priručnik organske proizvodnje

7/30/2019 Prirunik Organske proizvodnje

1/126

PRIRUNIK ZAORGANSKU

PROIZVODNJU

za pojoprivrdn proizvoa


2/126


3/126

PRIRUNIK ZAORGANSKU

PROIZVODNJUza pojoprivrdn proizvoa

Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)

Urednici:

Nataa Mirecki, Thomas Wehinger i Mark Jakli

FAO konsultanti


4/126

PRIRUNIK ZA ORGANSKU PROIZVODNJU


5/126

DISclAImeRS

Te designations employed and the presentation o material in this inormationproduct do not imply the expression o any opinion whatsoever on the part o theFood and Agriculture Organization o the United Nations (FAO) concerningthe legal or development status o any country, territory, city or area or o itsauthorities, or concerning the delimitation o its rontiers or boundaries. Temention o specic companies or products o manuacturers, whether or notthese have been patented, does not imply that these have been endorsed or

recommended by FAO in preerence to others o a similar nature that are notmentioned.

Te views expressed in this inormation product are those o the author(s) anddo not necessarily reect the views o FAO.

ISBN 978-9940-606-01-5

All rights reserved. FAO encourages the reproduction and dissemination o material in this inormationproduct. Non-commercial uses will be authorized ree o charge, upon request. Reproduction orresale or other commercial purposes, including educational purposes, may incur ees. Applications orpermission to reproduce or disseminate FAO copyright materials, and all queries concerning rights andlicences, should be addressed by e-mail to [email protected] or to the Chie, Publishing Policy and

Support Branch, Ofce o Knowledge Exchange, Research and Extension, FAO, Viale delle erme diCaracalla, 00153 Rome, Italy.


6/126

Izdava: Biotehniki akultet Podgorica

Autori/ke: Nataa Mirecki, Biotehniki fakultet, Podgorica, Crna Gora omas Wehinger, FAO consultant Polonca Repi, Institut za kontrolu i sertikaciju, Maribor, Slovenija Mark Jakli, nezavisni konsultant, Ljubljana, Slovenija Vukota Stanii, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji Svetlana Bubanja, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji

Danijela Zuber Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji Branko etkovi, Savjetodavna sluba u biljnoj proizvodnji Gojko Babovi, Sluba za selekciju stoke Sonja Baovi, Sluba za selekciju stoke Sreten Bijeli, Sluba za selekciju stoke Sanja Petrovi, Sluba za selekciju stoke

Tehniki savjeti: Pilar Santacoloma, AGSF-FAO

Lektura i korektura: doc. dr Ljiljana Pajovi-DujoviDizajn i priprema za tampu: Expeditio, Kotortampa: Biro Konto, IgaloTira: 800

Podgorica 2011.

Prirunik je pripremljen u okviru projekta TCP/MNE/3201: Organskapoljoprivreda u Crnoj Gori: Zajednika podrka malim proizvoaima uorganskoj poljoprivredi.

Prirunik za organsku proizvodnju - za pojoprivrdn proizvoa


7/126

1 Uvod Prinipi i sandardi organsk pojoprivrd

Introduction - Te Principles and Standards o OA

2 Djubrnj u organskoj pojoprivrdi

Fertilization and Fertilizers in OA

3 Podord u organskoj pojoprivrdiCrop Rotation

4 Zaia bija u organskoj pojoprivrdi

Plant protection

5 Proizvodnja hran za ishranu sok u organskoj pojoprivrdi

Production o Feed

6 Organska pojoprivrda u soarsvuAnimal Husbandry

7 Prrada

Milk Processing

8 Konroa i srifikaija u organskoj pojoprivrdi

Control and Certication System

9 ekonoija organsk proizvodnjEconomics o OA

10 Udrunja pojoprivrdnih proizvoaa

Association o Organic Producers

11 marking i rzis

Market and Marketing of the Organic Products

ZakjuiConclusions

Sadraj

08

14

24

32

38

46

62

84

94

114

118

122


8/126


UVOD PRINcIPI I StANDARDIORGANSKe POlJOPRIVReDe

Uv

od

Posljednjih 10 godina u pojedinim zemljama Zapadne Evropeorganska poljoprivreda se razvila uz godinji rast do 10%.Crna Gora ima odline uslove za razvoj kvalitetne, zdravstveno-

bezbjedne, sertikovane organske hrane.Organska proizvodnja je zakonski regulisana proizvodnja kojaukljuuje kontrolu i sertikaciju proizvodnje i proizvoda (kontrola odnjive do trpeze).

ciljevied

ukaije Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na

sljedea pitanja:

- ta je organska poljoprivreda?- Koja su nacionalna i internacionalna pravila i standardi u organskojproizvodnji?

- Koji su ciljevi i principi organske proizvodnje?

S

adraj Organski standardi

Cilj i principi organske proizvodnje

Organska poljoprivreda u Crnoj Gori

Preporuena

literatura

Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monograja,Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A GlobalPerspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishing

entry


9/126

Danas se organska poljoprivreda u svijetu razvija brzim koracima kaoreakcija na sve izraeniju naruenu ivotnu sredinu, pogoranje kvalitetahrane i sve veeg ugroavanja zdravlja ljudi.

Organska poljoprivreda je kod nas mlada grana poljoprivrede i njeniproizvodi su novina na domaem tritu.

Crna Gora ima odline preduslove za razvoj kvalitetne, zdravstveno-bezbjedne, organski sertikovane hrane, pa je stoga potrebno raditi naedukaciji svih aktera organske poljoprivrede: savjetodavaca, proizvoaa,

potroaa i drugih.

Organska proizvodnja je zakonski regulisana proizvodnja koja ukljuujekontrolu i sertikaciju proizvodnje i proizvoda (kontrola od njive dotrpeze), a takoe kontinuiran i nimalo jednostavan proces.

Iz navedenih razloga javlja se potreba za izradom broure koja e nadamo se,

pruiti neophodne informacije i pomo naim proizvoaima farmerimakoji su u namjeri da se bave, ili se ve bave organskom proizvodnjom.

a j organska pojoprivrda?Organsku poljoprivredu najbolje moemo denisati kroz njen cilj, a to jeproizvodnja zdravstveno bezbjedne, kvalitetne hrane na ekoloki odrivnain. Cilj organske poljoprivrede je da unaprijedi zdravlje i produktivnost

uzajamno zavisnih zajednica, ivota zemljita, biljaka, ivotinja i ljudi.

to znai: korienje prirodnih resursa na odriv nain (ouvati i ostaviti prirodne

resurse narednim generacijama); razvoj organske poljoprivrede uz ouvanje ekosistema; odravanje i poveanje plodnosti zemljita;

smanjenje svih oblika zagaenja.

9


10/126


Vano j ouvai zdravo ovjkovo ivono okrunj!!!Organska poljoprivreda je odriva

poljoprivreda metodama organske

proizvodnje prirodi se vraa ono to se odnje uzme.

Sastavni dio sistema odrive poljoprivredeje organska poljoprivreda. Osnovnekomponente sistema organske proizvodnjesu izbjegavanje upotrebe vjetakih materija

u proizvodnji i promovisanje iskljuivoprirodnih materija koje se koriste kao ubriva, pesticidi ili aditivi u proizvodnji ipreradi hrane.

Koji su osnovni usovi za zasnivanj organsk pojoprivrd? prostorna izolacija zemljinih parcela, stoarskih farmi i preraivakih

pogona od moguih izvora zagaenja;

poljoprivredno zemljite iji je sadraj tetnih materija ispodmaksimalno propisanih dozvoljenih koliina (zemljite iji jesadraj tekih metala i drugih kontaminenata do 50% od propisanemaksimalno dozvoljene koliine za konvencionalnu proizvodnju);

propisani kvalitet vode za navodnjavanje; usklaen razvoj biljne i stoarske proizvodnje.

Prdnosi zao organska pojoprivrda?

1. Odriva poljoprivreda

smanjuje sve oblike zagaenja; koristi prirodne resurse na odriv nain; uva agroekosistem; odrava i uveava dugoronu plodnost zemljita; uva autohtone sorte; ima zaokruen proces biljne i stoarske proizvodnje.

10


11/126

2. Benefcije za armere

subvencije (Ministarstvo poljoprivrede Crne Gore, razni projektiusmjereni na razvoj organskog sektora);

mogua vea cijena proizvoda (regulie trite, a bitno utie ukolikopostoji povjerenje na relaciji potroa -organski farmer);

besplatne usluge kontrole i sertikacije(Nacionalnog sertikacionog tijelaMonteorganica za proizvoae u CrnojGori);

bolji standard proizvoaa.

3. Razvoj ruralnog (seoskog) podruja i smanjenjenegativnih demograskih trendova (odlazak mladih ljudisa sela u gradove)

4. Vea garancija da su proizvodi kvalitetniji i zdravstvenobezbjedniji

sertikovan proizvod povjerenje kod potroaa; ouvanje ljudskog zdravlja; bolji ukus proizvoda.

Koji su ndosai organsk proizvodnj? vee angaovanje proizvoaa; neinformisanost i nedostatak strunog

znanja; manji prinos, u nekim situacijama; nedostatak inputa za organsku proizvodnju (sredstava za zatitu,

ubriva, supstrata, sjemensko/sadnog materijala na domaemtritu);

loa infrastruktura i udaljenost od gradskog trita;

11


12/126


vea cijena proizvoda iz organske poljoprivrede manja kupovna mopotroaa.

Proizvod dobijn na radiionaan nain NIJe proizvod iz organskpojoprivrd.

Proizvod iz organske poljoprivrede je:- denisan;- kontrolisan;- sertikovan.

Proizvod organske poljoprivrede je organski proizvod samo ako posjedujeserikat izdat od strane ovlaenog pravnog lica sertikacionog tijela, koji

je znak da je cjelokupni proizvodni proces/proizvod sproveden i kontrolisan(proizvodnja, prerada, pakovanje, skladitenje i deklarisanje) na nain kojipropisuju Zakon i pratei pravilnici o organskoj poljoprivredi.

Koji su prinipi organsk pojoprivrd?

1. Princip zdravlja

Kroz organsku poljoprivredu proizvoa treba da odri i pobolja sopstvenoi zdravlje potroaa, zemljita, biljaka i ivotinja, kao i planete u cjelini.

Zdravlje biljaka se odrava preventivnim mjerama: izborom vrste i sorte,

plodoredom, mehanikim i biolokim mjerama borbe protiv bolesti itetoina.

Zdravlje ivotinja se odrava tako tose metodama uzgoja podstieprirodniimunitet (ishrana, pristup slobodnimpovrinama i panjacima, izbor vrsta i rasa,

higijenski uslovi u objektima i sl.).

12


13/126

2. Princip ekologije

Sav otpad i nus-proizvodi treba da se recikliraju ili kompostiraju (osimzaraenih biljnih djelova, industrijskog i otpada koji nije organskogporijekla).

Proizvodnja se zasniva na procjeni rizika,mjerama predostronosti i preventivnimmjerama.

Nije dozvoljena upotreba GMO (genetskimodikovanih organizama) i proizvodadobijenih iz ili pomou GMO.

Izbjegava se upotreba resursa i sirovina koji nijesu porijeklom saproizvodnog gazdinstva.

3. Princip pravednosti

Organska poljoprivreda se zasniva na potenom odnosu prema prirodi ioptem okruenju.

Zabranjeno je dodavati bilo kakva sredstva koja potroae mogu dovesti u

zabludu u pogledu prave prirode proizvoda!

4. Princip njegovanja i staranja

Vano je ouvati zdravlje sadanjih i buduih generacija kao i blagostanjeekosistema.

13


14/126


DJUBReNJe U ORGANSKOJPOlJOPRIVReDI

Uvod

U organskoj proizvodnji pridaje se veliki znaaj organskimubrivima.Organska ubriva su nezamjenjiva kada je u pitanju poboljanjezikih, hemijskih i biolokih osobina zemljita.

ciljeviedukaije

Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore nasljedea pitanja:- ta je plodnost zemljita?- Koje su vrste i kakva je upotreba ubriva u organskoj proizvodnji?

Sadraj Plodnost zemljitaMaliranje zemljita

Vrste ubriva: stajnjak, kompost, biljna ubriva, zelenino ubrenje,glistenjak, mikrobioloka i mineralna ubriva

Prepor

uena

litera

tura

Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja.Monograja, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.

Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A GlobalPerspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishingentry.

14


15/126

Podnos zjia u bijnoj proizvodnji karakri: visok sadraj hraniva u zemljitu; dobar vodno-vazduni i toplotni reim;

zioloki aktivni sloj zemljita za razvoj korjenovog sistema biljaka; reakcija zemljita neutralna do blago kisela; dobar kapacitet zadravanja vode i hranljivih materija u aktivnom sloju

zemlje.

Na sanjnj podnosi zjia ui: iznoenje organske materije, uklanjanjem prinosa sa njive;

esta obrada zemljita; naruavanje vodno-vazdunog i toplotnog reima; smanjenje bioloke aktivnosti (smanjen broj i raznovrsnost korisnih

mikroorganizama); erozija zemljita; ostaci pesticida.

Podnos zjia oo sauvai: dodavanjem organske materije u zemljite; izbjegavanjem prekomjerne koliine ubriva kako

bi se izbjegli gubici i zagaenje; ouvanjem aktivnosti zemljinih

mikrooorganizama jer oni transformiu hraniva;

izbjegavanjem vjetaki sintetizovanih materija(vjetakih ubriva i dr.).

a j airanj - nasiranj zjia?Maliranje zemljita predstavlja pokrivanjemeurednog prostora u zasadima.Maliranje (nastiranje) ima znaajnu ulogu

u suzbijanju korova. Za nastiranje zemljitau organskoj poljoprivredi mogu se koristitiprirodni materijali (sijeno, slama, strugotina drveta ili biorazgradive folije).

15


16/126


Koiko j korisno airanj zjia?Maliranje zemljita, osim to slui zaspreavanje razvoja korova, veoma je korisna

mjera za ouvanje zikih i hemijskih osobinazemljita. Maliranjem se odrava povoljnijivazduni reim zemljita, zadrava se i duiperiod uva vlanost zemljita.

Malovanje slamom daje izuzetno dobarrezultat. Pored primarnog eekta mala na

ouvanje vodno-vazdunog reima i strukturezemljita, dokazano je da neke materije koje lui slama djeluju odbijajue nalisne vai i druge tetoine. Meutim, ova metoda ima i negativnog efektau vidu mogue pojave glodara mieva i pacova to se ne deava prilikomkorienjem folije na primjer.

Koj su vrs organskih ubriva?

Kao organska ubriva koriste se: stajnjak, kompost, osoka, treset, glistenjak,zelenino ubrenje, drveni pepeo, biljni rastvori i druge otpadne organskematerije nastale kao sporedni proizvodi u prehrambenoj tehnologiji iindustriji.Spisak dozvoljenih ubriva i oplemenjivaa zemljita proizvoai mogu naiu prilogu Pravilnika o metodama organske biljne proizvodnje.

Od ga zavisi kvai sajnjaka?Kvalitet stajnjaka zavisi od vrste domae ivotinje, prostirke i zgorelosti(starosti) ubriva.

konjski i oviji stajnjak pogodniji su za tea i hladna zemljita, imajuvie suve materije pa su toplija ubriva i bogatija su sa N, P i K;

govei i svinjski stajnjak imaju vie vode, hladniji su i kiseliji, pa sesporije razlau i pogodniji su za laka, pjeskovita zemljita.

16


17/126

O u rba vodii rauna u spravjanju sajnjaka? Pri raspadanju stajskog ubriva stvaraju se razni gasovi. Nepoeljno je

stvaranje amonijaka jer to znai gubitak azota. Da se to ne bi deavalo,

stajnjaku je potrebno obezbijediti kiseonik vriti prevrtanje. Ako nema dovoljno vlage, ubre

plijesnivi, ali ako je vlage previe,poremeuje se tok razgradnje i stajnjaktruli. U suvo godinje doba, potrebno

je zalivati stajnjak, a u vlano zatititiubrite od prevelikih padavina. to se

tie toplote, ona uz povoljnu vlanostubrzava raspadanje, a hladnoa koi radbakterija i razgradnja tee sporije.

Kako s sajsko ubrivo u praksi naj spravja? Stajnjak se u poetku rasprostire tako da kiseonik ima slobodan pristup pa

se ve nakon nekoliko dana temperatura u masi ubriva znatno podigne

(do 60C). im se ubre zagrije do te temperature, gomila se zbija. Druga opcija je rasprostiranje stajnjaka u slojevima. Prvi sloj se rasprostre,

ime se temperatura brzo povisi, a nakon toga se dodaje drugi sloj koji sezbije (prekida rad termogenih bakterija).

Koiko raj posupak?Zreli stajnjak se dobija u prosjeku nakon 3-4 mjeseca. U toplijim uslovima

uz dovoljno vlage sazrijeva bre i obrnuto, a nakon sazrijevanja dobroje pokriti ga slojem zemlje 20-25cm, jer se time titi od nepovoljnihatmoserskih prilika.

Kako rba skadiii sajnjak?Stajnjak treba skladititi na propisano ureenom skladitu, u skladu saPravilnicima o organskoj poljoprivredi u cilju spreavanja zagaenja vode

direktnim izlivanjem, oticanjem i inltracijom u zemljite.Kapacitet skladita za stajnjak mora biti dovoljan za skladitenje stajnjaka zaperiod dui od jedne godine.

17


18/126


a j kopos?Kompost je organskioplemenjiva zemljita koji nastajemikrobiolokim razlaganjemrazliitih organskih materija(otpaci biljnog i ivotinjskogporijekla). Koristi se kao organskoubrivo u koliini od 0,5 6 kg/m kao dio zemljine smjee ili zanastiranje (malovanje) zemljitau bati.

Kako s pripra kopos?Mjesto gdje se priprema kompost treba da bude u sjenci i zaklonjeno odvjetra. Na suncu se organski otpaci brzo sue, bakterije koje uestvuju ukompostiranju brzo uginu i organska masa ostaje dugo nepromijenjena.

Biljni otpaci koji se stavljaju u kompostite moraju biti zdravi, jer izazivaibolesti ne uginu kompostiranjem. Zbog toga kompost moe biti izvor irenjabolesti, korova i tetoina.

Pravilno uvanje stajnjaka u betonskim

bazenima

Nepravilno rukovanje stajnjakom zagauje

ivotnu sredinu

18


19/126

Kompostiranje se moe obaviti u humci koja se pravi na povrini zemljitabez okvira i sa okvirom od ice (u obliku korpe), daske, prua ili u jami.

Postupak kompostiranja je isti. Visina komposta u humci je 150 -180 cm,irina pri dnu 150 cm, a duina proizvoljna. Kod dugakih humki se nasvakih 150 cm ostavlja otvor za ventilaciju.

Prije kompostiranja skine se povrinski sloj zemljita 8-10 cm,postavi drenani sloj od granica ili prua, a zatim se do eljene visinenaizmenino rea sloj svjeih i suvih biljnih otpadaka (15-20 cm) i sloj

zemljita (5 cm). Po potrebi se dodaje negaeni kre uz zalivanje vodomili osokom. Gomila komposta se ne sabija, a posljednji sloj humke jeod zemljita. Ve poslije nekoliko dana, razvija se visoka temperatura(50 - 600C), a potom se kompost hladi i organska materija mineralizuje.Svaka 2-3 meseca gomila se izmijea i prekrije zemljitem (sloj oko 10cm). Kompost je gotov za 6-12 mjeseci i tada je jednolian, mrviast, laki tamnosme. Za bre kompostiranje (4-6 nedjelja), humke treba da su

nie (50 cm), a biljni ostaci isjeckani. U biljne ostatke stavlja se isjeckanakopriva, preslica, kameno brano ili odgovarajui bioloki preparati (nabazi silicijuma, kravlje balege, kamilice, hrastove kore, maslaka, valerijane)

19


20/126


iji je cilj bre i kvalitetnije kompostiranje. U organskoj proizvodnji se ukompost mogu dodati i gliste koje e ubrzati proces mineralizacije organskihmaterija.

Kako s korisi ivinski sajnjak?ivinski stajnjak se rijetko koristiist, najee je u upotrebi u smjei sazemljom u odnosu 3:1.

a su bijna ubriva?

Biljna ubriva su ekstrakti pojedinihbiljaka koji se sve ee koriste zaubrenje u organskoj proizvodnji.

Jednostavno se pripremaju i u tu svrhuse najee koristi kopriva, gavez imjeavina razliitih biljaka.

Kako s prav bijna ubriva?Gavez se koristi kao teno ubrivokoje obogauje zemljite gvoem,kalijumom, kalcijumom, fosforom,magnezijumom i vitaminima Bkompleksa. Uobiajeno je da se jednom nedjeljno primjenjuje u usjevu.

U 10 l vode potopi se 1 kg svjeeg gaveza. Nakon nekoliko dana, kadaprestane da pjeni, razvija se smea boja i jak miris na stajnjak (sadri ibjelanevine).Upotrebljava se samo razblaeno vodom: na 1 litar ubriva treba uzeti 10 lvode i izmijeati.

Kopriva slui za suzbijanje lisnih vai, a ujedno i ubri biljku i jaa je. 1 kg

svjee nasijeene koprive potopiti u 10 l vode i ostaviti 24 sati (ne due jer

20


21/126

gubi svojstva). Ako nema svjee koprive, na 10 l vode stavi se 100-200 gosuene. Posle 24 sata tenost treba procijediti i njome dobro poprskati biljkesa svih strana. Postupak moe da se ponovi za nekoliko dana. Biljni ostaci se

kompostiraju.

a j znino ubrnj?Zelenino ubrenje predstavlja zaoravanje svjee nadzemne mase biljaka kojese posebno gaje za ovu namjenu sa ciljem da se zemljite obogati organskommaterijom radi poboljavanjazikih, biolokih i hemijskih

osobina zemljita.

Zaoravanje samoniklih biljakase ne smatra zeleninimubrenjem.

Koj s bijk koris za

znino ubrnj?To su razne vrste djetelina i lupina, graak, grahorica i neleguminozne biljkekao to su: uljana repica, ra, ovas, jeam, facelija, engleski i francuski ljulj.Ove biljke su pogodne da u relativno kratkom vremenskom periodu obrazujumnogo organske mase.

Primjer: Kada je glavna kultura penica u fazi kada dostigne visinu od 10

cm, tj. kada se jo nije zatvorio sklop, usijava se bijela djetelina koja nikne idjelimino stagnira. Kada se penica skine, poinje nagli rast djeteline koja seu jesen zaorava kao zelenino ubrenje.

a j gisnjak?Poznato je da su kine gliste dobar indikator plodnosti zemljita. Samo naplodnom i nezagaenom zemljitu ima kinih glista.

21


22/126


Glistenjak nastaje radom crvenih kalifornijskih glista koje se uzgajaju u tzv.standarnim leglima koja imaju oko 100.000 glista, od ega 30.000 predstavljaodrasle jedinke. Gliste se nalaze samo u nezagaenom, dobrom i plodnom

zemljitu.

Kako s korisi gisnjak?Glistenjak je bogat humusom, siromaan mineralnim azotom, ali sadrivisoke koliine fosfora i kalijuma kao i znaajne mikroelemente (cink,bakar, mangan, gvoe). Glistenjak se koristi u smjei sa zemljitem i to zasiromana zemljita jedan deo glistenjaka prema 10 djelova zemljita, a za

plodna zemljita u odnosu 1:6. Ove smjee se koriste za uzgoj rasada i uzatienom prostoru, a kao ubrivo koristi se u koliini od 0,2-5 kg/m.

a su ikrobiooka ubriva?Mikrobioloka ubriva se proizvode u laboratorijama. Ona imaju ulogubiofertilizatora, obogauju zemljite mikroorganizmima ija je uloga da uzemljitu:

sintetiu i razlau humus; osiguravaju kruenje hranljivih elemenata; razgrauju pesticide; kontroliu toparazite i dr.

Obavezno provjeriti da li su dozvoljena za upotrebu u organskoj

poljoprivredi.

Da i s ogu korisii inrana ubriva u organskoj proizvodnji?Osim ubriva organskog porijekla, u organskoj proizvodnji se mogu koristitii ubriva mineralnog porijekla, ali samo uz odobrenje sertikacionog tijela.Meu najee korienim mineralnim ubrivima su pepeo i kameno brano.

22


23/126

Pepeo predstavlja ubrivo bogato kalijumom i posebno je pogodan zakisela zemljita. Smatra se da je najkvalitetniji pepeo od suncokreta, heljde,listopadnog drvea i etinara.

Kameno brano predstavlja prah dobijen mljevenjem kamena, a najboljegranita i bazalta. Ima visok sadraj silikata, kalijuma, magnezijuma i fosfora.Kameno brano ima znaajnu ulogu u zemljitu jer poboljava strukturu,mikrobioloku aktivnost i vodni reim biljaka, a i neposredno hrani biljku.

Rdosjd posupaka vzanih za ubrnj u organskoj proizvodnji:

proizvoa na osnovu analize plodnosti zemljita (vri se na Biotehnikomfakultetu Univerziteta Crne Gore u Podgorici) i plana proizvodnje(planirani plodored npr.), planira primjenu do sada navedenih postupakaregulisanja plodnosti zemljita;

proizvoa koristi ubriva i oplemenjivae zemljita dozvoljene za upotrebuu organskoj poljoprivredi, a ukoliko je predvieno Pravilnikom kontaktirasertikaciono tijelo prije upotrebe ubriva;

ukoliko proizvoa koristi komercijalne proizvode za regulisanje plodnostizemljita, mora uvati i raun o kupovini istih.

23


24/126


PlODOReD U ORGANSKOJPOlJOPRIVReDI

U

vod

Neprekidnim gajenjem usjeva u velikoj mjeri iskoriava se zemljitetako da se mora voditi rauna o njegovoj plodnosti, odnosnoobnavljanju.Odgovarajuim plodoredima bi trebalo obezbijediti ne samo

odravanje, nego ako je to mogue, i poveanje zemljine plodnostina dui rok.Ouvanje biodiverziteta i genetike raznovrsnosti daje organskojpoljoprivredi iri i trajan znaaj u okviru mjera zatite ekosistema.

ci

ljevi

edukaije

Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore nasljedea pitanja:- ta je plodored?- Koja su pravila i svrha plodoreda?- Kako se gaje meuusjevi?

Sadraj

Biodiverzitet i ekosistemPlodored znaaj, svrha i pravilaPrimjeri plodoredaZnaaj gajenja meuusjeva

Zdruena sjetva usjeva

Preporuena

literatura

Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja.Monograja, Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A GlobalPerspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishingentry.


25/126

a j biodivrzi i zao j znaajan?Biodiverzitet predstavlja raznovrsnost biljnog i ivotinjskog svijeta. Ouvanjebiodiverziteta i genetike raznovrsnosti daje organskoj poljoprivredi iri i

trajan znaaj u okviru mjera zatite ekosistema.

a prdsavja kosis?Ekosistem predstavlja jedinstvobiocenoze i biotopa. ivotnazajednica u prirodi mora zauzimatineki prostor u kome lanovi te

zajednice zadovoljavaju svojepotrebe: kreu se, uzimaju hranu,diu, nalaze zaklon ili zatitu itd.Taj prostor naziva se biotop i njeganaseljavaju pripadnici odgovarajuebiocenoze. Biocenoza (ivotnazajednica) predstavlja bioloki sistem obrazovan od populacija razliitih vrsta

biljaka, ivotinja, gljiva i mikroorganizama.

Koj posdi prouzrokuj uporba hijskih srdsava (inranaubriva, psiidi) u pojoprivrdi?

Kod veine zemalja sa razvijenom poljoprivredom najvei problem jepretjerana upotreba hemijskih sredstava i njihovo ispiranje, odnosnozagaenje vode za pie, jezera, rijeka i mora. U organskoj poljoprivredi

ubriva se koriste samo ukoliko su prirodnogporijekla i sa dugotrajnom realizacijom, ime seizbjegava zagaenje ivotne sredine.

a j podord i koji j njgov znaaj uorganskoj bijnoj proizvodnji?Plodored je organizovano smjenjivanje usjeva

na istoj parceli u toku odreenog broja godina.Ima posebnu ulogu jer znaajno smanjujepojavu biljnih bolesti, tetoina i korova.

25


26/126


Neprekidnim gajenjem usjeva u velikoj mjeri se iskoriava zemljite,tako da se mora voditi rauna o njegovoj plodnosti, odnosno obnavljanju.Odgovarajuim plodoredima bi trebalo obezbijediti ne samo odravanje nego

ako je to mogue, i poveanje zemljine plodnosti na dui rok.

Zbog ga krn i guinozn bijk zauziaju 30-50% podordnihpovrina?Ouvanje zemljine plodnosti u sistemu biolokog ratarenjaostvaruje se resursima sa samog gazdinstva, a u tom smislu,veliki znaaj pridaje se plodoredu i njegovoj tosanitarnoj

ulozi. U strukturi plodoreda krmne i leguminozne biljkezauzimaju 30-50% plodorednih povrina to doprinosivroj vezi izmeu ratarstva i stoarstva.

Plodored u ovom sistemudoprinosi bilansu azota, suzbijanju korova, bolestii tetoina, obezbjeenju stone hrane i zajedno sa

obradom zemljita, stabilizaciji aktivnih materija.U ovakvim plodoredima sa visokim udjelomtrava i leguminoza ide se ka tenji da se ne hranibiljka, ve zemljite kao izvor ivota i bioloki

aktivna sredina, jer se time obogauje zemljite organskom materijom, popravljazemljina struktura i zasniva reim ishrane biljaka.

Koja j osnovna svrha podorda?Plodored ima viestruku vrijednost, a njegovi osnovni zadaci su:- odravanje plodnosti zemljita, odnosno doprinos njegovoj strukturi,

sadraju azota i humusa;- regulacija bolesti, tetoina i korova;- smanjenje gubitka hraniva ispiranjem;- spreavanje i minimalizacija erozije.

26


27/126

Kakva su pravia kod podorda?

1. Kulture sa dubokim korjenovim sistemom treba uzgajati nakon onihsa plitkim, kako bi se odrala dobra struktura, prozranost i ocjeditostzemljita.

2. Mijenjati kulture koje proizvode malu i veliku biomasu korijena one savelikom biomasom snabdijevaju organizme zemljita (travno-djetelinskesmjese).

3. Mijenjati kulture koje ksiraju azot iz atmosfere sa onima koje ga troe.Na ovaj nain e se obezbijediti veliki dio potreba u azotu.

4. Gdje god i kad god je mogue, treba primjenjivati predsjetvu, podsjetvu,naknadnu sjetvu, meusjetvu i zelenino ubrenje, kako bi zemljitebilo stalno pod zelenim pokrivaem. Ovim se spreava zakorovljenost,stvaranje pokorice, ispiranje hraniva, erozija, a poboljava strukturazemljita.

6. Mijenjati lisnate i korjenaste kulture, itarice, kako bi se smanjilazakorovljenost.

7. Gdje god postoji opasnost od zaraze odreenim biljnim bolestima ilitetoinama, treba izbjegavati sjetvu ili sadnju kultura koje su na njihosjetljive. Ovdje treba potovati pravila o minimalnom broju godinanakon kojih neka kultura moe ponovo doi na isto mjesto.

8. Treba upotrebljavati smjeu kultura, odnosno razliitih sorti iste kulture,

kako bi se poveala genetska i ostala raznolikost.9. Mijenjati proljetne i jesenje, odnosno jare i ozime kulture. Ovim se

postie bolja kontrola korova i raspored rada.

27


28/126


Prijr podorda u povrarsvu

I GRUPAvrste koje se obilno ubre stajnjakom (vreaste vrste, kupusnjae, paradajz,paprika, plavi patlidan, celer, praziluk, bijeli luk)

II GRUPAvrste sa manjim zahtevom za stajnjakom i esto se gaje druge godine posleunoenja stajnjaka (korjenaste vrste, crni luk, salata, spana, rotkva, rotkvica)

III GRUPAvrste koje obogauju zemljite azotom (graak, boranija, pasulj, bob)

28


29/126

Treba izbjegavati uvoenje u plodored jedne za drugom povrtarskihvrsta koje pripadaju istoj porodici zbog toga to one najee imajuiste neprijatelje insekte i bolesti. To naroito vai za paradajz, plavi

patlidan i krompir, zatim za korjenasto povre (mrkvu, perun, celer ipatrnak) kao i za krastavac.

Prijr podorda u raarsvu

I GODINA (okopavine-kukuruz, krompir...)

II GODINA (strna ita)

III GODINA (jednododinje i viegodinje leguminoze)

29


30/126


Znaaj gajnja uusjvaMeuusjev predstavlja usjev koji pored glavne kulture, gajite umeurednom rastojanju vaeg vonjaka, povrtnjaka... (npr. djetelina,

pasulj u vonjaku). Pozitivni efekti saivota vie usjeva su razliiti:- koristi se raspoloivi prostor na najbolji

mogui nain;- smanjuju se trokovi ubrenja (gajenjem

leguminoznih biljaka koje obogaujuzemljite);

- uva se zemljina vlaga i spreava se

ispiranje hraniva;- popravljaju se zike, hemijske i bioloke

osobine zemljita;- spreava se erozija (gajenjem biljaka sa dubokim korjenovim sistemom

kao to je npr. lucerka);- smanjuje se upotreba pesticida;- utie na ouvanje kvaliteta vode.

Da i rba rdovno kosii ravu u urdno prosoru?Travu treba redovno kositi da ne bi uzimala mnogo hraniva, ali treba jeostaviti npr. u vonjaku da se ne bi iznosile organske materije sa tih povrina.

Kako uusjv o da ui na sanjnjrozij?

Usjevi gustog sklopa tite zemljite od pljuskova ispreavaju razbijanje zemljinih agregata (zemljinestrukture).

a prdsavja zdruna sjva usjva i koj su njn prdnosi?Zdruivanje usjeva je jedan od dobrih alternativnih naina zatite i ouvanjaprirodnih resursa. Kao prednosti na strani ovakvih sistema navode se:

poveana produkcija biomase i prinosa, bolje korienje raspoloivih resursa,manje tete od korova, bolesti i tetoina, vea stabilnost sistema, bolja i

30


31/126

raznovrsnija ishrana ljudi i ivotinja, sigurnijiprihodi ne samo u ratarstvu, ve i u povrtarstvu.

Kod nas se u proizvodnji esto sree zdruenasjetva kukuruza i pasulja, jarog jema i crvenedjeteline, ovsa i grahorice, kukuruza i tikava itd.

Zao su u povrarskoj proizvodnji znaajni dobri i oi susjdi?

Osim optih zahtjeva biljaka prema ekolokim uslovima (temperatura,svjetlost, padavine, zemljite i dr.), biljke se gaje kao mijeane vrste (red doreda ili razliite vrste u redu) koje zajedno harmonino rastu. Korjenskeizluevine ili mirisi jedne vrste mogu tititi drugu vrstu od bolesti i tetoina.Zato, treba obratiti panju prilikom sjetve ili sadnje koje su biljke dobri, akoje loi susjedi.

Primjer dobrih i loih susjeda

VRSTA SA VRSTAMA

Bijeli luk Paradajz, cvekla, mrkva, pasulj

Blitva Rotkva, rotkvica, mrkva, boranija

Crni luk Crni luk, bijeli luk, krastavac

Krastavac Crni luk, pasulj, celer, cvekla, salata

Krompir Spana, keleraba, boranijaParadajz Spana, celer, rotkvica, rotkva, salata

VRSTA NEMOGUI SUSJEDI

Krastavac Rotkva, rotkvica

Krompir Paradajz, celer, cvekla, graak

Praziluk Pasulj, cvekla, graak, boranija

Crni luk Boranija, pasulj

Paradajz Krompir, graak

31


32/126


ZAtItA BIlJA U ORGANSKOJPOlJOPRIVReDI

Uvod

U organskoj poljoprivredi zabranjena je upotreba sredstava za zatitubilja (pesticida i herbicida) sintetiko-hemijskog porijekla.Za zatitu bilja koriste se uglavnom, biljni preparati i najeese koriste kao preventivna sredstva, a takoe i bioloka zatita

(predatori).

ciljeviedukaije

Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore nasljedea pitanja:- ta je zatita bilja?- Kakva je preventiva u zatiti bilja u organskoj proizvodnji?- Koji su naini borbe protiv korova, bolesti i tetoina?

Sadraj

Vrste zatite biljaPreventivne mjere zatiteKontrola korova u organskoj proizvodnjiKontrola bolesti i tetoina u organskoj proizvodnjiBiopesticidi

Preporuena

literatura Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja. Monograja,Poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.

Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A GlobalPerspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishingentry.


33/126

Koja j razika izu konvnionan, ingran i organsk zaibija?

Konvencionalni nain zatite bilja podrazumjeva primjenu svih dozvoljenihsredstava za zatitu bilja.

Integralni sistem zatite bilja predstavlja kombinaciju postupaka koji poreddavanja prvenstva biolokim, biotehnikim i biljno - uzgajivakim mjerama,ograniavaju upotrebu hemijskih sredstava na minimum odnosno predstavlja

sistem zatite bilja koji podrazumijeva koritenje svih raspoloivih metodasuzbijanja tetoinja, uzronika bolesti i korova (uzgoj otpornih sorti,agrotehnike, mehanike, bioloke, kemijske i dr.) u cilju spreavanja porastanjihove brojnosti preko granice kod koje dolazi do ekonomski znaajnihteta.

Organska zatita bilja zasniva se uglavnom na preventivnim mjerama.

Dozvoljena je primjena odreenih sredstava i biopesticida, ali se oni koristeiskljuivo kad je neophodno i uz konsultacije sa sertikacionom kuom.Prije upotrebe mora se dobiti dozvola i imati opravdan razlog za upotrebubiopesticida.

Koj su prvnivn jr zai?

Skupjanj i spajivanj bijnih osaakaZdravstveno stanje biljaka u narednoj godini, u velikoj mjeri zavisi odmjera higijene polja sprovedenih prethodne godine. U tom pogledu,veliki znaaj ima prikupljanje i unitavanje biljnih ostataka. U zaraenimbiljnim ostacima, odrava se i prenosi veliki broj patogena, prvenstvenoprouzrokovaa trulei korjena, prizemnog dijela biljke i uvenua biljaka.Na kraju proizvodnog ciklusa, nakon berbe ili etve, ukloniti i unititi svezaraene biljne ostatke, najbolje spaljivanjem.

33


34/126


PodordPlodored je jedna od najznaajnijih agrotehnikih mjera kojom se uvodismjena u gajenju biljaka na odreenoj povrini. Plodoredom se s jedne strane,

ograniava mogunost da se u zemljite na kojem se prvi put organizujegajenje povra, brzo i najee trajno unesu tetni mikroorganizmi i sa druge

strane, doprinosi da se uve zaraenom zemljitu,populacija parazita itetoina odrava ispodpraga tetnosti.

Izbor parreba izabrati osunaneparcele na blagimkosinama. Izbjegavatiparcele na sjenovitimmjestima ili ispod ume.

Vrij sjvVrijeme sjetve prilagodititako da se biljke ne nalazeu osjetljivoj fenofazi uperiodu povoljnom za pojavupatogena i tetoina.

Prava posavjanjardova i razak izurdova i bijakaRedove prilikom sjetve ilisadnje postavljati u pravcuduvanja estih vjetrova. Na taj

nain se obezbjeuje dobro

34


35/126

provjetravanje biljaka, pri emu nema zadravanja visoke vlanosti u njihovojblizini, neophodnog uslova za razvoj mnogih patogenih gljiva.

DjubrnjKoristiti optimalne i preporuene doze organskih ubriva za odreene biljnevrste.

NavodnjavanjKad god je mogue postaviti sistem za navodnjavanje kap po kap.

Sis gajnjaZastiranje zemljita mal folijama ili prirodnim materijalima (slama,strugotina, lie i slino).

Dzinfkija objkaa i aaaNa konstrukciji objekata zatienog prostora, toplih leja, plastenika,zadrava se vei broj parazita i tetoina. Neophodno je sprovesti njihovo

unitavanje prije poetka gajenja biljaka. U ovu svrhu najee se koristeormalin, plavi kamen i alkohol.

Dzinfkija zjia soarizaijo ii vodno paroPodrazumijeva se izlaganje zemljita ili druge vrste hranljivog supstratadejstvu zikih ili hemijskih inilaca u cilju unitavanja tetnih organizamakoji se u njemu nalaze.

Uporba sornog i kvainog sjnaIzborom dobre sorte i sjemena koje nosi kvalitet klijavosti, energije klijanja,otpornosti prema prouzrokovaima bolesti i potencijala rodnosti, smanjuje sepotreba primjene direktnih mjera zatite biljaka.

Uporba dobrog i zdravog rasada

Samo dobar i zdrav rasad garantuje uspjeh u proizvodnji.

35


36/126


Kako konroisai korov u organskoj pojoprivrdi? runo (okopavanjem, koenjem prije nego korovi proizvedu sjeme); gajenjem meuusjeva;

solarizacijom: u toplijim krajevima u toku ljeta zastiranjem folijomzemljita u periodu 6-8 nedjelja;

navodnjavanjem prije sadnje (isprovocirae se rast korova), a zatimobradom zemljita tako da usjev koji slijedi, za svoj razvoj dobija prednost uvremenu.

U organskoj proizvodnji je zabranjena upotreba herbicida.

Kako konroisai bosi i oin?Bolesti i tetoine se kontroliu prije svega, planiranjem i primjenommjera opreza kao to su vrijeme i nain sadnje, plodored, izbor zdravogi kontrolisanog sadnog materijala i sorti otpornih na bolesti, primjenomkomposta, korienjem iste opreme, brzim odlaganjem tj. uklanjanjembolesnih biljnih ostataka.

Dozvoljena je primjenaodreenih sredstavai biopesticida, ali seoni koriste iskljuivokad je neophodno,i uz konsultacije sasertikacionom kuom. Spisak dozvoljenih sredstava proizvoai mogu

pronai u prilogu Pravilnika o metodama organske biljne proizvodnje.Takoe, informacije o ovim sredstvima, kao i njihove komercijalne nazive,proizvoai mogu nai na internetu ili dobiti kod savjetodavne slube ilisertikacionog tijela.

a su biopsiidi?Biopesticidi su odreeni tipovi pesticida koji su dobijeni iz prirodnih

materijala kao to su biljke, ivotinje i neki minerali.

36


37/126

Koj su prdnosi korinja biopsiida?Biopesticidi su manje toksini, aktivni su samo prema ciljanom tetnomorganizmu. Ekasni su u malim koliinama i brzo se razgrauju.

NAPOMENA: U sluaju nemogunosti nabavke pomenutih sredstavana domaem tritu, nai proizvoai ova sredstva mogu potraiti prekointerneta ili ovlaenih distributera i samim tim, kupiti/nabaviti ih uzemljama okruenja odnosno zemljama EU. U ovom sluaju, obavezno

je da na deklaraciji sredstva/preparata postoji oznaka ili logo koji su

dokaz da je sredstvo dozvoljeno za upotrebu u organskoj proizvodnji.Proizvoa je u obavezi da sauva deklaraciju/ambalau primijenjenogsredstva, kao i raun o kupovini istog, i duan je to pokazati tokomkontrolne posjete.

37


38/126


PROIZVODNJA HRANe ZAISHRANU StOKe U ORGANSKOJPOlJOPRIVReDI

Uvod

Osnovni cilj organskog gazdinstva je samoodrivost, a od posebnogje znaaja da se uravnotei odnos biljne i stoarske proizvodnje.Iz organske proizvodnje potrebno je obezbijediti dovoljno hrane zaishranu domaih ivotinja, odnosno gajenjem ivotinja obezbijediti

organsko ubrivo.

ciljeviedukaije

Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore nasljedea pitanja:- Koje su vrste hrane za stoku?- Kakvi su panjaci i ispaa stoke?- Kako obezbijediti i pripremiti hranu za stoku?

Sadraj

Vrste stone hraneSlinost izmeu ekstenzivne i organske proizvodnjePanjaci, krmne i korjenasto-krtolaste kulturePriprema sijena za uvanjeSilaa pojam i postupak pripremeSjenaa

Preporuena

literatura

Kovacevic, D. et all.: Organska poljoprivredna proizvodnja.Monograja, poljoprivredni fakultet Zemun, 2005.Kristiansen, P., Taji, A., Reganold, J.: Organic Agriculture A GlobalPerspective. National Library of Australia Cataloguing in Publishingentry.

38


39/126

Osnovni cilj organskog gazdinstva je samoodrivost to se ostvarujeraznovrsnom proizvodnjom. Od posebnog je znaaja da se uravnotei odnosbiljne i stoarske proizvodnje. To znai, da se iz organske proizvodnje obezbijedi

dovoljno hrane za ishranu domaih ivotinja, odnosno da se gajenjem ivotinjaobezbijedi organsko ubrivo.

U prosjeku je za 1 ha biljne proizvodnje potrebno 1-2 uslovna grla krupnestoke (zavisi od vrste i intenziteta proizvodnje).

U organskoj proizvodnji mogu se koristiti razliite vrste hrane za stoku:

zelenabiljnahranasaprirodnihilisijanihtravnjaka; zelenabiljnamasaproizvedenanaoranicama; korjenasto-krtolastailisonabiljnahraniva; zrnastabiljnahraniva,njihovepreraevineinusproizvodi; smjeakoncentrataizorganskeproizvodnje; konzervisanabiljnahraniva.

Koj su ukupn povrin pod prirodni i sijani ravnjaia?Povrine pod travnjacima u Crnoj Gori ine88% ukupnih poljoprivrednih povrina, azelena krma i sijeno proizvedeno na timpovrinama, esto su jedini izvor hrane zastoku.

Najvei dio ovih travnjaka je u ekstenzivnojproizvodnji, pa je ove povrine mogueprevesti u organsku proizvodnju bez veihulaganja i promjena.

Zao izu ksnzivn i organsk proizvodnj ia dosa sinosi?

U ekstenzivnoj proizvodnji se uglavnom ne koriste, ili se koriste u malimkoliinama, vjetaki sintetizovane materije (ubriva, pesticidi i drugo).Samim tim je mnogo laki prelaz sa ekstenzivne na organsku proizvodnju.

39


40/126


Sa ovih povrina se moe obezbijediti bioloki vrijedna hrana bogatavitaminima C i E, karotenoidima, mineralima, ugljenim hidratima i dr. Uzto, hranjive materije zelene krme su lako dostupne i svarljive, za razliku od

hranjivih materija konzerviranih krmiva.

Da i j dobro vrii ispau sok na isoj povrini oko ijszon?

Ukoliko se ispaa odvija bez vremenskih i prostornih ogranienja, stokatokom cijele sezone pase najkvalitetnije biljne vrste ime se:

- pogorava botaniki sastav panjaka;

- ire se korovi;- pretjerano se gaze povrine;- panjaci se sporije regeneriu;- ubrzava se erozija zemljita i biodiverziteta.

Kakav s sasav sijanih

ravnjaka prporuuj?Kod zasnivanja sijanih travnjaka, cilj jeproizvesti kvalitetnu svjeu krmu, uzminimalan razvoj korova. Najpovoljnijesmjee su 60 - 70% trava, 30-35% leguminozai 5% ostalo. Treba kombinovati vrsteujednaene vegetacije i snage (npr. lucerka i

italijanski ljulj su podjednako snane vrste).Kombinacija trava i djeteline se smatra kvalitetnijom od smjee itarica ilucerke, jer mogu obezbijediti ivotinjama neophodnu energiju.

40


41/126


42/126


43/126

Dosuivanje se vri u skladitima,produvavanjem suvog vazduha podpritiskom. Ureaji za suenje se

ugrauju u pod, a iznad njih se nadrvene reetke postavlja prosuenosijeno kroz koje se postave sprovodnecijevi.

Pravilno osueno sijeno ima 16 -18%vlage, presjek prelomljene stabljike je

bijele boje, listovi krti i blago povijeni ka gore (kod legumionoza smeuranlist). Skladitenje sijena se moe vriti na otvorenom polju (slaganjem ugomile) ili specijalnim objektima.

Stogovi se najee koriste u brdsko-planinskim oblastima, gdje su estivjetrovi. Formiraju se tako to se oko srednjeg nosaa (stoera) slae sijeno uoblik kupe do visine 5-7m i irine ne

vee od 5 m. U podrujima sa mnogopadavina, baza stoga treba da budeua od sredine. Vrh stoga se suava ikupasto zavri.

a j siaa?Silaa nastaje fermentacijom svjee

zelene biljne mase. U organskojproizvodnji, silaa je svakim danom sve

zastupljenija zbog niza prednosti koje ima u odnosu na sijeno: manji gubici suve

materije, sauvano vie hranljivih materija, manja transformacija hraniva, manja

zavisnost od uslova spoljane sredine, pogodnost konzerviranja vrsta koje se ne

mogu uvati kao sijeno (stoni kelj, kukuruz i sl.).

Meutim, proizvodnja silae moe napraviti velike tete po ivotnu sredinuukoliko se iscjedak koji nastaje tokom fermentacije ne unitava na propisannain.

43


44/126


Kako izgradii sio objka da bi sprijii zaganj ivon srdin?Da bi se sprijeilo zagaenje ivotne sredine (i dobio sertikat za organskeproizvode), neophodno je ugraditi slivnike i odvodne cijevi u silo objekte koji

ocjedne tenosti odvode u nepropusne betonske bazene za odlaganje ovihiscjedaka (3m/100t silae). Izgradnja nastrenica takoe moe smanjitioticanje otpadnih tenosti iz silo-rovova.

Kakav j posupak siiranja?Siliranje zapoinje odmah pozavretku kosidbe, prosuivanjem

zelene mase (60-70% vlage). Upovoljnim vremenskim uslovimato se postie za oko 4 sata, a priveoj vlanosti za oko 6 asova.

Fermentaciju izazivaju mlijeno-kiselinske bakterije, transformacijom biljnog eera u mlijenu kiselinu, koja

sniava pH vrijednosti i ometa rad trulenih bakterija. Sadraj mlijenekiseline je najvei pri pH 4 i u takvim uslovima silaa moe da se sauva i dogodinu dana. Meutim, pri nepravilnom postupku siliranja, pH vrijednost sesniava ispod 4, to dovodi do nakupljanja amonijaka.

Od ga zavisi uspjh siiranja?Uspjeh siliranja (fermentacije) zavisi od sadraja eera u poetnom biljnom

materijalu, pa se na osnovu toga procjenjuje pogodnost pojedinih biljnihvrsta za siliranje.

Leguminoze su bogate ovim jedinjenjima, za razliku od ita. Mlade biljkeimaju vei procenat rastvorljivih eera, ali isto tako i vie vlage, pa je travenajbolje kositi kada obrazuju cvast, odnosno kada klasaju ili metlie, aleguminoze u fazi koja je optimalna za kosidbu.

Ako se travnjak kosi vie puta u toku sezone, silira se najece prvi otkos, aostali se koriste za pripremu sijena.

44


45/126


46/126


ORGANSKA PROIZVODNJA UStOARStVU

Uvod

Adekvatna primena zakonskih propisa i standarda, koji se odnosena organsko stoarstvo, u mnogome doprinosi proizvodnji visokokvalitetnih i zdravstveno bezbednih proizvoda za ljudsku ishranu.Potovanje visokih standarda dobrobiti ivotinja, u pogledu smetaja iadekvatne ishrane, ima pozitivne efekte na zdravstveni status ivotinja.Organski nain pelarenja se odnosi na znaaj i ulogu pelinjihdrutava u mnogobrojim ekosistemima gde se insistira na minimalnojintervenciji pelara.

ciljevied

ukaije

Nakon itanja ovog poglavlja proizvoa e dobiti odgovore na sledeapitanja:- Koje karakteristike treba da imaju objekti za odgoj domaihivotinja u organskoj poljoprivredi?

- Kako se vri pravilna ishrana ivotinja u organskoj proizvodnji?- Kako se pravilno vri reprodukcija ivotinja u organskom stoarstvu?- Na emu se zasniva pravilna prevencija bolesti u organskomstoarstvu?- Koje su osnovne karakteristike organske proizvodnje u pelarstvu?

Sadraj

Karakteristike objekata za odgoj domaih ivotinja

Ishrana ivotinjaReprodukcijaPrevencija bolesti i medicinski tretmaniOrganska proizvodnja u oblasti pelarstva

Prepo

ruena

liter

atura Za dodatne informacije i najnovije publikacije, iz oblasti prava i

zakonskih regulativa, posetite internet prezentaciju Monteorganica

(http://www.orgcg.org)


47/126

Objki i odgoj ivoinjaOdgoj ivotinja se moe obavljati samo u organskim proizvodnim jedinicamakoje imaju sopstvene zemljine parcele za proizvodnju hrane za ivotinje. U

organskoj proizvodnji ivotinje se dre slobodno, nikako u vezanom sistemu.Vezivanje moe biti samo u vanrednim situacijama (bolest, radi poboljanjasigurnosti i dobrobiti ivotinja i sl.). U sluaju postojanja i konvencionalneproizvodnje, organska i konvencionalna proizvodnja moraju biti jasno zikii operativno odvojeni.

U kakvi objkia s odgajaju doa ivoinj u organskoj

pojoprivrdi?Odgoj ivotinja u organskoj poljoprivredi vri se u prostranim objektima kojiobezbjeuju dovoljno svjeeg vazduha i prirodne svjetlosti, dovoljno prostoraza kretanje, odmaranje, hranjenje, napajanje, uz obavezan ispust.

Kako s odruj gusina nasjnosi u objkia?Broj ivotinja po jedinici povrine je ogranien. Gustina naseljenosti u

objektu odreuje se u zavisnosti od vrste, rase, pola i uzrasta ivotinjaradi obezbjeivanja dovoljno prostora za obavljanje normalnih ziolokihfunkcija.

U tabeli broj 1 sudate minimalneunutranje i

vanjske povrinesmjetajaza razliitevrste i tipoveproizvodnje(goveda i sitnipreivari).

47


48/126


Tabela 1. Minimalne unutranje i vanjske povrine smjetaja za razliite vrste itipove proizvodnje

minimumive vage

unutranje povrine(dostupne ivotinji)

vanjske povrine(povrine za kretanje

bez panjaka)

kg m2/grlu m2/ grlu

goveda zaodgoj i tov

do 100

do 200do 350preko 350

1.5

2.54.05.0 ili 1 m2/kg

1.1

1.93.03.7 ili 0.75 m2/100 kg

muzne krave 6 4.5

bikovi 10 30

ovce i koze 1.5 ovca/koza0.35 jagnje/jare

2.50.5 po jare/jagnje

Minimalne unutranje i vanjske povrine smjetaja za ostale vrste i tipove

proizvodnje (svinje, ivina itd.) proizvoai mogu nai u Prilogu Pravilnika o

metodama organske stoarske proizvodnje.

Kako s uruj unuranjos objka?Unutranji prostor objekta, oprema i alatke moraju biti oieni idezinkovani, radi spreavanja pojave zaraznih bolesti.

Pod mora bit gladak ali ne i klizav. Najmanje polovina ukupne povrine podamora biti puni pod, koji nije od poprenih greda ili reetkast.Pri izgradnji objekta se ne smiju koristiti potencijalno toksini graevinskimaterijali, oprema i zatitna sredstva (npr. azbest, siporeks, nitro boje ilakovi).

48


49/126

Objekat mora da bude prostran i da obezbijedi dovoljno svjeeg vazduhai prirodne svjetlosti za odreenu kategoriju ivotinja, dovoljno prostora zahranjenje, napajanje, leanje i kretanje i pri tom, da pristup svjeoj vodi i

hrani bude slobodan.

Obavezna je ventilacija kao i izolacija i grijanje objekata u ekstremnimuslovima. U objektima mora postojati prostran, ist i suv prostor za leanje iodmaranje ivotinja. Za prostirku se moe koristiti suva slama i drugi slianprirodni materijal. Prostirka se nakon upotrebe moe koristiti kao ubrivo uorganskoj proizvodnji.

Ispus i panjak?Stalno dranje ivotinja u objektima nije dozvoljeno. ivotinje morajuimati pristup panjaku i ispustu za vjebu i etnju koji treba da budedjelimino pokriven. Izuzetno od prethodno navedenog, zavrna faza tovagoveda, ovaca i koza moe se obavljati u objektu, pod uslovom da periodkoji ivotinje provode u objektu ne bude dui od petine njihovog ivota,

odnosno maksimalno tri mjeseca.

Broj ivotinja na panjaku i ispustu je odreen sljedeim iniocima: pristupanom povrinom kako bi se izbegla pretjerana ispaa

i erozija; pravilnim korienjem stajskog ubriva, kako bi se izbjegao

negativan uticaj na prirodnu sredinu u vidu zagaenja

zemljita, povrinskih i podzemnih voda; limit od 170 kg azota iz stajskog ubriva po hektaru

koriene poljoprivredne povrine godinje. U tabeli broj2 dat je maksimalan broj ivotinja po ha (goveda i sitnipreivari).

U Tabeli 2. dat je maksimalan broj ivotinja po ha (goveda i sitni preivari).

49


50/126


51/126

sistem dranja tokom zime omoguava slobodu kretanja ivotinjama, moe sedozvoliti da ivotinje nemaju otvoreni ispust tokom zimskih mjeseci.

Na ispustima se moraju obezbijediti odgovarajui prostori za zatitu od kie,vjetra, sunca i ekstremnih temperatura.

ivotinje iz organskog stoarstva mogu biti na ispai na zajednikom zemljitu,samo ukoliko zemljite, u periodu od najmanje tri godine prije ispae, nijetretirano, ili je tretirano dozvoljenim sredstvima.

Ishrana ivoinja

Koja s hrana korisi u organskoj proizvodnji?U organskoj proizvodnji se za ishranu ivotinja koriste iskljuivo hranivaorganskog porijekla. Hrana za ivotinje obezbjeuje se po pravilu, sasopstvene proizvodne jedinice, a kada to nije mogue, korienjem hrane sadrugih proizvodnih jedinica organske proizvodnje.

Ishrana podaka?Ishrana podmlatka sisara zasniva se na majinom mlijeku ili organskiproizvedenom mlijeku sopstvene vrste. Kod teladi period ishrane mlijekomiznosi tri meseca, a kod jagnjadi i jaradi 45 dana.Zamjena za mlijeko se ne smije koristiti.

Ishrana sarijih kagorija?Svjea voda i hrana moraju biti dostupni ivotinjama tokom cijelog dana i poelji. Sve potrebe ivotinja u pogledu ishrane moraju biti ispunjene. Obrok jeizbalansiran prema potrebama ivotinja radi:

obezbjeenja uravnoteenog rasta; razvoja i dobrog zdravlja ivotinja.

Hrana se priprema u formi koja dozvoljava ivotinjama da iskau prirodnenavike u ishrani i zadovolje svoje potrebe.

51


52/126


ivotinje se hrane organski proizvedenom hranom koja se najveim dijelomdobija sa proizvodne jedinice i to:

do 30% sastava obroka hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom

periodu; do 60% sastava obroka hraniva iz proizvodnih jedinica u prelaznom

periodu sa sopstvene farme; tokom perioda godinjeg preseljenja stada, najmanje 50% hrane

treba da potie sa sopstvene farme, ili u sluaju kada to nije mogue,hrana treba da bude proizvedena u saradnji sa drugom organskomproizvodnom jedinicom.

Konvencionalna stona hrana u organskoj proizvodnji moe se, u sluajunemogunosti obezbjeivanja hrane iz organske proizvodnje, koristiti uogranienim koliinama i to:

organska proizvodna jedinica moe da nabavi najvie do 10%konvencionalnih hraniva za preivare (procenat suve materije obrokana nivou godine), odnosno 20% za nepreivare;

uee konvencionalnih hraniva u dnevnom obroku ne smije da budevee od 25% suve materije obroka.

Treba napomenuti da se navedene koliine konvencionalnog hranivamogu koristiti u skladu sa postojeim crnogorskim Pravinikom ometodama organske stoarske proizvodnje dok je novom EU regulativom834/2007 i 889/2008 za organsku proizvodnju predvieno da ishrana

stoke od 1. januara 2011. godine, mora biti 100% organska, tj. sva hranakoja se koristi za ishranu stoke mora biti organski proizvedena.

Na u s zasniva ishrana ivoinja?Odgoj preivara se zasniva na: maksimalnom korienju ispae, a u skladu sa dostupnim panjakim

povrinama u razliitim periodima godine,;

najmanje 60% suve materije dnevnog obroka se sastoji od krmnog bilja,svjee ili suene kabaste hrane ili silae;

ako kao rezultat ekstremnih klimatskih uslova, elementarnih nepogoda52


53/126

ili tetnog uticaja ovjekovog djelovanja nije mogua proizvodnjaorganske hrane, moe se dozvoliti u ogranienom vremenskom periodu,i u odreenoj oblasti, vee uee konvencionalne hrane;

u pripremi i konzerviranju obroka se mogu koristiti konzervansi kaoto su bakterije, gljivice i enzimi koji nisu rezultat genetske modikacije GMO;

pri spremanju silae mogu se kao konzervansi, koristiti mravlja, siretna,mlijena i propionska kiselina.

Koja s aniana hraniva koris u ishrani?

Od animalnih hraniva mogu se koristiti: svjee mlijeko; mlijeko u prahu; surutka, surutka u prahu, surutka u prahu sa malim sadrajem eera,

protein surutke u prahu; kazein u prahu i laktoza u prahu; riba, riblje ulje;

autolizati, hidrolizati i proteolizati mekuaca ili ljuskara dobijenidejstvom enzima u rastvorljivom ili nerastvorljivom obliku (daju sesamo mladim ivotinjama) i

riblje brano.

minrani ni koji s ogu korisii u ishrani su: Natrijum

Kalcijum Fosfor Magnezijum Sumpor

Elementi koji se mogu nai u tragovima (mikroelementi) su: Gvoe

Jod Kobalt Bakar

53


54/126


Mangan Cink Molibden

Selen

Vitamini, provitamini i hemijske supstance slinog efekta koje se koriste uishrani ivotinja moraju da potiu od prirodnih materija.

U ishrani s n siju korisii: antibiotici;

kokcidiostatici; medicinski preparati, stimulatori rasta ili druge supstance kojima se

stimulie rast ili proizvodnja ivotinja i ne smiju biti sastavni dio, dodati hrani ili na bilo koji drugi nain dati

ivotinjama GMO organizmi ili proizvodi dobijeni od njih.

U ishrani ivotinja se ne smiju nalaziti sljedei sintetiki proizvodi:

stimulatori rasta; sredstva za podsticanje apetita; vjetake boje; urea; mikroorganizmi; iste amino-kiseline.

Od prirodnih proizvoda nije dozvoljeno davanje: klaninih otpadaka; ivotinjskog izmeta ili drugog ubreta ivotinja.

54


55/126

Rprodukija

Koji su dozvojni naini rprodukij?Reprodukcija ivotinja u organskom stoarstvu obavlja se prirodnimputem ili vjetakim osjemenjivanjem. Ostale metode vjetake odnosnopotpomognute reprodukcije nijesu dozvoljene (embriotransfer, hormonalnoizazivanje polnog ara, indukovani poroaj itd.).

Indukovani poroaj se u izuzetnim sluajevima, moe odobriti kodpojedinih ivotinja iz medicinskih razloga. Poroaj se u tom sluaju obavljapod veterinarskom kontrolom. Veterinar izdaje potvrdu.

Kastracija ivotinja je dozvoljena, obavlja je veterinar uz obaveznoublaavanje bola.

Prvnija bosi i diinski rani

Na u s zasniva prvnija bosi?Prevencija bolesti u organskom stoarstvu zasniva se na:

pravilnom odgoju; selekciji odgovarajuih vrsta i rasa ivotinja; odgajivakim metodama, u skladu sa zahtjevima i potrebama ivotinjske

vrste;

pravilnoj ishrani i korienju kvalitetne hrane uz redovnu ispau; sprovoenju vakcinacionog programa koji je utvren od stranenadlenih organa;

odravanju higijene, odnosno redovnim pranjem, ienjem idezinfekcijom objekata i opreme.

Pranj, inj i dzinfkija

Objekti, boksovi i oprema moraju biti adekvatno oprani, oieni idezinkovani kako bi se sprijeile infekcije i razmnoavanje prenosilacainfekcije. Odobrena sredstva za ienje i dezinfekciju objekata, instalacija,opreme i pribora u organskom stoarstvu su:

55


56/126


kalijumov i natrijumov sapun; voda i vodena para; krenjak;

kre; negaeni kre; natrijum hipohlorid; kaustina soda; kamena soda; hidrogenperoksid; prirodni biljni ekstrakti;

limunska, parasiretna, mravlja, mlena, oksalna i siretna kiselina; alkohol; azotna kiselina (za opremu u mljekarstvu); fosforna kiselina (za opremu u mljekarstvu); formaldehid; natrijumkarbonat.

Kada su dozvojni vrinarski rani?Veterinarski tretmani su dozvoljeni kada je odreena bolest prisutna uregionu, ili se oekuje da e biti problema. Bolesne i povrijeene ivotinjemoraju dobiti odgovarajui tretman. Kod goveda, ovaca i koza dozvoljen

je samo individualni tretman. Koriste se toterapeutski i homeopatskiproizvodi pod uslovom da je efekat tretmana pozitivan.

Ukoliko se korienje ovih preparata pokae kao neekasno u lijeenjupovrede ili oboljenja, a odgovarajui tretman je od velike vanosti zazaustavljanje bolesti i patnje ivotinje, sintetiko-hemijski preparati iantibiotici se mogu koristiti uz odobrenje sertikacione organizacije.

Upotreba konvencionalnih lijekova koji se koriste u veterini dozvoljena jenajvie u dva tretmana u toku jedne godine kod ivotinja koje se uzgajaju vie

godina.

56


57/126

Izuzetno od ovoga, dozvoljene su vakcinacije, tretmani protiv parazita i drugiobavezni postupci prevencije bolesti.

Koja j vidnija porbna?Pri veterinarskim tretmanima obavezno se vodi evidencija o:

nazivu upotrijebljenog lijeka; dijagnozi; upotrijebljenoj dozi; odobrenju nadlenih veterinara i inspektora; trajanju tretmana i periodu karence.

a j i koiko raj karna?Karenca oznaava najkrai period vremena koje mora proi od posljednjeprimjene nekog sredstva ili preparata pa do upotrebe proizvoda (mlijeka).Karenca je najmanje duplo dua nego kod konvencionalne proizvodnje. Usluaju da karenca nije naznaena, period zabrane korienja ovih proizvodaposlije upotrebe lijekova iznosi 48 sati.

Koja srdsva s n siju prvnivno korisii?Nedozvoljena preventivna sredstva su:

antibiotici; sulfonamidi; analeptici; sedativi;

hormoni; kokcidiostatici; antihelmintici; akaricidi (insekticidi); biostimulatori; sintetski robonansi; antioksidansi;

drugi razliiti hemoterapeutici i hemijska sredstva kao ni primjenahloramfenikola;

ivermektin;

57


58/126


heksahlorcikloheksan i derivati za suzbijanje insekata; supstance proizvedene metodama genetskog ininjeringa; beta-blokatori.

Organska proizvodnja u obasi parsva

Usovi za organsko parnjProstor na kome se nalazepelinjaci i povrina koju obilazepele moraju odgovarati uslovima

organske proizvodnje i bitiregistrovani zajedno sa pelinjakom.Premjetanje pelinjaka mora bitiodobreno od strane ovlaenog lica.

Na prostoru Crne Gore moe sepelariti samo izvornom rasom Apis

melifera carnica i iz nje izvedenimlokalnim populacijama pela.

Pelinjaci moraju biti zasnovani na podjeli pelinjih zajednica i formiranjurojeva iz organskih pelinjaka.

Pelinji vosak za osnivanje nove konice mora poticati iz organske

proizvodnje.

U organskoj proizvodnji mogu se upotrebljavati samo organski proizvedenipropolis, vosak i biljna ulja.

U organsku proizvodnu jedinicu moe se unijeti 10% matica i rojeva u tokugodine koji nijesu proizvedeni u organskoj proizvodnji. Uneene matice irojevi smjetaju se u konice sa organskim saem ili osnovama saa.

58


59/126

Konice se prave od prirodnih materijala koji ne mogu da dovedu dokontaminacije ivotne sredine ili pelinjih proizvoda.

U dezinfekciji konica dozvoljeni su ziki tretman vodenom parom idirektno izlaganje plamenu.

lokaija pinjakaLokacija pelinjaka mora:

obezbjeivati dovoljno pripodnog nektara, medne rose, polena za pele ipristup higijenski ispravnoj i istoj vodi;

u preniku od 3 km sadrati usjeve organske proizvodnje ili prirodnevegetacije kao izvora nektara, ili usjeve koji su tretirani metodamakoje neznatno utiu na ivotnu sredinu i kao takvi ne mogu znaajnotetiti oznaavanju pelarskogproizvoda kao organskog;

biti van urbanih centara iudaljena najmanje 1 km od

saobraajnica, industrijskihpostrojenja, deponija, pogonaza unitavanje otpada i odpovrina pod konvencionalnompoljoprivrednomproizvodnjom.

Zabranjn i dozvojn akivnosi u organsko parnjuU organskom pelarenju je zabranjeno sakupljanje meda i drugih pelinjihproizvoda unitavanjem pela u sau. Zabranjeno je odsijecanje krilamatici. Dozvoljena je zamjena matice koja ukljuuje i ubijanje stare matice.Zabranjeno je unitavanje trutovskog legla, osim u sluaju pojave Varroadestructor.

U dimilicama za pele dozvoljena je upotreba netretiranog drveta i prirodnihgoriva (peurke, osuene netretirane piljevine). Upotreba fosilnih goriva (ulja,dizel goriva, i dr. petrolejskih proizvoda) nije dozvoljena.

59


60/126


Ishrana i prvniva paVjetaka ishrana pela dozvoljena je samo u ekstremnim klimatskimuslovima. Vjetako prihranjivanje vri se medom iz organske proizvodnje, a

po mogunosti sa iste proizvodne jedinice.

Usljed klimatskih uslova koji mogu izazvati kristalizaciju meda, dozvoljenoje korienje organski proizvedenog eernog sirupa ili organske eernemelase, samo uz odobrenje nadlenog organa.

Za vrijeme vjetakog

hranjenja pela vodi seevidencija o:- vrsti i porijeklu proizvoda;- datumu korienja;- korienim koliinama;- konicama u kojimaje vreno vjetako

prihranjivanje.

Vjetaka ishrana peladozvoljena je u periodu od

posljednjeg sakupljanja meda i 15 dana prije poetka narednog medonosnogperioda.

Konice se na kraju proizvodne sezone ostavljaju sa dovoljnim rezervamameda i polena da pele preive zimu.

Prevencija bolesti u organskoj pelarskoj proizvodnji zasniva se na primjenimjera kojima se poveava otpornost na bolesti i spreavaju infekcije, kaonpr.: sistematska kontrola konica i trutovskog legla, obezbjeivanja dovoljnerezerve polena i meda u konicama, redovna dezinfekcija materijala i opreme

u odreenim intervalima, unitavanje kontaminiranih materijala i njihovihizvora, redovna zamjena pelinjeg voska i zamjena matica.

60


61/126

U zdravstvenoj zatiti pela prednost imaju toterapeutski i homeopatskiproizvodi. Ako je upotreba preparata neekasna za iskorijenjivanje bolestiili infestaciju, mogu se koristiti alopatski, hemijski sintetizovani medicinski

proizvodi samo uz kontrolu veterinara.

U tretmanu protiv Varroa destructor mogu se koristiti mravlja kiselina,mlijena, siretna i oksalna kiselina, kao i biljni preparati (mentol, timol,eukaliptol ili kamor).

Konice pela koje se tretiraju hemijski sintetizovanim alopatskim

medicinskim proizvodima smjetaju se u izolaciju tokom trajanja tretmana.Poslije zavrenog tretmana sav vosak se mijenja organski proizvedenimvoskom i odreuje se prelazni period od jedne godine.

Kada se primjenjuje veterinarsko medicinski proizvod za lijeenje pela,podaci o dijagnozi, duini tretmana i karence, moraju biti dostavljeniovlaenom licu prije izdavanja sertikata za proizvod organske

poljoprivrede.

61


62/126


PReRADA ORGANSKIHPROIZVODA

Uvod

Propisi koji se odnose na higijenu mleka se zapravo odnose navisoki stepen zatite javnog zdravlja. Da bi se postigao dovoljni uslovpotrebno je voditi rauna da ne doe do pojave neeljenih supstanci umleku koje je namenjeno za ljudsku ishranu. Potrebno voditi raunao optimalnoj higijeni u svim procedurama pre, tokom i nakon mue.Primenom odgovarajuih mera postie se minimalna kontaminacija

mleka mikroorganizmima. Infekcija mleka je odgovorna za mnogedruge biohemijske promene mleka koje mogu uslediti kasnije. Takoe,nutritivna vrednost mleka se smanjuje, a pojedini mikroorganizmimogu doprineti potpunoj neupotrebljivosti mleka. Ukoliko osnovniuslovi higijene nisu zadovoljeni, naknadna prerada mleka posle muenee poboljati situaciju i mleko nee biti za upotrebu. Da bi seproizveli kvalitetni i higijenski zdravi proizvodi, potrebno je adekvatno

primeniti tehnoloke parametre (temperatura, vreme, kiselost, koliinadodatog sirila, koliinu dodate kulture, ceenje, okretanje sira, soljenje izrenje). Samo od kavlitetnog mleka, kvalitetnih i higijenskih postupkakod prerade moguce je dobiti proizvod koji moe da postigne zahtjevekoje su potrebne za kvalitetan proizvod i koji moze, da se slobodnoi skaldno sa svim zakonima pojavi na tritu. Kao takvi moze, dapostigne i razumljivo cjenu i kao takav iami pozitivan upliv na dobrobit

proizvoaa.

ciljeviedukaije

Nakon itanja ovog pogalvja proizvaaa e poboljati znanje ohigieni i preradi mleka. Mleko je najbolja prirodna hrana ali samo poduslovom da da nije hemijski ili biloki tretirano. Propisi koji se odnosena higijenu mleka se zapravo odnose na visoki stepen zatite javnogzdravlja. Da obezbijdimo zdravu i varnu hranu potrebo je u prvi vrstiuvest sistem dobre higienske i proizvaake prakse. Kod primene dobre

higijenske prakse najbitnija je mogunost dokazivanja da su ispunjenisvi uslovi o bezbednosti potroaa koji su denisani prirunikom ohigijenskoj praksi.


63/126

Potrebno je da se zatiti mleko od infekcija priliko munje, to zaniobezbediti odgovarajue uslove u tali, postupak sa ivotinjama prije, u

tokom munje i nakon munje, ako i svu opremu koja dolazi u kontakt(posredan i neposredan sa mlekom).Prema vrsti termike obrade potrebno je znati, da mleko delimo u 3kategorije:- sirovo mleko,- termiki obraeno mleko i- pasterizovano mleko.

I na kraju, da postignemo kvalitetan proizvod, koji moze, da seslobodno i skaldno sa svim zakonima pojavi na tritu pozant i praviladobre preraivake prakse.

S

adraj 1.Dobru higiensku i proizvoaku praksu

2.Izvori infekcije mleka prilikom munje

3.Sirovo i pasterizovano mleko4.Laktiki sirevi

Preporuena

literatura

Pravilnik o higijenskim zahtjevima za hranu ivotinjskog ili biljnogporijekla

Pravilnik je objavljen u Slubenom listu Crne Gore broj 14/09 od

24. ebruara2009.godine Pravilnik o posebnim higijenskim zahtjevima za hranu ivotinjskogporijekla

Pravilnik je objavljen u Slubenom listu Crne Gore broj 14/09 od24. ebruara2009. godine

Zakon o bezbjednosti hrane, koji je donijela Skuptina Crne Gore nadrugoj sjednici drugog redovnog zasijedanja u 2007. godini, dana 29.

novembra 2007. godine. Vlada Republike Crne Gore (2006): Uredba o usvajanju Zakona oorganskoj poljoprivredi. Podgorica

63


64/126


65/126

odgovoran po Zakonu o bezbednosti hrane.

Postoje dve vrste kontrole:

-Slubenakontrola.Ovu vrstu kontrole sprovodi veterinanrska inspekcija;-Samokontrolaanalizerizika.Ovu vrstu kontrole sprovodi proizvoa koji

alje uzorke na analizu u referentnu labaratoriju. Potrebno je voditi rauna ovaeim zakonskim propisima (npr. maksimalno dozvoljeni broj mikroorga-nizama po ml mleka).

Potrebno je uraditi analizu nalnog proizvoda, npr. sira, pre nego to se sirevi

premeste iz proizvodnog pogona. Analizu je potrebno primeniti na svaki razliitiproizvod, npr. na svaki razliiti tip sira, ali nije potrebno raditi analizu na itavuseriju. Minimalan broj uzetih uzoraka na godinjem nivou je propisan od stranenadlenih institucija i u mnogome zavisi od vrste mleka i prosene koliine kojase preradi tokom dana. Uzorci se najee uzimaju 1 do 3 puta godinje. Ukolikoproizvodja posumlja da sa njegovim proizvodom neto nije u redu on je u obavezida poalje uzorak u referentnu lababoratoriju pre nego to sir napusti proizvodni

pogon. Svi rezultati analiza se odnose na itavu proizvodnu seriju.

Tumaenje analiza:-5rezultataanalizemanjaodm znai da je serija dobra;-2rezultataizmeumiM znai da je serija jo mogua za upotrebu;-vieod2rezultataizmeumiM,ilijedanrezultatveiodM znai da

serija ne zadovoljava kriterijume, odnosno da nije za upotrebu i da je trebaunititi.

Oznake koje se mogu nai u analizi:n - broj jedinica u uzorku;c - maksimalan broj jedinica u uzorku koji imaju vrednosti izmeu m i M;m - vrednost broja bakterija po gramu;M - maksimalno dozvoljena vrednost za broj bakterija po gramu.

Norme i mikrobioloki kriterijui za mleko, kao i za druge mlene proizvode, prop-isani su zakonodavnim propisima koje propisuje zakonodavno telo.

65


66/126


a) Ako se konstatuje prisutnost Listerie moocitogenes u proizvodu obavezno jepotrebno:- povlaenje serije proizvoda od kojih je uzorak uzet;

- obavestiti veterinrsku slubu;- sprovesti korektivne mere uz stunu pomo, kasnije sprovesti nove analize.

b) Ako se konstatuje prisutnost Eschericia coli i Streptococcus aureus ( u primeruda postoji vie nego dva uzorka izmeu m i M (ili samo u primeru za E. colipree prag M) potrebno je obavezno:- povlaenje serije proizvoda od kojih je uzorak uzet;

- obavestiti veterinarsku slubu;- sprovesti korektivne mjere uz stunu pomo, kasnjie sprovesti nove analize.

c) Ako se konstatuje prisutnost Streptococcus aureus ( u primeru da S. aureuspree prag M) potrebno je obavezno:- napraviti analizu na enterotoksine;- obavestiti veterinarsku slubu;

- sprovesti korektivne mere uz stunu pomo, kasnjie sprovesti nove analize.

Ako su enterotksini prisutni u proizvodu potrebno je obavezno povui celuseriju proizvoda od kojih je uzorak uzet.

Da bi se prirunik o dobroj higijenskoj praksi adekvatno koristio potrebno jepoznavati mlenu foru, kako korisnu, tako i tetnu. Potrebno je znati gde se ona

nalazi i ko su prenosioci. Koji uslovi pogoduju njenom raznmnoavanju i na kojinain je unititi. Takoe je potrebno znati koje znake bolesti (simptomatika)koja bakterija moe da izazove kod ivotinje kao i kod oveka.

Potrebno je znati koje znake bolesti (simptoma) moe koja bakterija (toksina iline) uzrokovati kod ivotinja i kod ovjeka.

Kod prerade mleka u malim pogonima vrlo su vane etiri grupe tetnih mikro-organizma:

66


67/126

- Salmonele ;- Listeria monocitogenes ;- Staphiloccocus aureus ;

- Escherichia coli.

Dokunaija nophodna za sprovonj dobr higijnsk iproizvoak praks

Proces formiranja dokumentacije je baziran na proceni rizika, baziranoj nasistemu analize rizika i kritinih kontrolnih taaka (HACCP), uz pomo

predstavnika strune slube. Cilj je da proizvoa stekne odreeno znanje ida ga kontinuirano obnavlja. Takoe je potrebno je da proizvoa uspostavisistem kontrole kao i da ga kontinuirano unapredjuje i sprovodi. Celokupansistem dobre higijenske i proizvoake prakse se bazira na naelu odgovornostiproizvoaa.

Prirnik je sastavljen od tehnolokih listova. Tehnoloki listovi su za svaku

pojedinu vrstu proizvoda razliiti. Svaki tehnoloki list se sastoji od tehnolokeeme i etape/koraka koji su karakteristini za svaku fazu .

Primer tehnolokog lista za mekani sir:1. Dodavanje kulture;2. Dozrevanje mleka;3. Dodavanje preostalog dela kulture*;

4. Dodavanje sirila*;5. Koagulacija/ acidikacija*;6. Precjeenje;7. Meanje/ presovanje*;8. Hladno skladitenje/ zamrzavanje;9. Ceenje u kalupima*;10. Soljenje*;

11. Uzimanje iz kalupa/soljenje;12. Suenje*;13. Zrenje. *obavezne faze

67


68/126


Svaki od navedenih postupaka se moe prilagoditi odgovarajuoj tehnologijiodnoso tipu sira.

Deo tehnolokog lista (primer: mleni sir):

Tehnolokafaza

Nataje

potrebno

obratitipanju

Nain

postupanja/

preventivne

mjere

Kontrola/

nadzor

Korektivne

mere

Zrenje Mogunostrazvojatetnih mikroorganizama

Kontrolatemperature,vreme-as,koliko kultureemo stavitiprilagoeno jetemperaturi, vrstimleka, poetnojkiselosti.., zavisiod tehnologijeproizvodnjemlenog sira

Znanje iiskustvasirara ipotreban

je jotermometar,pH listii ilipH metar,

Primer, re-podeavanjetemperatureili trajanjatemperaturnogreimaili koliinestavljenekulture

Prirunik sadri tehnoloke listove za razliite proizvode. Proizvoa jeu mogunosti da bira odredjene tehnoloke listove iz prirunika i da ihprilagoava prema svom proizvodu tako da budu u potpunosti usklaeni satehnolokim postupkom njegove prerade.

Za svaku taku po kolonama, proizvoa treba da denie vrsu kontrole i, akoje to potrebno, odgovarajue korektivne mere. Ovaj proces je potreno uraditi u

saradnji sa predstavnicima strunih slubi (savetodavci ili tehnolozi) kako bi svebilo u skladu sa pravilima iz prirunika.

68


69/126


70/126


- koristit odgovarajua sredstva za dezinfekciju;- strogo se pridravati uputstva koja su data od strane proizvoaa

odreenih aktivnih supstanci;

- veoma detaljno isprati korienu opremu posle upotrebe.

Da bi se ispunio drugi uslov prvenstveno je potrebno voditi rauna o optimalnojhigijeni u svim procedurama pre, tokom i nakon mue. Primenom odgovarajuihmera postie se minimalna kontaminacija mleka mikroorganizmima. Infekcijamleka je odgovorna za mnoge druge biohemijske promene mleka koje moguuslediti kasnije. Takoe, nutritivna vrednost mleka se smanjuje, a pojedini

mikroorganizmi mogu doprineti potpunoj neupotrebljivosti mleka.

Da bi se obezbedili osnovni uslovi higijene mleka potrebno je da proizvoavodi rauna o linoj higijeni i o higijeni tale. Mleko moe biti inciranousled prevelike praine u tali, vode koja se kondenzuje usled neadekvatnogprovetravanja tale, zbog velike vlanosti unutar tale, vruine, ostataka hrane,od strane samih krava, gasova koji nastaju razgradnjom organske materije,

insektima, pticama, ostalim domaim ivotinjama (psi, make) itd.

Ukoliko osnovni uslovi higijene nisu zadovoljeni, naknadna prerada mleka poslemue nee poboljati situaciju i mleko nee biti za upotrebu.

Kako bi se spreila kontaminacija mleka pre, tokom i posle mue potrebno jeuzeti u obzir sledee mere:

1) Obzbdii odgovaraju usov u aitala treba da bude ista, da ima dovoljno dnevne svetlosti, da budeokreena i po potrebi da ze dezinkuje odgovarajuim sredstvima, dabude adekvatno provetravana (bez promaje), itd.Posebnu panju treba posvetiti opremi u tali. Veliki uticaj na higijenusamih krava imaju prostor u kojem krave lee, prostor koji je namenjen

za ishranu i uzimanje svee vode. Ukoliko ovi prostori nisu adekvatnonapravljeni ili ukoliko se ne odrava njihova istoa to moe znaajnodoprineti direktnoj ili indirektnoj kontaminaciji mleka.

70


71/126

Vazduh u tali moe prestavljati jedan od najznaajnijih faktorakontaminacije mleka mikroorganizmima. Putem vazduha, predhodnokvalitetno mleko moe biti kontaminirano sa 100, 15.000 a i vie

mikroorganizama po ml mleka.

2) Sa vrna pr u s n s davai hrana koja o daizazov podizanj prain u ai

Ovde se najvie misli na seno, gde prilikom njegove manipulacije moedoi do podizanja praine koja moe poveati broj mikroorganizama uvazduhu. Upotreba jaih koncentrata za ishranu treba da bude bar sat

vremena pre mue i uz to manje podizanje praine.

3) Sa vrna pr u n rba savjai prosirkuProstirku ne treba postavljati bar sat vremena pre mue kako ne bi dolodo podizanja praine i samim tim do indirektne kontaminacije mleka.Naravno, prljavtinu je potrebno oistiti uz to manje podizanje praine.

4) trba vodii rauna o zdravju i isoi kravaKrave treba da budu zdrave i u sluaju naruavanja njihovog zdravljaobavezno je potrebno konsultovati veterinara radi adekvatnog leenja. Usuprotnom, bolest/zaraza se moe proiriti na ostale krave i na mleko.

71


72/126


73/126

jednokratnu upotrebu (ili se proisti specijalnom parom). Nakon mue,vime se najee premae specijalnom tenou kojom se spreava prodormikroorganizama kroz otvoreni mamalni kanal. Ukoliko dodje do

infekcije mamalnog kanala, dolazi do upale mamalne cisterne i kasnije doupale celog vimena odnosno do pojave mastitisa.Ukoliko vime nije isto ono predstavlja izvor kontaminacije mlekamikroorganizmima kojih moe da bude od 100, 1.000, pa i vie po mlmleka. Ukoliko mamila nije ista moe doi do pojave 5.000, 20.000, ai vie mikroorganizama po ml mleka. Ukoiko doe do upale mamalnogkanala, kasnije i vimena (mastitis), preko 20.000 mikroorganizama moe

da se pojavi po ml mleka.

10) Posbno rba vodii rauna o prvo azu ka na pokuu

Neophodno je da se prvi mlaz mleka prikupi u specijalnom crnomprijemnom sudu (kanti). Ovo se radi iz razloga to je prvi mlazmleka uglavnom kontaminiraniji nego mleko koje se nalazi u vimenu.

Neohodno je redovno vriti test na mastitis. Ukoliko se dijagnostikujemastitis, takvo mleko je potrebno iskljuiti iz upotrebe i adekvatno ganeutralisati kako ne bi dolo u kontakt sa kravama ili ljudima.Veliki faktor rizika za kontaminaciju mleka mogu biti povrine sakojima mleko dolazi direktno u kontakt. Povrine sudova treba da budunapravljene od odgovarajueg materijala:a) nerajueg elikakoji je otporan na visoke temperature i koji moe

lako da se odrva (isti). Krajevi posuda treba da budu zaobljeni kakobi lake mogli da se oiste. Posude bi trebale da budu otporne nadezinfekciona sredstva (ne sme doi do pojave korozije).

b) gume ili plastike (mogue su i odreene vrste silikona). Ovakvi sudovibi trebali da budu otporni na sredstva koja se koriste za njihovudezinfekciju.

c) stakla. Ovakvi sudovi se ne preporuuju zbog njihove lomljivosti iako

su veoma otporni na razne vrste dezinekcionih sredstava. Staklenielementi su dozvoljeni kao odreeni deo opreme koja se koristi umlekarstvu.

73


74/126


Svi ostali materijali koji nisu otporni na dezinfekciona sredstva ili kodkojih moe doi do pojave korozije, nisu preporuljivi za korienje.Ovakvi materijali mogu da doprinesu formiranju mikroorganizama koji

dovode do kontaminacije mleka.

11) Posbna panja rba da s obrai na posudu za prij kaukoiko s ua vri runo

Ukoliko se mua vri runo onda se preporuuje upotreba posudaza muu koje su napravljene od nerajueg elika. Ovakve posude suspecijalno dizajnirane za runu muu i imaju specijalni savijeni obod

otvora koji spreava prljavtinu da doe do mleka.Mainska mua omoguava mnogo bolju higijenu mleka poto mlekone dolazi u kontakt sa rukama osobe koja je odgovorna za rad opreme.Neophodno je da se oprema adekatvo isti, dezinkuje i redovno odrava.Tehniki neadekvatna oprema moe da izazove povredu krava i pojavumnogobrojnih zaraza.to se tie odravanja opreme za muu, potrebno je koristiti odgovarajue

deterdente (alkaloidne i na bazi kiselina) i druga sredstva zadezinfekciju, redovno menjati gumene delove opreme (takoe i specijalnesilikonske delove), kao i redovno tehniko odravanje opreme koje trebada izvri ovaleni servis.

12) Posbnu panju rba posvii isoi svih naa opr zauu

Mua u prijemni sud (kantu). Kod rune mue esto ne obraamo panjuna obode prijemnog suda (kante) i na poklopac. Ovakav prijemni sud

je esto napravljen od nerajueg elika ali sadri mnogobrojne otvore.Postoji velika verovatnoa da se u ovim otvorima nau ostaci deterdenta,dezinekcionih sredstava, mleka, kao i razni mikroorganizmi.Prilikom pranja prijemnih sudova potrebno je voditi rauna ne samona sud i poklopac ve i na sve gumene i plastine delove koji mogu

predstavljati veliki higijenski rizik. Zato je potrebno da se svi elementiprijemnog suda adekvatno operu nakon mue prema uputstvima samogproizvoaa opreme. Naravno, nakon detaljnog pranja potrebno je runo

74


75/126

oprati celokupan sud hladnom vodom radi preventive. Pre sledee mue,neophodno je ponovo oprati prijemni sud hladnom vodom. Takoe

je neophodno generalno pranje opreme bar jednom nedeljno. Ovom

prilikom je potrebno detaljno oprati svaki deo opreme ponaosob uzupotrebu etki, odgovarajuih deterdenata i drugih dezinfekcionihsredstava. Potrebno je vriti redovnu zamenu gumenih delova opremekoje vremenom mogu izgubiti gleksibilnost ili se na njima mogu pojavitipukotine koje predstavljaju veliku opasnost po higijenu mleka.

Posebna panja treba da se posvetiienju mamalnih guma koje se

najvie eksploatiu prilikom mue.Prljavtina se najee zadrava naobodima gume.Podrazumeva se da spoljni deo opremetakoe treba da bude perfektno ist.Sistem za muu moe biti instalisanu samoj tali ili u posebnoj prostoriji.

Kod sistema za muu posebna panjatreba da bude posveena spojnicama,cevima, lterima, pumpi, kao i drugimelementima. Dananji moderni sistemi

za muu uglavnom imaju integrisan sistem za automatsko pranje (CIP).Ovaj sistem automatski odreuje potrebnu koliinu vode, deterenata,dezinfekcionih sredstava kao i automatsku regulaciju temperature. Iako je

sistem potpuno automatizovan, potrebno je nadzirati celokupan proces.Kod opreme za muu najznaajnije je da se ona redovno odrava i isti.Ukoliko je oprema adekvatno odravana kvalitet mleka e biti mnogobolji nego prilikom rune mue.

13) Posbnu panju rba posvii opri za prij, hanj,skadinj i ranspor ka

Iako prilikom mue vodimo rauna ipak dolazi do kontaminacijemleka hiljadama mikroorganizama. Upravo iz ovog razloga je potrebnoohladiti mleko nakon mue. Hlaenje mleka je potrebno obaviti u

75


76/126


naredna dva sata posle mue i to na temperaturi od 40C. Procesomhlaenja mi zapravo onemoguavamo, ili bar usporavamo, dalji razvojmikroorganizama koji dospevaju u mleko. U sluaju da ne ohladimo

mleko dolazi do eksponencijalnog rasta broja mikroorganizama. Trebamoimati na umu da mleko kaokoloidni rastvor predstavljaodlinu podlogu za rast i razvojmikroorganizama.Za sam proces hlaenja mlekapostoji mnogobrojna oprema

koja moe biti stacionarna ilimobilna.Manje koliine mleka se moguohladiti vodom ija temperatura

je ispod 40C ili rotacionimfriiderom koji hladi mlekopomou cevi u kojima protie

hladna voda.

U sluajevima hlaenja vee koliine mleka moe se koristiti sledeaoprema:a) kompresor direktno hlaenje mlekab) indirektno hlaenje mlekaOvde takoe postoje mnogobrojna pravila. Vrlo je vano da se oprema

za hlaenje mleka redovno odrava i isti. Posebna panja treba da budeposveena ienju i dezinfekciji prijemnog suda za mleko, obodima suda,poklopcu, cevima i sistemu za hlaenje.Oprema za muu i hlaenje mleka moe biti izvor kontaminacije mlekamikroorganizmima. Ukoliko se oprema neadekvatno odrava i ne istimoe doi do razvoja 1000, 3 miliona, pa i vie mikroorganizama po mlmleka.

76

7/30/2019

priručnik organske proizvodnje

Documents