Quaestiones Statianae

Dissertatio inauguralis quam consensu et auctoritate

amplissimi plfilosbphJofum ordinis

in litterarum universitate

Friderica Guilelma Berolinensi

ad sunimos in philosophia honores rite impetrandos

scripsit

Carolus Fiehn Beroiinensis

Promotio sokmnis habebitur a. d, XII. kal. Aug. 1917

De dissertatioiie probanda ad ordiiiein rettulerunt

professores publici ordinarii

Udalricus de Wilamowitz- Moellendorff. Eduardus Norden.

Typis expressit Aemilius Ebering, Berolini, Mittelstr. 39

MEIS PARENTIBVS

i De Thebaidis compositione.

iMoernerus, qui de Statii Thebaide scripsit, in principio dissertationis suae demonstrat Statium, quamquam „bissenos per annos" (Theb. XII 811) Thebaidem elaborare et perpolire potuerit, tamen multa repugnantia quibus offendamur mn sustulisse; quod s!e mirari, praesertim cum illa manifestiora et graviora sint quam in Vergilii Aeneide. Haud1 dubi;um est, quin ii qui hodie Thebaidem perlegunt, illas observationes(

Moerneri aliorumque confirment; at quaerendum esse mihi videtur, num credi possit poetam ipsum illbrum sibi conscium non fuisse. Itaque aejquiius essle puto considerare, qua arte poeta usus sit, ut forsitan cognolsicamus eum, etsi ab iis quae recta et venusta sentiamius, discedat, tamen inter aiequla-les pluris aestimari potuiisse.

Ubicumque de Statii arte iudicari audiveris, imprimis' reperies poetam partes carminis parum couiulnxisse neque satis operam dedisse, ut poema qupd omhibus! partibuis cohae-reret, componeret. Exempli causa Legras, les legendes thebaines p. 147 sqq. vituperat, quod in Thebaide desideratur is qui nos magno amore et misericordia afficiat. Idem vir doctus prioribus1 sex libris quaeri dicit, utrum Polynicels regnum Thebarum occupaturus sit an Argivi Thebanos vic-turi sint. Inde poetae nihil narra|n|dum esse nisi bellum ipsiUim, belli causas et divinas et humanas, voluntatem deorum cae-lestium et inferorum, matrimonium Polynicis Argis, foedus

~~ 6 —

ab Eteocle laesum. At Statium longe aliud appetivisse existimo; nam no|n modo magnum poema diligenter com-positum fingere in animo habuit, sed potius singulas! !ri;ar-ratiunculas quae ab historia ipsa Thebaidis interdium alienae esse videntur, compouere ei placuit. Legras autem ipse vel confitetur partes quibus argumento' Thebaidis opus sit, distinguendas esse, velut certamen Thebanorum et Tydei (II 375 sqq.), tigres Bacchi (VII 564s!qq.). Quas narratiun-culas etsi cum actione arte coniunctae sunt, tamem brevius absolvi potuisse inegandum jnoin est; sed Statius alias normas sequebatur quam nos. Praeter illa inveniuntur quibus (nihil efficiatur nisi ut animi legentium commoveantur, velut Argia apud Adirastum questa (III 678 sqq.), querimoniae Atalantae (IV 309 sqq.), Atys (VIII 554 sqq.). Huc accedunt quae ex communi memoria haustae ad poema perficiendium nihil valent, ut consilium deorum (I 197 sqq.), colloquium Martis Venerisque (III 260 sqq.), auspicium Amphiarai (III 440 sqq.), oraculum Tiresiae (IV 405 sqq.), Jupiter et Bacchus (VII 145 sqq.), ludi Archemori (VI), enarrationes ducum Argivorum sociorumque (IV), descriptio atriorum Somni (X 84sqq.). Postremo Legras narratiunculas quae inutiles sunt neque omnino ad poema pertinent, profert, velut descriptio!nern tempestatis (I 342 sqq.), imprimis fabulam Coroebi (I 557 sqq.) et Hypsipylae (V).

•Quam' res componendi artem Statii vituperare non liceat, cum secundum no&tra paecepta de Thebaide mobis iudi-candum noin sit. Quamquam mirum est, quodi poeta singulis narrationibus magis delectatus Thebaidem, magnum poema epicum, quod ex ordline et paulatim construi oportet, com-posuit. Tamen nostrum est consilia poetae, priusquam eum reprehendimus, acduratius investigare.

Itaque de s t r u c t u r a T h e b a i d i s complura expli-co. Primum in e x o r d i a et f i n e s s i n g u l o r u m 1'ibrorum inquiramus, ut Statium singulos libros per se

composuisise intellegatur, etsi relationes ad res praeteritas et antecedentes interdum coinstitui possnnt. Exitu primi Hbri poeta preces Apollinis; describit, quibus Adrastus deo gratiam refert, quod ille hois generos sibi miserit. Qui finis contra initium quo Oedipus horride devovens prodit et fundamenta omnis Thebarum calamitatis iacit, fictus esse videtur. Neque Adrastus neque Oedipus suspicantur, quanta pericula gentibus suis immineant. Principiio alterius libri ab oratione Jovis, qui Mercurium ad inferos descendere iusserat, repetitur. Deinde Laius, ut Eteoclem de PolyniciiSi cupiditate regni commoneat, ex umbris reversus, cum Eteocles ab avo impulsu|S a regno discesswrus non sit, legationis Tydei auctor fit. Ad hanc legationem quod exitu libri narratur, pertiinet: Tydeus de Eteoclis insidiis triumphat et Minervae gratias lagit. Sic prooemium et binis aiterius libri facile coniungi possunt: causa perfidiae Eteoclis et ultk> Tydei e,x quibus bellum Thebanorum et Argivorum conflagrabit. Itaque poeta queri-monias niulierum Thebanarum, quibus illa narratio ter-miuari potuit, in exordium tertii libri transferre maluit; qua re simul apertuim fit, quantum populus Thebanorum Eteoclem oderit. (cf. maxime III 206 sqq.) Aouiae moderatori perfido orae (III 1) in, extremo libro Adrastus respondet, qui ut bonus et strenuus rex haec dicit: „mihi multa dei, . . . multa metus regnique volubile poudus subiciunt animo/' Sed iam hic periculum belli ita accrevit, ut rex pius ad bellum paratus esse videatur; initio autem illius libri incertutm est, an iniuria Eteoclis bellum gerere non constituatur, Tum vero res ad discrimen descendit; „lux mo|net ingentesque iubent adsur-gere curae.^ Simul cum primordio' proximi carminis bellum exoriri comperi,mus: „ostendit Bellona facem^ (IV 6), „cadit ingens rite Touanti Oradivoque pecus" (IV 13). Deinde Argivi exercitus cogunt, ut cointra Thebas expeditioinem faciant. Quam libere poeta singulos libros composuerit, hic maxime cognoscas, Nam si IV 3sq.: „cum fracta, inpulsaque

— 8 ~

fatis consilia et tandem miseri dlata copia belli." legeris, putes poetam, quasi nihil praeluserit, carmen omnino hi|nc incipere. Sed apertum est, cur Statius tale exordium finxerit; hac enim ratione ab hioc loco recitare potuit, atque audientes omnia facile percipiebant. Idem liber ad extremum narrat, quantas molestias Argivi Nemeae tum tulerint, cum „diffugere undae, squalent fontesque lacusique, et cava ferventi djures-cunt flumiina limo" (IV 700 sqq.). Sic poeta initio carminis ostendit, quo modo bellum exardeat, postremoi autem, quanta pericula iam paulo post militibus subeunda sint. At ex primis yersibus libri quinti cognoscimus illos servatos esse: „rediere viris animique minaeque votaque" (V 4). Deinde Hypsipsyla quae Argivos servavit, de sorte sua verba facit. Quae fabula quamvis a rebus propositis longe discedat, tamen ad Argj-vorum fortunam revertitur. Amphiaraus enim suadet, ut honoribus ArcWemori divini s&cra et ludi fiant, atque pre-catur ita: „utinam plures innectere pergasi, Phoebe, motras, semperque novisi bellare vetemur casibus, et siemper Thebe funesta recedas!" (V 743 sqq.) Ad; jlla vatis verba finis; sexti libri se applicat, ubi haec scripta invenimus: „venit (Adrasti) harundo retro versumque a fine tenorem pertulit et motae iuxta ruit ora pharetrae" (VI 940 sq.). Quo exitu poeta a ludis ad bellum reducit. (VI 944s!qq.) Ad librum septimum procedimus. Jupiter Argivos proelia differre indignatus Marti mandat, ut animos ad bellum delnuo inflammet. Ad! ex-tremum pugnis coimmisisis iam primus heros, Amphiaraus vates, postquam Thebanis multa incommoda intulit, demer-gitur. Crederes poetae intereslse fabulam Amphiarai uno carmine tractare; sed hoc Statijus vitavit, quod1 discesislum vatis illustriore loco ponere malebat, cum, si ilile liber recita-retur, extremae res maxime fulgerent. Neque minus poieta ita effecit, ut sequentes res, cum ad initium libri octavi reser-varentur, erntnerent. Finis eiusdem carmilnis morte Tydei, qui antea rebus praeclare gestis celebratur, elucet. Sed; die

_ Q —

viri fortissimi corpore acerrime dontendi, id ex iinitio libri noni coglnoscimus, cum exitu Partheinopaeus, iuvenis egre-gius, mortuus praedicetur. Manifestum esse puto illum iu-venem Hippomedonti quamquam fortius et atrocius pug-naverit, praeferri; nam apertum sit po<etam moirte iuvenia celeberrimi finem libri ornare maluisse. Maxime idoneus qui per se istet, liber X est. Nam iilo ab initio usque ad finem victoriae Thebanorum illustrantur. Primo Eteocles exs;uitat: „iacet omnis gloria Lernae praecipuaeque ma;nu3 . . . scilicet Adrasti senium fraterque iuventa peior et insanis Capaneus metuendus in armis^ (24sqq.), atque postremo etiam Ca-paneus fulmine Io-vis: affiictus copcidit. Cuius mortisi inar-ratio poetae aptior esse videbatur ,adt librum terminandum quam explicatio laetitiae Thebanae. Qua liber undecimus orditur; deinde Adrastus perterritus discedit atque fratres singulari certamine se interficiuint. Dienique dum Oedipus cum Creonte de sorte Thebarum colloquitur, Achivi fuga salutem petunt. Quod ad extremois huius libri versusi, „in-terea" voce introductos, pertinet, inde orti esse videntur, quod poeta iilud carmen, si slolum legeretur, meliu& ter-minari credebat. De fuga quidlem Achivorum principium libri egit; sed ut victoria Thebanorum etiam cresceret, om-nibus Argivis ex finibus eorum recedendium erat. Quodsi totum poema respicies, talem exitum fortasse repudiabis. iNam fuga Adrasti et morte fratrum Thebais satis confecta est, quoniam reliqui nihil iam valent. Quid igitur illis verbis extremis opus1 est, nisi undecimum librum ut poema per se compositum spectamus? Post hunc finem antecedentisi car-minis consentaneum est librum XII jnoin iam bella tractare, sed qua ratione corpora Argivoirum concisorum ^epeliantur, narrare. Hoc carmen piane per se stare potest, ab agmine mulierum lugentium ,ad mortem Creontis et funera ducum pertinens.

Quibus expositis vix dubium esse videtur, quin Statius

— 10 —

c e r t a s p a r t e s T h e b a i d i s ( s e p a r a t i m r e c i t a n * das) i n s t i t u e r i t . Tamen facile est cognitu poetam etiam id egisse, ut opus absolutum et congruensi fingeret. Quod multis locis observarejpossiis. Exemplij causa constare existimo poetam historiam harundinis Adrasti in extremo libro VI, ubi prior pars Thebaidis terminatur, consulto narrare, brevi priusquam bellum in VII libro exoriatur. Nam illa ad totum poema referenda esse mihi videtur. Multa prodigia, quae expeditionem dissuaserunt, projnjuintiiata sunt: mala auguria Amphiarai, deinde mors Opheltis, denique „uni remeabile bellum et tristes domino' spondebat harundo recursus^. (V 945 sq.) Ineptum non sit suspicari Statium hic ultra singu-lorum librorum fines excessislse, praesertim cum Arnphiaraus in V 743 sq. nuntiet moras quae Argivos bellum facere adhiuc prohibuerunt, numiiiie deorum accidisse; qua re poeta de prioribus oininibus admonet. Etiam exitum Amphiarai, qui in extremo' libro^ VII, ubi prima proelia narrantur, evanescit, poeta haud dubie ad totum poema respiciens hoc ipso loco exponit. Nam ille vates omnibus verbis admo-nuisse dicitur, ne Argivi duces expeditioinem face-rent. Propterea poeta aequum esse putat illum a Phoebo amico protectum paulio post bella orta ab indignis civibus discedere. Quoi modo deus inferorum vatem receperit, initio demum proximi libri comperimus. Etsi supra diiximus Sta-tium comsultoi hac re librum VII terminavisse, illa librum VIII orsurn esse, tamen no|n mimus constat poetam hanc divisionem rerum quae cohaereant, facere ausurum non fuisse, nisi poema totum etiam deinceps legi vellet. Sed non modo ex eo quod singuli libri arte connectuntur (ut etiam VIII/IX), sed etiam} quod pocta ^viros fortissimos fine libro-rum sequentium certo ordine pereuintes inducit, apparet Thebaida non solum variis partibusiidlissiolutam legendam e3se. Huc accedit, ut Jupiter in VII 1 sqq. eorum quae mandaverit III 218 sqq., reminiscatur^ atque ut posteriora ad priora

— 11 —

referantur, velut VII 538sqq. ad II 389 sqq, IV 597 s*q. ad II 527 sqq., V 585 ad X 907 sqq. Quo mirabiliusi sit per-sonas eiusdem nominis rurs'us in diversis scaenis prodire, quasi antea noindum cornmemoratae mon eaedem esse vi-deantur. Sic repperimus Tisiphonam in, nonnullis libris (cf. p. 12 sq.) Laium in libris II et IV, Tiresiam in libris IV et X, Iocastam in libris VII et XI, Antigonam i>n libris VII et XI, sed nusquam unus alteri similis^ esse videtur. Itaque concludendum est poetae miinus imteresse mores illarum per-sonarum accuratius tractare quam instrumeinta adhibere, ut res pera,gere possit. Quod minus de Iocasta et Antigoma, quarum mores poeta haud dubie depingere studet, iudicari potest.

Post haec demonstrare in animo habeo Statium c o m -p 1 u r e s a u c t o r e s e o r u m q u a e g e r a n t u r f i n g e r e atqueuiodo hunciniodo jljum arceslsiere, ui Lirium idemque effin ciatur. Ut intellegas quid sentiam, quaeso haec audias. Sorte enim Oedipi miserabilique specie accuratius descriptis Tisi-phona furia, quae amica regis miiseri sit, ab illo imploratur, ut iniurias filiorum ulsciscatur. Dubium nom est, quim poeta •mentem animumque regis accuratius depingat, cum illud monstrum, cuius atrocitatem horremus, quasi patronurii Oedipi ihducat. Atque furia Oedipo< obsecuta animos filiorum tanta dementia afficit, ut lis eorum paqne ex ^mproviso joriatur. Quamquam haec brevi componatur, tamen persuasum hiabe-mus magna pericula impendere atque Thebarios1 et fratres nihil boni sortitos esse. Nam opin-stat furiam utrumque fratrem nimky amore regni complevisse ita, ut primum frater minor, cum fortuna ei jnon faveat, iratus Thebis exeat, deinde Eteocles summa 'superbia utatur. At nou modo iioc loco Tisiphona adest, sed per totum poema illi mala excogitanti occurras. In quarto libro poeta de illa admonet his verbis: „et grave Tisiphone risit gavisa futuris^ (213), cum „Eriphylaeos aurum fatale penates^ inrupisset, Iin altero

- 12 -

libro pro Tisiphona Lacbesis parca affertur, quae dietti nuptialem Argis turbat: „Lachesis sic dura iubebat" (249) hoc est: fatale erat. Deinde priusquam bellum oriatur, Tisophbna fratribus odiuim et iram ingerere non desinit: „it geminum excutiens ajnguem et bacchatur utrisque Tisiphone castris" (VII 466 sq.). Praeterea illa „primae molitur semina pugnae" (VII 563) et curat, ne Iocaste Argivos a bello retineat. Itaque tigres Liberi Thebanis maxime sacras iln Argivos instigat; 'illi autem valde perterriti bestias occidtont. (VII 564 sqq.) Qua re Thebani condicioinibUjS pads dimissis armia capiunt. In VIII. libro legimus Plutoinem Tisiphonam Tartareas sedes ulcisci iubere, atque id factis terribilissimis: „atque adeo> Tratres — nostrique haec omina sunto prima odii — fratres alterna in vulinera laeto Marte ruamt." (VIII 70sqq.) Extremum quod Tisiphona fratribus parat, in XI. l£bro exponitur. Sed hic mirum est, quod illa „nec se tanta in certamina fidit sufficere, inferma cornitem ni sede Me-gaeram et consanguilneos in proelia suscitat angues." (XI 59 sq.) Itaque Tisiphona partes suas' sororisque ita disponit: „atque adeo mbror ipsa (Tteiphiona^inrumpere Thebas adsue-tumque larem. tibi (Megaera) pareat inpius exul, Argoli-* cumque inpello nefas." (XI 108 sq.) Deijnde cum furo-r Polynicis dictis Antigojnae lamguescere coepissiet, Erinys ob~ strepuit atque obistitit (XI 382 sq.); Eteoclem autem „subijto cum matre repulsa Eumenis eiecit fractis portis". (387.) Atque in XI 403 sqq. in certami;ne ipso „sua quemque comes stimulatque mo<n.etque." Denique Tisiphoina Pietatem cum certamen fraternum ijnhibere studeat, ex campo expellit. Ipsa autem cum furor fratrum satis ardeat, abit; „nec iam opus est Furiis... " ait poeta. (XI 537 sqq.) Etsi certum est non licere furiam, ubicumque prodeat, eandem personam in toto poemate existimare (cf. p. 11), tamen vix dubitari posse videtur, quin Statius illam ut auctorem malorum et aerum-narum, sive hic sive illic partes suas; agat, adhiibuerit. Neque

— 13 —

quisquam negabit ex furiae consiliis omlnes calamitatesl palam nasci. Tamen poeta plures auctores eorum quae geruhtur, induxit. Nam quid aliud Jupiter spectat, nisi ut Thebainisj et Argivis perniciem paret. Propterea pater deorum „terra-rum delicta nec exsaturabile Diris ingenium moriale" (I 214 sq.) questus per Mercurium patruo inferno matidat, ut ille Laii umbram ad Eteoclem dimittat. Inde novae diffi-cultates consequuntur, sed et Iupiter et Tisiphona, etei diver-sas vias inigrediuntur, tameln idem appetunt. Atque Statius modo, de furiae insidiis modo de idei consiliis narrat. Ita factum est, ut duo pfooemia, ex quibus discordia fratrum exoritur, inveniaintur. Sed omines oonsen-tiant verbis in I 185 sqq. perlectis sus!pica!ndum esse Eteoclem anno peracto fratri maledicturum eumque immodicis coin-tumeliis provocaturum es'se; qua re apparet non opus esise, ut per Lai umbram animus Eteoclis obduretur. Huc accedit, ut prius exordium multo exquisitius fictum sit; nam cum Tisiphoina in fratrum „praecordia" invadit, quasi spectare nobis videmur, qua ratione iin ainimis fratrum odfrUiUi inflarnme-tur. Alterum autem exordiium quod a poetis antiquitus' ad-hiberi solet (cf. Odyssea, Cypria, Aeneis etc), nuskjuam cum argumento 'fabulae doniulnctum est. At Statius illis rebus animos legentium delectare iin amimo» habuit. Primum enim species Iovis qui ad deorum consilium venit, cum impera-toris maiestate comparari poterat; deinde ex lite coniugum caelestium summa Wluptas capiebatur. Praeterea in Vergilii Aeneide, in magtno> exemplo Statii, mumdus fato vel volun-tate Iovis gubernatur. Itaque etiam Statius, quaecumque in Thebaide geruntur, sub potestate maximi dei poni voluet: „vocem fata sequuntur." (I 213.) Sed ab illa consuetudtae Vergilii Statius eo> differt, quiod cur illae gentes puniantur, docet. Vergilio autem fatum supra res stare videtur, ut H^inzius dembnstrat: „wir erfahrdn; keine Grunde und sindi

«~ 14 -

auch gar nicht versucht, danach zu fragen, es staind fest von Ewigkeit, und fnur, wie das durchgefuhrt wird, ist Gegew* stand des Gedichts." (Vergils epische Technik p. 297.) Inde igitur illud vitium Statii ortum est. — At praeter lovem alii di interveniunt. Jupiter enim Martem impellit, ut omnibus furorem iniciat, donec Thebas et Argos plalne deleverit. (III 229 sqq.) Sed quamquarn deus belli „gaudet ovans iussis et adhuc temone calenti fervidus iin laevum torsit Gradivusj habenas" (III 260 sq.), tamen jnibil quod ille effecerit sem-timus, nisi post Tydei orationem haec: „deus ornlnia credere suadet Arrnipotens gemiiiatque acceptos fama pavores." (III 344 sq.) Tumultus autem totius populi et principum potius ex nuntio Tydei explicatur, quam ex Martis specie. Tame;ri poetam hunc deurn inducere iuvat. Quantum ille iiiihil per-egerit, Iupiter 'postea ipse coufitetur, cum Mercurium emittat, ut Martem officii admoneat. Mars autem noin modb rursus paratum ad bellum inflammanrfum se praebet, sed etiam Argi-vis ,,falso pulvere^, „falso clamore", arma virum pulsusique imitatus equorum summum terrorem inicit (VII 116 sqq.), ut celerrime Thebas accedant. Ergobicdemum Mars itaintercedit, ut Argivi numen eius ainimadvertaint. At tum Bacchusl, etsi in deorum consilio 1 288 sq. luppiter d-ecTaravit nullum deum vo-luntatem suam fatique flectere po&se, tarnen Iovi, ut rhebanis ignoscat, persuadere conatur. Vix idl mirari desieris, cum hoc Iovis respoinsum legis: „no!n hoc statui sub tempore rebus occasum Aoiniis, veniet suspectior aetas ultoresque alii: nunc regia Iulno queretur/ ' (VII 218 sqq.)* Hic magis quam alicubi intellegas poetam, cum aliud darmen compoinat, ijid quod in alio scripserit, oblitum esse videri. Quod adj insidias a Baccho Nemeae paratas (IV 646 sqq.) pertinet, etiam illae

*Huc conferas quae in libro IV Laii umbra praedicat: „certa est victoria Thebis . . . (IV 641) et in libroX611 pronuntiatur: „venit alma salus sed limite duro,"

— 15

in VII, libro norn commemorantur. Ergo iam prius Bacdius patriam servare studuit; sed cur deus id assecutus n.011 sit, a poeta non satis aperitur. Nojnine Liber etiam aqua Langiae Argivos arcere potuit? Similiter atque antea Martem in III. libro Statius illo loco Bacchum frustra arcessivit, Sed haud dubie poeta imagine venusta, quam versibus IV 646 sqq. depinxit, ita delectatus est, ut in deo commode iiou inteif-cedendo doniveret. . In octavo libro mirum est Plutoni irato quod Iupiter Amphiaraum in tenebras suas descendere patia-tur, deberi, quod1 fratres singulari certamine cooteindunt. Sed iam Oedipus in primo libro» devoverat: „i media in fratresl, generis consortia ferro dissilialnt^ (I 84), atque lupiter in I 299 iusserat: „germanum exilio fretum Argolicisque tuinen-tem hospitiis, quod sponte cupit, procul inpius aula arceat, alternum regni infitiatus hoinorem.a Nihilo minus ex Plu-tonis ira causa illorum certaminum orta esse siubito dicitur (VIII 31 sqq.), quamqXiam in XI. libro ante sisngulare cer-tamen ipsum Plutonis volulntas ineglegitur. Neque vero cetera quae Pluto statuit, diligentius peraguntur. Ille einirri odio im-pulsus Tisiplioinae haec mandavjit, utidei hoirrerent: „sit qui ,ra,-bidarum more ferarum (manidat |atrox bostile caput, quique igne supremo arceat exanimis et manibus 4aethera nudis comma-culet/ ' (VIII 71 sqq.) Illi;s verbis et atrocitas Tydei (VIII 751 sqq.) et crudelitas Creontis (XI 660 sqq.) significatur. Sed ubi de rabie Tydei narratur, etsi „plus exigit ultrix Tisiphona^, tamen furiam iuissu Pluto|nis hoc agere plaine omittitur. Non aliter res se habet, ubi in XI. libro scelus Creontis quod tertium Tisiphona efficere iubetur, commemo-ratur; potius audimus: „adieo saevis imbutus' moribus aulae indicium specimenque sui iubet ig|n;e supremo arceri Da,-n a o s . . . " (XI 661 sq.) Talia poeta peccare non poterat, si operam dedisset, ut Thebaida omnibus partibus arte com-poneret; nuinc vero in singulos libros elaborandos pariter incubuit. Eadem ratioue iudicajnida sunt, quae de lunomiiS

— 16 —

consilio Argivos servandi legimus. Narn ea re sola quod] illa dea a Somno auxilium petit, angfustiae Thebanorum oriuntur, ita ut Menoeceo pro patria mioriendum s;it. At^urslus Iunonis colnsilium satis inon est, ut illa Menoecei mors accidat, sed nova persoua opus est, scilicet Virtute, quae dea iuveni persuadeat terrigenam curicto' patriae proi s&nguine posci. (X 668.) Quodsi forte credas Virtutem iussiu lovis qui in VII 219 sq. Thebas ab interitu servaturum essie se pro-mittit agere, in magno errore sis'. Virtus emim sua sipomte aigit, quasi salus Thebarum ipsi curae sit. Atque ut poeta nihil de illa antea exposuit ita illam jnulloi vestigio in caelum remittit. Hic autem apertum sit virtutem Menoeci ut veram personam a poeta induei.

jQuibus explicatis demonstremus quo modo Statius aliis locis con ten t ioSnem s e m t e n t i a r u m r e m i s e r i t. In tertio libro Tydeus Thebis reversus iniuriasi Eteoclis nuntiat et suadet, ut Argivi armis captis facinora regis The-barum ulciscantur. Sed Adrastus adhortaitus, ne riihil matiuriusl fiat, proniittit se genero adfuturum esse. (III 388 sqq,) Noctu Adrastus rex somno caret curis vexatus. Sic poeta regem sua sponte agentem imiducere videtur, cum ex III 420 sqq. appareat fatum plurimum vafere. Nam priusquam rex certum consiilium ceperit, „etiam nodivagalsl iinlter deus armifer itmbras desuper Arcadiae fines Nemeaeaque rura Taenariumque cacumen Apollineasque Therapnas armorum tonitru ferit et trepidantia corda implet amore sui." (III 420 sqq.) Quam-quam ilfe deus quae fiant constituit, tamenj ex III 440 sqq, elucet regem per sex dies Iatere, cum dubitaret, „daret armis iura . . . an frena teirieret irarum et motos capulisl adstringeret enses." Sed paulo post cognoscimus, quam vame, cum fortunae maior vis sit, rex illud deliberet. Postremo Adrastus Amphiaraum voiuntatem deorum experiri iubet, quod cum verhis in III 420 sqq. parum conspirat. Deinde autem vates iimperato facto sie recipit, cum mala percontatusi

— 17 -

in publicum prodire vereatur. At Capaneo qui a multis comitatus vatem indagavit, ille res terribiles aperit, ut super-biam eius coerceat. Gontra quid Adrastus qui illud iusserit, de vatis visionibus iudicet, nihil audimus; atque etiam credi-deris regem Argivorum de illis celatum esse, quoniam cum Argia collocutus illa non commemorat. Praeterea iure quae-ras, cur rex de illis auguriis certiotr factus ad bellum pro-fectus sit. Itaque existimandum erit poetam illam scaenam auguriorum quam ipsam diligenter composuerit, tamen omisisse et Adrastum, quasi Amphiaraus imperatum eius exsecutus' non esset, ageintem fecisise. Item Statius fine libri tertii nihil nisi signum venustum pinxit, quod argumento fabulae vix prodest. Nam quid ex illa narratiuncula con-cludimus? Adrastum deis obsecutum cum temperantia bellum parare velle. Idem autem iam compertum habemus. Ita fit, ut nusquam fere pro cerk> cognoscamus, utrum Adrastusl bellandi initium fecerit Inedne. Tamen liber IV ab eo orditur bellum a Bellona et Qradivo inflammatum esse; paulo post subito legimus: „inter adhortantes vix sponte incedit Adrastus, contentus ferro cingi latus.^ (IV 40 sq.) Ergo dubitari non potest, quim Statius1 satis clare hoc non explida,-verit. Similia in extremo sexto libro invenias. Ludi enim Archemori hioc mipculo terminantur: Adrastus cornu Lyctia tela fundit, cum „campum emensa brevi fatalis ab arbore tacta . . . venit harundo retro versumque a fine tenorem pertulit, et notae iuxta ruit ora pharetrae". (938 sqq.) Deinde poeta hoc prodigium interpretatur: „penitus latet exitusi in-gens monstratumque — mefas! — umi remeabile bellum et tristes domino spondebat harundo recursus'." Quid hbc miraculum sibi vult? Ha'ud dubie Statio exemplum Vergilii (Aen. V 519 sqq.) obversatum est. Sed Vergilius significare vult Acesten novo oppido cbinldito' ino-n modo magnios honores assecutum esse, sed etiam ad futura tempora regni jnagna laude usurum esse (cf. Heiinze, Verg. epische Techinik

— 18 —

p. 164 sqq,), incertum esse puto, an Statius vestigiis Marotnis hic recte non iustiterit. Nam Statias Thebaidem non ita exeuntem facit, ut Adrastus sofus ex caede redeat. Neque in auspicio Amphiarai (III 499 sqq.) neque ubi luppiter Baccho Thebas servatum iri promittit (VII 145 sqq.), poeta de hoc exitu belli Thebani admonet, qui ex alntiquissima memoria notus est. Potius legimus in XI 424sqq.: Adrastus salute fratrum desperata „fugit, omnia linquens, castra virosi generum Thebas ac fata moneintem comversumque iugo pro-pellit Ariona". Ergo ad Adrastum illa verba (VI 944 siq.) ultro vix referri possunt; nam apertum est regem Argivorum similiter atque Amphiaraum evanescere. (cf. XI 439 sqq.) Itaque dubium non est quim poeta mihil petiverit nisi lepidam narratiunculam, quae si jnom cum memoria consentit at certead ornandum coinfert. In X 589 sqq. Tiresias Thebanos increpat, quoB a se (al;ifc[uan(d|o deterreri ino(n potuerint,; quin ibellum [gere-rent: „quiane ainte duci beue credita nostro consilia et monitus, cum perfida bella vetarem?" (X 592 sq.) Nunc vero iure quaerimus, quo loco poematis Tiresias bellum dis!suaserit. Num in IV libro, ubi Laius per Tiresiam precibus Eteodis ex inferis elicitus praedicat, quae futura,sint? Sed postquam artem poetae accuratius perspeximus, etiam hic facile est iudicare. Papinius enim arbitratus Tiresiam exitum oimnium rerum divinare, cum ex Euripidis Phoenissis 770 sqq. vatem iliusum Eteocli bellum dissuasisse sciret, illud ultro* recepit. Iterum leviter Euripidis exemplum imitatus Statius Creontem a vate petentem facit, ut augurium reticeat, cum ille magna parte populi praesente cecinerit. (X 625.) Qua re versus 589: „Tiresian alii lacrimis et supplice coetu o r a n t . . . " contrarius est versui 625: „nunc ora canentis nequiquam reticere rogat." — In IV 409 sqq. Tiresias censet fatum mulla re certius explo^-rari quam per mortuos arcessitos; at in X 598 sqq. sententia commutata ille „supra volitante altaria fumo^ vaticinatur.

- 19 -

Ergo, ut Isupra diximus, duo Tiresiae, qui diversa rnente utuntur, in Thebaide esse videmtur. (cf. p. 11.) Nom minus laxa arte Statius in Oedipi moribus describendis utitur. Initio Thebaidis Oedipus furore et odio filiorum vexatus inferos obtestatur, ut filii crudelissimi durissime pumantur. Tum illi rursus iri octavo demum libro occurrimus, ubi cenis luxuriosis et laetis Thebanorum interfuisse dicitur. „Non hunc Tyrii fors prospera belli, tantum bella iuvant; natuiri hortaturque probatque nec vicisse velit; sed primos com-minus enses et sceleris tacito rimatur semina voto/Y (VIII 250 sqq.) Quibus ex verbis cognoscimus senem pristina ira furere neque mitem et placatum esse. Quo> magis obstu-pescimus, cum furia paulo post in XI 105 sqq. dicit: „ipse etiam qui nos lassare precando suetus et ultrices oculorum exposcere Diras iam pater est: coetu fertur iam solus ab omrii flere sibi." Sed brevi intelligasi hic parari id quod i:n fine libri eiusdem videmus. Ubi Oedipus quem votorum paenitet, vehementissime caedem filiorum questus marius1 sibi illaturus est. Poeta autem omnino demonstrare nonstudet, qua re animus Oedipi ita conversus sit. Quo modo legentes percipiant eum qui in VIII. libro illa senserit, in XI. libro brevi ante quam desiderium suum expleretur, senteintfem dommutasse? Nihil quo hoc intelligi possit, antea accidit* Rursus apertum est poetam in singula carmina ainijmulm intendisse.

Adhuc Slatium id quod in alio carmine narravit in alio neglegere docuimus. Nunc quaesb audias etiam in singulis libris ipsis poetam res liberius composuisse quam nobis licere videatur. Primum iam Mioernerus protulit Ismenam non modo :non de nuptiis oogitare, sed ne Atyn quildem novisse videri (VIII 622 sqq.); tamen in VIII 554 sqq. poeta testatus est utrumque amore arsislse neque quidquam afuisse, quin statim matrimonium iniremt, nisi bellum esset exortum. Fortasse haec discrepantia eo orta est, quod' Ismenam cum

— 20 —

Antigona collocutam illud sommium virgime dignum, quo „haec dubiae praesagia cladis" apparerent, narrare poeta voluit. Hoc autem assequi gravius esse videbatur quam sen-tentias accurate conectere. Praeterea iuvenem ad bellum proficiscentem a sponsa salutari poetae libemter describunt (cf. I 88sqq.). — In X libro frustra speres Menocceum pro Thebis mortuum patriam servaturum esse. Nam matre filium questa Statius Capaneum celebrare subito coiepit: „hactenus arma "tubae ferrumque et vulnera: sed niunc c!om-minus astrigeros Capaneus tolleindus in axis.a Atque tum Capaneus Thebanis atrocissimas clades parat, quasi filius Creontis fortissimus numquam vitam devoverit. Manifestum est Statium nimio studio artis rhetoricae occaecatum rectumi rerum ordinem omisisse. Nam imprimis poetae interfuisse videtur Capaneum fulmine percussum illustrius inducere, videlicet in fine illius libri; praeterea proximum librum cer-tamen fratrum continere volebat. Itaque fieri non poterat, quin fabula Menoecei illo loco, ubi legimus, poneretfur, praesertim cum Papinius veram seriem scaenarum tollere mallet, quam splendidas memoriae partes praeterire. Quam diligenter Statius tradlitioinem secutus sit, vel ex eo dognoscas Capaneum quamq'uam in X 738 sqq. cum copiis i,n moenia irrupit et in urbe omnes concidit, tamen in X 840 ardua mox torvo metiri culmina visu innumerosque gradus. — Post illas res etiain haec non satis perspicua sunt. Iuno enim Argivis si nom victoriam comparare — id per fatum nefas est — at certe „Aoni;os leto praebere^ comstituit. Itaque Argivi dea adiutrice usque ad Thebarum moenia procedunti; sed hic defensores urbis, quamvis; aegre, fortissime resistunt, ita ut Qraos ab urbe oppugnandLa retineant: nonnulllae murorum partes corruere videntur. Subito autem Thebani nihil iam valent: „at tuba luctificis pulsat cla;ngoribus urbem obsaeptasque fores sonitu perfringit amaro." (X 552 sq.) Quis est qui hoc plane percipere possit? Quae tuba tantum

— 21 —

terrorem efficit? Hic Vergilii Aen. VII 512 sqq. memor sis, ubi Allecto „ardua tecta petit stabuli et de cuimine summo pastorale canit signum comuque recurvo Tartaream intendit vocem qua protinus omne contremuit nemus et silvae in-sonuere prafundae;" praeterea illo loco Aliecto „luctifica" appellatur. Quo exemplo adductus Statius haud dubie hunc versum composuit. Sed cur illud tam abrupte dicit? Ut hoc intellegas, versus qui illum sequuntur, inspicias: „divisere aditus, omnique in limine saevus signifer ante omnes1 sua damna et gaudia portans." (X 554 sq.) Ex quibus elucere mihi videtur Statium postquam de Thiodamante, Hopleo et Dymante sua linvelntiofne nova narravit, ea quae praecipue carminibus antiquislsimis tradujntur, defemsionem septem portarum tractare velle. Sed tanto ingenio # ille non est, 1 't rhoc aptius facere potuer.it. In XII. lib-ro Argivae feminae urbe exeunt, ut maritos carissimos sepeliant, atque „ipsa per aversos ducit Saturnia calles occultatque vias, ne plebs congressa suorum ire vetet pereatque ingentis gloria coepti/(

(XII 134 sqq.) Etiam postea Iuno „Theseos ad muros, ut Pallada flecteret, ibat^ (293) et jjPhoroneas inducit praevia matres attonitas'..." (XII 465 sq.) Itaque si dea clientibusi suis adeo providet, mirum sit Ornytum mulieres admotiere, ne Thebas, ubi Creon crudeliter regnet, eant; saltem iudicio nostro exspectemus Ornytum a luimoine missum illud agere. Sed Statius illum Ornytum inducit quasi figuram theatri, ut ita dicam; consentalneum est eum iussu Iunonisi agere (cf. p. 13sqq.).

Si de Thebaidis arte agimus, praeter ea quae tracta-bantur, de iteratione similium rerum accuratius disputaindum est. Sed ut aliter ita etiam hic poetam normis nostris metiri non licet. Nam Statius primum easdem res semper paulo commutatas profert, deinde eadem audientibus, si singuli ljbri recitentur, minus coinspicua esse futura sip-eraf.

In IV 345 sqq. ,;Cadmi Mavortia plebes, maesta ducis

- 22 -

furiis nec molli territa fama . . . tardius illa quidem regis causaeque pudore, verum bella movet." Deinde audimus, quam alienus a bello animus Thebamorum sit. Praeterea „adcumulat crebros turbatrix Fama pavores" (IV 369) et rex malis prodigiis tantopere vexatur, ut Tiresiam consulat. Atque ille Laii umbra suscitata Thebas salvas fore pronuntiat. Sjmili terrore oppressos Thebanos in VII 230 sqq. invenies, etiamsi multo brevius illustratum est. Amplis historlis quae V. et VI. libros explent, perfectis ab VII 227 sqq narratio belli quasi denuo orditur. Sed Thebanos inimico mlmo in regem fuisse poeta illo loco ita non omittit, ut in X 580 sqq., cum urbs in summo periculo» versari dicatur, repetat: cives pro1 malo principe cruorem effundere nolunt. Etiam eandem perturbationem atque in IV. libro observes in X' 558 sqq. (cf. XII 698 sqq.). Similiter atque ilii homines mater Menoecei filium pro aliis et indignis homiiniibus mortuum questa sentit. (X 795 sqq.) Eadem sententia redit in XI 155 sqq., ubi Polynices ad Adrastum locutus illam varie vertit. (cf. III 367 sqq.) Denjique pariter legimus in XI 269 sqq. Creointem ignaviam Eteoclis his verbis reprehendere: „neque te ulterius fratremque ducemque, pessime, funeribus patriae lacrimisque potentem, Eumenidum bellique reum patiemur, inulti. sat tua non a^quis luimusi periuria divis.a — Supra commemoravi-mus Tiresiam ab Eteocle consultatum esse; idem vates in X libro, cum angustiae Thebanorum maximae sint, rursus prodit, ut caedem Menoecei exposcat. Qui hoc perlegerit, ha:ud duhie concedet illis auguriis Thebanis oracula Amphia-rai (III 440 sqq.) respondere. Eaedem res et apud Argivos et apud Thebanos geruntur ip II 71 sqq. et VIII 218sqql In II 76sqq. cum Argis Polynices suique de imperio recu-perando cogitent, Thebajni in lascivia et dementia vitam agunt. Atque in VIII 218 sqq. Sidoinii, cum Argivi Amphia-raum lugeant, noctem tumultuosam Liberi honoribus cele-brant, ut in II. libro necopinantes, quanta pernicies immi-

~ 23 -

neat. — Quibus expositis nqninulla de orationibus Iocastae quae in VII. et XI. libris apparet, sequantur. Quae in VII 474 sqq. et 485 sqq. de animo illius reginae coincitato et de misericordia hostium scripta invenimus, eadem poeta, quamvis paulo aliter, exponit in XI 315 sqq, 326 sqq. Deinde mater in VII. libro cum Polyhice similiter atque cum Eteocle in XI. colloquitur. Facile argumenta recognosci possunt, velut illa ad Polynicem dicit: „lomgae tua iussa coho-rtes exspectant, multaque latus praefulgurat ense a (VII 501 sq.),; quibus verbis haud dubie haec respondent: „usque adeo gemiiias duxisse cohortes et facinus mandasse parum est?" (XI 331 sq.) Filium quod oculos avertit, regina et hic et illic admonet: „quid aufers lumina?^ (VII 508) vel „quo, saeve, minantia flectis o r a ? " (XI 335). Porro ut pietatem filiorum moveat, iilla utrimque his verbis id agit: „genetrix iubeoque rogoque: i mecum . . . (VII 506 sq.) vel „exaudi miseram: genetrix te, saeve, precatur." (XI 346.) Verbis in VII 511 sqq. et in XI 341 sqq. mater fidem filiorum sibi comparare studet. Amplexus matris quibus atrodtas virorum armatorum facile superatur, poeta hoc modo> com-memorat: „quid colla amplexibus ambis invisamque teris ferrato pectore matrem?^ (VII 498 sq.) vel „tu limina avita deosque linquis et a nostris in fratrem amplexibusl exis?" (XI 352 sq.) Denique illarum voeum ex quibus mollem pie-tatem matris sentiamus, memores simus. Omni enim modo poeta vocibus „ubera", „sinus", ,;,uterusa ludit: „quid me^ oro, decet quidve ista, Pelasjgi, ubera?" (VII 524) cf. VII 485. — „quo deinde redibit victor? in hosne sinus?" '(XI 332.) et „haec tibi canities, fraec sunt calcainlda, nefande, ubera, perque uterum sonipes hic matris agendus." (XI 341 sq.^ cf. XI 407: „unius ingeims bellum uteri" et IX 633: „cunctis hunc fige sagittis infelicem uterum/ ' At nihil quod huic versui in VII isimile est: „o diri coiniugis olim felicesl teiie-brae!" (333) in XI. libro reperias. Quod eo m'agis! mirum

— 24 —

est quod poeta illa sententia saepius abutitur. Iam initio I 53 sq. maxime tenebrae patris proferuntur* et XI 580 „eftx>sae squalent vestigia lucis;" atque in XI 614 Oedipus laerimans haec vovet: „o si fodienda redirent lumina et in voltus saevire ex more potestas/' (XI 614 s!q.) Sed non modo mater fratribus inimicis persuadere conatur, ut in gratiaan redeant, sed etiam Antigoma soror, qui in VII. et XI. prqdit.

Illam hic Phorbas, Laii armiger,j illic Actor quidam comitatur. Similiter atque Iocasta etiam virgo „furata gra-dus" et plamgens apparet: „!n:ec casta, retardat viirginitas^ (XI 355); Iocasta autem „ibat . . . non sexus decortsve memor". (XI 318.) In XII. libro Argia „sexuque immane relicto tractat opus" (178) atque Amazonae „ipsae . . . noin-dum trepidae sexumve fatentur^ (529). Ergo haec oratio saepius invenitur. Atque ut ijn: conferendo perseveremus, Antigona cum Iocasta comiseintiens in XI 364 ita precatur: „frater et horrentes refer in mea lumiina cristas.^ cf. XI 335, VII 508. Ut Iocasta Polynicem allocutione „rex Argive^ (VII 498) admonet patriam novam quaesivisse, ita Antigona dicit: „Argolicos per te, germane, penates: — nam Tyriis iam nullus honos —, per si quid i;n illa dulce domo, submitte animos.^ (XI 367sq.) Verba Antigolnae: „rogat illa . . . taw-tum tua, dure, soror^ (XI 370 siq.), quae amorem sororis celebrant, cum Iocastae oratione ini VII 506, XI 346 com-parari possunt. Secundum Iocastae exemplum (VII 503)

* Moernerus p. 4. vituperat, quod „insultant tenebris" oratio a

Stafio non explicata maneat. Nos frustra investigare, quo modo filii

patrem insultaverint. Sed ego Moernero assentiri non possum; nam

mihi constat „tenebrae" vocem pro caecitate positam esse, quae inter-

pretatio ubique idonea est: in I 78, 49; XI 333, 617. Solum in XI 580

legimus: „profundis erupit tenebris"; hic „tenebrae" pro latebris dican-

tur„

— 25 —

soror misericordiam suam probat his verbis: „mihi, quae tua nocte dieque exilia erroresque fleo." Et Antigolna et locasta omnem populum secum idem rogare dicunt (XI 350, 369), cum poeta antea nihil antiquius haberet, quam ut saepius illustraret, quanto odio in Eteoclem populus esiset. cf. XI 270 sqq., IV 345 sqq. Extrema oratione Iocasta Poly-nicem, cui „noin mater . . . won obstat eunti ulla soror" (XI 349), ad Eteoclem excusare donatur, item Antigona id quod nobilius et generosius iin Eteocle est, ad extremum laudat: „nempe ille fidem et stata foedera rupit, ille nocemsi saevus-que suis; tamen ecce vocatus noin veinit." (XI 380 sq.) Quod Antigona in XI 377 sq. dicit se (no<cte dieque exilia erro-resque Polynicis flevisse, in XII 396 reperiesl Argiam affir-mare fratrem unam noctesque diesque locutum esse Anti-gonen. cf. II 313 sq.: ^namque uma soror producere tristis exulis ausa vias; etiam hanc in limline primo liquerat et |m;ag!nia| lacrimas incluserat ira.a Similia facile observes. Scelus caedis fratrum non modb Iupiter qui omnes deos iubet: auferte oculos ..." (XI 126sqq.) cf. IV 307sq., sed etiam cunctus mundus reformidat, quod ex his versibus! apparet: „signa pavent, siluere tubae, stupefactaque Martis comua; ter nigris avidus regnator ab oris intoinuit terque ima soli comcussit, et ipsi armorum fugere dei . . . inque vicem Stygiae rubuere sorores1 . . . cuncta madent lacrimis et ab omni plangitur arce. hinc questi vixisse senes1 .. " (XI 409 sqq.) Pariter crudelitate Creontis perterrita, qui Danaos „vetat igne Stygiaeque a limine portae^ (XII 558), „septima iam surgens trepidis Aurora iacentes aversatur equis.^ (XII 563 sqq.) Atque a Tydeoi, qui fine libri VIII. nimisi cruoris cupidum se praebeat, Minerva quamquam lillum maxime diligitj discedit: „stetit aspera Oorgon crinibus emissis redtique ante ora cerastae velavere deam; fugit aversata iacentem . . . (VIII 762 sqq.) cf. II 519 sqq. Deinde proferendum est, qiua ratione poeta pericula regni saepius queratur. Paulo post

— 26 —

discordiam fratrum ortam Statius meditatur, quid mali cupi-ditas regni in se habeat (I 125 sqq.) Eadem fere repetuntut in libro undecimo, cum Creom Eteocli succedat Nam verba I 139: „sic iure malijgno fortunam transire iubent"' oonsen-tiunt cum XI 649: „maligna transtulerat Fortuna manu." Post illa XI 654 sq. satis accurate respondent illis verbis in I 126 sqq., atque XI 657sqq. cum I 165 sqq. comparari possunt. cf. I 314 sqq. Ut in XI. libro* Creori, homo super-bissimus, ab Oedipo castigatur (677 sqq.), ita Tydeus in Eteoclem invehitur (II 393 sqq., 452 sqq.). Quod Polynices „incertus viae" tandem ad Adrasti domum pervenit (I 368), simile repetitur in XII 206, ubi Argia, „quamquam rudrs atque ignara locorum/' viam rectam repperisse dicitur. Illa postquam prope ad Thebas pervenit, corpus mariti noctu inquisivit (XII 280 sqq.), quae scaena ia III 114 sqq., cum matres Thebanae filios a Tydeoi caesos eligerent, iam erat. Neminem illa similitudo effugiet. Restat, ut oratio ^ferrum, consumpsit, pecto<re Phyleus" (XII 745) cum illa in XI 631: „num totum abiit in corpora ferrum?" comparetur, atque ut demonstretur Naturam deam non modo m XII 561, 645 sed etiam in XI 466, 607 praedicari. Postremo poeta in XI 27sqq. et XII 738 sqq. exponjt, quanta praestantta leo<nes ante alias bestias splendeaint.

Iam supra diximus cavendum esse, ne de Statii slocordia nimis severe iudicemus. Quiid vero>? Quam multi sunt qui etiam v i t i a , ub i non extasnt , in tr o d u x e r u n t? Exempli causa fabula monilis Harmoniae a Statio plane coinfusa narrari dicitur. Sed ego credo eo-si qui hoc censeant, Statii verba sinistre accepisse. Quod inde factum sit, quod de communi memoria cogitaverunt, non reputantes Statium totam fabulam arbitrio suo fortasse convertisse. Nam in Thebaide Eriphiyla pretiosum ornamentum Argiae invidiose in nuptiis admirata desiderat, „heu inihil auguriis adiuta propinquis." (Theb. II 302.) Quae verba Germanice ita

_ 2? —

interpretamur: „es hatteri ihlr |n;ichts geholfen die nahen i. e. eben erlebten Zeichem, id sibi vult: hatten sie nicht gewarnt." Illa autem auguria mala in II 250 sqq. descripta sunt. Paulo post omnes qui adsunt ex mojnilis periniciosi praesentia illam calamitatem accidisse perspiciunt. Sed postea audimus Argiam invidiam Eriphylae expertam monile depooere spe-rantem illud ornamentum mulieri avarae imcommodo futurum et Amphiaraum magna temperantia privaturum esse: „nunc induat illa quae petit et bellante potest gaudere maritO'.^ (IV 209.) Deinde legimus: „sic Eriphylaeos aurum fatale penates inrupit scelerumque ingentia semina movit, et grave Tisiphone risit gavisa futuris/' (IV 211 sq.) Tum ex IV 18Q concludimus Eriphylam ab Atropo impulsam Amphiarao cunctato arma quasi iniecisse et furiam numen cobortatum, ne vates ad bellum proficisceretur, looo movisse. Nam „nec eoniugis absunt insidiae^, poeta addit. Nuinc explicabo', qua ratione fabula monilis consentiat. Vel ex descriptione monilis apparet Vulcanum ut Medeam in Senecae tragoedia arte divina tale id fecisse, ut, quicumque id possideret, male perlret. Re vera ornnes quae illud oinamentum induerunt, magnis calamitatibus obrutae sunt. Prima Harmonia ipsa, deinde Semele, Iocasta multaeque aiiae hoc decore maxima mala perpessae sunt. Denique Argiae nuptiae hoc mopili valde turbatae sunt. Quid mirum, quod Eriphylae familiaeque eius eadem mala tribuuntur? Nam quid aliud fieri potuit, nisi numina in-vidiosa, quae in monili quasi versaremtur, domum Amphiarai occupare et Vulcani artem triumphare. Sed quod! Eriphylaeos aurum fatale penates irrupit, cousentaineum est etiam Am-phiaraum, quem deus patronus deseruerit, consiiii expertem factum Adrasto oboedjre. Itaque recte causae amentiae vatis afferuntur „couiugis insidiae". Imsidiae autem hae sunt, et Eriphyla clam illud ornamentum petat, cupiditati induigens, quamqua-m ex „auguriis propinquis^ ei suspicandum erat toti

' domui Amphiarai, si aurum fatale inferretur, interitum parari.

- 28 -

cf. IV 192 sq.: „hoc aurum vati fata exitiale monebant Argo-lico; scit et ipsa — fnefas! — sed perfida coniunx dona viro mutare velit . . ." Ergo Statius etsi ex avaritia uxoris originem calamitatis Amphiarai ducit, tamen fabulam longe aliam inr

venit. Quod cuique deliberandum esse puto, priusquam me-glegentiam Statii castiget. — Non mijnius poeta Thebaidis defendendus esse tatijihi Vidjetur, si quis affirmat Alatreum .modo filium Lapithaoinis (VII 295 sqq.) modo filium Eurymedontis (XI 34sqq.) vocari. At qui diligentiusl legerit, concedet Eurymedonta nequaquam patrem Alatrei i;n XI. libro' signi-ficari, sed filium Panis ab Alatreo' longe alienum intelligi, qum Lapithaom praeter Alatreum pro» nomine „iuvenis pater" appelletur. Legas autem ipise hos versusl: „iuvenemque patr;ern puer aequet Alatreus felices ambo>, sed fortunatior ille, quem genuisse iuvat." (XI 35 sq.) ErgO' si haec verba recte inter-pretamur, nihil contrarii in, VII 301, 303 sq. invenias. cf. Moer-ner p. 18sqq., qui hoc loco donsentit, cum fabulam monilis vituperet*. — Venimus ad novam difficultatem, quam i;n versibus ,195 sqq. libri tertii extare multi dicunt. In vs. 198 enim poetam, septem portarum memorem quattuorjdecim liberos Niobae proposuisse putant, cum in VI. libro 117 duodecim modo Niobae liberi afferantur. Itaque Imhofius illum locum corrigere constituit; contra Moernerus Statium talia peccare et numerum liberorum Niobae in dubio esse dixit. (cf. Qell. Noct. Att. XX 2.) Ego quidem Imhofio assen-tior qui scripsit:

* Haec annotare licet: Ex VII. libro Dercetem nympham matrem

Alatrei fuisse cognoscimus, ut Eurymedon Pane patre natus esse fertur

(XI 34). Nonne verisimile sit Statium consulto filium Fauni, qui fugam

excitet, iuxta filium Dercetis, quoniam nymphae Faunum comitari

solent, ponere. Si hoc rectum est, poeta in XI 32, sqq. tres viros

praedicat, qui maxime fugam Achivorum augent: „artatur denso

fugientum examine vallum" (XI 39).

— 29 —

„Der mythenkundige AbscWreiber iibersah ebenso wie alle ferneren Textrecensemten:

1. Das Geschmacklose und Unmoglicrie des Qedankensl, daB bei der feierlichen Bestattung der Niobiden durch! jedes der sieben Tore Thebens z:u gleichler Zeit je zwei Leichein, mithin auch zu sieben verschiede:nen Verbrennungsplatzen getragen sein sollt^n.

2. Den Umstand, daB der greise Rediner Aletes (XI 178) die Parallele zwischen der Bestattung der 50 unid! derjenigen der Niobiden gerade deshalb zieht, weil bei beiden Ainlassen eine ungewohjnlich groBe Anzahl von Leidtragenden in|langem Zuge erschienen sei, daB er also von e i n e m Zuge aus e i n e m Tore spricht/'' Ygl. v. 54ff.

Post haec nulto verbo commutato arbitrium Wilamoiwitzii sequor, qui censet bina corpora per portam uno agmine simul elata esse atque bina funera co-mmemorari, quod exemplo duorum deorum, qui illos liberos olim necaverint, pueri et puellae sepulti sint. At de numero liberorum Niobae poeta nihil certi statuere voluit*.

Haec sunt quae de Thebaidis compositione demonstrare in animo habui. SperO' mihii co^itigisse, ut hoc eruerem:

1. Statius exordia finesque singulorum Thebaidis car-minum ita finxit, ut co!ntimuae narrationes ad recitandlum idoneae fierent; interdum credere possis poetam singula car-mina coniungi nolle.

2. Statius unum auctorem causarum quae in Thebaide geruntur, citare satis nojn habet.

3. Statius contentionem stintentiarum saepius remittit. 4. Stati;us certas res si non iterare at similiter denuo

formare non veretur. 5. Cavendum est, ne discrepantiae, ubi non extant,

introducantur.

* Vocabulo, „portas" III 198 unam portam significari intellegas ex III 53, ubi „portarum" omnino non aliter ac singuiariter concipi potest.

- 30 —

Nunc de o r a t i o n i b u s quae crebrae in hoc poemate sunt, longius disserere mihi proposui. Hic praeludantur quae Heinzius de Vergilii orationibus in libro suo „VergiIs epische Technik" p. 402 exposuit. „Die reichliche Verwendung von direkter Rede hat Vei*gil von seinem vornehmsten Muster Homer ubernommen. Auch bei ihim begleitet und durchsetzt sie die ganze Erzahlung; auch bei ihm wird ihr sogar eine iiber die Wirklichkeit hinausgehende Rolle zugewiesen, iudem sie der Dtichter auch da eintreten laBt, wo er realistiscfa getreu, Gefuhle der Handelnden; zu beschreiben hatte. Wie bei Homer, bestehen bei Vergil die Qotterszenen gainz wesentlich aus direkter Rede; wie bei jenem, hloren wir Frage und Antwort, Auftrag und Botschaft, Bitte und Ge-wahrung, Qebete und Wulnsche, Prophezeiung und Zeichen-deutung in direkter Rede." Statius autem Vergilii exemplum imitatus non modo eadem quae Heinzius supra de Vergilio attulit, peccavit, sed etiam ad tantam licentiam progressus e^ty

ut cohaerentiam iSententiarum ineglegens orationes compo-neret. Nam ille cum arti rhetoricae enixe operam daret, per-sonas copiosius loquentes inducere, deinde multos neque semper ad praesens apte dicentes neque id quod opus< esset, respondentes facere ;non verebatur. Ita evenit, ut sermones Thebaidis magis declamationibus, quae in ludis ad exercen-dum fingebantur, similes sint quam colloquiis quae inter homines cotidie fiunt. Quod; Heinzius de Vergilio iudicat: „Auch bei ihm wird ihr sogar eine uber die Wirklichkeit hinausgehende Rolle zugewiesen, indem sie der Dichter auch da eintreten laBt, wo er, realistisch getreu, Qefuhle der Ha!n-delnden zu beschreiben hiatte," inemo negabit eandem corn-suetudinem in Thebaide inveniri. Nonne in ipso initio Oedipi ad furiam alloquentis oratio non docet, quid ille senex mali ferat, quanta dementia impellatur? Atque in II 332 poeta amorem Argiae his verbis: „sed fida vias arcanaque coniunx senserat" illustrare satis habet, ut tum ea quibus animus illius vexetur, oratione ad maritum habita longiusi explicet.

31 —

In III. libro ex oratione Amphiarai qui Capaneum increpat, perspicuum est, quid vates ipse-de avibus et de Thebarum expeditione cogitet, quamquam iam antea legimus, quanta cura iile tremuerit.. Atalanta quamvis magno> pavore affecta in IV 309 sqq. prodeat, tamen filium acerrime admomet, ut a bello desistat, accurate expomens, qua de causa tainto cum metu puerum ad bellum proficiscentem videat. Etiam mortuos; longis orationibus superstites queruintur, velut in X 792 sqq. mater Menoecei, cum „et tandem matri data flere poitestasa, filiummultis verbis luget et omnes qui hunc dolorem ei para-verunt incusat. Deinde quis non meminerit illius querimomiae Oedipi in XI 580 sqq., ubi ex omni fere voce maeror patris appareat? Facile est plura eiusmodi exempla afferre. Sed si quis ho€ intellexerit, nom magis eum fugere potest illis orationibus res ipsas non tam retardari quam, ut Heinzii verbis utar, „es (sc. das Qesprach) dient dazu, die handelndeu Personen dem Leser nahezubriingen, indem ihre Beziehungen untereinander dargestellt werdem oder sich vor den Augen des Lesers entwickeln, befestigen, veraindern. Das Qesprach gibt die beste Moglichkeit, zu charakterisieren, zu individua-lisieren, zu differenzieren/' (p. 409.) Polynices enim (ium Adrasto in I 675 sqq., XI 155 sqq., cum Tydeo mortuo IX 49sqq. locutus ostenditur, quibus verbis eum nobili mitique animo esse coignosci potest; contra Eteocles1, ubicumque verba facit, se regem crudelissimum et super-bissimum praebet, velut in II 415 sqq. ad Tydeum, in XI 298 sqq. ad Creontem. Etiam Tydei animum mentemque crebris orationibus illius subtilius experimur, cum ille in II 393 sqq. ad Eteoclem, in III 348 sqq. ad Argivorum con-silium,i n VII 538 sqq. ad Argivos orationes habeat. Imagines nomnullarum persoinarum orationes solae quasi perficiunt. Velut Argiam uxorem fidelissimam praecipue ex colloquiis Polynicis (II 334 sqq.) et Adrasti (III 687 sqq.) coignoscas. Exemplum matris optimae Jocasta in scaenam venit, quod

— 32 —

in VII 497 sqq. ad Polynicem, i:n XI 329 sqq. ad Eteoclem plura verba facit. Item Antigona filiam carissimam ora-tione XI 707 sqq., sororem amantissimam oratione XI 363sqq. se praestat.

Multae orationes haud dubie compositae sunt, ut mores contrarii facilius adumbrarentur, quod! praecipue i;n deorum colloquiis apparet. Ut Iunonis iinimicitiae in Iovem fusius describantur, longam oratiolnem qua calamitatem ab Argis arceat, illi deae poeta dat. Mars qui a Venere diversissime sentiat, cum illa dea collodutus prodit. (III 268 sqq.) Item Hercules et Minerva in pugna occurruint (VIII 502 sqq.), ut Hercules verecundiam magnam illius confiteatur. Simile repetitur illa scaena in IX 650 sqq., cum Diana Parthenopaei fortunam maerens cum Apolliine sermoinem confert. Denique Bacchus brevi ante bellum patri deorum obsistit, ut Thebis deprecetur; contra dllcit lupiter eadem argumenta atque adhuc. (VII ,155 sqq.) — Colloquiis deorum omissis! alias orationes quibus contrariae sententiae acutius significantur, tractemus. In II 392 sqq. Tydeus, patronus Polyin,icis!, Eteoclem verbosius redarguere studet, cum Eteocles in Tydeum vehementissime invehatur. In III. libro 607 sqq. Capaneus artem Amphiarai castigat; apte contra dicit vates hominem ferocissimum cohortatus, ne deos offendat. Sed Capaneus oratione vatis non commotus rursus acerrime pietatem Amphiarai illudit. Contra Iocastam Tydeus longe loquitur (VII 539 sqq.), ut Polynici aiiisque ducibus id quod regina proposuerit, dissuadeat*. Deinde proferenidum est

* Quam presse Tydeus praecepta rhetorica sequatur, vel ex initio

cognosci potest: „hic iustae Tydeus memor occupat irae." (VII 538)

Adversarius enim orator occupabatur, ut refutaretur. Deinde ille color

dignus est qui commemoretur: „ubi tunc fidei pacisque sequestra mater

eras, pulchris cum me nox vestra morata est hospitiis? nempe haec

trahis ad commercia natum?a (VII 542, sq).

— 33 —

Creontem ab Eteocle in XI. libro postulare, ut cum Polynice dimicet; Eteocles autem, qui summo desiderio regni ardet, mulfis verbis affini crimini dat, quod regnandi cupidus sit. (XI 269 sqq.) Sic poeta Tydeum, amicum rudem et fidelissi-mum, cum Eteocle, rege crudelissimo; Amphiaraum, vatem pium, cum Capaneo, contemptore deorum; duces Argivorum Iocastae voluntati promptos cum Tydeo, defensore iuris acerrimo, Creontem qui filium luget, cum Eteocle, qui de nulla re nisi de reglno cogitat, corriparat*.

His me plane patefecisse spero', qua de causa Statius orationes finxerit. Nunc demonstrabo, quo m o d o o r a -t i o n e s c o m p o s u e r i t. Imprimis praedicandum essie puto iltas declamationes a veris sermonibus quos homines cum hominibus habere solent, alienas esse. Nam poeta tamtum abest, ut homines, qui nobis similes sunt, inducat, ut vix ratione utantur. Noin rj&OTtoda quam Graeci vocamt, Statio curae est, sed ars rhetorica, quae veritatem et fidem neglegijt, Ut exempla afferam, num credijbile est Tydea, vjrufri furiosissii mum, argumentis acutis subtilibusque Eteocli persluadere conatum esse, ut Polynjci cederet? (II 393 sqq.) A,n ex dicendi ratione suspicaris, qua!nto< terrore metuque locasta moyeatur? (VII 497 sqq.) Num fieri potest, ut Oedipus, senex miserrimus, ad artes rhetoricas promptus sit, cum de filio-rum morte queratur? (XI 605 sq.) Atque etiam non raro Statius rationem neglexit, dummodb declamationem per-fectissime elaboraret. Quid, quod comes Antigonae, cum copias sbciorum lustrat, subito de fabularum qua-rundam memoria digreditur? (VII 305 sqq.) Deinde po>eta Oedipum summo dblore oppresisum dicentem inepte facit haec: „ 0 si fodiendia redirent lumiina et iin voltus saevire ex more potestas!" (XI 615.) Tum Statius plane a vero

* Mores Creontis qui hic illustrantur, cum eis quae postea de illo audimus, non conveniunt (in XI et. XII libris).

_ 34 —

aberrat, si Argia ad Polynicis corpus admirata quaerit: „ubi mater, ubi inolyta fama Antigohie?" (XII 331.) Quis Inon sentiat illud ex fabulae eventu rogari?

In hoc capite etiam de r esp oais 1 on i b us quae redduntur, agi opus est. Primum autem statuimus illasi sae-pius evitari; nam personae mandatis aut cum silentio oboe-diunt velut Mercurius Iovi (I 303s:qq.), Tisiphona Oedipb (I 88sqq.) aut consiilium respondeindi in irritum cadit, ut in XI 196 sq.: „coeperat et leni s^nior mulcere furentem adloquio, scidit orsa novo terrore cruenta Eumeinis . . . " (cf. IV 341 sqq.) aut toco responsionis, quem ad modum verba loquentium animos moverint, illustratur, ut IV 341 sq., VII.527sqq. cf. XI 382sqq. Deinde ubicumque responsa inveniuntur, iinterdum parum apta esse videntur. Nam poeta quoniam nihil ab artis praeceptis1 aliemari cupit, normas rhetoricas omnibus praefert. Exempli causa absurdum sit id quod Polynices ad Argiae voces respondet. (II 355 sqq.) Nam quis intelleigat maritum Argiae brevi ante summo' dolore affectum subito laetum sperare, praesertim cum postea Ty-deus et Adrastus animum eius vix confirment. (364 sqq.) Statius autem cum Argiam uxorem triistissimam tum Poly-nicem iuvenem fortissimum ostendere in animo habet; sed illae imagines ita mistentur, ut a legelntibus non percipiantur. Similiter mireris, quid Adrastus Argiae petenti respondeat. (III 712 sqq.) Recordatus de his versibus: dubio sententia tandem sera placet, vatum mentis ac provida veri sacra movere deum^ (III 449) regem Argivorum hic dubitaturum esse, num bellum gerere audeat, suspiceris. Quid Adrastus de Amphiarai prodigiis senserit, ita noin constat, ut Adra,stum de fatis celatum esse ex III 570 concludendum sit. Tamen rex Argivorum, quasi auguria reminiscatur, ad Argiam se excusat, quod sibi „multa dei, multa metus regnique volubile pondus subiciunt ainimo.^ (III 114 sq.) Atque uinde rex haec sperare potest: „veniet qui debitus istisi, nata, modus, neque

35 —

te incassum flevisse quereris?" Denique maxime mirum est, si legimus: „magnos cunctamur, nata, paratus!, pro-ficitur bello." (III 719 sq.) Etgo Adrastus etsi bellum tarde parat, bellare in animo hiabet. At ex Argiae orationibus et ex iis quae supra audivimus, apparere videtur fore ut rex ab expeditione desistat. Poetam cum illam orationem scri-beret, plane perturbatum esse putes. Ubi de bello parando adhuc idictum est? An Statius id quod Qradivus in Ca-panei et suorum animis efficit, ita intelligi vult? At hoc neque quicquam valet neque regi hiuintiatur. Eoi accedit, ut initio IV libri demum tribus aninis post colloquium Ar-giae et Adrasti bellum ordiatur, „cum fracta impulsaque fatis consilia et tandem miseri data copia belli.a (IV 3.) Deinde re vera cum studk> bellum paratur. Qua in re minus offendes, si memineris id quod supra diximusi: poeta veris moribus explicandis no!n delectatur, Huc accedit, quod- The-bais ita constructa est ut singfuli libri per se ste!nt. (cf. p. 6sqq.) Deinde poeta praecipue animum iintendisse vide-tur, ut pinigeret, quem ad mod!um Argia, uxor fidelissima, nihil praetermittens, quin Poiynicem curis liberaret, Adrastum, regem fortem et cautum, cum filio mane adiret. Adrastusi enim, etsi honorem generi restituere voluit, tamen ad bellum temere proficisci cunctabatur. Talibus imaginibus delectatus poeta orationes neglexit. Responsiones autem librorum III 367 sqq. et X 722 sqq. dignae sunt, quae coimmemoreWtur. Nam a ceteris eo differunt quod ea quae dicuntur, a veris: loquentium senteintiis diversa sunt. In" libro III Polynices1

simulat se post Tydei nuntium bellum Eteoclis facere vereri. Quae verba poeta ipse nobis interpretatur: „sic variis per-temptat pectora dictis obliquatque preces.^ (III 380.) Erg o verisimile est Statium ratione rhetorum quos veros vultus! dissimulare saepe iuvabat, hic 1'usisise. Aliter res se habet in X 722 sqq., ubi Menoeceus ut in Euripidis Phoenissis, ut patriam liberet patrem retinere conatum fallit; hic apertum

- 36 —

est Menoeceum dolorem patris miseri dissolvere cupivisse. Sed Polynici cum Adrastum et Tydeum sibi acffuturos esse pro certo haberet, cupiditatem ultionis celare opus non erat.

Quod ad deorum orationes pertinet, hic maxime pro-ferendum est illas ex fabularum materia fictas esse. Iaim supra diximus veteres ex inimicitiis Iovis et Iunomis maginam voluptatem cepisse. Itaque etiam criminibus quae uterque inter se afferre isblet, libenter luditur, ut I 256 sq. Etiaim Mars et Venus ea quae colloquuntur, ex fabulis haiuriunt, ut III 271, 274, 275 etc. Praeterea oimnino tota scaelna ex antiqua memoria tracta est: Venus- Marti „bellorum requies et sacra voluptasi unaque pax animo^ esse dicebatur. Im VII 145 sqq. Bacchus fabulis nisus pro Thebis depreclatur atque instar runoinis iiniustitiam Iovis queritur. Item Pluto in patrem deorum invehitur, exemplis fabularum usus. (VIII 34sqq.) Denique ad convicia Ismeini procedimus, qui secuin-dum veteres historias affirmat Iovem merita sua, quamquam dicto illius semper audiens fuerit, nojn aginoscere. (IX 421 s'qq.) Ceterum de deorum orationibus hoc iudicamus. Primum illae, quoniam mores deorum accuratius describendi nou sunt, poemati universo inon multum prosunt, deindie autem ab illis res quae ad prqpoisitum vix pertinent, nimis saepe dilatantur. Sed deos in 'carminibus arte rhetoirica con-structis deesse non maigiis licet quam homines, quorum mores a vero alieni sunt.

Restat ut coimplura d e o r a t i o n u m s e n t e n t i i sj ag"amus. In Thebaide omnes hbmiines cum idem faciunt et vident, pariter cogitant, videlicet ut rhetores iis praescri-bunt. (cf. p. 21 sqq.) Diifficile non est cognitu Ataliantajm et Creontem liberis metuentes idem ^emtire. Neque matrem neque patrem dicere videri mo<x intelliges, sed potius decla-matorem quasi de parentum amore exempla certis^ regulis composuisse. Qua in re tanta diligentia adlhibetur, ut per-sonae qui idem sentiulnt, semper inovis formisi dicendi utan-

- 37 -

tur. Atalanta et Creon similiter initio interrogfant: „unde haec furibunda cupido, nate, tibi? teheroque unde mproba pectore virtus?" (IV 318 sq.), quibus cum verbis haec com-paranda sunt: „quis inovus inceptis rapuit te caslus ab armis? quae bello graviora paras?" (X 690|stqq.) Rursus aliter Jocasta ad Eteoclem verba facit: „quis furor? unde iterum reg'ni integrata resurgit Eumenis?" (XI 329.) Praeterea illa oratio Creontis cum verbis Iocastae (XI 329 sqq.) saepe cbnseintit. Velut „cur tibi torva acies? cur hic truculentus in o>re pallor et ad patrios non staint tua lumiina voltus?" (X 692) similiter reperies in XI 335sq.: „quOi, saeve, minantia flectis o'a? quid alternus voJtus pallorque ruborque mutat et obnixi frangunt mala murmura deintes?" Dieimde conferas quibus verbis Creon et Iocaste filios obsecrentur: „per ego oro tuosque, nate, meotsque arinos miseraeque per ubera matris" (X 694 sq.); tum legimus „hoc, oro, munus concede parenti. sic tua maturis signentur tempO'ra canis et sis ipse parens et ad hunc, animose, timorem pervenias . . . externi te nempe patres alienaque tangujnt pignora? si pudor est, primum miserere tuorum." (X 705 sqq.) Denique mater queritur: „haec tibi canities, hiaec sunt calcainda, eefande, ubera, perque uterum sonipes hic matris agendus." (XI 341 sq.) Antigoma quae in XI 363 sqq. fratrem placare studet, haec exclamat: „ag,noscisne hostes? sic anlnua pacta fidemque poscimus? hi questus hiaec est bona causa modesti exulis." Sirnili elo-cutione Iocasta Polynicem sibi conciliare conatur: „tune ille exilio vagus et miserabilis hospes:?^ (VII 500) (cf. II 397, 402, 374). Tum Antiigona et Iocasta perfidum animum illius nudat, haec „Argolicos per . . . penates — nam Tyriis iam nultus honos —" (XI 367) eum obtestata, iila „rex Argive" filium allocuta (VII 498). In XI 375 sq. Antigoma ut animum fratris commoveat, ita operam dat: „illum gernitu iam supplice mater frangit et exertum dimittere dicitur ensem: tu mihi fortis adhuc?", quibus verbis hlaud dubie locastae oratio

— 38 —

respondet: „noiri mater einim, noin, obstat eunti ulla soror; te cuncta rogant . . . ast tibi vix ulnus pugnas dissuadet Adrastus, . . . tu limina avita deoisque linquis et a nostris in fratrem amplexibus exis?" (XI 349 sqq.) Post haec constare puto poetae qui legibus rhetoricis utitur, plus interessie voea-bula vocesque perpetuo commutata iactare, quam novas sen-tentias excogitare.

Nunc nostrum est demolnstrare, qua ratione Statius slen-t e n t i a s a r g u t a s et q u a e s i t a s composuerlt. Multa ex priore parte capitis huc transferri oportet. Accedunt liaec. In VII 484 vTx praetereas, quam exquisite Iocasta, dicat: „in his aliquod ius exsecrabile castris huic utero est;" item de his verbisi iudiicandum est: „quidi me, OTO, decet quidque ista, Pelasigi, ubera?" cf. X 694 sq., XI 332 sq.: „quo deinde redibit victor? in hbsne sirius?" Desperatio Iocastae im VII 516 sq. et XI 338 sqq. similiter describitur: „quod!s;i adeo perstas, ultro tibi, saeve, triumphum detulimus: religa captasi in terga sorores, inice viincla mihi: gravis huc utcumquq feretur et pater," quae verba postea ita vertuntur: „me miseram, vinces1! prius haec tamen arma necesse est ex-periare domi: stabo ipso in limine portae auspicium infelix sceleruimque inmanis imago* . . . perque uterum soinipes hic matris agendus." Ex Oedijpi caecjtate poeta rhetoricus etiam arcessita verba trahit. Ita Iociasta maxime ferendum djicit: „o diri ooniugis olim felices tenebrae!" (XI 333.) Sedi mmus venuste Oedipus exclaimat: „o si fodienda redirent lumina et in voltus saevire ex rriore potestas!" cf. X 696 sq., I 53. Argutissime Antigona i;n XI 379 sqq. haec Polynici obicit: „quid crimine solvis germanum? jnempe ille fidem et stata foedere rupit, ille nocens saevusque suisi; tamen ecce vo-catus non velnit." cf. Xr734: quid crimiima gentis pandere... In III. libro Capaneus ita deis maledicit: „virtus mihi inumeri et ensis quem teneo! iamque hic timida cum fraude sacerdos exeat aut hodie, volucrum quae tanta potestas', experiar.^

— 39 —

(615 sqq.) Quae verha argute in hanc stenteintiarh vtrtuntur: „illic augur ego et mecum quicumque parati insanire ma,n|u (III 668). Talibus co:lo>ribus> poeta animos legentium prae-cipue moveri vult. — Quibus praemissis ut exemplum ora-tionis arguimentis; acute elaboratae melius perspici< possit, colloquium Tydei et Eteoclis (II) diligentius tractabo. Legatlus Polynicis regi Thebarum antea demonstrat, quam infeliciter frater vitam agat, cum ille „satis' ostro dives et auro con-spicuus teneum germani pauperis annum" rideat. Tum im-primis Tydeus acriter exponit miseriam Polynicis: „vagus' passusque haud digna per urbes ignotas, inops igmota per oppida tristes exul agit casus." Haec poeta Tydeum que-rentem facit, quamquam Polynicem Argos fugisse et cum AdrastO' artissime se coniunxisise inlotum est. Sed Statius qui rursus quasi in ludo rhetorum declamationes fingit, com-muni looo usus illum qui a patria abest, queritur, etsi aerumnis exilii Polynices vix oppressus est. Etiam aliis locis poeta exilium Polynicis libenter commemoravit. cf. p. 37. Respomsum autem Etebclis cum controversia qua ille, proinde ac discipulus oratorum in senteintia manere velit, facile comparari potest. Rex Thebarum contra Ty-deum, quibuscumque causis fieri potest evincere comatur se regnum merito obtinere. Praecipue ab illo „Inachiae dotalis regia domo* coniugis et Diamaae opes/ ' quas frater assecutus sit, commemoratur, atque societas generis Argivorum nobi-lissimi. Posteriore autem parte orationis Eteoclesl complura argumenta profert, quibus Poilynicem regno excludit. Primum1

iilum Pelopis et Tantali affinem factum miseriam doimus Oedipodeae vix latururn esse: „Anne feretMuxu coinsiueta patermo hunc regiina larem? mostrae cui iure siorores anxia pensa trahant, lo|ngo quam sordida luctu mater et imis auditus forte tenebris offendat sacer ille senex!" Deimde Eteocles affirmat i„pectora voljgi^ adisiuevisse iugo (II 442) et Thebanos gementes imperia mutaturos essie. Itaque simli-

_ 40 -

lans se ipsum optimum regem eslsle ex fratre quaerit: „hosne ego, qu,is certa est sub te duce poena, relinquam? iratus, germane, venis." (II 448 siq.) Hae argutiae noinne ad cointro-versiam idoneae sunt? — Ex Tydei respomso sientimus, quanto ardore fraude regis indignatus ultiomem petat. „Reddes, ingeminat, reddesl;" deimide voces feroces s|equu|ntur, ex quibus isummus furor elucet: „si te ferreusi agger am-biat," „triplices . . . muros Amphion . . . agat," „nil tela nec ignes obstiterijnt . . . captivo moribuindus humum dia-demate pulses." Tum autem poeta artificio rhetorico usus ita pergit: „tu merifc>; ast horum miseret, quos sanguine vilis coniugibus natisque infamda ad pro'elia, raptos proicis excidio, bone rex. cf. II 304 sq. Non mimus exquisita haec exola-matio sit: „o« quanta Cithaeron fuinera sanguineusque vadis, Ismene, rotabis!" Verisimile enim non est Tydeum1, virum rudissirnum, contra hostes tantam humalnitatem praestitisse. Denique Statii amorem ludorum rhetoricorum Waec testantur: „sed fallit origo*: Oedipodis tu solus eras, haec praemia morum ac sceleris, violente, feres! nos poscimus amiium!" (II 464 sqq.)

II

De orationis illustratione et evidentia

Quintilianus VI 2, 32 haec verba fecit: ^zvdoysia quae a Cicerone illustratio et evidentia nominatur, quae non tam dicere videtur quam ostendere: et affectus non aliter quam si rebus ipsi intersimus', sequentur/' Iuxta illam artem orationem patheticam, quae vocatur, ponas. De qua M,a-crobius haec dicit: „oportet ut oratio pathetica aut ad in-dignationem aut ad misericordiam dirigatur, quae a Graecis ofaiog xal deivLootg appellantur." (Sat. IV 2). Quae doctrina ab Aristotele, ubi de tragoedia agit, condita ab Alexandriinisi poetis servata est. Poeta epicus dramaticum imitari studet. Heinzius (Vergils epische Technik p. 463 sqq.) satis ex-plicavit etiam iVergilium Aeneidem hac arte ornavisse. Neque vero dubium est, quin Statius liberius et saepius' id! petiverit. Itaque non rj&rj sed nd&t] ijn Thebaide uobis occurrunt:

Ut statim medias in res ingrediamur, miserrima Oedipi condicio his verbis illustratur: „merserat aeteina . . . inocte loingeque ftjpiimam sub morte temebat adsiduis circumvolat alis siaeva dies animi . . . vacuos orbes, crudurn ac miserabile vitae supplicium . . . " (I 47sqq.) Atque maeror, quo animus noster illis versibus occupatur, augetur, si diras et furorem Oedipi audimus. Etiam magis omnes perterreat Tisiphona, „Cadrneo praeceps ubi culmine primum constitit adsuetaque infecit nube penates." (I 123 sq.) Imde aperto c'um luctu poeta I 154 scribit: ^periit ius fasque bonumque et vitae

_ 42 -

mortisque pudor." (I 154«) Quanta mala Eteocles regtio Thebarum occupato sortitus sit, id susipicamur ex his verbis: „furiisque immanibus emptum Oedipodae sedisse loco." (I 163.) Quis horrorem versus I 168: „iam murmura ser-punt" nojnl timeat ineque sentiat, quanto terrore rex illa animadverterit? Atque quod homines de Eteocle iudicant, id poeta tam veris verbis repetit, ut animos loquentium plane perspicere possimus: „cernis, ut erectum torva sub Fronte minetur saevior adsiurgens dempto coinsorte potestas quas gerit ore minas, quanto premit ominia fastu!...u (I 186sqq.) Praecipue illa verba „hic imperat ille minatur<f (1Q6) ostendunt, qua;m prudeinter monnulli condicionem urbis novam cognoscant. Credideris poetam hoc scripsisse rebus quas in patria videret adjductum. Vespasiano einim mortuo apertum erat Diomitian;um participem imperii se futurum esse sperare. Tum ille in animo' habuisse dicitur amimois militum donativo duplici sibi conciliare. Etiamsi Domitianus Tito vivo im-perium assecutus non est, tamen Titus! fratrem a primo! die consortem et successorem declaravit (Suet. Dom. II 3, Tit. X 3). Domitianus autem fratrem testamenti suppressi, quo se cum Tito regnare destinatum esset, accusavisse fertur, non veritms palam et clam cojntra Titum agere. Audaciusne est suspicari illas res Statio, qui ullum populi rumorem finxerit, ante oculos versatas essle? Tum nonne ex con-templationibus, quas poeta in I 144 sqq. exponit, iure con-cludi potest magnificentiam imperatorum; qui illis temporibus nimia luxuria utebantur, vituperari, praesertim cum Statius aequalis Domitiani esset. Alia exempla huius artificii Voll-merus ;in libro quem de Statii silvis composuit, affert. In Theb. XII 579 sqq. poetam verba ad imperatorem pertinere velle, velut „sed et hunc dignare triumphum" atque „sic tibi .non ullae socia sine Pallade puginae . . . " (Vollm. p. 419, 464.) Praeterea idem vir djoctus p, 51 suspicatur Theb. III 351 alludere ad proditionem barbarorum, scilicet Sarma-

_ 43 -

torum, qui et legionem et legatum necaverint. cf. Suet. Dom. 6. — Deinde ut calamitas Polynicis satis mainifesta sit, Papinius iuvenem nomimat „va;gfum exulem", qui „furto deserta perer-rat Aoniae." Vel ex verbis ipsis, „longum signis: cunctantibus annum stare" verbo „gemit" absente sollicitudiinem exulis ducamus, praesertim cum I 319 et 312 eundem- dolorem ostendat: „hac aevum cupi,at pro< luce pacisci"' et „spes anxia mentem extrahit et lonjgo coinsumit gaudia voto," ubi ex vocabulis, „extrahit" et „co!n!sumit" maxime apparet, quam turbideiuvenissegerat. In versu 326 commemoratur, cuius in tutela Polynices „iter impavidum"' faciat: „seu praevia ducit Erinys, seu fors illa viae, sive hac inmota vocabat Atropos." Omni modo Statius furorem Polynicis demonstrare studet. Consulto noctem quae exule fugielnte oritur, maxime horren-dam reddit: „d!ensk>r a terris et nulli pervia flammae subtexit nox atra polos" (I 345), quae verba dicere volunt: jnoin minus in obscuro Polynices eiusque necessarii versantur. Quanta celeritate iuvenis festijnet haec verba pingunt: vastum h a u r i t iter; p u l s a t metus undique et undique frater. (I 368 sq.)

Etsi multa verba quae supersunt, nimis copioisie saepius adduntur, tamen poeta rursus brevissime loqui potest, velut in I 387 sqq., cum narretur, quam defessi et defatigati hospitesi in Adrasti regis domum pervenerint: „hic artus imbrique ventoque rigentes proicit iginotaeque adclinis postibus aulae invitat tenuis ad dura cubilia sornlnos/' Adrastum miti animo in cives esse, cognoscimus ex versu 390sq.: „ t r a n q u i l l e . . . populos Adrastus h a b e b a t . . . ; ^ atque regem omnem curam filiis, in quibus magnam spem posuerit, dedisse docent haec: „sed prole v i r e b a t feminea, gemino natarum pignore fultus." Quis est quin vel ex verbis: „. . . turbatis vocis amarae confudere sonis" (I „450) semtiat, quam furiose pugnantes se miscealnt. Quanta laetitia rex, cum Polynicem et Tydeum ab Apolline significatos recoginoscat, afficiatur,

_ 44 —

difficile non est siuspicatu, si legimus: „obtutu gelida ora premit laetusque per artus horror sit; sensit manifesto uumine ductos adfore .. " Ut iuvenes pulchritudmem et venustatem virginum admirantes clarius videamus, poeta in versibus 593 sqq. haec scribit: „arcano egressae thalamo: mirabile visu . . . pariter pallorque ruboirque purpureas hausere genas, oculique virentes ad sanctum rediere patrem." — hi altero libro quanto cum dolore Laius Thebas et domum regiam spectet, ex his verbis elucet: „gemuit . . . notos cunctatuis inire penates. ut veroi et celsis suamet iuga nixa columnis vidit et infectos etiamnum sanguine currus, paene retro tur-batus abit." (II fcsqq.) Socordiae qua incolae Thebarum dies Bacchi festos agunt, sunt ea quae m II 193 leguntur: „capit ille dapes, habet ille soporem/' Eteoclem autem rebus tristibus a Laio» patefactis furore et pavore fratris aflfectum lugere, quod loco improbo natus sit, versus 125s!qq. narrant: „illi jrjupta quies attollit membra toroque eripitur plenus monstris vacuusque cruorem excutiens simul horret avum fratremque reqtiirit/' Quantum sollicitudinis animum regis agitet, a Statio hac oratione sigfiificatur: „. . . at Inachio tenuis sub pectore regi trada quies, dum mente deos ki-ceptaque versat hospitia, et quae sint generis adscita repertis fata movet" (II 145 sqq.) Ut rex ita filiae a populo Argi-vorum diliguntur, quod hoc loco probatur: „egregiam Argian nec formae laude secundam Deipylem tufnida iam virginitate iugari, ga'udia mente parant (II 203 sqq.); ex iis verbis iudicium multitudinis apparet. Vim Famae poeta nom modo eo quod de illius deae factis dicit, sed etiam his verbis ostendit: „dea turbida" (II 208); „haec totis perfundit moenia pennis" (II 209). Po»st iniuptias Polytnices deisjiderio summo regnum Thebarum cupit; id pingitur ita: „. . . Ismeniiis heros respicere ad Thebas iamque et sua quaerere regna." (II 307 sq.) Atque dolor sblitudinis et desperatio accurate illustratur hac oratione: „. . . ^orte benigna fratris, steterat

— 45 —

privatus in aula / ' (II 310.) Vir desertus miserque quasi ante oculos proponitur versu II 312: „una soror producere tristisj exulis causa vias." Tydeus ad Eteoclem admissus statim perspicit illum magna ferocitate et crudelitate esse; nam haec scripta invenimus II 384 sqq.: „ibi durum Eteoclea cerriit sublimem solio> saeptumque h o r r e n t i b u s armis; iura ferus populo trans legem ac tempora regni iam fratrisl de parte dabat; sedet o m n e p a r a t u s in f a c i n u s queri-turque fidem tam sero reposCi." At ne Tydea in regem Thebaiiorum facilitate usum esse existimest, haec considera: ,,utque rudis fandi pronusque calori semper erat, iustfe miscens tamen aspera coepit . . . " (II 391 sq.) Quibus verbis solum satis significatur, quam severe et ferociter Tydeus Thebis se gesserit. Similiter nols1 docet haec oratio: „haec audax etiamnum in limime retroi vociferans iam tunc inpulsa per agmina praeceps evolat." (II 467 sq.) Qu.is ex his ver-sibus non cogjnoscat, quanta ira inflamniatus ille nuntiuisi subito loquendi finem fecerit. Atque pauca verba dicmrt eum Thebis profecturn in hac ira persieveravisse: „fest.inatque vias ramumque precantis olivae .a,bicit." (II 478.) Qui fortasse antea dubitavit Eteoclem horninem scelestum declarare, is in incerto haerere desinet, si hbs versus' legerit: „inec piger ingenio scelerum fraudisque mefaindae rector egtt . . . noc-turnaque proelia saevus instruit . . . quid reginis nom vile?" (II 482 sqq.) Quid, ut hoc unum afferam, ex illis verbis: „quid regnis noin! vile?" im futurum divinari potest!? Statius postquam loca insidiarum accuratiusi descripsit, postremo adiungit haec: „subter campi devexaque latis arva iacent spatiis. contra importuna crepido, Oedipo-dioniae domus alitis." Quam regionem om!nia ainimali;a horrent, ut ex his versibus cogiioscimus: „mo!nstrat jsilva nefas, horrent vicina iuvcnci !gramina, damnatis1 avidum pecus abstinet herbis / ' (II 519 sq.) In ipso hoc saltu Eteoclem sicarios occultavisse maxime turpe esse nobis videtur; nam

_ 46 —

nunc magis sentimus quam prius regem cum numinibujs malis foedus inisse. Etiam postea poeta, quamquam breviter loquitur, tamen aperte significat Tydea manibus armatis coin-spectis prjmo obstupuisise, quae facile suppleri possunt ex his verbis: „qua laxant rami nemus adversaque sub umbra flammeus aeratis lunae tremor errat in armis." (II 531 sq.) Accedit versus 545: „huc ferus atque illuc animum pallen-tiaque ira ora ferens,^ ex quo apparet, quantopere vir for-tissimus, quamvis impavidus fuerit, tanta multitudine ad-versariorum oppressus animo perturbatus sit. Neque Statius satis habet ea, quae mercennarii Eteoclis fecerujnt, breviter et simpliciter narrare, sed animos personarum ita ostendit: 5,neque in his mora . . . iinmumeris! videt excursare latebris, hos deire iugis1, illos e vallibus imis crescere, nec paucos campo, totumque sub armis conlucere iter . . . petit ardua dirae Sphingos , . ." Nonine praeterea illa oratioine evidensi est, quanta celeritate armati exulem circumsistant, quanta multitudine unus vir opprimatur. In huius narratiunculae exitu Tydeus omnibus superatis „Thebasi spoliis et sanguine plenum ire^Y (cf. II 682) constituit, atque poeta prudemteit: providet, qua ratioae ille iuvenis, niisi a Milnerva retentus esset, consilium rude perfecturus fuerit. Nam Papinius' ita dicere pergit: „et attonitis esse populoque ducique ostentasset ovans . . ." (II 683.) Nuntio tristi a Tydeo Argos allato poeta ut indignationem ominium illustret, Martem: inducit, qui a Furore Ira Pavore comitatus „trepidantia corda implet amore sui.^ (III 423.) Atque ut intellegamus quam celeriter bellum dispergatur, „vigil omni Fama sono vainos rerum succincta tumultus antevolat currum . . . (III 425 sqq.) Nom multo post desiderium pugnandi aliquainto auctum est: „belIipotens prae se deus agmina passim mille rapit; liquere domos dilectaque laeti conubia et primo plorantis limiinej natos/v (577 sq.) Deinde deum quasi m attonitos cadentem videmus (cf. III 580). In VII 105 sqq. Oradivus coram fere

_ 47 —

iterum prodit: „iam pronis Gradivus equis Ephyraea preme-bat litora . . . " Magna evidentia est species Pavoris, cui deo antea una cum Furore et Ira occurreru;nt: „inde unum dira comitum de plebe Pavorem quadripedes anteire iubet . . . innumerae moinstro vocesque manusque' et facies quam-cumque velit . . . " Cf. vs. 127-styq., ubi Pavorem „variosque per agmina vultus" indutum spectamus, inluinc , . . " Vide descriptionem X 552 sqq. Quantum illud numen. animos hominum perturbaverit, elucet ex versibus; 118 sqq.: „attoniti tenebrosam a vertice nubem . . . Taindem maximum tumultum ex his verbis observamus: „arma arma insani sua quisque ignotaque nullo more rapit . . . " — I(ni IV 16sqq. milites profecti uxores liberosque atque affines valere iubent. Etiam hic Statius res ita ostendere vult, ut oculis s!pectare videamur; legas enim haec: „iamque siuos circum pueri . . . funduiitur mixti . . . nec modus est lacrimis: rorant clipeique iubaeque triste salutantum . . . illa ..., galeis iuvat oscula cluslis inserere amplexuque truces deducere conos . f . "

Multa exempla eiusmodi ex ceteris libris afferri possunt; ubique intelligas quo modo poeta orationis evidlelntiae stu-duerit. Diiibium non est, qui;n haec ars plluris aestimaretur, iisii Statius illis oratioinibus, quae ipsae satis dicunt, ampliores sententias et copiosas comparatioinesi adiuingeret; quo errore illud artificium aliis rebus plane fere occultatur.

Sed altera arte Statius dlelectare voluit; oratione enim intermissa palam illustrare consuevit, quid ipse d'e rebus expositis iudicet, quantum fortunae miserorum se misereat. Papinius, ubicumque occasio datur, confitetur, quantopere rebus quas narret, moveatur: poieta cum viris fortissimis in rebus et secundis et adversis quasi versatus cum iis queritur iilos fatum effugere non posse. Ita Statius in I 142 ostendijt ipsum concordiae fratrurh fidem non habere, ut ex his verbis apparet: „haec inter fratres pietas erat, haec mora pugnae sola nec in regem perduratura secuindium." Atque deinde

_ 48 —

poeta considerat, quaui foedis causis adducti fratres inter se dissentiant: „nuda potestas armavit fratres, pugna est de paupere regnp." (I 150.) Hanc cupiditatem regnamdi in illis fuisse, quamquam illis temporibus homines magna luxuria nondum depravati sint neque regibus ingentes opes divitiae-que et pocula aurea fuerint. (I 144 sqq.) cf. p. 42. Sed etsi poeta facere non potest, quia vitia utriusque fratris castiget, tamen ad commiserationem fratrum effusus exclamat haec:

nquo tenditis iras, a miseri?^ Utinam maiore temperantia essent, ut intellegercnt, de quam vili pretio1 coaitenderentf! ,,quid si peteretur crimine tanto limes uterque poli quem Sol emissits Eoo cardine, quem portu vergens prospectat Hibero quasque procul terras obliquo sidere tangit avius aut borea gelidas madidive tepentes igne noti?^ (I 156sqq.) At poeta non iglnorat iuvenes arceri non posse. Itaque nihil ei restat nisi ut Polynicis sortem doleat et Eteoclis crudeli-tatem reprehendat. Primum perpendit, quam graviter frater minor tulerit sorte se in exilium eici et tanto cum gaudio Eteoclem regnum occupavisse. Itaque ita narrat: „quippe animum subit illa dies qua, sorte benigna fratris, Echioinia steterit privatus in aula respiciens descisse deos trepidoque tumultu dilapsos comites, nudum latus omne fugamque fortunae. (II 309 sqq.) cf. I 165 sqq. Cum rex Argivorum Polynicem et Tydeum gladios destricturos retinet et curat, ne certamen male eveniat, poeta meditatur ita: „meliusque hostilibus armis lugendus fratri, iuvenis Thebane, iaceres.^ (I 429 sq.) Similiter in octavo libro Thebaidis, cum Eteocles per eundem Tydeum in summum periculum vocatur, iterum invenimus: „convertere oculos utrimque faventis Sidonii Qraique dei; crudelis Erinys obstat et infando' differt Eteoclea fratri.^ (VIII, 685 sqq.)

Aequo animo poeta spectare non potest, qua socordia Thebani dies festos hionoribus1 Bacchi agant, et exclamat: „pro gnara nihil mortalia fati corda tui! capit

_ 49 —

ille dapes, habet ille soporem." (II 92 sq.) Eriphiyla mulier „impia", merito „cladem" horridiam accepisse poetae videtur: „digna quidem, sed quid miseri decepta mariti arma, quid insontes jnati meruere furores?" (II 304 sq.) Item vir vere Romanus eum, qui ad tantam amentiam progreditur, con-temnit, ut „sanctum populis per saecula momein legatum insidiis tacitoque invadere ferro . . ," cupiat. (II 488.) Quibus verbis Eteocles vituperatur, quod Tydeum noctu per quin-quaginta viros opprimi iussit. „Quas quaereret artes, si fratrem, Fortuna, dares! o caeca nocejntum coinsiHa! o semper timidum scelus!" Statius adicit, ut cum ferodtatem Eteoclis tum misericordiam suam exprimat. Pariter etiam Vergilius, ut erat vir Romanus, Graecos acdusavit, quod foedo dolo S noinis Troiam expugnavissent. (cf. Aen. II 65, 106, 152.) — Tydeum Statius ita laudat: „m;aete animii, tantis dignus qui crederis armis!" (II 495.) Poeta enim virum fortissimum admiratur, citi tot homines simul, ut eum superent, obsistalnt. In III 549 Amphiaraum, vatem tristem, „piget inrupisse volantum coiicilia"; tum Statius imbedllitatem hominum miseratus quaerit: „unde iste per orbem primus! venturi miseris aman-tibus aeger crevit amo>r? divumne ferasi hoc munus a,n ipsi gens avida et parto» noin umquam stare quieti, eruimus, quae pritna dies, ubi termiiius aevi, quod1 bonus ille deum gelnitor, quid ferrea Clotho cogitet? . . . qujd crastina volveret aetas scire nefas homini." — Cum Alcathious ab Amphiarao necatus sit, Statius meminit, qua ratione ille, „cui circum staglna Carysti et do-mlus! et coniunx et amaintes litora nati," antea aetatem degerit: „vixerat ille diu pauper scrutator aquarum, decepit tellus .. " Hoc mos: diodet poetam! non solum ma-Ignorum hominum calamitatem queri. Quanturn Amphiaraum qui fato resistere frustra conatur, Papinius lugeat, id ex hoc versu cognosci potest: „ille quidem casus! et dira videbat signa, sed ipsa manu cunctamti iniecerat arma Atropos obrueratque deum, nec eoniugfe absujnt iinsid;iae ,. " (IV

— 80 -

188 sqq.) Atque gravitatem calamitatis cum poeta sentimus, si haec legimus: „Eriphylaeos aurum fatale penates inrupit scelerumque ingentia semiina mo-vit et grave Tisiphona risit gavisa futuris." (IV 211 sqq.) Quid nam ille vates peccavit? Diuritia Atropi et ' insidiis Eriphylae inductus est, ut arma caperet. Itaque Statius vatem pium morte beatissima dignum putavit atque omni ratione celebravit. Brevi demum ante-quam! currus Amphiarai tellure devoraretur, Apollo qui adhuc ministrum suum strenue adiuvit, „desiluit maereinls: lacrimas-que avertit^ (VII 189.) Ut deus ita etiam po-eta hoc loco flere et lamentari videtur. Amore viri fortissime impulsus Statius usque ad supremum momentum singulasi res intuetur: initio „infer;n!0 mugit iam murmure campus^ (VII 796), quare pugnantes obstupesculnt; deimde „iam fronde nutant culmfna, iam rnuri, ripisque Ismenos apertis effugit^ (VII 800), tela conicere desinunt; demique „alte praeceps humus ore pro-fundo dissilit, inque vicem timuerunt sidera et umbrae." (VII 816 sqq.) Atque postremo „illum ingens hausit specus et transire parantis mergit equos. a (VII 818.) — Haec exempla satis sint, !ut cognoscatur Statium :i|n Thebaide ea quae vere senserit, saepe palam aperuissse. Postremo et evidentiam et orationem patheticam in indice Argivorum (Theb. IV) osten-dere mihi propositum est. Ut Vergilius ratione Homeri omissa populos et gentes simpliciter enumerare noluit, ne nomina sola praeberet, ita Statius illum indicem hoc modo coimposuit, ut principes eorumque populos accuratius osten-deret. Macrobius recte iud!ic:at, si hanc artem non modo laudaire dubitat, sed ne simplicitatem quidem divinam vitu-perat, de qua hoc sentit: „est ingenio' antiqui poetae digna enumerationique cqnveniens quod i,n loco, mera nomina relaturus, non imcurvavit se meque minute torsit deducendo stilum per singulorum varietates, sed stat in coinsuetudimei percensentium tamquam per aciem dispositos numerams!, quod! non aliis quam inumerorum fit vocabulis/Y (V 15,14.) Negari

_ 51 —

non potest Statium maxime has expositiones nugis rhetoricis saepe quasi onerare et gravissimasi res neglegere; sed poeta etiam laude dignus esse mihi videtur, quod in hiis partibuis! multa quae cum voluptate leguntur, finxit. Initio libri quarti Adrastum tristem et aegrum pondere curarum inter reges alios incedentem videmus. (IV 37sqq.) Tum arma regi feruntur, „volucris portis auriga sub ipsis' comit equos, etiam inde iugo> luctatur Arion." Cum in IV 53 saevi hojnoris fluvii Helissiuntis admoneatur, evidentius fit, qiiie pericula viris' fortissimis immineant: „fugit ipse inatalntes amnis, et in-numeris livescunt staigna veinenis.^ (IV 57 sq.) Ergo natura ipsa atrocitati furiarum obs;istit et ill!a monstra jprohibet, libere et expedite vagari. cf. II 519 sqq. Similiter Vergilius' animam vivam naturae injcit in Aen. VIII 86sqq. Post sum-mum ducem expeditionis is, „cui bella favent, cui coimmodat iras cuncta cohorsfY Polynices affertur. Quibus de causis illi exercitus „generum Dircaeum" sequantur, poeta per-pendit et tandem iudicat ita: „seu quos movet exul et haesit tristibus aucta fides, seu quis mutare potentis praecipuum, multi, melior, quos causa querenti conciliat.^ (IV 76sqq.) Eodem vestimento, quod eum Argos advenientem texit, Polynices indutus est, eadem arma eum tuentur, eode'm dolore deprimitur, eodem desiderio matris sororumque vexa-tur. Sed ex his curis aspectu uxoris carissimae, quae QT& turre eum spectat, eripitur. — Sequitur Tydeus „fulmineus", qui spe pugnae „laetus^ ingreditur. Integer et omnibus1

Vulneribus refectus ad bellum denuoi proficiscitur, „non ille minis Polynicis et ira inferior." (IV 114.) Quod Statius! ita dicere pergit: „et ire tamen peritura in castra negavit" (sc. Pylos), mescio an oste;nidere velit talibusi ominibus d'eos brevi ante profectionem a bello iterum deterrere cuipivisse: naim tum Nestor, senex sapientissimus, praeter Amphiaraum admonuit, ne Argivi Thebas opipugnareint. Similiter cum de Capaneo agatur, Thamyris cons'ulto nominari videtur, qui

— 25 -

„mutos (Thamyris) damnatus in anlnos ore simul citharaque — quis obvia numina temnat? — conticuit praeceps, qui non certamiina Phoebi mosset et inlustres Satyro pendente Celaenas." (IV 183 sqq.) Ex talibus locis discamus, quanta supplicia de iis, qui in deos insultalnt, slumantur; neque vero' dubium est, quin iam hic in scelus Capanei ainimus noster intendatur. — De Amphiaraoi hlic tantum afferatur vatem, qui idem vir fortissimus est, milites delectissimois secum habere, iuvenes Eurotae, quos „deus ipse viros in pulvere crudo Arcas alit nudaeque modos virtutis et iras ingenerat.^ (IV 228.) — Maxime autem poeta Parthenoipaeum, filium Atalantae, amare videtur; illum ita alloquitur: .„tu quoque Parrhasias ignara matre catervas — a rudis annorum, taintum nova gloria suadet! — Parthenopaee, rapis" (IV 246 sqq.), quibus ex verbis apparet, quanto cum metu poeta adolescen-tem arma capere videat. Poeta concedere non vult, ut adolescens tam venustus, cuiuis amore „duces nemorumi fluviisque dicata numina" ardent, misere pereat. Admiratus Statius exclamat haec: „cornipedem . . . sublimis agebat dulce rubens viridique genas spectabilis aevo.^ (IV 271 sqq.) Atque hic adolescens praeclarissimus viris qui temporibus fabulosis nati esse dicuntur, praeest Arcadibus, „nemorum quos! stirpe rigenti fama satos, cum prima pedum vestigia tellus admirata tulit^ (IV 276 sq.) Etiam hic de rebus futuris admonemur, cum poeta narret Mycenas vicinas nullos milites misisse, et illud fratrum certamen meminerit: „funereae tunc namque dapes mediique recursus solisi et hic alii miscebant proelia fratres/v (IV 306 sqq.) Post haec verba sentimus!, quantum ille adolescens miserandus sit, quod vitam nobilem tam scelesta caede amissurus sit; nomne aequum erat Argivos fato Mycenarum discere? Haec' igitur est tertia admonitio, priusquam acies Argivae proficiscantur. Sed frustra verba dicta sunt. ,Puer ipse a matre tristi retineri nom potest. Quae perpetuo mblitur, quo modo filium carissimum a consilio

— 53 —

periculoso deterreat. „Fusi circum natusque ducesque sblan-tur minuuntque metus, et iam horrida clangunt signa tubae. nequit illa pio dimittere natum oomplexu multumque dluci commendat Adrasto/' (IV 341 sqq.) Quibus verbis Statius hanc partem apte termiinai

Ergo post haec quemvis intelligere puto Papinium id spectavisse, ne tam diceret quam ostenderet. Nom; quo ilTustraret, quid ipse et veri homines sentirent — sed ut anirnos legentium et audientium permoveret et coloribu^ et lepore delectaret.

III

De Thebaidis exemplis

Iam prius exempla Thebaidis quaesita sunt, maxime ab Helmio, qui „de Statii Thebaide" scripsit, et a Legraskx, qui Helmium secutus illis rebus unum caput operisi sui „Etude sur la Thebais de Staze" Paris 1905 dedit. Itaque in hac parte dissertationis, quae illi viri docti experti sunt, noin-nullis adiectis breviter complexus repetere satis! habebo. Sed praeterea expomam, quae Statius fortasse ex ingfenio suo sumpserit.

Primum exemplum Statii Antimachus, qui poema eius-dem nominis composuisse dicitur, proferri solet. At num hoc rectum sit, rursus hic inquiramus. Suidas s. v. Idvrl-ucc%og tradit Antimachum Colbphonium de rebus Thebanis perlonigum opus composuisse, quo ab Agenore usque ad Adrasti nepotem in regnum Aetoliae restitutum utrumque bellum Thebanum explicaverit. Inde conicere possumus Sta-tium, cum secum reputaret „unde iubetis ire, deae?a (I 3), tantam amplitudinem poematis formare ausum esse. Quam-quam ab Oedipo tege demum Statii Thebais exorditur: .,limes mihi carminis esto Oedipodae confusa domus.^ (I 10.) Deinde si Poirphyrioni ad Hor. ep. II, 3, 146 fidem habemus, Antimachus materiam sic extendisse dicitur, ut XXIV volu-mina impleret, antequam septemi duces; usque adl Thebas duceret. Qui hoc audiverit, facilius intelleget, quoi modo Statius prioribus sex libris nimis lente inarratioinem proferre

— 55 —

animum induxerit. Nam Antimachi ambagibus Papiniurri arte longe subtiliore, quod materiam magfe compresserit^ uti sibi visum esse puto'. Post haec igitur incredibile non sit Statium exemplum Antimachi jmitatum esse. Eo accedit, quod scholiaista ad Thiefo. III 466 adnotat: „dicunt poetam ista omnia ex Graeco poeta Antimacho deduxisse, quf ei ipse longam Thebaidem scripsit et veteribus in magnio pretio habitam." Quem locum Wllamowitzius in Herm. XXiXIII p, 513 sq. diligentius tractavit. Ille vir doc-tissimus suspicatur secundum hoic scholion augurium Melampi et Amphiarai ex Antimachi opere sumptum esse, praesertim cum Melampus a Statio postea, omittatur neque quicquam illo omine efficiatur. Itaque illam fabulam ex Statii ingenio vix natam esse. Ceterum ommia quae de Antimacho scribuntur, nimis iin dubio esse mihi videntur. Itaque etiam a Wernero dissentio, qui legationem Tydei a Statio in altero> libro narratam antea ab Aintimacho fictam esse existimat (Commentat philol. quibus Ottoni Ribbeckio congratulantur discipuli Lips. 1888 p. 514 sq.). Wernerus enim fontem historiae utique inobiis statueindum esse iudicat, quod censet: „Die Abweichungein bei Statius sind nicht des Dichters freie Erfindung, demjn dieselbe Sagenversioin findet sich schon bei Diiodior IV 65" (p 515). Nuinc vero Diodorus haec refert: eidoxifiovvuov ds rcov veavloxwv . . . . . . cpaol %bv "A&Qaoxov xaQi^ousvov avxolo, iTtayyeilaodat

xaxaieiv aucporeQOvg st$ rag natQidaq. In Statii autem

Thebaide socer confestim postquam sorores duobus iuvenibus in matrimoinium dedit, „auxilioque fu-turum et patriis spoindet reduces inducere reguis." (II 199 sq.) Atque pauto post Polynicem patriam desiderantem ab Adrasto et Tydeo> subsidium petere audimus. Tum autem annus qui Eteoclis' regno sorte addictus erat, nondum peractus est, cum se^umidium Diodori memoriam coimplures anni, quibus peractis Adrastus iuvenes reducere oonstituit, praeterierint. Huc adcedit5 ut brevissime a Diiodioro

— 56 —

stgnificetur, quid Tydeus legatus pertulerit. Ergo nihil mos prohibet illam fabulam ingenk» Statii attribuere. Tamen pro certo affirmare non audeo Statium ipsum hoc invemisse, sed non magis ostejndi potest poetam hic vestigiis Antimachi institisse. (cf. p. 79.) — Contra omnes qui Statium multa quae in Thebaide deposuit, Antimacho> debere censeut, Spiro, de Euripidis Phoenissis p, 26 s=qq. verba facit. Quod ille iudicat neminem, qua re Statius Antimachum imitatus sit, adhuc demonstravisse, Wilamoiwitzius tum noiidum in Henu. XXjXIII exposuit, quid Statius ex Antimacho sumpsisse videretur. Quis est quin Spironi assentiatur nobis cavendum esse, ne Antimachum jnimis temere exemplum proponamus. Neque vero illum recte admonere puto Welckerum contra scholion Th!eb. III 466 vidisse per se haud1 probabile esse Sta-tium, quiCallimachi admiratorem noii rnodo insilv. V3,157 se praestiterit, poetae operam dedisse ab illo fr. 74 b tam acriter reprehenso'. Num difficile est intellectu, cur Statius exetnpla poetarum diversorum non adlhibere potuerit? Deinde Spiro expoinere conatur, qua ratioine Statius ab Antimacho longe recesserit, velut quod Antimachus Parthenopaeum in Argivis numeraverit.

Haec de Antimachi et Statii familiaritate protuliss'e satis habeo. Deinde breviter explicabo*, quid de Statii studio Cal-limachi et omnino Alexaindriinorum poetarum imitandorum eruere possimus. In Ovidii trist V 5, 33 haec verba legimus: ^comsilium commune sacrum cum fiat in ara fratribus, alterna qui periere manu, ipsa sibi discors, tamquam mandetur ab illis, scinditur in partes atra favilla duas. Hoc, memini, fieri quondam non posse loquebar et me Battiades iudice falsus erat," quod in Statii Theb. XII 429 sqq. traditum invenimus. Wilarno-witzius et Spiro ad Ovidii locum annotaverunt Hygini fab. 68, 71, 72, ubi similiter atque in Statii Theb. XII de sepultura

- 57 -

Polynicis ab Argia et Antigolna perfecta narratur. Rursus igitur Statius memoria recentiore, quae Hygino excepto accuratius descripta nusquam invemitur, sed hattd dubie in Callimacho nititur, usus est. (ef. Sen. Oed. 321 sqq.) Dieiinde inter omnes constat fabulam Lini (Theb. I) ex Callimachi Aetiis sumptam esse. Knaackiua enim im Analectis Alexan-drinis-Romanis p. 24—28 ostetijdiit, quae fragmeuta ex anti-quitate servata cum Statii versrbus accurate consentirent: Theb. I 582 sqq., 579 sqq., 590 sqq., 601 sqq., 605 sqq., 627 sqq., 632 sqq., 645 sqq. Pariter Nemaei Archemori ho-noribus ludi instituti ex Callimachi Aetiis in Thebaidem translatt esse videntur. QLUXI ad descriptionem ludos spec-tantiurn pertinet, haec ex })afaiqj" iiiorum ludorum com-posita est: „illi etiam, quis faelli incognitus horror, quosi effeta do<mi, quos prima reliquerat aetas, conveniunt .. ." (Theb. VI 251 sq.) In Theb. VI 268 &qq. haud dubie con'-suetudo observatur, quae ludis quotannis initis semper vale-bat: patres Argivi, quibus Hercules antecedit, introducuntur. „Magnanimum series aintiqua pareintum invehitur" (268). Hoc a ludis Amphiarai suasu ex impraviso factis alienum est. Probus in Verg. Oeorg. III 19 confirmat Callimachum ludos Nemeos in Aetiis tractavisse, isied Molorchi pastoris memorem. Molorchus' autem eiusque res gestae a Statio omittuntur, cum Tirynthius aliique auctores Argivi ex Callimachi exemplio vocentur. (VI 268 sqq.) Ceterum Statius a Callimacho £o solo discessit, quod in, Thebaide Nemaei ludi per Argivosi non renovaintur, sed conduntur. Quibus demonstratis Theb. III 481 diligentius tractemus. Ibi Iovern Dictaeum certissima oracula piwuntiare legimus. Illa oracula noin modoi cetera omnia eiusdem dei sed etiam Apollinis superare. Jia autem s/ixratov inter poetas Graeoos maxime celebrat Callimachus. Neque vero< in hymno Callimachus sapientiam dei fata praedicantern lauidat, etsi die Dictaeo saeipe admonetbr. (^uo modo idein hominibus responsa daret, Callimachus in

— 58 ~

illo carmine „B(>ay%os" cecinisse videtur. Nam ex paucis fragmentis apparet Iovem et Apollinem, deos oraculorum, comparari cf. frg. 36: Jaiuoveg evvLivorawt, <DoZ3e %e v.al Zev, JidvLuov yeyaQ%ac. Inde in Theb. III 474 sqq. Iupiter Diictaeus Apollini praefertur. Ad Callimachum exemplum scaenae auglurii etiam oratione ,5vola!n!tum concilia" (III 54Q) ducimiur. Nam in fragmentis Hecalae cornicesi de fatis hominum oolloquentes inyenimus. Similiter in Apoll. Rhod. Arg. IV cornix cum Mopso vate fatum Medeae regit. Puto Statium illis vestigiis institisse. Hecalam quidem ab eo adhibitam esse ex XII 582 cognoscitur, ubi ad illam anum hospitam palam alluditur, et ex XII 619, ubi „virides Me-laenae" celebrantur. Quod im eodem libro Thebaidis 175, 481 sqq. „Actaeae clementia gentis^ laudibus effertur, 'iion certum est, num Callimachus hic antecesserit; taintum coiistat verba fragmenti 21 illi loco similia esse. Denique iiescio an Statius etiam haec Callimacho' debeat. In Theb. IX 570 sqq. curae Atalantae et preces Dianae patromae describuntur. Virgo enim deam implorat, ut filium victorem faciat et dira malorum signa premat. D@a autem precibus valde commota abit, ut amicae voluntatem expleat, cum Apo-llo ei occurrit et interitum pueri inevitabilem inecessiariumque declarat; deinde „confusa vicissim virgo- refert^ se mortem Parthe-nopaei saltem ulturam esse. Quae cum narratiuncula hymni Callimachi elg IOVXQO. zrg Ilalladoc, conferas, ubi Chariclo nympha (pro Atalanta Statii) cum Pallade (pro- Diana) similiter colloquitur. Nam Tiresias filius Chariclonis a dea oculis privatus est, qua de re mater questa misericorfiam Palladis movet et per. clementiam deae munus augurandi Tiresiae comparat. Num veri dissimile est Statium (^alli-macho auctore illam scaenam, quam vel aliis fabulis vel ingenio suo commode ooinyerterit, in Theb. IX recepisse?

Nunc in a nimo habeo inonnulla adiungere, quae si non Callimachea at certe Alexandrina inomimari possunt. In

_ 59 —

Theb. IV 275 Arcades „veteres astris lunaque priores" vocantur, quibus verbis Callimadii hym. I 19 sq. de veterrima Arcadia nobis in mentem venit. Deinde Theb. I 563: „terrigenam Pythona deus septem orbibus atris amplexum Dlelphos" comparari potest cum Callim. hym. IV 93 Jlcxqyrjobv vupoevra TteQtOTQicpei evvm xvxXotg, Rothsteinius ad Prop. IV 6, 35 „flexos per orbes" demonstrat hic ad Oraecum exemplum docte alludii: „die einzelnen Windungen der Schlanige mussen fiir diie Sage uind ihre poetische iBe-handlunig" bedeutsa^m geweseln seiin; sie werden mehrfach erwahnt, schon im homerisdhen Hymmus 360." Ut CalKmadWus ita Statius mimerum orbium profert, quamquam alter septem alter novem orbes observat. Ex liisdem fontibus-etiam fluxisse videtur id quod Deipyle pro. Polynice ab Adrasto petit; ita Arete pro Medea AlcinOum in Apoll. Rhod. Alrg. IV 1000 sqq. precatur. Non aliter res se habeat de Theb. XI 351 sq.: „quo tendis iter? ni cojnscius ardor ducit et ad Thebas melior so<cer." Poetae Alexandirini mulieres rnagna aemulatione adductas tam saepe ostenduint/ ut Statius illois secutus Argiam tale sentientem faciat, quamquam illo loco vix idoneum est. Pariter Vergilius Didbnem summa aemu-latione affecit. Alexandriina arte utumtur etiani hi versus Statii: „Nova deindie pudori visa virum facies: pariter pallorque ruborque purpureas hausere genas oculique veren-tes ad sanctum rediere patrem." (Theb. I 536sq.) Ita Statius oistendit, quo modo filiae Adrasti adspectu virorum, qui domum venerint, perturbatae si;nt. Eadem exempla secutus Catullus 64, 86 sqq. in amore Ariadnae describendo versatur. Amorem Argiae versius Theb. II 332 sqq. pate-faciunt: „sed fida vias arcanaque coniunx senserat; utque toris primo conplexa iacebat aurorae pallore virum . . . nil transit amantes." Itaque coinsentaneum est eandem gemitus viri non amplius aequo corde fereintem summo dolbre affec-tam noctu ad patrem se conferre, ut Polynici comsulat.

— 60

(Theb. III 677 sqq.) In Aen. IV Didoinis ainimus similibus, amoris studiis perturbatur, qua de re Heinzius in Verg(il[s! epische Techinik p. 129 plura verba fecit. Denique diem nuptialem malis prodigiis obscurari non modo m Theb. II 259 sq., sed etiam apud Propert. IV 13 sq. et iti Callimachoi legirnus. cf. Ov. her. II 117siqq., VII 95.

Ergo qui haec quae exposui, perlustraverit, concedet SMium satis diligenter vestigia et Callimachi et Alexandrino-rum sedutum eslse.

Nunc procedimus. Statium Homerum exemplo habuisise Helmius p. 13sqq. satis expostiit. Itaque pauca quae ille nondum commemoravit supplere volo. Furia emim ex inferis in Theb. I ascendit et toti mu|ndo magnum terrorem inicit ut in Ilias XII 47sqq. Bris dea: „tbQjo d'e'Qig y.QareQr) Xaoooooq . . .„ Praeterea Ares et Pallas in, Iliade perpetuo ad pugnandum incitant, ut in; Thebaide luno adVersarios sollicitare non desinit. luxta illos diuos deos Homerus! Neptunurn et lovem ostendenteS' facit id quid veliint. Vergilii Aen. II 608 sqq. docent etiam in Iliupersi de rebus deorurn gestis narratum esse. Etiam in descriptione pugnae de corpore Tydei factae (Theb. IX 90sqq.) nouinuljas similitudiines Homeri II. XVII 746 sqq., XVIII 155sqq. invenias, ubi corpus Patrocli ab Aiacibus defenditur, ut Tydei ab Hippomedonte. Praeterea autem comparare liceat oTationes ut II XVII 7: ^UQOO&B

di ol 66QV %eoye xal aOTtlda uav%odUoY\vu cum Theb. IX 90: „atque hastam louge protenderat" et II. XVft 107: ,^6cfQa d'irtl TQCOCOV orLyeg r)kv&ov ' rjQ%e d^aQ^ExTcoQ." cum Theb. IX 86 sq.: „ecce autem hortatus Eteoclis et arma secuti, lecta manus, iuvenes . . . adveintamt." Item Legrasius affert etiam II. XVII 132sqq. cum Theb. IX 114'S'qq. ccmferenda; nam Aiax corpus Patrocli imstar leonis, qui fetus protegit, defendit, Hippomedon autem instar bovis corpus Tydei tuetur. cf. X 414 sqq. Quo certamine confecto Hippomedon equo Tydei in hostes volat Tydeum ulturus, quod Homerus haud dubie

— 61 —

Statio praebuit; nam equi Patrocli occisi lacrimasse feruritur, dum Iovi$ nutu accensi celerrime aurigam ad illum ulcisceindum in proelium veherent, (II. XVII 426-sqq.) Neque hic prae-lereundum est, quod Legrasius recte profert, Hippomedonta per Tisiphonae fraudem a dorpore Tydei defendeinido, ut auxilium Argivis ferat, simiiiter revocari (IX 144 sqq.) atque Hector de Patrocli corpore dimicans ab Apolline contra Menelaum qui Eiuphorbum spoliaverit impellatur. (II. XVII 70sqq.) Deinde cadaver Tydei ab hostibus qui rapuerunt, contaminatur (IX 177 sqq.) ut corpus Hectoris ab Achille (II. XXII 369 sqq.) Ludos Patrocli Statius Nemaeis imitatur. (Theb. VI) Deinque dubium nom esse videtur, quin Statius, etiamsi verba minus imitatus est, exemploi Achillis (II. XVIII) Polynicem de Tydei nece querentem faciat, (IX 32sqq.) Post Homerum Helmius Senecae tragoedias exempla The-baidis 0'Stendit et omnes locos affert, quibus Statius cum Seneca cousentit. (p. 35sqq.) Itaque opus non esset hic diutius morari, nisi Helmius dixisset Statium Senecam solum imitatum esse Euripide neglecto,- Euripidem vero> Senecae exemplum fuisse. Contra hoc explicabo. Agitur de Phoe-nissis. Primum liceat noinmulla de t$i%oo*07tkt explicare, etiamsi Helmius in hoc capite illam omisit. Iam enim aintea dixit teixoay.omav ex primo> fonte ipso a Statio haustam esse (p. 14); sed frustra veras causas quaerimus, quibus hoc confirmatur. Nam Helmius orationibus solis utitur ut „vix recte conclusionem facere licet . . " vel „veri multo similius videtur .. .u Ego quidem intellegere nom possum, cur Statius Euripidis Phoenissas nom cognoverit. Scaena Thebaidfs? ipsa (VII 243 sqq.) illi fabulae similior est quam Ioco libri III Iliadis, ex quo Euripidies primus eam transtulit. Huc accedit, quod in Phoenissis praeclari duces Argivorum elnumerantur, in Thebaide socii ThebanoTum, cum Homerus: utrumque poetam multo superaverit et 1'onge aliud petiverit. Euripides spectantes de ducibus hostium' docere voluit, Homeri vesltigia

— 62 —

secutus, sed ei uon cointigfit, ut illud exemplum adaequaret. Statius autem Euripide rursus inferior est; nam quid mterest de sociis Thebanorum plura audire? Itaque dubium non esse mihi videtur, quin Statius imprimis Euripidem hoc loco imitatus sit. Deinde progrediamur. In XI 315 sqq. loicasta nuntio de certamiine futuro accepto advolat scelus pro-hibitum, ut in Sen.^Phoein. 427 sqq. (Helm. p. 43 sq.) Similis autem scaena iam in VII libro Thebaidis praemissa est, cum Iocasta Polynicem ante bellum ortum in gratiam Eteoclis restituere conetur. At hoc Euripidis magis proprium esse videtur, etsi pauci versus communes siunt. (Helm. p. 44 sq., 47.) Quamquam in libro XI auctoritas Senecae maior est, tamen noin est quod negemus Statium Euripidis Phoenissias secutum illum matris et filii sermonem, priusquam bellum conflagrat, composuisse. Tum Iocaste et Polynices! m The-baide cum eadem fide atque in Euripideis Phoenissis occur-runt, cum apud Senecam Polynices matri etiam initio ser-monis diffidat (Phoen. 478 sqq.) — in Euripidis Phoenissiis de matris fide Polynices priusquam illam spectavit, dubitat. Ergo etiam hic Helmio concedere noln possumus Statium Euripidis fabulam nisi per Senecam non cognovisse. Deinde Helmius opinatur Statium matrem accelerantem fecisse, ut Eteoclem ex porta in fratrem erupturum mitigfet, dum An-tigona Polynicem placare de muro studeat. Quam divisionem1

unius scaenae inon inertem ex Senecae verbis fortassie poetam hausisse, quae sint Phoen. 535: „per decem mensum graves uteri labores perque pietatem inclitae precor sororis," ex quibus verbis concludere licet sororem ipsam quoque hic placantem fingi. Huc egO' ostendo Eurip. Phoen. 1270 sqqi., ubi Antigona locastae avolalnti occurrit et ad consilium eius inflammat. Si cum illis versibus Eurip. Phoen. 163 sqq. coni-parentur, eadem pietas sororis atque in Senecae Phoenissis invenitur. In singulari certamine describendo1 Statium com-rnt nia quaedam cum Euripide habere etiam Helmius pro-

- BS -

fitetur (p. 48), etsi in Thebaide fratres priusquam congre-diantur, ius iurandum inon dant accipiuntque victorem reg-naturum esse. Sed a Statii poemate illa sententia Euripidea, quamquam alio loco legitur, non abest; alterum enim supe-riorem ex certamine discessurum esse Polynices credit XI 186: „. . . et vohis victorem Eteoclea poscant" atque XI 308 Eteocles exclamat: „victori mihi cuncta lues/' Deinde Hel-mius ipse profert Statium et Euripidem eadem imagine uti in Theb. XI 530 sqq. et Phben. 1380 sq. Maioris autem momenti esse Helmius putat Statium non Polynicem sed Eteoclem priorem cecidisse narrare. Huc ille vir dbctus' annotat se coinicere Senecam ante Papinium hoc mutasse, atque in ea parte fabulae quam deperditam esse ipse existi-met. Leo> autem demonstravit numquam Senecam plura scripsisse, quam legimus. At contra Helmium affirmo' ad colloquium libri XI componendum a Statio non Senecam1

solum sed etiam Euripidem adhibitum esse posse, etiamsi mors Iocastae in Euripidis Phoenissis aliter ac in Thebaide narratur. Nam ex Statii studio> miserabiles narrationes iin-serendi ostendi. nom satis potest eum illam scaenam, si legisset, in qua mater filiis oculos comprirnat, depingere omissurum non fuisse, praesertim cum poeta saepe numero matres lugentes finxerit (cf. III 150 sqq., IV 318 sqq., VII 497 sqq., X 793 sqq.) et patrem querentem induxerit (XI 605 sqq.). Sed mens Helmii ne eo quidem coinvertitur, quod ipse videt aliquantum similitudinis in Theb. XI 686 sqq. et Eurip. Phoen. 1620 sqq. intercedere. Etiam hoc per Senecam solum in Statii Thebaidem fluere potuisse ille credit; nam si Thebaidos poeta Qraecum ipsum secutus! esset, plura inter Illos communia futura fuisse. Quod ad claram mortem Me-noecei pertinet, Helmius iudicat poietam Romanum hanc bre-vius depinxisse, quam ut ipsum Qraecum ei exemploi fuisse putes. Tamen Helmius concedit eodem modo tenjorem nar-rationis procedere atque rnultas similitudines cognosci posse;

_ 64 —

in summo discrimine mors Mejnoecei postulatur, Menoeceus libenter moritur, pater summoi dolore afflictus perniciem arcere conatur, filius, ut colloquium patris intermittat, se minime illis hariolationibus fidem habere affi.rmat ct alia. Post haec mihi quidem persuasum est Euripidis Phoenissas in Thebaide reperiri.

Quod ad f a b u l a m H y p s i p y l a e in Theb. 1V/V pertinet, viri doctissimi, priusquam nova fragmenta in papyris Oxyrh. inveniebaintur, iure im incerto haerebant, Euripidis tragoedia eiusdem nominis a Statio expressa esset necne, Hartungius autem ex fragmentis quae antea ino-ta essent, concludi posse putavit Statium materiam illorum librorum ex Euripide sumpsisse. Qui tum dubitavit, pluribusi frag-mentis adiectisi ei vix facilius est dictu poetam Romanum Euripidis exemplo usum esse. Nam constat multis locis Statium longe differre ab Euripjdeis frag^mentis, multa autem rursus duofous po-etis communia esse, Itaque crediderim in Thebaide duas rhemorias diversas coiiiunctas esse, quod hoc argumento stabiliri posse mihi videtur. Fabulam enim Euripidis a laiide Bacchi, auctoris generis Hypsipylae, inchoare verisimile est; Bacchus ab initio id spectare videtur, ut filios errantes ad matrem reducat, et Hypsipyla morte Archemori felix fiat. Contra in Thebaide Bacchus Thebas servari vult neque quamquam etiam „gentis coinditor^ (V 712) vocatur, Hypsipylam in, summum periculum deducere veretur. Etiamsi in Thebaide de filiis recognoscendis inar-ratur, tamen apertum est illam partem' brevissime absolvi atque multo levius tractari quam apud Euripidem, qui a filiis in scaeiiam prodeuintibus fabulam exordientem facit et Hypsipylae magnum malum parat, ut facultas filios reco-Ignoscendi detur. Id loinge aliter se habet in Thebaide, Deinde Statius ab Euripide differt eo quod Amphiaraus sortem omnium hospitum questus Hypsipylam quaerit, ut ab ea aquam ad libandum petat, cum Adrastus in Thebaide sibi

_ 65 -

et exercitui magna siti presso aquam ad bibendlum coni-parare studeat. Ex quo- apparet, quodl iam supra diximus, Euripidem nihil de fontibus exstinguendis et de Bacchi consilio Thebas servandi marravisse. Denique breviter ab-solvendum est, quod editores Britan,nici contra Euripidem Statii exemplum maxime protulerunt. Post Archemori mortem exercitus Argivorum ad Lycurgi domum proficiscitur, ut regi nuntium tristem afferat (Theb. V). At ex Euripideis fragmentis cognoiscimus Lycurgo absejnte Eurydicam magno dolore commotam Hypsipylam gravissimo supplicio affec-turarn esse. Sed nescio an illae differeintiae minores sint. Nam primum fragmentis non coinstat, quo modo Eurydica de calamitate certior fiat, Deiude Lycurgus etiam in Thebaide a domo abest, ut oraculo perterritus sacrificet, sed domum reversus Arjgivis ad se profectis obviam it. Ceterum non modo ab Euripide, sed etiam a Statio maeror Eurydicae depingitur, etsi illa in Thebaide cum marito filium mortuum queritur. —- Post haec non audeo omnino negare Statium Euripidem secutum esse, quoniam magnae similitudineis! manifestae sunt. Same Britannici editores illius papyri haec iudicant: „Apart froni minor variations im detaii, whichi need not be emphasized here, there are fundamental discrepamcies in structure." Ego quidem censeo' Statium tam Ionge ab Euripide discedere, quod ex altero fonte ad illas partes com-ponendas hausit. Om|nem materiam ita miscuit, ut singula Euripidea cognoscere possimus. Nunc quaerimus, quo Sta-tius et Euripides consentiaint. In Thebaide Adrastusi Hypi-sipylae „pukhro in maerore" occurrit (IV 747), quouiam1

rerum praeteritarum memor est; idem haec verba dicunt: „quotiens tibi Lemnoin et Argo sueta, loqui et ionga somnum suadere querella.^ (Theb. V 615.) In fragmentis Hypsipyla ad chorum similia canit. (I col. III.) Deinde uterque poeta habitum iliius mulieris breviter describit, Statius his! verbis: „neglecta comam nec diVes amictu—regales tamen ore notae

m —

nec mersus acerbis extat honos" (IV 750 sqq.); Euripides per Amphiaraum haec verba facit: ,,efre dovlrj zotod y ecpi-atrjYag dou.otg efr1 ovyl Sov/.ov otoit eyovo' iQrjoouati( (I 4.) Hypsipyla cum in animo habeat precibus Argi-vorum obsequi, puerum in herba ponit et „amico murmure dulces solatur lacrimas" modo Berecyntiae matris, quae par-vum Iovem coluit. (IV 786 sqq.) Similiter Euripides puerum placavisse videtur, cum v.xvitog xoordhov (I 2) commemoretur. Archemorus igitur ,,in grernio vernae telluris" (Theb. IV 786, cf. V 504: „prensa manus haeret in foerba") iacet ut apud Euripidem in frg. 754: ^ueoov icpy eriQio aiQouevog ayQevjC avS-ecov r^douha ipv%a %b vrjrttov ajtXv^orov e%tov . . " Non minus quam in frg. 60, lOsqq. Hypsipyla amorem Archemod confirmat in Theb. V 608 sqq.: , /3 'mihi desertae natorum dulcis imago, Archemore, o rerum et patriae solamen ademptae servitiique deeus/ ' Huc confer verba Euripidea: „rovjLtbv rt&rjvrj^, ov en iftatotv dyy.dXatg nXrjv ov rexovoa rdXXd [y'] tog eubv riy.vov oriQyovo' etpeQfiov, tocpeXtj(.i' i/ttot fiiya." Quod Amphiaraus apud Statium ludos Archemori ho-noribus instituit (V 740 sqq.), apud Euripidem idem Eury-dicae maxime solamini sunt. (frg. 60, 100 sqq.) — His rebus Statius et Euripides consentiunt. Neminem ausurum esse puto illis neglectis dicere utrumque poetam plane differm

Nunc E u r i p i d i s S u p p 1 i c e s cum Thebaidis libro XII comparemus. Agmen mulierum supplicum funera ma-ritorum filiorumque petentium est Euripideum, etiamsi poeta Romanus multa ex suo ingenio addidit. Deinde omnes in-tellegunt Iunojnem exemplum Aethrae filium de Siupplicibus docentis secutam enarrare, „qua gente satae, quae funera plangant, quidve petant/ ' Ex mulieribus agmiinis maxime praestant Argia et Euhadna. Argia autem iam tota Thebaide propter amorem Polynicis celebratur, cum Euhadna, uxor Capanei, in extrema demum parte appareat. Causa huius rei Euripides esse videtur. Nam in eius fabula illa maxime expoinit, quid de sua et amicarum sorte sentiat; itaque in

67 —

Thebaide Theseo pcrsuadere conatur, ut regem Atheniensium illarum misereat. (Theb. XII 546 sqq.) Deinde Euripideo* exemplo occurrimus in Theb. XII 800 sqq., quae verba ex Suppl. 1000 sqq. composita sunt. Praeterea singuli loci qui in utroque carmine si inoiri consentiunt, at certe similes sunt, comparari possunt. Ut in Theb. XII 546 Theseus ,,belliger Aegide" vocatur, ita iu Suppl. 113, 163: „co mlllvi^ yfjg 'Afa]vauov ava£ Qrtoe v ..." In illis duobus orationibus ad Theseum habitis pares sententiae reperiuntur: malum iis qui olim felices erant paratum est (Theb. XII 548 sqq., Supp. 164 sqq.); date facultatem ad mortuos sepeliendos. (Theb. XII 562, Suppl. 188.) Similiter ac in Suppl. 229 sqq. quaeri-tur: „quid enim septena- movere castra et Agenoreos opus ernendare penates?" (Theb. XII 550 sqq.) In oratiome Euhadna pristinorum Thesei factorum meminit (XII 575 sqq.), ut Aethra filium pristinae gloriae admonet. (Suppl. 315 sqq.) Quibus verbis Theseus in Theb. XII 590sjqq. respondet, S-uppl. 335 sqq., cf. 642 sqq. imitatus. Quod Phegeus Creonti breviter mandare iubetur (Theb. XII 596 sqq.), idlem The-seus in Suppl. 385 sqq. praecipit. Initium alterius orationiis Thesei (Theb. XII 642 sqq.) versibus Suppl. 340s'qq. respon-det. Dcnique comparari potest Theb. XII 109 cum Suppl. 50, 76, 97, Theb. XII 468 sq., cum Suppl. 110 sqq., 286. In Theb. II 391 Tydeus „rudis fandi" nomiinatur, cui orationi par est ovx iv loyotq rjv la^7tQog (Suppl. 901.) — Ergo his1

expositis non dubito dicere Statium Euripidis Phoenissas Hysipylam, Supplices imitatum esse.

Ovidii metarnorphoses a Statio saepe in The-baide ornanda adhibitas esse Helmius p, 58sqq. tam diligenter demonstravit, ut de ea re nulla verba faciam. Etiam in Lucretii et Vergilii imitationem idem vir doctissi,-mus accurate inquisivit. (p. 67sqq.) Tamen noanulla Ver-giliana inveni, quae cum locis Thebaidis quibusdam coinferri possunt. Ex Aen. II 768 sqq. cognoscimius Creusam in fuga subito evan!uisse? quo artificio Vergilius aptislsime utitur.

68 —

Heinzius (Vergils epische Technik, p. 59) autem docuit eandem artem etiam in aliis carmimibus saepius oecurrere. In Statii Thebaide secundium veterem fabulam Amphiarausi terra devoratur, sbd; Adrastum celerrime ex fratrum caeldle nescio quo effugere ex Vergilii exemplo fingi mihi videtur. Deinde filiae Adrasti ad hoispites prodeuntes cum Pallante et Diana comparantur (Theb. I 533 sqq.), ut Dicfb Dialnae similis in conspectum Aemeae venit. (Aen. I 496.) Tum uterque poeta narrat lunonem, cum omnia iam vana esse viderentur, denuo contra adversarios^ consilia ineuntem magnani calamitatem efficere. In Aen. V 605 Iuuo' in Beroes speciem mutata Troianis mulieribus persuadet, ut naves» oomburant et nova pericula obire prohibeant. Ut hic per Troianas mulieres ita Statius per Argivas adversiariis Iunooiis rnagnam necessitatem affert. Illae enim „sceptriferae luuonis opem reditumque suorum exposcunt." (Theb. X 49sqq.) His precibus1 comrhota dea Thebanos in summum periculum dediucit. ErgO1 in utroque poemate per mulieres commutatio rerum fit. Cum Vergilio (Aen. VII 286 sqq.) Statius hoc commune habet: Iuno quidem sibi coinscia est infirmitatis suae contra fatum et Iovem, tamen inon dubitat amicos adiu-vare: „Quid faciat? scit Fata suis contraria Qrais aversumque Iovem, sed nec periisse precatus tantaque dbina velit.u

(Theb. X 70sqq.) Dei,nde apud Vergilium Furiae, apud Statium Somno mandat, ut id quod velit efficiatur. Sed cum Iunonem Vergilii Furiam vocare, ut ultimam ad ratioinem descendat Heinzius doceat, a Statio, qui Sominum inducit, tantum ingeinium alienum est. Pariter Vergilius accurate deliberavisse videtur, cur Latinum bellum cum Aenea gerere cunctantem faceret, quo modo seinex ipse bellb, quodj postremo voluntate fati vitare noh posset, saltem non in-teresset. Statius Adrastum similiter dubitantem inducit, quam-quam ille ab initio pollicitus erat se voluntatem fati secutum honores generorum restituere velle; eo minus iintelligimus, qua de caiisa ille Adrastus diutius ciunctetur bellum com-

— 69 —

mittere. Consentaneum est inos credere poetam Vergilii Latinum temere imitatum esse. Quantis terroribus bellum homines afficiat, Aeneas ad Eua,ndrum proinuntiat (Aen. VIII 538 sq.); sjmiliter Tydeus ad! Eteodem queritur: „o quanta Cithaeron funera samguineusque vadis, Ismene, ro-tabis! (Theb. II 460 sq.) Hippbmendbntem Statius Ar-givos enumerans cum Centauro< comparaf: „non aliter silvas umeris et utroque refringens pectore montano duplex Hy-laeus ab antro praecipitat — pavet Ossa — vias . . . (IV 139 sqq.) Sic inter Turni milites Vergilius Catillum et Coram, Argiyam iuventutem, depingit (Aen:. VII 670 sqq.), quo loco Statio illa imago praebita esse potest. — Fbrtasse sunt quj dicant ea quae de Vergilio imitando addidi incertior;a esse quam ut credi possint. Concedb noinnullas! similitudines etiam aliter ortas esse posse, maxime ex communibus exem-plis Alexandrinis. Sed comstat Statium ex ommibus poetis Vergilium plurimi aestimavisse; itaque eius Aeneidem haud dubie peraccurate legit et quaecumque in Thebaidem trans-ferre posset exquisivit. Nonne inde tot sententiasl Ver-gilianas in eo versari putes, ut ultro ominibus locisi praesto sint?

Restat ut de imitatione Lucani et Silii Italici aequalium poetarum breviter loquamur. Etiam de illis Helmius tam accurate exploravit, ut pauca adicienda sint, atque ea de Lucani Ericthone mbnstro, duius imago Statio in tertii libri exordio' elaboranrio bbversata est. Quo tooo' mulieres The-banas lamentatas ex illorum quinquagimta caterva, quos Tydeus interfecerit, liberorum suorum corpora exquirere au-dimus. Et prima Ide apparet, cum Ericthone Thessalida comparata. Quam imitationem admiramur, quod illi mulieri cum maga Thessalica multa communia no-n sunt, nisi (jiiod et haec et illa corpora militum occisorum diligenter in-quirit. Neque vero< in eo poeta offendere videtur, quod illa mater amore incitata ab uno corpore ad aliud trepidat et ratione ab Ericthone certo lolnge diversa quaereindi utitur.

— 70 —

Potius existirno Statium ooncitationem aihimi, qua corpora exanima perlustrat, conferri velle. Ut hoc recte intellegatur, sextum carmen Lucani Pharsaliorum legas. Iterum fabula Ericthonis in IV libroi Thebaidis mvefnitur, et id in Laii umbra revocanda. Secundum Phars. VI 627 sqq. m Theb. IV 419 sqq. qua in regione illae res gerantur, descriptujm esse videtur, quibus versibus animi legentium pro- re tem-poreque haud dubie parantur. Deinde Sextus Po-mpeius ita umbras horret ut Eteocles in Theb. IV 491. Inferi autem priusquarn acerrimis verbis a maga castigantur, Ericthoni non facile obtemperamt (Phars. IV 680 sqq.); pariter animae invitae et valde reprehensae Tiresiae obsequuntur. (Theb. IV 500 sqq.) Vatis illas manes mulieres Thessalicam et Colchida semper exaudientes ipsum, qui co-rpora non laedat, ut Erictho soleat, contemnere incusat. (cf. Phars. IV 609 sqq.) Multo autem acrioribus verbis Erictho in Hecatam invehitur (VI 720 sqq.); qttid incommodi illi deae maga mimtetur, clarius concludemus ex Theb. IV 430: „. . . ubi limina patrui effugit inque novae melior redit ora Dianae.^ Ergo Erictho Hecatam repugnantem ad ludibrium propomere in animo habet. Ut Laiius invttus tranquillitate intermissa resi futuras in Theb. IV 626 sqq. praedicit, ita in corpus ab Ericthoine vexatum anima reluctata redit: donum mortis pluris aestimaint. Itaque et Tiresias et Erictho illas umbras, quae sua sponte appareant, in perpetuum pace frui posse pro-mittunt |(IV 622 sqq., Luc. VI 752). Quod Erictho in Phars. IV 697 animam quae Styga nolndum trainsierit, poscit, facile me-mineris Theb. I 297, quo loco Laius citra Lethes flumen morari dicitur. Post haec nemo negabit Statium, etiamsi verba non consentiunt, Lucani Pharsalia carptim imita-tum esse.

Etiam Silium Itaiicum cum Statio non raro conlgruere constat, sed in incerto reliinquendum est, uter exemplum ftlterius fuerit, qua de re Helmius plura verba fecit p, 156 sqq.

— 71 —

Idem diligenter ostendit, ubi Statius et SiJius similesi sint. p. 160 sqq. Sed si de rebus duobus poetisi communibus recte iudicare vis, ambois saepe numero Vergilium secutois eadem composuisise memor sis.

Nunc roget quis, num Statius prudemter exempla secutus si non superaverit, at certe adaequaverit. Quod ad scaenam quae retxooy.oTtiq similiis est (Theb. VII 243 sqq.) pertinet, Helmius errat, ut supra demoustravimus, quod! piitat Statium imprimis cum Homero comparatum valde vituperandum esse. Potius Statius Euripidem hoc loco imitatus est. Si poetam cum illa narratione xaraAoyov rewv qui vocatur, confudisse videmus, vix erit quin utique sentiat, quam alienum ab ingenio vere poetico ille hoc se praebuerit. Nam quoniam in Iliade illa pars minus admiratioinis habet, Statium, poetam deteriorem, illa usum nihil boni assecutum esse consein-taneum est. Non magis laudabimus Statium, quod II. VI 286—312, 'ubi Troianorum mulieres a Pallade salutem pug-nantium petunt, imitatus est, cum mulieres Argivas Iuinouem implorantes facit. Statius id hac narratiuncula agit ut rursus misericordiam leigentium moveat, quod supra demonstra-virnjus; itaque tale finjgit, etsi iustis causis nojn stabilitur. At Homerus accurate expomit, cur Hecuba cum mulieribus oirans deae peplum dedicet. Hector enim ex pug|nis reversus matrem Mlnervam impforare iubet, ut Diomedern ab urbe arceat. — Ad proximam narratioinem, quae secundum Ho-merum ud%rj fiaQaTtordfiwg appelilatur, venimus. Rursius in-telleges, quantum poeta antiquus Statio» praestiterit. Quae ille breyiter exponit, Statius pluribus verbis expressit. Cum in Iliade Achillem cum Troianis in flumine pugnantem clare spectemus omnesque singulas res bene observemus, Statius multa alia ad Hippomedontis certamen adiunxit, velut illum initio equo' vectum, postea demum peditem dimicantem vide-mus (IX 289); praeterea proelia, ut aliter fieri solet, enar-

— 72 —

rantur, atque etiam equo vulnerato de;puo describuntur. (IX 252 sqq., 289 sqq.) Tum Homerus multo vivacius ostendit, qua de causa deus fluvii illum virum fortissimum tandem puniat: Asteropaeo> interfecto Xanthus Achilli, qui Troianos nulla misericordia trucidat, obsistit. (XXI 214 sqq.) Statius autem postquam de Crenaeo, filio Ismeni, ab Hippomedonte occiso amplius egit (IX 319-— 403),* non minus lomge narrat, quo modo Ismenus iratus omnes opes quae ei sint, arcessat et Hippomedonta exstinguere conetur. (IX 404 sqq.) Postremo' Homerus Achillem, qui fraxino nisus ex rapido flumine servatur, magna arte deo eripit. (XXI 242 sqq.) Quod' artificium Statius ita flexit, ut plane depravaretur. Achillesj enim arbore tamquam ponte usus ex flumine effugit, quamquam rapidae undae eum subsequuntur; at Hippomedon summa necessitate oppressus fraxlmum cepit eamque moribundus tenuit deois precalns. Postremo dicit inepte poeta: „nec ultra passa (frax.) virum subitae vallavit ponte ruinae^ memor illorum Qraecorum verborum: ,yy£(pvQa)Gsv de (.uv avrov . . . Manifestum igitur est Thebaidis auctorem incommode Qraecum poetam imitatum esse. Sic Statius non modo artem Homeri noin adaequavit, sed etiam illi ita cessit, ut venustates u^xrjg TtaQanora/.tlov vix recognosci possint. — I:n Theb. X 156 sqq. poeta praeter Ho-merum etiam Vergilium exemplum fuisse iam supra dixi-mus. Helmius autem p. 26 iudicavit Statium imitandi studio occaecatum illam descriptiomem omni specie verisimilitudinis privavisse. Nam causam indagari nequire, cur Argivi jta opprimerentur; at Homerum et Vergilium causam totius narrationis sollerter ijnvenisse. Contra hoc dico. Statius! satis ostendisse mihi videtur, quanto iin periculo Argivi tum fuerint (cf. X 49sqq.), et recte narratur: ,,magnis . . . dudum cladjbus aeger . . . frustra comsultat Adrastus.^ (X 176.) Ergo illud Statio crimini diandum inom essie puto. Sed qui in ea te offendit quod Som(no a Iumone Argivis Jsubmisso

_ 73 —

poeta ea quae sequuntur cum re^uis prioribus jparum oonectere videtur, is discat poetam consulto tam incerte loqui: „sive hanc Saturnia mentem sive movurn comitem bonus instigabat Apollo." (X 162 sq.) Naim furor vatis aptius venit ab ApoiHine; hic autem Vatis etiam minister Iunolnis esse videtur. Deinde Thiodamas cum magna manu bostes moctu opprimere com-stituit, quae proelia episodos Hoplei et Dymantis sequitur. Qtta opportune non adiuncta („venerat hos inter fato . . . X 347) similes res narrantur atque w JolwvtLa res gestae Ulixis et Diomedontis et in Vergiliana fabula Nisi et Euryali. Tamen causa ] illius partis magis arcessita esse videtur quam in narratioinibus ab Ho-mero et Vergilio fictis. Na,m in Thebaide ,,prio>r Arcada concitat Hopleus: nullaue Ipost manes regis tibi cura perempti, clare Dyma . . . (X 350 sq.); a;t Diiomedes et Ulixes castra hostium explorant, Nisus et Euryalus regem qtiaerunt. — Etiam in Theb. IX 86siqq. componendis Statius Homero inferiorem se praebet. Die corpore Tydei illo loco, imprimis ab Hippomedonte luctatur. Lamentationibus Tydei caesi coinfectis Eteocles cum lecta manu iuvenum accurrit, ut corpus Tydei rapiat. (IX 86 sqq.) Cur Argivi facultatem cada;veris Tydei in tutum recipiendi praetermiserint, poeta dissimulat. In Iliade Menelaus oorpus Patrocli, quod Hector aurigam Patrodi secutus reliquit, ,a Troianis defendere coinatur, doinec Hector reversus iuvenem occisum armis spoJiat et una cum Troianis Patroclum mortuum abstrahere cupit. Sed Menelaus, cum tantae mul-titudini resistere nom possit, recedit, ut Aiaces arcessat. Sta-tius Hippomedonti soli corpus defendeinidum tradit atque virum fortissimum in similia pericula deducit ac Tydeum, qui contra quinquagitnta Thebainos pugnat. Huc accedit, ut Statius omnes artes Homeri hic neglexerit: illa certamiiia varie fiebant et ancipiti Marte Qraeci et Troiani lucta-bantttr, atque etiam equi lacrimantes Achillis in pugnam redticebantur, ut Patrocium ulciiscerentur, Quod Statius imi-

— 74 —

tatus equum Tydei lugentem qui ei occurrit, Hippomedonti dat, atque is Centauro par in Thebamos invadit. (IX 204 sqq.) riopleo, armigero Tydei, breviter commemorato nihil amplius audimus, sed in Iliade Autoimedbn, auriga Patrocli, cum curru in certamen eomtendit, ut amicum ulciscatur. Ad ex-tremum Hornerus et Statius lomge differunt. Arte quadam poeta Hippomedonta ex pugna revocat et corpus Tydei prodit (IX 144 sqq.), cum Achaei corpus Patrocli caliditate et virtute Aiacum et Menelai servent. Quis nom intellejgat poetam Romanum vim artis Homericae vix sensisse videri, quoniam tot res inanes promuntiaverit. Imitationem rerum Acherusiarum Papinium felicius perfecisse vix dixerit quis. Nam in IV libro, cum Tiresias Eteodis precibus commotus manes advocet, poeta legentes lbngis expositionibus defatigat, priusquam ad ea quae opus sunt, accedit. Rursus copia ver-borum quae lente fluunt aegre ferimus, ubi brevitas Homeri nos delectat, ut Odl. XI 46 sq., atque ridiculum est Tiresiam senem tanta voce exclamare, ut „roigi trema-nt et vox ignem impeltat." Eo-accedit, ut poeta etiam hic nimis studiose imi-tatus sit. Inde factum est, ut vates iam in IV 452s'qq., cum in IV 463 pecudes interficiamtur, cruorem sumpserit. Etiam Senecam hic 'imitatus Statius noininuHa peccavit. Illius ex fabula, ubi in dialoigo< necesse est, Malntonem in Theb. IV 463 arcessitam esse apertum est; sed dubium non est, quiin scaenae, in quibus filia Tiresiae prodit, inutiles sint. Prae-terea Statius artem Senecae ingejnio suo non ita iucunde mutavit. Etenim in Thebaide MajntO' iin sacris parandis et hostiis experiendis nom m odb patri adest, sed etiam manes obsecrat et pronuntiat, qui ex imferis ascendant, atque id in vicem cum Tiresia. Dum haec igeruntur, Phoebeia Manto exclamat: „audiris, genitor ..., cum in Senecae „Oedipo^ vatis ipse credibilius dicat: „audior . . . " (571). Mirum est quod Statius, poeta epicus, illam scaenam Archerusiam, quam in „Oedipoa Creon refert, dialogo reddit. Nescio am Statius

— 75 -

propterea fecerit, ut priorem partem Senecae fabulae, iubi Manto de hostiis cum patre deliberet, imitari posset. Deinde hoc vituperandum est. Vix est, cur poeta TWeb. IV 630 sqq. addiderit, qttia Oedipus, cum facinora poena gravissima luisset, misericordia potius quam ira dignus! erat. Sed in Senecae „Oedipo", cum fiiius Laii etiam tum rex sit, umbra Laii certe habere videtur, quod illum increpuerit: „egitque in ortus semet et matri impios fetus regessit." (Sen. Oed. 638 sq.) Non magis apte secundum Senecae fabu^am Tlresias Laii umbram alloqui videtur (IV 610 sqq.), quasi vates regi tristi respondere velit ad ea quae ille in Oed, 626 sqq. iratus filio obiecit. Ergo Statius criminis absolvi no.n potest, quod temere saepe exemplis utatur. Ut Seneca in ,,Oedipoa Laium causam pestis pronuntiaintem aptius imduxit, quam Statius, ita concedendum est Tamtali speciem vn Senecae „Thyeste" melius stabiliri quam Laii in libro' II Thebaidis. Nam Laii umbra a Mercurio iussu Io-vis ex inferis emittitur, ut Eteocli dormienti periculum impendere praedicet; deisnde ille evanescit, donec a Tiresia revocatur. Supra autem diximus specie Laii, cum furia inimicitias fratrum movere in ajnimo habeat, careri posse. Longe aliter res se habet in Thyeste. Tantalo enlm, proavo generis scelestissimi, a furia mandatur, ut scelus generis semper denuo sue crescens et erumpens ctnet (23sqq.); secundum haec imperia umbra Tantali per totam fabulam agit.

Quod ad Euripidem imitandum pertinet, comstat Sta-quam Euripides ab x^iyoo/.oniav tium ex Phoenissis illam Homero iam prius sumpserit, transtulisse, ita ut hoc arti-ficium a vetere poeta prudenter invemtum, quod etiam Euripides minus bene imitabatur, multo deterius fieret. Nam quem nostrum iuvat socios Thebanorum enarratos audire? Deinde vituperamus, quod Statius duas scenas VII et XI libri Phoenissarum exemplo usus, ut supra explicatu^m est, non satis diligenter composuit, In VII libro cum res

— 76 —

in summo discrimine simt, Iocasta prodit, ut brevi amte bellum ortum Polynicem placet. Qua scaena ainimi legemtium atten-duntur, praesertim cum Iocasta in castra Argivorum advolet; sed quod brevi ante Mars denuo arcessitus' est,: spes recom-ciliationis fratrum legentibus praecisa est. Statius! autem tam severis legibus vihctus noin1 fimgit. Euripidis autem in Phoenissis fratres matre praesente, quae ex urbe mon ex-cessit, brevi post initium fabulae ad colloquium conveniunt, In XI libro' locasta cum Eteocle, Antigoma cum Polyinice priore sermome (lib. VII) omisso colloquuntur, cum Eteocles a Furia impulsus ex portis erumpit. Sed Euripides in hac extrema scaena matrem, ut mortem filiorum prohiberet, sero adventantem fecerat, atque Seneca collbquium Iocastae cum filiis ante bellum instituit. Umde Statius Amtigoinam PoJy-nicem de muro conciliare studemtem hauserit, explorari mon potest; tantum autem comstat poetam, si hoc ex ipso ex-cogitavit, laude dignum esse. Eteodem priorem cecidisse poeta per se finxit, quasi Polynici desperalnti compensationem laborum et aerumnarum attribuere vellet. In Euripidif Phoe-nissis Eteocles, frater crudelior, Polynicem ad certamem .sm-gulare provocat et a fratre qui iam inferior erat, gladio perfigitur. Haud dubie Statius voluptate morum pingen-dorum impulsus subtiliter coimmentatus est Polynicem ipsum aid certamen fratris descendere. Ille emim Adrasto comfitetur, quantum caedis omnium se paemiteat; itaque Eteocli com-minus obsistere et cum eo decertare constituit. Sic mani-festum est Polynicem, cum illud comsilium capiat, etiam nobilibus causis adduci. At Eteocles a Statio non magis quam a Euripide laudatur. Nam primo cum Polynice dimi-care veritus a Creonte castigatus tandem salutem patriae commodo suo praefert et vocem fratris sequitur. Quo loco poeta ipse Creontem regi cupiditatem regni eiusque impor-tunitatem obicientem beme imducit. Satis consideravisse poeta videtur locastajm domi suae enseLaii pectus confodere.Fortasse

— 77

anitni legentium defatigati esserit, si regiua post Oedipum, qui ad corpora filiorum querebatur, prodisset, ut dolorem suum aperiret. In Phoenissis res aliter se habet. Ubi illa nihil iam facere potest, cum filios humi iam prostratos inveniret; itaque consentaneum est eam apud filios, qui nondum animam efflaverunt, diutius moratam oculos illis corprimere et tum mairus sibi inferre. Quam scaei.am Statius ad Oediipum sollerter detulit et commode convertit. Senex miserrimus, summo dolore oppressus, gladium filiorum quaerit, quo' se transfigere possit; sed Antigoma caute illum summovit. Nam Statius tantuni a communi memoria discedere 11011 audebat, ut Oedipum iam tum morientem faceret. Antea Creomtem! illum Thebis expellere opus est. Qua crudelitate iiovi regis non admiramur, postquam iam in XI 661 sqq. accepimus eum saevis inbutum moribus aulae indicium specimenque sui iubere igne supremo1 arceri Dianaos nudoque sub axe relinqui infelipc belluim . . . S|ic poeta imagiinem claram regis sae-vissimi, qui filiis Oedipi succedit, statim comparat. In nar-ratione necis Menoecei Statius minus feliciter vias suas ingressus est. Primum demiramur patrem post Tiresiae OTa-tionem grandi subiti fulminis ictu magnopere perturbari et sentire Menoecea poisci. (cf. X 618 sq.) Cur poeta vatem per ambages dicentem facit ita, ut hoc iudicio Iovis opus sit? Deinde Menoeceus voluntatem fati simgulariter cognoscit. Quamquam poeta ipse scribit: „iam fama sacratam vocem amplexa volat, clamanique oracula Thebae^ (X 626 sq.), atq|ue egregia facta iuvenis celebrat (X 650 sqq.), tamen, ut vir fortissimus ad caelum laudibus efferretur, Virtus dea ex superis descendit, ut ad patriam liberandam illum in-flammet. Multo simplicius Euripides idem narrat: in Phoe-nissis Menoeceus ipse oratioinem Tiresiae audit et fato ob-sequi paratisbimus es!t.

Statius in Vergilio* imjtando* etiam saepe erravit. Imi Theb. I poeta pronuntiat Adrastum sblum, curis vexatum,

— 78 —

somno carere et tumulturn iuvenum pugnaintium audire; paulo autem post ,,dictis parere ministri certatim adcele-rant . . . " (I 515), atque omues, quos sopitos esse credebas, quasi inter eos diu. coiivenisset, sacra et dapes parabaut. Atque etiam puellae ex arcano thalamo arcessuntur. Deiode rex sufoito patefacit Phoiebi festum esse diem, (555 sqq.) Helmius p. 72 recte iudicat tales iueptias ortas esse ex Vergilii Aen. libro- VIII imitando, ubi Aeneas ad auxiliia;, arcessenda profectus ab Euandro rege be;nigne salutetur et dapibus delectetur. Inde etiam Statius perverse conimotus est, ut secuudum fabulam Caci longius narraret, quo modo Coroebus monstrum a Phoebo missum interimeret. lure Helmius p, 74 res Argivas duas in partes diversas idilabi docet; quarum alteram n-o-ctu agi apertum esse, in altera conscribenda poetam prorsus oblitum altam esse noctemi velut in Aeneidos I libro putasse viideri interdiu cenam in-ceptam ad Vesperum ductam esse. — Item incertum sit an Capaneus i;n III libro Thebaidis apte mon inducatur. Nam postquam vates nuntiavit, quid sciret auspicio palam facto, cum (Capaneus iterum in vatem invectus esset, arma capturi esse videbantur; tamen iihil fit. Quod mendum iiide ortum esse puta>, quod Statius ea quae per Hyginum (fab. 73) de Amphiarai latebris tradita habemus, cum Ver-giliani Mezentii rebus temere comiuinxit, cum non satis deli-beraret nihil maioris momenti illam narratiuinculam sequi. Supra diximus tigres Bacchi, ut bellum conflagraret, ne-quaquam necessarios fuisse; nam Mars iussu Iovis' omnia satis praeparaverat. Sed illius cervae Silviae, de qua Ver-gilius narrat, mernor Statius hanc histodam adiunxit, prae-sertim cum furia in Thebaide primas partes ageret. Secun-dum Vergilii et Homeri exemplum Ismenes sponsuml a Tydeo perire Helmius dicit; ego> autem quaero, an poeta etiam illam memoriam qua Ismene ipsa a Tydeo interficiatur, hic retinuerit. Quod veri dissimillimum non esse ex eo apparere

79 —

videtur, quod Ismene ^IIeQrAvfievcp 7iQooouUovoau Minervae iussu a Tydeo trucidatur. Ergo* etiam iu hac historia Ismene a iuvene adamata ostenditur ut m Thebaide. Sed hic Atys, sponsus Ismenae, qui Tydei vice fungitur, gladio Tydei cadit. (VIII 554 sqq.) Quod Statium illam memodam secutum ingenio suo fiinxisse facile intelligi potest. Huc accedit scaena venusta. Antigoina enim et fsmena sorores, dum Tydeus! in Thebanos terribiliter furit, de calamitate generis sui collo-quuntur; subito autem contemplationes illarum intermittun-tur tristissimo nuntio mortis Ismeaae sponsi, qua re pro~ batur, quam recte virgines divinaverint.

Videmus igitur Statium studio imitandi noin modo poe-mati suo crebro nocuisse, sed etiam vigorem exemplorum deminuisse. Sed iam ex iis quae peregimus apparuit poetam etiam saepius complura feliciter invenisse, nos quidem mul-tarum rerum exempla eruere non posse. Legatio enim Tydei, etsi in Homeri II. IV 372 sqq. commemoratur, tamen a Statio longe aliter et copiosius narratur ita, ut poeta, si nullujm exemplum habuit, ingenio^ suo> usus sit. Causa legationisl ex familiari amicitia Polynicis, quam poeta ceteris partibus proprie celebrare non desimit (VII 539 sqq., IX 49sqq.), fluit. Deinde coJloquium Eteoclis et Tydei ante Statium iiou in-venitur, atque insidias regis ignavi in Thebaide sola legas. Tum descriptio locorum, ubi illi quinquaginta Thebani Ty-deum opprimunt, et pugnae ipsius a multo poeta tam accurate tradita est. Denique salutem Maeonis reditumque Statius singularibus coloribus ornavit. Haud dubie haec ominjla, etsi ratione Papinii hac et illac inimis loinge et languide explicata sunt, ad mores Tydei et EteO'clis illustrandos, coinferunt. (cf. p. 32.) Ut in Thebaide Tydeus et Polynices proprie amicis-simi ostenduntur, ita Capameus et Amphiaraus, cum in an-tiqua memoria Tydeus et Amphiaraus se oderint, inter se dissentire etiam in illo poemate solo videntur. Nescio ain poeta ad hanc commutationem adductus sit, ut vatem maxime

„ 80 —

pium cum eonternptore deorum compararet. Itaque Ca-paneus domum Amphiarai, ubi ille ominibus malis perterritus se abdit, magna cum manu virorum belli cupidorum pro-ficiscitur atque cum illis tumultuatur, donec> vates in publi-cum prodeat et animos furiosos a temeritate arcere studeat, Apertum est Papinium ingqnio^ suo> memoriam coinvertisse. Pariter poeta antiquam fabulam viri ferocissimi, qui lovis fulmine de scalis deicitur, propriis coJoribus usus liberrime refert. Adrastus cum in illum deos animadvertere viderit, secundum famam nom fugit, sed remanet, ut fratres siugulari, certamine proliibere conetur; ille.auteni cum verba ad illos vane faciat, celerrime avolat. Ergo rex Argivorum non solus, ut fama est, ex o>m,iiium fuga servatur, sed pariter atque Amphiaraus contra fabulas post prima proelia evanescit. Ad extremum censeamus exemplum Argiae, quae Adrastum mane adeat, frustra quaeri, Constat illam fabulam amorem uxoris venuste testari, sed flumen narraudi inaniter inter-mittere, — Nemo dicet poetam, ubicumque vias sponte sua exquisitas ingressus est, erravisse, etsi oninia imventa non laudabimus.

C o r r i g e n d a : pag. 45 lin. 3 : ausa.

Vita.

Natus sum Carolus Fridericus Guilelmus Fiehn a. d. III. non. Mai. 1888. Berolini patre Carolo, qui rector ludi communis fuit, matre Berta e gente Walter; fidei evangelicae addictus sum. Prima pueritia in communi schola elementa litterarum didici; deinde anno 1897 gymnasio Berolinensi, cui nomen Luisenstadtisches Gymnasium est, permissus sum; hic autumno 1906 maturitatis quod vocant examen absolvi. Quou non iam pater carissimus qui duobus annis ante vita excesserat, vidit. Tum studiis theologicis et philologis Berolini me dedidi; hodie doleo, quod aestatem modo anni 1908 in scholis Tubingensibus peregi. Bero-linum reversus usque ad aestatem anni 1911 membrum illius univer-sitatis mansL

Anno 1912 magistratuum auctoritate mihi concessum est, ut linguas et Latinam et Graecam atque religionem docerem. Paulo post paeda-gogico seminario gymnasii Berolinehsis, quod nomine Leibnizii philosophi splendel, attrmuub auno insequenti in scholam frideriei 11. Magni Friedrichshagen, in oppidum Brandenburgense prope Bero-i;num situm, ubi etiam hodie versor, me contuli.

Docuerunt me viri doctissimi Deifimann, Diels, Gunkel, Harnack, Helm, Holl, Gressmann, f Kekule de Stradonitz, Lasspn, Mewaldt, f Miinch, Norden, Reich, Riehl, Runze, W. Schulze, Seeberg, Simmel, f de Soden, Strack, Thomas, fVahlen, de Wilamowitz-Moellendorff Berolinenses. Schlatter, M!. Schmidt, Tubingenses.

Proseminario philologo Berolinensi interfui per complura seme-stria, singula ordini superiori. Praeterea Harnack %i DeiBmann in seminarios theologicos me admiserunt.

Quibus viris doctissimis gratias ago candidissimas; praecipue Wiliamowitzio, quo auctdre hoc opusculum elaboravi, atque

* ronsilio suo saepe me adiuvit, gratiam habeo.