>∑\ Á|üX¯ï\T e÷Á‘·y˚T #·~$+#·&É+ nH˚

nHês√>∑ ø£s¡ n\yê≥TqT |üP]Ô>± ‘=\–+#·&Éy˚T Bì ñ<›X¯+. n+‘˚ ‘·|üŒ ˇø£kÕ] n&ç–q Á|üX¯ï Ç+ø£

m|üŒ{ÏøÏ ‹]– n&É>∑s¡T nì ø±<äT.

$<ë´ Á|üe÷D≤\ uÛ≤s¡‘·«+ Ä<Ûës¡+>± 4s¡ø±\T Á|üX¯ï\T s¡÷bı+~#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. 1.Essay type 2.

short answers 3. Very short answer Q 4. Multiple choice.

124

Á|üX¯ï\T |æ\¢ À¢ì düè»Hê‘·àø£‘·, $\Te\T, kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤, düVü≤»eqs¡T\ |ü]s¡ø£åD e÷qe‘· $\Te\T,

C≤rj·TdüyÓTÆø£ ‘· yÓTT<ä …’q n+XÊ\≈£î n+#·Hê y˚ùd $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~ ø±ã{Ïº Á|ü‹ |æ\¢

yê&ÉT dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫ düe÷<ÛëHê\T Áyêùd $<Ûä+>± ñ+&Ü*.

e÷¬sÿ{Ÿ À \_Û+# ¬>’&é‡, Test questions, question bank qT+&ç Á|üXï\T sTTe«ã&Ée⁄. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

|æ\¢\T yê{Ïô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&Ü kı+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T sêùd+<äT≈£î nuÛ≤´dü+ ø£*Œ+#ê*. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìï

#·~$+#·&É+ uÛ≤eq\qT $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê |æ\¢\T kı+‘·+>± sêùd˝≤ <äèwæºô|{≤º*.

Á|üX¯ï\ dü«s¡÷|ü+, e÷s¡Tÿ\ yêØ>± uÛ≤s¡‘ê«ìï |ü]o*<ë›+.

Á|üX¯ï\ dü«s¡÷|ü+, e÷s¡Tÿ\ yêØ>± uÛ≤s¡‘·«+ |ü{Ïºø£

Áø£.dü+. Á|üX¯ï s¡ø£+ Á|üX¯ï\ dü+K´ e÷s¡Tÿ\T yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\T

1. yê´düs¡÷|ü+ 4 4 16

2. \|òüTTs¡÷|ü+ 6 2 12

3. dü«\Œdüe÷<Ûëq+ 7 1 7

4. ãVüQfiË’∫Ã¤ø£+ 10 1/2 5

yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T (Long answers questions) :

|æ\¢\T ‘êeTT H˚s¡TÃ≈£îqï n+X¯+ @ y˚Ts¡≈£î ne>±Vü≤q nsTT+<√ ‘Ó\T‡ø√yê{≤ìøÏ á s¡ø£|ü⁄ Á|üX¯ï\T

ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. n&ÉT>∑T‘ês¡T. M{ÏøÏ 4 e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. yê´düs¡÷|ü+˝Àì Á|üXï\≈£î

düe÷<ÛëHê\T 12 qT+&ç 15 yêø±´\˝À kı+‘·+>± düe÷<Ûëq+ sêj·÷*.

yÓTT‘·Ô+ Hê\T>∑T yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+ sêj·÷*. Á|ü‹ Á|üX¯ï≈£î Ç+≥s¡ï˝Ÿ #êj·Tdt ñ+≥T+~. yÓTT‘·Ô+

|ü<äVü‰s¡T e÷s¡Tÿ\T.

»yêãT\T $X‚¢wüD≤‘·àø£+>±, nedüs¡yÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D <ë«sê uÛ≤cÕ <√cÕ\T Ò≈£î+&Ü yêj·÷*‡ ñ+≥T+~.

nedüs¡yÓTÆq #√≥ u§eTà <ë«sê >±ì, Á>±|òt <ë«sê ø±ì, $e]+#ê*‡ ñ+≥T+~.

\|òüTT Á|üX¯ï\T (Shart answers questions) :

M{ÏøÏ 12 e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTTkÕÔs¡T. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T ì]úwüº+>± 4`5 yêø±´\˝À düŒwüº+>± düe÷<ëq+

sêj·÷*.

Á|ü‹ Á|üX¯ï≈£î ¬s+&ÉT e÷s¡Tÿ\T. yÓTT‘·Ô+ Äs¡T Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·÷*. #êj·Tdt ñ+&É<äT.

125

dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T (Very Shart answers questions) :

M{ÏøÏ 7 e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTTkÕÔs¡T. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T ì]úwüº+>± 4`5 yêø±´\˝À düŒwüº+>± düe÷<ëq+

sêj·÷*.

Á|ü‹ Á|üX¯ï≈£î 1 e÷s¡Tÿ. yÓTT‘·Ô+7 Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·÷*. #êj·Tdt ñ+&É<äT.

ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T (Multiple choice questions) :

M{ÏøÏ 5 e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTTkÕÔs¡T. uVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T Ä˝À∫+∫ sêj·÷*‡ ñ+≥T+~.

Á|ü‹ Á|üX¯ï≈£î 1/2 e÷s¡Tÿ πø{≤sTTkÕÔs¡T. yÓTT‘·Ô+ 10 uVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·÷*. #êj·Tdt

ñ+&É<äT. Çe˙ï nqTe]Ô‘· s¡÷|ü+˝À ñ+{≤sTT.

@ $<ë´Á|üe÷D+˝ÀHÓ’Hê ô|’q #·÷|æ+∫q Hê\T>∑T s¡ø±\ Á|üX¯ï\T sêe&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~.

|üØøå±+XÊ\T

bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT eT÷˝≤´+ø£q+ #j·T&ÜìøÏ Á|üXï Ò Á|ü<Ûëq+. Á|üXï\≈£î »yêãT\T

sêdæ |üØø£å\˝À ñrÔs¡í‘· #Ó+<ä&ÜìøÏ |æ¢\\T HêHê‘·+{≤\T |ü&ÉT‘·T+{≤s¡T. ¬>’&ÉT\qT+&ç düe÷<ÛëHê\T ø±|”

#˚j·T&É+, ã{°º|ü≥º&É+, nH˚ø£kÕs¡T¢ düe÷<ÛëqeTT\qT sêdæ ÁbÕø°ºdüT #˚j·T&É+ yÓTT<ä …’q |ü<äΔ‘·T\T bÕ{ÏdüTÔ+{≤s¡T.

Ç+<äTe\q $<ë´]ú bı+< C≤„q+ πø eT÷dü À ñ+&~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ñqï düe÷<ÛëqyT nø£ås¡+ bı\T¢b˛≈£î+&Ü

ñqï~ ñqï≥Tº>± sêj·T&É+ ø√dü+ Á|üj·T‘·ï+#˚kÕÔs¡T.ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ç+‘·es¡≈£î |ü<äe‘·s¡>∑‹ |üØø£å\˝À $<äT´‘Y

$X‚¢wüD ∫Á‘·+ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À m˝≤ ñ+<√ n˝≤ ^ùdÔH˚ e÷s¡Tÿ\T y˚ùd yêfi¯ófl eTq˝À #ê˝≤ eT+~ ñHêïeTT.

n+‘˚ø±≈£î+&Ü |ü⁄düÔø£+˝À @ôd’E˝À ñ+fÒ düe÷<Ûëq |üÁ‘·+˝À ≈£L&Ü n<˚ ôd’E˝À ñ+&Ü\H˚ |ü≥TºãfÒºº ñ

bÕ<Ûë´j·TT\÷ ñHêïs¡T. $<ë´]újÓTTø£ÿ C≤„|üø£X¯øÏÔì |üØøÏå+#˚ Á|üX¯ï Ò ñ+&˚$. ñ<ë ˆˆ≈£î ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\qT #·÷&É+&ç.

$<äT´‘Y#Ûê\ø£ ã\+ nq>±H˚$T?

s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+ mìïs¡ø±\T? n$ @$?

düŒwüº<äèwæº ø£ dü <ä÷s¡+ n+fÒ @$T{Ï?

á Á|üXï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T&É+ ø√dü+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü |æ\¢\T ø£+sƒ¡‘ê |ü{≤º*‡q nedüs¡+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.ø±s¡D+

@$T≥+fÒ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ñqï~ ñqï≥Tº>± sêùdÔH˚ e÷s¡Tÿ\T ekÕÔj·TH˚ uÛ≤eq ã\|ü&çb˛e&Éy˚T. q÷‘·q+>±

s¡÷bı+~q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T |æ\¢\T kı+‘·+>± Hs¡TÃø√&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT $wüj·÷ìï >∑Ts¡TÔô|≥Tºø√&ÜìøÏ ø±≈£î+&Ü

nqTuÛÑyê\ <ë«sê H˚s¡TÃø=H˚ $<ÛëHêìï Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔsTT. ‘·<ë«sê kÕ~Û+#˚ $<ë´ Á|üe÷D≤\qT ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑

eT÷˝≤´+ø£q $<ÛëHê\ <ë«sê e÷|üq+ #˚j·T>∑\T>∑T‘êeTT. ø±ã{Ïº kı+‘·+>± »yêãT\T sêùd $<Ûä+>± Á|üX¯ï\qT

s¡÷bı+~+#ê*‡q nedüs¡+ ñqï~. Ç+<äTø√dü+ eTq+ ªª|üs¡e÷DT ìsêàD+μμ nH˚ bÕsƒê´+XÊìï ñ<ëVü≤s¡D>±

rdüTø=ì Á|üX¯ï\ XË’*ì #·÷<ë›+.

126

øÏ+~ |ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç. MTπs$T Á>∑Væ≤+#ês√ $X‚¢wæ+#·+&ç.

n l ml ñ|üø£s¡Œs¡ dü+πø‘·+ ñ|üø£s¡Œs¡+˝Àì

Ä]Œ{≤fi¯fl dü+K´

0 0 4j 1

1 `1 0 G 1 4p 3

4 2 `2 `1 0 G 1 G 2 4d 5

3 `3 `2 `1 0 G 1 G 2 G 3 4f 7

1. ô|’ |ü{Ïºø£ Á|üø±s¡+ ø£s¡“s¡+˝Àì Ä]Œ{≤fi¯fl dü+K´ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&˚ ø±«+≥+ dü+K´\T @$?

2. 4e X¯øÏÔ kÕúsTT˝À ñ+&É>∑*–q ñ|üø£s¡Œsê\T @$?

3. n $\Te 4, l $\Te 2 ñqï|ü⁄&ÉT ñ|üø£s¡Œs¡+˝À >∑]wüº+>± mìï m\Áø±ºqT\T ñ+{≤sTT?

4. l $\Te 3 >∑\ ñ|üø£s¡Œs¡+˝À @@ Ä]Œ{≤fi¯ófl ñ+{≤sTT?

5. 4e Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+ sêã≥º&ÜìøÏ MTs¡T ñ|üjÓ÷–+∫q dü÷Á‘·+ @$T{Ï?

6. n $\Te\≈£î Ä]Œ{≤˝Ÿ |ü]e÷D≤ìøÏ dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï?

ô|’ Á|üX¯ïqT ≈£åîDí+>± |ü]o*+#·+&ç. øÏ+~ n+XÊ\ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·+&ç.

ô|’ Á|üX¯ï\˙ï bÕsƒê´+X¯+ Ä<Ûës¡+>±H˚ ñHêïj·÷?

á Á|üX¯ï\T kı+‘·+>± sêj·T&ÜìøÏ M\T>± ñHêïj·÷? ã{°º|üfÒº$>± ñHêïj·÷?

nqTe]Ô‘·s¡ø£+ Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+˝À @@ n+XÊ\T <äèwæº À ñ+#·T≈£îHêïs¡T?

Ç˝≤+{Ï Á|üXï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·÷\+fÒ ô|’q Ç∫Ãq düe÷#ês¡+ m+‘· es¡≈£î dü]b˛‘·T+~?

kı+‘·+>± sêdæq|ü⁄&ÉT |æ\¢\T m˝≤+{Ï düe÷<ÛëHê\T sêj·T&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~?

y˚s¡T y˚s¡T>± düe÷<ÛëHê\Tqï|ü&ÉT yê{Ïì ~<›≥|ü&ÉT Çã“+~ì m˝≤ n~Û>∑$T+#ê*?

Ç|ü&ÉT 10e ‘·s¡>∑‹ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À $$<Ûä Á|üe÷D≤\ ÁøÏ+<ä n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï\qT |ü]o*<ë›+.

1. $wüj·÷e>±Vü≤q Á|üX¯ï\T :

á Á|üe÷D+ øÏ+<ä $e]+#·&É+, eØZø£]+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+, ñ<ëVü≤s¡D*e«&É+, ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+,

e÷qdæø£ ∫Á‘ê\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+ e+{Ï n+XÊ\ô|’ Á|üX¯ï\qT Çe«e#·TÃqT.

127

qeT÷Hê Á|üX¯ï\T

4 e÷s¡Tÿ\T

1. |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ˇø£ eè‘êÔø±s¡ r>∑#·T≥ºqT Áy˚ ≤&ÉBkÕs¡T.

ˇø£ <ä+&Éj·÷kÕÿ+‘êìï r>∑#·T≥º ‘· ≤ìøÏ \+ã+>±, r>∑#·T≥ºyÓ’|ü⁄

<ëì ñ‘·Ôs¡<Ûäèe+ ø£~*düTÔHêïs¡T.

(a) r>∑#·T≥º>∑T+&Ü b˛j˚T n_ÛyêVü≤+˝À e÷s¡TŒ @$<Ûä+>± ñ+≥T+~?

(b) r>∑#·T≥º À Áù|]‘·eTj˚T´ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ ~X¯ <ä+&Éj·TkÕÿ+‘·|üs¡+>± @ ~X¯ À ñ+≥T+<√

‘Ó\Œ+&ç ?

(c) r>∑#·T≥º ‘·\+ e<ä› <ä+&Éj·÷kÕÿ+‘·+ e\¢ @s¡Œ&˚ nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+, Áù|]‘· $<äT´‘Ye\¢ @s¡Œ&˚

nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘ê\qT #·÷ù| |ü{≤ìï ^j·T+&ç.

(d) Áù|]‘· $<äT´‘Y≈£î ø±s¡D≤ìï $e]+#·+&ç.

2. ˇø£ bÕÁ‘· À 0+ C e<ä› ˙s¡T rdüT≈£îHêïs¡T. Bìì |ü≥+˝À #·÷|æq

$<Ûä+>± ˇø£ ô|<ä› >±EbÕÁ‘·‘√ eT÷dæHês¡T. <ëìøÏ >∑\ yêj·TTπs#·ø£+

yê&ç ˝À|ü\ ÁbÕ+‘êìï X¯Sq´+>± e÷sêÃs¡T.

(a) @$T »s¡T>∑TqT ? $e]+#·+&ç.

(b) bÕÁ‘· À ø=+‘· ˙s¡T >∑&É¶ø£&ÉT‘·T+~. >∑&É¶ø£fÒº ˙{Ï |ü]e÷D+ m+‘·?

3.

ˇø£ e\j·÷ìï |ü≥+˝À #·÷|ü≥+ »]–+~. A e<ä› e\j·T+˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#˚ $<äT´‘Y I.

(a) C, D _+<äTe⁄\ eT<Ûä bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÛÒ<ä+ m+‘· ?

(b) A, B _+<äTe⁄\ eT<Ûä e\j·T|òü*‘· ìs√<ä+ m+‘·?

(c) C, D >∑T+&Ü Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y m+‘· ?

˙s¡T

yêj·TTπs#·ø£+

128

4.

|ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. A, B, C e<ä› bıf…ì¸j·T˝Ÿ $\Te\T 70V, 0V, 10V

(a) D e<ä› bıf…ì¸j·T˝Ÿ m+‘· ?

(b) AD, DB, DC \˝À Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y Á|üyêVü‰\T ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç.

5. e\j·÷ìï |ü≥+˝À >∑eTì+#·+&ç. R1 = R2 = R3 = 200 Ω y√\TºMT≥s¡T

Ø&ç+>∑T R 100V y√\TºMT≥s¡T ìs√<ä+ R 1000 Ω ◊‘˚ u≤´≥Ø

$<äT´#êÃ¤\ø£ ã\+ 'E' qT ø£qT>=q+&ç.

6. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ HêuÛ≤´+‘·s¡+ 'ƒ'. <ëì Hê_Û qT+&ç edüTÔe⁄≈£î >∑\ <ä÷s¡+ P. Á|ü‹_+ã+ m‘·TÔ\

ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç.

7. ~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±ìï ñ|üjÓ÷–+∫ <ëì Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’ S' e<ä› _+<äTs¡÷|ü Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ]#ês¡T. ø£≥ø£

<äèXÊπø+Á<ä+ P <ëì HêuÛÑT\T 'F' eTq≈£î ‘Ó\TdüqT≈£î+<ë+. PF > PS' nì≈£L&Ü ‘Ó\TdüT. M{Ï Ä<Ûës¡+>±

_+<äTs¡÷|ü edüTÔ kÕúHêìï >∑T]Ô+#˚ øÏs¡D∫Á‘êìï ^dæ, <ëì˝À Ç$T&çe⁄qï ø±s¡D≤\qT ‘Ó\Œ+&ç.

8. ~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ eÁø£‘ê yê´kÕsêú\T düe÷q+. yê{Ï ˇø£ eÁø£‘êπø+Á<ä+ e<ä› ˇø£ edüTÔe⁄qT

ñ+#·T<ë+. ø£≥ø£ |ü<ës¡ú eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 'n'. ø£≥ø£+ >±*˝À ñ+<äì uÛ≤$+#·+&ç. ø£≥ø£ Á|ü‹

‘·\ eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+ R nì rdüTø√+&ç.

(a) ø£≥ø£ HêuÛ≤´+‘·s¡+ m+‘· ?

(b) Á|ü‹_+ã<ä÷s¡+ m+‘·?

(c) Á|ü‹_+ã dü«uÛ≤yêìï #·]Ã+#·+&ç.

9. áÁøÏ+<ä Çe«ã&çq kÕúHê\≈£î Äes¡úq $\Te\qT |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤ìøÏ sêj·T+&ç. ø±s¡D≤ìï $e]+#·+&ç.

(a) edüTÔe⁄ <äs¡ŒD Hê_Û e<ä› ñqï|ü&ÉT

(b) edüTÔe⁄ Hê_Û, <Ûäèe+ eT<Ûä ñqï|ü&ÉT

129

10. ˇø£ sê–r>∑‘√ Á|üø£ÿ|ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± e\j·÷ìï @s¡Œ]#ês¡T. yêVü≤ø£ìs√<ä+

<ëì bı&Ée⁄≈£î nqT˝Àe÷qTbÕ‘·+˝À e⁄+<äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. Bì Ä<Ûës¡+>± 1,

2 _+<äTe⁄\ eT<Ûä e\j·T |òü*‘· ìs√<Ûëìï …øÏÿ+#·+&ç.

11. |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± l bı&Ée⁄>∑\ yêVü≤ø£+ <ëì bı&Ée⁄≈£î \+ã+>±

υ nH˚ e&ç‘√ #·*düTÔ+~. yêVü≤ø£+ nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+ B ≈£î \+ã+>±

yêVü≤ø£bı&Ée⁄ e⁄+~. yêVü≤ø£+˝À m\Áø±ºqT\T ùd«#·Ã¤>± #·*+#·>∑\eì

uÛ≤$<ë›+.

m\Áø±ºqT Äy˚X¯+ 'e' nqT≈£î+<ë+.

(a) yêVü≤ø£+˝À >∑\ m\Áø±ºHéô|’ |üì #˚ùd nj·TkÕÿ+‘·ã\+ m+‘· ?

(b) ô|’ ã\+ @ ~X¯ À |üì#˚düTÔ+~.

(c) á ã\+ m\Áø±ºHé\ #·\q+ô|’ m˝≤+{Ï Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ædüTÔ+~?

11. ˇø£ ø£≥ø£+ |ü<ës¡ú eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 1.5 Ä ø£≥ø£+ eTT+<äT 30 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À edüTÔe⁄ qT+∫q

20 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ç+~. nsTT‘˚ <ëì HêuÛ≤´+‘·s¡+ ø£qT>=q+&ç. n~ @ ø£≥ø£+.

ø£≥ø£ eÁø£‘ê yê´kÕsêú\T düe÷qyÓTÆ‘˚ Ä $\Te m+‘·?

2 e÷s¡Tÿ\T

12. |üP´CŸ\ ‘·j·÷Ø˝À …&é r>∑qT yê&É{≤ìøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó\Œ+&ç.

13. ˇø£ #Ós¡e⁄˝À ñqï #|ü \+ã+‘√ (˙{Ïñ|ü]‘· ≤ìøÏ) 45+ #ùd≥T¢ ô|’øÏ #·÷düTÔ+~. #|ü ˙{Ï ñ|ü]‘·\+ô|’

>∑\ Äø±XÊìï #·÷&É>∑\<ë? $e]+#·+&ç.

14. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤ìøÏ eTT+<äT 20 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À edüTÔe⁄qT+#êeTqT≈£î+<ë+. <ëì HêuÛÑ +‘·s¡+

30 ôd+.MT. nsTTq

(a) Á|ü‹_+ã<ä÷s¡+ m+‘· ?

(b) <äs¡ŒD≤ìøÏ á dü+<äs¡“¤+˝À Äes¡úq+ m+‘·?

15. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤ìøÏ eTT+<äT 5 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À edüTÔe⁄+~. <ëì HêuÛÑ +‘·s¡+ 10 ôd+.MT. nsTT‘˚

(a) Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ m+‘·?

(b) <ëì Äes¡úq+ m+‘·?

130

16. düeT‘·\ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£ eÁø£‘êyê´kÕs¡ú+ R. ø£≥ø£ |ü<ës¡ú eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ n nsTTq <ëì HêuÛÑ +‘·s¡+

ø£qT>=q+&ç.

17. øÏc˛sY ø£fi¯fl n<ë›\T <Ûä]+#ê&ÉT. n‘·&ç ø£fi¯fl<ë›\>∑T+&Ü qTe⁄« #·÷dæq|ü⁄&ÉT n‘·&ç ø£fi¯fl |ü]e÷D+, ndü\T

|ü]e÷D+ø£+fÒ ô|<ä›~>± ø£ì|æ+#êsTT.

(a) n‘·&ÉT yê&çq ø£≥ø£+ @ s¡ø£+?

(b) Ä <äèwæ <√cÕìï $e]+#·+&ç. (|ü≥düVü‰j·T+‘√)

18. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À q\T>∑Ts¡T ùdïVæ≤‘·T\T ø£≥ø£ HêuÛ≤´+‘·sêìï Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ø£qT>=Hêïs¡T. Ä $\Te\T

es¡Tdü>± 12.1 ôd+.MT. 12.2 ôd+.MT., 12.05 ôd+.MT., 12.3 ôd+.MT. >± e∫Ãq$. Ä ùdïVæ≤‘·T\T

yês¡T #·÷düTø=ì á <√cÕ\≈£î Òø£ e´‘ê´kÕ\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#ês¡T. Ä ø±s¡D≤\qT ‘Ó\Œ+&ç.

19. ˇø£ $<ë´]ú ˇø£ >±¢düT˝À ˙{Ïì, ¬s+&Ée >±¢düT˝À ô|Á{À\TqT πø |ü]e÷D+˝À rdüT≈£îHêï&ÉT. Ä

>±¢düT\qT ˇø£ ã\¢ô|’ e⁄+#ê&ÉT. ˇø£s√E ‘·sê«‘· >∑eTìùdÔ yÓTT<ä≥ >±¢düT˝À ˙s¡T ñ+&É{≤ìï >∑eTì+#ê&ÉT.

ô|Á{À\T yÓTT‘·Ô+ Ä$] nsTTb˛e&Üìï >∑eTì+#ê&ÉT. >±¢düT˝À ˙s¡T yÓTT‘·Ô+ Ä$] ø±ø£b˛e&ÜìøÏ, ô|Á{À\T

|üP]Ô>± Ä$] ne{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T ‘Ó\Œ+&ç.

20. 2 kg \ Á<äe´sê• >∑\ ÇqTeTT≈£î 12,000 Cal ñcÕíìï n+~+#ês¡T. ÇqTeTT jÓTTø£ÿ ‘=* ñc íÁ>∑‘·

20+ C. <ëì $•c ºwüí+ 0.1 Cal/g-co. ÇqTeTT bı+<˚ ‘·T~ ñc íÁ>∑‘· m+‘· ?

21. |ü≥+˝À #·÷|æq$<Ûä+>± ù||üsY‘· ≤ìøÏ \+ã+>±, ÁøÏ+<ä≈£î |üì#˚ùd

nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·+ B. Bì˝ÀìøÏ πøåÁ‘êìøÏ \+ã+>± υ e&ç À q nH˚

Äy˚X¯+ πøåÁ‘·+˝ÀìøÏ <ä÷düTø=∫Ã+~.

(a) Ä Äy˚X¯+ q ô|’ |üì#˚ùd ã\~X¯ m≥Te⁄+≥T+~?

(b) Ä ã\ |ü]e÷D+ m+‘· ?

(c) Ä ã\+ #˚dæq |üì m+‘· e⁄+≥T+~?

22.

e\j·÷ìï |ü≥+˝À #·÷|ü≥+ »]–+~.

A, B \ eT<Ûä |òü*‘·ìs√<ä+ m+‘· ?

131

23. e\j·÷ìï |ü≥+˝À #·÷|ü≥+ »]–+~.

A, B \ eT<Ûä |òü*‘·ìs√<ä+ m+‘·?

1 e÷s¡Tÿ

24. ≈£î+uÛ≤ø±s¡ <äs¡ŒD HêuÛ≤´+‘·s¡+ 50 ôd+.MT. nsTTq <äs¡ŒD eÁø£‘ê yê´kÕs¡ú+ m+‘·?

25. >±*˝À e⁄qï |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD HêuÛ≤´+‘·s¡+ ƒ. Bìì ˙{Ï À |üP]Ô>± eTT+∫q|ü⁄&ÉT <ëÄì HêuÛ≤´+‘·s¡+˝À

e÷s¡TŒ edüTÔ+<ë? sê<ë? m+<äT≈£î?

26. øÏc˛sY ‘·+Á&çøÏ yêfi¯fl neTà {° ø£|ü˝À b˛dæ Ç∫Ã+~. ‘·q ‘·+Á&ç øÏc˛sYqT |æ*∫ {°qT #· ≤¢s¡ÃeTì

#ÓbÕŒ&ÉT. n|ü&ÉT øÏc˛sY Ä {°ì ‹]π> bòÕ´Hé øÏ+<ä e⁄+∫ #· ≤Ã]Ã, Ä {°qT ‘·q ‘·+Á&çøÏ Ç#êÃ&ÉT. øÏc˛sY

@ n+XÊìï <äèwæº À e⁄+#·Tø=ì y˚&ç {°ì bòÕ´HéøÏ+<ä e⁄+#ê&ÉT. MTs¡T #Ó|üŒ>∑\sê?

27. m‘ÓÔÌq |üs¡«‘· ÁbÕ+‘ê\˝À yÓTÆ<ëqÁbÕ+‘ê\‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT ñ&çøÏ+#·&É+ ø£wüº+ n+{≤s¡T.

BìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?

28. 4 kg \ \ ˙s¡T e⁄+~. n~ 100+ C e<ä› e⁄+<äqTø√+&ç. 4 kg \ ˙s¡T |üP]Ô>± uÛ≤wüŒ+>± e÷s¡{≤ìøÏ

m+‘· ñwüíX¯øÏÔ nedüs¡+ ?

29. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD Äes¡Δq+ `1. ◊‘˚ ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

(a) edüTÔkÕúq+, Á|ü‹_+ãkÕúq+ \qT ‘Ó\|ü+&ç.

(b) Á|ü‹_+ã dü«uÛ≤yêìï #·]Ã+#·+&ç.

30. @ dü+<äs¡“¤+˝À |ü‘·qø√D+, eÁø°uÛÑeq ø√D+ düe÷q+>± ñ+≥T+~.'

31. ôdï Ÿ ìj·Te÷ìï yê&ç >±E~yÓTàô|’ ø=+‘· |ü‘·qø√D+‘√ |ü&çq ø±+‹øÏs¡D+, ãVæ≤s¡Z‘·øÏs¡D+ ˇø£<ëìø=ø£{Ï

düe÷+‘·s¡+>± ñ+{≤j·Tì ìs¡÷|æ+#·+&ç.

32. ˙{Ï À @s¡Œ&É¶ ∫qï ∫qï >±*ãT&É>∑\ô|’ ø±+‹ì |ü‘·q+ #Ó+~ùdÔ, Ä ø±+‹ì Ä ãT&É>∑\T nedüs¡D+

(diverge) #˚düTÔHêïsTT. BìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï ‘Ó\Œ+&ç.

33. |ü≥+˝À #·÷|æq$<Ûä+>± ˇø£ r>∑>∑T+&Ü $<äT´‘Y Á|üeVæ≤düTÔ+~. <ëìøÏ <ä>∑Zs¡>±

#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+˝À ˇø£ e\j·T+ ñ+<äqT≈£î+<ë+. ˇø£ÿkÕ]>± r>∑‘√ $<äT´‘YqT Ä|æyùdÔ,

#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ e\j·T+˝À |ü⁄fÒº Áù|]‘· $<äT´‘Y~X¯qT ^j·T+&ç.

132

1/2 e÷s¡Tÿ

34. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ @s¡Œ]#˚ ì»Á|ü‹_+ã+, edüTÔe⁄\ eT<Ûä >∑\ ø£ìwü<ä÷s¡+ ........ |ü⁄{≤ø±s¡<äs¡ŒD

HêuÛ≤´+‘·s¡+ ƒ. ( )

(a) ƒ (b) 2ƒ (c) 4ƒ (d) düTqï

35. ¬s+&ÉT ìs√<ë\T A, B \ $\Te\T es¡Tdü>± RA, RB - RA < RB Ä |ü<ës¡ú $•wüìs√<ë\T es¡Tdü>±

SA, SB ◊‘˚, ÁøÏ+~ $es¡D dü¬s’q~ ( )

(a) SA > SB

(b) SA = SB

(c) SA < SB

(d) Ç∫Ãq düe÷#ês¡ Ä<Ûës¡+>± SA, SB \ eT<Ûä dü+ã+<Ûëìï ‘Ó\T|ü Ò+.

36. Po $<äT´‘Y kÕeTs¡ú +, Vo y√ ÒºCŸe<ä› ã\T“ &çC…’Hé #˚XÊs¡T. nsTT‘˚ Ä ã\T“ì V y√ ÒºõøÏ nqTdü+<Ûëq+

#˚dæq, Ä ã\T“ Á>∑Væ≤+#˚ $<äT´‘Y kÕeTs¡ú + P = ( )

(a) o

oV PV

(b)

oo

V PV

(c) 2

oo

V PV⎛ ⎞⎜ ⎟⎝ ⎠

(d) 2

oo

V PV

⎛ ⎞⎜ ⎟⎝ ⎠37. ˇø£ <ÛäHêy˚XÊìï ‘·÷s¡T~X¯ À ÁbıC…øº #˚XÊs¡T. |òü*‘·+>± Ä Äy˚X¯+ ñ‘·Ôs¡ ~X¯ ÀøÏ $#·\q+ #Ó+~+~.

nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘·~X¯.................˝À e⁄+≥T+~. ( )

(a) |ü•ÃeT yÓ’|ü⁄ (b) <äøÏåD+ yÓ’|ü⁄ (c) ô|’øÏ (d) ÁøÏ+<ä≈£î

38. ˇø£ ìs√<ëìï u≤´≥ØøÏ ø£\|ü&É+ e\¢, Ä ìs√<ä+ ñc íÁ>∑‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. ÁøÏ+~yê{Ï À @ $\Te

eTs¡≈£î+&Ü e⁄+≥T+~. ( )

(a) m\Áø±ºqT\ Á&ç|òtº y˚>∑+ (b) $•wü ìs√<ä+

(c) ìs√<ä+ (d) m\Áø±ºqT\ kÕ+Á|ü<ä‘·

39. A, B \ eT<Ûä e\j·T+ |òü*‘· ìs√<ä+ ...........

(a) R/2 (b) R

(c) 2R (d) 4R

40. πø ñc íÁ>∑‘· e<ä› $$<Ûä yêj·TTe⁄\Tqï$. ◊‘˚ @ $\Te nìï yêj·TTe⁄\≈£î πø$<Ûä+>± e⁄+≥T+~?

(a) Á<äe´sê• (b) y˚>∑+ ( )

(c) Á<äe´y˚>∑+ (d) düsêdü] >∑‹»X¯øÏÔ.

133

2. Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

Á|ü•ï+#·&É+, |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+ nH˚ Á|üe÷D≤ìï eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ÁøÏ+~ eT÷\ n+XÊ\qT <äèwæº À

ñ+#·Tø=ì Á|üX¯ï\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

$$<Ûä uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&É>∑&É+.

düe÷#ês¡ ùdø£s¡Dø√dü+.

|ü]o\q\T #˚ùd≥|ü⁄&ÉT

Ç+≥s¡÷«´ #˚j·T&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#·T≈£îH˚ Á|üXÊïe[

Á|üjÓ÷>±\T #˚ùd dü+<äs¡“¤+

dü\Vü‰\T bı+<ä&ÜìøÏ

|ü]ø£\Œq\T

|òü*‘ê\qT }Væ≤+#·&É+.

Á|üuÛ≤e+ #·÷ù| n+XÊ\qT }Væ≤+#·&É+.

düeTdü ≈£î ø±s¡D≤\T }Væ≤+#·&É+.

uÛÑ$wü ‘·TÔqT >∑÷]Ã }Væ≤+#·&É+.

qeT÷Hê Á|üX¯ï\T #·÷<ë›+

4 e÷s¡Tÿ\T

41. <äs¡ŒD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q øÏs¡D∫Á‘ê\T ^j·÷\+fÒ ‘Ó*dæñ+&Ü*‡q n+XÊ\qT ìsêú]+#·Tø√&ÜìøÏ ˙e⁄

@@ Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?

42. ≈£îe÷sY u≤w”ŒuÛÑeq+— eTs¡>∑&É+ \≈£î ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+#· Òø£b˛‘·THêïqì ‘·q {°#·sY‘√ #ÓbÕŒ&ÉT. n|ü&ÉT

Ä {°#·sY ‘·qì ø=ìï Á|üX¯ï\T n&ç– yê{ÏøÏ düe÷<ÛëHêq\T s¡|æŒ+#·&É+ <ë«sê ‘˚&Ü\qT Á>∑Væ≤+#˚≥T¢

#˚XÊ&ÉT. Ä {°#·sY ≈£îe÷sYì n&ç–q Á|üX¯ï ÒyÓTÆ j·TT+{≤sTT?

43. |üPs¡«ø±\+˝À sêE\T X¯Á‘·Te⁄\ z&É\qT, •_sê\qT n<ë›\T ñ|üjÓ÷–+∫ j·TT<äΔdüeTj·T+˝À

‘·>∑T\u…fÒºyês¡≥.

n) yês¡T ñ|üjÓ÷–+∫q n<ë›\T n+fÒ @$T{À }Væ≤+#·+&ç.

Ä) X¯Á‘·Te⁄\qT z&ç+#·&É+˝À yês¡T ñ|üjÓ÷–+∫q X¯øÏÔ @yÓTÆñ+≥T+~?

Ç) Ç+<äTø√dü+ yês¡T @ |ü<äΔ‹ì ñ|üjÓ÷–+∫ ñ+{≤s√ }Væ≤+#·+&ç.

á) Bìì $e]+#·&ÜìøÏ ˇø£ πsU≤∫Á‘·+ ^j·T+&ç.

134

2 e÷s¡Tÿ\T

44. ˇø£ ô|f…º˝À ¬s+&ÉT ìs√<ë\qT nqTdü+<Ûëì+#ês¡T. ø±ì m˝≤

nqTdü+<Ûëq+ #˚kÕs√ ‘Ó*j·T<äT. ìs√<ä$\Te\T düe÷q+. A, B \

eT<Ûä 10V u≤´≥Øì e⁄+#ês¡T. C, D \ eT<Ûä y√\Tº MT≥sY ø£*|æq,

y√\TºMT≥s¡T 5V >± #·÷|æ+~. eTs¡\ C, D \eT<Ûä 10V u≤´≥Øì

ø£*|æ A, B \ eT<Ûä y√\TºMT≥s¡T Ø&ç+>∑T rdüT≈£îHêïs¡T. Ä Ø&ç+>∑T

10V nsTT+~. Ä ìs√<ë\qT ô|f…º À m˝≤ ø£*|æ‘˚ ô|’ $\Te

ekÕÔjÓ÷ ‘Ó\|ü+&ç.

45. düT≈£îe÷sY ‘·qT yÓTT‘·Ô+ Á|ü‹_+u≤ìï n<ä›+˝À #·÷düTø√yê\qT≈£îHêï&ÉT. <ëì ø√dü+ n‘·&ÉT ø=ìï |ü]ø£\Œq\T

#˚XÊ&ÉT. n$ @yÓTÆ ñ+{≤jÓ÷ sêj·T+&ç.

46. |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ˇø£ ÁdæŒ+>¥qT Áy˚ ≤&ÉBkÕs¡T. ÁdæŒ+>¥

¬s+&ÉT ∫es¡\eT<Ûä |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± u≤´≥Ø dæ«#Y\qT

ø£*bÕs¡T. dæ«#YqT eT÷düq|ü⁄&ÉT @$T »s¡T>∑T‘·T+~? }Væ≤+#·+&ç.

47. ˇø£ bı&ÉT>±{Ï ø±|üsY dü÷úbÕø±s¡ >={≤ºìï rdüTø√+&ç. <ëìì øÏå‹C≤ìøÏ

\+ã+>± ñ+&≥T¢ |ü≥Tºø√+&ç. ˇø£ sêsTTì, <ä+&Éj·TkÕÿ+‘êìï |ü≥+˝À

#·÷|æq$<Ûä+>± yÓTT<ä{Ï<ëìï >=≥º+ ãj·T≥, nj·TkÕÿ+‘êìï >=≥º+>∑T+&Ü

#·*+#˚≥T¢ ¬s+{Ïì C≤s¡$&ç#ês¡T. ¬s+{Ï À @~ ‘·«s¡>± uÛÑ÷ñ|ü]‘· ≤ìï

‘ê≈£î‘·T+~. m+<äTø√ }Væ≤+∫ #Ó|üŒ+&ç. düùV≤‘·Tø£yÓTÆq ø±s¡D≤*e«+&ç.

1 e÷s¡Tÿ

48. 20 ôd+.MT. HêuÛ≤´+‘·s¡+ >∑\ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±ìøÏ 10 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À edüTÔe⁄qT+#ês¡T. nsTT‘˚

Á|ü‹_+ã+ <ä÷s¡+ m+‘·? ô|’ Á|üX¯ï≈£î düTπswt ÁøÏ+~$<Ûä+>± kÕ<Ûäq #˚XÊ&ÉT.

ø£≥ø£ HêuÛ≤´+‘·s¡+ ƒ R `20 ôd+.MT.

edüTÔ<ä÷s¡+ u R 10 ôd+.MT.

ø£≥ø£ dü÷Á‘·+ R

1 1 1 = f v u

−

qT+&ç

1 1 1 = 20 10v

− −

135

1 1 1 - 10 20 v

=20 10 1 10 20 = v = 20 10 10v

− ×⇒

×

R 20 ôd+.MT.

49. ªªn~Ûø£ y√ Òºõ`Á|üe÷<ä+μμ nH˚ uÀs¡T¶\qT ‘·s¡T#·T>± #·÷düTÔ+{≤+. ø±ì ªn~Ûø£ $<äT´‘Y Á|üe÷<ä+μ nì

m+<äT≈£î ñ+#·≥+ Ò<äT. }Væ≤+∫ düeT<Ûëq+ sêj·T+&ç.

50. Hêì, nì˝Ÿ ùdVæ≤ï‘·T\T. Ms¡T eT<Ûë´Vü≤ï düeTj·T+˝À ‘ês¡Ts√&ÉT¶ô|’ q&ÉTdüTÔHêïs¡T. nì˝Ÿ s√&ÉT¶ô|’

˙{Ï#Ûêj·T\T #·÷XÊ&ÉT. HêìøÏ #·÷|æ+#ê&ÉT. nì Ÿ, HêìøÏ Ä ˙{Ï #Ûêj·T\≈£î ø±s¡D≤\qT }Væ≤+#·eTHêï&ÉT.

˙esTT‘˚ @$T }Væ≤kÕÔe⁄.

51. dü÷s¡ sêÁ‹ 12 >∑+≥\≈£î ìÁ<ä Ò∫, ‘·q s¡÷yéT˝À>∑\ ≥÷´uŸ …’{Ÿ dæ«#YqT ÄHé#˚XÊ&ÉT. ‘·qT Ä ø±+‹˝À

ø£qT¬s|üŒ\qT ‘Ós¡e≥+ ø£wü+ nì|æ+∫+~. <ëìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT }Væ≤+#·+&ç.

1/2 e÷s¡Tÿ\T

52. ˇø£ >±EbÕÁ‘· À yÓTT<ä≥ ˙s¡Tì— ‘·sê«‘· <ëìô|’ ˙{Ïø£+fÒ kÕ+Á<ä‘· ‘·≈£îÿe>± >∑\ Á<äyêìï HÓeTà~>±

¬s+&ÉT Á<äyê\T ø£*dæb˛≈£î+&Ü b˛kÕs¡T. <ëì˝À ˇø£ >±E>={≤ºìï eTT+#ês¡T. Á|üø£ÿ‘· ≤\>∑T+&Ü

#·÷dæq|ü&ÉT >±E>=≥º+ ô|’q >∑\ Á<äe+˝À ø£ì|æ+#· Ò<äT. BìøÏ ø±s¡D+ @yÓTÆ }Væ≤kÕÔe⁄? ( )

(a) Á<äe+˝À ø±+‹y˚>∑+, ˙{Ï À ø±+‹y˚>∑+ ø£+fÒ m≈£îÿe

(b) #·÷ùde´øÏÔ À ø£+{Ï<√cÕ\Tqïeì ìsêú]kÕÔ+

(c) >±E|ü<ës¡ú+, Á<äe+ (ô|’q>∑\) \ eÁø°uÛÑeq >∑TDø±\T düe÷q+.

(d) ô|’e˙ï

53. uÛ≤e+ (A) : ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT ‘·q Á|üj·÷D~X¯qT e÷s¡TÃ≈£î+≥T+~. (|ü‘·qø√D+ 0+

ø±q|ü&ÉT)

ø±s¡D+ (R) : ø±+‹ ˇø£ j·÷qø£+ qT+&ç eTs=ø£ j·÷qø±ìøÏ Á|üj·÷DÏ+#˚≥|ü&ÉT ‘·q e&çì

e÷s¡TÃ≈£î+≥T+~. ( )

(a) A ‘·|ü— R ˇ|ü

(b) A, R ˇ|ü\T— ø±e⁄q A ≈£î R dü¬s’q $es¡D ne⁄‘·T+~.

(c) A, R ˇ|ü\T— ø±e⁄q A ≈£î R dü¬s’q $es¡D ø±<äT.

(d) A, R \T ¬s+&É÷ ‘·ù|Œ.

136

54. ˇø£ 10 m bı&Ée⁄ >∑\ r>∑qT ε $#ê_ >∑\ u≤´≥Ø ø=q\≈£î ø£*bÕs¡T. ‘·s¡Tyê‘· Ä r>∑qT ª5μ düe÷q

bı&Ée⁄\T>± >∑\ uÛ≤>±\T>± ø£‹Ô]+∫, Ä uÛ≤>±\qT düe÷+‘·s¡+>± ø£*|æ @s¡Œ&É¶ ø=q\ eT<Ûä ô|’ u≤´≥Øì

ø£*bÕs¡T. ¬s+&Ée dü+<äs¡“¤+˝À u≤´≥Ø n+~+#˚ $<äT´‘Y kÕeTs¡ú + m≈£îÿe. áÁøÏ+~ dü¬s’q$ ( )

(a) yÓTT<ä{Ï dü+<äs¡“¤+˝À Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ ø£+fÒ ¬s+&Ée dü+<äs¡“¤+˝À Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y

Á|üyêVü≤+ 25 ¬s≥T¢ m≈£îÿe.

(b) ¬s+&Ée dü+<äs¡“¤+˝À $ìjÓ÷–+|üã&ç $<äT´‘Y kÕeTs¡ú + yÓTT<ä{Ï <ëìø£+fÒ 10 ¬s≥T¢ ‘·≈£îÿe.

(c) ¬s+&Ée dü+<äs¡“¤+˝À $ìjÓ÷–+#·ã&É¶ $<äT´‘Y kÕeTs¡ú + yÓTT<ä{Ï dü+<äs¡“¤+ ø£+fÒ 25 ¬s≥T¢ m≈£îÿe.

(d) ¬s+&Ée dü+<äs¡“¤+˝À ìs√<ä+— yÓTT<ä{Ï dü+<äs¡“¤+˝À ìs√<ä+˝À 25e e+‘·T.

3. Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\T

Á|üjÓ÷>±\T ` πøåÁ‘· |ü]o\q\≈£î dü+uÛÑ+~+∫ øÏ+~ n+XÊ\ s¡÷|ü+˝À Á|üX¯ï\T ñ+{≤sTT.

Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+.

Á|üjÓ÷>±\ |ü]o\q

ìsêú]+#·&É+.

|ü]ø£sê\ m+|æø£

qyÓ÷<äT #˚j·T&É+.

kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+.

|ü]ø£sê\ ne>±Vü≤q

$X‚¢wüD #˚j·T&É+.

|òü*‘·+ Ç∫Ã Á|üjÓ÷>∑+ #˚j·T&É+.

|òü*‘·+ ø=s¡≈£î Á|üjÓ÷>∑+ #˚j·T&É+.

#·sê\T e÷s¡TÃø=ì Á|üjÓ÷>∑+ #˚j·T&É+

˝ÀbÕ\T >∑T]Ô+#·&É+.


4 e÷s¡Tÿ\T

55. e+≥bÕÁ‘·\ô|’ eT÷‘·>± ñ|üjÓ÷–+#˚+<äT≈£î m≈£îÿe $•c ºwüí+ >∑\ ˝ÀVü≤+‘√ ‘·j·÷s¡T#˚dæq eT÷‘·qT

ñ|üjÓ÷–+#ê\ì s¡eT uÛ≤$+∫+~. <ëìø=s¡≈£î n\÷´$Tìj·T+, sê– ˝ÀVü‰\ $•c ºcÕí\qT Á|üjÓ÷>∑

|üPs¡«ø£+>± ø£qT>=Hê\+fÒ @@ |ü]ø£sê\T ø±yê*? Ä Á|üjÓ÷>±ìï m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê*?

137

56. ôV≤ …à{Ÿ jÓTTø£ÿ bÕs¡<äs¡Ùø£ uÛ≤>±ìï ‘·j·÷s¡T#j·T&ÜìøÏ ˇø£ ø£+ô|˙yês¡T <ë<ë|ü⁄ >±* eÁø°uÛÑeq >∑TDø±ìøÏ

düe÷q eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ >∑\ |ü<ësêúìï yê&É<ä*#ês¡T. n+<äT≈£î>±qT $$<Ûä |ü<ësêú\ eÁø°uÛÑeq

>∑TDø±\qT Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ø£qT>=q<ä*#ês¡T. Äj·÷ |ü<ësêú\ eÁø°uÛÑeq >∑TDø±\qT ø£qT>=q&ÜìøÏ

|ü<ësêú\qT @ Äø±s¡+˝À rdüTø√yê*? yê{Ï eÁø°uÛÑeq >∑TDø±\qT Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± m˝≤ ø£qT>=Hê*?

57. Á|üjÓ÷>±\˝Àì $$<Ûä |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\≈£î dü+ã+~Û+∫, yê{Ï HêuÛ≤´+‘·sê\ $\Te\T sêj·Tã&ç Òe⁄.

Äj·÷ |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\ HêuÛ≤´+‘·sê\qT Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝ÀH˚ ø£qT>=q&ÜìøÏ @@ |ü]ø£sê\T ø±yê*? Ä

|ü]ø£sê\‘√ <äs¡ŒD HêuÛ≤´+‘·sêìï m˝≤ …ø£ÿ>∑{≤º*?

58. nj·TkÕÿ+‘·ã\πsK\T dü+eè‘· e\j·÷\e Ò ñ+{≤j·Tì Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ìs¡÷|æ+#ê\+fÒ @@ |ü]ø£sê\T

ø±yê*? á düeTj·T+˝À @y˚T$T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*?

2 e÷s¡Tÿ\T

59. y˚&ç edüTÔe⁄qT+&ç #·\¢ì edüTÔe⁄≈£î ñwüíÁ|ükÕs¡+ »s¡T>∑T‘·T+<äì Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ ø±e\dæq

|ü]ø£sê\ C≤_‘ê sêj·T+&ç.

60. n‘· +‘· <ä÷sê\qT+&ç eTq*ï #πs ø±+‹øÏs¡D≤\T <ë<ë|ü⁄>± düe÷+‘·s¡+>± ñ+{≤j·Tì ‘Ó\|ü&ÜìøÏ ˇø£

Á|üjÓ÷>±ìï dü÷∫+#·+&ç. <ëì˝Àì <äX¯\qT bò ¢#ês¡Tº s¡÷|ü+˝À sêj·T+&ç.

61. |ü‘·q ø√D≤ìøÏ, eÁø°uÛÑeqø√D≤ìøÏ eT<Ûä dü+ã+<Ûëìï Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ ns¡úeè‘êÔø±s¡|ü⁄

>±E|ü\ø£qT ñ|üjÓ÷–+#·e\dæq nedüsêìï $e]+#·+&ç.

62. k˛*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ $<äT´‘Y πøåÁ‘êìï ø£qT>=q&ÜìøÏ, ˇø£ #Óø£ÿ|”≥ô|’ sê–r>∑‘√ k˛*HêsTT&éqT

@sêŒ≥T#˚ùd $<ÛëHêìï ‘Ó\|ü+&ç.

1 e÷s¡Tÿ

63. eyêVü≤ø£ bı&Ée⁄, ìs√<Ûä+ eT<Ûä dü+ã+<Ûëìï >∑T]Ô+# Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq |ü]ø£sê\qT

‘Ó\Œ+&ç.

64. dü÷s¡T´ì ø±+‹˝À ñ+&˚ $$<Ûä s¡+>∑T\qT $&ç$&ç>± MT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀH˚ #·÷&Ü\+fÒ ˙s¡T, ÁfÒ, n<ë›ìï

m˝≤ neTs¡TÃ‘ês¡T?

65. ø£≥ø±ìï ˙{Ï À eTT+∫, Ä ˙{Ï n&ÉT>∑TuÛ≤>±q ñqï sêsTTì #·÷dü÷Ô MTs¡T ìs¡«Væ≤+∫q Á|üjÓ÷>∑+ <ë«sê

@+ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T?

138

66. eT+#·T Á<äMuÛÑeq Á|üÁøÏj·TqT |ü]o*+# Á|üjÓ÷>∑+˝À, eT+#·T ø£s¡>∑&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ ` n~ |üP]Ô>± ˙s¡T>±

e÷πses¡≈£î MTs¡T |ü]X¯è*+∫q Á|ü<Ûëq $wüj·T+ @$T{Ï?

1/2 e÷s¡Tÿ\T

67. ˙{Ï‘√ |üP]Ô>± ì+|æ, >∑{Ïº>± eT÷‘· neT]Ãq >±E d”kÕqT Á|òæCŸ˝À ø=~› >∑+≥\bÕ≥T ñ+∫q Á|üjÓ÷>∑+

<ë«sê MTs¡T ìsêú]+∫q n+X¯+ ( )

(a) ñc íÁ>∑‘·qT ‘·–ZùdÔ >±E dü+ø√∫+∫ |ü–*b˛‘·T+~.

(b) ñc íÁ>∑‘·qT ‘·–ZùdÔ >±E yê´ø√∫+∫ |ü–*b˛‘·T+~.

(c) ˙s¡T eT+#·T>± e÷]q|ü&ÉT |òüTq|ü]e÷D+ ô|s¡>∑&É+e\¢ d”kÕ |ü–*b˛‘·T+~.

(d) ˙s¡T eT+#·T>± e÷]q|ü&ÉT |òüTq|ü]e÷D+ ‘·>∑Z&É+ e\¢ d”kÕ |ü–*b˛‘·T+~.

68. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’ Hê_Û, eÁø£‘êπø+Á<ë\ eT<Ûä edüTÔe⁄qT+∫ MTs¡T Á|üjÓ÷>∑+ #˚dæq|ü&ÉT

Á|ü‹_+u≤ìøÏ øÏ+~ yê{Ï À @ \ø£åD≤\THêïsTT. ( )

(a) Á|ü‹_+ã |ü]e÷D+ edüTÔ|ü]e÷D+ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+~.

(b) ‘·\ÁøÏ+<äT\ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ç+~.

(c) ì» Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ç+~.

(d) ô|’e˙ï

69. ‘={Ïº Àì ˙{Ï À ˇø£ ˝ÀVü≤|ü⁄ #·Áø£+, <ëìô|’ y˝≤&ÉBdæq ÁkÕº\‘√ ªªeÁø°uÛÑeq+μμ >∑T]+∫ #dæq Á|üjÓ÷>∑+˝À

¬s+&ÉT ÁkÕº\T πø düs¡fiπsK˝À m|ü&ÉT @s¡Œ&Ü¶sTT. ( )

(a) ˙{Ï À ÁkÕºqT ˙{Ï ñ|ü]‘· ≤ìøÏ \+ã+>± ñ+∫q|ü⁄&ÉT (0+ ø√D+ πsKyÓ+≥ ñ+∫q|ü⁄&ÉT)

(b) ˙{Ï Àì ÁkÕºqT ˙{Ï ñ|ü]‘·\+ yÓ+≥ (düe÷+‘·s¡+>±) ñ+∫q|ü⁄&ÉT

(c) ˙{Ï Àì ÁkÕºqT 45+ ø√D+πsK yÓ+≥ ñ+∫q|ü⁄&ÉT.

(d) ¬s+&ÉT ÁkÕº\T πø düs¡fiπsK˝À @s¡Œ&˚ dü+<äs¡“¤+ Ò<äT.

70. $<äT´‘Y Á|üyêVü≤ r>∑≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ >∑TÁs¡s¡|ü⁄ Hê&Ü nj·TkÕÿ+‘·+ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT <Ûäèyê\qTñ+∫, Ä r>∑ô|’

Á|üjÓ÷–+|üã&çq ã\ ~X¯qT |ü]o*+∫q Á|üjÓ÷>∑+˝À MTs¡T @+ >∑eTì+#ês¡T? ( )

(a) $<äT´‘Y r>∑ nj·TkÕÿ+‘· ñ‘·Ôs¡<Ûäèe+ yÓ’|ü⁄ ø£~*+~

(b) $<äT´‘Y r>∑ nj·TkÕÿ+‘· <äøÏåD<Ûäèe+ yÓ’|ü⁄ ø£~*+~

(c) $<äT´‘Y r>∑ À ø£<ä*ø£ (e+|ü⁄) Ò<äT

(d) ≈£î&ç#˚‹ ìã+<Ûäq˝À ‘Ó*|æq ~X¯ À r>∑ ø£~*+~.

139

4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D ` ÁbÕC…≈£îº\T nH˚ $<ë´ Á|üe÷D+˝À Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT n+XÊ\T ñ+{≤sTT.

1. düe÷#ês¡ ùdø£s¡D :

i) düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&É+, $X‚¢wæ+#·&É+.

ii) |ü{Ïºø£\qT ì+|æ ìy˚~ø£\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+.

2. düe÷#ês¡ $X‚¢wüD :

i) s¡÷bı+~+∫q |ü{Ïºø£\qT dü«+‘·+>± $X‚¢wæ+#·&É+.

ii) düe÷#ês¡ eØZø£s¡D, |ü{Ïºø£\T s¡÷bı+~+#·&É+.


4 e÷s¡Tÿ\T

71. kÕ<Ûës¡D <äèwæº<√cÕ\T yê{Ï ìyês¡D≈£î #˚j·Te\dæq #·s¡ \ >∑T]+∫ düe÷#ês¡+ ùdø£]+#·&ÜìøÏ ˙e⁄

me¬se]ì ø£\TkÕÔe⁄? @y˚T$T Á|üX¯ï\T y˚kÕÔe⁄? ˙e⁄ ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï qyÓ÷<äT#˚j·T&ÜìøÏ

qeT÷Hê |ü{Ïºø£ sêj·T+&ç.

72. düT<Ûëø£sY $$<Ûä y√ Òºõ\T, ˇø£ |ü<ës¡ú+ (r>∑s¡÷|ü+˝À e⁄qï~),

y√\TºMT≥s¡T nMTà≥sY\T yê&ç ùdø£]+∫q $<äT´‘Y Á|üyêVü‰\qT

|ü{Ïºø£ À bı+<äT|ü]#ês¡T. Ä |ü{Ïºø£ Ä<Ûës¡+>± e∫Ãq Á>±|òt

áÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+~.

Á>±|òt À y√ Òºõ (V) ì y√\Tº\˝ÀqT— $<äT´‘Y (I) ì n+|æj·TsY\

˝Àq÷ ø=*#ê&ÉT. Á>±|òt Ä<Ûës¡+>± áÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î

düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

(a) düT<Ûëø£sY rdüT≈£îqï |ü<ës¡ú+ @s¡ø£yÓTÆq~>± #Ó|üŒe#·TÃ.

(b) rdüT≈£îqï |ü<ës¡ú+ ìs√<Ûä+ m+‘·?

(c) r>∑ ø=q\eT<Ûä 20 V \ bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûëìï nqTe]Ô+∫q|ü&ÉT Ä r>∑ m+‘· $<äT´‘Y

kÕeTsêú ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥T+~?

(d) ô|’ Á>±|òt À Ç$T&çe⁄qï ìj·Te÷ìï ‘Ó\Œ+&ç.

140

73. ˇø£ $<ë´]ú ~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+‘√ Á|üjÓ÷>∑+#˚dæ áÁøÏ+~ fÒãT˝ŸqT s¡÷bı+~+#ê&ÉT.

edüTÔ <ä÷s¡+ (u) (ôd+.MT.) 70 60 50 40 30

Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ (v) (ôd+.MT.) 14.5 15.2 16.2 17 20

HêuÛ≤´+‘·s¡+ (ƒ) (ôd+.MT.) 12.01 12.12 12.13 11.92 12

ô|’ |ü{Ïºø£ À >∑\ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

(a) ô|’ |ü{Ïºø£ À HêuÛ≤´+‘·s¡+ $\Te\T $_Ûqï+>± e⁄+&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D+ @yÓTÆ e⁄+≥T+<äì

nqT≈£î+≥THêïe⁄?

(b) ô|’ ø£≥ø£ HêuÛ≤´+‘·s¡+qT m˝≤ ìs¡ísTTkÕÔ+ ? Ä $\Te m+‘· ?

(c) edüTÔ<ä÷s¡+ 10 ôd+.MT. nj˚T´≥T¢ Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤+∫ Á|ü‹_+ã <ä÷sêìï ø=\e>∑\sê?

m+<äT≈£î?

(d) ô|’ |ü{Ïºø£ Á|üø±s¡+ u, v, ƒ \ eT<Ûä MTs¡T >∑T]Ô+∫q dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï?

74. ˇø£ $<ë´]ú Bs¡È|òüTHêø±s¡ ø£&û¶ì rdüTø=ì <ëì ø=q\ eT<Ûä πø bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûëìï nqTe]Ô+|üCÒùdÔ

øÏ+~ $<äT´‘Y $\Te\T …øÏÿ+#ê&ÉT. bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ, m‘·TÔ ø=q\eT<Ûä

bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+ nqTe]Ô+∫q ø=\‘· $<äT´‘Y

bı&Ée⁄ 2A

yÓ&É\TŒ 4A

m‘·TÔ 6A

ô|’ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± eT÷&ÉT dü+<äsê“¤ À¢ bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ, m‘·TÔ\ ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç.

2 e÷s¡Tÿ\T

75. dü]‘· ˇø£ |ü⁄düÔø£+˝À áÁøÏ+~ $wüj·÷ìï #·~$+~.

ªªˇø£ r>∑#·T≥º À »ì+#˚ Áù|]‘· $#êã Ä r>∑#·T≥º ìs√<ä+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É<äTμμ

ô|’ düe÷#ês¡+ dü¬s’q<äì ˙yÓ ≤ $X‚¢wædü÷Ô, ìs¡÷|ækÕÔe⁄.

76. düTπswt ˇø£kÕ] >∑T+&Ó Ä|üπswüHé #˚ùd≥|ü&ÉT ø£+|üP´≥sY ‘Ós¡ô|’ ˝À|ü* uÛ≤>±\qT #·÷&É&ÜìøÏ >∑\ düqïì

>={≤ºìï |ü+bÕs¡T. Ä yê&çq >=≥º+ Ä|æºø£ Ÿ ô|ò’ãsY nì ‘Ó\TdüTø=Hêï&ÉT. Ä|æºø£ Ÿ ô|ò’ãsY m˝≤ |üì#˚düTÔ+<√

#Ó|üŒ+&ç.

141

77. n|üŒq, bÕ|üj·T´≈£î øÏ+~ düe÷#êsêìï Ç#êÃ&ÉT.

ªªnj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘·+˝À rdüT≈£îqï eT÷dæe⁄qï ‘·\+ >∑T+&Ü b˛j˚T n_ÛyêVü≤+ X¯Sq´+μμ

Bìì m˝≤ düeT]úkÕÔe⁄?

78. ˙ ùdïVæ≤‘·T&ÉT ˙≈£î ÁøÏ+~ bòÕs¡Tà˝≤\qT #ÓbÕŒ&ÉT.

( )1 2

1 1 1 = 1nf R R

⎛ ⎞− −⎜ ⎟

⎝ ⎠—

1 1 1 = f v u

−

ìqTï Ç˝≤ n&ç>±&ÉT.

(a) ô|’ bòÕs¡Tà˝≤\qT yê&É≥+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T @$T{Ï?

(b) ô|’ ¬s+&ÉT bòÕs¡Tà˝≤\T @ dü+<äsê“¤ À¢ yê&Ü*?

79. ªªø£≥ø±\‘√ Á|üjÓ÷>±\T #ùd≥|ü&ÉT, $T<Ûë´Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&ÉT dü+<äsê“¤ À¢ Á|ü‹_+ã <ä÷s¡+ ìs¡ísTT+#· Ò+μμ

ô|’ düe÷#êsêìï dü¬s’q<ë? ø±<ë? ø±s¡D+‘√ $e]+#·+&ç.

80. $T<Ûë´Á|ü‹_+u≤ìï ‘Ós¡ô|’ |ü≥º>∑\+ nì >∑DÒwt ˙‘√ nHêï&ÉT. Bìì m˝≤ $X‚¢wækÕÔe⁄?

1 e÷s¡Tÿ

81. ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£qT >∑eTì+#·+&ç

|ü<ës¡ú+ $•c ºwüí+ (Cal/g-co \˝À)

d”dü+ 0.031

Ç‘·Ô&ç 0.092

ÇqTeTT 0.115

n\÷´$Tìj·T+ 0.21

øÏs√dæHé 0.5

˙s¡T 1

ô|’ |ü<ësêú\qT πø Á<äe´sê•>± rdüTø=ì, πø πs≥TqT n+~düTÔHêïs¡qT≈£î+<ë+. ô|’ |ü<ësêú\˝À <˚ì

ñc íÁ>∑‘·, ‘·«s¡>± ô|s¡T>∑T‘·T+~, Bì ñc íÁ>∑‘· HÓeTà~>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. m+<äT≈£î?

142

82. ÁøÏ+~+ |ü{Ïºø£qT >∑eTì+#·+&ç

|ü<ës¡ú+ eÁø°uÛÑeq>∑TDø£+

eT+#·T 1.31

˙s¡T 1.33

#Ó+JHé 1.5

ø±s¡“Hé &Ó’ dü …’Œ¤&é 1.63

ô|’ $\Te\T Ä<Ûës¡+>±, @ |ü<ësêú+˝À ø±+‹ y˚>∑+ dü«\Œ+?

83.

ô|’ |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ø£≥ø±ìï neTsêÃs¡T. ø£≥ø±ìøÏ ˇø£ yÓ’|ü⁄>±*, ¬s+&ÉeyÓ’|ü⁄ ˙s¡T ñ+&˚≥T¢

C≤Á>∑‘·Ô|ü&Ü¶s¡T. á dü+<äs¡“¤+˝À ø£≥ø£HêuÛ≤´+‘·s¡+qT ìs¡ísTT+#·&ÜìøÏ

( )1 2

1 1 1 = 1xf R R

⎛ ⎞− −⎜ ⎟

⎝ ⎠

bòÕs¡Tà˝≤qT

yê&Ée#êÃ? Ò<ë? #Ó|üŒ+&ç.

1/2 e÷s¡Tÿ\T

84. ˙ ùdïVæ≤‘·T&ÉT |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± e\j·÷ìï @s¡Œ]#ê&ÉT.

y√\TºMT≥s¡T düVü‰j·T+‘√ A ,B \ eT<Ûä bı≥ì¸j·T Ÿ uÒ<Ûëìï ø=*#ê&ÉT.

(a) bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+ düTqï≈£î düe÷q+

(b) bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+ ªªεμμ ≈£î düe÷q+

(c) bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+ ªª2εμμ ≈£î düe÷q+.

(d) bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<Ûä+ ø=+‘·ùd|ü⁄ ªªεμμ $\Te, ø=+‘·ùd|ü⁄ ªªdüTqïμμqT #·÷|ædüTÔ+~.

85. ˇø£ $<ë´]ú nMTà≥s¡T, y√\TºqT zs¡¢qT ÁX‚DÏ À u≤´≥Ø‘√ nqTdü+<Ûëì+#ês¡T. n$ #·÷|æq |”&ç+>∑T\T

es¡Tdü>± A,V \T y√\TºMT≥s¡T≈£î ˇø£ ìs√<ëìï düe÷+‘·s¡+>± ø£*|æ‘˚,

(a) A, V ¬s+&É÷ ô|s¡T>∑T‘êsTT (b) A, V ¬s+&É÷ ‘·>∑TZ‘êsTT

(c) A ô|]–, V ‘·>∑TZ‘·T+~ (d) A ‘·–Z, V ô|s¡T>∑T‘·T+~.

143

86. e\j·÷ìï >∑eTì+#·+&ç. ]+>∑T Äø±s¡+˝À>∑\ >∑\ yêVü≤ø£+ ìs√<ä+ düTqï.

A , B \ eT<Ûä |òü*‘·ìs√<ä+ ...................

(a) 2R (b) 4R (c) 7R (d) 10R

87. A, B, C ìs√<ë\ $\Te\T es¡Tdü>± 3R, 6R, R \T>±

ñqï$. P, Q \ eT<Ûä y√ ÒºJì nqTdü+<Ûëì+∫Hês¡T. A, B,

C \ $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ (ñwüís¡÷|ü+˝À yÓ\Te&˚) $<äT´‘Y

kÕeTsêú´\ ìwüŒ‹Ô.................

(a) 2:3:4 (b) 2:4:3 (c) 4:2:3 (d) 3:2:4

88. $<ë´]ú : ñc íÁ>∑‘· ô|]–‘˚ ìs√<äø£‘· @eTe⁄‘·T+~? ( )

{°#·sY : ñc íÁ>∑‘· ô|]–‘˚ ìs√<äø£‘· ‘·>∑TZ‘·T+~.

ô|’ düe÷#ês¡+ düeT]ú+#˚ dü]jÓÆTq »yêãT@~?

(a) ñc íÁ>∑‘· ô|]–‘˚ m˝Áø±ºqT\ kÕ+Á<ä‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(b) Á|ü‹ m\Áø±ºHé ô|’ ñ+&˚ Äy˚X¯+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(c) Á|ü‹ m\Áø±ºHé Á<äe´sê• ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(d) n_Û|òü÷‘ê\ dü+K´ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

89. ˇø£ e´øÏÔ ñqï <√cÕìøÏ yê&çq ø£{Ïø£ kÕeTs¡ú + R `1D nsTT‘˚ ÁøÏ+~ $wüj·T+ dü]jÓÆTq~ ( )

(a) Bs¡È<äèwæ — ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ — HêuÛ≤´+‘·s¡+ R 100cm

(b) ÁVü≤dü«<äèwæ — |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ — HêuÛ≤´+‘·s¡+ R150cm

(c) BÛs¡È<äèwæ — yéT+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ — HêuÛ≤´+‘·s¡+ R 50cm

(d) ÁVü≤dü«<äèwæ — |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø£+ — HêuÛ≤´+‘·s¡+ R 50cm

5. ∫Á‘ê\T ` Á>±|òt\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\T #˚j·T&É+

á $<ë´ Á|üe÷DeTTqT eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ÁøÏ+~ n+XÊ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì Á|üX¯ï\qT

s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

u§eTà\T ^j·T&É+.

∫Á‘ê\˝À uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+#·&É+.

|ü]ø£sê\ neT]ø£qT #·÷ùd ∫Á‘·+ ^j·T&É+.

144

u≤¢ø˘ &Éj·÷Á>∑yéT.

Flow chart

Bargraph

Pigraphs

düè»Hê‘·àø£ ∫Á‘ê\T ^j·T&É+.

Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü]ø£sê\‘·j·÷Ø.

qeT÷Hê Á|üX¯ï\T:

4 e÷s¡Tÿ\T

90. ˇø£ |ü⁄Äø±s¡ <äs¡ŒD Á|ü<ÛëHêø£å\ô|’ edüTÔe⁄qT+∫q|ü⁄&ÉT $T<Ûë´ Á|ü‹_+ã+ @s¡Œ&˚ dü+<äsê“¤ìøÏ øÏs¡D

∫Á‘êìï ^j·T+&ç.

91. düe÷+‘·s¡ øÏs¡D≤\T, πø+ÁBø£s¡D ø±+‹ øÏs¡D≤\T, $πø+ÁBø£s¡D ø±+‹ øÏs¡D≤\T eT÷&ç+{Ïì ≈£L&Ü

≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ πø+ÁBø£s¡D øÏs¡D≤\T>± e÷s¡TdüTÔ+<äì s¡$ nHêï&ÉT. s¡$ #Ó|æŒq $wüj·T+ dü¬s’q~ ø±<äì

U≤<äsY uÛ≤$+#ê&ÉT. M]s¡Te⁄]˝À me] n_ÛÁbÕj·T+ dü¬s’q<√ ‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ øÏs¡D ∫Á‘ê\T ^dæ

#·÷|ü+&ç.

92. <äèwæº<√wü+ >∑\ #·+Á<äj·T´ ø£+{Ï &Üø£ºs¡TqT dü+Á|ü~+#·>±, &Üø£ºs¡T #·+Á<äj·T´≈£î |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ yê&Ée\dæ+~>±

dü÷∫+#ê&ÉT. #·+Á<äj·T´≈£î >∑\ <√cÕìï, |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ yê&ç‘˚ @s¡Œ&˚ dü|üs¡DqT ‘Ó*ù| ∫Á‘ê\qT

^j·T+&ç.

93. MT Ç+{Ï Àì $$<Ûä $<äT´‘Y |ü]ø£sê\T e\j·T+˝À @ $<Ûä+>± ø£\T|üã&Ü¶jÓ÷ ‘Ó*j·TCÒùd ∫Á‘êìï

^j·T+&ç. e\j·T+˝À yê&çq dü+πø‘ê\≈£î ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.

94. <ä+&Éj·TkÕÿ+‘·+ e\¢ @s¡Œ&˚ ã\πsK\T, k˛*HêsTT&é e\¢ @s¡Œ&˚ ã\πsK\qT u§eTà\T ^dæ b˛\Ã+&ç.

95. AB øÏs¡D+ ãVæ≤s¡Z‘· øÏs¡D+. Bì Ä<Ûës¡+>± øÏs¡D ∫Á‘êìï |üP]Ô #dæ,

$es¡D sêj·T+&ç.

2 e÷s¡Tÿ\T

96. ˇø£ _+<äTs¡÷|ü edüTÔe⁄≈£î düeT‘·\ <äs¡ŒD+ e\¢ @s¡Œ&˚ Á|ü‹_+ã kÕúHêìï ‘Ó*ù| |ü{≤ìï ^j·T+&ç.

145

97. ˇø£ >±E ~yÓTà e\¢ ø£*π> \+ã $kÕÔ|üHêìï ø£qT>=q&ÜìøÏ edüTÔe⁄qT m≈£ÿ&É neTsêÃ˝À ‘Ó*ù| |ü{≤ìï

^j·T+&ç.

98. øÏ+<ä Çe«ã&çq |ü≥+˝Àì Á|ü‹_+ã dü«uÛ≤yêìï #·]Ã+#·+&ç.

99. πø bı&Ée⁄, πø eT<Ûä #˚Ãs¡ yÓ’XÊ\´+ ø£*–j·TTqï $$<Ûä |ü<ësêú\ ìs√<Ûë\T b˛ ÒÃ+<äT≈£î e\j·÷ìï m˝≤

@sêŒ≥T#˚j·÷˝À |ü≥+‘√ #·÷|ü+&ç.

100. øÏ+~ |ü≥+˝À <äs¡ŒD<Ûäèe+ (b˛˝Ÿ), Hê_Û, eÁø£‘êπø+Á<ä+, Á|ü‹_+ã kÕúHê\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

101. Á|üø£ÿ |ü≥+ <˚ìì dü÷∫düTÔ+~?

146

102. Á|üø£ÿ |ü≥+˝À MM nH˚~ ¬s+&ÉT j·÷qø±\qT y˚s¡T#˚ùd

‘·\+, NN nH˚~ MM ‘· ≤ìøÏ 0 _+<äTe⁄ e<ä› ^dæq

\+uÛÑ+. MM ≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄\ ñqï a, b ÁbÕ+‘ê\˝À

ñqï j·÷qø±\˝À @~ kÕ+Á<ä‘·s¡ j·÷qø£+?

103. |ü≥+˝À #·÷|æq ø£≥ø±\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.

104. |ü≥ºø£+ ô|’ ‘Ó\¢ì ø±+‹ |ü‘·q+ #˚ùdÔ, n~ 7 s¡+>∑T\qT ãVæ≤s¡Z‘·+ #˚düTÔ+~. ô|’ düe÷#êsêìï dü÷∫+#˚

|ü{≤ìï ^j·T+&ç

105. düT≈£îe÷sY ø±s¡T≈£î Á|üø£ÿq >∑\ n<ä›+˝À ‘·q eTTU≤ìï #·÷düT≈£îHêï&ÉT. <ëì˝À n‘·&ç Á|ü‹_+ã+ ∫qï~>±

ø£ì|æ+∫+~.

(a) n~ @ <äs¡ŒD+?

(b) n‘·&ÉT #·÷düTø=qï Á|ü‹_+ã dü«uÛ≤e+ @$T{Ï?

(c) ô|’ Á|ü‹_+u≤ìï #·÷|ü⁄ øÏs¡D ∫Á‘·+ ^j·T+&ç.

106. (a) ø±s¡T ôV’≤&é …’{Ÿ\˝À yê&˚ <äs¡ŒD+ @$T{Ï?

(b) ø±s¡T˝À ã\T“qT <äs¡ŒD |üs¡+>± mø£ÿ&É ñ+#·T‘ês¡T ?

(c) ø±s¡TôV’≤&é …’{Ÿ˝À ã\T“ qT+&ç yÓ\Te&çq ø±+‹ <äs¡ŒD+ô|’ |ü&ç |üsêes¡Ôq+ #Ó+<äT‘·T+~. Bìì

‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ˇø£ øÏs¡D∫Á‘êìï ^j·T+&ç.

147

107.

|ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ø±+‹øÏs¡D+ |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD+ô|’ |ü&ç+~. Ä øÏs¡D+ |üsêes¡Ôq+ #Ó+<äT‘·T+~.

á ÁøÏ+~ Ç∫Ãq Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\qT sêj·T+&ç.

(i) Á|ü<ÛëHêøå±ìøÏ düe÷+‘·s¡+>± b˛jT ø±+‹ øÏs¡D+ |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤ìï ‘êøÏ |üsêes¡Ôq+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT

m˝≤ b˛‘·T+~?

(ii) Hê_Û >∑÷+&É b˛j˚T øÏs¡D+ |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤ìï ‘êøÏ |üsêes¡Ôq+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT m˝≤ b˛‘·T+~.

(iii) ô|’ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T Ä<Ûës¡+>± P e<ä› |ü&É¶ øÏs¡D≤ìøÏ |üsêes¡Ôq øÏs¡D≤ìï ^j·T+&ç.

108. |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± <ä+&Éj·TkÕÿ+‘êìï r>∑ #·T≥º yÓ’|ü⁄ ø£<äT|ü⁄‘·T+fÒ

r>∑#·T≥º À Áù|]‘·$<äT´‘Y »ìdüTÔ+~.

(a) Ä Áù|]‘· $<äT´‘Y ~X¯ m≥T e⁄+≥T+~.

(b) r>∑#·T≥º e<ä› <ä+&Éj·TkÕÿ+‘·+ e\¢ e⁄+&˚ nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘êìï — Áù|]‘· $<äT´‘Y e\¢ e#˚Ã

nj·TkÕÿ+‘· πøåÁ‘· ~X¯\qT ^j·T+&ç.

109. |ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. A B edüTÔe⁄ Á|ü‹_+u≤ìï düeT‘·\

<äs¡ŒD+˝À #·÷&Ü\+fÒ ø£qTï kÕúq+ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘· eVæ≤düTÔ+~.

øÏs¡D ∫Á‘·+ ^dæ <ëì düVü‰j·T+‘√ ø£qTï ñ+#·e\dæq uÛ≤>±ìï

ùw&é #˚j·T+&ç.

1/2 e÷s¡Tÿ

110. |üø£ÿ |ü≥+˝Àì e\j·T+˝À ø£\T|üã&çq |ü]ø£sê\≈£î

dü+ã+~Û+∫ øÏ+~ yê{Ï À dü¬s’q~ @~?

(a) e\j·T+˝Àì u≤´≥ØøÏ z\TºMT≥s¡T ÁX‚DÏ ÀqT,

nMTà≥s¡T düe÷+‘·s¡+ >±q÷ ø£\T|üã&ç+~.

(b) e\j·T+˝À z\TºMT≥s¡T u≤´≥ØøÏ düe÷+‘·s¡+>±,

nMTà≥s¡T ÁX‚DÏ À ≈£\T|üã&Ü¶sTT.

(c) nMTà≥s¡T, z\TºMT≥s¡T ¬s+&É÷ e\j·T+˝À düe÷+‘·s¡+>± ø£\T|üã&çHêsTT.

(d) nMTà≥s¡T, z\TºMT≥s¡T ¬s+&É÷ e\j·T+˝À ÁX‚DÏ À ø£\T|üã&çHêsTT.

148

111. |ü≥+˝À #·÷|æq <äèwæ<√wü+

(a) ÁVü≤dü« <äèwæº

(b) Bs¡È <äèwæº

(c) #·‘ê«s¡+

(d) <√wü+ ˝Ò<äT

112. |ü≥+˝À #·÷|æq ø√D≤\˝À $#·\q ø√D+

(a) 1 (b) 2

(c) 3 (d) 4

6. kÂ+<äsê´‘·àø£ düŒèVü≤/Á|üX¯+dü/$\Te\T

á Á|üe÷D+qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ø=ìï eT÷\ n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&É+ »]–q~. á n+XÊ\ <ë«sê

eTq+ düT\uÛÑ+>± á Á|üe÷D+qT eT~+|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ. n+‘˚ø±ì nìï Á|üX¯ï\qT m˝≤ n_Ûq+~kÕÔe⁄? nì

n&É>∑sê<äT.

n_Ûq+~+#˚ dü+<äsê“¤\T.

Á|üX+dæ+#·&É+.

Á|üø£è‹˝Àì n+XÊ\qT >∑T]Ô+#·&É+.

XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ ø£èwæì Á|üX¯+dæ+#·&É+.

ôd’Hé‡ ø£¢ãT\T, ôd$THês¡¢ À bÕ˝§Zq&ÜìøÏ Á|üD≤[ø£\T #˚j·T&É+.

ìHê<ë\T, ø£s¡|üÁ‘ê\ ‘·j·÷Ø

π>j·÷\T, ø£$‘·\ ‘·j·÷Ø.

Á|ü‘˚ ø£~Hê\T ôd’qT‡uÛ≤eq\T >∑T]+∫ yê´kÕ\T sêj·T&É+.

qeT÷Hê Á|üX¯ï\T:

4 e÷s¡Tÿ\T

1. |òüDÏ ‘ê‘·>±s¡T ù||üsY #·<äe Òø£ b˛‘·THêïs¡T. n~ #·÷dæq |òüDÏ yêfi¯fl ‘ê‘·>±s¡T ≈£î ø£≥ø±ìï Ç∫Ã

#·<äeeTHêï&ÉT.

(a) n‘·&ÉT Ç∫Ãq ø£≥ø£+ @$T{Ï?

(b) Ä ø£≥ø±ìï Çe«&ÜìøÏ >∑\ n+XÊ\qT ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç. düŒwüº‘· ø√dü+ |ü≥düVü‰j·T+ rdüTø√+&ç.

149

2. ˝≤eD´ düeT‘·\ <äs¡ŒD+˝À Ä&ÉT‘·T+~. <ëì˝À ‘·q Á|ü‹_+u≤ìï #·÷düT≈£î+~.

(a) Ä Á|ü‹_+u≤ìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T{Ï?

(b) Ä <äs¡ŒD≤ìï m+&É À ô|{Ïº+~. ‘·s¡Tyê‘· eTT≥Tºø=qï #ê˝≤ y˚&ç>± nì|æ+∫+~. <ëìøÏ >∑\

ø±s¡DyT$T{Ï?

(c) m+&É À e⁄+∫q <äs¡ŒD≤ìøÏ ø=+‘· <ä÷s¡+˝À ì\ã&ç #·÷ùdÔ <äs¡ŒD+ yÓTs¡e&Üìï >∑eTì+∫+~.

Bì >∑\ ø±s¡Dy˚T$T{Ï?

3. ˙ ùdïVæ≤‘·T&çøÏ 10e÷ ìs√<ä+ nedüs¡eTsTT+~. ˙<ä>∑Zs¡≈£î e∫Ã n&ç>±&ÉT. ø±ì ˙ <ä>∑Zs¡ 40e÷ \

ìs√<Ûë\Tqï$.

(i) ø£ dü+ mìï ìs√<Ûë\qT ˙ ùdïVæ≤‘·T&ÉT ìqTï n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.

(ii) rdüT≈£îqï yê{Ïì m˝≤ dü+<Ûëì+#ê*.

(iii) yê{Ï |òü*‘·ìs√<ä+ 10e÷s¡Tÿ\qT #·÷|ü+&ç.

4. ªªø£qTïμμ˝À ø£≥ø£ |üì#j·TT $<ÛëHêìï, yê{Ï À dæ*j·T] ø£+&Ésê\T bÕÁ‘·qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷— ˙yÓ ≤ Á|üdü+dækÕÔe⁄.

2 e÷s¡Tÿ\T

1. ªª≥+>¥düºHéμμ |ü<ësêΔìï ã˝Ÿ“˝À |òæ\yÓT+{Ÿ>± #·÷&É&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T?

2. eT+#·TK+&Ü\ (Iceberg) #·T≥÷º n~Ûø£+>± bı>∑eT+#·T ñ+≥T+~. #·]Ã+#·+&ç.

3. ø=+&É\ ô|’uÛ≤>±q eTãT“\T @s¡Œ&É‘êsTT. m+<äT≈£î?

4. ø±s¡T ôV≤&é …’{Ÿ ‘·≈£îÿeø±+‹ $&ÉT<ä\jT´≥|ü&ÉT— n$ 40 W kÕeTsêú ìï— m≈£îÿe ø±+‹ $&ÉT<ä\#ùd≥|ü&ÉT

n$ 50 W kÕeTsêΔ ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïsTT @ dü+<äs¡“¤+˝À ôV≤&é …’{Ÿ\ ìs√<ä+ m≈£îÿe>±

e⁄+≥T+~. #·]Ã+#·+&ç.

5. ˇø£ #Ós¡Te⁄ Á|üø£ÿq >∑\ s√&ÉT¶ô|’ ãdüT‡˝À ˙e⁄ Á|üj·÷DÏdüTÔHêïe⁄. Ä #Ós¡Te⁄˝À ˙{Ï bÂ+fÒHé qT+&ç ˙s¡T

yÓ<ä»\¢ ã&ÉT‘·T+~. <ëì >∑÷+&Ü #·÷dæq ˙≈£î Ç+Á<Ûä <äqTdüT‡ ø£ì|æ+∫+~. ø±ì n~ ø=+‘· <ä÷s¡+

b˛sTTq ‘·sê«‘· ø£ì|æ+#· Ò<äT. Bìì m˝≤ $e]kÕÔe⁄?

150

4 e÷s¡Tÿ\T

5. eT<ÛäT bòÕ´$T© |æø˘ìø˘ yÓfi≤fls¡T. yês¡T |æø˘ìø˘ kÕŒ{Ÿ˝À #·*eT+≥ y˚düT≈£îHêïs¡T. eT<ÛäT ≈£îe÷s¡T&ÉT dü÷s¡ ,

#·*eT+≥ qT+&çe#˚Ã bı>∑ yÓqTø£ #Ó≥T¢q|ü&ÉT Äbı>∑ ˙* Ò<ë eTT<äTs¡T s¡+>∑T˝À ø£ì|æ+#·&É+

>∑eTì+#ê&ÉT. n<˚$<Ûä+>± bı>∑ yÓqTø£ Äø±X¯+ ñ+&˚≥T¢ #·÷ùdÔ n~ |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝À ø£ì|æ+∫+~. dü÷s¡

‘·+Á&ç eT<ÛäTqT n&ç>±&ÉT. eT<ÛäT <ëìøÏ düe÷<ÛëHêìï ‘Ó*bÕ&ÉT. Ä düe÷<Ûëq+ @$T{Ï?

1 e÷s¡Tÿ

1. |ü≥+˝À #·÷|æq$<Ûä+>± ‘êCŸ Ç+{À¢ @πø«]j·T+ ñ+~. <ëì˝À

#˚|ü\T Òe⁄. Bì˝À |ü+#·<ës¡ #·\T¢‘·÷ Ò»sY ø±+‹ì ˙{Ï

>∑T+&Ü |ü+|æq, |ü≥+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ˝Ò»sY øÏs¡D+

Á|üj·÷DÏ+∫+~. BìøÏ >∑\ ø±s¡D+ @$T{Ï?

2. qø£åÁ‘ê\T yÓTs¡e{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ Ò$T{Ï?

3. ≈£î+&É À ˙fi¯ófl #·\¢>± e⁄+{≤sTT. BìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T?

4. |ü+<äT\T ãTs¡<ä À <=s¡T¢‘êsTT. m+<äT≈£î?

1/2 e÷s¡Tÿ

1. Ç+{À¢ $ìjÓ÷–+#˚ $<äT´‘Y e\j·÷ìøÏ dü]ø±ì~.

(a) nìï $<äT´‘Y |ü]ø£sê\qT düe÷+‘·s¡+>± nqTdü+<Ûëq+ #˚kÕÔs¡T.

(b) dæ«#Yì $<äT´‘Y |ü]ø£sêìøÏ düe÷+‘·s¡+>± ø£*|æ‘˚, dæ«#Y ‘Ó]∫q, eT÷dæq Ä |ü]ø£s¡+ $<äT´‘YqT

$ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥T+~.

(c) dæ«#Yì $<äT´‘Y |ü]ø£sêìøÏ düe÷+‘·s¡+>± ø£*|æ— dæ«#Yì eT÷dæq |üP´CŸ ø£]–b˛‘·T+~.

(d) dæ«#Yì $<äT´‘Y |ü]ø£sê\≈£î ÁX‚DÏ À Ò<ë düe÷+‘·s¡+>± ø£\|üe#·TÃ.

2. $<äT´‘Y Á|ükÕs¡ $<Ûëq+˝À DC ø£+fÒ AC nqTyÓ’q~ m+<äT#˚‘·+fÒ...

(a) AC ì ¬søÏºô|ò’ #˚j·Te#·TÃ

(b) AC ì düT\uÛÑ+>± ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃ

(c) düqïì yêVü≤ø±\qT yê&Ée#·TÃ

(d) Ç~ düTs¡øÏå‘·yÓTÆq~.

151

3. V”≤≥s√¢ >∑\ |òæ*yÓT+{Ÿ bı&Ée⁄ 10% ‘·–Z+∫q, n~ $ìjÓ÷–+#˚ $<äT´‘Y kÕeTs¡ú + `

(a) 9% ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(b) 4% ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(c) 19% ô|s¡T>∑T‘·T+~.

(d) 10% ô|s¡T>∑T‘·T+~.

4. A,B \T ¬s+&ÉT ã\T“\T πø y√ Òºõ e<ä› |üì#˚ùd $<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T#˚XÊs¡T. yê{Ï $<äT´‘Y kÕeTsêú \T

PA, > PB >± >∑T]Ô+#· ã&Ü¶sTT. PA, PB yê{Ïì V-Vü≤\Tº\≈£î ÁX‚DÏ À ø£*|æq `

(a) A, B ø£+fÒ m≈£îÿe kÕeTsêú ìï Á>∑Væ≤kÕÔsTT.

(b) B, A ø£+fÒ m≈£îÿe kÕeTsêú ìï Á>∑Væ≤kÕÔsTT.

(c) n$ $ìjÓ÷–+#˚ kÕeTsêú \ ìwüŒ‹Ô V ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~.

(d) A, B \T πø kÕeTsêΔ ìï $ìjÓ÷–+#·T ≈£î+{≤sTT.

5. e\j·T+˝À >∑\ u≤´≥ØøÏ dü+ã+~Û+∫q~ `

(a) e\j·÷ìøÏ u≤´≥Ø m\Áø±ºqT\qT düs¡|òüsê #˚düTÔ+~.

(b) u≤´≥Ø m\Áø±ºqT\\˝À n~Ûø£bı{Ïì¸j·T˝Ÿ e<ä›≈£î HÓ≥TºqT.

(c) u≤´≥Ø m\Áø±ºqT\qT ‘·≈£îÿe bıf…ì¸j·T˝Ÿ e<ä›≈£î HÓ≥TºqT.

(d) u≤´≥Ø m\Áø±ºqT\qT #ê˝≤ n~Ûø£ e&ÉT\≈£î ô|+#˚≥T¢ ‘·«s¡D°ø£è‘·+ #˚düTÔ+~.

7. JeyÓ’$<Ûä + |ü≥¢ düTìï‘·‘·«eTT / ì‘· J$‘· nq«j·T+

$<ë´]ú ‘·q H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT ì‘· J$‘·+˝À ñ|üjÓ÷–+#·T ø√e&É+ e\q á $<ë´ Á|üe÷D+

kÕ~Û+|üã&ÉT‘·T+~. á $<ë´ Á|üe÷D≤ìï eT~+|ü⁄ #˚ùd≥|ü&ÉT eTq+ <äèwæº À ñ+#·Tø√e\dæq $wüj·÷\T Ç$.

Je yÓ’$<Ûä ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]Ô+#·&É+.

Je yÓ’$<Ûä |ü]s¡ø£åD≈£î ø£èwæ#˚j·T&É+.

J$+#·T ` J$+#·ìe⁄« dü÷Á‘·+.

ôd’Hé‡ ìj·Te÷\≈£î ì» J$‘· nq«j·T+.

|ü]ø£sê\T, Á|üÁøÏj·T\ ì‘· J$‘· nq«j·T+.

152

ˇø£ uÛ≤eq Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä $<ë´ Á|üe÷D≤˝À¢ m˝≤ Á|ü•ï+#ê˝À #·÷<ë›+

$wüj·÷e>±Vü≤q:

1. á ÁøÏ+~ ñc íÁ>∑‘·\qT &çÁ^\˝ÀøÏ e÷s¡Ã+&ç.

(a) 0 k (b) 25 k (c) 100 k (d) 210 k

2. A, B, C edüTÔe⁄\T ñwüídüeT‘êdæú‹˝À e⁄qï$. A edüTÔ ñc íÁ>∑‘· 300 ◊‘˚ C edüTÔ ñc íÁ>∑‘· m+‘·? A

qT+&ç B ≈£î Á|ükÕs¡eTj˚T´ Òø£ ã~© nj˚T´ ñwüí+ m+‘·?

3. yÓ\T>∑T‘·Tqï ø=y=«‹ C≤«\ ñc íÁ>∑‘· düTe÷s¡T>± 10000 C e⁄+≥T+~. MT y*ì n≥T, Ç≥÷ ø£~|æq|ü&ÉT,

MT y˚\T >±j·T|ü&É<äT. ø±s¡D≤\‘√ $e]+#·+&ç.

4. e÷qe⁄ì Äs√>∑ e+‘·yÓTÆq ñc íÁ>∑‘· 370 C düTe÷s¡T>± e⁄+≥T+~. |ü]düsê\˝À e⁄qï ñc íÁ>∑‘· 25

0 C

e<ä› e⁄+<äì uÛ≤$+#·+&ç. e÷qe⁄ì ñc íÁ>∑‘· m+<äT≈£î |ü]düsê\ ñc íÁ>∑‘·qT düe÷q+ ø±<äT?

Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

5. >±¢düT ˙{Ï À >∑÷¢ø√CŸqT ø£*|æq|ü&ÉT yÓTT‘·Ô+ e´edüú ñc íÁ>∑‘· ‘·>∑Z{≤ìï 10e ‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄‘·Tqï, øÏc˛sY

>∑eTì+#ê&ÉT. <ëìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó\TdüTø√e{≤ìøÏ ‘·q ‘·*¢ì n&ç>±&ÉT. ÄyÓT ø=ìï Á|üX¯ï\&ç–+~.

|òü*‘·+>± ‘·qT ô|’q ‘Ó*|æq $wüj·÷ìï ne>±Vü≤q #˚düTø√>∑*>±&ÉT. ÄyÓT n&ç–q Á|üX¯ï Ò$T{Ï? Ä

Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêdæq|ü⁄&ÉT øÏc˛sY >∑eTì+∫q |òü*‘êìï #˚s¡Tø√>∑\>±*.

6. y˚&ç ˙{Ïì ø£|ü˝À e⁄+∫ ø±ùd|ü⁄ Äs¡Tãj·T≥ e⁄+∫‘˚ Ä ˙{Ï ñc íÁ>∑‘·, yê‘êes¡D ñc íÁ>∑‘·≈£î düe÷q+

nsTT+~. ˙ ùdïVæ≤‘·T&çøÏ y˚&ç s¡T, yê‘êes¡D ñc íÁ>∑‘·≈£î düe÷qeTe⁄‘·T+<äì ‘·q≈£î— ‘·qT ‘Ó\TdüT≈£îH˚≥T¢

ñc íÁ>∑‘·, ñwüí+ uÛ≤eq\qT ñ|üjÓ÷–+#˚≥T¢ Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.

Á|üjÓ÷>±\T

7. ñc íÁ>∑‘· — ñwüí+ nH˚ n+XÊ\ eT<Ûä uÛÒ<ëìï ‘Ó*j·TCÒùd Á|üjÓ÷>±ìï MT kı+‘·e÷≥˝À¢ ‘Ó\Œ+&ç.

8. |ü≥+˝À #·÷|æq$<Ûä+>± ˙s¡T, ø=ã“] q÷HÓ\T $$<Ûä ñc íÁ>∑‘·\

e<ä› rdüTø=ì düeT‘êdæúøÏ ñc íÁ>∑‘·qT ø=*#˚ á Á|üjÓ÷>∑+˝À

|òü*‘·+ K∫Ã‘·+>± sêyê\+fÒ rdüTø√ e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T Ò$T{Ï?

153

düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T

9. A, B \T ¬s+&ÉT |ü<ësêú\T. $$<Ûä dü+<äsê“¤ À¢ yê{Ï ñc íÁ>∑‘·T\ Çe«ã&çq$.

1 2 3 4 5

A |ü<ës¡Δ+ 300C 50

0C `2730C 10K 30K

B |ü<ës¡Δ+ 300C 300C 0K 200C 300C

ô|’ düe÷#ês¡ Ä<Ûës¡+>± ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç

(a) @ dü+<äsê“¤ À¢ A, B\T ñwüí düeT‘êdæú‹˝À e⁄qï$? m+<äT≈£î?

(b) @ dü+<äsê“¤ À¢ A qT+&ç B ≈£î ñwüí+ ã~© ne⁄‘·T+~?

(c) @ dü+<äsê“¤ À¢ B qT+&ç A ≈£î ñwüí+ ã~© ne⁄‘·T+~?

10. n\÷´$Tìj·T+ ‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq ˇø£ ˝ÀVü≤|ü⁄ bÕÁ‘· ñc íÁ>∑‘· 300C Bì ˝ÀìøÏ 80

0C e<ä› >∑\

ôV’≤Á&√»Hé yêj·TTe⁄‘√ ì+bÕs¡T. á düe÷#êsêìï Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T

sêj·T+&ç.

(a) ˇø£ ôV’≤Á&√»Hé nDTe⁄ ø=+‘· Á<äe´ y˚>∑+‘√ bÕÁ‘· >√&ÉqT &Ûû ø={Ïºq <ëì Á<äe´y˚>∑+˝À e#˚Ã

e÷s¡TŒ @˝≤ e⁄+≥T+~. &Ûû ø=qï ‘·sê«‘· nDTe⁄ Á<äe´y˚>∑+, <ëì ‘=* Á<äe´ y˚>∑+‘√ b˛*Ã

#Ó|üŒ+&ç.

(b) ñwüí+ ã~© @~X¯ À e⁄+≥T+~. ø=+‘·ùd|ü{ÏøÏ ¬s+&ç ñc íÁ>∑‘·\T 450C #˚s¡T≈£îqï$. ◊‘˚

(c) H2 nDTe⁄ düsêdü] >∑‹»X¯øÏÔ 20units ◊‘˚ ˝ÀVü≤+˝À >∑\ ùd«#êÃ¤ m\Áø±ºqT\ düsêdü] >∑‹»X¯øÏÔ

m+‘· ñ+≥T+~?

u§eTà\T ^j·T&É+

11. |ü≥+˝À #·÷|æq≥T¢ πø s¡ø£|ü⁄ bÕÁ‘· À¢ ˇø£ <ëì˝À ‘·≈£îÿe q÷HÓqT— eTs=ø£

<ëì˝À #ê˝≤ m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À q÷HÓqT b˛kÕs¡T ¬s+&ÉT <ÛäsêàMT≥s¡T¢ rdüTø=ì

#˚s=ø£ <ëì˝À e⁄+∫q n~ πø ñc íÁ>∑‘·qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïs¡T.

(a) <˚ì n+‘·s¡Z‘· X¯øÏÔ m≈£îÿe?

(b) ô|’ |ü≥+ Ä<Ûës¡+>± #˚j·T>∑\ ìsêús¡D @$T{Ï?

ô|’ |ü≥+˝À >∑\ ‘·|üqT >∑T]Ô+∫ düe]+#·+&ç. ‘·|ü≈£î >∑\ ø±s¡D≤ìï ‘Ó\Œ+&ç.

154

n_Ûq+~+#·&É+

ì» J$‘· $ìjÓ÷>∑+

13. o‘·\ <˚XÊ˝À¢ {À|” <Ûä]kÕÔs¡T. BìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T{Ï?

14. o‘·\ <˚X¯+˝À ˙e⁄ ñHêïeqT≈£î+<ë+. ˙e⁄ ñìï eÁkÕÔìï <Ûä]+∫ ˙ X¯Øsêìï y˚&ç>± ñ+&˚≥T¢

#·÷düT≈£îHêïe⁄ ˙ X¯Øs¡+ yÓ#·Ã>± e⁄+&É&ÜìøÏ ñìïeÁdüÔ+ m˝≤ düVü≤ø£]düTÔ+~.

s¡kÕj·TqXÊÁdüÔ+˝À qeT÷Hê Á|üX¯ï\T

4 e÷s¡Tÿ\ Á|üX¯ï\T

1. X, Y, Z nH˚ Á<ëeD≤\ pH $\Te\T es¡Tdü>± 13, 6, 2 nsTTq

Ä) @ Á<ëeD+ ã\yÓTÆq ÄeT¢eTT? m+<äT≈£î?

Ä) @ Á<ëeD+˝À Á<ë$‘·|ü⁄ nDTe⁄\‘√bÕ≥T nj·÷qT\T ≈£L&Ü e⁄+{≤sTT?

Ç) @ Á<ëeD+ ã\yÓTÆq øå±s¡+? m+<äT≈£î?

á) ˇø£ Á<ëeD≤ìøÏ øå±sêìï ø£*|æq|ü⁄&ÉT <ëì pH $\Te ô|s¡T>∑T‘·T+<ë? ‘·>∑TZ‘·T+<ë? m+<äT≈£î?

2. A eT]j·TT B nH˚ |üs¡e÷DTe⁄\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\T es¡Tdü>± 2, 8, 3 :

(1S2, 2S2, 2P6, 3S2, 3P1) 2, 6 (1S2, 2S2, 2P4) nsTT‘˚

n) @ |üs¡e÷DTe⁄ ãTTDnj·÷qTqT @s¡Œs¡TdüTÔ+~?

Ä) @ |üs¡e÷DT <Ûäq nj·÷qTqT @s¡Œs¡TdüTÔ+~?

Ç) |üs¡e÷DTe⁄ A yê´ … ‡ m+‘·?

á) A eT]j·TT B nH˚ |üs¡e÷DTe⁄\#˚ @s¡Œ&˚ dü+jÓ÷>∑|ü<ës¡ú+jÓTTø£ÿ nDTbòÕs¡Tà˝≤ @$T{Ï?

3. ø±*¸j·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ ô|’ ñwüí+ jÓTTø£ÿ #·s¡ qT #·÷ù| ÁøÏ+~ s¡kÕj·Tq düMTø£s¡D≤ìï |ü]o*+#·+&ç.

2 Ca (NO3) 2

→

2CaO + 4No2 + O2

n) ˇø£ yÓ÷˝Ÿ 2 Ca (NO3) 2 $jÓ÷>∑+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT mìï yÓ÷˝Ÿ\ No2 @s¡Œ&ÉT‘·T+~?

Ä) dæús¡ ñc íÁ>∑‘ê |”&ÉHê\ e<ä› 65.6 Á>±eTT\ Ca (NO3) 2 y˚&ç#˚dæq|ü⁄&ÉT ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ No2

|òüTq|ü]e÷D+ m+‘·?

Ç) 82 Á>±eTT\ Ca (NO3) 2 qT y˚&ç#˚dæq|ü⁄&ÉT @s¡Œ&˚ ø±*¸j·T+ Ä¬ø’‡&é Á<äe´sê•ì …øÏÿ+#·+&ç.

á) 5 yÓ÷˝Ÿ\ ÁøÏj·÷»Hê´\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq Ca (NO3) 2 |ü]e÷D+ m+‘·?

155

4. A, B, C, D, E nH˚ ˝ÀVü‰\T $$<Ûä Á<ëeD≤\‘√ #·s¡ »]|æq|ü⁄&ÉT e∫Ãq |òü*‘ê\T ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£ À

ñHêïsTT. |ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç. düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

˝ÀVü≤+ Á<ëeD+

Fe SO4 Cu SO4 Zn SO4 Ag NO3 Al2 (SO4)3

A #·s¡ Ò<äT #·s¡ Ò<äT #·s¡ Ò<äT |üP‘· @s¡Œ&ç+~ #·s¡ Ò<äT

B ˝ÀVü≤+ô|’ ã÷&ç<ä >√<ÛäTeTs¡+>∑T #·s¡ Ò<äT |üP‘· @s¡Œ&ç+~ #·s¡ Ò<äT

s¡+>∑T |ü<ës¡ú+ |üP‘· ˝ÀVü≤+ô|’

ìøÏå|üÔyÓTÆ+~ @s¡Œ&ç+~

C #·s¡ Ò<äT #·s¡ Ò<äT #·s¡ Ò<äT #·s¡ Ò<äT #·s¡ Ò<äT

D #·s¡ Ò<äT ` #·s¡ Ò<äT ˝ÀVü≤+ô|’ #·s¡ Ò<äT

|üP‘· @s¡Œ&ç+~

E ` >√<ÛäTeTs¡+>∑T Áø=‘·Ô>± |üP‘· Áø=‘·Ô>± |üP‘· #·s¡ Ò<äT

|üP‘· @s¡Œ&ç+~ @s¡Œ&ç+~ @s¡Œ&ç+~

n) n~Ûø£ #·sêó\‘·>∑\ ˝ÀVü≤+ @~? m+<äT≈£î?

Ä) n\Œ #·sêó\‘·>∑\ ˝ÀVü≤+ @~? m+<äT≈£î?

Ç) >√<ÛäTeTs¡+>∑T |üP‘· @s¡Œs¡#˚ ˝ÀVü‰\T @$?

á) A, B, C, D, E ˝ÀVü‰\qT #·sêó\‘·\ Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À neTs¡Ã+&ç.

5. øÏ+<ä Ç∫Ãq düy˚Tàfi¯Hê\˝Àì Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü‰\qT >∑T]Ô+∫ IUPAC ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.

Cl

CH3 - CH2 - CH - CHO

CH3 O

CH3 - CH - C - CH3

6. X nH˚ Á<ëeD+ ˙**≥àdtqT ms¡T|ü⁄>±qT, Y nH˚ Á<ëeD+ ms¡T|ü⁄ *≥àdtqT ˙*>±qT e÷]ÃHêsTT.

n) X, Y Á<ëeD≤\qT ¬s+&ç+{Ï ø£*|æq|ü⁄&ÉT @@ ñ‘·ŒHêï\T @s¡Œ&Ée#·TÃ?

Ä) X Á<ëeD+˝À yÓT^ïwæj·T+ eTTø£ÿ\T y˚dæq|ü⁄&ÉT @ yêj·TTe⁄ $&ÉT<ä Ö‘·T+~?

156

Ç) Y Á<ëeD+˝À õ+≈£î eTTø£ÿ\T y˚dæq|ü⁄&ÉT s¡kÕj·Tìø£#·s¡ »s¡T>∑T‘·T+<ë? m+<äT≈£î?

á) ô|’ ¬s+&ç+{Ï À ôV’≤Á&√»Hé nj·÷qT\T m≈£îÿe>± ñ+&˚ Á<ëeD+ @~?

7. ˇø£ $<ë´]úøÏ øÏ+~ |ü<ësêú\qT Ç∫Ã s¡kÕj·Tq #·sê´ s¡ø±\qT Á|üjÓ÷>∑+#˚dæ #·÷|üeTHêïs¡T. n‘·&ÉT

@$<Ûä+>± #˚dæe⁄+{≤&√ sêj·T+&ç.

ø±|üsYdü ÒŒ¤{Ÿ Á<ëeD+, uÒ]j·T+ ø√¢¬s’&é Á<ëeD+, ô|òÁs¡dt dü ÒŒ¤{Ÿ düŒ{Ïø±\T, ÇqT|ü y˚T≈£î\T, bı&çdüTqï+,

˙s¡T.

8. ˇø£ |üs¡e÷DTe⁄jÓTTø£ÿ m\Áø±ºHé $Hê´düeTT øÏ+~ $<Ûä+>± ñ+~.

n) Ç~ @eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄qT dü÷∫düTÔqï~?

Ä) ∫≥º∫e] m\Áø±ºHé @ Ä]“{≤˝Ÿ˝À ñqï~?

Ç) ñÁ~ø£ÔkÕúsTTøÏ #˚]q|ü&ÉT á |üs¡e÷DTe⁄˝À mìï ˇ+≥] m\Áø±ºqT\T ñ+&É&ÜìøÏ neø±X¯+

ñ+~?

á) yÓTT<ä{Ï &Éu≤“˝Àì ¬s+&ÉT m\Áø±ºHé\ Á|ü<Ûëq ø±«+≥+ dü+K´ $\Te m+‘·?

9. eT÷\ø±\ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ À ¬s+&Ée |”]j·T&é≈£î #Ó+~q ø=ìï eT÷\ø±\T yê{Ï |üs¡e÷DT yê´kÕsêú\T

øÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT. yê{Ïì |ü]o*+∫ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

2e |”]j·T&é eT÷\ø±\T B Be O N Li C

|üs¡e÷DT yê´kÕs¡ú+ 88 111 66 74 152 77

n) ô|’ eT÷\ø±\qT |üs¡e÷DT yê´kÕsêú\ Äs√Vü≤D Áø£eT+˝À sêj·T+&ç.

Ä) 2e |”]j·T&é Àì eT÷\ø±\˝À »&Éyêj·TT $Hê´kÕìøÏ <ä>∑Zs¡>± ñqï eT÷\ø£+ @~?

Ç) á eT÷\ø±\ìï+{Ï À u≤Vü≤´ø£ø£å @$T{Ï?

á) u…Ø*j·T+ ø±s¡“Hé\˝À @ eT÷\ø£|ü⁄ |üs¡e÷DT |ü]e÷D+ m≈£îÿe? m+<äT≈£î?

10. Á>∑÷|ü⁄

→

1 2 13 14 15 16 17 18

|”]j·T&é

3 X B C D E

4 Y

5 Z

↓

157

ô|’ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ uÛ≤>∑+qT ñ|üjÓ÷–+∫, áøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê*e«+&ç.

n) ø£ìwüº |üs¡e÷DT |ü]e÷D+ ø£\ eT÷\ø£+.

Ä) B eT]j·TT E eT÷\ø£eTT\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\T sêj·T+&ç.

Ç) Y eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tìø£ <Ûäsêà\T kÕe÷|ü ‘·qT ø£*–q eT÷\ø±\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

11. øÏ+<ä Çe«ã&çqs¡ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ uÛ≤>∑+ qT+&ç øÏ+<ä áj·Tã&çq Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê*e«+&ç.

Li Be B C N O F

Na Mg Al Si P S Cl

n) m&ÉeT qT+&ç ≈£î&çyÓ’|ü⁄q≈£î ø£~*q |üs¡e÷DT |ü]e÷D+˝À ø£*π> e÷s¡TŒ @$T{Ï? MT düe÷<ÛëHêìï

düeT]ú+#·+&ç.

Ä) m&ÉeTqT+&ç ≈£î&çyÓ’|ü⁄≈£î ø£<ä*q eT÷\ø±\ ˝ÀVü≤dü«uÛ≤e+˝À m˝≤+{Ï e÷s¡TŒ\T >∑eTìkÕÔe⁄?

12. X, Y, Z eT÷\ø±\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\T áÁøÏ+~$<Ûä+>± e⁄HêïsTT.

X : 2

Y : 2, 6

Z : 2, 8, 2

n) ¬s+&Ée |”]j·T&é≈£î #Ó+~q eT÷\ø£+?

Ä) mì$T<äe |”]j·T&é≈£î #Ó+~q eT÷\ø£+?

Ç) ¬s+&Ée Á>∑÷|ü⁄≈£î #Ó+~q eT÷\ø£+?

á) eT÷\ø£+ Y jÓTTø£ÿ y˚ … ‡?

ñ) Y eT]j·TT Z \T ˝ÀVü≤eTT˝≤ Òø£ n˝ÀVü≤eTT˝≤?

13. |üs¡e÷DTe⁄ A jÓTTø£ÿ m\Áø±ºHé $Hê´dü+ 2, 8, 6

n) A eT÷\ø£+ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DT dü+K´ m+‘·?

Ä) eT÷\ø£+ A jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DT |ü]e÷D+, |üs¡e÷DTdü+K´ 14 >± >∑\ |üs¡e÷DT |ü]e÷D+

ø£+fÒ m≈£îÿe Ò<ë ‘·≈£îÿe>± e⁄+≥T+<√ ‘Ó\Œ+&ç? m+<äT≈£î?

Ç) D(8), C(6), N(7), Av (18) eT÷\ø±\˝À <ì‘√ s¡kÕj·Tìø£ <Ûäsêà\ kÕs¡÷|ü ‘·qT ø£*–e⁄+≥T+~?

m+<äT≈£î?

158

14. ªªyÓT+&É©|òt ø±˝≤ìøÏ, n|üŒ{ÏøÏ ‘Ó*dæq 63 eT÷\ø±\qT ˇø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À eØZø£]+∫Hê&ÉT.μμ

Bìì düeT]ú+#·T≥≈£î Ä |ü{Ïºø£ <ë«sê s¡kÕj·Tq n<Ûä j·THêìøÏ ø£*Zq @yÓ’Hê ¬s+&ÉT ˝≤uÛ≤\qT ‘Ó\Œ+&ç.

15. ªÄø°‡ø£s¡D+μ eT]j·TT ªø£åj·Tø£s¡D+μ #·s¡ \T πø #·s¡ ˝À »]–‘˚ Ä #·s¡ \qT @eT+{≤s√ $e]+#·+&ç.

16. BbÕe[Hê&ÉT ≥bÕdüT\T ø±\TÃq|ü&ÉT $$<Ûä s¡+>∑T\T yÓ\Te&É≥+ MTs¡T >∑eTì+#ês¡Tø£<ë? á s¡+>∑T\T

yÓ\Te&É{≤ìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T @yÓTÆe⁄+{≤jÓ÷ sêj·T+&ç.

17. ãT´≥H√sTTø˘ ÄeT¢+, C3 H7 COOH jÓTTø£ÿ ìsêàD |ü≥+ ^j·T+&ç.

18. ªã÷´fÒqTμ jÓTTø£ÿ kÕ<äèX¯ ø±\T (isomers) ìsêàD≤\qT ^j·T+&ç.

19. ˇø£ #·ø£ÿì |ü≥düVü‰j·T+‘√ düãT“ jÓTTø£ÿ X¯óÁuÛÑ|üs¡#˚ >∑TD+qT $e]+#·+&ç.

20. mdüºs¡T jÓTTø£ÿ ìsêàD+

H O H H

H - C - C - O - C - C - H

H H H

nsTTq, <ëì nqTs¡÷|ü ªªÄ\ÿVü‰\Tμμ eT]j·TT ªªÄeT¢+μμ \ jÓTTø£ÿ ìsêàD≤\qT ^j·T+&ç.

21. øÏ+~ yêìøÏ ìsêàD |ü{≤\qT ^j·T+&ç.

n) Ç<∏äH√sTTø˘ ÄeT¢+ Ä) Ábı|üHê˝Ÿ

Ç) Ábı|”Hé á) ø√¢s√Áb˛|”Hé

22. áB∏Hé eT]j·TT ø√¢]Hé\≈£î m\Áø±ºHé _+<äT ìsêàD |ü{≤\qT (electron dot structure) ^j·T+&ç.

23. øÏ+~ düy˚Tàfi¯Hê\≈£î ìsêàD≤\qT ^j·T+&ç.

n) 2 ` ÁuÀyÓ÷ô|+fÒHé

Ä) 2 ` $T<∏Ó’ ŸÁbıù|Hé

Ç) ãT´≥Hê˝Ÿ

á) 1 ` ôV≤¬ø’‡Hé

24. Ç<∏äH√sTTø˘ ÄeT¢+ eT]j·TT á<∏Ó’Hé (mdæ{Ï©Hé) \≈£î m\Áø±ºHé _+<äT ìsêàD≤\qT ^j·T+&ç.

25. $Tdæ* (Micille) jÓTTø£ÿ |ü≥+ ^dæ $e]+#·+&ç.

26. Ä*¶ôV’≤&é (Aldehydes) \ düeTC≤‹ÁX‚DÏ (Homologous series) ˝Àì yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T ø£s¡“q düyTàfiHê\

nDTbòÕs¡Tà˝≤qT sêdæ yêì ìsêàD |ü{≤\qT (structures) ^j·T+&ç.

159

27. C5 H12 nDT bòÕs¡Tà˝≤ ø£*–q ô|+fÒHé≈£î mìï kÕ<äèXÊ´\qT ^j·T>∑\+? n$ @$? yê{Ï ìsêàD|ü{≤\qT

^dæ yêì kÕ<Ûës¡D ù|s¡¢qT ù|s=ÿq+&ç.

28. n) k˛&çj·T+, ÄøÏ‡»qT eT]j·TT yÓT^ïwæj·T+\≈£î m\Áø±ºHé _+<äT ìsêàD≤\qT #·÷ù| |ü{≤\qT

^j·T+&ç.

Ä) Na2 O eT]j·TT MgO \ @sêŒ≥TqT >∑T]+∫ |ü≥+ s¡÷|ü+˝À #·÷|ü+&ç.

29. dæ*ø±Hé (Si) ˇø£ ns¡ú ÀVü≤+ (Metalloid). Bìì ˙e⁄ m˝≤ düeT]úkÕÔe⁄?

30. ÇqT|ü edüTÔe⁄\≈£î eTq+ m+<äT≈£î s¡+>∑T y˚kÕÔ+?

31. ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT ø=ìï+{Ïì eTTøÏÿb˛≈£î+&Ü e⁄+#·&ÜìøÏ @$T#˚kÕÔs¡T?

32. sê–, yÓ+&ç edüTÔe⁄\≈£î ∫\TeTT @s¡Œ&É≈£î+&Ü MTs¡T @$T #˚kÕÔs¡T?

33. ì‘· J$‘·+˝À ˙e⁄ >∑eTì+∫q Hê\T>∑T Äø°‡ø£s¡D Á|üuÛ≤yê\qT ‘Ó*|æ |òü*‘ê\qT #·]Ã+#·+&ç.

34. ì‘· J$‘·+˝À pH jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó\T|ü⁄ ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT ≈£î¢|üÔ+>± #·]Ã+#·+&ç.

35. Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ À m\Áø±ºHé $Hê´dü+ ÁbÕeTTK´‘·qT ˙e⁄ m˝≤ Á|üX¯+dækÕÔe⁄?

36. q÷‘·q Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ À ôV’≤Á&√»Hé kÕúq+ô|’ ˙ yê<äqqT sêj·T+&ç.

37. ˙{ÏjÓTTø£ÿ kÕ+πø‹ø£+ H2O >±H˚ sêkÕÔ+. HO2 >± m+<äT≈£î sêj·T≈£L&É<√ ‘Ó\Œ+&ç.

38. ì‘· J$‘·+˝À mdüºsY\ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT ˙e⁄ m˝≤ Á|üX¯+dækÕÔe⁄?

39. øÏ+<ä Çe«ã&çq ñ‘·ŒHêï\‘√ ñqï n‹eTTK´yÓTÆq ˝ÀVü≤ eT]j·TT n˝ÀVü‰\qT ‘Ó\Œ+&ç.

n) nqï|üPs¡í ñ|ü

Ä) <ÛäsêàMT≥s¡T˝À yê&˚ Á<äe+

Ç) ô|ì‡˝Ÿ yÓTT*øÏ

á) ø√¢s√|òæ Ÿ

ñ) $<äT´‘Y ã\T“ ˝Àì |òæ\yÓT+{Ÿ

}) <ä+‘ê\ô|’ qTqï mHê$T˝Ÿ (enamel) |üP‘·

40. eT÷\ø±\ s¡kÕj·Tq <Ûäsêà\qT >∑T]+∫ nwüºø£ dæ<ëΔ+‘·+ jÓTTø£ÿ bÕÁ‘·qT ˙e⁄ m˝≤ n_Ûq+~kÕÔe⁄?

160

düe÷<ÛëHê\qT m˝≤ eT~+|ü⁄ #˚j·÷*?

dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ìπs›•‘· Á|üe÷D≤\˝À |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì |ü]o*+#˚ |üØø£å e+{Ï~. Ç+‘·≈£î

Á|üX¯ï\ uÛ≤s¡‘·«eTT, $<ë´Á|üe÷D≤\ uÛ≤s¡‘·«eTT Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï\T bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À mø£ÿ&É qT+#Ó’Hê Çe«e#·TÃqT.

ÁbÕ<∏ä$Tø£ ªø°μ ‘·j·÷s¡T#düTø√yê*‡q nedüs¡+ ñ+&É<äT. m+<äTø£+fÒ Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Á|üXï\T dü«uÛ≤eØ‘ê´ kı+‘·+>±

sêj·T&ÜìøÏ, $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± sêj·T&ÜìøÏ M\T>± ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\+<äs¡÷ πøs¡ø£yÓTÆq düe÷<Ûëq+

sêkÕÔs¡ì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. |üÁ‘ê\T ˇø=ÿø£ÿkÕ] bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À dü÷∫+∫q<ëìø£Hêï _ÛqïyÓTÆq düe÷<Ûëq+ $<ë´]ú

‘·q kı+‘· Ä˝À#·q, nqTuÛÑe+‘√ sêdæ ñ+&Ée#·TÃ n~ dü¬s’q~ nsTTq|ü⁄&ÉT <ëìì ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ

rdüTø√yê*. kÕ<Ûës¡D+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T Ç+‘·es¡≈£î düe÷<Ûëq |üÁ‘ê\T ~~›qfÒ¢ Á|üdüTÔ‘·+ ≈£L&Ü düe÷<Ûëq

|üÁ‘êìï ~~› e÷s¡Tÿ\T y˚j·Te#·TÃ. ◊‘˚ düe÷<ÛëHê\T $<ë´]úøÏ, $<ë´]úøÏ e÷s¡T‘·÷ ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº C≤Á>∑‘·Ô>±

#·~$ e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#ê*.

eT~+|ü⁄ #˚ùd≥|ü⁄&ÉT ÇìïbÕsTT+≥¢≈£î Çìï e÷s¡Tÿ\T nH√, Çìï ù|J\≈£î Çìï e÷s¡Tÿ\T nH√ $uÛÑ»q

ñ+&É<äT. $<ë´]ú sêdæq düe÷<ÛëHê\˝À eT÷dü|ü<äΔr ñ+&É<äT. $<ë´]ú kı+‘· Ä˝À#·q, nqTuÛÑe+‘√ ≈£L&Ü

sêdæq düe÷<ÛëHê\T ñ+&Ée#·TÃ. ø±ã{Ïº m˝≤ |üØø£å ù||üs¡¢qT ~<ë›*. nH˚ >∑+<äs¡>√fi¯+ ñ+≥T+~. á

>∑+<äs¡>√fi¯+ qT+∫ ãj·T≥ |ü&É{≤ìøÏ $<ë´Á|üe÷D+ yêØ>± ÁøÏ+~ (Value points) eT~+|ü⁄ dü÷∫ø£\qT

>∑eTì+#·>∑\s¡T.


$wüj·÷e>±Vü≤q≈£î 40% uÛ≤s¡‘·«+ ñ+≥T+~. yê´düs¡÷|ü, \|òüTT, dü+øÏå|üÔ, ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T+{≤sTT.

M≥ìï{ÏøÏ ø£*|æ 16e÷s¡Tÿ\T ñ+{≤sTT. Ç+<äT˝Àì Á|üXï\T $e]+#·&É+, b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T, ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&É+,

$X‚¢wæ+#·&É+ nH˚ n+XÊ\˝À ñ+{≤sTT. n<˚ $<Ûä+>± Á|üX¯ï\T H˚s¡T>± ø±≈£î+&Ü »yêãTqT Ä˝À∫+∫ sêùd

$<Ûä+>± ñ+{≤sTT. ÁøÏ+~ Á|üX¯ï #·÷&É+&ç.

ˇø£e´øÏÔ ì]úwüºyÓTÆq <ä÷sêìï ˇø£kÕ] q&Éø£<ë«sê, eTs√kÕ] |üs¡T¬>‹Ô #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. @ dü+<äs¡“¤+˝À Äe´øÏÔ

ø±fiófl H=|æŒô|&É‘êsTT. m+<äT≈£î? Ç< Á|üXïqT |ü]¬>‹Ôq|ü⁄&ÉT m+<äT≈£î ø±fióflH=|ü\T |ü⁄&É‘êsTT? nì n&É>∑e#·TÃ.

Ç˝≤+{Ï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ á n+XÊ\qT >∑eTì+#·+&ç.

1. $<ë´]ú yêdæq düe÷#ês¡+ ‘·–q≥T¢>± eT]j·TT dü]b˛j˚T≥≥T¢>± ñ+&Ü*.

2. $<ë´]ú kı+‘·+>± sêdæq|üŒ{Ïø° Á|üX¯ï≈£î ‘·–q düe÷<Ûëq+>± ñ+<√ Ò<√ #·÷düTø√yê*.

3. u§eTà\T nedüs¡yÓTÆq#√≥ y˚dæ ñHêïsê!

4. ñ<ëVü≤s¡D\‘√ $e]+#êsê?

5. b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T yêùd≥|ü⁄&ÉT |ü{Ïºø£ s¡÷|ü+˝À sêkÕsê?

6. dü¬s’q ø±s¡D≤\qT ‘Ó*bÕsê?

161

7. ø£+sƒ¡‘ê |ü{Ïºq düe÷<Ûëqe÷, ¬>’&ÉTq+<äT dü+Á>∑Væ≤+∫q düe÷<Ûëqe÷ nqï~ >∑T]Ô+#ê*. kı+‘·+>± sêdæq

yê{ÏøÏ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.

Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+

á Á|üe÷D+ $<ë´]ú À ñqï Á|ü•ï+#˚ >∑TD+, }Væ≤+∫ |ü]ø£\Œq\T #˚ùd HÓ’C≤ìï ô|+bı+~düTÔ+~.

Ç+<äT˝À $<ë´]ú $$<Ûä uÛ≤eq\ô|’ Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T düe÷<Ûëq+>± sêj·Te\dæ edüTÔ+~. ø±ã{Ïº á

Á|üX¯ï\T Á|ü‹ $<ë´Øú y˚s¡Ty˚s¡T>± sêùd neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. n<˚$<Ûä+>± |ü]ø£\Œq≈£î dü+ã+~Û+∫ $<ë´]ú

‘·q }Vü≤\qT sêj·Te\dæ edüTÔ+~. ˇø£ Á|üX¯ï≈£î nH˚ø£ n+XÊ\T düe÷<Ûëq+>± ñ+fÒ n~ |ü]ø£\Œq ne⁄‘·T+~.

Bìì eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ø=ìï dü÷#·q\T.

1. |æ\¢\T sêdæq Á|üX¯ï\˝À ‘ê]ÿø£‘·, ùV≤‘·Tø£‘·qT >∑T]Ô+#·+&ç.

2. }Væ≤+∫q n+XÊ\˝À eTØ ndü+ã<äΔ+>± Ò≈£î+&Ü düŒwüº‘·qT >∑T]Ô+#ê*.

3. sêdæq Á|üX¯ï\ dü+K´qT ã{Ïº ø±≈£î+&Ü HêD´‘·qT ã{Ïº e÷s¡Tÿ\T Çyê«*.

4. |æ\¢\T sêj·Te\dæq düeT<ÛëHê\T #ê˝≤ es¡≈£î nqTÁ|üj·TTø£Ô+>± ñ+{≤sTT.

5. $<ë´]ú dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫q Á|üX¯ï\≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«e\j·TTqT.

6. \øå±´‘·àø£ Á|üX¯ï\T, ãVüQfiË’∫Ãø£ Á|üX¯ï\˝À ≈£L&Ü dü¬s’q düe÷<ëq+ >∑T]Ô+#ê*‡ ñ+≥T+~?


$C≤„q XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq˝À Á|üjÓ÷>±\T, πøåÁ‘· |ü]o\q\T n‹eTTK´yÓTÆq$. $<ë´]úøÏ XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<Ûä+,

XÊÁd”Ôj·T yÓ’Ks¡T\T ô|]– $C≤„q XÊÁdüÔ+ Hs¡TÃø√yê\H ≈£î‘·÷Vü≤\+ ø£\>∑&ÜìøÏ á Á|üe÷D+ m+‘√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.

ø±ã{Ïº á Á|üe÷D+qT ì]úwüº+>± eT~+|ü⁄#dæ |òü*‘ê\qT $X‚¢wæùdÔ $<ë´s¡Tú\˝À Á|üjÓ÷>∑ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ô|+#·&ÜìøÏ

<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.

eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ dü÷#·q\T:

1. sêdæq Á|üjÓ÷>∑+˝À XÊÁd”Ôj·T n+XÊ\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· ñqï<ë?

2. ñ<›X´+, |ü]ø£sê\ neT]ø£, Á|üjÓ÷>∑$<Ûëq+, |ü]o\q\T, |òü*‘·+, nqTeT‹, C≤Á>∑‘·Ô\T e+{Ï k˛bÕHê\≈£î

nqT>∑TD+>± sêdæ ñHêïsê? (nìï Á|üjÓ÷>±\≈£î á k˛bÕHê\T sêø£b˛e#·TÃqT.)

3. |òü*‘êìï sêdæ <ëìô|’ kı+‘·e÷≥\‘√ yê´U≤´ì+∫ ñHêïsê?

4. u§eTà^∫ $e]+#êsê! u§eTà≈£î ‘·>∑T ÁbÕ<ëq´‘· Çyê«*.

5. Á|üjÓ÷>∑+˝À #·sê\T e÷]Ã Á|üjÓ÷>∑+#˚ùdÔ @ |òü*‘·+ edüTÔ+<äì kı+‘· e÷≥\‘√ Áyêdæ ñHêïsê.

>∑eTì+#ê*.

162

düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D´+ :

düe÷#ês¡ ùdø£s¡D HÓ’|ü⁄D´+ ` ÁbÕC…≈£îº\ ìs¡«Vü≤D nH˚ $<ë´ Á|üe÷D+˝À ÁbÕC…≈£îº\ ìs¡«Vü≤D sê‘·

|üØø£å≈£î Çe«s¡T. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D´+ e÷Á‘·y˚T ñ+≥T+~. Ç+<äT˝À ≈£L&Ü ªdüe÷#ês¡+ ùdø£]+#·+&çμ nì

n+‘·eTj˚T´ Á|üX¯ï\T ñ+&Ée⁄. ø±ã{Ïº á Á|üe÷D≤\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ¬s+&ÉT n+XÊ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ

rdüT≈£î+{≤eTT. 1) düe÷#ês¡ ùdø£s¡D 2) düe÷#ês¡ $X‚¢wüD

eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ >∑eTì+#· e\dæq n+XÊ\T

1. Ç∫Ãq düe÷#êsêìøÏ nqT>∑TD+>± |ü{Ïºø£\qT s¡÷bı+~+#·T≈£îHêïsê?

2. düe÷#ês¡eTTqT ùdø£]+∫q $<Ûëq+ $es¡+>± sêkÕsê?

3. eØZø£]+∫q düe÷#ês¡eTTqT |ü{Ïºø£\˝À bı+<äT|ü]#êsê?

4. |ü{Ïºø£\˝Àì düe÷#ês¡+qT $X‚¢wæ+∫q $<Ûëq+ dü¬s’q<˚Hê?

5. n+¬ø\T, <ä‘êÔ+XÊ\T, dü÷Á‘ê\T, XÊÁd”Ôj·T |ü<ë\qT ‘·|ü\T Ò≈£î+&Ü sêXÊsê.

6. |ü{Ïºø£\˝À ñqï düe÷#ês¡+ ô|’ yê´U≤´ì+#˚≥|ü⁄&ÉT XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹ ne\+_Û+#êsê! dü«+‘·yêø±´\‘√

ÁyêXÊsê!

∫Á‘ê\T, Á>±|òt\T ^j·T&É+ / qeT÷Hê\T#˚j·T&É+

$C≤„q XÊÁdüÔ+ Hs¡TÃø√e&É+˝À πsU≤∫Á‘ê\T, yÓTÆÁø√k˛ÿ|t q+<äT ø£qã& ∫Á‘ê\T, Á>±|òt\<ë«sê $X‚¢wæ+#·&É+,

qeT÷Hê\T#˚j·T&É+ e+{Ï n+XÊ\T m+‘√ ÁbÕeTTK´‘· ø£*–q$.

eT~+|ü⁄ n+XÊ\T

1. πsU≤ ∫Á‘ê\T, ì»s¡÷|ü∫Á‘ê\T, yÓTÆÁø√k˛ÿ|æø˘ ∫Á‘ê\ @~ ^∫Hê n+<äT˝À düŒwüº‘· ñ+&Ü*.

2. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ñqï≥T¢ ∫Á‘·+ ñ+&Ü\H˚ uÛ≤eq‘√, $<ë´]ú dü«+‘·+>± ^∫q ∫Á‘ê\qT ‘·|ü |ü≥ºsê<äT.

3. ^∫q ∫Á‘·+ düe÷#êsêìï n+~k Ô+<ë Ò<ë nqï $wüj·÷ìï |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø√yê*.

4. ∫Á‘·ø£fi≤HÓ’|ü⁄D≤´\≈£î m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«sê<äT.

5. ∫Á‘·+˝À u≤≥T düe÷#ês¡+qT ≈£L&Ü sêj·TeTì n&ç–‘˚ n+<äT≈£î ‘·–q e÷s¡Tÿ\qT πø{≤sTT+#ê*?

6. u§eTà‘√u≤≥T uÛ≤>±\qT ≈£L&Ü >∑T]Ô+#ê*?

7. Á>±|òt\T ^j·T&É+, yê{Ïì yê´U≤´ì+#·&É+ >∑÷]Ã sêdæq|ü⁄&ÉT ìs¡÷|üD\ Ä<Ûës¡+>±H˚ ñHêïj·÷?

8. |ü]ø£sê\qT >∑÷]Ã ^∫q|ü⁄&ÉT yê{Ï kÂwüe+qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.

163

kÂ+<äsê´‘·àø£ düèŒVü≤ / Á|üX¯+dü / $\Te\T, ì‘· J$‘· $ìjÓ÷>∑+

Ç~ |æ\¢\qT XÊÁd”Ôj·T <äèø£Œ<Ûä+ ø£*–q e´≈£îÔ\T>± |æ\¢*ï ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ $<ë´

Á|üe÷D+. Ç+<äT˝À Á|üX¯ï\T yÓ’$<ä yÓTÆq düe÷<ÛëHê\T sêùd$>± ñ+{≤sTT.

Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+ #ê˝≤es¡≈£î dü«+‘·+>± sêdæq<Ó’ ñ+≥T+~. Bì˝À n&ç–q n+XÊìøÏ dü+ã+~+∫q

ÁbÕe÷DÏø£‘·qT #·÷&Ü*.

düe÷<Ûëq+ s¡÷|ü+qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*. H˚s¡T>± sêdæq düe÷<ÛëHê\ø£+f… ñ‘·Œ‹Ôs¡÷|ü+qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*.

H˚s¡T>± sêdæq düe÷<ÛëHê\ø£+f… ñ‘·Œ‹Ôs¡÷|ü+˝À ñqï yê{ÏøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.

XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ ø£èwæ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT sêdæq|ü⁄&ÉT XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ >∑T]+∫ ì»yÓTÆq n+XÊ\H˚ Áyêj·÷*.

ø±s¡÷ºqT\T, e´+>∑ ∫Á‘ê\T ^dæq|ü⁄&ÉT n+<äT˝À n_Û\wüD°j·T uÛ≤e+qT eT~+|ü⁄ #˚j·÷*.

ìHê<ë\T e÷s¡Tÿ\qT ã{Ïº ◊<äT≈£î ‘·≈£îÿe>±≈£î+&Ü Áyêdæ ñ+&Ü*.

dü+uÛ≤wüD\T sêdæq|ü⁄&ÉT >∑õ_õ Òì Áø£eT+qT bÕ{Ï+#êsê Ò<ë >∑eTì+#ê*.

eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TTì bÕÁ‘·:

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ˇø£ Á|ü‘´ø£yÓTÆq $<Ûëq+. Ç+<äT˝À ìsêàD≤‘·àø£, dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT~+|ü⁄\T

y˚{Ïø£$ $_Ûqï+>± »s¡T>∑T‘êsTT. dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT~+|ü⁄ sê‘·|üØø£å ø±ã{Ïº á »yêãT |üÁ‘ê\qT ~<ä›&ÜìøÏ

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î Á|ü‘˚ ø£ dü÷#·q\T.

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î $wüj·T|ü]C≤„q+, H˚s¡TŒ, zs¡TŒ nedüs¡+.

|æ\¢\T sêdæq düe÷<ÛëHê\qT eT~+|ü⁄ #˚j·T&ÜìøÏ ø=+‘· düeTj·T dü÷Œ¤]Ô nedüs¡+.

|æ\¢\T dü«+‘·+>± sêdæq düe÷<ÛëHê\qT C≤Á>∑‘·Ô>± eT~+|ü⁄ #˚j·÷*. kı+‘·+>± sêXÊ&ÉT. @<√ø£<∏ä sêXÊ&ÉT

nì nqTø√e<äT›. Bìe\q $<ë´]ú qwüºb˛‘ê&ÉT.

n&ç–q Á|üX¯ï≈£î nqT>∑TD+>± düe÷<ÛëHê\T ñqïyê! Ò<ë |ü]o*+#ê*. ˇø£ Á|üX¯ï˝À nqTã+<Ûä Á|üX¯ï\T

Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT yê{ÏøÏ ‘·>∑T e÷s¡Tÿ\T πø{≤sTT+#·Tø√yê*.

$<ë´]ú ^dæq ∫Á‘ê\T düe÷#ês¡eTT ‘Ó\|ü&ÜìøÏ dü]b˛‘·T+<ë Ò<ë nì#·÷&Ü*. n+<äT˝À ∫Á‘·ø£fi≤

HÓ’|ü⁄D≤´ìøÏ >±ì, bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À ñqï u§eTà\ e … ø±|”#˚j·÷\ì >±ì ìj·TeT+ Ò<äT.

ìy˚~ø£\qT #·<äe&É+, yê{Ïì $X‚¢wæ+#·&É+, |ü{Ïºø£\T sêj·T&É+, u≤sY Á>±|òt\T, ô|’ #ês¡Tº\T yÓTT<ä\>∑T nìï

n+XÊ\ô|’q ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·Tø√yê*.

b ¢#ês¡TºqT sêj·T&É+, <ëìì #·<äe&É+, <ëìì >∑÷]Ã ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ô|’ ne>±Vü≤q ø£\>±*.

∫e] Á|üe÷D+˝À sêùd Á|üX¯ï\T uÛ≤wü‘√ dü+ã+~Û+∫qyÓ’ ñ+{≤sTT ø£$‘· / π>j·T+ / $T˙ ø£<∏ä / dü+uÛ≤wüD/

yê´dü+ / ìHê<ä+ e+{Ï uÛ≤cÕ Á|üÁøÏj·T\ô|’ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì u≤c˛bÕ<Ûë´j·TT\qT dü\Vü‰\qT bı+<äe#·TÃH˚.

164

Á|üX¯ï\ s¡ø±ìïã{Ïº eT~+|ü⁄ #˚j·T&É+:

10e ‘·s¡>∑‹øÏ Á|ü‹bÕ~+∫q |üØø£å\ dü+düÿs¡D\ Á|üø±s¡+ 1. yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T, 2. \|òüTT düe÷<Ûëq

Á|üX¯ï\T, 3. n‹ dü«\‡ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T, 4. ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ nH˚ Á|üX¯ï\T ñ+{≤sTT.

1. yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T ` 4 e÷s¡Tÿ\T

2. dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T ` 2 e÷s¡Tÿ\T

3. n‹ dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T ` 1 e÷s¡Tÿ

4. ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T ` 1/2 e÷s¡Tÿ

yê´düs¡÷|ü düe÷<ÛëHê\qT ~<ä›&ÜìøÏ dü÷#·q\T

1. yê´düs¡÷|ü+ ø±ã{Ïº düe÷<ÛëHê\T |üP]Ôì&ç$>± ñ+{≤sTT. düTe÷s¡T 10 ` 12 yêø±´\T>± ñ+{≤sTT.

2. düe÷<ÛëHê\T n+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫ |üP]Ô |ü]C≤„q+ Ç#˚Ã $<Ûä+>± ñ+&Ü*.

3. XÊÁd”Ôj·T n+XÊ\T sêùd≥|ü⁄&ÉT XÊÁd”Ôj·T |ü<ë\qT yê&Üsê Ò<ë >∑eTì+#ê*.

4. $<ë´]ú dü«+‘·+>± sêdæq|üŒ{Ïø° n+<äT˝À düe÷<ÛëHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\T ñHêïj·÷ |ü]o*+#ê*.

5. düe÷<ÛëHê\T sêùd≥|ü⁄&ÉT ˇø£ Áø£e÷ìï bÕ{Ï+#êsê #·÷&Ü*.

6. nø£ås¡<√cÕ\≈£î n+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«qø£ÿs¡ Ò<äT.

7. ∫Á‘ê\T nedüs¡yÓTÆq #√≥ ^∫q|ü⁄&ÉT |üP]Ô e÷s¡Tÿ\qT πø{≤sTT+#ê*.

8. Á|üjÓ÷>±\T sêdæq|ü⁄&ÉT ‘·|üŒì dü]>± k˛bÕHê\ |üs¡+>± Áyêj·÷*.

9. b˛*ø£\T, uÛÒ<ë\T sêùd≥|ü⁄&ÉT |ü≥ºø£≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.

10. 6, 7 $<ë´Á|üe÷D≤\˝Àì Á|üX¯ï\≈£î sêdæq düe÷<ÛëHê\qT eT~+|ü⁄ #˚ùd≥|ü⁄&ÉT ì•‘·+>± |ü]o*+#ê*?

dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T

düe÷<ÛëHê\T 5`6 yêø±´\T ñ+&Ü*.

düe÷<Ûëq+˝À ø°\ø£|ü<ë\T dü¬s’q $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷–+∫ ñ+&Ü*.

$<ë´ Á|üe÷D≤ìï kÕ~Û+ìq≥T¢ ì<äs¡ÙHê\T ñ+&Ü*.

u§eTà\T n&ç–q #√≥ ∫‘·TÔ u§eTà\qT y˚dæHê |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√yê*.

n‹dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T

Ç$ 2`3 yêø±´\˝À düe÷<Ûëq+ sêùd Á|üX¯ï\T. Ç$ H˚s¡T>± düe÷<Ûëq+ Ç#˚Ã $<Ûä+>± ñ+{≤sTT. |æ\¢\T

á düe÷<ÛëHê\qT H˚s¡T>± sêj·T&Üìπø Á|üj·T‹ï+#ê*. á Á|üX¯ï\qT eT~+|ü⁄ #˚j·TTq|ü⁄&ÉT n+<äT˝À n&ç–q

Á|üX¯ï≈£î dü÷{Ï>±, ≈£î¢|üÔ+>± düe÷<ÛëHê\T+&Ü*.

ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T :

ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\≈£î dü¬s’q düe÷<ÛëHê\qT Áu≤¬ø≥¢ À >∑T]Ô+#ê*.

ns¡e÷s¡Tÿ Á|üX¯ï\T nsTTq|üŒ{Ïø° Á|üX¯ï\T H˚s¡T>± düe÷<ÛëHê\T >∑T]Ô+#˚ sêùd $<Ûä+>± ñ+&Ée⁄.

165

qeT÷Hê Á|üXÊï|üÁ‘·eTT

dü÷#·q\T : nìï Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·÷*. e÷s¡Tÿ\T : 40

nedüs¡yÓTÆq#√≥ ∫‘·TÔ|ü≥+ ^j·÷*. düeTj·T+ : 2

12

>∑+.

I. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq$Te«+&ç. (4I4 R 16)

1. a) ˇø£ e\j·÷ìï |ü≥+˝À #·÷|ü&É+ »]–+~. A e<ä› 5 Ä+|æj·Ts¡¢ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤eTT e\j·T+˝ÀøÏ

Á|üy•+∫+<äqT≈£î+<ë+.

i) C, D _+<äTe⁄\ eT<Ûä bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<ÛäyÓT+‘· ? 1 e÷

ii) A, B _+<äTe⁄\ eT<Ûä e\j·T |òü*‘· ìs√<ÛäyÓT+‘· ? 2 e÷

iii) CD >∑T+&Ü Á|üy˚•+#˚ $<äT´‘Y m+‘· ? 1 e÷

(˝Ò<ë)

b) |ü≥+˝À #·÷|æq$<Ûä+>± ˇø£ ∫qï nj·TkÕÿ+‘·eTT (M) qT

˝ÀVü≤|ü⁄]+>∑T>∑T+&Ü |ü&˚≥T¢ #˚kÕeTqT≈£î+<ë+.

i) nj·TkÕÿ+‘· #·\q |òü*‘·+>± ˝ÀVü≤|ü⁄ ]+>∑T˝À @s¡Œ&˚ Áù|]‘· $<äT´‘Y

Á|üyêVü≤~X¯ m˝≤ñ+≥T+<√ $e]+#·+&ç.

ii) >∑Ts¡T‘·«‘·«s¡D+ 'g' nì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. <ä+&Üj·TkÕÿ+‘·eTT ]+>∑T≈£î düMT|æ+#˚≥|ü&ÉT,

<ëìqT+&ç <ä÷s¡+>± ø£~ Ò≥|ü&ÉT nj·TkÕÿ+‘· ‘·«s¡D+ m˝≤ñ+≥T+~?

2. a) ø±*¸j·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿô|’ y˚&ç$T#·s¡ jÓTTø£ÿ ‘·T\´düMTø£s¡D+ Çe«ã&ç+~.

( )3 2 222 2 4Ca No Cao No OΔ⎯⎯→ + ↑ + ↑

[Ca(No3)2, Cao \ nqT Á<äe´sêX¯ó\T es¡Tdü>± 164, 56]

i) ˇø£ yÓ÷˝Ÿ

( )3 2Ca No

$jÓ÷>∑+ #Ó+~q|ü⁄&ÉT mìï yÓ÷˝Ÿ\ No2 yÓ\Te&ÉT‘·T+~? 1 e÷

ii) 65.6 Á>±.

( )3 2Ca No

qT y˚&ç#˚dæq|ü⁄&ÉT, STP e<ä› m+‘· |òüTq|ü]e÷DeTT O2

@s¡Œ&ÉT‘·T+~ ? 2 e÷

166

iii) 5 yÓ÷˝Ÿ\ yêj·TT ñ‘·ŒHêï\T @s¡Œ&Ü\+fÒ m+‘· Á<äe´sê• >∑\

( )3 2Ca No

nedüs¡eTT ?

(˝Ò<ë)

b) X eT]j·TT Y |üs¡e÷D/e⁄\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\T es¡Tdü>± 1S22S22P63S1 eT]j·TT 1S22S22P4

1. @ |üs¡e÷DTe⁄ Äqj·÷HéqT @s¡Œs¡Ã\<äT ? m+<äT≈£î ? 1

12

2. @ |üs¡e÷DTe⁄ ø±≥j·÷HéqT @s¡Œs¡Ã>∑\<äT ? m+<äT≈£î ? 1

12

3. X, Y eT÷\ø£eTT Äes¡Ôq|ü{Ïºø£ À @@ u≤¢ø˘\˝Àì$ ?

12

4. X, Y eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄\‘√ @s¡Œ&˚ nDTe⁄ bòÕs¡Tà˝≤ sêj·T+&ç.

12

3. a) eT<ÛäT nH˚ $<ë´]ú ˇø£ r>∑, y√˝ŸºMT≥sY,

n$Tà≥sYqT yê&ç ùdø£]+∫q $<äT´‘YÁ|üyêVü‰ìï

Y-nø£å+ô|’q, y√ Òºõ\qT X-nø£åeTTô|’ rdüTø=ì

Á>±|òü⁄ ^#ê&ÉT.

ô|’ Á>±|òtqT nqTdü]+∫ Á|üXï\≈£î düe÷<Ûëq$TeTTà.

i) rdüT≈£îqï r>∑ @s¡ø£yÓTÆq~>± #Ó|üŒe#·TÃ ?

ii) r>∑ ìs√<ÛäeTT ø£qTø√ÿ+&ç.

iii) r>∑ ø=q\eT<Ûä 20V bıf…ì¸j·T˝Ÿ uÒ<ÛäeTT nqTe]Ô+#·Tq|ü⁄&ÉT Ä r>∑ m+‘· $<äT´‘Y

kÕeTsêú ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥T+~.

iv) ô|’ Á>±|òt @ ìj·Te÷ìï ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~?

(˝Ò<ë)

b) ˇø£ $<ë´]ú ~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+‘√ Á|üjÓ÷>∑+ #˚dæ ÁøÏ+~ |ü{Ïºø£qT s¡÷bı+~+#ê&ÉT.

edüTÔ<ä÷s¡+ (4) ôd+.MT˝˝À 70 60 50 40 30

Á|ü‹_+ã<ä÷s¡+ (V) ôd+.MT.\˝À 14.5 15.2 16.2 17 20

HêuÛÑ +‘·s¡+ ƒ (ôd+.MT.) 12.01 12.12 12.13 11.92 12

167

i) ô|’|ü{Ïºø£ À HêuÛÑ +‘·s¡+ $\Te\T $_Ûqï+>± ñ+&É&ÜìøÏ ø±s¡D+ @yÓTÆñ+&=#·Ãì uÛ≤$düTÔHêïs¡T?

ii) ô|’ ø£≥ø£ HêuÛÑ +‘·s¡eTTqT m˝≤ ìs¡ísTTkÕÔs¡T? Ä $\Te m+‘· ?

iii) edüTÔ<ä÷s¡+ 10 ôd+.MT. nj˚T´≥T¢ Á|üjÓ÷>±ìï ìs¡«Væ≤+∫, Á|ü‹_+ã<ä÷sêìï ø=\e>∑\sê?

m+<äTe\q ?

4. a) A nH˚ ø£s¡“Hé düy˚Tàfi¯q+ (bòÕs¡Tà˝≤ C2H6O) qT eT+∫ Á<ëeDÏ>± Wwü<Ûä‘·j·÷Ø˝À $]$>±

ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á düy˚Tàfi¯Hêìï Ä\ÿ …’Hé bı{≤wæj·T+ |üsêà+>∑H˚{Ÿ‘√ u≤>± y˚&ç#˚dæq|ü⁄&ÉT n~

Äø°‡ø£s¡D+ #Ó+~ ∫es¡≈£î B nH˚ ø£s¡“qdüy˚Tàfi¯q+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. B düy˚Tàfi¯q+ ˙* *≥àdtqT

ms¡T|ü⁄>± e÷s¡TÃ‘·T+~.

i) A düy˚Tàfi¯q+jÓTTø£ÿ s¡kÕj·TqHêeT+, bòÕs¡Tà˝≤ sêj·T+&ç. 1 e÷

ii) B düy˚Tàfi¯q+jÓTTø£ÿ s¡kÕj·TqHêeT+, bòÕs¡Tà˝≤ sêj·T+&ç. 1 e÷

iii) B düy˚Tàfi¯q+jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+ @$T{Ï? (ÄeT¢eTT/øå±s¡eTT/\eDeTT)

12

iv) @s¡Œ&˚ eT<Ûä düú |ü<ësêúìï dü÷∫dü÷Ô #·sê´ düMTø£s¡D+ sêj·T+&ç. 1 e÷

v) 5-8% B düy˚Tàfi¯q|ü⁄ Á<ëeD≤ìï @eTì |æ\TkÕÔs¡T ?

12(˝Ò<ë)

b) ˇø£ $<ë´]úøÏ, ÁøÏ+~ s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\T Ç∫Ã s¡kÕj·Tq #·sê´s¡ø±\qT Á|üjÓ÷>∑+#dæ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

#·÷|üeTHêïs¡T. n‘·&ÉT @$<Ûä+>± #˚dæ ñ+{≤&Éì nqT≈£î+≥THêïs√ #·sê´ düMTø£s¡D≤\T Áyêdü÷Ô

$e]+#·+&ç.

1. ø±|üsYdü ÒŒ¤{Ÿ Á<ëeD+

2. uÒ]j·T+ ø√¢¬s’&é Á<ëeD+

3. ÇqT|üyT≈£î\T

4. ô|òÁs¡dt dü ÒŒ¤{Ÿ düŒ¤{Ïø±\T

5. bı&çdüTqï+

6. ˙s¡T

II. dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T (SA)

1. i) ÁøÏ+~ düeT÷Vü≤eTT &Ü‡sY sY Á‹ø£eTT n>∑TH√ ø±<√ ø±s¡D+ ‘Ó\TŒeTT.

- Na, Si, Cl (Na, Si, Cl \ |üs¡e÷DTuÛ≤sê\T es¡Tdü>± 23, 28, 35.5)

168

ii) S, Se, Te \T &Ü‡sY sY Á‹ø£yÓTÆ‘˚ jÓTTø£ÿ |üs¡e÷DT uÛ≤s¡+ m+‘· ?

(S, Te \ |üs¡e÷DTuÛ≤sê\T es¡Tdü>± 23, 28, 35.5)

2. X, Y, Z nH˚ Á<ëeD≤\ pH $\Te\T es¡Tdü>± 13, 6, 2

i) @ Á<ëeD+ ã\yÓTÆq ÄeT¢eTT ?

ii) @ Á<ëeD+ ã\yÓTÆq øå±s¡eTT ?

iii) ˇø£ øå±sêìï, Z Á<ëeD≤ìøÏ ø£*|æ‘˚ Ä Á<ëeD+ $\Te ô|s¡T>∑THê ? ‘·>∑TZHê ?

3. ˝ÀVü≤dü+Á>∑Vü≤D $<Ûëq+˝À ø=\TeTT\T >∑T]+∫ n<äq|ü⁄ düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ @@ Á|üX¯ï\T

n&ÉT>∑T‘ês¡T?

4. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD Á|ü<ÛëHêø£å+ô|’ edüTÔe⁄\T+∫q|ü⁄&ÉT $T<∏ë´Á|ü‹_+ãeTT @s¡Œ&˚ dü+<äsê“¤ìøÏ øÏs¡D∫Á‘·eTT

^j·T+&ç.

5. |òüP´CŸ ‘·j·÷Ø˝À …&é r>∑qT yê&É&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @y˚T$T nsTTñ+&Ü˝À Áyêj·T+&ç.

6. ø£qTï˝À ø£≥ø£+ |üì#˚j·TT $<ÛëHêìï, yê{Ï À dæ$j·T+ ø£+&Ésê\T Á|üeTTKbÕÁ‘·qT ‘Ó\T|ü+&ç.

III. n‹dü«\Œ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T (VSA)

1. Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À ñqï ¬s+&ÉT Á<ëeD≤\˝À @~ mdæ{Ïø˘ ÄeT¢eTT, @~ Ç<ÛÓ’ Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ n>∑TH√ $<ë´]ú

>∑T]Ô+#· Òø£b˛j·÷&ÉT. n+<äTu≤≥T˝À ñqï Na2Co3 ‘√ @$<Ûä+>± >∑T]Ô+#·>∑\&ÉT.

2. Ç<ä›s¡T $<ë´s¡Tú\T eT<Ûë´Vü≤ïdüeTj·T+˝À ‘ês¡Ts√&ÉT¶ô|’ q&ÉdüTÔqï|ü⁄&ÉT yês¡T Äs√&ÉT¶ô|’ ˙{Ï#Ûêj·T\Tqï≥T¢>±

>∑eTì+#ês¡T. <ä>∑Zs¡≈£î yÓ[fl #·÷ùddü]øÏ nyMT ø£ì|æ+#· Ò<äT. BìøÏ ø±s¡D≤\T @yÓTÆñ+{≤jÓ÷ }Væ≤+#·+&ç.

3. ªnyÓ÷àìj·÷ nDTe⁄˝À ã+<Ûë …ìï?μ nì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

n&çπ>dü]øÏ $<ë´]ú u§eTà#·÷dæ ªª3 ã+<Ûë\THêïsTTμμ nì

#ÓbÕŒ&ÉT. á nDTe⁄˝Àì Ä ã+<Ûë\qT dü+ø£Øø£s¡D+

|üs¡+>± $e]+#·+&ç.

4. Ç<∏Ó’ Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ e÷qe⁄\≈£î m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñqï|üŒ{Ïø°, e÷qe⁄\ kÕe÷õø£ Á|ües¡Ôqô|’ <ëì

<äTÁwüŒuÛ≤e+ #ê˝≤e⁄+~. Bìô|’ MT n_ÛÁbÕj·÷*ï ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ 2 dü¬s’q ø±s¡D≤\T sTTe«+&ç.

5. o‘êø±\+˝À ñìïeÁkÕÔìï y˚düT≈£îqï|ü&ÉT n~ X¯Øs¡ ñc íÁ>∑‘· ‘·>∑Z≈£î+&Ü #·÷düTÔ+~. <ëìøÏ >∑\ ø±s¡D+

düTπswtøÏ ‘Ó*|æ ñìïeÁdüÔ bÕÁ‘·qT n_Ûq+~+#ê&ÉT. Ä ø±s¡D+ @yÓTÆñ+≥T+~? ˙yÓ ≤ n_Ûq+~kÕÔe⁄?

169

6. ˇø£ ô|ì‡ ŸqT dæús¡+>±e⁄qï <äs¡ŒD≤ìøÏ <ä÷s¡+>± e⁄+∫q|ü⁄&ÉT, <äs¡ŒD+˝À ô|ì‡ Ÿ Á|ü‹_+ã+ ø£ì|æ+#· Ò<äT.

ø±ì <ëì <ä>∑Zs¡≈£î ‘ÓdüTÔqï|ü&ÉT ˇø±H=ø£ kÕúq+ ‘·sê«‘· Á|ü‹_+u+ ô|<ä›~>± ø£ì|æ+∫+~. Bìì

$e]+#·&ÜìøÏ øÏs¡D∫Á‘êìï ^j·T+&ç.

7. ø£qTï jÓTTø£ÿ <äèwæø√D+ Á|üjÓ÷>∑+ #˚ùd≥|ü&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô Ò$T{Ï?

IV. (MCQ) ãVüQfiË’∫Ã¤ø£Á|üX¯ï\T

1. |üs¡e÷DTe⁄˝Àì m\Áø±ºHéjÓTTø£ÿ 4 ø±«+≥+dü+K´\T Ç˝≤ñHêïsTT.

n l m s

1 0 0

12−

(a) 2 S1 (b) 2 S2 (c) 1 S1 (d) 2 S2

2. eTT>∑TZs¡T $<ë´s¡Tú\T ˙s¡T, ìeTàs¡dü+, k˛&çj·T+ u…’ø±s=“H˚{Ÿ jÓTTø£ÿ pH \qT …øÏÿ+#ês¡T. Ä pH $\Te\

nes√Vü≤DeTT.

a) ˙s¡T > ìeTàs¡dü+ > k˛&çj·T+ u…’ø±s=“H˚{Ÿ

b) ìeTàs¡dü+ > ˙s¡T > k˛&çj·T+ u…’ø±s=“H˚{Ÿ

c) k˛&çj·T+ u…’ø±s=“H˚{Ÿ > ˙s¡T > ìeTàs¡dü+

d) ˙s¡T > k˛&çj·T+ u…’ø±s=“H˚{Ÿ > ìeTàs¡dü+

3. eT÷\ø±\ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ Àì 2e Á>∑÷|ü⁄, 4e |”]+CŸ eT÷\ø£+˝À m\Áø±ºHé $Hê´dü+ @~?

a) 1S2 2S2 2P6 3S2 b) 1S2 2S2 2P6 3S2 3P6 4S1

c) 1S2 2S2 2P6 3S2 3P4 d) 1S2 2S2 2P6 3S2 3P6 4S2

4. øÏ+~ düeT÷Vü≤+ ˇø£ düeTC≤‘· ÁX‚DÏ À es¡Tdü düy˚Tàfi¯Hê\T. nsTTq á ÁX‚DÏøÏ #Ó+~q düy˚Tàfi¯Hê(\)qT

>∑T]Ô+#·+&ç.

düeTC≤‘· ÁX‚DÏ : CH3 OH

C2H5OH

C3H7OH

(a) C5H11OH (b) C4H9OH (c) a, b \T ¬s+&É÷ (d) @Bø±<äT

170

5. ñwüí düeT‘êdæú‹øÏ dü+ã+<Ûä+ Òì~ .................

a) ñwüí düeT‘êdæú‹ e<ä› edüTÔe⁄\T ñc íÁ>∑‘·\T πø˝≤ e⁄+&Ü*.

b) ñwüí+ Á|ükÕs¡+ ñwüídüeT‘êdæú‹˝À >∑\ edüTÔe⁄\ eT<Ûä ñ+&É<äT.

c) ñwüí düeT‘êdæú‹˝À e⁄qï m≈£îÿe Á<äe´sê•>∑\ edüTÔe⁄ qT+&ç ‘·≈£îÿe Á<äe´sê• >∑\ edüTÔe⁄≈£î

ñwüí+ Á|ükÕs¡eTe⁄‘·T+~.

d) nìï |ü<ësêú À¢>∑\ nDTe⁄\ düsêdü] >∑‹»X¯øÏÔ düe÷q+>± ñ+≥T+~.

6. ˇø£ $<ë´]ú ˇø£ ã\T“qT rdüTø=ì #·÷dæq <ëìô|’ ñqï y√ Òºõ 120 V— 60 V nH˚ e÷s¡Tÿ\T #·÷kÕ&ÉT.

á $\Te\T dü¬s’qyê ø±yê nì ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ n‘·&ÉT rdüTø√e\dæq dü¬s’q #·s¡ , .............

a)

2

VRP

=

bòÕs¡Tà˝≤ yê&ç ìs√<ëìï ø£qT>=qT≥

b) eT©ºMT≥s¡T düVü‰j·T+‘√ ìs√<ëìï ø=\T#·T≥

c) eT©ºMT≥s¡T düVü‰j·T+‘√ ø=*∫q $\TeqT,

2

VRP

= ‘√ b˛*Ã #·÷#·T≥.

d) <ëì˝À |òæHéyÓT+{ŸqT rdüTø=ì $$<Ûä y√ Òºõ\≈£î nqTe]Ô+|üCÒdæ, nMTà≥sY Ø&ç+>¥\qT >∑T]Ô+∫,

ªÁe‘Yy√ Òºõμ, <ëìøÏ nqT>∑TD+>± nMTà≥s¡T Ø&ç+>¥\qT Á>±|òtù||üsYô|’ ^dæ— <ëì Á>±|òt Ä<Ûës¡+>±

ìs√<ëìï ìs¡ísTTkÕÔ&ÉT.

7. |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD Äes¡Ôq+ m $\Te 1 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ãTTD≤‘·àø£+. á düe÷#êsêìøÏ dü¬s’q »yêãT.

a) edüTÔe⁄ C øÏ Äe\ e⁄+~, Á|ü‹_+ã+ ‘·\ÁøÏ+<äT\T>± ∫qï~>± @s¡Œ&ç+~.

b) edüTÔe⁄ C øÏ F øÏ eT<Ûä e⁄+~. Á|ü‹_+ã+ ‘·\ÁøÏ+<äT\T>± ô|<ä›~>± @s¡Œ&ç+~.

c) edüTÔe⁄ F e<ä› ñ+~, Á|ü‹_+ã+ nq+‘·<ä÷s¡+˝À e⁄+~.

d) edüTÔe⁄ F øÏ P øÏ eT<Ûä e⁄+~, Á|ü‹_+ã+ ì{≤s¡T>± <äs¡ŒD+˝À ô|<ä›~>± @s¡Œ&ç+~.

8. ñc íÁ>∑‘· ô|+#˚ø=~›, yêVü≤ø£ìs√<ä+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. BìøÏ >∑\ ø±s¡D+

a) m\Áø±ºqT\T &Ûûø=q≥+

b) m\Áø±ºqT\T Á<äe´sê• e÷s¡≥+

c) yêVü≤ø£+ yê´ø√∫+#·≥+

d) m\Áø±ºqT\T, ˝≤{Ïdt\ eT<Ûä »]π> n_Û|òü÷‘ê\ eT<Ûä düeTj·T+ ‘·>∑Z≥+— ˝≤{Ïdt>∑\ nj·÷Hé\

ø£+|üHê\T ô|s¡>∑≥+.

171

9. ø£qTï HêuÛ≤´+‘·s¡+ ø£qT>=q{≤ìøÏ nqTyÓ’q bòÕs¡Tà˝≤

a) ( )1 2

1 1 1 = 1nf R R

⎛ ⎞− −⎜ ⎟

⎝ ⎠

b)

1 1 1 = f v u

−

c) a & b

d) ìsêú]+#· Ò+

10. 2e d”]dt≈£î #Ó+~q eT÷\ø±\T ` yê{Ï |üs¡e÷DT yê´kÕsêú\T Çe«ã&çHêsTT.

|üs¡e÷DTe⁄ (Pm) : Li Be B C N O

152 111 88 72 74 66

M{Ï À ‘·≈£îÿe nj·T˙ø£s¡D X¯øÏÔ ø£\~

(a) Li (b) Be (c) N (d) O

172

10e ‘·s¡>∑‹ ` uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔ+

e÷~] Á|üXÊï|üÁ‘êìøÏ ` ã÷¢Á|æ+{Ÿ

Á|üX¯ï\ e÷s¡Tÿ\T 4 m 2 m 1 m

12

m yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\T

A.S.

I 2 (8 m) - 3 (3 m) 10 (5 m) 16P-1, C-1 P-2, C-1 P-5, C-5

II - 2 (4 m) - - 4P-1, C-1

III 1 (4 m) - 2 (2 m) - 6P P-1, C-1

IV - 2 (4 m) 2 (2 m) - 6P-1, C-1 P-1, C-1

V - 2 (4 m) - - 4P-1, C-1

VI 1 (4 m) - - - 4C

40 m4 6 7 10 27Á|üX¯ï\ dü+K´

P - PhysicsC - Chemistry

173

1

uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tq XÊÁdüÔeTT

10e ‘·s¡>∑‹ ` e÷~] Á|üXÊï|üÁ‘·+

I. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î $es¡+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç. (4I4 R 16)

1. ø±*¸j·T+ Ä¬ø’‡&é≈£î ˙{Ïì ø£*|æq #·s¡ , õ+ø˘ eTTø£ÿ\≈£î ôV’≤Á&√ø√¢]ø±eT¢+ ø£*|æq #·s¡ \˝À ñwüí+

$&ÉT<ä …’+~. ø±ã{Ïº n$ ¬s+&É÷ πøs¡ø£yÓTÆq s¡kÕj·Tq #·s¡ \ì sêeTT nHêï&ÉT. n$ ¬s+&É÷ πøs¡ø£yÓTÆq

s¡kÕj·Tq #·s¡ \T ø±e⁄ nì áX¯«sY n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT. @ n+XÊìï Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì áX¯«sY á

n_ÛÁbÕj·T+ ‘Ó*bÕ&√ $e]+#·+&ç. ô|’ #·s¡ \≈£î düMTø£s¡D≤\T sêj·T+&ç.

(˝Ò<ë)

kÕ<Ûës¡D ˙{Ïì e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+∫ ã≥º\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·≈£î+&Ü eTq+ ã≥º\T ñ‹øÏq|ü&ÉT &ç≥¬s®+{Ÿ

yê&É‘ê+ m+<äT≈£î? n~ ã≥º\˝Àì eTT]øÏì m˝≤ rdæy˚düTÔ+~? $e]+#·+&ç.

2. ªªeT÷\ø±\ eØZø£s¡D≈£î dü+ã+~Û+∫ yÓT+&É©|òt »]|æq ø£èwæ mqï<ä–q~μμ ô|’ yêø£ +‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê?

Ò<ë? dü¬s’q ø±s¡D≤\‘√ $e]+#·+&ç.

(˝Ò<ë)

ªªì»J$‘·+˝À eTq+ nH˚ø£ <äVü≤q#·s¡ \T, Äø°‡ø£s¡D #·s¡ \T #·÷düTÔ+{≤+. yê{Ï À Á|ür <äVü≤q#·s¡

Äø°‡ø£s¡D #·s¡ ne⁄‘·T+~. ø±˙ Á|ür Äø°‡ø£s¡D #·s¡ <äVü≤q#·s¡ ø±<äT.μμ á yêø£ +‘√ MTs¡T @ø°uÛÑ$kÕÔsê?

Ò<ë? dü¬s’q ø±s¡D≤\‘√ $e]+#·+&ç.

3. ¬s+&ÉT eÁø£‘ê yê´kÕsêú\T düe÷q+>± (R) >∑\ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø£+ jÓTTø£ÿ ˇø£ eÁø£‘êπø+Á<ä+ e<ä› ˇø£

edüTÔe⁄qT ñ+#ê+. ø£≥ø£ |ü<ës¡ú eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ n. Ä ø£≥ø£+ >±*˝À ñ+fÒ øÏ+~ $wüj·÷\qT

$e]+#·+&ç.

a) ø£≥ø£ HêuÛ≤´+‘·s¡+ m+‘· ?

b) Á|ü‹_+ã<ä÷s¡+ m+‘· ?

c) Á|ü‹_+ã dü«uÛ≤yêìï #·]Ã+#·+&ç.

174

(˝Ò<ë)

|ü{≤ìï >∑eTì+#·+&ç. A, B, C \ e<ä› bıf…ì¸j·T Ÿ $\Te\T

70V, OV, 10V.

a) D e<ä› bıf…ì¸j·T˝Ÿ m+‘· ?

b) AD, DB, DC \˝À Á|üeVæ≤+#˚ $<äT´‘Y Á|üyêVü‰\

ìwüŒ‹Ôì ø£qT>=q+&ç.

4. MT <ä>∑Zs¡ ñqï |ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\ô|’ yê{Ï HêuÛ≤´+‘·sê\ $\Te\T sêj·Tã&ç Òe⁄. Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>±

MT <äs¡ŒD≤\ HêuÛ≤´+‘·sê\qT ø£qT>=Hê\+fÒ MT≈£î @@ |ü]ø£sê\T ø±yê*? Á|üjÓ÷>±ìï m˝≤ ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T?

(˝Ò<ë)

e+≥bÕÁ‘·ô|’ eT÷‘·>± ñ|üjÓ÷–+#˚+<äT≈£î m≈£îÿe $•c ºwüí+ >∑\ ˝ÀVü≤+‘√ eT÷‘·qT ‘·j·÷s¡T#˚j·÷\ì

s¡eT uÛ≤$+∫+~. <ëìø=s¡≈£î n\÷´$Tìj·T+, sê– ˝ÀVü‰\ $•c ºcÕí\qT Á|üjÓ÷>∑|üPs¡«ø£+>± ø£qT>=Hê\+fÒ

@@ |ü]ø£sê\T ø±yê*? Ä Á|üjÓ÷>±ìï m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê* ?

II. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ≈£î¢|üÔ+>± »yêãT\T sêj·T+&ç. (6I2 R 12)

5. ˇø£ ˝ÀVü≤|ü⁄ ÁdæŒ+>¥qT ˇø£ ñwüíã+<Ûäø£ Ä<ÛësêìøÏ y˚ ≤&ÉBXÊs¡T. ì\Te⁄>± y˚ ≤&˚ Ä ÁdæŒ+>¥ ¬s+&ÉT

ø=q\qT u≤´≥Ø eT]j·TT dæ«#Y\‘√ e\j·T+˝À ø£*|æ, dæ«#YqT ªªÄHéμμ #ùdÔ @+ »s¡T>∑T‘·T+<√ }Væ≤+#·+&ç.

6. A nH |ü<ës¡ú+ ˙**≥àdt ø±–‘êìï ms¡T|ü⁄s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷]Ã+~. B`nH |ü<ës¡ú+ ms¡T|ü⁄*≥àdtqT ˙*s¡+>∑T˝ÀøÏ

e÷]Ã+~. A, B \ eT<Ûä s¡kÕj·Tq #·s¡ ˝À @@ |ü<ësêú\T @s¡Œ&Ée#√Ã }Væ≤+#·+&ç. ø±s¡D≤ìï ‘Ó\Œ+&ç.

7. ªªˇø£ r>∑ #·T≥º À »ì+#˚ Áù|]‘· $<äT´‘Y#êÃ¤\ø£ ã\+ Ä r>∑#·T≥º ìs√<Ûä+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É<äTμμ nH˚

$wüj·÷ìï ˇø£ |ü⁄düÔø£+˝À sêeTT #·~yê&ÉT. á düe÷#ês¡+ dü¬s’q<ë ø±<ë ˙yÓ ≤ $X‚¢wækÕÔe⁄ ?

8. a) CH3 - CH2 - CH2 - CH3 b) CH3 - CH - CH3

CH3

ô|’q ‘Ó*|æq ¬s+&ÉT |ü<ësêú\˝Àì ø±s¡“Hé, ôV’≤Á&√»Hé\ dü+K´ düe÷qeTì eTq+ >∑T]Ô+#·e#·TÃ. Ç∫Ãq

nDT Äø£è‘·T\qTã{Ïº ˙y˚$T ne>±Vü≤q #˚düTø√>∑\y√ $e]+#·+&ç.

9. πø bı&Ée⁄, πø eT<Ûä #˚Ã¤<ä yÓ’XÊ\´+ ø£*–j·TTqï $$<Ûä |ü<ësêú\ ìs√<Ûë\qT b˛ ÒÃ+<äT≈£î e\j·÷ìï

m˝≤ @sêŒ≥T#˚j·÷˝À |ü≥+‘√ #·÷|æ+#·+&ç.

175

10. ˇø£ |üs¡e÷DTe⁄˝Àì P Ä]“{≤fi¯ófl, Ç‘·s¡ |üs¡e÷DTe⁄\˝Àì S-Ä]“{≤fi¯fl eT<Ûä @s¡Œ&˚ dü+jÓ÷»˙j·T

ã+<Ûë\qT ø£*–j·TTqï nDTe⁄qT |ü≥düVü‰j·T+‘√ #·÷|ü+&ç.

III. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ˇø£{Ï Ò<ë ¬s+&ÉT yêø±´\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç. (7I1 R 7)

11. 4 øÏ À\ ˙s¡T 100+ C ñc íÁ>∑‘· e<ä› ñqï~. Ä ˙s¡T |üP]Ô>± uÛ≤wüŒ+>± e÷s¡&ÜìøÏ m+‘· ñwüíX¯øÏÔ

nedüs¡+ ? (˙{Ï uÛ≤w”“uÛÑeq >∑Tb Ôwüí+ 540 ¬ø˝ÀØ\T / Á>±+.)

12. @ dü+<äs¡“¤+˝À |ü‘·qø√D+, eÁø°uÛÑeqø√D+ düe÷q+>± ñ+{≤sTT ?

13. Zn eTTø£ÿ HCl ‘√, NaOH ‘√ $&ç$&ç>± #·s¡ ˝À bÕ˝§ZH˚ Á|üjÓ÷>±\T MTs¡T ìs¡«Væ≤+#ês¡Tø£<ë! Ä

Á|üjÓ÷>±\˝À MTs¡T >∑eTì+∫q kÕe÷q´ (common) n+X¯+ @$T{Ï?

14. eT+#·T Á<äMuÛÑeq Á|üÁøÏj·TqT |ü]o*+#˚ Á|üjÓ÷>∑+‘√, eT+#·T ø£s¡>∑&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ n~ |üP]Ô>± ˙s¡T>±

e÷πses¡≈£î MTs¡T |ü]o*+∫q Á|ü<Ûëq $wüj·T+ @$T{Ï ?

15. øÏ+~ |üs¡e÷DTe⁄\ m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\ Ä<Ûës¡+>±, nj·÷HéqT @s¡Œs¡#˚ |üs¡e÷DTe⁄qT mqTïø√+&ç.

ø±s¡D+ ‘Ó\Œ+&ç.

A - 1S2 2S2 2P6 3S2 3P6

B - 1S2 2S2 2P6 3S2 3P5

16. øÏ+~ |ü{Ïºø£qT >∑eTì+#·+&ç.

|ü<ës¡ú+ eT+#·T ˙s¡T u…+õHé ø±s¡“Hé&Ó’dü …’Œ¤&é

eÁø°uÛÑeq >∑TDø£+ 1.31 1.33 1.5 1.63

ô|’ $\Te\ Ä<Ûës¡+>± @|ü<ës¡ú+˝À ø±+‹y˚>∑+ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+<√ ‘Ó\|ü+&ç.

17. øÏ+~ |ü{Ïºø£qT |ü]o*+#·+&ç.

eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄ k˛&çj·T+ n\÷´$Tìj·T+ bı{≤wæj·T+

|üs¡e÷DT dü+K´ 11 13 19

ô|’ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± yê{Ï |üs¡e÷DT |ü]e÷D≤\ >∑T]+∫ ˙y˚$T #Ó|üŒ>∑\e⁄ ?

176

IV. dü¬s’q düe÷<ÛëHêìï >∑T]Ô+#·+&ç. (10I

12

R 5)

18. ¬s+&ÉT yπs«s¡T bÕÁ‘·\˝À πø ñc íÁ>∑‘· e<ä› ñqï ¬s+&ÉT |ü<ësêú\ $wüj·T+˝À øÏ+~ yê{Ï À dü]jÓÆTq~.

a) n$ ñwüí düeT‘êdæú‹˝À ñHêïsTT.

b) yê{Ï Àì ñwüísê• $\Te düe÷q+.

c) yê{Ï Àì ñwüísêX¯ó\ $\Te\T yê{Ï Á<äe´sêX¯ó\T, $•c ºcÕí\ Ä<Ûës¡+>± e÷Á‘·y˚T #Ó|üŒ>∑\+.

d) Ä ¬s+&ÉTbÕÁ‘·\˝À 100 ml ˙s¡T ø£*|æ‘˚, ø=+‘· düeTj·T+ ‘·sê«‘· ‹]– Ä ¬s+&ÉT $TÁX¯e÷\

ñc íÁ>∑‘· düe÷q+>± ñ+≥T+~.

19. ˇø£ ìs√<Ûëìï u≤´≥ØøÏ ø£\e&É+ e\¢ Ä ìs√<Ûä+ ñwüí+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. øÏ+~ yê{Ï À @ $\Te

e÷s¡≈£î+&Ü ñ+≥T+~ ?

a) m\Áø±ºHé\ Á&ç|òtºy˚>∑+ b) $•wüº ìs√<Ûä+

c) ìs√<ä+ d) m\Áø±ºqT\ kÕ+Á<ä‘·

20. ˇø£ kÕ<Ûës¡D $<äT´‘Yã˝Ÿ“ ìs√<ä+ $\Te 240

Ω

nì uÛ≤$<ë›+. Ä ã˝Ÿ“ 30 ìˆˆ ø±\+ yÓ*>±ø£

<ëì ìs√<ä+ øÏ+~$<Ûä+>± ñ+&Ée#·TÃ.

a) 240

Ωb) < 240 Ω

c) > 240

Ω

d) ô|’q Ç∫Ãq düe÷#ês¡+ düeTÁ>∑+>± Ò<äT.

21. ‘·÷s¡TŒ~X>± Á|üj·÷DÏdüTÔqï <ÛäHêyX+ ˇø£ nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘· Á|üuÛ≤e+ e\¢ ñ‘·Ôs¡~X˝ÀøÏ $#·\q+ #Ó+~+~.

Bììã{Ïº nj·TkÕÿ+‘·πøåÁ‘· ~X¯ .................... yÓ’|ü⁄ ñ+≥T+~.

a) |ü•ÃeT+ yÓ’|ü⁄ b) <äøÏåD+ yÓ’|ü⁄

c) ô|’yÓ’|ü⁄ d) øÏ+~yÓ’|ü⁄

22. øÏ+~ |ü<ësêú\˝À @~ Ä\dü +>± y˚&Ó≈£îÿ‘·T+~ ?

a) øÏs√dæHé ($•c ºwüí+ 0.5 cal/g. oC) b) eT+#·T ($•c ºwüí+ 0.5 cal/g. oC)

c) ˙s¡T ($•c ºwüí+ 1 cal/g. oC) d) düeTTÁ<ä»\+ ($•c ºwüí+ 0.95 cal/g. oC)

23. øÏ+<ä Çe«ã&çq Á<äyê\˝À @~ mdæ{Ïø±eT¢+ ?

a) ‹j·T´ì yêdüq ø£*–j·TTqï Á<äe+ b) |òü÷f…Æq yêdüq >∑\ Á<äe+

c) yêdüq Òì Á<äe+ d) #Ó&ÉTyêdüq >∑\ Á<äe+

177

24. ˇø£ eT÷\ø£ |üs¡e÷DTe⁄˝À 12 Áb˛{≤qT\THêïsTT. Ä eT÷\ø£+ qMq Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ À, @ |”]j·T&é

@ Á>∑÷|ü⁄˝À ñ+≥T+~ ?

a) 3e |”]j·T&é, 2e Á>∑÷|ü⁄ b) 3e |”]j·T&é, 3e Á>∑÷|ü⁄

c) 2e |”]j·T&é 3e Á>∑÷|ü⁄ d) 2e |”]j·T&é 2e Á>∑÷|ü⁄

25. a, b, c, d nH˚ q\T>∑Ts¡T $<ë´s¡Tú\T ˙s¡T, k˛&çj·T+ u…’ø±s=“H˚{Ÿ ìeTàs¡kÕ\ pH $\Te\T …øÏÿ+∫

nes√Vü≤D Áø£eT+˝À sêXÊs¡T. yê]˝À mes¡T dü]>± >∑T]Ô+#ês¡T ?

a) ˙s¡T > ìeTàs¡dü+ > k˛&çj·T+u…’ø±s=“H˚{Ÿ

b) ìeTàs¡dü+ > ˙s¡T > k˛&çj·T+u…’ø±s=“H˚{Ÿ

c) k˛&çj·T+u…’ø±s=“H˚{Ÿ > ˙s¡T > ìeTàs¡dü+

d) ˙s¡T > k˛&çj·T+u…’ø±s=“H˚{Ÿ > ìeTàs¡dü+

26. øÏ+~ @#·s¡ \‘√ ÁøÏj·÷»q´+>± ˇø£ |ü<ës¡ú+ e÷Á‘·y˚T @s¡Œ&ÉT‘·T+~.

a) s¡kÕj·Tq dü+jÓ÷>∑+ b) s¡kÕj·Tq $jÓ÷>∑+

c) s¡kÕj·Tq kÕúqÁuÛÑ+X¯+ d) s¡kÕj·Tq <ä«+<ä« $jÓ÷>∑+

27. øÏ+~ nDTe⁄\˝À <˚ì˝À nj·÷ìø£ ã+<Ûä+ ñ+&É<äT.

a) NaCl b) HCl c) MgCl2 d) BaCl2

178

IX. ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<äΔ‘·

(Teacher Readiness)

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ m+‘√ Á|ü‹uÛ≤e+‘·+>± s¡÷bı+~+∫q|üŒ{Ïø° n+<äT˝Àì n+XÊ\T |æ\¢\T u≤>± ne>±Vü≤q

#˚düT≈£îì ìπs›•+∫q \øå±´\qT kÕ~Û+#ê\+fÒ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ìs¡«Væ≤+#˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T\T düeTs¡ú+>±

ìs¡«Væ≤+#ê*. uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´s¡Tú\T #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+fÒH˚ eTqeTT ìπs›•+∫q

\øå±´\T kÕ~ÛkÕÔeTT. ‘·s¡>∑‹>∑~˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ bÕ˝§ZH eTT+<äT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑~ ìs¡«Vü≤D≈£î

dü+dæ<äTΔ\T ø±e*‡q nedüs¡yÓT+‘Ó’Hê ñ+~. ‘·–q dü+dæ<äΔ‘· Ò≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹>∑~øÏ yÓfi¯fl≥+ e\¢

eTq+ ìπs›•+∫q \øå±´\qT kÕ~Û+#· ÒeTT. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘êqT ìsêú]+#·Tø=qï $<ë´Á|üe÷D≤\T |æ\¢ À¢

ô|+bı+~+|ü#j·T&ÜìøÏ ø£*Œ+# uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T Ò |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£îqï $<ÛëHêìï Á|üuÛ≤$‘·+ #kÕÔsTT. ø±ã{Ïº

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üøÏj·T˝À¢ bÕ˝§ZH˚ eTT+<äT ñbÕ<Ûë´j·TT\T á ÁøÏ+~ n+XÊ\˝À dü+dæ<äΔ‘· bı+~q ‘·s¡Tyê‘·H˚

‘·s¡>∑‹ ìs¡«Vü≤D˝À bÕ˝§ZHê*.

ˇø£ j·T÷ì{Ÿ uÀ<Ûäq≈£î eTT+<äT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT @$T #˚j·÷*?

j·T÷ì{Ÿ uÀ~Û+#·≥+ e\q |æ\¢ À¢ kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´Á|üe÷D≤\qT ìπs›•+#·Tø√yê*.

$<ë´ Á|üe÷D≤\ kÕ<Ûäq ø√dü+ Çe«ã&çq ø£è‘ê´\qT yê{Ï nqTã+<Ûä ø£è‘ê´\qT s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

bÕsƒêìï ≈£åîDí+>± ne>±Vü≤q‘√ |üP]Ô>± $X‚¢wüD≤‘·àø£+>± #·<äyê*.

ø°\ø£ |ü<ë\qT u≤eq\qT >∑T]Ô+∫ <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q n<äq|ü⁄ düe÷#êsêìï Reference book Ç+≥sYHÓ{Ÿ

<ë«sê ùdø£]+#ê*. $$<Ûä n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&Ü*.

ø£è‘· ìs¡«Vü≤D≈£î ø±e*‡q uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕe÷Á–ì düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£è‘ê´\≈£î dü+ã+~+∫q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq kÕe÷Á–ì ùdø£]+∫ Á|üjÓ÷>∑+

ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ nqTyÓ’q yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*.

j·T÷ì{Ÿ≈£î ø±e*‡q Á|üjÓ÷>∑ |ü]ø£sê\T, πøåÁ‘· |üs¡ ≥q, ÁbÕC…≈£îº |üqT\≈£î ø±e\dæq |ü{Ïºø£\qT, Á|üX¯ï\T,

e´≈£îÔ\T, dü+düú\qT+&ç nqTeT‹, eqs¡T\qT eTT+<˚ >∑T]Ô+∫ yê{Ïì düMTø£]+#·Tø√yê*. yê{Ï ìs¡«Vü≤D≈£î

‘·–q Á|üD≤[ø£\T, dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

bÕsƒ¡+ |ü≥¢ |æ\¢ À¢ ÄdüøÏÔ πs¬ø‹Ô+#˚ dü+|òüT≥q\ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·Tø√yê*.

179

yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£, lesson plan ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*. lesson plan ‘·j·÷s¡T #˚ùd≥|ü&ÉT bÕsƒ¡+ ∫es¡ ñ+&˚

nuÛ≤´kÕ\qT ≈£L&Ü <äèwæº À ñ+#·T≈£îì |”]j·T&é\T πø{≤sTT+#ê*.

Á|ü‹HÓ\˝À |üsê´es¡D $<ä ≈£î dü+ã+~+∫q ø£è‘ê´\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À|ü\/ yÓ\T|ü\ ìs¡«Væ≤+#·{≤ìøÏ |æ\¢\≈£î

Çe«e*‡q dü÷#·q\qT eTT+<äT>±H˚ s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ |æ\¢\T ‘·eT+‘·≥‘êeTT>± ÄdüøÏÔø£s¡+>± ÄVü‰¢<äø£s¡+>± bÕ˝§ZH˚ $<Ûä+>± ø£è‘ê´\qT


bÕsƒê´+X¯+˝Àì uÛ≤eq\qT ì‘· J$‘·+˝À nqTdü+<Ûëq+ #˚düTø√yê*.

bÕsƒê´+X+ uÀ<Ûäq˝Àì yÓTÆ+&é e÷´|æ+>¥, Ábı_+>¥ Á|üXï\qT dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± eTT+<äT>±H s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

bÕsƒê´+X¯+ ∫es¡ >∑\ ø£è‘ê´\T ÁbÕC…≈£îº\ ìs¡«Vü≤Dô|’ dü÷#·q*yê«*.

ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ô|’ dü+dæ<äΔ‘· :

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ eTs=ø£ eTTK´yÓTÆq n+X¯+ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑

eT÷˝≤´+ø£q+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |üP]Ô>± ne>±Vü≤q ø£*Zñ+&Ü*. yê{Ïìs¡«Vü≤D≈£î ÁøÏ+~ n+XÊ\˝À dü+dæ<äTΔ …’

ñ+&Ü*.

yê]¸ø£ Á|üD≤[ø£ ÀH˚ Summative dü+Á>∑Vü≤D≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q ‘˚B\qT ìsêú]+#·Tø√yê*.

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ô|’ |üP]Ô ne>±Vü≤q ø£*Z ñ+&Ü*. ‘·s¡>∑‹˝À ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø±ìøÏ

dü+ã+~+∫ $<ë´]ú yêØ>± ìπs›•+∫q ]õdüºsY À $yêsê\qT qyÓ÷<äT #˚j·÷*.

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´ø£q+˝À Á|ü<Ûëq+>± Hê\TZ n+XÊ\˝À Á|ü‹ $<ë´]Δ kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ì qyÓ÷<äT #˚j·÷*.

yê{Ï $esê\T |æ\¢\≈£î eTT+<˚ dü÷∫+#ê*.

Á|ü‹ $<ë´]Δ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ FA ˝À ìs¡«Væ≤+#·e*‡q (4) Register \ ìs¡«Vü≤D ô|’ $<ë´s¡Tú\≈£î

dü÷#·q*yê«*. i) Answer note book ii) Project book iii) Lab activitis book iv) Slip test book.

ô|’ Hê\TZ Register \qT dü+e‘·‡s¡+bÕ≥T uÛÑÁ<Ûä+>± n~Ûø±s¡T\ |ü]o\q ø=s¡≈£î uÛÑÁ<ä|üπsÃ $<Ûä+>± dü÷#·q*yê«*.

ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± |æ\¢\T Áyêdæq dü«+‘· düe÷<ÛëHê\qT ìsêΔ]+#·Tø√yê*.

ø±|”ø={Ïº, ¬>’&ÉTqT+&ç, test paper \qT+&ç Áyêdæq düe÷<Ûëq\T @ ˇø£ÿ $<ë´ düe÷<ÛëHê\T πø$<Ûä+>±

ñ+&É≈£î+&Ü dü«+‘·+>± Áyêùd $<Ûëq+ ô|’ ‘·–q dü÷#·q*yê«*.

|æ\¢\T dü«+‘·+>± düe÷<ÛëHê\T Áyêùd $<Ûä+>± ‘·–q ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£qT bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+&˚


HÓ\ø=ø£kÕ] Á|ü‹ $<ë´]ú ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À uÛ≤>∑+>± Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´ìï ìs¡«Væ≤+#˚ $<Ûä+>±

@sêŒ≥T#j·÷*.

180

Á|üjÓ÷>∑+ ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü&ÉT |ü]o*#ê*‡q n+XÊ\ô|’ eTT+<˚ ne>±Vü≤q ø£*Z ñ+&Ü*.

|æ\¢\ ÁbÕC…øº |üqT\qT dü÷#·q\ Ä<Ûës¡+>± eT÷˝≤´+ø£+qT #˚j·÷*.

FA˝À uÛ≤>∑+>±H bÕsƒ¡+ ∫es¡ ªnuÛÑ düq yÓTs¡T>∑T|üs¡TÃ≈£î+<ë+μ øÏ+~ Ç∫Ãq Á|üXï\≈£î düe÷<ÛëHê\T dü«+‘·+>±

sêùd $<Ûä+>± nuÛ≤´dü+ #˚j·÷*.

$<ë´ Á|üe÷D≤\qT ≈£åîDí+>± ns¡ú+#˚düTø=ì $<ë´ Á|üe÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Á|üX¯ï|üÁ‘êìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.

düe÷<Ûëq |üÁ‘·+ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· yÓTT‘·Ô+ e÷s¡Tÿ\ Ä<Ûës¡+>± Áπ>&éqT ìs¡ísTT+#·T≥¬ø’ Áπ>&ç+>¥

$<Ûëq+ô|’ eT+∫ ne>±Vü≤q ø£*–e⁄+&Ü*.

$<ë´ Á|üe÷D≤\ yêØ>± uÛ≤s¡‘ê«ìï ne>±Vü≤q #˚düT≈£îì Á|üXÊï|üÁ‘êìï ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*.

|æ\¢\≈£î dü«+‘·+>± Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T{≤ìøÏ M\T>± Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.

yê]¸ø£ |üØø£å\T (|ü<äe‘·s¡>∑‹) ø=s¡≈£î |æ\¢\qT dü+dæ<äTΔ\T #j·T{≤ìøÏ q÷‘·q |üØø£å\ dü+düÿs¡D ô|’ ne>±Vü≤q

@s¡Œs¡T#·Ãø=ì bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+&˚ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À¢ e÷s¡TŒ#˚düTø√yê*.

$<ë´s¡Tú\ ìs¡+‘·s¡ Á|ü>∑‹ì n+#·Hêy˚j·TT≥≈£î dü+<ä]Ù+#˚ bÕsƒ¡XÊ\ |üs¡ y˚ø£åø£ ãè+<ëìøÏ Á|ü‹ $<ë´]úyêØ>±

FA / SA Áπ>&ÉT\ ]õdüºsY‘√ bÕ≥T>± ñbÕ<Ûë´j·TTì dü+dæ<äΔ‘· ø±s¡ Áø£eT$esê\T lesson plan, unit plan‘√ bÕ≥T>± n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê* n<˚$<Ûä+>± Á|ü‹ $<ë´]ú jÓTTø£ÿ FA øÏ dü+ã+~+∫q Hê\T>∑T

n+XÊ\Tqï 200 ù|J\ H√≥T|ü⁄düÔø£+ Records (ie.project) lab record, slip test, note books n+<äTu≤≥T˝À

ñ+#ê*. SA »yêãT\T |üÁ‘ê\T eT÷˝≤´+ø£q+ #˚dæ dü+<äs¡Ù≈£î\ ø=s¡≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ê*.

$<ë´ Á|üe÷D≤\T Ä<Ûës¡+>±H˚ Á|üXÊï|üÁ‘êìï s¡÷bı+~+#ê* ‘·|üŒ eTTK´yÓTÆq Á|üX¯ï\T Important Á|üX¯ï\T

nì >∑T]Ô+∫ Á|üXÊï|üÁ‘·+˝À Á|üX¯ï\T sTTe«≈£L&É<äT.

yê]¸ø£ |üØø£å\˝À |æ\¢\T Ä‘·à $XÊ«dü+‘√ m≥Te+{Ï ˇ‹Ô&ç Ò≈£î+&Ü ñ‘ê‡Vü≤+>± ‘·q uÛ≤e Á|üø£≥qqT

dü«+‘·+>± ‘Ó*j·T|üπsÃ $<Ûä+>± $<ë´s¡Tú\≈£î ‘·–q ø±sê´#·s¡D Á|üD≤[ø£qT bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡+uÛÑ+qT+&ç ‘·j·÷s¡T

#˚düTø=ì neT\T|üs¡#ê*.

Á|ü‹HÓ\ $<ë´]úyê]>± Á|ü>∑‹ì HÓ\ø=ø£kÕ] »]π> ‘·*¢‘·+Á&ÉT\ düe÷y˚X¯+˝À #·]Ã+#ê*. ìy˚~ø£qT ô|’ kÕúsTT

n~Ûø±s¡T\≈£î |ü+bÕ*.

181

X. XÊÅdüÔ Á|üjÓ÷>∑XÊ\

JeXÊÁdüÔ Á|üjÓ÷>∑XÊ\

1. JeXÊÁdüÔ+˝À Á|üjÓ÷>±\ ÁbÕeTTK´‘· @$T{Ï?

2. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±ìøÏ, Á|üjÓ÷>∑XÊ\≈£î @$T dü+ã+<Ûä+ e⁄+~?

3. Á|üjÓ÷>∑XÊ\qT @$<Ûä+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.

4. Á|üjÓ÷>∑+ ìs¡«Væ≤+#·ø£ eTT+<äT, ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü&ÉT, ‘·sê«‘· @$T#˚j·÷*.

5. JeXÊÁdüÔ Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡«Væ≤+#· e\dæq bÕÁ‘· @$T{Ï?

6. JeXÊÁdüÔ+˝À 10e ‘·s¡>∑‹ bÕsƒê´+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ Á|üjÓ÷>±\T ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ø±e*‡q düe÷Á–,

s¡kÕj·THê\T @$T{Ï?

Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+ $C≤„qXÊÁdüÔ+˝À ˇø£ eTTK´yÓTÆq Á|üÁøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D´+. XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ $|ü¢e+˝À

Á|üjÓ÷>±\≈£î ˇø£ neT÷\´yÓTÆq kÕúq+ e⁄+~. XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T #˚dæq nH˚ø£ Á|üjÓ÷>∑|òü*‘ê\T e÷qe J$‘·+˝À

mH√ï $|ü¢yê‘·àø£ e÷s¡TŒ\≈£î eT÷\+. s√Hê˝Ÿ¶sêdt ‘·q Á|üjÓ÷>±\ <ë«sê eT Ò]j·÷ ÁøÏ$T J$‘· #·]Á‘·qT

ø£qT>=Hêïs¡T. n+<äTπø JeXÊÁdüÔ C≤„Hêìï ì]à+#·Tø√e&É+˝À dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± $<ë´s¡Tú Ò dü«j·T+>± Á|üjÓ÷>±\T

#˚dæ uÛ≤eq\T, dü÷Á‘ê\T ns¡ú+#˚düT≈£îH˚ ≤ JeXÊÁdüÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£èwæ#˚j·÷*. ‘·<ë«sê $<ë´s¡Tú\ C≤„q

ìsêàD+ #˚j·÷*. Ç≥Te+{Ï Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+ e\q $<ë´s¡Tú\˝À XÊÁd”Ôj·T <Ûäèø£Œ<Ûëìï n\es¡TÃø√e#·TÃ.

JeXÊÁdüÔ+ n<Ûä j·Tq #j·T&É+˝À Á|üÁøÏj·÷ HÓ’|ü⁄D≤´\˝À Á|üjÓ÷>±\≈£î ˇø£ $•wüº kÕúq+ e⁄+~. $<ë´s¡Tú\˝À

Ä•+∫q kÕeTsêú \qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ |ü]düsê\˝À n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï kÕe÷Á–‘√ Ò<ë Á|üjÓ÷>∑ |ü]ø£sê\‘√

$<ë´s¡Tú Ò dü«j·T+>± #˚dæ |ü]o*+∫ |òü*‘ê\qT ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T Á|üjÓ÷>∑+. JeXÊÁdüÔ+˝À nH˚ø£ n+XÊ\‘√

dü÷ø£åà<ä]Ùì˝À |ü]o*+#·&É+ nedüs¡+. ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\‘√ dü÷ø£åà<ä]Ùì ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À,

ôd¢Ì&ÉT\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+˝À HÓ’|ü⁄D´+ bı+<˚ ≤ s¡÷bı+~+#ê*. JeXÊÁdüÔ Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À πøe\+ Á|üjÓ÷>± Ò

ø±≈£î+&Ü Á|ü‘· ø£å |ü]o\q\T (ñ<ë :` yÓTTø£ÿ\ uÛ≤>±\T, ñ‘·Œ‘·TÔ\T, Je⁄\ qeT÷Hê\T) ≈£L&Ü ì•‘·+>±

|ü]o*+#·&É+ \øå±´\T >∑T]Ô+#·&É+, ∫Á‘·|ü{≤\T ^j·T&É+ e+{Ï n+XÊ\˝À •ø£åD ìyê«*.

Á|üjÓ÷>±\ ÁbÕeTTK´‘·

1. JeXÊÁdüÔ dü‘ê´\qT, dü÷Á‘ê\qT, ìj·Te÷\qT, ãTTEe⁄#˚dæ ne>±Vü≤q ø£*–+#·T≈£î+{≤s¡T.

2. ì‘· J$‘·+˝À »]π> nH˚ø£ s¡ø±\ #·s¡ \≈£î |ü]cÕÿs¡+ ø£qT>=H˚ kÕeTs¡Δ + eè~Δ ø£\T>∑T‘·T+~.

182

3. m+<äT≈£î, @$T{Ï? m˝≤ nH˚ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ‘Ó\TdüTø√>∑\T>∑T‘êsTT.

4. JeXÊÁdüÔ+ |ü≥¢ ÄdüøÏÔì ô|+#·T≈£î+{≤s¡T.

5. Áø=‘·Ô Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&ÜìøÏ |üPqT≈£î+{≤s¡T.

6. JeXÊÁkÕÔìï düVü≤» yê‘êes¡D+˝À H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.

7. uÛ≤eq\T ns¡ú+#˚düT≈£îH˚+<äT≈£î eT]j·TT #˚dü÷Ô H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ (ø£è‘ê´<Ûës¡ |ü<äΔ‹) Á|üjÓ÷>∑XÊ\

M\T ø£*ŒdüTÔ+~. ì‘· J$‘·+ nqTuÛÑeeTj˚T´ nH˚ø£ eqs¡T\˝À≥T düeTdü \≈£î Á|ü‘êé÷ïj·÷\T

Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ M\T ø£*–düTÔ+~.

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ ` Á|üjÓ÷>∑XÊ\

10e ‘·s¡>∑‹ JeXÊÁdüÔ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ dü«‘·Vü‰>± ˇø£ Á|üjÓ÷>∑ B|æø£ e+{Ï~. Ç~ Á|üjÓ÷>±\T, ø£è‘ê´\T

πøåÁ‘·|üs¡ ≥q yÓTT<ä\>∑T XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹˝À $C≤„qXÊÁdüÔ+ n<Ûä j·THêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Ç+#·T$T+#·T>± Á|ü‹

bÕsƒ¡+˝À Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´\T e⁄+&ÉH e⁄+{≤sTT. ˇø£ yfi ø=ìï bÕsƒê\‘√ Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· + Òø£b˛sTTq|üŒ{Ïø°

n+<äT˝À Çe«ã&çq ø£è‘ê´\qT Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´\T>± e÷πsÃ M\TqT á bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ

ø£*ŒdüTÔ+~. bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Òì ø=ìï $q÷‘·ï Á|üjÓ÷>±\≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT dü«‘·Vü‰>± Ä˝À∫+∫>±ì,

ùdø£]+∫>±ì $<ë´s¡Tú\#˚ #˚sTT+#·e#·TÃ.

ñ<ëVü≤s¡DøÏ Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô ` |ü⁄qs¡T‘êŒ<äø£ eédüú bÕsƒ¡+˝À düeT$uÛÑ»q |ü]o*#·&ÜìøÏ Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· +

Çe« Ò<äT. ø±ì ñ*¢y˚s¡¢ À düeT$uÛÑ»q dü÷ø£åà<ä]Ùì düVü‰j·T+‘√ |ü]o*+#·&ÜìøÏ Ç∫Ãq ø£è‘ê´ìï Á|üjÓ÷>∑XÊ\

ø£è‘· +>± e÷s¡Ãe#·TÃ. n˝≤H˚ ìj·T+Á‘·D düeTq«j·T eédüú bÕsƒ¡+˝À ªyÓ+{Ÿμ Á|üjÓ÷>±ìï Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À

y˚j·Te#·TÃ. @<Ó’q Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· + #˚j·T&ÜìøÏ Çã“+~>± ñ+fÒ yê{ÏøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T+ Ä˝À∫+∫ dü«‘·Vü‰>±

$<ë´s¡Tú\T ‘·eT #·T≥÷º e⁄+&˚ |ü]düsê\qT+&ç eqs¡T\T ùdø£]+∫ #˚j·T&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+

yÓdüT\Tu≤≥TqT ø£*ŒdüT+~. |æ\¢ À¢ XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹˝À Ä˝À∫+#·&Üìï, |üì#˚j·T&Üìï Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. ˇø£

XÊÁdüÔy˚‘·Ô ìsêú]+∫q düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+ ø√dü+ |üì#˚j·T&ÉT. n‘·&ÉT |üì#˚düT≈£îb˛‘·÷ e⁄+&˚ dü+<äsê“¤\˝À ø=ìï

q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T »s¡T>∑T‘êsTT. eT]ø=ìï q÷‘·q düeTdü \T ñ‘·ŒqïeTe⁄‘êsTT. Ç~ düVü≤»+>± ìs¡“¤+<ä+

Ò≈£î+&Üùd«#·Ã¤>± düè»Hê‘·àø£+>± »s¡T>∑T‘·T+~. Bìì <äèwæº À ñ+#·Tø=ì bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝Àì Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´\T

s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq, Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· + nì ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+∫

ñ+≥T+~. n+fÒ bÕsƒ¡+˝À Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘· + n+‘·sê“¤>∑+>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ïº Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ø£è‘ê´\qT

‘·|üŒìdü]>± |æ\¢\‘√ #˚sTT+#ê*. bÕsƒ¡+ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡yê‘· #˚sTT+#·e#·TÃ nì uÛ≤$+#·≈£L&É<äT. Á|üjÓ÷>∑XÊ\

ø£è‘ê´\T ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄&ÉT XÊÁd”Ôj·T |ü<äΔ‹˝Àì k˛bÕHê\T nqTdü]+#˚ ≤ |æ\¢\≈£î ‘·ØŒ¤<äTìyê«*. Á|üjÓ÷>∑

ø£è‘ê´ìøÏ ìy˚~ø£\T s¡÷bı+~+|üCÒdæ Á|ü<ä]Ù+|üCÒj·÷*.

Á|üjÓ÷>±\T #˚sTT+#·&É+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˝≤úŸ |”]j·T&éqT m˝≤ ìs¡«Væ≤+#ê˝À ‘Ó\TdüTø√yê*.

Á|üjÓ÷>∑ bÕsƒê´+X¯+ >∑T]+∫ |üP]Ô>± #·]Ã+#ê*. Á|üjÓ÷>∑ ÄeX¯ ø£‘·qT $$]+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\qT }Væ≤+#·eTHê*. Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#˚ Á|üX¯ï\T n&É>±*.

183

ø±e\dæq |ü]ø£sê\qT m+|æø£#˚düTø√e&É+˝À, yê{Ïì dü]>± neTs¡Ã&É+˝À |æ\¢ Ò |üP]Ô>± bÕ˝§ZHê*. u≤<Ûä ‘·

rdüTø√yê*. rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\ >∑T]+∫ #·]Ã+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑+ ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT |ü]o*+#ê*‡q n+XÊ\ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·÷*.

|ü]o\Hê+XÊ\qT C≤Á>∑‘·Ô>± qyÓ÷<äT #˚j·÷*. |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+#ê*.

|ü]o\Hê+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± ∫‘·TÔ|ü{≤\qT ^j·TeTHê*.

Á|üjÓ÷>∑XÊ\ ìy˚~ø£ À Á|üjÓ÷>∑ $<ÛëHêìï sêsTT+#ê*. Bì˝À |ü{Ïºø£\T, Á>±|òü⁄\T, bò ¢#ês¡Tº\T yÓTT<ä …’qe˙ï

ñ+&Ü*.

e∫Ãq |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+∫ Ä$<Ûä+>± sêe&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $<ë´s¡Tú\‘√ #·]Ã+#ê*.

eTT+<˚ }Væ≤+∫q |òü*‘ê\≈£î, e∫Ãq |òü*‘ê\‘√ dü]b˛˝≤Ã*. @yÓ’Hê ‘˚&Ü\T+fÒ yê{ÏøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT

nH«wæ+#ê*.

ìπs›•+∫q Á|üjÓ÷>∑+ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡yê‘· #·sê\≈£î e÷s¡Tdü÷Ô Á|üjÓ÷>∑+ #˚sTT+#ê*. yê{Ï <ë«sê @@

|òü*‘ê\T e#êÃjÓ÷ >∑eTì+#ê*. yê{Ïô|’ ì•‘·+>± #·]Ã+#ê*.

|æ\¢\T Á|üjÓ÷>±\T #˚düTÔqï|ü⁄&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT\T @$T #˚j·÷*.

Á|üjÓ÷>∑+ »s¡T>∑T‘·Tqï $<ÛëHêìï |ü]o*+#ê*.

|ü]ø£sê\qT ñ|üjÓ÷–+#˚ $<Ûëq+ eT]j·TT neT]ø£ >∑eTì+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑ düeTj·T+˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä˝À#·Hê‘·àø£ Á|üX¯ï\T n&É>∑T‘·T+&Ü*.

Á|üjÓ÷>±\T |ü]o*düTÔqï|ü⁄&ÉT |æ\¢\≈£î e#˚Ã dü+<˚Vü‰\qT qyÓ÷<äT #˚düTø√yê*.

$wüj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q uÛ≤eq\qT Á|üjÓ÷>∑ |üPs¡«ø£+>± m˝≤ ìs¡«Væ≤düTÔHêïs√ |ü]o*+#ê*.

ø±s¡ ø±s¡D dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.

dü]jÓÆTq XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£ |ü<äC≤\+ ñ|üjÓ÷–+∫ $e]+#ê*.

dü÷ø£åà<ä]Ùì˝À |ü]o*+∫q n+XÊ\≈£î ∫‘·TÔ |ü{≤\T ^sTT+#ê*, uÛ≤>±\qT >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.

Á|üjÓ÷>∑+ »]–q ‘·s¡Tyê‘· @$T#˚j·÷*.

|ü]o*+∫q n+XÊ\qT>∑T]+∫ #·]Ã+#ê*.

eTT+<äT>± ìs¡ísTT+#·T≈£îqï |ü]ø£\Œq\T @$<Ûä+>± s¡TEej·÷´jÓ÷ ìsêú]+#·Tø√yê*.

|ü]∫‘· nqTuÛÑyê\T Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\‘√ @ $<Ûä+>± dü]b˛‘·THêïjÓ÷ #·]Ã+#·Tø√yê*.

|ü]ø£\Œq\≈£î, Á|üjÓ÷>∑ ìs¡«Vü≤D<ë«sê e∫Ãq |òü*‘ê\≈£î >∑\ düã+<Ûë\qT, ‘˚&Ü\qT >∑T]Ô+|üCÒj·÷*.

Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+#ê*.

Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\T ì»J$‘·+˝À m˝≤ nq«sTT+#·Tø√yê˝À $e]+#ê*

184

XI. $C≤„qXÊÅdüÔ eqs¡T\T

$C≤„qXÊÁdüÔ C≤„q ìs¡+‘·s¡+ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·T+~ n+fÒ n_Ûeè~Δ #Ó+<ä≥+. á n_Ûeè~Δ e÷qyê[ JeqXË’*ì

yÓTs¡T>∑T|üs¡Ã{≤ìøÏ, Á|üø£è‹ì ø±bÕ&É&ÜìøÏ, dü]>± dü~«ìjÓ÷>∑+ #düTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.ø£qTø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

ôd’Hé‡˝À »]π> e÷s¡TŒ\qT, yê{øÏ dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT ne>±Vü≤q #˚düTø√e\dæ edüTÔ+~. BìøÏ n‘·&ÉT nH˚ø£

eqs¡T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ edüTÔ+~. Bì˝À eTTK´yÓTÆq~ ]|òü¬sHé‡ ãTø˘‡.

q÷´≥Hé >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡D ìj·Te÷ìï Ä$wüÿ]+#·≥+˝À ¬>©*jÓ÷, ¬ø|ü¢sY e+{Ï yê] s¡#·q\T ø±s¡DeTj·÷´sTT.

◊qd”ºHé kÕù|ø£å dæ<ëΔ+‘·+ ø£qTø=q&É+˝À Øe÷Hé sêdæq |ü⁄düÔø±\T ø±s¡DeTj·÷´sTT. πøe\+ |ü⁄düÔø±ìï $wüj·÷\qT

dü+Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T >±ø£ ôd’Hé‡ jÓTTø£ÿ |ü]~Ûì, ø£qTø√ÿ≈£î+&Ü, $e]+#· Ò≈£î+&Ü $T–*q $wüj·÷\qT

Á>∑Væ≤+∫, yê{ÏøÏ düe÷<ëHê\T yÓ‘·ø£≥+˝À $ìjÓ÷–+#ê*. kÕ<Ûës¡D+>± ]|òü¬sHé‡ ãTø˘ À $TeTà*ï Á|ü•ï+#˚

n+XÊ\T #ê˝≤ ñ+{≤sTT. yê{Ïì ne>±Vü≤q #˚düTø=ì uÀ<ÛäHê Áø£eT+˝À yê&ç‘˚ eT+∫ |òü*‘ê\T ekÕÔsTT.

$C≤„qXÊÁkÕÔìï n+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃ≥≈£î $$<Ûä dü+düú\T, bÕsƒ¡XÊ\\T, Á|üuÛÑT‘ê«\T, e´≈£îÔ\T

Á|üj·T‹ïdüTÔHêïs¡T. Bìø√dü+ #ê˝≤ yÓuŸôd’{Ÿ‡qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ q÷‘·q düe÷#êsêìï, Á|üjÓ÷>∑ ìs¡«Vü≤D, |ü]ø£sê\

‘·j·÷Ø yê{Ïì n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘ÓdüTÔqï~. Ç<˚ Áø£eT+˝À ø=ìï eT+∫ e÷´>∑C…’Hé‡ ≈£L&Ü ñHêïsTT.

MT≈£î á eqs¡T\T MT˝À C≤„q‘·èwüíqT ô|+#·&ÜìøÏ, $TeTTà*ï ¬>’&é#˚j·T&ÜìøÏ b+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.

n+<äTe\¢ ø=ìï eqs¡T\qT yê{Ï C≤_‘ê\T Çe«&É+ »]–+~.

uÛÖ‹ø£XÊÁdüÔ+ ` 10e ‘·s¡>∑‹ ` eqs¡T\T

1. ñwüí+

1. #Óø£ÿeTTø£ÿ, ÇqT|ü d”\ Ò<ë πs≈£îeTTø£ÿ, ◊dteTTø£ÿ\Tqï u≤ø˘‡.

2. >±E >±¢düT\T, <∏äsêàMT≥sY.

3. >±E >±¢düT\T, ñ&é ø£\sY.

4. ;ø£s¡T¢.

5. >±E‘=f…º, |üØø£åHê[ø£\T, ]{≤s¡T¶ kÕº+&ÉT\T.

6. ô|<ä› ;ø£s¡T¢, ∫qï ;ø£s¡T¢ , Á‹bÕ~, ãTHéôdHé ãs¡ïsY, kÕsêsTTB|ü+.

7. Á&Ü|üsY.

8. >±E >±¢düT.

10. eT÷‘· ñqï d”kÕ\T.

11. s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\T: ø=ã“]q÷HÓ, dæŒ]{Ÿ.

185

2. s¡kÕj·Tq #·s¡ \T ` düMTø£s¡D≤\T

bı&ç düTqï+, ‘·&ç düTqï+

k˛&çj·T+ dü ÒŒ¤{Ÿ

uÒ]j·T+ ø√¢¬s’&é

ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+

õ+ø˘ eTTø£ÿ\T, bı&ç

n\÷´$Tìj·T+ ˝ÀVü≤+

ÇqT|üeTTø£ÿ\T

yÓT^ïwæj·T+ ]ã“Hé

ø±*¸j·T+ ø±s=“H{Ÿ

…&é HÓ’ÁfÒ{Ÿ

…&é Ä¬ø’‡&é

Á>±ô|ò’{Ÿ ø£&û¶\T

dæ\«sY ÁuÀyÓTÆ&é

ø±|üsY dü ÒŒ¤{Ÿ

…&é njÓTT&Ó’&é

bı{≤wæj·T+ HÓ’Áf…Æ{Ÿ

sê– r>∑\T

XÊ+ø£e ≈£îô|Œ

{≤+>¥‡

>±E>={≤º\T

s¡ã“s¡T ø±sYÿ\T

]{≤s¡T¶ kÕº+&é

ø±¢+|t\T

s¡ã“sY >={≤º\T

bÕ¢dæºø˘ eT>∑TZ\T

9 z\Tº\ u≤´≥Ø\T

ÇqT|ü ;\\T

#Ó’Hê &çwt

ÇqT|ü e\\T

<ä÷~


|æHéVü≤√˝Ÿ ¬øyÓTsê

n<ä›+

Á&ÜsTT+>¥ ù||üsY

>∑T+&ÉTdü÷<äT\T

ø±¢+|t\T

ùdÿfiófl

ô|ì‡fiófl

s¡ã“sYeTTø£ÿ\T

bò yéTeTTø£ÿ\T

>√fi≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T

düeT‘·\ <äs¡ŒD≤\T

ø=y=«‘·TÔ\T

#Óø£ÿ~eTà\T

|ü⁄{≤ø±s¡ <äs¡ŒD≤\T

ª$μ kÕº+&é

4. Äe÷¢\T ` øå±sê\T ` \eD≤\T

ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+

dü\÷Œ¤ ]ø˘ ÄeT¢+

qÁ‹ø±eT¢+

mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+

k˛&çj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é

ø±*¸j·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é

yÓT^ïwæj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é

nyÓ÷àìj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é

bı{≤wæj·T+ ôV’≤Á&Ü¬ø’‡&é

$T<∏Ó’ Ÿ Ä¬s+CŸ dü÷∫ø£

|òæHê|òüÔ©Hé Á<ëeD+

\e+>∑+ q÷HÓ

yÓ ˝≤

k˛&çj·T+ ø±s=“H{Ÿ

ø±|üsY Ä¬ø’‡&é

186

>∑÷¢ø√CŸ

Ä\ÿVü‰ Ÿ

ø±|üsY dü ÒŒ¤{Ÿ düŒ¤{Ïø±\T

yê#Y>±¢dt\T

mÁs¡ *≥àdt ø±–‘ê\T

˙* *≥àdt ø±–‘ê\T

>∑T&É¶eTTø£ÿ\T

n–Zô|f…º\T

~∏ôd˝Ÿ >∑sê≥T

ã\T“\T

sê–r>∑\T

230 z\Tº\ u≤´≥Ø

yêj·TT yêVü≤ø£Hêfi≤\T

|æ.ôV≤#Y. ùdÿ\T

5. düeT‘· ≤\ e<ä› ø±+‹ #·Áø°uÛÑeq+

˝À‘·T ‘·≈£îÿe >±E‘=f…º\T

HêD…eTT\T

{≤sYÃ …’{Ÿ

Ò»sY …’{Ÿ

ns¡Δ eè‘êÔø±s¡ >±E~yÓTà

|òüTHêø±s¡ >±E~yÓTà

6. eÁø£‘· ≤\ e<ä› ø±+‹ eÁø°uÛÑeq+

ôdÿ#Y ô|qTï\T

~«≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±\T

~«|ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\T

düeT‘·\ ≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±\T

düeT‘·\ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\T

≈£î+uÛ≤ø±s¡ |ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\T

≈£î+uÛ≤ø±s¡ ø£≥ø±\T

|ü⁄{≤ø±s¡ ø£≥ø±\T

7. e÷qe⁄ì ø£qTï

ø£Ás¡ (bı&ÉyÓ’q~)

|æ.$.dæ ô|’|ü⁄\T

ø±¢+|t\T

ø£+{Ï qeT÷Hê

>∑T+&ÉTdü÷<äT\T

ùdÿ\T

ø√De÷ì

&çôdø£åHé ÁfÒ

n<ä›+

k˛&çj·T+ <∏äjÓ÷ dü ÒŒ¤{Ÿ (ôV’≤b˛)


$<äT´<äj·TkÕÿ+‘· es¡í|ü≥ #ês¡Tº

ôV’≤Á&√ es¡í|ü≥+ #ês¡Tº

uÀsY, k˛eTsY|ò” Ÿ¶ |üs¡e÷DT qeT÷Hê\ #ês¡Tº

$$<Ûä Ä]“{≤fi¯fl C≤´$Trj·T Äø£è‘·T\ #ês¡Tº

yÓ÷sTT\sY &Éj·÷Á>∑yéT #ês¡Tº

|üs¡e÷DT m\Áø±ºHé $Hê´kÕ\ #ês¡Tº

≈£L´Á|æø ø√¢¬s’&é

ÁkÕºì¸j·T+ ø√¢¬s’&é

bÕ¢{Ïq+ r>∑

9. eT÷\ø±\ eØZø£s¡D ` Äes¡Ôq |ü{Ïºø£

yÓT+&É©yé, q÷´˝≤+&é, &ÜãsY sY, yÓ÷ùd¢ ∫Á‘ê\T

yÓT+&É©yé Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ #ês¡Tº

Ä<ÛäTìø£ Äes¡Ôq |ü{Ïºø£ #ês¡Tº

10. s¡kÕj·Tq ã+<Ûä+

nDT ìsêàD≤\T $e]+#·&ÜìøÏ M\T>± u≤˝Ÿ, dæºø˘

qeT÷Hê\T

\÷sT÷ #·Tø£ÿ\ |ü<äΔ‹˝À $$<Ûä nDT ìsêàD≤\qT

‘Ó*ù| #ês¡Tº

MT<∏Hé, s¡T, nyÓ÷ìj·÷, uÒ]j·T+ ø√¢¬s’&é, uÀsêHé

Áf…Æ bò ¢¬s’&é nDT Äø£è‘·T\ qeT÷Hê\T

187

11. $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+

u≤´≥Ø\T, dæ«#Y\T, ã\T“\T, $<äT´‘Y r>∑\T, sê– r>∑\T, HÓ’ ≤Hé r>∑\T, }\T <ës¡+.

nMTà≥sY, z\Tº MT≥sY, eT©º MT≥sY, m˝Ÿ.Ç.&ç. ã\T“\T, @ø£Ø‹ eT+<ä+ ø£*–q ÇqT|ü r>∑\T.

12. $<äT´<äj·TkÕÿ+‘·‘·«+

<ä+&Üj·TkÕÿ+‘ê\T

nj·TkÕÿ+‘· ~≈£L‡∫

r>∑#·T≥º\T

k˛*HêsTT&é

#Óø£ÿ~eTà\T

$<äT´‘Y yÓ÷≥sY

yÓT‘·Ôì ÇqTeTT dü÷úbÕ\T

sê– r>∑

>±\«H√MT≥sY

m\ÁøÏºø˘ »qπs≥sY

13. ˝ÀVü≤ XÊÁdüÔ+

˝ÀVü‰\T yê{Ï eTT&çKìC≤\ #ês¡Tº

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À KìC≤\T <=]πø ÁbÕ+‘ê\T dü÷∫+#˚ |ü≥+

]es¡“πs≥Ø ø=*$T, zô|Hé Vü‰sYº ø=*$T qeT÷Hê\T Ò<ë |ü{≤\T

14. ø±s¡“Hé <ëì düy˚Tàfi¯Hê\T

u§>∑TZ

Á>±ô|ò’{Ÿ

ø±s¡“Hé dü+ø£Øø£s¡D≤\qT ‘Ó*ù| #ês¡Tº

eÁ»+, ãø˘ $TìwüºsY |ü⁄\¢ØHé, Á>±|ò”Hé qeT÷Hê\T

$$<Ûä s¡ø±\ ø£s¡“q |ü<ësêú\ Á|üy˚Tj·T düeT÷Vü‰\qT ‘Ó*ù| #ês¡Tº

$$<Ûä s¡ø±\ ø£s¡“q |ü<ësêú\ s¡kÕj·Tq Hêe÷\T, kÕ+πø‹ø±\qT ‘Ó*ù| #ês¡Tº

nã‡\÷´{Ÿ Ä\ÿVü‰˝Ÿ Á<ëeD+

mdæ{Ïø˘ ÄeT¢+

188

TEACHERS' RESOURCE BAG

Some Resource Books that Help make Science Fun

1 The Third Book of Experiments, Leonard De Vries, Carousel Books

2 Science Works, Ontario Science Centre, Ontario

3 Toying Around with Science, Bob Friedhoffer, Franklin Watts, New York

4 The Science Explorer, P. Murphy, E. Klages, L. Shore, An Owl Book

5 700 Science Experiments for Everyone, Compiled by UNESCO, Doubleday

6 100 Amazing Science Fair Projects, Glen Vecchione, Goodwill Publishing House, New Delhi

7 365 Simple Science Experiments with Everyday Materials, Richard Churchill, Sterling Publish-ers

8 The Book of Experiments, Leonard De Vries, Carousel

9 Joy of Learning, (Standards 3 to 5), Center for Environmental Education, Ahmedabad, India10 Experiments for You, John Tollyfield, Evans Brothers, London11 How to Turn Water Upside-Down, Ralph Levinson, Beaver Books, London12 Experiments with Everyday Objects, Kevin Goldstein-Jachson, Granada Publishing, New

York13 Simple Science Experiments, Batstord, Hans Jurgen Prees14 Let's Discover Science, David Horsburgh, Oxford University Press15 Chai Ki Pyali Mein Paheli, Partho Ghosh & Dipandar Home (Hindi) National Book Trust,

New Delhi 11001616 UNESCO Source book for Science in the Primary School, Harlen & Elstgeest, National

Book Trust, New Delhi 11001617 Soap Bubbles, C.V. Boys, (Eng/Hin), Vigyan Prasar, C-24 Qutub Institutional Area, New

Delhi 11001618 The Chemical History of a Candle, Michael Faraday (Eng/Hin), Vigyan Prasar, New Delhi,

[email protected] Science in Everyday Life, J.B.S. Haldane, Vigyan Prasar, New Delhi, [email protected] VSO Science Teacher's Handbook, Andy Byers, Ann Childs, Chris Lane (Hindi) Eklavya,

Bhopal, [email protected] Environment & Self-Reliance, Yona Friedman, Eda Schaur (Eng/Hin), Vigyan Prasar, New

Delhi22 Energy & Self-Reliance, Yona Friedman, (Eng/Hin) Vigyan Prasar, New Delhi,

[email protected]

189

23 The Story of Physics, T. Pammanabhan (Eng/Hin) Vigyan Prasar, NewDelhi,[email protected]

24 On the Various Forces of Nature, Michael Faraday, Vigyan Prasar, New Delhi,[email protected]

25 The Insect World of J. Henri Fabre, Vigyan Prasar, New Delhi, [email protected] The Autobiography of Charles Darwin, Vigyan Prasar, New Delhi, [email protected] The Bicycle Story, Vijay Gupta, Vigyan Prasar, New Delhi, [email protected] Aakash Darshan Atlas, Gopal Ramchandra Paranjpe, NCERT, Sri Aurobindo Marg, New

Delhi 11001629 Preparation for Understanding, Keith Warren, illus. by Julia Warren, UNESCO30 Resonance Journal of Science Education, Indian Academy of Sciences31 Balvignanic, Eklavya, Bhopal

Courtesy : Aha! Activities, Eklavya, Bhopal

Websites & E-Resources for Middle and Primary SchoolScience

1. LET'S DISCOVER SCIENCE PART I By David Horsburgh (out of print but downloadableas a pdf file from the link: http://vidyaonline.org/arvindgupta/david1.pdf)

2. LET'S DISCOVER SCIENCE PART II By David Horsburgh (out of print but downloadableas a pdf file from the link:http://vidyaonline.org/arvindgupta/david2.pdf)

3. LET'S DISCOVER SCIENCE PART III By David Horsburgh (out of print but downloadableas a pdf file from the link:http://vidyaonline.org/arvindgupta/david3.pdf)

4. LET'S DISCOVER SCIENCE PART IV By David Horsburgh (out of print but downloadableas a pdf file from the link:http://vidyaonline.org/arvindgupta/david4.pdf)

5. LET'S DISCOVER SCIENCE PART V By David Horsburgh (out of print but downloadableas a pdf file from the link:http://vidyaonline.org/arvindgupta/david5.pdf)

6. LEARNING ABOUT LIVING PART ONE By David Horsburgh (out of print butdownloadable as a pdf file from the link:http://vidyaonline.org/arvindgupta/D6.pdf )

7. LEARNING ABOUT LIVING PART THREE By David Horsburgh (out of print butdownloadable as a pdf file from the link:http://vidyaonline.org/arvindgupta/D7.pdf )

190

8. THINKING AND DOING By David Horsburgh (out of print but downloadable as a pdf filefrom the link: http://vidyaonline.org/arvindgupta/ thinkanddo.pdf)

9. SMALL SCIENCE for Classes I to V (with the accompanying Workbooks and Teachers'Books) Homi Bhabha Centre for Science Education,TIFR, Mumbai. http://www.hbcse.tifr.res.in/smallscience.

10. http://www.arvindguptatoys.com/ contains an enormous list of books on enlivening sciencelearning, rated by Arvind Gupta. Many of them can be downloaded for free.

11. LOW COST EQUIPMENT FOR SCIENCE AND TECHNOLOGY EDUCATION -Vol. 1 - Compiled by UNESCOhttp://unesdoc.unesco.org/images/0010/001023 /102321eb.pdf Provides ideas on how to makeschool science equipment using inexpensive materials.

12. LOW COST EQUIPMENT FOR SCIENCE AND TECHNOLOGY EDUCATION -Vol. 2 - Compiled by UNESCO -http://unesdoc.unesco.org/images/0007/000728/072808eb.pdf Provides ideas on how to makeschool science equipment using inexpensive materials.

13. http://www.exploratorium.edu/ is a fascinating website with tons of resources, activities andcontinuous updating to reflect the latest developments in the field.

14. http://www.johnkyrk.com/ has links to animations of cell structure, cell biology, DNA, etc.

15. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips/ages/8_9/circuits_conductors_fs.shtml has an inter-active tutorial on conductors.

16. http://www.primaryschool.com.au/scienceresults.php?kla=Science%20and%20Technology&unit=Switched%20On has links to several interactive lessons like the one above.

17. http://www.juliantrubin.com/bigten/pathdiscovery.html allows the user to simulate online repeti-tions of famous experiments or inventions.

18. http://www.freeindia.org/biographies/greatscientists/has biographies of Indian scientists.

19. http://www-gap.dcs.st and.ac.uk/~history/Indexes/Indians.html has info on ancient Indianmathematicians.

20. http://www.calcuttaweb.com/people/snbose.shtml has some more biographies of Indian scien-tists.

21. http://www.shodor.org/succeed/curriculum/FOR/observation.html contains an interactive mod-ule to test one's observation powers.

22. http://www.scienceclass.net/PowerPoints/NOS_Test_Review.ppt contains a PPT that talks ofthe nature of science.

23. http://www.scienceclass.net/PowerPoints/NOS_Test_ReviewGT.ppt contains a second suchPPT.

24. http://www.scienceclass.net/Teachers_Lessons.htm contains many valuable links to lessons onscience topics for middle school level.

191

25. http://www.science-class.net/TAKS/taks.htm has many links to PPTs that elaborate specificconcepts for middle school.

26. http://teachers.net/lessons/posts/1228.html (a website leading from http://www.curriki.org/xwiki/bin/view/Coll_rml ucas/LabClassificationofShoes?bc=;Coll_rmlucas.10 Classification) describesan activity wherein children have to classify shoes, so as to understand the importance ofclassification. (Useful in all branches of science, particularly chemistry and biology.)

27. http://www.encyclomedia.com/videoarctic_food_chain.html has a video on the arctic food chain.

28. http://www.kbears.com/ocean/octopus/index.html has a presentation and info on the octopus.

29. http://magma.nationalgeographic.com/ngexplorer/0309/articles/mainarticle.html contains rich infoon underwater life.

30. http://www.seaworld.org/animal-info has a plethora of links and info on animals.

31. http://www.seaworld.org/fun-zone/coloringbooks/pdf/emp-penguin.pdf has a colouring pagefor kids to have fun, when learning about animals.

32. http://kids.nationalgeographic.com/Animals/CreatureFeature/ is a superb site where you canclick on an animal to find out more about it. The 'more' includes facts, a video with sound,a map of places where it can be found, etc.

33. Resources for Teaching Middle School Science (1998) - http://books.nap.edu/catalog.php?record_id=5774 (ISBN 0309057817) National Science Resources Center of the NationalAcademy of Sciences, National Academy of Engineering, Institute of Medicine, and theSmithsonian Institution

34. Resources for Teaching Elementary School Science (1996) - http://books.nap.edu/catalog.php?record_id=4966 (ISBN 0309052939) National Science Resources Center of the NationalAcademy of Sciences and the Smithsonian Institution

35. http://www.exploratorium.edu/explore/handson.html contains many online as well as hands onactivities for children of this age group and younger.

36. http://fi.edu/tfi/activity/act-summ.html contains many online as well as hands on activities forchildren of this age group and younger.

37. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips/ages/10_11/science_10_11.shtml contains activitieslisted alphabetically, topic wise.

38. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips/ages/9_10/changing_sounds.shtml contains simplesorting and tabulation exercises for Class V and below.

39. http://www.bbc.co.uk/schools/scienceclips ages/10_11/forces_action.shtml contains more com-plicated tabulation and interpretation exercises for Class VI/VII.

40. http://www.bbc.co.uk/schools/teachers/ks4/bitesize_chemistry.shtml contains chemistry assess-ment worksheets for Classes VIII and IX.

192

41. http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/chemistry/classifyingmaterials/ contains exercises forassessing classification of matter, atomic structure, bonding and formulae/equations for ClassVIII and above.

42. http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/physics/electricity/ has some thinking-type questionsfor Class VIII and above.

43. http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/physics/forces/ has excellent questions for ClassesVII, VIII and above.

44. http://cse.edc.org/products/onlinecurr/catalog.asp has an online catalogue of web-based re-sources for middle and elementary school science.

45. http://www.explorelearning.com/index.cfm? method=cResource.dspView&ResourceID=491 hasa beautiful animation of the photoelectric effect, can be shown to Class VIII.

46. http://www.explorelearning.com has a number of interactive simulations to learn science, ap-propriate for this age group.

47. http://cse.edc.org/products/onlinecurr/WBMISearchResults.asp has a complete list of topicsand the modules available therein, for students of this age group and a little older as well.

48. http://www.blupete.com/Literature/Biographies/Science/Scients.htm has links to biographies ofscientists.

49. http://www.juliantrubin.com/bigten/pathdiscovery.html is a website with a collection of links fordiscovery and invention.

50. http://www.fordham.edu/Halsall/science/sciencesbook.html is an Internet Sourcebook for theHistory of Science.

51. http://www.middleschoolscience.com/tunefork.htm has a good activity for learning about thetuning fork and sound vibrations, suitable for Classes VII and VIII.

52. http://www.pbs.org/benfranklin/exp_shocking.html has a lovely interactive simulation of thekite experiment performed by Benjamin Franklin.

53. http://www.pbs.org/teachers/sciencetech/ has grade-wise, topic-wise lesson plans for middleand primary school science teaching.

54. http://www.learner.org/resources/series90.html has a set of videos on the science of teachingscience.

55. h t t p : / / w w w. o u t l o o k i n d i a . c o m / s c r i p t u r 1 1 w 2 . a s p ? a c t = s i g n & u r l = /full.asp?fodname=20050328&fname=Science&sid=1 has Nobel Prize-Winning Science Dis-coveries made palatable for children.

56. http://www.teachernet.gov.uk/teachingandlearning/subjects/science/science_teaching_resources/provides links to a number of e-teaching learning resources for primary science.

57. http://www.firstscience.com/home/ is a leading online popular science magazine featuring ar-ticles on important breakthroughs, the latest science news, video clips, blogs, poems, facts,games and a whole lot more science-related content.

58. Chakmak: Science magazine for children http://www.eklavya.in/go/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=13&id=57&Itemid=84

193

59. Sandarbh: A resource bank for teachers http://www.eklavya.in/go/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=13&id=51&Itemid=72

60. Srote: Science and Technology features -http://www.eklavya.in/go/index.php?option=com_content&task=category&sectionid=13&id=56&Itemid=81

61. http://www.gobartimes.org/20090315/20090315.asp is a bi-monthly children's magazine high-lighting news and views on environment and development through comic strips, cartoons,quizzes, essay competitions and interactive pages. It also serves as a useful teaching aid inclassroomsfor teachers.

62. http://edugreen.teri.res.in/index.asp is a website for children that makes environmental learningfun

63. http://www.nuffieldcurriculumcentre.org/go/Default.html provides links to websites of variousscience projects that undertake to enliven science teaching

64. http://www.exploratorium.edu/ifi/resources/workshops/teachingforconcept.html provides a linkto the paper “Teaching for Conceptual Change: Confronting Children's Experience; Watson,Bruce and Richard Kopnicek; Phi Delta Kappan, May 1990”.

Some Important Organisations in Science Education

S.No. Name of the Organisation Contact Details

1. Agastya International Address : Kataria House, 219 Kamaraj Road,Foundation Bangalore - 560042. Phone : 080-25548913-16

Website : www.agastya.org E-Mail : [email protected]

2 Avehi-Abacus Project Address : Third floor, K.K. Marg Municipal School,Saat Rasta, Mahalaxmi, Mumbai- 400 011Phone : (022)2307 5231, (022)2305 2790Website : http://avehiabacus.org E-mail : [email protected]

3 Bangalore Association for Address : Jawaharlal Nehru Planetarium,Science Education (BASE) Sri. T. Chowdaiah Road, High Grounds, Bangalore-560001

Phone : 080-22266084, 22203234Website : http://www.taralaya.orgE-Mail : [email protected]

4 Bharat Gyan Vigyan Samiti/ Address : Basement of Y.W.A. Hostel No. II, Avenue - 21,Indian Organisation for G-Block, Saket, New Delhi-110 017.Learning and Science Phone : 011-2656 9943, Website : http://www.bgvs.org

E-Mail : [email protected], [email protected]

5 Center for Environment Address : Nehru Foundation for Development,Education Thaltej Tekra, Ahmedabad - 380 054, Gujarat

Phone : 079-26858002Website : http://www.ceeindia.orgE-Mail : [email protected]

194


6 Center for Science and Address : 41, Tughlakabad Institutional Area,Environment New Delhi-110062, INDIA Phone : 011-29955124/25,

29956394, 29956401, 29956399Website : http://www.cseindia.orgE-Mail : [email protected]

7 C.P.R. Environmental Address : The C. P. Ramaswami Aiyar Foundation No.1,Education Centre (CPREEC) Eldams Road, Alwarpet, Chennai Tamilnadu, India-600 018

Phone : 044-24337023, 24346526, 24349366Website : www.cpreec.orgE-Mail : [email protected], [email protected]

8 Eklavya Address : E-10, BDA Colony, Shankar Nagar,Shivaji Nagar, Bhopal - 462 016 Madhya Pradesh, IndiaPhone : 0755-267 1017, 255 1109Website : http://eklavya.in

9 Eklavya Institute of Teacher Address : Eklavya Education Foundation, Core House,Education (EI) Off. C.G.Road, Ellisbridge, Ahmedabad-6

Phone : 079-26461629, Website : www.eklavya.orgE-mail : [email protected]

10 Homi Bhabha Centre for Address : Mr. H C Pradhan, Tata Institute of FundamentalScience Education Research, V.N. Purav Marg, Mankhurd, Mumbai, 400088

Phone : 022-25554712, 25580036Website : www.hbcse.tifr.res.inE-Mail : [email protected]

11 Indian Science Congress Address : 14, Dr. Biresh Guha Street, Kolkata - 17Association Phone : 033-2287 4530

Website : http://sciencecongress.nic.inE-mail : [email protected]

12 Kalpavriksh Environment Address : 134, Tower 10, Supreme Enclave, Mayur Vihar,Action Group Phase 1, Delhi 110 09 Phone : 011-22753714

Website : http://www.kalpavriksh.org

13 Kerala Sastra Address : Parishad Bhavan, Chalappuram PO,Sahitya Parishad Kozhikkode - 673 002, Kerala, India

Phone : 0495-2701919, 9447038195Website : http://www.kssp.org.inE-Mail : [email protected]

14 National Council for Address : Department of Science & Technology TechnologyScience & Technology Bhavan, New Mehrauli Road, New Delhi-11001Communication (NCSTC) Phone : 011-26567373, 26962819

Website : www.dst.gov.in E-Mail : dstinfo at nic dot in

195


15 Navanirmiti Address : Navnirmiti, 301,302,303, 3rd floor, A wing,Priyadarshani Apartment, Padmavati Road, IIT MarketGate, Powai, Mumbai- 400 076.Phone ; 022-25773215, 25786520Website : www.navnirmiti.orgE-mail : [email protected]

16 Nuffield Foundation Address : 28 Bedford Square London WC1B 3JSPhone : 020 7631 0566, 020 7580 7434Website : www.nuffieldfoundation.orgE-mail : [email protected]

17 Rajiv Gandhi Foundation Address : Jawahar Bhawan, Dr. Rajendra, Prasad RoadNew Delhi - 110 001, INDIAPhone : 011-23755117, 23312456Website : www.rgfindia.org E-mail : [email protected]

18 State Institute of science Address : S.I.S.E (Rajya Vigyan Sansthan),education P.S.M Campus, Jabalpur, M.P. 482001

Phone : 0761-2625776 Website : http://sisejbp.nic.in

19 Sutradhar Address : 59/1, 3rd Cross, 10th A Main, Indiranagar2 Stage, Bangalore 560038. Phone : 080-25288545Website : www.sutradhar.com E-Mail : [email protected]

20 Tamil Nadu Science Forum Address : Balaji Sampath, C2 Ratna Apts. AH 250,Shanti Colony, Annanagar, Chennai-600040,TAMIL NADU Phone : 044-26213638Website : [email protected]

21 Tamil Nadu State Council for Address : Directorate of Technical Education Campus,Science and Technology, Chennai 25. Phone : 022-22301428

Website : www.tanscst.orgE-mail : [email protected]

22 Vidya Bhawan Society Address : Fatehpura, Udaipur, Rajasthan 313001Phone : 0294 2450911Website : http://www.vidyabhawan.orgE-Mail : [email protected], [email protected]

23 Vikram A Sarabhai Address : Opp. Gujarat University, Navrangpura,Community Science Center Ahmedabad - 380 009 Phone : 079-26302085,26302914

Website : www.vascsc.org, E-Mail : [email protected]

physics module final

Documents