preller and others v jordaan 1956 (1) sa 483 (a)learning.ufs.ac.za/kon214_off/resources/1...

Copyright Juta & Company Limited

PRELLER AND OTHERS v JORDAAN 1956 (1) SA 483 (A)

Citation 1956 (1) SA 483 (A)

Court Appellate Division

Judge Centlivres CJ, Van Den Heever JA, Fagan JA, De Beer JA and Reynolds JA

Heard October 27, 1955

Judgment December 3, 1955

Annotations

Flynote : Sleutelwoorde

Fraud and undue influence - 'Undue influence' constitutes a ground for restitutio in integrum inRoman-Dutch Law - Whether transaction induced by fraud or undue influence void or voidable -Test is whether party seeking restitution intended to enter into transaction at the time - Where saleonly voidable purchaser can pass ownership and party seeking restitution cannot claim vindicatioagainst third parties - Appeal - Costs - Party succeeding on appeal on point not taken below -Effect.

Headnote : Kopnota

Per FAGAN, J.A., CENTLIVRES, C.J., DE BEER, J.A., REYNOLDS, J.A., concurring; VANDEN HEEVER, J.A., dissenting: The grounds of restitutio in integrum in the Roman-Dutch Laware wide enough to cover the case where one person obtains an influence over another whichweakens the latter's resistance and makes his will pliable, and where such a person then bringshis influence to bear in an unprincipled (gewetelose) manner in order to prevail upon the otherto agree to a prejudicial (skadelike) transaction which he would not normally have entered intoof his own free will. The words 'undue influence', or such words as 'onbehoorlike beïnvloeding'('improper influence'), constitute an altogether suitable name for the ground of action whichexists in these circumstances. It is not possible to draw a line with mathematical clarity betweenwhat is 'proper' (behoorlik) and what is 'improper' (onbehoorlik) in this connection.

In determining whether a transaction induced by fraud or undue influence is void or merelyvoidable. the test is whether the person seeking to have it set aside entered into the transactionwilfully and knowingly, with the intention to bring about the legal consequences which itentailed, or not. If so, then it is a valid transaction until it is declared invalid, although it may bevoidable at his instance on the ground that he was induced to enter into it in an unlawfulmanner. If, however, it was not his intention to enter into the transaction (indien egter sy wil niemet die handeling bepaard gegaan het nie), then the transaction (apart from whatever effectestoppel might have) has no legal consequences.

An elderly farmer in his declaration against his former medical practitioner and the latter's sonand daughter averred that at a time when he was old and sick and bodily, spiritually andmentally weak and exhausted, he had been influenced in an improper and unlawful manner by


his doctor, who was also his adviser, to give and transfer to him four farms to be administeredby him for the benefit of the farmer's wife and the labourers on the farm, and that he wouldnever have done so had he not been so weak and exhausted and totally under the influence ofthe doctor. The declaration further alleged that the doctor had subsequently transferred one ofthe farms to his son and two of them to his daughter, and claimed against the doctor an orderdeclaring that the authority to pass transfer which he had signed and the transfer was null andvoid and an order for the retransfer of the farm which the doctor had retained in his name intothe plaintiff's name. Against the son and daughter he claimed retransfer of the farms registeredin their names respectively. Defendants had excepted to the declaration as disclosing no causeof action on the ground that 'undue influence' was not a good ground for setting aside thetransaction in Roman-Dutch Law and a Provincial Division had dismissed the exception withcosts. In an appeal, it was contended for the first time on behalf of the son and daughter that,as the transaction was voidable but not void and as transfer had been passed to them, theplaintiff could not claim back these farms from them by vindicatio.

Held, per FAGAN, J.A., CENTLIVRES, C.J., DE BEER, J.A., REYNOLDS, J.A., concurring,VAN DEN HEEVER, J.A., dissenting, that the exception taken by the doctor had rightly beendismissed.

1956 (1) SA p484

Held, further, however, as it appeared that the farmer had intended to have the farmstransferred to the doctor, and as ownership had therefore passed to him and thereafter, in thecase of the farms transferred to the son and daughter, to the latter respectively, that theexception taken by them succeeded with costs in the lower Court but with no order as to theextra costs occasioned by their being joined in the proceedings in the Appeal Court.

The decision in the Orange Free State Provincial Division in Jordaan v. Preller and Others,confirmed in part and reversed in part.

Case Information

Appeal from a decision in the Orange Free State Provincial Division, dismissing an exception toa declaration. The nature of the pleadings appears from the judgment of FAGAN, J.A.

H. J. Edeling, Q.C. (with him F. Badenhorst, Q.C. and Miss L. van der Heever), for theappellants: Undue influence is not a ground for restitutio in integrum in Roman-Dutch law. Theonly grounds for restitutio in this system are metus, dolus, justus error, absentia, minoris aetas,laesio enormis, capitis diminutio; see Grotius, 3.48.3 - 14; 3.52.1; Voet, 4.1.26; van der Linden,1.18.10; van Leeuwen, 4.42.4; van Leeuwen, Cens. For., 1.4.40.10; Huber, Hed. Rechtsgel,4.37.12. In addition to these grounds, what may seem to be a discretionary ground ismentioned by van der Linden, 1.18.10; van Leeuwen, 4.42.4; van Leeuwen, Cens. For.,1.4.40.10; Huber, 4.37.12; Voet, 4.6.8. Van der Linden, 1.18.10, relies on Grotius, 3.48 and 52,who does not support him. Van Leeuwen relies on D. 4 and Cod. 2.53 (54), and these also donot support such a general clause. The only relevant passages in Bk. 4 of the Digest are 4.1.3and 4.6.1 (cf. D. 4.6.28.2 and 4.6.29.9) and the only relevant passage in Cod. 2.53 (54) is 2.53(54).1 and 2. Huber himself limits this 'general clause' to justus error and in his elaboration of


the topic in 4.41.5 - 7, he expressly negatives the idea that under this general clause the Courtis given the discretion to annul any transaction it might regard as unfair though not falling withinthe group of recognised grounds for restitution. Voet, 4.6.8 et seq., does not deal with contractat all. The Romans regulated by statute transactions between persons in special relationshipsto each other e.g. guardian and ward, agent and principal; see D. 18.1.34.7 read with Inst.1.21.3 and D. 26.8.5.2 and C. 4.38.5. In dealing with the relationship of doctor and patient, thecorpus juris prohibits certain types of transactions only; cf. C. 10.52.9. The transactionprohibited is one that in any event would fall within the ambit of the actio quod metus causa.Van der Linden, 1.15.1, in propounding it as a rule of law that no patient may make a donationto his doctor, is wrong. Voet, on whom he relies, contradicts him at 2.14.19. The onlytransactions prohibited between doctor and patient are those in which the doctor's conduct isfraudulent or extortionate; see C. 10.52.9 and cf. D. 50.13.3. Van Wesel, Ad. Novel. Const.Ultraj, ad art. 15 para. 10, misconstrues the above passage from the Code. The attitude ofSouth African Roman-Dutch law, then, is that a person who serio ac deliberato animo makes acontract, is bound thereby. Our Courts do not interfere to protect people from their ownignorance, weakness or folly; see D. 4.4.16.4; Tjollo Ateljees v Smal, 1949 (1) SA at p. 871.The 'undue influence' of English law has been referred to in many of our cases and manymodern text-books take it for granted. But 'law taken for granted often fails when its sources arereached'; see Dyason v Ruthven, 3 S. at p. 292. In the

1956 (1) SA p485

great majority of the cases, no mention of 'undue influence' was necessary, since the factsclearly revealed either metus or dolus, recognised in Roman-Dutch law as a ground for avoidinga contract induced thereby; see e.g. Stieger v Union Government, (1919) 40 N.L.R. 221;Mauerberger's case, 1948 (4) SA 902; Yates v Estate Yates, 20 S.C. 35. Only in Natal has the'doctrine' been actually employed; see Armitage's Trustees v Allison, 1911 NPD 88; Ratanee vMaharaj, 1950 (2) SA 538. But these cases are clearly in conflict with Roman-Dutch law; cf.Huber, 4.38.5; Voet, 4.2.11; Cod. 2.20.6; Cens. For., 1.1.13.8, and see de Wet & Yeats,Handelsreg (2nd ed., pp. 36 - 40). This Court has certainly never granted restitutio on groundsof undue influence alone; cf. Van Pletsen v Henning, 1913 AD 82; Armstrong v Magid, 1937 AD260. Only in the dissenting judgment of DE WET, J.A., at p. 276, was the view adopted that thedoctrine is not inconsistent with our law. But this would seem to be an erroneous view. ThisCourt will have no hesitation in deciding that, despite references purporting to accept the'doctrine', the 'doctrine' forms no part of our law; cf Dyason's case, supra; Harris and Others vMinister of the Interior, 1952 (2) SA at pp. 452 - 54. There are valid objections to theacceptance of the doctrine in our law. The English law required merely unfair dealing as aground for setting aside a contract; cf. Smith v Kay, 7 H.L.C. 779; In re Fry, 40 Ch. at p. 324;Baker v Monk, 4 D.J. & S. 388; Mutual Finance Ltd v Wetton & Sons, 1937 (2) A.E.R. 657. Andsometimes not even that; see Turner v Collins, 7 Ch. App. at pp. 329, 340; Bullock v LloydsBank, 1954 (3) A.E.R. 726. Nothing but uncertainty in law can arise from such boundlesselasticity. In Roman-Dutch law the basic principles of metus and dolus are clear-cut and wideenough to protect people from all force or fraud, but not from their own weakness or ignorance;see Tait's case, 7 S.C. at pp. 165 - 6; Dig., 4.3.1.2. That 'fraud' and 'unfairness' are notsynonyms is clear from the fact that in English law the parent-child relationship is regarded asone of the breeding-grounds of unfairness whereas in Roman-Dutch law, metus reverentialis is


expressly excluded as a ground for restitution; cf. Voet, 4.14.7; Huber, 4.38.5. Moreover, notonly the notion of fraud but also the notion of consensus differs in English and Roman-Dutchlaw. In English law, 'lack of consensus' is apparently wide enough to mean 'lack of opportunityto think a bit longer'; see Fry's and Turner's cases, supra, and cf. S.A.R. & H v National Bank,1924 A.D. at p. 715; Collen v Rietfontein Engineering Works, 1948 (1) SA 430. In our law aserious intention is sufficient and whether the party also desires what he intends is irrelevant.The doctrine of undue influence, as applied in cases like Ratanee's, supra, cuts across theRoman-Dutch principle that men are honest until proved otherwise; see Voet, 4.2.14; 4.3.1;2.14.18, 19. There is no allegation, in the declaration in issue in the present case, thatrespondent was incapable of understanding the nature or consequences of his act, or allegationof any mala fides or deceit on the part of first appellant or allegation of any threat by him.Accordingly, no facts are alleged which could found either the actio doli or the actio quod metuscausa.

Miss van den Heever: As regards second and third appellants, the declaration discloses nocause of action since there is no allegation

1956 (1) SA p486

that they took the property with knowledge of the circumstances. The actio doli is never grantedagainst a third party in bona fide possession of the thing lost; see Huber, 4.38.11, 12; 4.39.6;4.40.21; Voet 4.2.3, 4; 4.4.35, 4.1.10; 4.3.10. In English law a contract induced by undueinfluence is voidable, not void, and restitution is not granted against bona fide third parties; seeCheshire & Fifoot (2nd ed., pp. 222, 227); Bainbridge v Browne, (1881) 18 Ch. 188; Cobbett vBrock, 20 Beav. 524; Greenslade v Dore, 20 Beav. 284; Kerr, Fraud (6th ed., p. 10); see furtherStride v Wepener, 1903 T.H. 383; Lebedina v Schechter and Another, 1931 W.L.D. at pp. 253 -4.

S. Miller, Q.C., (with him F. S. Smuts) for the respondent: In English law a person acquiring, inthe circumstances alleged in the present case, a benefit to the detriment of another, is obligedto disgorge his ill-gotten gains. The basic principle applied in English Courts in achieving thisdesirable result, is that such unconscionable conduct results in an absence of free volition onthe part of the person dispossessed. This negation of volition renders the transaction bad andthe property recoverable; see Allcard v Skinner, 36 Ch., pp. 171, 182; Williams v Johnson, 1937(4) A.E.R. 34; Guche Noria v Shaik Alli Bir Omar, 1929 A.C. 127; Morley v Loughman, 1893 (1)Ch. at p. 756; and see for analyses of the decisions and the principles in English law, Story,Equity Jurisprudence (2nd ed., paras. 238 - 9); Chitty, Contract (18th ed., pp. 809, 813 - 4);Pollock, Contract (13th ed., p. 481); Halsbury's Laws of England (3rd ed., vol. 8, para. 147; 2nded., vol. 15, pp. 272 et seq.); Cheshire & Fifoot, Contracts (3rd ed., pp. 252 - 8); and cf.American Restatement of the Law (Contracts) (para. 497). The true basis in Roman-Dutch lawfor affording relief in cases based on allegations of fraud, duress, error, etc., is that there hasbeen 'vicarious or defective volition'; see Tjollo Ateljees v Small, 1949 (1) SA at pp. 871 - 2.Although several Roman-Dutch law authorities give specific names to the grounds upon whichrestitution will be granted, it cannot be said that only the named grounds, and no other, canresult in defective volition. It is for this reason that many commentators expressly state thatapart from the grounds specifically named, restitution will also be granted for other reasonablecause; see van der Linden, 1.18.10; 1.14.2; van Leeuwen, 4.42.1; 4.42.3, 4; Huber, 4.37.12;


4.41.7; and see Union Government v Gowar, 1915 AD at pp. 451 - 2. The extent of thediscretion allowed to the Court in decreeing restitution need not be actually defined. It issufficient to say that such discretion may be exercised where there is an improper orunconscionable conduct resulting in defective volition, or in involuntary disposal of assets; cf.Union Government v Gowar, supra, at p. 452. Roman-Dutch law recognised that by reason ofthe relationship between, for example, doctor and patient, donations made by the patient to thedoctor might be suspect, and would certainly not be allowed to stand if there was evidence of'onmatigheid' or 'mischief' in bringing about the donation; see van der Linden, 1.15.1; Voet,2.14.19; Code, 10.52.9; Dig., 50.13.3; and see Wessels Law of Contract in South Africa (2nded., pp. 371, 379). Voet, loc. cit., is not against the view that a Court would have the power todecree restitution where the doctor, without making false representations of fact which wouldfound an action

1956 (1) SA p487

FAGAN JA

based on fraud, nevertheless so abused his position and misused his influence as to induce adonation which was involuntarily made by reason of the donor's utter reliance upon the bonafides of the doctor. For such conduct by a doctor, or any other such person in a special positionof trust or confidence, is akin to fraud, or partakes of some of the basic elements of metus. TheRoman-Dutch law sternly sets its face against the enrichment of a person by means of astratagem or trick or dishonesty of any kind, or by means of any form of compulsion orintimidation; see Dig., 4.3.1.2.; Voet, 4.3.1; van Leeuwen, Cens. For., 1.4.42.1; Huber, 4.39.1and 2; Grotius, de Jure Belli ac Pacis, 2.12.8; Goudsmid, Roman Law (Gould's tr., pp. 131, 135- 6); and cf. Tait v. Wicht, 7 S.C. at p. 167; Estate Schickerling v Schickerling, 1936 CPD at p.276; MacDuff v Johannesburg Consol. Invest Co., 1924 AD 610; Kerr, Fraud (6th ed., p. 1);Dyason v Ruthven, 3 S. at p. 310; Reuter v Yates, 1904 T.S. at pp. 857, 859; Wessels, supra,paras. 1209 - 10; Weinerlein v Goch Buildings, 1925 AD at pp. 292 - 3; Zuurbekom case, 1947(1) SA at p. 533. The basic principles of the English law doctrine of 'undue influence' aresubstantially consistent with Roman-Dutch law principles and this has been correctlyrecognised to be the position by South African Courts and writers for more than fifty years; seeStory, Equity Jurisprudence (2nd ed., para 239, Note 5); Yates v Yates, 20 S.C. 35; Cerfonteynv O'Hare, 1873 Buch. at p. 71; Katzenellenbogen v Katzenellenbogen, 1947 (2) SA at p. 540;Mauerberger v Mauerberger, 1948 (4) SA 902; Ratanee v Maharaj, 1950 (2) SA at p. 552;Penny v Webster, 1935 (2) P.H. A.26; Wessels, supra, at p. 371; Nathan, Common Law ofSouth Africa (vol. 2, pp. 636, 638); Mackeurtan, Law of Sale of Goods in South Africa (3rd ed.,pp. 129 - 132); Lee, Roman-Dutch Law (5th ed., p. 231); Wille & Millin, Mercantile Law (12thed., pp. 73 - 75); Norman, Sale (2nd ed., pp. 94 - 5); Lee & Honore (para. 700); Steiger v UnionGovernment, 1919 NPD 221; Armitage v Allison, 1911 NPD at p. 102. As regards second andthird appellants, if the relevant donations are declared to be void by the Court, first appellantacquired no title which he could pass to second and third appellants and the property isrecoverable in their hands; see Huber, 4.38.11,12; Voet, 4.2.3.4; 4.3.3; McKillop vZuercherman, 22 S.C. 448; Wessels, supra, para. 1128; Groenewegen's Note to Grotius,3.48.7; Cens. For., 1.4.42.4; Broodryk v Smuts, N.O., 1942 T.P.D. at p. 53; and cf. Huguenin vBaseley, 33 E.R. at p. 532.


Edeling, Q.C., in reply.

Cur. adv. vult.

Postea (December 3rd).

Judgment

FAGAN, J.A.: Hierdie saak dien voor ons by wyse van 'n appèl teen 'n uitspraak van dieVrystaatse Provinsiale Afdeling, waarin 'n eksepsie wat die appellante teen die respondent sedeklarasie opgewerp het, van die hand gewys is met koste.

Die deklarasie beskrywe die eiser (tans die respondent) as 'n boer; die eerste verweerder (tanseerste appellant) as 'n afgetrede mediese praktisyn, en in sy hoedanigheid as vader ennatuurlike voog van 'n

1956 (1) SA p488

FAGAN JA

minderjarige seun is hy tewens die tweede verweerder (tans tweede appellant); die derdeverweerder (tans derde appellant) is sy meerderjarige ongetroude dogter. Die respondent - sogee die deklarasie verder te kenne - was die eienaar van vier plase, groot altesame oor die8,000 morg; in 1947 het hy die vier plase as 'n geskenk inter vivos oorgetransporteer aan dieeerste appellant, wat nog die geregistreerde eienaar is van een daarvan, Palmietfontein; 'nander, Turflaagte, is tans geregistreer in die naam van die eiser se gemelde seun, en die origetwee, Greylings Request Zuid en Welbedacht, in die naam van die dogter.

Voorts lui die deklarasie as volg:

'(7) Ten alle ter sake dienende tye gedurende die jaar 1947, en ook voor en tydens die ondertekening deur eiservan die volmagte om transport te passeer . . . en die registrasie van die genoemde transportaktes, was eiser 'nbejaarde man, tans een-en-tagtig jaar oud, ernstig siek, en was hy liggaamlik, geestelik en verstandelik swak enuitgeput.

(8) Eerste verweerder, wat vir 'n aantal jare voor 1947 eiser se huisdokter was, het gedurende die jaar 1947, enveral voor en tydens die ondertekening van genoemde volmagte om transport te passeer, opgetree as eiser segeneesheer en raadgewer, en het hy dikwels by eiser op sy plaas Palmietfontein voornoemd gekom in syhoedanigheid as eiser se geneesheer.

(9) Vanweë die spesiale verwantskap wat ontstaan het tussen eiser en eerste verweerder, en as gevolg van diebedenklike toestand waarin eiser toe verkeer het, soos gemeld in para. 7 hiervan, het eiser dikwels sekereaangeleenthede in verband met sy omvangryke boerdery met eerste verweerder bespreek en hom om raadgevra, en ook aan eerste verweerder herhaaldelik gesê dat hy, eiser, bevrees was dat indien hy nie van sysiekbed herstel nie, daar niemand sou wees om sy boerdery te behartig in belang van sy eggenote en volk,aangesien eiser geen kinders het wat nog lewe nie.

(10) Eerste verweerder het vir eiser aangeraai en geadviseer om die plase wat genoem is in para. 5 hiervan

(d.w.s. die plase waarna reeds verwys is)

in eerste verweerder se naam te laat registreer sodat eerste verweerder dan, in geval van eiser se dood, dieboerdery in belang van eiser se eggenote en die volk sou kon behartig, en eerste verweerder het verderverduidelik dat hy, indien die plase in sy naam geregistreer is, volle beheer en toesig daaroor sou kon uitoefen in


belang van eiser se eggenote en volk.

(11) Alhoewel eiser eers nie genoeë gevind het met genoemde voorstel van eerste verweerder nie, hetlaasgenoemde herhaaldelik daarop aangedring en vir eiser beïnvloed om tot genoemde stap oor te gaan, enuiteindelik is eiser aldus deur eerste verweerder oorreed en het hy . . . as gevolg van beïnvloeding deur eersteverweerder gemelde volmagte onderteken.

(12) Eiser sê dat eerste verweerder op onbehoorlike wyse, en onwettiglik, en vanweë sy posisie as eiser segeneesheer en raadgewer tydens eiser se ernstige siekte en swak toestand, vir eiser beïnvloed het omgenoemde dokumente te teken, en dat eiser nooit vrywilliglik die genoemde plase aan eiser as 'n vry geskenkgegee het nie of die bedoeling gehad het om dit te doen nie en dat hy dit nooit sou gedoen het nie indien hy nieso swak en uitgeput, en so geheel-en-alonder die invloed van eerste verweerder was nie.

(13) Uit hoofde van die feite in paras. 7 tot 8 hiervan beweer, sê eiser dat genoemde volmagte wat deur homonderteken is, en genoemde transportaktes wat eiendomsreg in die plase van die eerste verweerder sou besorghet, ongeldig en van nul en gener waarde was of is, en is eiser nog steeds eienaar van genoemde plase watnooit wettiglik aan eerste verweerder getransporteer is nie, en waarin eerste verweerder nooit enige geldige regof titel verkry het nie.

(14) Die plaas Turflaagte . . . is . . . op 25 September 1952 verkoop deur eerste verweerder aan sy genoemdeseun en is op 3 Maart 1953 getransporteer in die naam van genoemde seun.

(15) Die plase Greylings Request Zuid en Welbedacht . . . is . . . op 25 September 1952 verkoop deur eersteverweerder aan derde verweerder en is op 3 Maart 1953 getransporteer in die naam van derde verweerder.

(16) Eiser is derhalwe geregtig op terug-transportering van die genoemde eiendomme in sy naam en beweer datook tweede en derde verweerders nooit enige geldige reg of titel in die genoemde eiendomme wat tans in hullename, respektiewelik, geregistreer is, verkry het nie.

(17) Slegs ongeveer 'n jaar gelede, en nadat eiser se toestand geestelik en

1956 (1) SA p489

FAGAN JA

liggaamlik tot 'n mate herstel het en nadat hy tot 'n mate bevry was van eerste verweerder se beïnvloeding, heteiser eers besef wat die gevolge was van die tekening van die betrokke volmagte . . . en besef dat hy dit gedoenhet as gevolg van eerste verweerder se onbehoorlike invloed oor hom.

(18) Eerste verweerder betwis dat genoemde transportering van die plase in sy naam ongeldig was of is, en dateiser geregtig is op terug-transportering van die betrokke eiendomme.

Weshalwe eis die eiser:

A. Teenoor eerste verweerder -

(1) 'n Bevel wat verklaar dat die volmagte . . . onderteken deur eiser ongeldig en van nul en gener waardewas of is, en dat die transport van die betrokke eiendomme wat gepasseer is ingevolge genoemdevolmagte ook ongeldig en van nul en gener waarde was of is;

(2) 'n Bevel vir transportering in die naam van eiser deur eerste verweerder van die plaas Palmietfonteinhierbo genoem:

(3) Verdere of alternatiewe regshulp;

(4) Koste van geding.

B. Teenoor tweede verweerder -


'n Bevel op tweede verweerder vir transportering in die naam van eiser van die plaas Turflaagte genoemin para. 14 hiervan.

C. Teenoor derde verweerder -

'n Bevel op derde verweerder vir transportering in die naam van die eiser van die plase Greylings RequestZuid en Welbedacht genoem in para. 15 hiervan.

Eiser eis koste teenoor tweede en derde verweerders slegs ingeval hulle eiser se eis bestry of opponeer,maar nie anders nie.'

Die eksepsie was ten effekte dat die deklarasie geen skuldoorsaak openbaar nie. Diestandpunt van die eksipiënte, soos blyk uit die uitspraak van die Provinsiale Hof en soos dit ookvoor ons bepleit is, was dat die grond van aksie waarop die deklarasie berus, dié is wat in dieEngelse reg bekend staan as 'undue influence', en dat die Romeins-Hollandse reg geensodanige grond vir nietigverklaring van 'n transaksie of vir restitutio in integrum erken nie.

Vir 'n beslissing van hierdie saak vind ek dit onnodig om in te gaan op die omvang van dieEngelsregtelike leer van 'undue influence' of op die vraag in hoeverre dit in ooreenstemming ismet die beginsels van ons eie reg. Ek meen immers dat Romeins-Hollandse legsbronne 'ngenoegsame leidraad vir hierdie doel verskaf.

In sy vierde boek, De in Integrum Restitutionibus, sê Voet: 'Causae justae restitutionis sunt,metus, dolus, minor aetas, capitis diminutio, absentia, alienatio judicii mutandi causa, en justuserror' (4.1.26). Hy behandel dan die vernaamste van hierdie hoofde afsonderlik. In die tweedetitel bespreek hy quod metus causa gestum erit; en die elfde paragraaf, waarin hy sê dat visreverentialis - die ontsag b.v. van 'n seun teenoor sy vader, 'n vrou teenoor haar man, 'ngewone burger, teenoor 'n senator - in sigself, tensy gepaard met ernstige dreigemente, niegenoegsame grond vir ongeldigverklaring van 'n kontrak is nie, sluit hy af met die woorde: 'Cumtamen infirmandae fuerint venditiones, donationes, transactionesque, quae per impressionemeorum, qui in officio constituti, et per potentiam extortae sunt' (4.2.11. in fine). Sampson severtaling van hierdie sin lui:

'While a contract might yet be set aside, which was occasioned by the undue influence and pressure brought tobear by a public official.'

Voet se bron vir sy stelling is Cod. 2.20.11: Si per impressionem quis aliquem metuens saltemin mediocri officio constitutum . . .' - wat ons dan wel, in navolging van Sampson, sou kanweergee as:

'Wanneer iemand uit vrees van 'n ampsbekleër, verwek deur onbehoorlike beïnvloeding (iets in naam van 'nverkoping oordra) . . .'

1956 (1) SA p490

FAGAN JA

Ek moet egter erken dat die woord impressio 'n sterker betekenis mag dra as deur Sampsondaaraan gegee word.

Met 'n verwysing na Voet, 4.2.11 en 2.14.9, sê Lee:


'The topic of undue influence, as distinct from metus, is not developed in the Roman-Dutch writers. However, thebooks contain hints which might have been worked out by judicial decisions without the aid of Englishprecedents'

(Introduction to Roman-Dutch Law, bl. 204). Voet, 2.14.19, is een van ons ou regsbronne -waarby ek kan voeg 50.13.3, Cod. 10.52.9, Voet 2.14.18, van der Linden, K.H.B. 1.15.1, endaar is meer - wat spesiaal melding maak van mense in sekere verhoudings tot mekaar, o.a.dié van geneesheer en pasiënt, as gevalle wat geleentheid bied vir afpersing deur die een kantof oormatige vrygewigheid by die ander, sodat dit nodig gevind is dat die wet beskerming aandie swakkere moet verleen. Voet waarsku in 2.14.19 dat uit die ouer bronne nie afgelei moetword dat elke ooreenkoms tussen geneesheer en pasiënt tot voordeel van eersgenoemde ennadeel van laasgenoemde, aangegaan terwyl die pasiënt onder behandeling is, afgekeur wordnie, dog slegs dié waar die geneesheer met skadelike medisyne die mag wat sy kuns hom gee,misbruik om vrees in te boesem; maar hy voeg by (ek haal aan uit Gane se vertaling):

'It is true also that no obligation appears to have been contracted when sick persons in stress of anguish tenderto their Aesculapiuses, who do not even ask for them, much less wring them out by fear, specious promises tomeet the event of their cure - promises which they would never have tendered had they calmly reflected that therestoration to health does not depend on the art of doctors merely. nor does the decision of life and death restwith them. This is simply what the Emperors stated in their written answer that 'We allow doctors to take whatsound men offer for attendance, but not what men in danger promise in return for health.''

Mackeurtan Sale of Goods in South Africa, 3de ed. bll. 131 - 132, bespreek gevalle 'where thefacts disclose that undue influence has brought about the contract'; hy verwys na Voet sestelling in 22.6.3 dat 'simplicitas et rusticitas' soms as verskoning vir 'n wetsoortreding maggeld; en vervolg:

'There seems to be no valid reason why the principles of our law should not permit a complete remedy in each ofthe cases mentioned. It is contrary to all accepted ideas of natural equity that a person should benefit by his ownimproper conduct, and the golden rule of Pomponius could, without undue strain being placed on it, easily beapplied to defeat this nefarious purpose . . . A person having contracted in fear, not amounting to duress, was inRoman law entitled to relief by a condictio ex injusta causa or the actio or exceptio doli (Moyle's Contract of Salein the Civil Law. 65) and these remedies are still extant. And persons of weak mind or imbecility, unable to takedue care of themselves, are protected by the Courts against persons who have taken advantage of their infirmity(Story, Eq. Jur., sec. 234).'

Hy meen dat Lee se gevolgtrekking uit Voet se dicta ten volle geregtig is, en dat Voet, 4.2.11,

'when read in conjunction with the judgment of WESSELS, A.J.A., in Union Government v Gowar, goes far toestablish the proposition that all cases of undue influence may be dealt with almost entirely on our ownauthorities.'

In die aangeduide uitspraak van WESSELS, W.R.A., 1951 AD op bll. 450 - 454, word 'n heleaantal Romeins-Hollandse regsbronne aangehaal tot stawing van die stellings dat

'if an act is not voluntary in the sense of being spontaneous and free. some of the early Dutch jurists held that itcould be set aside if not ex edicto metus causa, then officio judicis' (bl. 451), en

'there is considerable authority to show that there was a tendency amongst many of the writers on theRoman-Dutch law to extend the rule that an act could be

1956 (1) SA p491


FAGAN JA

set aside where it was done under circumstances which showed that the act was not voluntary, because it wasdone under pressure' (bl. 452).

Ek meen dat ons in die behandeling van dolus in die ou regsbronne 'n nog vrugbaarder veld virons onderhawige ondersoek kan vind as in die sitate waarop Lee en Mackeurtan hul stellingsbou. Voet gaan in titel 3 van sy reeds gemelde boek 4 oor tot die bespreking van dolus malus,en omskrywe dit dan as 'calliditas, fallacia, machinatio, ad circumveniendum, fallendum,decipiendum alterum adhibita' (4.3.1). Dit is Labeo se definisie wat hy oorneem uit Dig. 4.3.1.2.Dit heg aan die woord dolus 'n betekenis wat m.i. nie tot presies dieselfde omvang as ons wordbedrog, Engels fraud, beperk moet word nie. Dat dolus by die Romeine wyer gestrek het asons woord bedrog, en nie noodwendig net so 'n sterk morele veroordeling gekonnoteer het nie,blyk trouens uit hul toepassing van die benaming exceptio doli op verdedigings teen aansprakewaarvoor ons nouliks met 'n sterker woord as onbillik (in Engels, inequitable) ons afkeuring soute kenne gegee het. So vind KOTZE, R.A., in Macduff & Co. Ltd. (in liq.) v JohannesburgConsolidated Investment Co. Ltd., 1924 AD 573 op bl. 610, dat Savigny in sy System, 3. 11b,die woord dolus gebruik

'as indicating anything which the law does not allow, anything inequitable, done with the consciousness that oneis acting contrary to the law and good faith';

dat - met 'n verwysing na Heumann -

'in this sense dolus is dealt with and discountenanced throughout the whole system of Roman law';

en

'hence Savigny rightly observes that dolus of this kind shall bring no one who practises it any benefit'.

So inderdaad kom in die opsomming van die gronde vir restitusie in Dig. 4.1.1. nie die woorddolus voor nie, maar die woord calliditas, wat volgens Lewis and Short's Latin Dictionary 'ngoeie en 'n slegte betekenis gehad het en in die slegte sin - wat natuurlik hier moet geld -weergegee word as 'cunning, craft, slyness, artfulness'. Die deel van die Pretoriaanse Edikwaarop herstel onder hierdie hoof berus het, lui: 'Quae dolo malo facta esse dicentur, si de hisrebus alia actio non erit, et justa causa esse videtur, judicium dabo' (Dig. 4.3.1.1). Hier vind onsdie uitdrukking dolo malo, maar Ulpianus sê van die Edik: 'Hoc edicto praetor adversus varioset dolosos, qui aliis offuerunt calliditate quadam, subvenit: ne vel illis malitia sua sit lucrosa, velistis simplicitas damnosa' (Dig. 4.3.1.). Vir hom dus was die woorde dolus malus in hierdieverband vervangbaar met calliditas of met malitia (Lewis and Short: 'cunning, artfulness'), enwas die bedoeling om te belet dat een man se malitia hom tot wins en die ander se simplicitashom tot skade strek.

Van Leeuwen, Censura Forensis 1.4.40.10 gelees met 1.4.42.1, kom feitlik op dieselfde neeras Voet 4.1.26 en 4.3.1.

Wanneer ons dan kom by die verhandelings waarin die Hollandse juriste hul moedertaal besig,vind ons ook aanduidings dat hulle die woord bedrog te eng gevind het om die begrip dolus, as'n grond vir restitutio in integrum, weer te gee. Grotius vertaal dolus in hierdie verband met diewoord argelist (Inleiding 3.48.4). Ek moet egter toegee dat, as ek hierin 'n bedoeling wil sien om


'n betreklik sagte betekenis aan die woord dolus te gee, ek stuit teen sy omskrywing vanargelist

1956 (1) SA p492

FAGAN JA

as 'kwaad bedrog, aangelegd om iemand te verkorten' (3.48.7). Ek wil dus nie beweer dat daarsteun vir my stelling by Grotius te vinde is nie, maar daar hy die onderwerp baie kortliksafhandel terwyl die verdere skrywers wat ek nou sal noem, daar meer oor uitwy, kan m.i. ooknie gesê word dat hy daardie stelling verwerp nie. Hy het eenvoudig nie op die omvang vanhierdie grond van restitutio ingegaan nie. Van Leeuwen, in sy Rooms-Hollands Regt, wil herstelin die vorige staat toelaat teen verbintenisse 'daar eenig bedrog, quade trouwe, ofteonbehoorlikheid mede gemengt was' (4.42 in initio), en weer 'soo wanneer in eenige handelingter quaden trouwen is gehandelt' (4.42.4); en as hy ál die besondere hoofde genoem het, voeghy nog by: 'Voorts om alle andere redelike oorsaaken, de welke alhier te lang soude vallen teverhalen (ibidem). Huber, Heedensdaegse Rechtsgeleertheyt, meld in 4.37.5 die 'remedie' van

'relief of restitutie, dat is, herstellinge in het geheel, . . . van de welke wy hier in 't bysonder niet sullen spreeken,alsoo geen seeker getal daervan is, maer hier en daer te passe koomen, soo dikwils de billijkheyt eenig remedie,daer de Wetten niet seekers aen de handt geven, eyscht',

en sê in 4.37.12:

'Maer insonderheyt moeten de reedenen om herstellinge te versoeken overwoogen worden. In de Rechtenworden 'er vijf gestelt; vreese, bedrog, minderjarigheyt, afwesen en eindelijk allerhande rechtveerdige oorsaken,die den Rechter hiertoe kunnen beweegen.'

Hy noem dit bedrog 'als men door opset en omweegen een ander in schade brengt' (4.39.2),asook 'als 'er groote ongelijkheyt tusschen partijen is' en 'een van beide partijen deselve tegensden anderen wil gebruiken' (ibidem).

Ek moet byvoeg dat Huber in 4.41.7 - 9, ten opsigte van sy vyfde hoof, 'allerhanderechtveerdige oorsaaken' - wat, net soos van Leeuwen se 'alle andere redelijke oorsaaken', opdie algemene slotklousule van die Edik berus en nie op die deel wat ek hierbo aangehaal hetnie - 'n waarskuwing uitspreek dat dit nie verstaan moet word om aan die regter 'n onbepaaldemag te gee nie, en met voorbeelde en 'n verdere omskrywing die beperkings daarvan probeeraantoon. Vgl. Voet 4.6.8 - 11. Ons kan dus uit hierdie uitdrukkings nie aflei dat herstel bloot bydie regter se diskresie berus het nie, maar dit toon tog dat restitutio 'n remedie was met 'n wyeomvang waarvan die juiste grense moeilik was om in woorde te bepaal. Vergelyk van derLinden, Koopmans Handboek 1.18.10 waar hy, sprekende van 'relief, of herstelling in zijngeheel', sê:

'Hetzelve wordt . . . door het Hof van Justitie verleend . . . mits daar toe wettige redenen dienen, die in 't regt zigbepaalen tot vreeze of geweld - bedrog - minderjarigheid, verschoonlijke vergissing, benadeeling over de helft,en verder alle zulke redenen van billijkheid, volgens welke de handeling niet behoort te blijven bestaan.'

Myns insiens blyk uit die aangehaalde regsbronne dat die gronde vir restitutio in integrum in dieRomeins-Hollandse Reg wyd genoeg is om die geval te dek waar een persoon 'n invloed oor 'nander verkry wat laasgemelde se teenstandsvermoë verswak en sy wil plooibaar maak, en


waar so 'n persoon sy invloed dan op gewetelose wyse laat geld om die ander te oorreed omtoe te stem tot 'n skadelike transaksie wat hy met normale wilsvryheid nie sou aangegaan hetnie.

In verskeie sake in ons eie howe is in beslissings of in regterlike dicta erkenning verleengeword aan die beginsel dat sulke onbehoorlike

1956 (1) SA p493

FAGAN JA

beïnvloeding 'n grond vir restitusie mag wees. Ek kan in die verband noem: Executors ofCerfonteyn v O'Haire, 1873 Buch. 47; Armstrong v Magid and Another, 1937 AD 260 (per DEVILLIERS, R.A., op bl. 273, en DE WET, R.A., op bl. 276); Katzenellenbogen vKatzenellenbogen and Joseph, 1947 (2) SA 528 (W); Mauerberger v Mauerberger, 1948 (4)SA 902 (KPA) en sake daar aangehaal op bll. 910 - 911; Ratanee v Maharaj and Another, 1950(2) SA 538 (D. en K.L.A.).

In sulke sake vind ons dikwels dat die woorde 'undue influence' as aanduiding van die rede virdie nietigverklaring van die transaksie gebruik word. Ek kan met daardie woorde - of sulkeooreenstemmende uitdrukkings soos 'onbehoorlike beïnvloeding', 'improper influence' - inhierdie verband geen fout vind nie. Dit is m.i. 'n heel gepaste benaming vir die grond van aksiein omstandighede soos dié wat ek hier bespreek. Dat dit 'n oorname mag wees van woorde watgangbaar is in die Engelse Reg, beteken nie dat ons die grond van aksie op die Engelse Regbaseer nie, ook nie dat ons aan Engelse beslissings op die punt groter waarde heg nie as blootvoorbeelde van die beskouings van Engelse regters van die omvang van sulke enigsins vaewoorde soos 'undue', 'improper', 'unconscionable', wat in regterlike omskrywings van hullebegrip van 'undue influence' voorkom.

Hoe moeilik dit gaan om die vereistes vir 'n remedie in omstandighede van hierdie aard skerp teomlyn, is immers nie alleen deur die Engelse howe erken nie, maar word ook in ons regsbronneaangedui. Dit blyk voldoende uit etlike van die passasies wat ek reeds hierbo aangehaal het.Mnr. Edeling sê dat sulke onsekerheid ons sou terugwerp op die soort regspraak wat magvarieer 'according to the length of the Chancellor's foot'. Daar is egter vertakkings van die regwaarin uit die aard van die saak die beginsels elasties moet wees omdat dit alleen aangeduikan word in woorde waarvan die toepassing in grensgevalle soms moeilik mag wees, maar ditin sigself kan geen rede wees om 'n andersins gesonde - en in die soort gevalle waarmee eknou handel, m.i. ook baie nodige - remedie uit ons reg te weer nie. Ek sien geen gevaar dat dieregsbronne waarna ek hierbo verwys het en die vertolking wat ek daaraan gegee het, 'n Hofdaartoe mag lei om b.v. die oorredingsvermoë van 'n vernuftige verkoper, 'n geesdriftigekollektant of 'n welsprekende prediker as 'onbehoorlike' beïnvloeding te bestempel nie. so konLINDLEY, L.J., van die toepassing van die Engelse beginsel van 'undue influence' sê:

'Courts of Equity have never set aside gifts on the ground of the folly, imprudence or want of foresight on the partof donors.'

(Allcard v Skinner, (1887) 57 L.T.R. 61 op bl. 72). Maar net soos dieselfde Regter moes toegee:

'As no Court has ever attempted to define fraud, so no Court has ever attempted to define undue influence, which


includes one of its many varieties (of fraud)'

(ibidem, op bl. 183), so sien ek ook geen kans om met matematiese duidelikheid 'n lyn tussenwat vir hierdie doel as 'behoorlik' of as 'onbehoorlik' bestempel moet word, te trek nie.

Ek meen dus dat onbehoorlike beïnvloeding, in die sin waarin ek dit hierbo behandel het, wel inons reg 'n grond vir restitutio in integrum is; en ek meen ook dat die bewerings wat diedeklarasie in die onderhawige

1956 (1) SA p494

FAGAN JA

saak bevat, genoegsaam is om 'n eis vir toepassing van daardie remedie teen die eersteappellant te steun.

Die tweede en derde appellante is egter in 'n ander posisie as die eerste. Daar word slegs gesêdat hulle die betrokke plase van die eerste appellant gekoop het, nie dat hulle medepligtig wasaan die onbehoorlike beïnvloeding of daar selfs bewus van was nie. Weliswaar word dr. Prellerbeide as eerste en as tweede verweerder gedaag, maar as tweede verweerder is dit in syhoedanigheid as voog en die aantyging van onbehoorlike beïnvloeding is teen hom alleen aseerste verweerder, d.w.s. in sy persoonlike hoedanigheid, gerig.

Die grondslag vir die eis teen die tweede en derde appellante is wel para. 13 van diedeklarasie, wat daarop neerkom dat die transaksies waarby die respondent die plase aan dieeerste appellant oorgedra het, ongeldig en van nul en gener waarde was. As die transaksiesvernietigbaar is maar nie nietig was nie, mag daardie paragraaf en die eerste bede van diedeklarasie, wat die eerste appellant betref, bloot 'n plus petitio wees wat geen praktiese verskilmaak nie. Teenoor die tweede en derde appellante egter is die eis 'n vindicatio wat alleen kanslaag as tereg in para. 13 gesê word dat die eerste appellant 'nooit enige geldige reg of titelverkry het nie' en dus geen eiendomsreg gehad het om aan sy seun en sy dogter oor te dra nie.

Die vraag wat hier beantwoord moet word, sou ons in ons hedendaagse regstaal kan stel in diewoorde: Was die handelinge waarteen herstel geëis word, nietig (void) of slegs vernietigbaar(voidable)? 'n Duidelike beginseltoets vir die verskil tussen hierdie twee begrippe het ek in onsheel ou regsbronne - seg tot by Voet - nie kan vind nie, altans nie een wat ek in ons modernereg toepaslik ag nie. Die uitdrukking ipso jure nullum het by hulle nie noodwendig presies diebetekenis van ons woord nietigheid, in teenstelling met vernietigbaarheid, gedra nie - vgl. diebedenkings wat LORD DE VILLIERS, H.R., in hierdie verband uitspreek in Breytenbach vFrankel and Another, 1913 AD 390 op bl. 397; ek het by hulle nog geen uitdrukking teëgekomwat presies die begrip van ons woord vernietigbaar, in teenstelling met nietig, weergee nie; endie posisie word verder, vir ons huidige regspraak, verwar deur die verskillende waardes wathulle aan kontrakte stricti juris en kontrakte bonae fidei geheg het. So vind ons dat Voet in 4.2.2verklaar dat handelinge wat onder vreesaanjaging (metu) geskied, nie ipso jure nietig is nie,maar bly staan totdat herstel deur die hof verleen word. Die rede wat hy noem - dat daar welconsensus is - kan wel vandag nog as 'n leidraad dien. As ons egter verder lees, blyk sybedoeling maar net te wees dat die veronregte 'n aksie moet instel om die gewraakte handelingongeldig te laat verklaar, maar 'datur vero haec actio adversus eum, qui metum fecit, et quosvis


rei per metum amissae possessores, sive bonae sive malae fidei' (4.2.4). Ons sou tog sê dat asdie oordrag nie nietig was nie, eiendomsreg oorgegaan het op die man wat die artikel deurvreesaanjaging verkry het, en hy 'n goeie titel sou kan gee aan iemand wat dit in goeie trou vanhom ontvang, altans vir waarde, voordat die Hof ingryp en restitusie toestaan.

Ten opsigte van dolus onderskei Voet vir eers tussen dolus dans causam contractui en dolusincidens in contractum (4.3.3). Dit is 'n

1956 (1) SA p495

FAGAN JA

noodsaaklike onderskeiding, wat ons dan ook vandag nog altyd erken. Dan tref hy egter ook 'nverskil tussen kontrakte bonae fidei en kontrakte stricti juris (4.3.3 - 7): 'Si dolus causam dederitcontractui bonae fidei, is ipso jure nullus est, ut restitutione opus non sit' (4.3.3). En siende datwat nietig is, geen uitwerking kan hê nie - so gaan hy voort - volg dit dat nòg die dominium nògenige ander reg kan beskou word as oorgaande op die koper, en die veronregte kan dan ookby wyse van vindicatio sy goed van enige besitter, hetsy bonae vel malae fidei, opvorder(ibidem). Die veronregte kan egter, as hy verkies, selfs so 'n nietige kontrak staande hou deurdit te bekragtig, want dit is vir sy ontwil dat die wet dit nietig verklaar, en 'quisque juri pro seintroducto renunciare potest' (4.3.7). Kontrakte stricti juris wat deur dolus tot stand gebring wordis egter nie ipso jure nietig nie (4.3.6). Die veronregte moet 'n aksie bring vir restitusie, en kandie aksie instel teen die bedrieër (4.3.9); teen die bedrieër se erfgename alleen in so verre ashulle daardeur bevoordeel is (ibidem); maar nie, soos in die geval van metus, teen derdebesitters nie (4.3.10).

In Estate Schickerling v Schicklerling, 1936 CPD 269, toon DAVIS, R., op bll. 275 - 6, metverwysing na 'n reeks ou juriste, hoe die onderskeiding tussen kontrakte stricti juris en bonaefidei vervaag het, en sy slotsom is:

'We may say that to-day there is no distinction whatever between contracts stricti juris, such as mutuum, andthose bonae fidei, such as sale: there is certainly no contract in which the parties do not warrant the absence ofbad faith and no contract which a material fraud will not invalidate' (bl. 276).

'Ought a contract induced by fraud to be considered voidable or ipso jure void? For the purpose of thisdiscussion, we may dismiss the idea of a distinction between stricti juris and bonae fidei contracts. Our lawknows of no such distinction, and with us all contracts may be considered as bonae fidei'

(Wessels, Law of Contract, 2de ed., bl. 347, para. 1128). Die geleerde skrywer bespreek tenvolle die vraag wat hy hier stel, en toon aan dat latere juriste afgewyk het van Voet sebeskouing dat dolus as oorsaak van 'n kontrak daardie kontrak (as dit 'n bonae fidei kontrak is)heeltemal nietig maak, en dat daar 'n ommeswaai was na die mening wat Pothier aldus uitdruk(Oblig., sec. 29, Evans se vertaling):

'When a party has been induced to contract by the fraud of another, the contract is not absolutely and essentiallyvoid, because a consent, though obtained by fraud (surprise), is still a consent; but the contract is vicious and theparty defrauded may institute a process for its rescission.'

Hy (Wessels) verwys na 'n imposante reeks juriste om sy stelling, dat hierdie mening dieoorhand gekry het, te staaf; hy sê dat daardie mening aanvaar is in die Code Civil (art. 1117) en


ooreenkom met die Engelse reg; en hy noem met klaarblyklike goedkeuring die aannamedaarvan as deel van ons reg deur SMITH, R., in Gous v de Kock, (1887) 5 S.C. 405 op bl. 413,in die volgende woorde:

'I do not assent to the proposition that fraud renders a contract absolutely void. When goods have been obtainedmerely by false pretences, or have been stolen, a bona fide purchaser for value, it is true, acquires no property(in them), but I think it will be found, upon a careful examination of the authorities, that, where a party is inducedby a fraudulent representation to make a contract with another and delivers goods to him, such a contract is onlyvoidable at the option of the vendor, and that if the buyer sells the goods to a bona fide purchaser for valuebefore the original vendor has elected to treat the contract as void, the property will pass to the subsequentvendee.'

Mackeurtan, Sale of Goods, 3de ed., bl. 125, kom eweneens tot die gevolgtrekking dat in diemoderne reg 'the views of Pothier and van

1956 (1) SA p496

FAGAN JA

der Linden have prevailed', en dat die kontrak nietig is alleen 'if the fraud is such that there is noconsensus ad idem at all'.

De Wet en Yeats, Kontraktereg, 2de uitgawe, bl. 28 - 29, meld dat daar ou skrywers was watverklaar het dat by dolus dans die ooreenkoms nietig is, maar vervolg:

'Later skrywers, soos van der Keessel en van der Linden, skyn weer ten gunste van vernietigbaarheid te wees.Dit lyk of mens uit die voorgaande met reg tot die gevolgtrekking kan kom dat in die Romeins-Hollandse regbedrog nie die ooreenkoms nietig gemaak het nie, maar slegs vernietigbaar op aandrang van die bedrogene. Ditis dan ook die standpunt van die geldende Suid-Afrikaanse reg.'

Mackeurtan (t.a.p.) noem 'n aantal Suid-Afrikaanse hofbeslissings waarin hy meen om stawingvir sy stelling te vind. 'n Jonger beslissing wat ek nou daarby kan voeg is Kopelowitz v Westand Others, 1954 (4) SA 296 (W) , en ek haal aan uit die uitspraak van MURRAY, R., op bl.300 - 301:

'I shall assume applicant's case to be that it was a fraud on him by West . . . Even so, the applicant is in theunfortunate position to my mind that his contract with West, though induced by fraud, is not void but onlyvoidable. It was not a nullity, as it would doubtless have been if there had been no consensus ad idem betweenapplicant and West, in which event there would have been no change in the respective titles of West in thegoods and applicant in the money. As, however, there was a clear and deliberate intention of the two parties toenter into the present contract with normal results as indicated, the fact that the contract was the result of afraudulent representation is not enough to vitiate the transaction ab initio, and to put applicant into the sameposition as if West had stolen the £1,000 from him. Until the contract has been avioded by the applicant as theaggrieved party (it would be voidable at his election) a transfer following on such contract would be made ex justacausa, and would be sufficient to confer good title on West. Until such avoidance, the title to the money was inWest and the applicant's right to avoid the contract and reclaim the actual sum of money paid by him mustconsequently be subject to the rights of any person, not a particeps of the dolus practised on the applicant, whichhave accrued before the contract was avoided.'

Wat ons dus moet vra, is of die eiser die beweerde regshandeling willens en wetens verrig het,met die doel om die regsgevolge wat dit inhou, tot stand te bring, of nie. Indien wel, dan is dit 'ngeldige handeling solang dit nie ongeldig verklaar is nie, al is dit vernietigbaar op sy aandrangomdat hy op ongeoorloofde wyse daartoe oorreed is. Indien egter sy wil nie met die handeling


gepaard gegaan het nie - bv. as hy 'n magtiging tot transport geteken het in die mening dat dit'n ander dokument was - het die handeling (afgesien van die effek wat estoppel mag hê) geenregsgevolge nie.

As ons hierdie toets in die onderhawige saak toepas, moet ons, ten spyte van dieteenoorgestelde bewering in para. 12 van die deklarasie, uit die beweerde omstandighede asgeheel aflei dat die respondent wel bedoel het om eiendomsreg in die plase aan die eersteappellant oor te dra, al mag sy gewilligheid om dit te doen die gevolg van onbehoorlikebeïnvloeding gewees het. Die eiendomsreg het dus werklik van hom op die eerste appellantoorgegaan, en toe later, in die geval van die plase wat aan die tweede en derde appellanteoorgedra is, op hulle, en van hulle kan hierdie plase, op die blote bewering dat hulle dit van dieeerste appellant gekoop het, nie by wyse van vindicatio teruggeëis word nie.

Hierdie punt, wat mej. van den Heever, vir tweede en derde appellante, met sukses voor onsbepleit het, is in die Provinsiale Hof nie deur die advokate wat aldaar vir die partye verskyn het,geopper nie. Ek

1956 (1) SA p497

VAN DEN HEEVER JA

meen dat ons, volgens die voorbeeld van Commissioner for Inland Revenue v Niko, 1940 AD416 op bl. 431, en Estate Maree v Redelinghuis, 1943 AD 547 op bll. 557 - 558, by dietoekenning van koste rekening kan hou met die feit dat die punt waarop die tweede en derdeappellante slaag, een is wat vir die eerste keer in hierdie Hof te berde gebring is. Ons kan ditdoen deur oor die ekstra koste wat in hierdie Hof beloop is deur die toevoeging van die tweedeen derde appellante tot die geding, geen bevel te maak nie. Daardie koste is in alle gevalbetreklik gering, want hoewel in die Provinsiale Afdeling vir die tweede en derde appellanteander advokate as vir die eerste appellant verskyn het, is die drie partye deurgaans deurdieselfde prokureur en in hierdie Hof deur dieselfde advokate verteenwoordig.

Die appèl van die eerste appellant word dus van die hand gewys met koste, en die bevel vandie Provinsiale Hof, in soverre as dit die eksepsie van die eerste appellant (aldaar eersteverweerder) verwerp met koste, bly staan; die appèl van die tweede en derde appellante slaag,met geen bevel omtrent die ekstra koste wat hul toevoeging tot die geding in hierdie Hofveroorsaak het nie, en die bevel van die Provinsiale Hof word, wat hulle betref, verander om telees: eksepsie van die tweede en derde verweerders dat die deklarasie teenoor hulle geenskuldoorsaak openbaar nie, gehandhaaf met koste.

CENTLIVRES, C.J., DE BEER, J.A., and REYNOLDS, J.A., concurred in the above judgment.

VAN DEN HEEVER, J.A.: Ek het die voorreg gehad om die uitspraak van my kollega FAGAN inhierdie saak te lees. Ek kom egter tot 'n ander besluit en wil kortliks - insover dit moontlik is inso 'n gewigtige aangeleentheid - die redes uiteensit waarom ek nie saamstem nie.

Die konklusie van eis word weergegee deur my Broeder FAGAN. Ek wil egter 'n paar sinsnedesdaaruit aanstip. Dit word beweer dat - 'Eiser nooit vrywilliglik die genoemde plase aan eiser'


(bedoel word natuurlik eerste verweerder)

'as 'n vrygeskenk gegee het nie of die bedoeling gehad het om dit te doen nie en dat hy die nooit sou gedoen hetnie indien hy nie so swak en uitgeput, en so geheel-en-al onder die invloed van eerste verweerder was nie.'

Voorts word beweer:

'Uit hoofde van die feite in paragrawe 7 tot 12 hiervan beweer eiser dat genoemde volmagte wat deur homonderteken is, en genoemde transportaktes wat eiendomsreg in die plase aan eerste verweerder sou besorg het,ongeldig en van nul en gener waarde was of is nie, en is eiser steeds nog eienaar van genoemde plase wat nooitwettiglik aan eerste verweerder getransporteer is nie, en waarin eerste verweerder nooit enige geldige reg of titelverkry het nie.'

In die Hof a quo sowel as in die pleidooie in appèl is die saak benader asof eiser se vordering 'naansoek was om restitutio in integrum of, op sy diets, herstel in die vorige stand. Die gedagtevan herstel in die vorige stand om 'n nietige regshandeling uit die weg te ruim kom my absurdvoor. Weliswaar het in Holland ex majore cautela die gebruik ontstaan om ook in die geval vansogenaamde nietige regshandelinge om herstel te vra, maar dit is in die alternatief gedoen'voor so veel des nood sy' (Groeneweg., de Legib. Abrogat. ad C. 2.41; Voet 4.1.13; van derKeessel, Dictata ad Grot. 3.48 et seq.). Herstel teen derde persone met wie 'n eiser geenregsbetrekkinge gehad het nie is ondenkbaar.

1956 (1) SA p498

VAN DEN HEEVER JA

Daardie benadering bewys egter dat daar in ons regsbedeling en regskenbronne heelwat dorrehout is wat uitgelees moet word of oordeelkundig gelees moet word. In die Romeinse reg wasrestitutio in integrum 'n uitvloeisel van romeinse dualisme: die vormelike regshandelinge was,ondanks dit gehaper het aan dié wil om hulle te verrig, geldig jure civile maar kon vernietigword, of lamgelê word, of hulle normale gevolge kon verydel word deur toepassing van diePretoriese Reg. Selfs in die tyd van de Groot nog was herstel 'n 'behulpmiddel' buite die regom, wat verkry word van die hoë owerheid of van 'n hof (b.v. die Hoë Raad) aan wie daardiebevoegdheid opgedra was. (Inleyd. 3.48.5.). Soos uit van der Keessel se aantekeninge blykwas te dien aansien die posisie van 'n eiser verskillend van die van 'n verweerder. InSuid-Afrika het ons geen praetors nie en die hoë owerheid meng hom nie met die regsbedelingin nie. al wat van die leerstuk oorbly is die regsbeginsels wat daarin ontwikkel is. Diekonkurrensie tussen die ou regsmiddels bestaan nie meer nie, nog die Romeinse dualiteit. 'nEiser moet vandag nie meer oorweeg wat die voordeligste regsmiddel gaan wees: herstel in dievorige stand, die Pauliana, rei-vindicatio, of die actio doli. Indien dit aan iemand se wilsuitinggehaper het, ditsy uit hoofde van verskoonbare vrees, dwang, dwaling of minderjarigheid, dan,indien hy die eiser is, verlaat hy hom eenvoudig op daardie bewering om sy vordering te staaf.Is hy die gedaagde, dan werp hy dit as verweermiddel op.

Uit bostaande moet dit reeds blyk dat die verskil tussen nietige en vernietigbare ooreenkomstenie 'n begrip is waarmee ek dweep nie. Vir sekere oogmerke kan daardie begrip nuttig wees,maar om van die hoofde waaronder die indeling plaasgevind het verdere juridiesekonsekwensies af te lei, is myns insiens 'n dwaling.

Indien die wetgewer voorskryf dat 'n sekere ooreenkoms van nul en gener waarde sal wees en


dat hy geen regsgevolge sal hê nie, dan kan natuurlik geen van die kontraktante hom op dieooreenkoms verlaat nie. In die geval van die hinkende kontrakte (pacta claudicantia)daarenteen staan dit die geledeerde party - of die voog van die party wat met die kontraksluitinghandelingsonbevoeg was - vry om op die geldigheid van die kontrak te bestaan. Hierdieongelyke behandeling van partye is te danke of te wyte aan verskillende faktore. Waar ditgehaper het aan handelingsbevoegdheid sê die juriste dat dit die plig is van elkeen wat 'ntweesydige regshandeling aangaan om hom te vergewis van die regstoestand van syteenpartyder. Hy moet homself dus verwyt as hy skade ly omdat hy te dien aansien agtelosigwas. Die oogmerk van handelingsonbevoegdheid is om sekere klasse van persone te beskerm.In die geval van dwang en bedrog kan die slagoffer op die geldigheid van die ooreenkomsaandring eenvoudig uit hoofde van die feit dat die regsorde niemand toelaat nie om syaangegane verpligtinge te ontduik op grond van sy eie bose daad: nemini dolus suus prodessedebet.

In die werk Kontraktereg van de Wet en Yeats (bl. 28) sê die geleerde skrywers:

'Die stelling dat bedrog in party gevalle tot nietigheid lei, moet egter nie te letterlik opgeneem word nie, want selfsin hierdie gevalle word geleer dat die bedrogene, as hy wil, die ooreenkoms in stand kan hou, 'n houding wat niete rym is met die nietigheid van die handeling nie.'

1956 (1) SA p499

VAN DEN HEEVER JA

Dit is om 'n ooreenkoms te beskou as ein Ding an sich wat geen werk kan verrig nie tensy hybestaan. 'n Ooreenkoms is 'n regshandeling waaruit gewoonlik 'n kompleks van regsgevolgevoortvloei. As ons ons nie op die begrip 'ooreenkoms' (wat tog eintlik slegs die daad beskrywewaaruit daardie kompleks van regsgevolge voortvloei) blindstaar nie, maar dink aan wat onswerklik bedoel, nl. aan daardie kompleks van regte en verpligtinge, dan is daar niks vreemdsnie in die gedagte dat 'n ooreenkoms soms slegs ten gunste van een party 'n werklike bestaankan hê. Soos Ulpianus opmerk (D. 19.1.13.29): ex uno latere constat contractus. Omooreenkoms as abstrakte entiteit te beskou wat moet bestaan of nie bestaan nie is 'n gogelingmet beelde. So b.v. sê Papinianus (D. 46.3.95.2): aliquando evenit, ut inanis obligatio . . .confirmetur. In die Romeins-Hollandse reg is hierdie gedagte ook nie vreemd nie, ArntzeniusInstit. Jur. Belg. 3.6.25, merk op dat indien 'n vrou wat onder die maritale mag staan sondermagtiging van haar man 'n ooreenkoms aangaan, dit 'adeo est nullum, ut ambo neque civiliternec naturaliter teneantur'. Desondanks kan die man haar ooreenkoms bekragtig want, sê dieskrywer, die nulliteit moet verstaan word 'ab ipsius parte'.

Die beweerde verskil tussen nietige en vernietigbare ooreenkomste het ek behandel omdat ditmyns insiens van belang is by oorweging van die posisie van tweede en derde appellante. Nahulle keer ek later terug.

In hierdie geval het eiser gekonkludeer op rei-vindicatio op grond daarvan dat sy grond invreemde hand geraak het sonder redelike oorsaak, in casu as gevolg van 'n nietigeregshandeling (Groeneweg. t.a.p.). Hy eis dat sy grond aan hom teruggetransporteer word opdieselfde wyse wat iemand sy grond sou opeis wat deur 'n ongemagtigde persoon aan 'n derdegetransporteer is (vgl. Deutsche Afrika Bank (in Liquidation) v The National Bank of South


Africa Ltd. and Registrar of Deeds, 1923 S.W.A. 19). Die regshandeling is nietig, beweer hy,omdat hy nooit die bedoeling gehad het nie om die plase aan eerste verweerder as 'n geskenkte gee nie en dat hy dit nooit sou gedoen het nie indien hy nie so swak en uitgeput en sogeheel-en-al onder die invloed van eerste verweerder was nie. Die grond waarop hy sy eieregshandeling aankyf is dus nie een van die geykte gronde wat ons reg erken nie. Tensy ditonder een van daardie gronde gebring kan word, soos my kollega FAGAN meen te doen, dankan ek net een vertolking gee aan die konklusie van eis nl. dat eiser hom verlaat op dieEngelse leerstuk van 'undue influence' om sy regshandelinge te ontsenu. Of daardie leerstuk inons reg geresipieer is, is 'n vraag wat ek later behandel.

Die geleerde Regter a quo was van mening dat afgesien van die bekende gronde waarop 'nregshandeling ongedaan gemaak kan word, nl. minderjarigheid, bedrog, vrees, verskoonlikevergissing en afwesigheid, die Hof 'n diskresie het om dit te doen op ander gronde vanbillikheid. Hiermee kan ek nie akkoord gaan nie. In ons regskenbronne vind ek geenondersteuning vir bedoelde diskresie nie. Van der Linden K.H.B., 1.18.10, sê dat hersteltoegestaan kan word

'mits daartoe wettige redenen dienen, die in 't recht zich bepalen tot vreeze of geweld - bedrog - minderjarigheid -afwezigheid - verschoonlyke vergissing - benadeeling

1956 (1) SA p500

VAN DEN HEEVER JA

over de helft - en verder alle zulke redenen van billikheid, volgens welke de handeling niet behoort te blyvenbestaan'.

Mens moet onthou dat die outeur net soos de Groot hier nie uitsluitelik oor verbintenisse uitooreenkoms handel nie, maar oor verbintenisse in die algemeen, b.v. 'uit pleits-accoorden ensententiën', herstel van eensydige handelinge soos die aanvaarding van 'n erfenis en wat diesmeer sy. Al ons skrywers verkondig in woorde wat min of meer met die van van der Lindenooreenkom so 'n algemene bevoegdheid: 'om alle andere redelÿke oorsaken de welke alhier telang souden vallen te verhalen' (van Leeuwen, R.H.R., 4.42); 'alderhande rechtveerdigeoorsaken' (Huber, H.R., 4.41.5). Soos Huber egter t.a.p. beduie is hierdie algemene grond nieiets nuuts nie; dit is slegs 'n weergawe van die clausula generalis Praetoris. Daardie klousulelaat egter nie die toepassing van aequitas cerebrina toe nie. Soos Voet opmerk moet daarsteeds 'n justa causa restitutionis wees (4.1.26). Soos Glück opmerk, Pandecten, 4.6.472 infine, is die inslag van daardie klousule baie beperk en

'Herstel ex clausula praetoris generali vind nooit plaas nie in 'n geval waarby 'n bepaalde oorsaak vir herstel diewettige vereistes ontbreek.'

Op ooreenkomste het daardie klousule nie betrekking nie. Dit het betrekking op herstel vanverjaring, suiwering van defout, heropening van 'n verlore geding, aktes van dading ens.(Glück, loc. cit.). Huber stel drie vereistes vir die uitoefening van regsmag ingevolge dieclausula generalis: daar moes dwaling gewees het omtrent die feit waarvan herstel verlangword; daar moes 'n dadelike en kragtige oorsaak buiten ons self gewees het wat tot die feitaanleiding gegee het en derdens daar moes 'n oorsaak gewees het wat nie afgekeur word nieby die ander redes vir restitusie, maar van hulle verskil. Daeliks verleen ons howe 'herstel' van


prosesregtelike ongerief of onmag veroorsaak deur versuim, dwaling of verskoonbareomstandighede: 'n gedingvoerende party word toegelaat om na die bepaalde termyn appèl aante teken, verweer aan te teken, 'n saak te heropen en wat dies meer sy. Waar aansoek gedoenword vir tegemoetkoming van die kant van die regter, speel regterlike goeddunk natuurlik 'ngroot rol. Indien die regter ingryp in die prosesorde met sy interlokutore bevele dan is diegeding nog res integra en kan die gedingvoerende party nog tot sy goeie reg kom. Dit is egter'n ander saak waar die regter 'n inbreuk maak op die regsorde en die regte wat uit ooreenkomsvloei. Indien hy 'n regshandeling kan verydel sodra sy subjektiewe billikheidsgevoel ditveroordeel, sou daar geen regsekerheid wees nie. In die voorwoord tot sy uitgawe van de Grootse Inleiding van 1767 sê Schorer dat 'n regter wat volgens sy gesonde verstand, na goeddunken sonder regsreëls kan oordeel meer te vrese is as honde en slange. Daarmee is ek ditroerend eens.

Voet se stelling in Comment, 4.2.11 in fine is nie tersake nie. In daardie titel behandel Voetmetus, vrees. Hy sê mens kan nie jou kontraktuele verpligtings ontduik nie net omdat jy beweerdat jy ingeskugter was deur jou teenpartyder, wat 'n hoogwaardigheidsbekleër was. Dan komdie teenstelling: verkoop, skenking of dading moet vernietig word, indien hulle tot stand gekomhet as gevolg van druk uitgeoefen deur 'n amptenaar wat 'n magsposisie beklee et perpotentiam extortae sunt,

1956 (1) SA p501

VAN DEN HEEVER JA

d.w.s. en deur middel van daardie mag afgepers is. Dat Voet hier direkte vreesaanjaging in dieoog had en geen benewelde begrip nie staan buite twyfel, want hy beroep hom op C. 2.20 (19),De his quae vi metusve causa gesta sunt, 11 en 12. Lex 12 lui:

'Venditiones dationes transactiones, quae per potentiam extortae sunt, praecipimus infirmari,'

d.w.s.

'Ons verorden dat koopkontrakte, skenkinge en aktes van dading wat deur magsmisbruik afgepers is vernietigword.'

Impressio beteken dwang; Brissonius sê (s.h.v.) 'pro concussione' en gee sinsnedes op waarindie woord sinoniem is met 'terror' en 'vis'. Lex 11 is nie minder duidelik nie. Daar kan impressioonmoontlik 'undue influence' beteken. Dit kan as volg vertaal word:

'Indien iemand deur afpersing (omdat hy 'n ander vrees wat tenminste 'n laere ampsposisie beklee) sy eiendomin die provinsie of plek waar daardie amp vervul word lewer ingevolge 'n koopkontrak, moet die gekoopte dingteruggegee word en kan die verkoper desondanks die geld behou. Dieselfde straf tref so 'n persoon wat dienaam van sy vrou misbruik en tog self buit verkry.'

Hier het ons onversluierde afpersing. Die geledeerde behou die koopprys en kry sy eiendomterug as straf van die ampsbekleër wat sy mag misbruik. Die reël geld ook nie deurgaans nie,maar slegs indien die afpersing geskied binne die magsfeer van die vreesaanjaer; dit geld ooknie ten aansien van elke vreesaanjaer nie, maar slegs teen een wat met 'n sekere mate vangesag beklee is.


In die onderhawige saak word daar van vreesaanjaging nie gerep nie. Weliswaar beweer eiserin sy konklusie dat hy

'aan eerste verweerder herhaaldelik gesê het dat hy, eiser, bevrees was dat indien hy nie van sy siekbed herstelnie, daar niemand sou wees om sy boerdery te behartig . . . ens.'

So 'n subjektiewe vrees wat in eie gemoed ontstaan is nie tersake nie. Op sy hoogste kan dit 'nmotief wees waarom eiser die regshandeling aangegaan het; die oorsaak van die handeling injuridiese sin kan dit nie wees nie.

Voet het m.i. afdoende bewys dat die constitusies in die Codex wat oor die verhouding tussenarts en pasiënt handel vandag nie meer van toepassing is nie. In daardie constitusies gaan ditoor vrees en dwang gepaard met bedrog. Van soiets word in die konklusie van eis nie gerepnie.

Die vraag is dan of eiser se bewerings 'n aantyging van dolus soos dit in dieRomeins-Hollandse reg verstaan word inhou.

Ek wil grif toegee dat die woorde dolus en bedrog nie dieselfde veld dek nie. Dolus kan betekendie opset wat die dader het wat 'n misdaad pleeg. Soos Savigny aanstip (System des r. R. 3sec. 115) beteken die woord in die prosesreg soms 'n onredelike hardnekkigheid ten aansienwaarvan geen verwyt origens die betrokke persoon tref nie (D. 44.4.2.5). Indien ons egter vandolus praat wat wilsverklarings ongeldig maak dan het ons in gedagte slegs doelbewusteverwekking van dwaling waardeur die dwalende tot die wilsverklaring beweeg word.

'In hierdie verband beteken dolus vervalsing van die waarheid en het dieselfde betekenis as fraus (D. 4.2.1.2;2.14.7.9.10; 18.1.43.2)'

- dus niks anders nie as ons dietse bedrog. In die sin word die woord gebesig in die digestetitelde dolo malo. In die eerste fragment reeds stel Ulpianus dit dat die praetor hierdieregsvordering ingestel het sodat die malitia van bedrieërs hulle nie tot voordeel strek nie. Malitiatog beteken

1956 (1) SA p502

VAN DEN HEEVER JA

boosheid, arglis, skelmery, verraderlikheid. In daardie fragment (D. 4.3.1) sê Ulpianus:

'Hoc edicto praetor adversus varios et dolosos, qui aliis offuerunt calliditate quaedam, subvenit, ne vel illis malitiasua sit luciosa vel istis simplicitas damnosa.'

Ek meen die korrekte vertaling daarvan is:

'In hierdie (gedeelte van die) edik verleen die praetor hulp teen bedriegelike en skelmagtige mense wat anderedeur hulle sluheid skade aangedoen het, opdat eersgenoemde nie voordeel uit hulle boosheid trek nie enlaasgenoemde geen nadeel sal ly nie as gevolg van hulle eenvoudigheid.'

Die woord varius het daar dieselfde betekenis as in die vers van Vergilius 'Varium et mutabilesemper femina.' Dirksen in sy Manuale gee die betekenis as: qui simulate agit.


Hier kan die beroemde woordbepaling van Labeo ook geen uitkoms gee nie. Hy sê (D 4.3.1.2) -

'Dolum malum esse omnem calliditatem fallaciam machinationem ad circumveniendum fallendum decipiendumalterum adhibitam.'

Hulot vertaal dit as:

'On entend par ce mot tout espêce de ruse, de tromperie, de manoeuvre employée pour surprendre, abuser,tromper quelqu' un.'

My kom dit voor as 'n korrekte vertaling. Dit stel voorop 'n bedriegelike, afkeurenswaardige enwegwerpelike daad van die beklaagde wat hy gedoen het met die opset om 'n ander te bedriegof tot sy nadeel om die tuin te lei.

Om Labeo se woordbepaling so te vertolk dat dit enigiets dek wat ons billikheidsgevoel skok isonwetenskaplik. Billikheidsgevoel is erg rekbaar. Dit is nie iets vreemd nie in Suid-Afrika datregsgeleerdes 'n blote skenking, waar geen teenprestasie beding word nie (wat trouens diehandeling uit skenking sou uitskakel), as 'n gelofte sonder redelike oorsaak en gevolgelikonafdwingbaar beskou het. So 'n losse of vae begrip van wat dolus beteken kon Labeo nooitgehuldig het nie. Die praetor het afgekondig:

'Indien daar beweer word dat iets op bedriegelike wyse gedoen is, indien daar geen ander regsmiddel beskikbaaris nie en indien dit blyk dat daar regtens oorsaak is om in te tree, sal ek 'n regsvordering verleen.'

(D.4.3.1.1.).

Dolus was infamerend. Gevolgelik is die regsmiddel nie ligtelik toegestaan nie. Vir dieselfderede was die verjaringstermyn besonder kort. Indien daar 'n ander, minder drastiese regsmiddelbeskikbaar was kon 'n eiser hom nie op dolus verlaat nie. Dit lê dus voor die hand dat Labeoelke denkbeeldige onegaliteit nie as dolus kon beskou het nie. Ons kommentators het diewoordbepaling van Labeo aanvaar maar, goeie romaniste soos hulle was, daar geensplinternuwe betekenis aan gaan gee nie. As die begrip 'undue influence' onder die vlag doluskon geseil het is dit verbasend dat in al die kenbronne van Romeinse en Romeins-Hollandsereg, wat so ryk is aan kasuïstiek, daar hoegenaamd geen weerklank daarvan gevind kan wordnie.

Laat ons nou die bewerings in die konklusie van eis vervat op die keper beskou. Die eiserbeweer dat toe hy die volmagte geteken het om die grond te transporteer, hy 'n bejaarde manwas van 73, ernstig siek en liggaamlik, geestelik en verstandelik swak en uitgeput. Dit word niebeweer dat hy onder kuratele gestaan het nie, nog dat hy nie by sy volle verstand was of niegeweet het wat hy doen nie. Dat seniliteit 'n nuwe status of regstoestand skep is vir my niebegryplik nie. As eiser kon

1956 (1) SA p503

VAN DEN HEEVER JA

beweer dat hy nie wis wat hy doen nie dan was die saak in orde.

Voorts word beweer dat eerste verweerder destyds opgetree het as eiser se geneesheer enraadgewer. Met die verhouding tussen pasiënt en arts het ek reeds gehandel. Dit word nie


beweer dat eerste verweerder loon ontvang het vir sy raad nie of dat hy anders dan as vriendraad gegee het. Daar bestaan besondere verhoudings tussen kliënt en sy regsgeleerderaadsman; daardie verhoudings berus op mandaat. Maar van so iets word daar in die konklusienie gerep nie.

Eiser het geen kinders gehad aan wie hy die plase kon nalaat nie. Hy was bevrees dat indienhy te sterwe kom daar niemand sou wees om sy boerdery te behartig nie in belang van syeggenote en volk. Eerste verweerder het eieser toe aangeraai om die plase aan hom oor te drasodat hy die boerdery kon behartig in belang van bedoelde persone. Hier word dus 'n skenkingsub modo beweer - wat de Groot 'n 'opdat' noem. Dat so 'n modus - tensy dit bedag is slegs tengunste van die donataris - afdwingbaar is behoef geen betoog nie. Dat die skenking, indien diebedoeling was dat die donataris persoonlik geen voordeel daaruit sou trek nie, herroepelik isvoor dit aanvaar word deur die vrou en die volk behoef ook geen betoog nie. Daardiebeweringe word egter nie gemaak nie en die hele saak is oor 'n ander boeg gegooi.

Indien die skenking 'n voorwaardelike was - ditsy onderhewig aan 'n uitdruklike voorwaarde of'n conditio juris - met die oogmerk dat dit sou verval indien die eiser van sy siekbed sou herstel,dan is die skenking denkbaar herroepelik uit hoofde van die beginsels wat van toepassing is op'n skenking mortis causa of die beginsels wat ten grondslag lê van die condictiones datorum,b.v. causa finita. Die onderleg vir sulke regsmiddels ontbreek egter in die konklusie.

Weliswaar bevat para. 12 van die konklusie 'n bewering dat die

'eerste verweerder op onbehoorlike wyse en onwettiglik . . . vir eiser beïnvloed het'.

Afgesien van die Engelse begrip is dit vir my 'n splinternuwe grond om 'n regshandeling aan tekyf. Tensy ons heeltemaal arbitrêr hierdie grond tot transaksies tussen mense wat tot mekaar insekere verhoudings staan wil bepaal, weet ek nie hoe dit binne redelike grense gehou kan wordnie. Om van 'n ander wat by sy volle positiewe is 'n guns te vra is tog nie vermaledeid nie. 'nMakelaar wat buitengewone invloed het op sy handelingsbevoegde maar sieklike kliënt dring byhom aan om sekere aandele te koop; 'n ouderling dring by 'n siekerige rykaard aan om 'ndankoffer te gee aan die kerk en stel in vooruitsig skatte wat teen mot en roes bestaand is; 'nneef wat 'n besonder knap verkoopsagent is en tewens die gunsteling van sy oom praatdaardie oom - 'n bejaarde en siekerige boer, maar sonder enige beperking van syhandelingsbevoegdheid - om om 'n trekker te koop; moet in al hierdie gevalle die regshandelingwat op sulke beïnvloeding volg vatbaar wees vir vernietiging? Vra is vry en om 'n ander tot joueie voordeel te oortuig is ook geen sedelike vergryp nie. Sonder kwetsing van die algemeenerkende sedenorme wat in hierdie verband in ons regstelsel behoorlik afgebaken is, kan daargeen sprake van dolus wees nie. Die vaë begrip van 'undue influence' is aan ons regwildvreemd. Gevolgelik is gronde soos b.v. metus reverentialis nie voldoende om 'nregshandeling te besydig nie (Voet 4.2.11).

1956 (1) SA p504

VAN DEN HEEVER JA

Die vraag ontstaan dan in hoeverre is die leerstuk van 'undue influence' in ons reg geresipieer.In Katzenellenbogen v Katzenellenbogen and Joseph, 1947 (2) SA 528 at p. 540 (W), het


REGTER MILLIN gesê:

'The English equity doctrine of the voidability of contracts for undue influence has been received in South Africaas fully consistent with the principles of the Roman-Dutch law.'

Daardie bewering steun op The Law of Contract van SIR JOHN WESSELS (para. 1208) waardie geleerde skrywer opmerk:

'The South African Courts have allowed contracts to be rescinded where it has appeared to them that theconsent of one of the contracting parties was not quite free, by had been influenced by the conduct of the othercontracting party (Mostert v South African Association and Others, 1868 Buch. 286; Morkel v Bain (1872) 2 R.81).

Now the term 'undue influence' is known neither to the Roman law nor to the Law of Holland, it has beenborrowed by the South African Courts from English Equity Jurisprudence. The doctrine of rescission on accountof undue influence as recognised by the English Equity Courts has frequently been applied by the South AfricanCourts.'

Wat 'not quite free' beteken laat ek oor aan diegenes wat vertroud is met die geskilpunte tussendie Remonstranten en Contra-Remonstranten. Ek moet egter konstateer dat ek geen logieseverklaring kan gee nie waarom iemand wat te ligtelik geswig het vir 'n werklike mate van dwanghom nie op die onvryheid van sy wil kan beroep nie, terwyl iemand wie se wil as gevolg van'undue influence' 'not quite free' was wel begunstig word.

Hier het ons 'n verskynsel wat in ons jurisprudensie maar al te dikwels voorkom. 'nRomeins-Hollandse regsreël word met sy Engelse ewenknie vergelyk; met welgevalle, indiennie met vreugde nie, word gekonstateer dat daar geen verskil is nie en dan staan die deur wydoop vir die resepsie van Engelse reg. Gewag is gemaak van die feit dat ons 'n lewenderegstelsel het wat vatbaar is vir ontwikkeling. Ek wil egter daarop attent maak dat geleidelikeaanpassing aan nuwe omstandighede en probleme 'n soort van groei is wat tot krag lei;onbeheerde groei daarenteen lei tot boosaardige gewasse en ontbinding.

Dit is dienstig om die beslissings wat SIR JOHN WESSELS in gedagte gehad het na te slaan.In Mostert v SA Association and Others, 1868 Buch. 286, word van 'undue influence' nie gerepnie. Mostert was verweerder in 'n saak waarin vonnis by provisie gevra is vir rente op 'nverbandskuld. Hy het geen aanstaltes gemaak om die saak te verdedig nie maar het diedagvaarding in sy sak rondgedra tot die môre van die komparisiedag. Die gedagte dat sy naamin die Hof uitgeroep sal word het hom met vrees en afsku vervul. Sy vrees het hy toe aan dieonderbalju bekend gemaak wie toe die raad gee 'Why don't you confess?' Hy is toe saam metdie onderbalju na eiser se prokureurs waar hy 'n volmag geteken het om toe te stem dat vonnisteen hom verleen word. 'n Advokaat het namens hom verskyn en ingestem dat vonnis teen homverleen word.

In 'n latere geding het die Hof beslis dat daardie volmag en die daarop verleende vonnis nietigis. Die ratio decidendi is bra duister. In sy uitspraak merk HOOFREGTER BELL op:

'Mostert never had an opportunity of going to another attorney',

en dit nadat hy gedurende die dies induciae die dagvaarding in sy sak rondgedra het.


1956 (1) SA p505

VAN DEN HEEVER JA

'In fact, as the counsel for defendants put it, he came into Court not to contest any right, but to confess, to savehis name being called in Court. In the language of Voet (42.2.3) he acted 'per fervorem quendam praecipitatum'.He never considered his rights, but rushed into Court to save the calling of his name.'

Die verwysing na Voet is 'n dwaling. In Comment. 42.2 behandel Voet bekentenisse, geregteliksowel as buitengeregtelike. Al wat hy sê is dat 'n bekentenis uit vrye wil moet geskied. Uitlatingsgemaak as gevolg van dwang, vrees of marteling kan nie as bekentenisse geld nie, nec perfervorem quendam praecipitatum, aut calorem iracundiae, d.w.s. 'nog uitlatings wat hy maakterwyl hy deur een of ander driftigheid meegesleep word of in woede.' Voet sê dus niks meernie dan dat slegs 'n ernstige, bedoelde bekentenis as ware bekentenis kan geld.

Mostert het ook nie die prokureur van sy teenpartyder as sy prokureur gaan raadpleeg nie. Ditsou tog onsinnig wees om te beweer dat as hy daardie prokureur gaan betaal het, of met hom'n vergelyk getref het, sy handeling 'n nulliteit sou gewees het. Dit wil deurskemer dat diewerklike ratio decidendi was dat Mostert deur sy moeder uitgebuit is, wat toe glad nie ter sakewas nie.

Hoe gouer ons hierdie beslissing as 'n stut van gesag uit ons jurisprudensie skakel, hoe betervir ons regsbedeling. As dit wel steun verleen aan die Engelse 'undue influence' dan bewys dittot watter absurditeit daardie leerstuk lei.

Morkel v Bain, 2 Roscoe 81, het met 'undue influence' niks te make nie. 'n Notaris het 'nongeletterde persoon 'n kontrak laat teken in 'n vreemde taal opgestel sonder om die inhoudbehoorlik vir hom te verduidelik. Die beslissing gaan oor die pligte van 'n notaris. Blykbaar wasdit 'n geval van dwaling.

In Yates v Estate Yates, 20 S.C. 35 op bl. 37 het HOOFREGTER DE VILLIERS opgemerk:

'I quite agree with Mr. Schreiner's contention, that if there had at the time' (toe 'n kontrak aangegaan is)

'been a recognised fiduciary relation between them, it would have been the duty of the plaintiff, before enteringinto any contract with her for his own benefit, to see that she obtained independent advice.'

Volgens die hofverslag het die pleidooie slegs oor die feite gegaan. Die gesiteerde uittreksel is'n obiter dictum en die saak is op feite beslis.

In Stride v Wepener, 1903 T.H. 383 op bl. 386, was die bewering o.a. dat 'n vrou 'n volmag om'n verband te passeer geteken het

'at the instance and under the directions of her deceased husband, without the same having been explained toher and without understanding the meaning and effect thereof.'

In sy uitspraak het REGTER BRISTOWE gesê:

'Now it is not necessary for me to decide whether, if this had been a case of a gift by the plaintiff to her husband,she would have been entitled to set it aside on the ground of undue influence. It may be that she might havebeen so entitled . . .'


In Armitage's Trustees v Allison, 1911 NPD 88, het 'n prokureur sy kliënte aangeraai om 'nverband oor te neem waarin hy 'n belang gehad het. Na 'n oorsig oor Engelse jurisprudensiehet REGTER-PRESIDENT DOVE-WILSON as volg besluit:

'On a consideration, therefore, of the English cases to which we have referred, and of the opinion of DEVILLIERS, C.J., in Yates, we think the law applicable to the present case may fairly be taken as that laid down bySTIRLING and COZENS-HARDY, L.JJ., in Wright v Carter.'

Hier het ons die verskynsel waarna ek verwys het. Die geleerde REGTER-PRESIDENT

1956 (1) SA p506

VAN DEN HEEVER JA

het voortgegaan en gesê:

'We are of opinion that defendant made a full disclosure of the material facts attaching to the proposedinvestment; but in the absence of competent independent advice much more than this would be necessary toconvince the Court that the transaction was perfectly fair. In the words of LORD ELDON, the defendant mustshow that no industry he was bound to exert would have got a better bargain and that he gave the trustees allreasonable advice against himself which he would have given against a third person.'

Hierdie stelling skok my sin vir billikheid. Manne wat ten volle handelingsbevoeg is gaan 'nooreenkoms aan ten aansien van 'n aangeleentheid waarvan die prokureur volle besonderhedeverskaf. Daar was dus hoegenaamd geen verdonkermaning nie. Toe hulle verwagtings egterverydel is, is die prokureur aanspreeklik verklaar net omdat hy hulle prokureur was. Nergens inons regspraak kan ek steun vind vir die stelling nie.

In Armstrong v Magid and Another, 1937 AD 260, het die Hof aangeneem dat 'undue influence''n ooreenkoms vernietigbaar maak. Geen argument te dien aansien is gelewer nie.APPÈLREGTER DE VILLIERS sê (bl. 273):

'It is admitted, and it seems clear law that a contract induced by undue influence is on the same footing as acontract induced by a fraudulent misrepresentation.'

Op die keper beskou kan dit dus nie gesê word nie dat daardie leerstuk foro contradictoriogeresipieer is. Op sy hoogste het ons tot op 1937 'n paar neutrale sake, 'n paar onoorwoë enondeurdagte obiter dicta en een of twee regsdwalings. Die Engelse leerstuk is daarna wel hieren daar ingeënt maar dit is nie met so 'n landswye en algemene instemming aanvaar nie datmens van resepsie kan praat.

Gesteld egter dat ek van mening was dat die leerstuk van 'undue influence' wel in ons reggeresipieer is of dat dit op die begrip dolus ingeënt kan word, dan sou ek nie met my kollegasaamstem nie dat 'n verskil gemaak moet word tussen die drie appellante. Indien dolus hier 'nrol gespeel het dan was dit dolus causam dans. Die verskil wat die ouëre skrywers maaktussen bonae fidei en stricti juris kontrakte is vandag net van historiese belang. Die feit dat 'nregsvordering weens dwang in rem scripto is en die weens dolus in personam, is 'ntoevalligheid van die Romeinse prosesreg. Glück (2 Buch. 14 Tit. para. 296, mihi Band 4 bl.139) verlaat hom o.a. op Voet (4.3.3 en 6.1.14) en besluit:

'Ich finde demnach nicht das mindeste Bedenken, denen beyzutreten, welche dem betrogenen Verkäufer die


Eigenthumsklage gegen den dritten Besitzer seiner Sache gestatten.'

Hetwelk overgezet z˜nde beteken:

'Gevolgelik het ek nie die minste huiwering nie om my te skaar by daardie outeurs, wat die bedroë verkoper diereg inruim om sy eiendom van 'n derde besitter te vindiseer.'

Die redenasie wat hom tot daardie besluit laat geraak lyk vir my onweerlegbaar tensy mens diegedagtegang vertroebel deur insleping van antedeluviaanse fossiele.

Ek sê egter dat vir my uit die konklusie van eis geen dolus in Romeins-Hollandse sin blyk nie.Die Engelse gemaskerde of bemantelde begrip wat hom hier as dolus wil voordoen erken eknie.

Volgens my oordeel moes die eksepsie geslaag het met die koste en behoort hierdie appèl teslaag met die koste.

Appellants' Attorney: E. G. Cooper, Bloemfontein. Respondent's Attorneys: Wiley & van derPost, Bloemfontein.

1956 (1) SA p507

preller and others v jordaan 1956 (1) sa 483 (a)learning.ufs.ac.za/kon214_off/resources/1...

Documents