repor resumes - ericrepor resumes ed 012 0313 cochabamba reader. lastra, yolanda cornell univ.,...

79
REPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18 HC-$3.16 79P. 'AL 000 524 PUS DATE 30 AUG 64 DESCRIPTORS-.. *QUECHUA, *DIALECT STUDIES, *INSTRUCTIONAL MATERIALS, *READING MATERIALS, *FOLK CULTURE, *LANGUAGES, COCHABAMBA, BOLIVIA, ITHACA INTENDED AS FOLLOWUP MATERIAL AFTER THE COV'LETION OF THE TWO- VOLUME SPOKEN COCHABAMBA COURSE, THIS READER CONSISTS OF A SINGLE LONG STORY, "JUANITO," WRITTEN BY OSCAR TERAN. IT HAS BEEN USED AS A RADIO SCRIPT FOR A SERIES OF BROADCASTS FROM A COCHABAMBA STATION WHICH SERVES THE SURROUNDING INDIGENOUS POPULATION. THE MATERIAL IS PRESENTED ON FACING PAGES IN COCHASAMEA QUECHUA AND SPANISH TRANSLATION. (JD)

Upload: others

Post on 01-Aug-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

REPOR RESUMESED 012 0313COCHABAMBA READER.

LASTRA, YOLANDACORNELL UNIV., ITHACA, N.Y.REPORT NUMBER BR5-I231...7CONTRACT OEC- SAE -9513

EDRS PRICE MF--$0.18 HC-$3.16 79P.

'AL 000 524

PUS DATE 30 AUG 64

DESCRIPTORS-.. *QUECHUA, *DIALECT STUDIES, *INSTRUCTIONAL

MATERIALS, *READING MATERIALS, *FOLK CULTURE, *LANGUAGES,

COCHABAMBA, BOLIVIA, ITHACA

INTENDED AS FOLLOWUP MATERIAL AFTER THE COV'LETION OF

THE TWO- VOLUME SPOKEN COCHABAMBA COURSE, THIS READER CONSISTS

OF A SINGLE LONG STORY, "JUANITO," WRITTEN BY OSCAR TERAN. IT

HAS BEEN USED AS A RADIO SCRIPT FOR A SERIES OF BROADCASTS

FROM A COCHABAMBA STATION WHICH SERVES THE SURROUNDINGINDIGENOUS POPULATION. THE MATERIAL IS PRESENTED ON FACING

PAGES IN COCHASAMEA QUECHUA AND SPANISH TRANSLATION. (JD)

Page 2: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

COCHABAMBA READER

.1..i..1...11,111M....,PIR.

.01G-415-13

5-/2-31

U.S. DEPARTMENT OF HEALTH, EDUCATION & WELFARE

OFFICE OF EDUCATION

THIS DOCUME9T HAS BEEN REPRODUCED EXACTLY AS RECEIVED FROM THE

PERSON OP ORGANIZATION ORIGINATING IT. POINTS OF VIEW OR OPINIONS

STATED DO NOT NECESSARILY REPRESENT OFFICIAL OFFICE OF EDUCATION

POSITION OR POLICY.

4

Page 3: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

*01111171.14110.11.0.1

COCHABAMBA READER-

r taArlack. L.09M-ra]J 4-

Cornell University

August 30, 1964

Quechua Language Materials Project

These materials were prepared under

Office of Education Contract No.

SAE-9513; US Department of Health,

Education, and Welfare, authorized

by PL 85-864, Title VI, Part A,

Section 602.

Page 4: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18
Page 5: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

f1.

Cochabamba Header

HUWANITU

Huwanitu nisqa indiumenta, piCus tukuynehte purisparah

Tahtanmen Cayamusganmanta.

Kunanqe wiTerisqaykiCah uh indiu masinCahmanta, pitaCus

Huwanitu nispatasutiCesun,, imaraykuCus ionyIatah manan rehsiCi-kuyta

munanCu. WirasqaykiCah imaynateCus Huwanitu sutiyoh, wah lahtesta

rikuy munaspa, halap'asninte, memente, tatanta sagerparispa,

puriy-kaCah riscianmanta, wiresqaykiCah kutimusurmenta, imeynataCus

Cay paCapireh harpign muna-kusqanmanta, imatatehCus kunen

yuyasganmenta Cay hina q'epah lahtasmanta manan rehtanCchmenta

k?rupiCu tiyan uh hue"uy markita. Ceyey-kusganCahmanta paCa:

seClakunasnin q'omeryerisqeh, poqoykunasninte q'apariCimusgan.

SaC'es Cawpitapi Cay komerkitaqe, tawa klulku yanstusra,

wist'u yansitus, halplale, rumiia, t'eciaresgen ura tepe wasisninta.

Nirah Cayey-kusvPitah, piCiwkunasnin uy-riCiwescianCchile

miskei takiykunesninta, k'a.whlemanta ktewhia p''away-kaCarispa...

amaiamh kay wileyninte kAatiCisaspa, tarurly munaykiCah: qarkunari

rehsinkiCahCu Cay q'omeriapi waytarisqah komarkitataqa...ari,

noqa yaCani rehsispaykiCehta; meneCu rikusgenCah tukuynehpi

q'omeryarisqah rehtanCahta, manaCu qankunapis q'omer CPwpiiapi

kawserisqankiCeh. Tukuy Iehtds ,)ureh!.una ninku mf-na ni maypi

key TahtanCah hina t.ari-kusoenta: seCla kurahia, moqley, moq'eyie

poqoykunesnin, yakumpis tukuynehte, kusi rit'i takiyniman,

usqayrata puriy-kaC-kusqan. Sapa plunCey cru c.o5,-nCThta

yupey6Pkuna kerye tukuy sonqo kay bine, q raTah h.;/0-rsi

CurayascianCehrayku.

Page 6: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

2.

.4"

JUANITO

DE UN INDIO LLAMADO JUANITO, DE COO SOLO DE61TES DE

HABER ANDADO LARGAilETE LLEGO A SU PUEBLO.

Hoy les voy a contar de un indio como nosotros, a quien

por nombre le daremos Juanito, ya que el mismo no quiere darse

a conocer. Les contare como, este llamado Juanito, por su deseo

de saber de otras ciudades, abandonando su tierra y sus padres,

se puso a viajar. Les contare de su vuelta, de como, recien

entonces, am6 su tierra y de lo que ahora piensa acerca de esas

ciudades grandes. No..lejos de nuestra ciudad hay un pequeno

pueblecito. Desde que a el llegamos, verdeantes arboles perfu-

man con si's frutos toda aquella comarquita que ester en medio de

arboles, cuatro angostas callejas, pedregosas y polvorientas,

separan sus pequeilas casas de adobe. Peru, ya antes de llegar

a este pueblito, sus pajarillos nos dejan oir dulces canciones,

revoloteando alegremente de rama en rama....antes de seguir con

este mi cuento, quiero hacerles una preguntita: ..CJIonoc:en uste-

des esa comarquita que nada en verdor ?...Si, yo se que ustedes

la conocen, 6acaso no estamos viendo nuestra ciudad plena de

verdor? Ustedes mismos, 4no estan viviendo en medio de verdor?

Los grandes viajadores dicen que en parte alguna se encuentra una

ciudad como la nuestra: llena de arboles con frutos tentadores,

por todas partes, con alegre y clara voz sus aguas corren... He-

mos de agradecer todos los dias a Dios, por haberncs puesto en

tan hermosa tierra.

Page 7: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

r11030:==

3.

Ca y k' trh rih T:etentinte pisipahZu y!...koo.? m:-:rPyku6us

Cey komErkitamenta Tohser qoyiapierha tun rit meyu 5impasnirroi

k'umuy-kuso9s q' omer racu sPwsisniyoh kasqan.

Nymenta keh rune stah mAnCeyt,c1 rehsialmkusqanku sunah t iu

orq-odoresmanta ; nagerimusaFnmant9 r)aCat7.h, Cisiyananknmaqa

moyu a impala pi t' lute orq ospa kah kanku.

Cay hina komarkitapi kawsa-kusarqa man6ay -uhrlskiri roo97. .ta,

kfuwr, nitu sutiyoh; sohta 1.,IFtitayoh, manCay k' ita-k ite ,

paqaPimusecnmanta paCe tisiyanankama orqospi 6ahrespi

p"inkiy-ke6aspala sumah puhlaskiri Cay Ioqatitaqa.

"Huwanitu, Huwanitu,'" wayra , sinai siminwan, doria Asunta,

maman, rit pern: a:- w nta orqo skama uyariCenqa

"Huwenitu, hay, aay Togarei-.1e , ehnarata7,uni noqtytg ruw9wen,

nih memankutepis kunan Toqarasqa kasunkumenrie6u." Huwanitu

TouritanCahri, orqo patamanta: "flan hamaaniria." K'ita

qowi hina , aygesgah, orqo pa tamanta kaCay-ka-kemonqa ; doria

Asunte, Huwanitch mamanta.h , key hina simil^pipuni Togetitpnta

rimancra : usqamuy, Toqala , usqamuy, maneau ril7unki pe

intipis kasq.p.nta Coycia t 'uru Cuwa 17.)a tamempis

terparlytFw-n, usay CiriyaCiy, usc^yte mik'uy-kuy. "4

toqatitanCahtah mF ran pPtemen usaayte k ur,uy-kuytawen ,

uhre to lawgn 6ink9rpPriCenqe arreykuCus Huw?nitoqa tukuy

kay a tinman keraa , nitPh un-ip u, ni.teh q eir toafitaqa ;

Ceyne_iykuteh , lawn sim5 siture , help 'amsnta ruwasqa

p"awELsqah, t manki. tante ayseriy-kuytcli.lan, apanaa lawn mik-unrta

tata FlovAenumen, t' iu orq oh runaman. lean mayuman Caya.y-kuspetah,

"Huy, tatny iori3h.nu" uhn_in Cim,)ern,nta q .aperirparenqa.

Page 8: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

4.

Y en el lugar aquel no faltaba el agua por todo el anal

porque hacia la salida de la comarquita, un rice grande y claro,

con viejos y encorvados sauces, en sus hordes esta.

Y los hombres de alla Bien conocidos eran coma excelentes

"areneros" y desde que clareaba hasta que anochecia, al borde

del rio, extrayendo arena solian estar.

En una comarquita asi, vivia un rapaz muy juguet6n, llamado

Juanito, tenia seis "afiitos", era muy montaraz; desde que ama-

necia hasta que anochecia, por 'erros y campos, brincando iba

Nuy juguetOn era este muchachito.

"Juanito, Juanita", con su voz de fuexte viento, dona Asun-

ta, su madre, desde una pampa grita hacia el cerro.

"Juanitoway, ese rapaz, asi no mas siempre me hace a mi,

los chicos de ahora ya ni a sus madres quieren pacer caso". Y

nuestro pequeno Juanito, desde aquel cerro, "Ya vengo..." Como

silvestre conejo al escape, se larga del cerro y dafia Asunta,

la madre de Juanito, con estas mismas palabras le hablaba a su

pequefio: "Apura Juanito, apuralLno ves que ya el sal esta so-

bre nosotros? Ahi tienes el plato de barro, vacialo, si posible,

sabre el batan, enfrialo pronto, cOmetelo ya...".

Y nuestro pequeno inclinandose hacia el batan, hace desa-

parecer en un santiamen su lagua. torque Juanito pudo haber

sido cualquier cosa, pero nunca un muchacho flojo y por eso, con

la Boca untada de lagua, hecho de tierra, volando el pequefio,

lleva la comida de lagua tirando de su ollita de barro, a don

Floriano, el arenero, cuando ya llega al rio,.."hal6...Floriano,

mi padre...", desde una orilla se pone a gritar.

Page 9: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

5,

-Kayqe manka, tatgy, kaysitunehlaman Curay-kapusq9yki. Riiani

tet4y, p'ulter-qa-kamugeh ragas uranehpi."

6Huwenitu ToqaTa, ame CinkankiCu, Cay uranehpimin rind

ueyu riscian, apaai-kuwahtah.'

"Imata, tatgy, monaCu rikunki q"ari kasgaytafla, imate key

mayu apawa5anciari."

"Ha, he, hey, Toopla, korey, riy, kunitan kutirimuwanki."

P"awPsqah Logan, mayuman p'ulti-koh riponqa; manCay

kusisoaras yakuwan puhlaspa, tuytura-kamonqa. Sayk'unmantahauri..?

"Huwenitu, Huweritu, epuray logaIa, memayki

hasutliy-kusonqa, Coy mankitata maylar -qoy; pahtah klukustarah

paia -kapoh riwah, apuray TogeTe, memaykeqa

pateneykipeh suya-kusgasunki.-

PuhIaskiri Toqplari, maymantatah wasin Ceqara ripunm &n

kasoari, ToqaTa masinwan tinkunay-ku-kuspa, 'Huy, huy, Salustieru,

puhIay-kuykis n; Sus aswan usclaylapi orqo pet9kama wiCarirparehte."

nmana, mana, mamay kaCesawn dofia Sakakehman, usqayta

niwarqa rinayta."

"Oh qiewa Salu,9tianu, manaCu q"ari kankiri, uh hasut'isnari

ninunitahCd wariurperiCisonqaCu.'

"Mane, ma qiewamanta6u,kaqi3sqawanakuf aynik-M1h CinCerkoma

t'ikata dofia Sakakahmanta; i-i/ayku onqoyku imamanteCd, umeTanta

hapily-kaCa-kuspe ka5an.

. "Oh qlewa salustienu, hinelapuni oar kenki, wemputah,

qiewatah, manaau yaCenki 'day orgo, 1, tiatu5r.C-lh Z-h t'ika

masklasqayki kesgente, ayni-kamunaykitace, mamsyki kusincla

Caymenta apamohtinCeh; kuriten kuteraamusunaeh, haku rineTa,

Page 10: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

6.

"Aqui esta la olla, mi padre,no mAs por aqui te la dejo. Voy

padre, por alli abajo ire a zambullirme".

"Juanito, rapaz, no te pierdas, por ahi abajo el rio est.a

iuerte, cuidado que te vaya a llevar".

"Nue cosa, padre!, Lacaso,no Yes que ya soy un hombre,1,,

que va a estar llevandome'este rio?"

"Ja...je...ja...rapazuelo, corre, ye, yuelve pronto".

Volando el muchacho va a zambullirse al rio, muy alegremen-

te juega con el aqua, nada en el....Lacaso podra cansarse?

"Juanito, Juanito, apura muchacho, tu madre te azotara, la-

va esa ollita, cuidado que antes te vayas a recojer duraznos

verdes, apura muchacho,seguro que ya tu madre estara esperando-

te para que reunas lefla".

Y el muchacho juguet6n, cuando ha de it derecho a su. casa

... al encontrarse con un muchacho de su clase:

"Oye, oye Salustiano, te juego a quien llega mas pronto a la

punta del cerro".

. "No, c.o, mi madre me ha mandado donde data Sacaca, me dijo

que fuera pronto".

"i0h! cobarde Salustiano, no eres hombre acaso ... de

una paliza no ha de matarte ".

'Tio, no es por cobarde, me mandan a fiarme flores de Chin-

chercoma donde doh's. Sacaca; nuestra muchacha ha enfermado no se

de que, nada cogiendose la cabeza no mas".

10h! cobarde Salustiano, asi siempre eres tu, tonto

y cobarde,Zacaso no sabes que en aquel cerro kay grandotas de

las flores que buscas? En lugar de que te fies, tu madre se

Page 11: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

7.

haku, haku.n

huk'utasninkuwen halpid oq"arispe, Toq9Ies p awasqeh

Cinkeriwsq9nku. Orgo patapitah, keyneh k'ite qowis, 6eyneh

qori q'entis, pantay-ka6a6ispa p"inklykiy-kaCesqanku.

oUsclay, Salustianu, etipasaaykiiia, haclay Datamenta

q"awerimusunCah wesikunanCahta." an 3ays6qankuna pate

oroomampis, Huwanitu ToqaTa: 'Haku kaynintarah, haqaynehpi

tiyanhatun rit'i eoCa, elita yakumpis p'ulter-qakemusun."

Ahnarapirah, Ban inti tatenCah nurerparergaiia Cinkariy

munespa, aay t'ikasmantari yuyarenqankuCu...tukuy Cay orqopa

kinraynimpi kawsahkunari, fien yaCahlia kanku imayna q'otilu

logalaCus. Huwanitu kasgenta. Cay paCaritahri mana sumahau

reqa Huwanitu TocialanaahtNe. Huwanitu, puhTaskiri

TooaTita, Selustianu, q' ewe 6'itisituwan ,CAnksnkuman kerqa,

imeraykaus Cay orqoman risunkupeqe, lak"ayerpariCV.kuspa

nih hampuy etisciankaaau. Salustianuh maman, Huwanituh

mamanwantah tukuyta tapuy-kaCa-kusargenlidia Locantrakutia

mask'espa, imeraykaus indiukunapipis mana pisipanau milay

runakuna, pikuneCus wehpah wewasninta apa-kapuy yeCanku,

miCih ToqaTitespah nispe. Manus Wayratipah sutiyoh, yang

u` ina alqo Toqatitasninaahta taripanqa manapuniC4 kutimunkumenau

karqe. K'ite roga..Iasri wagarisunkurla mana yanta rikuy atispa,

aswantahri Salustianoh q"aperiscian: "Qampuni Huwenaku kay

C"ika keruman Ioa'aCimuwanki.hukumariswampis tinkusunman

6eyri, kunanri, kunanri, maynintatah risun, maytatah purisun?

C'isiyayietPEa, alqota q-atispa, fiek'aymanta kutimuy atisaanku.

Dofie Asunteteh Huwanitu waw'nte rikuspe, kay hinementa rimAscle:

Page 12: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

07'7M-ar'g-'17:XrfrZr.;;;T%,7-277M71-.

8.

alegrarA si las traemos de all6; ahora mismo volveremos, vamos

nomAs, vamos, vamos".

Con las abarcas levantando polvo, volando los mocosos van

perdiendose. Y ya sobre el cerro, por aqui conejos, por alli

picaflores, andan brincoteamtpespantAndolas.

"Apura, Salustiano, ya to estoy ganando, desde alla arriba

miraremos nuestro caserioU Ya van llegando a la punta y Juanito

sigue: 'Vamos an por aqui, hay mas al16. grande y claro lago, de

agua muy heladita, nos zambulliremos ".

Yno Inas en eso, ya nuestro Padre el Sol anduvo su camino,

queriendo esconderse; y4acaso se acordarAn de esas flores? To-

dos los que habitaban la tierra de aquel cerro ya sabian cOmo

de traviezo era este Juanito, pero aquella vez no le fue biers

a nuestro rapaz; probablemente Juanito, el muchacho juguetOn

y Salustiano, el timiducho rapaz hubieranse extraviado, porque

en esa su ida al Cerro, habiendo ingresado ellos a la oscuridad

no podian volver y las madres de Salustiano y Juanito ya andaban

preguntando a todos acerca de sus hijos, porque entre los indios

no son raros los perversos, quienes saben llevarse a los hijos

ajenos, "para 9astores", diciendo. Sino hubiese sido por

"wayratipah", un negro y bravo perro, que les pudo alcanzar, qui-

zA no habrian vuelto Y los muchachos montarases ya empezaban

a llorar al no dar con el camino, sobre todo Salustiano que anda

gritando:"Has sido to siempre, Juan, quien hasta acAl tan lejos

me hizo subir; 6si nos encontrase alen duende? Ahora, por dOn-

de andaremos, por dOnde iremos".. Ya muy entrada la noche y muy

de apenas habian podido volver y doila Asunta al ver a su hijo,

Page 13: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

9.

"Supaykuna indiu, meypitah Cinkenki, msymsntah kaCe-korririt

wahCe wawa hive muneyniTanwanile kawsah, kunanoa, tetayki

sipirparisonqa, t"askiy, riy wasita!

rogera q'oti/u, Dflawasqah wasinmen Cayasqa, mamantah kay

hine nisqa: "4ayqa q'onCe pataia-oirall mik"unayki, mik-uy

usqayta puBumuy, tataykita maskfamunay kascon, qantetaripah

rispa maypiag kunitan maaa-kusganD amapunitah riVesqata

taripasuCunau, imaraykaus manaey pilifiasqa kasqan qampah.

Huwanitu logalatah, sayklusqa, lergasqa, mik "oh Cura-kusqa

manCay-manCasvia. "Vomits, memita, sumah eyCitesniyohtd

waykturisciankeqa." "tohsiy logale q'otitu, ima ayCitasniyohtatah

weykiai-kuwPrqankiri, meneCu ya6anki tsteykeh golq4 epamuwesgen(7ah

pisile kascante?"

"Kayqa a mamay, eyCitasniyohtah kesqPqe." "He Ioqata,

huk1uCat6 khamuy-kusasciankeqa, logeTa huk'uaa mik"u, lawa

mankanaahmanC4 yaykunkuman karqa,

"Ay, ay9 mamay, f legahtah kunanri, ispamugah5u, lansamugahCu,

imanagehtah kunenri?"

Art, mana CSay paCapeqa sumahau rerqa Huwanitu Toceran6ehtaqe,

tukuy tutatah ni pui5uy atisqaau huk'uaa yuyayra, tatamra

p"i&lynimpi yuyaywantah...a...loqeTa, pitaCus mans yuyaCinmanau

kayninmanta. Lankuneri manaCu hayk'ahpis, Huwanitu

Tocialanaah hina keroankiCah? Ha...Toga/a...

Ahramanta ahnalamen, Huwanitu TooalanCehqa hetunyasarcialla.

Ran yeCay wEsitapis sageroarisgefia, arf manerah sohte wetata

hunt'aCisasperPh. Kunen wilarisqeykiCah imaraykaus aey yaCay

wasita, escuela sutiyoh wasita, sagerperisqenm9nta. Yea9nCehila

Page 14: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

.3r

10.

le hablo de esta manera: 'Indio del demonio, dOnde te perdiste,

dOnde te mantle, como nifio huerfano que vive en su voluntad;

ahora si veras, tu padre te ahorcara, anda, ve a casa u,

El muchacho picar6n, volando liege) a su casa, alli su madre

le dijo: "Ahi esta, todavia sobre el fog6n tu comida, come, pronto

ve a dormir; tengo que it a buscar a tu padre, como fue a buscar-

te no se donde ahora debe estar emborrachandose, que no te halle

despierto porque esta muy enojado para voe

Y Juanito, el rapaz, cansado y hambriento, se puso a comer

sumamente asustado hamita mamita, con que Buenas carnes

has cocinado hoyl 'Sal de aqui, mocoso bandido, que carnes me dis-

te para cocinar, acaso no sabes que es muy poca la plata que nos

trae tu padre:'

"Pero aqui esta,mi madre, si esto lleva carries:

"Ikh bandido! como te esters comiendo ratOn; mocoso come

como ratOn, seguro que a nuestra olla de lagua se entr6 alguno".

"IlAy ay, madre mia! 4que hago ahora, voy a defecar o voy

a devolver, que hago ahora ...?"

Si ... aquella vez no le fue bien a nuestro rapaz Juanito y

Coda la noche, con el pensamiento del ratOn y con la idea de su

enojado padre, no pudo dormir ..."Ah muchacho a quien no le

recordara de su nihez 4Y ustedes alguna vez no fueron como

este rapaz de Juanito? ikh Juanito!".

De asi por asi (insensiblemente) Juanito, nuestro rapaz,

ya estaba creciendo; ya incluso dej6 la escuela, claro que sin si-

quiera completar los seis afios Ahora les contare por que nues

tro muchacho dej6 esa casa del saber, llamada escuela. Ya sabemos

'tt,srotwo

Page 15: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

11.

mangy puhlaskirl kesqenmenta, ni uh CliTmiyte hinelapi ka-kuy

atisgenmenta: Eareh Cahraspi phinkly-kaCarispe, Earah orgo

patasman wicarispa, meymentstah hinala ka-kunmen kehri.

Tin piunCayteh Cay escuela sutiyoh wasiman eParpuku;

aswantarah yaneyerisarqe yurah p'eCen ukaure71 loaaTitanaaho.

Tukuy Cay k'uCumante kah rogaraspis, yurahkamera 6syay-kamorgarku

yaCay wesimanqa.

Aswan usaeypeqa, mana munahau Cay escuela sutiyohpi kayta

imeraykuCus paC- sut'iyayta sayerinen kah misk'i puEuymanta,

weTpaspa, wakaspa mik'uyninta qoh; Caymantatah, Cewni-Cewpileta

q'oEi yakunta uhyay-kuspa, usqey-usqeylepi rinan kanqa karu

escuelarnan, 6iri kilaspitah IoqaTitanCahqa aswantarah muCuh

say purinenmanta; hinanis rehpuni. Kinse wateta rerqe hamorqatah

Cay yaCay wasi yanlata; manafia saps munerispe orqo pataman

wiCeriy eteh5u, nitah saps p'unCayla meyunehman riy atehEetahCu.

Intl yeykuylateEe, manCey sayk'usqa, wesinman Cayamoh, Cuwe

lewitanta nik-uy4cuspa,mamenwen tumpata rimaner-qo-kuspa,

puEupunan kah. Caymantetah, niykiashfie, pa5a sutsiyeyta hatarinan

kah, estamonqatsh, uh p'unCey hana'ite, wahpi sarata, menCeyri

t'ikite, q"orata, papa qaritaste qowisitusnimpah, wakaspah,

walpaspah. Mamantah saps pegariTan ninenEa kasenqa Huwanu

Ioq-raman: "Hpwanitu usqamuy, puriy escuelman, rispa

yeaa-kamuy, ema r"ifiaCiyau yaCaCehkunata, kayqa rut'isitu,

kayqe hank'itayki, usaeyta puewariy!"

°Mane mamitey,qanTeEeCe: escuelaman ripunayki kanqa, nih

Eoaaqa Cay escuels sutiyohman ripuykimenBeCu."

Page 16: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

12.

que era muy juguet6n, que ni un instante permanecia quieto: ya

brincando por los sembradios, o ya subiendose a los cerros

COmo ha de estarse tranquilo.

Un dia a esa casa llamada escuela, llevaron a Juanito; nues-

tro muchachito parecia mas negro dentro su ropa Blanca; todos los

muchachos de aquella rinconada con sendas ropas blancas vinieron

a la escuela.

nas que todo, no queria permanecer en la escuela porque muy

de madrugada, de lo mas dulce de su sueft, debia levantarse para

dar la comida a las gallinas o a las vacas; luego de eso, tomando

a medias su agua caliente, a paso ligero, debia ir a la lejana

escuela y en los meses frios el muchachito sufria mas por la ca-

minata; pero, aunque fuese asi, el siempre iba. Tres anos, de ..

alla para aca, anduvo a la escuela; ya no podia subir al cerro

cuando le placia, ni tampoco iba ya al rio todos los Bias

Ya hacia el crepdsculo, muy cansado, llegaba a su casa; comiendo

su plato de lagua, conversando un poco con su madre, iba a acos-

tarse Luego, ya les he dicho, muy de madrugada tenia que le-

vantarse y acarrear un dia "hanCti", otro dia maiz o sino "t'iki ",

yerba, cascaras de papa para sus coneOtos, para las vacas, para

las gallinas. Pero ya su madre tenia que decirle cada manana:

"Apura Juanito, anda a la escuela, anda y aprende; no causes el

enojo de los que enseilan, aqui tienes motecito, aqui esta to tos-

tadito, pronto, vuela

"No, mamita mia, to nomas ya tendras que ir a la escuela, yo

ya no to lo voy a esa llamada escuela".

mocoso rebelde,les para nosotros estas aprendiendo?

Page 17: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

I13.

,WIT,I,II'?,,,p-,.

He logara p"ifia song°, Eoclayku)ah6u yaCenuwasqayku,

noqaykucu eepanehman liiyta, iscribiyta ya5asaayku. Rinayki

tiyan, mana6u rikusganki tataykita, pagarimusganmante

C'isiyanankama, wampu, mana yaCayniyuh kasunrayku, buf.0

Nina lanklesqanta; usqay riy, yeaamuy, EogeTaykupiEa tuku-kapuaun

kay ump"u kayniyku."

Ahnamanta qaIerisamaiia Huwanitu Toqata yaCeyte mana kay

kawsPypi munasqalanCahta ruway atisgan6ahtaqa; t"utun t"utuntahpis

6eyraykuteh, rinampuni kah yaCay wasimenqa.

Mama Asunta, sumah, sumah mama, pitah yaasn Eakiey

kawseyniykimanta, C'impi p"utisqaykimanta. Mama Asunta,

mane sonqo kanmanau, may C"ika hatun kaynimpi, oanta yuyerinapshqa.

Tukuy sumah mamas bine, mama Asunta wawcImpah munanqa hatun

kayninta, yaCayninta, alin kawsayninta: "Eltah w9wayqa Boqayku

hinaTepuniCu kenqa, C-ypah k'ata wawey, Eoqah kawsnCisqay,

Eocie ama mik'usehau, Boqa wampe ka5ah, Eoqe Eakla-kuah,

wewayri maymante, ca Yeah maman kawsan, Caypah to tan kewsan."

Art, mama Asunta rikuy munan wewempi mana nay kay atisoanta,

Cayla huntleCenqa tukuy p"utiscianta, tukuy Takisgante.

"Wawaypah kay wakas, wawayrah kay harp'a, paypah qolqe tantasqay,

tukuy imaytawampis golqeman pareCisah, maykamapis ke5apeyreh,

sumah rung kanampah." Mama Asunta nih yaCenCu imataus wawampah

munesqanta paytah nilan: "mane wawayqa noqeyku hinaCu, tukuypah

hasutliscian, tukuypah p'enqaCisgan runa6u kanqa, manaEa wawayqa."

Mama Asunta pitah yaCen muCusqaykimante, pitah yeaen

Eaklesqayki.manta. Pitah yaCPn, penkunspi, sumah mamas,

indyuspah kutiriynin qaIsri-kusgenta.

Page 18: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

N

.iseremos nosotros quienes ma1s

4tarde sabremos leer, escribir?"

'Tienes que ir,.acaso no ves a tu padre, desde que amanece hasta

que anochece, porque es ignorante y sin saber, cOmo trabaja comp'

un burro? kronto, ye, aprende, que en nosotros termine la vida

de ignorantesl

Y asi Juanilco el rapaz, estaba empezando a aprender que en

esta vida no podemos hater solo lo que queremos y por eso, aun-

que sea rezongando, tenia que it a la escuela.

"Madre Asunta, buena madre, quien sabe de tu trabajosa vida,

de tu sufrir silencioso; madre Asunta, no habria corazOn, por

muy grande que el fuera para recordarte a vosu... Como today las

madres buenas, mama Asunta queria el engrandecimietto y el bien

de su hijo. "Nunca ha de ser mi hijo igual que nosotros, para eJo

es mi hijo Unico, cuya vida ha sido causada por mi. Que yo no

coma, que sea yo bruta, que yo me extermine mi hijo, por que

... Para eso vive su madre, para esu su padre vive

"Si, mama Asunta quiere ver a su hijo lo que ella no pudo ser,

solo eso ha de saldar todos sus sufrimientos, todas sus penas.

Son para mi hijo estas vacas, para el esta tierra, el d.inero jun-

tado. Todo se convertir6, en dinero, llegare hasta donde sea para

que el sea hombre: Mama Asunta, ya ni sabia que es lo que queria

.para su hijo, ella solamente dice:"Hanca mi hijo como nosotros,

azotado de todos, por todos humillado ha de ser; ya nunca mas

mi hijo

"Mama Asunta, quien sabe de tus sufrimientos, quien sabe de

tus penas; quien sabe que en ustedes, buenas madres, comienza el

resurgimiento del indio

Una casa vieja nomAs era la escuela, casa de barro, sin puer-

Page 19: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

15.

Uh t"enta wasiTa yoC2y wesi karga, t'uru TR9Si mina

punkusniyoh, wakin pergasnimris urmasah nisarq9nkuna, Cayraykutah

peray kilespear mana reh5u kanku Coy escuelamPn, imaraykuCus

urmenanta manCeh kanku. Tukuytah ninku Coy hina miley wPsispiri

ima wawatah mana IakisqaTe kanmen5u, pitch Cqy hina t"Pnta

wasismanta mane eygenmanCu; kunantah noqa niyki6eh: mane

8aymentaCu escuela wawds ayeh kanku, mana pampapi tiyaymantaau,

nitah cionciori-kuspa moqosninku patPpi q"elqeymantaau, aswentahri

kaymanta aygeh kanku. Uh wermi yaaaaeh karcr wawasta, as

maau wermifia, ,Duriy-keCah uh k'asidita makisnimni

spay-kaCesnalapuni. "Nifios, manafia qankunaqa indyus sutiyohCu

kankiCah, nitah ToqaTasau, tukuy Caykunaqa miTay niykuna kanku.

Ni pi wawatn uyariy munaniCu q"e5wapi narlahta, Coy miTey

parlayta gonganayki6ah tiyan; aver, CAy k'uCupi k=ph ToraTa,

hamuy kaynehman, ima sutiyki."

"Huanitu kilku, mangy.'

"Mana mamayki6u kani, buru rouTa, seBoritayki kani;

imatatatah kay bolsaykipi apamusunkir

"Mut'ita, sefiorit6y.

euCi logela, 000spara oankuneqe buruyasciankiCah;

ni pita rikuy munaniCu ni ima oqonata escuelankumPn apamohta!

Hinapitah, tukuy sunCayla aswan k`aparisqan kanqa, aswan,

kiPspiwen tukuy wawasta wahtasqaTan kenqa. Kinsa watas

rinorgenku Huwanitoh kewsayninmPnta, Cay kirsa wetepitah

Beklaymenta uh C. ilata escribiyta, leeyta yaCe-kusqa; kasteIenutari

ni kunankamapis sumahta parley etisclenCu; memantah "aswenta

yaCaCiruwanqa wawayta" nispa, sapa kutila apanqa sareta, warpeta,

Page 20: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

"X.

16.

tas, algunas de susparedes ya estaban por caerse y por eso en

los' meses de lluvia no iban los muchachos a esa escuela, porque

temian que ella se cayese. Y todos dicen:"Eh tan fea casa que

niflo no estuviese triste, quien de casa tan viejas no escaparie

"Ahora, yo quiero decirles, no era de eso que los escuelinos es-

capaban,.era por sentarse en el suelo, ni porque tenian que es-

cribir sobre sus rodillas. Sobre todo, escapaban por esto"...

Una mujer ensedaba a los ninos, bastante adulta, andaba enojada

agarrando siempre un palo en sus manos. ustedes ya no

no .son los llamados indios, tampoco son "logaias",esas palabras

son malisimas. No quiero escuchar a nindin nifio hablando en

quechua, esa lengua mala tienen ustedes que olvidarla, a ver,

ese muchacho del rincOn, ven por aqui, 4cOmo 'te llamas?"

"Juanito Quilco, mi madre". .

"No soy tu madre, muchacho burro, soy tu senorita, que tie.

nes en esta bolsa".

"Note, mi senorita'

"Ha muchacho sucio, nomas comiendo ustedes se estan atontan-

do, no quiero ver a nadie ninguna clase de comida traer a la es-

cuela:

.Y'aell*era mas lo que gritaba en el dia, era mas lo que Ba-

ba de golpes a los muchachos con ague]. palo. Tres afios se fueron

de la vida de Juanito, y en esos tres alms, muy de apenas, apren-

di6 a leer y a escribir un poco, Pero el castellano ni aun

ahora puede hablar bien; y su madre "mas ha de ensedarmelo a ml

hijo" diciendo, cada vez llevaba main, sus mejores conejos a esa

llamada profesora. Pero no, Juanito no es para la escuela. Ya

Page 21: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

rys

17.

aswen sumah qowisninte Trofesora sutiyohmen. Mena, mans

Huwanitoqa eskwelapahau, Ean Cay profesora sutiyohpis nehEepuni:

"Anaa bul'u key wawPyki, manaZa aswanta yaCenmenCu, paylarah

aste-an rimerisqeni, payrote yaaaCisciani, kunenkamatah mena

niyta at.mau sumah kasteranutapis, many builupuni key

wawaykeqa, kay kunitan qan kikin rikunki; ober, Huwenito, hemuy

kaynehman, ma:;k"ateh 050 por °Co?"

"Diyesiseis, seEoritay."

"Cayqe, Cayqa, pitch yaCe6iy atinman kay hina builustari,

imatah uh paralelespipedo, ha? manaau leenki, manaau yaaaCiyki,

rimay kay mamaykeh EawpagemPl; ma5k-a litrustah tiyan uh

ehtolitrupi, ima niytetPh munen troglodite, maynehpitah

espaEa sutiyoh halpie kasgen, meytfh dihsionerio, meyteh

kwedernospis...?"

Arf, Huwanitu rovicqe mom eskwelerehau; Cay C'isiteh,

Ean Huwanito pufiu-kapusrg.'nmentaEa, mama Asunte manaryta waqespa,

Floriyanu gosanman wilanqa tukuy Cay profesora sutiyoh

nisiganmenta. "Dehey, Asunta, imanasunteh, nipunitehad

wawaykimanta dohtorta, inhenieruta, orq"oy munasclankiau;

dehay, Eoqa IehtamPn apasah, don Seberianu kompadrenaah

kemionniyohfia, Cayman saqemusun, dehay Asunte, ?Ala waqayEaau."

Fon yaCana-hEF maymantnCus kay Huuenito sutiyoh kosunta,

imayne puhloskiriaus, imayAe kilts logelaaus k-Js.:Ianmenta,

yoaeranCehteh imemykuCus Coy ye6ey wqsi, escuela sutiyohta

sageroarisgenmente; neroaykiaahEe Cay yaCaCeh warmi, Huwanitoh

profesoran, manCay puriy-keaasqanmnnta, tukuy yaCa-koh

wawasta q aperqaCaspaIe, hqtun klespiwan wahtay-kaaasnera

Page 22: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

la misma profesora sabia decir:"Es muy burro este tu hijo, ya no

podrA aprender m&s; hablo solo para el, solamente a el le ense-

fio y hasta no puede ni decir un buen castellano, es muy burro

este tu hijo. Ahora mismo haste ver; a ver, Juanito, ven por

aqui, 4cu&nto es ocho por echo?".

"Dieciseis, mi senorita!:

"Ahi est&, ahi est&, quien puede ensefiar a burros como estos;

4que es un paralelepipedo, ah? Acaso no to ensefio, no lees a-

caso? Habla ac& frente a tu madre; 4cuAntos litros hay en un

hectolitro, que es un troglodita, por dOnde est& la Naci6n Espa-

fiola, dOnde est& el diccionario, dOndel los cuadernos tambien

Si, Juanito, el mozalbete, no es para la escuela; y esa no-

che despues que Juanito se hubiera dormido, mama Asunta, lloran-

do avisar& a Floriano su marido de todo lo que esa llamada pro-

fesora dijo:Teja, Asunta, que le vamos a hacer; no sera que pre-

tendes hacer de tu hijo un doctor o un ingeniero; deja, yo lo

neva/4 a la ciudad, don Severino nuestro compadre ya tiene ca-

mion, lo dejaremos ahi, deja, Asunta, no liores".

Ya sabemos de donde es este Juanito, como de juguetOn y mon-

tar6s es el, ya sabemos tambien por que abandono la escuela ya

les he dicho que esa mujer que ensefraba , la profesora de Jua-

nito que andaba siempre muy enojada, a todos los nifios de escue-

la que andaba dAndoles con un palo grandee

Page 23: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

19.

kasgenta, 6aynehtatah wawas 6ehnisgankumanta 6ay yoCay wasita.

Kunome witerisgaykiCah imaynomenta5us, tata Floriyanu,

Huwenitu rogeian6ohpa teten, uh pagarin mana sayariy otisgenmonta,

imaynamanta6us Huwanitu Tank'ah runaman parasgenmanta."Nitahr\fiangalapahCu wataspis i4ipunku, nitah Eanq"arapah6u

Lay hind lanklaypis; sapa peunCay uh 6flikamanta uh C'ika

wafiuspa, maCuyaCinalawan6ahpall kay ripoh watasqa; TogaTan6ehtah

Ean tatanta r1kusargaEa maCuyahta, saykloh runaman parasgontaEa.

Wah kutispipis tata Floriyanoqa, fian ongrhEaouni kah, nitah

Caykamatah6u, imaraykaus Cay pa6aspeqa iskay, kinsa p'unCaytepis

puEunampi wiClurayarpareN, 6aymantatah sayarimpulahtah; ninku

onqoCflri runaman parasganta &ay karu Tahtasta, maypi6us

minerales nisqe Iahtasta, puriy-kaamusganmaDta pa6a, imareykuCus

aswan fiawpahpeqa, sumahta Tank'a-koh, sinCi kalpayoh rune

karge, Cay Tahtasmantatah uhuspalacia, pukaTata tnogaspareEatah

kutimusqa.

Uh pagarimpi, ari, tata Floriyanoqa manaEa puEunanmanta

sayari-kuy atisqa6u; C"ika hump'iypi, uhuspaTa, g'oEi-q'oEi

onqoymen urmasqa; doEa Asunta warmintah manCay rakisga,

imaymna yakusta heywasqa, Earah payqo q"orasmante, aereh

Csogo-Csapis t'ikamanta, wah kutispitah malbasta kutaspa,

hak'uwan 6ahruspa, q'oEi t-entaspi moyt'uy-kusoateh, wesPnman,

q"aggoCenman Curah kasqa; nitah ni imaynemanta kutiriCiy

etispari, doEa Asunte, tata Flcryanuy warmin, imoymana

hompirista wohyaCimorga wasinman gosante hampimnkupah;

Coy hampiristah ime haye q"orast.364 t'impuCispa tata F'loriyanuman

atin mana atin uhyaCerganku;cioni ugpa yakuswan Cakisninta

6uTuCerganku, q"agorganku, oyserganku, t"olay-ka6arganku,

ritah 6eywampis tate Floriyanuqe kutiriy atinCu.

Page 24: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

20.

Y por eso los ninos.odiaban esa casa del saber. Ahora les con-

tare de cOmo, don Florian°, el padre de Juanito ya no pudo le-

vantarse una manana; de cOmo Juanito.se conVirti6 en obrero.

No en vano los afios pasan, ni tampoco es para nada que uno

trabaja tanto, muriendo un poco cada dia, es para envejecernos

los afios que se van y nuestro muchacho ya podia ver la madurez

de su padre, cOmo estaba haciendose hombre cansado. Otras ve-

ces tambien enfermaba el tata, pero no hasta ese grado) porque

en aquellas veces, despues de yacer dos o tres dlias en su .cama

se volvia a levantar; dicen que se volvi6 enfermizo que

de esas lejanas tierras, a donde fuera a ganar en los llamados

minerales, porque antes trabajaba muy Bien, era hombre de gran-

des fuerzasly no mas de aquellos lugares volvi6 tosiendo y es-

cupiendo rojo.

Una mai-Lana, pues, don Florian°, no pudo ya levantarse de

su cama sudando profusamente y nomas tosiendo lied) a una calu-

rosa enfermedad y done. Asunta, su mujer, muy entristecida, aquas

de todas clases, ya de yerba de papa°, ya de flores de

C'ocloCapi, o en otras veces moliendo malva, mez-clando esto con

harina y envolviendo en trapos calientes, le ponia en el pecho;

y porque no pudo sanarlo de nindin modo, dofla Asunta, la mujer

de Florian°, curanderos de toda laya mando'llamar a su casa pa-

ra que curen a su marido y esos curanderos no se quo clases de

yerbas hirviendolas le mandaban a tomar pueda que no a don Flo-

rian°, con agua de ceniza caliente le remojaban los pies, le

dieron masajes y ni con todo eso don Floriano pudo recobrar

la salud .

Page 25: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

vt

21.

'"iehyamunayki kenoa yatirita, mama Lsunte, ime.raykuCus

novvkoqa tukuy yea?sqevkuwampis mana kutiriCiy atisaclykuau

qosaykita, layclas71eag kanman, wahyeCimunPyki kanqa yatirita,

mama Asunta," nispatah, kiIementa eswanta dolia Asuntah wesimpi

kawsa-kuspe, hampisgankumenta, waTrasta, serata, papata

eperiy-kuytawan aay hampiris riporqanku.

Yatiritah'un as 1 ytirT,4-4146#001ftga kPrqa, ii6klayrate puirispa,

C"ika karumanta, Cayay-kamorge mama Asuntah wasinman.

Cayay-kamuspatah eswen usqaylataqa tukuy kluCuste kflaway-kaaan

imatapis mask'asqanman hina. "llama Asunta, i4antineyki kanqe

p'15qa libra kokate, apaCimunki iskay tupu ak ate, wayk'unki

clowi t'eqota, warmly, wewaywan yanapawc-nqanku.'

Uh tutateh kokata eany-keCan tukuyhehta, ak "ate hiVey-kaCen,

weykiusqa mik"unata CurarayaCin; wermin, wawanwan uhyoy-kaCenku,

imesteC4 paykunapis, mana uyariy etinepi, rimenku.

Q'ayantintah, pirwe uk"umanta, mama Asunta rikusgehtin,

terinku uh milay hampfatutn, Be wal5usqatai5a; tate Floriyanub

6uhaasninta, p'aCssnimpa Iik"escia t"antesninte, Cay hamp'atuh

wisampi sumah siresqeta.

"Kama, mama fisunta, kaymin oosaykita onqoCisigan. KunPnqa

wasiyman kay lemata ape-kapuseh, wasiymante wahmen puriainapah.

Kunanmanta Cunke p"igclayoh plunCaymanrah qosayki kutirenqa."

kyta nispetah, key yatirgiateh, clowista, welpasta e-a-kapuspe,

riporqa.

Nan kilapis ')urercielle yatirih hamuscnnmanta, tata Floriyanutah

nipuni kutiriy atisargerahau; doBe Asunta warmiri paqareh,

tutayeh, mana alt gosanta crewasDara, Ieki simiTawan enu

Page 26: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

22.

'Tendra que llamar al brujo, done. Asunta, porque nosotros

ni con todo lo que sabemos no estamos pudiendo curar a tu ma-

rido, ha de estar embrujado, tienes que liamar al brujo, dofia

Asunta; y diciendo esas cosas y despues de haber vivido mss de

un mes en la casa de Asunta, llevandose gallinas, maiz y pata-,

tas, aquellos curanderos se fueron.

Y el yatiri era un hombre viejo y cano, muy de apenas de

muy lejosl lleg6 a la casa de dofia Asunta. Y al llegar, 132s

antes que todo, se puso a mironear por los rincones, como si

buscara algo. "Dofia Asunta, tienes que comprar cinco libras

de coca, haras traer dos medidas de chicha, cocinaras conejo;

mi mujer y mi hijo han de ayudarme".

Y una noche se puso a hechar la coca por todas partes,

derramando chicha, mantuvo la comida a la vista; su mujer y su

hijo se pusieron a comer y en incomprensible lengua ellos tam-

bier' se pusieron a hablar. A la mafiana siguiente, ante las

vistas de dofia Asunta, encontraron en el traje un sapo horri-

ble, ya muerto, encontraron tambien los cabellos de don Floriano,

pedazos de ropa vieja cosidos en el sapo.

'Est° es, dofia Asunta, es esto que a tu marido enferma;

ahora volvere a mi casa llevandome esta cosa maligna para que

desde mi casa ande por otros lados; de aqui a quince dias.tu

marido estara bienl Y diciendo eso, este yatiri ya tambien,

gallinas y conejos llev6ndose, se fue.

Ya se fue un mes de la venida del brujo y don Floriano

no lograba recobrar; done. Asunta, su mujer, amanecia, anoche-

cia al cuidado de su marido; con voz triste de Nuestro Sefior

Page 27: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

23.

yayDmanta maEasne. Caytn rikustotPh, Huwenitu IoqaTanCah

kay hina perlepi mamenwan tinkorqa: "Mamey, noqa teteyta

rikusgani key hina Taki muCuypi, qantateh, l'ikureykitah

seykillypi tuku-kusqaykite, tutay-tutanta mana puEusgaykite.

Ima, sonqowentah, niway mamay, k'ata q"ari wawayki

eawa-kulaykimanri, mana, mamay, mana hinalani aswanta kay

atinlau.

"Nan yeCaniEa Tociala imateCus niway munasqaykite, mana,

Huwanitu, mane sumahta6u yuyeaqPnki; nitah noqapis, ninki hinaqa,

sayk'uypi tuku-kusgeniau. Qanqa rinalayki tiyan yaCay wasiman,

imeynatapis kaypi noqa uwasta miCisah, wayksuseh, saritelZahts

q"awasah. Ama Huwanitu, ema yeCay wasite sagey murayeu."

"Mamay, Ban ta'.a wtetaEa hunt'aCisqaBi ya5ay wesilaman

purisqaypi, say wasiman keCay qaTariwasahtiykit h, niwarqanki:

'llitewen, iskribiTaytawampis yaCe-kamuy' nispa. Tukuy Cayte

ya6eniBa, nitah aswantapis ya6aCiwenkuBatahCu; ki.kiTantEnuni

liiyku, crelcleyku, manaEa yaCasqvmentaca aswant9 yeCasehEa6u,

mamay. YaCey wasiman i4ispareau kawsasPh imatPhri, rank'aytanis

yaCa-kuyta muneni, tatay onclosqa kehtinri, ynnannnasuy tiynn;

magq"e cotuTetenis kunan onclosqa tetay hina, haqay mayuni

tantemuseh t'iyute, pisi golgeTatepis epamusoaykiBepuni. Amen

say ya8ay wasiman kaCel,elyBaCu, mamay, noga antis craws=-,h

tarpute, noqa miCisah uywasta, ama kaCewayBaCu, mamgy!"

'Huwenitu, ari, noqepis yanacenawaykita munayman; manan

noqaCu yeCay vesita saqey nisqayki, tateykitepis sapa kutiTepi

kaylementapuui perlanki. Hine kanan kahtenqa, hina kaCun,

ama riyau 'day wesimen, tatayki kutirehtin kamatahri, uyariy

Page 28: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

24.

pedia. Al ver todo eso, nuestro Juanito, habl6 de esta mane-

ra a su madre: "Madre to estoy viendo en triste sufrimiento

a mi padre, y a ti estoy viendote tambien que noches enteras

no duermes. Dime madre, con que corazOn, este tu hijo varOn

y ilnico se estuviera solo mirando; no, madre, no puedo por m6s

tiempo permanecer "Ya se muchacho to que intentas decirme,

no, Juanito, no esters pensando tampoco yo, como to dices,

en cansancio me estoy terminanCc, Ti. tienes que ir a la escuela,

de como sea seguire; cuidado de 'cs animales, cocinare, mirare

nuestro sembradito de main; no Juanito, no quieras dejar la es-

cuela

"Madre, cuatro ailos ya estoy completando solamente yendo

a la escuela, y cuando me enviabas alla, ya me dijiste: leer y

escribir por lo menos aprende; diciendo; todo eso ya he apren-

dido y mL.s, ya no me enseharan ; leemos y escribimos lo mismo,

Inas de lo que ya se no podre saber, madre. Acaso solamente de

ir a la escuela he de vivir, quiero aprender tambien a trabajar,

y estando enfermo mi padre tengo que ayudarte, alguna cantidad

de arena, como mi padre, reunire en aquel rio; aunque fuese

solo un poco, te traere dinero. Ya no me mandes a la escuela,

madre, mejor yo mirare la siembra, yo pastare los animales, no

me mandes, ya madre".

"Juanita, si, yo tambien quisiera que me ayudes; no soy

yo quien te ester diciendo que abandones la escuela; a tu padre

tambien calla vez de lo mismo le hablas. Si tiene que ser asi,

pues que sea, no vayas a esa casa, pero en cuanto recobre tu

Page 29: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

25.

Huwanitu, kutinki.eadkwelaman, mana munenlau mana ya6ayniyohs wampu

tuna q"epanaykita. Uyariwanki6u?°

"Arf mamay, uyariyki."

"Kunanqa, apay-kamuy Cay Iant'ata, l6apis kunan C'isi

paramunman,zriy .q"awamuy uywasta, oarimuy C'uhIata, uywasta

pakamuy; q'ayatah suma sut'iyayta hatarinki, halmamunki sarata,

uywasman mikunata gonki usqay..."

Hinata, doila Asunta, Huwanituh maman,locieTanta sinci makiwan

hap'iy cialarisarciaBa, 'day wawaman yaCany munaspa, imaynaCus

sinn. Tank'aypi kawsay kascianta, 6aywantah, usclayTapi yaCay

wasiman kutiriy munanempah.

Ahnamantatah Huwenitu logeTanCah runayayta aalarisanfia,

imareykuCus nih memampis yaCarqaCu Iank'ah runapuni kay

munasganmenta, nipuniteh yaCay wesimanqa kutiy yuyasunmenterla

hinemantas eri, Coy wasita sacierpariponqa manan hayk'ah

kutinampah. C aymanta paCetPh gnarl fIunamantaiia hap'i-kuyta

atinCah Huwenitu ToqaTanCehta.

Sumahpi kawsasaspara, a5kue uywesniyohs sarEyoh,

poqoykunasniyoh kasaspala, uh watuylepi weh6ayerperiyta

atih kesaanCah tata Floriyanoaa ni Cay hampiriswan, ni

Cay yatiriswan lutiriy atisqaCIA; nitah Cay hampis, q"oras,

sapis, t'ikaspis ni ima nasciankual, hinalepitah Ban watamanfie

6ayey-kusargefie. Kunampitah Ban rikuy atinCah imaynataCus

Huwanitupis meCuyespanta, kusiyiapi

kasqahtinkus Bewisnimpis leki Bewismen tukupusgenkute. Mama

Asunta, tat^ Floriyenoh warmimpis, p'un5ayman p'unCay eswanta

sayksupusaretaBil aswanta moqoyesarciaBav Sumah kawsaypi

Page 30: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

wa, ,

26.

padre, escucha, Juanito, volveras a-la escuela, no quiero que

quedes ignorante como un salvaje. 4Me escuchas?"

"Si madre, la escucho"

"Ahora, mete esa lernial quiz& esta noche llueva, ve a ver

los animales, levanta una cabana (choza) oculta los animales;.-

to levantaras muy de manana, aporcaras el maiz, les dar&s la

comida a los animales"

Asi, dofia Asunta, la madre de Juanito, empezaba a coger

con la mano fuerte a su muchacho, tratandoles de ensenar como

es de arduo el trabajo de la vide.; para que despues quiera vol-.

ver pronto a la escuela.

Y es asi tambien como nuestro Juanito esta empezando a

ser hombre, porque ni su madre sabia que este deseaba ser pre-

cisamente un obrero y de que ya no pensaba volver a la escue-

la; asi, pues, dej6 la casa del saber para ya nunca volver.

Desde entonces ya podemos considerarlo como a un hombre a Jua-

nito, nuestro mozo.

Cuando la vida est& nomAs tranquila; con bastantes anima-

les, con productos, en un cerrar de ojos como nos viene la po-

breza, como Floriano no podia recobrar ni con los curanderos,

ni con los brujos, tampoco los remedios, las yerbas, ni las

flores, nada hicieron; en ese tren iban gastando ya un

Entonces, ya podriamos ver como va madurando nuestro Juanito;

y sus ojos de tan alegres que estaban, coma se estem volviendo

tristes. Dona Asunta, la mujer de Floriano, de dia en dia mas

cansata se tornaba, m&s agachada. Estando la vida bien

Page 31: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

27.

kewsasapa, uh wetuylepi wehaayarparipuyta atih kesqenCeh.

Manen mama 4suntaq7 paypi 1"swa-kohCu, maman sayktuypi

yuyahau nitah hinelPpi q "epa- kuyta. Uh p'unCaypi key

hinanienta nerqa locialanman: "Huwenitu, waway, maneBa hampiris

nih yatiris yanapawasunmaniia5ut nitah fiewpa sumaCeh

kelewayasninCah hineCu kenku kunan hampiris, kunan yatirisqa.

ApenanCah tiyan tataykita Tahtaman, fien tukuypis niwankuiia

sumah ya6ah wiracio6as Llaypi kesqankuta, waffilym-?ntapis day

wirecloCas 7 .espi8iy atisqnnkuta. Ma5k"ancilltepis sagemusun

Caypi, amiiapis kay wasi, kay haTpla kaCunau, mana tetaykiwanqa,

piCus Tank'ayninwen i4uwah i4unewanqs, imepahtah kay wasi,

imepahtah kay haTp'e kanman.

Cayta nispatah iskay fiunesman parlamorqa, sape uhmen

munasqankuta qorapuspa, tata Floriyanuta uh hatun p"uluoi

mayt'uy-kuspa p'unaay puriyta astamunankupah. Hinapitah

tutaIaiie kay rantahaah uk"uman 5eyasmusunku. RikunaykiCahta

munayman karqa day iskay maCu runakunata uh indiu masinkli

wantutapi eoamohta, india mesitateh wasanehpi purehta, tanta

p'eCasniyoh, tutu-tuluraila warmita, payman k"usku-kuspatah

Huwanitu Tocialeta. Manatah ni meypi pulluytecia tariy

atiscienkuCu, imarayku5us tukuy neh kasgenku: "Ina onqoyniyohaus

key rune kamois, tumpa6iwasunmampis" nispa; Cayraykutah

tutantinta karganku uh tflanta wasilapi, tambu sutiyoh wasipi;

day tutah.. p'unCaynimpitah hamply wasiman tate Floriyanuta

dayeCiy aterunku; 6ay wasiri hetun, kanaa hiria seCiasniych

kasqa, aaypitah kay hinamanta uh yeah runa tapuy-kaaarqa

onqoyniyoh runata: "Imayohtah kanki, imaykitah nanen?"

Page 32: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

28,

en un segundo la pobreza habia sabido llegar.

Pero dofla Asunta no se miraba en ella, no pensaba en el

cansancio ni pensaba conformarse con su suerte. Una mafiana de

esta-manera le habl6 a su hijo: ."Juanito, ihijo mio, ni curan-

deros ni brujos ya no podr6m ayudarnos, tampoco los curanderos

ni los brujos de ahora no son ya como nuestros antiguos y Bue-

nos kallawayas. Hemos de tener que llevar a tu padre a la ciu-

dad, todos me han dicho que alli hay hombres muy sabios, que

hasta de la muerte pueden liberar. Dejaremos lo que aun

cuando esta casa, ni esta tierra existan; sin tu padre, sin el

hombre que hizo con su trabajo todo esto, para que ha de ser la

casa, para que esta tierra".

Y despu6s de decir eso, se fue a hablar con dos hombres,

a cada uno les clic!) lo que pidieron, para que a don Florian°,

envuelto en grande manta, le lleven "un dia de andar". Es asi

como, ya entrada la noche, habian podido llegar a la ciudad.

Habria querido que vean a aquellos dos hombres maduros trayendo

en andas a un congenere y a una India como nosotros andar por

detr6.s de ellos, ya muy flaca ella y bien pegada a ella a Jua-

nito, el mozalbete. En ninguna parte dicen que no pudieron

encontrar alojamiento, porque todos los vegan aseguraban que

alguna enfermedad traian, por eso toda la noche permanecieron

en una casa vieja, llamada tambo, por eso al dia siguiente re-

cien pudieron hater llegar a Floriano hasta el hospital; esta

casa habia sido grande como una plaza, ahi un hombre sabio le

hizo una serie de preguntas al hombre enfermo. "LQue sientes,

que to duele?"

Page 33: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

29.

Nitah fimariy etehtinri, maw Asunta wormin, kay hinamanta

wiray munaserqa: "uhuren, wiragoCe, humplintahl Cawpi

tutaspi riVarispe yenerata t"oqPn..."

'Mena qantarahCu tapuscryki,.qanCu, peyal onclosqP kanki6ah?'

Nispatah, ya6ayniyoh runaqa pflifiarpari-korqa, e. antatah

tats Floriyanuta eeparqa6arqa; tapun tapuntah imaswanCd

q"a5qo6anta, wasanta Tuhei1y-ka6sspa, wahtay-ka6arispa, kay

hinamsnta mama Asuntaman nerqa: "Kay qosaykeqa glomeryerisqanna

nitah samaylatapis atisclaniTe6u; imaraykutah kunsrenBa

apemorgankiri...ma5k'es qankunala waiahya6iyta munaspa,

qankunate hampeh Cura-korganki6ah."

"Ari, tatay, karumanta kayku, nitah yaCarqaykuau kunampipuni

mana kutiriy atinanta, ari."

"Ahd, Cayraykutah imaymana q"orasta, imaymana milaykunata

ogo6inkiCah, uhyaCinkiCah, kunanta hina, waiiusahtilanfia

apamunaykiCahpah, kaypi qosa7ki q'epa-konqa, kaypi doctores

q"awancianku; kay recetata f.antimunki kunan peCe."

PaCa suttiyayta hampiy wasipi..: "Aber, Piper, Konstantinu,

kay indiuta oq"ariy-kuy-siriway...yaw, sayariy...sayarly,

keraCo..."

Cay hampiy wasipeqa indyus hina i;unaslatah, sirhientes

sutiyoh kascianku; iskay uk"upitah mana sayariy atisarganku6u

tate Floriyanuta, kay hinapitah fi'imalaraankupuni: "ye,

euai indyu, mana6u hisptanaykipah Cay basenire karqa,

imersykutah mana meyra-kunkiCahau, p"utunisqah Cayemunku,

tukuy imata k"uCiCeh kay indisuqa, nociaraykutatah dohtores

Pimay-kaaawayku mana rimp"upi key k"uCi indyusta hap'ehtlyku.

Page 34: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

30.

Y como no pudo contestar, dona Asunta su mujer, de esta manera

dese6 avisar: "Solamente tose, senor, y suda, despertando ha-

cia la media nocbe escupe de un color negrizo".

"No estoy pregunt5.ndote a ti; 4tu o el estais enfermos?"

Asi diciendo, el hombre sabio se enojaba, y m&s insistentemen-

te hizo preguntas a Floriano y al mismo tiempo le tocaba en el

pecho y en la espalda con ciertos objetos, despues eso, de es-

ta manera le dijo a mama Asunta: ".thste tu marido esta casi ver-

de, ya ni siquiera respirar puede; por (4316 recien lo trajiste?

Ou6nto va que no m&s ustedes se dispusieron a curarlo?"

"Si, senor, somos de lejos, ignor&bamos que precisarnente

ahora no hubiese podido recobrar".

"Aj&, y por eso yerbas de toda lava, toda clase de porque-

rias le han dado a comer y a beber para que, como ahora, casi

muerto lo tenga que traer; aqui ha de quedarse tu marido, aqui

le examinar6n los doctores, esta receta debes hacer comprar

para ahora mismo".

(huy de madrugada en la casa de curaciones) A ver, a ver,

Constantino, ayddame a levantar a este indio". iOye, levantate

lev5mtate, caramba...!

En aquella casa de curaciones hombres como indios tambien,

llamados sirvientes habian sabido trabajar, entre dos de estos

no estaban pudiendolo incorporar a Floriano y asi dijeron:

"Oye, indio sucio, 4no tenias para orinar este vasin?, 4por

clue no se asean?; estos indios llegan hediendo a ensuciar todo

y Solamento a nosotros. los doctores nos reprenden cuando no

los tenemos limpios".

Page 35: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

11.711*....

31.

Caymentateh, sumahtaiia intipis kianday-kemusehtin, Oay

doctor sutiyoh Cayay-kamorqa; t'ialay-kaaPn, tiwhran, tiwhramun

teta Floriyenuta; tukuyimasta tapuy kaaan, wetahmanta yurehla heta haywespa, kay hinamanta mama Asuntemen nin: "Kunan

pa ca

Hi

kayta i4antiCinki."

api maw) Asunts, Huwanitu wawan kay Tehtanaahpi karganku,

Cey tambus sutiyoh wesispi pualsp; botikes nisqamante

tapuy-ka a-kuspa. Sepa sut'iyaytatah M9M9 Asunteqa kay

hinaTemanta ToqaTanman "Huwenitu, riy usclayta

tataykuman, apay kay asukarta epanki laranhitate, latanituta,

mena Cey ham?iy wasipi sumehtaau mik"uainku onclosciaste...

usqay, Huwenitu:"Arf, mama AsunteCah sut'ita fiimsscian, imaraykaus sut'iyaytage

uh anku t'artarata haywey-kunku sapa ongosqeman, q'ayma

yskuyohta; Cawpi p' un5aypitah ima mik"uytaC4, yurah-yurahTete,

ni C"ikitan wiritayohiatapis; C'isiyaynimpitah kikin

mik"uyIewantah pufluy-1 uCipunku orqosqe runasta.

Ahnamanta rikuy atinCah Huwanitu TogeTanCehte kay Tahtepi

puriy-keCahta; aswanteri

Tocialesta,PaYPe mita masin

a"away-kaCen lehta uk"upi kawsah

inta; imaynetaCus kusiqaTa, teatros

ninku, 6ay punkusri 7:0ture tantana-kusgankuta, misk'ista,

imaymana p"aru t'ant4s mik"usclankuta; Oey hina Tarqaynimpi

puriy4kaaakuspatah, ma5kfla kuti s pay kikinman tapu-koh keh:

"Imaraykutah noqari, hepay kerunehpi.kay hina wahCa Togera

rik"urerganiri, imaraykutah kay lehtapi kah TouTakune sumPh

p'eCasniyohTapuni kankuri, ewtuslepi nuriy-kaCerinku, Cay

hina sumeoeh wesiman yeykuri-kunku; noqatah keypi, wakin

Page 36: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

32.

Luego de eso, ya cuando el .sol alumbraba bien, ese llama-

do doctor lleg6; le sacudiL reiDetidas veces, le puso de un la-

do y de otro a Floriano; le pregunt6 de .todo, nuevamente una

hoja Blanca alcanzando a mama Asunta, de esta.manera le dijo:

"Ahora mismo esto har&n comprar".

Asi estuvieron mama-Asunta y su hijo Juanito en esta ciu-

dad, durmiendo en esos tambos, preguntando de las llamadas bo-

ticas. Y cada madrugada mama Asunta siempre de esta manera ha-

blaba a su hijo: "Juanito, ve pronto donde to padre, lleva esta

azilcar, tambien le lleva/is naranjita, platanito; en esa casa

de curaciones no alimentan bien a los enfermos...apura, JuanitoV

Si, mama Asunta hablaba en verdad, porque por las mananas

solamente un mal pan les dan a' cada uno de los enfermos con un

poco de aqua sin azAcar; hacia el medio dia no se que clase de

comida, de un color .bastante blanco, sin siquiera de grasa y

hacia la noche Ia misma comida les daban a los hombres enfermos

Asi podemos ver a Juanito, nuestro muchacho; en esta ciu-

dad andando; se las pasaba mirando como vivian los otros mucha-

chos de la ciudad, como estos muy alegres se amontonaban en las

puertas de los llamados teatros, comiendo dulces y pasteles y

al ver todo eso en sus horas de intensa hambre, cuantas veces el

mismo se preguntaba:"LPor que yo alli tan lejos, he nacido un

muchacho tan pobre, por que los que son de esta ciudad andan

Bien vestidos, caminan en automOviles, ingresan a casas tan

hermosas, mientras yo a veces sin comer ni beber nada tengo que

estar ? ".

Page 37: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

`0.004-1.

' 0;0 6040 0.

33.

p'unCay nih rik"usoa, nih ayesaa..."

Ari, Huwanitu IonaIenCahaa key laht6 rehsiscianmanta paCe

aswan tekiyta hapierqa, cay paCapirah pay kikin rikugorqa,

imayna p'enqaypiCus mamanwan paywanqa, lahte uk"upi Imsciankute.

Ceymenta pa Ca, ari, fiPn yuyahfla Huwanitoqa: 1Hatunyaspaqa

mena haqay 6'inIapipuniCu kawsasah, mPna, key Iahtaman

noqepis hemusah; tukuy kapuwascianta golqe6Irpariytawan noqapis

wasita kaypi ruwariCi-kusah."

Ahnelapi iskay Cunka p'unCaykuna riporganku mama Asunta,

Huwanitu logelanwen Iehta uk"upi kasLaenkumPnta; 6sy paqarimpitah,

tukuy Cay pagarinkunaoi hinalatah, tate Floriyanuta wetupa -koh

rispaqa, wafiusgaletafia rung tariparqa, kikin Cay eyah Bawpagenmen

aayay-kuspaqa nih wegay-kunampis plutumorqa6u, C'PkiIaBaCus

Bawisnin kaspa, nih waqaytapis PterqaflaCu...'Abnapunifi?6.4

kanan karqa manafien ni hampiris, nitah yatiris, ni kunan key

dohtores sutiyohkunapis ni imetafia ruway yaCenkutah Cayri,

wefiunamtunillaC4 karqa qosayqe." Cayta nispela, eyPh

Eawpacenmante hPtarimporga.

Hinaranta, ari, uyari-koh runs, tat?. FloriyanurCah,.

t'iyute oreospaTa kawsah rune masinCah, misarikordiya nisqa,

eyasp2 wasinmen Cayarqa. C"ikan meran hina, Ciri rumi ratrAman

winkuy-leuCerganku. Cehta i4unakunsh Cewpimni, nikunaCus

asi-kusqPnkvh, pikunaCus kusi-kusqankuh Cawpimni, uh warmi,

tutu-tuIulefa, fiewisnimpis Cay hinata wagasqemri,

q"eri yana wawanwan k "uskala, ayes wasiman purisqan,

maypiCus tarenclanku key kunalanrah kawsa-kusqah, key kunaIenrah

sumah kalpayoh, sumah soncloyoh kah i4unate; kunantah hatun,

Page 38: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

-34.

Si, Juanito nuestro muchach0., desde que lieg6 a conocer

esta ciudad empez6 tambien a conocer la tristeza, recien en-

tonces el mismo se vie en cuanta verguenza el y su madre esta-

ban dentro de la ciudad. Desde entonces, pues, llevaba Juanito

estos pensamientos: "Cuando yo sea grande no seguire viviendo

en aquel Lugar silencioso, no, yo tambien vendre a esta ciudad,

haciendc diner° de todo lo que tenga yo, tambien hare que me

construyan una casa aqui.

Asi se fueron veinte Bias mas en que Juanito y su madre

permanecieron en la ciudad; y aquella marianal como todas las

Marianas, cuando fueron a ver a Florian°, le encontraron muerto;

en ese entonces, al estar llegando frente al cadaver no le sa-

lieron ni siquiera las lagrimas, o quiza porque de tanto liorar

tenia los ojos secos, no pudo entonces llorar. "Asi siempre de-

bi6 de haber sido, ya cuando ni los curanderos, ni los brujos,

ni siquiera estos llamados doctores, nada pueden hacer por mi

marido, habra sido su destino morir". Y solamente diciendo eso,

se retire del lado del cadaver.

Asi, pues, hombre que escuchas, nuestro don Floriano, el

que vivia extrayendo arena, lleg6 a la casa de los cadaveres

(morgue). Grande como una mesa de piedra fue donde le hicie-

ron hechar. En medio de la gente ciudadana, de quienes estan

alegres, de quienes rien, una mujer, ya muy flaca ella, con sus

ojos secos de tanto haber llorado, juntamente con su "negro"

hijo va camino de la morgue, donde encontraran al que hasta ha-

ce poco vivia, al que hasta hace poco era de buenas fuerzas y

corazOn grande, ahora sobre una piedra grande tendido.

Page 39: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

35.

maran hina, Pumi potPri wiCtureyasqeh ayaratafla. Huwanitu

ToulanCehri sinCi Takiywerau laki-kusunmon; nitah anCa

q"arirahCu nitah Cnykamo wavaiietahCu, manarah sumahtaCu

hatmdeay atisqen kay kawseypa Takiyninta, CayraykutahCg

tatan wa'husahtinkamoqo manarPh onC=to6u.laki-korqa, maman

mosoh yana p'oeeta, wafiuy roaCato i4entipusohtintahri,

ToulanCahqa kusiriytergh munarqe; aman Caymentaqa HuwanitunCahta

miray yuyaywan yuyasunCu, ama, wauasqe hinepuni kanku, mena

sonqonkupi kah nanaytaqa maran uyankupi iiikuCinkumanCu,

Coyraykutah Huwanitu ToulanCahqa sonqompi kusi-kusarqo

mosoh p'aCate Cura-kunen kesqonmenta tatempa

Arf, haqay yang p'unCeypeqe, hatun Tekly karqa mama Asunta,

tats Floriyanuh warmimpah; imaraykaus goson waBusahtenqc

tukuynehtarsh puriy-koCanqa, tukuypa uyantarah Tawanan kenqa;

kah runakunakunatah golgelenmante wafioncianku; uhnenqa:

"Sertifike)uta waiiusunmanta ruwananCah tiyan" nispe oolgerte

yupa6i-konga; wehtah: "plempa-kunampah sertifikeduta qonasuy

tiyan" nispa, golgenteqe orq"oTenclai5atoh; haqc,,ymento kah

"portero" sutiyohpis, Cay "kajonero" kahpis, Cay belasta

hap'iCeh fiunapis golgelanmenta warionunku...ahnemonta Coy

yana p'unCaypeqa mama Asunta ha tun Takiyrinta tukuynehta

epaykaCenqa, tukuypa uygn q"awespala, tukuypa asi-kusoanta

uyarispara; tukuymanteh golgeTanto seqesna, nitah yaCespe

imenahCus Cay hinataruni inaymene sertifikadusta

orq"oCisciankumantaqa; runestah mana uh C"ikanta Takiyletanis,

nitah waBuyta lCuyarispaqa kaymen, -)uriy-keCaCenclonku musp.asqo

wermite

Page 40: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

c, .

36,

Pero nuestro muchacho Juanito Zsentira verdadera pena?, toda-

via no es muy hombre ni tampoco ya es muy nino, todavia no

puede comprender bier las penas de esta vida, y seguramente por

eso, hacia los digs de aquella muerte no tuvo mucha pena y

cuando su madre le compraba un terno nuevo de luto, nuestro

muchacho quizo todavia alegrarse, pero no por eso hemos de con-

siderar mal a nuestro Juanito; los nillos son siempre asi, es

imposible qne digan algo que no exista en sus corazones, es

imposible que muestren en su rostro lo que no sienten. Par

eso nuestro muchacho sentia alegria, porque aun cuando s6lo en

.la muerte de su padre, podia estrenar un traje. Si, en aquel

negro dia, grande pena fue para mama Asunta, la mujer de Floria-

no; porque en el dia de su muerte tuvo que andar por todas par-

tes mirando las caras de muchas gentes. Y las gentes se mo-

rian solo por su dinero, uno le decia: "Debemos hacer un cer-

tificado de su muerte" y le sacaba dinero; otro: "Debo darte

un certificado le su muerte", le irolvia a sacar su dinero, el

que es portero de all, ese que es cajonero lo mismo que el

que enciend.e las velar solamente de su dinero se moria. Asi

en aquel negro dia, llevando por todas partes su gran pena,

viendo la cara de todos, escuchando las risas de todos, y a

todos dejando aunque sin saber para que, su dinero, y los hom-

bres sin tener un poco de compasiOn por la pena ni por la muer-

te le hacian andar de aqui para all, por todas partes.

Page 41: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

37.

Nemay, mama Asunta, imarapahCus k3y kawsayman hemoraanCah,

mana 8ihTescienCah kawsayman, mana maskias.:3nCsh kawsayrcn;

rakinapah, 2'1Ainapah asi-kohpa CPwpWi, kusi-kohpa 6ewpimpi...

hu6 uy kas"anmanta pace rakiyman rik-urimorqa, kunanCu Down

waiiupun, iiawpahta tatasnin wefiorqanku mane sumah kaTpayoh

warmiTnterah sagerperispe, Ceymanta peCstah kawsanqa yurah

runah Cakimpl, uywascianku warmi hlnata, sut'iyascianmenta

tutayanankama paykunarapah Tankianqa, wasi piCespa, t'ehsespa,

waykluspe; nitah Ceywampis sumah q"awasqaCu kencia, yurah

runastah kayta, henqayta q"9periy-keCanunku: "Asunta,rmaytah

wasi piCesqayki...Asunta, kaytaCu wsykrorqnnki...key miTayta6u

t'Elsarganki..!" Ahnanpitah rehsina-Lonqa Floriyenu, t'iyd

orq-oh runaan, pi6us, k'aCa, sumah sayayniyoh sipasta

rikuspaqa: ThIaCana-kuna..aahraCene-kuna, Asunta, qanreyku

yuyaniy Cinkasganria", nispa sonqonte suwaroa. hr-15k"a watata

kawserunku, nih Caytaqa yuyarinfiaCu, paypa umampeqa kasganku

Cay Nina. Tanktaypi watey wataste kawsesqaTanku cay wasite,

kunsn Cey halptitayeAta fiantilkuy atinankupah.

Art, sumah ha tun Takiy 6ay yana p'unCaypi mama Asuntapah

karqa. A, mama Asunta...tukuy kawsayninmenta, huC'uy

kasgenmante, kunan tukusqe warmi kanankama vuyerenae aay

yana p'un&lypeqa.

Cay niyki6ah ayas waseqe, harr.piy wasih wasa kfucl:innehpi

kesqe, 6ay wasiman yaykuy-kusgetawankametah, ukuunCahpuni

"i"ss" niriwanCehfia; imeraykaus Caypeqa a5k"a nyas kanku,

hatun rumi merankuna patapi wia'urayespa; &ay ayasmanta

uhninkunatah simisninkuta kiaerispa imatapis rimayterah

Page 42: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

F."

38.

"Marna, mama Asunta, para que habremos venido a esta vida,

a esta vida que nola hemos elegido, que no la hemos buscado;

para penar, para acongojarnos en medio de los que rien, en me-

dio de los que se alegran". Desde que era pequena, Asunta apa-

reci6 a la pena, ahora muere su marido, antes sus padres murie-

on dejandola dodavia sin Buenas fuerzas y desde entonces vi-

vira a los pies del hombre blanco, y estos como a la que hubie-

ses criado la hacian trabajar solamente para ellos desde la ma-

liana hasta por la noche, cocinando, lavando y ni con eso ha de

poder conformar a los patrones: ."Asuntal4como no barriste la

cab 7, Asunta, 6fue esto lo que cocinaste?, 6asi de sucio la-

vaste?" Y estando asi liege) a conocerse con Floriano, el hom-:.

bre que vivia de extraer arena y este viendola bien plantada

y joven, "Casemonos, casemonos, por ti estoy perdiendo la ra-

zOn Asuntd', diciendo, logr6 conquistar el corazOn de Asunta.

4Cuantos afios vivieron?, eso ya no recuerda, en su recuerdo

solo queda los trabajosos afios que pasaron para que pudiese

hacerse de esa casita, ese pedazo de tierra.

Si, muy,grande Dena fue para mama Asunta aquel dia. A

mama Asunta ... de toda su vida, desde que fue pequenal hasta

ahora en que ya se ve mujer concluida, record6 aquel negro dia.

La casa de los cadaveres quedaba en el rincOn trasero del

hospital ya en cuanto uno ingresa a esa casa, nuestro ser in-

terior dice "ras" porque ahi estan hartos cadaveres, en gran-

des mesas de piedra estan tendidos, y de esos cadaveres algunos

de ellos habriendo sus bocas como si todavia quisiese decir

Page 43: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

t a 7

39.

munasgenkuman hina; wakinkunari q"atay-kususiia kascianku ima

yurnhkunawn64 Ninku ya8ah runEkuna, Cay eyes wasi wasanehpi

6ay hina wafiusqa runasta Eaksah kasc!enkute, imes6us

uk"un8ahpi yaCay munaspa. Ark, manas ayas waseqa klaZituau,

manCaCi-kunem wasira, CayraykutahC4 runaspis, imestaCd

umankupi spay-kaCankuCaykunatereh orq"o-kuspe, Cay ayes

wasiman yoykoh kescianku. Ayas wasipitah, 6ay yana piunCpypa

Visiyaynimpeqa, i4ikuy atinCahrie Huwanitu ToqqTan6ahte, yana

mosoh piaaan 6uray-kusqa, memaranta VinyaCiy mane atispa.

ImaraykuCus Huwanitu TocialanC9hqa, aswentaah men8ariscian

Cay ayes kaspa memampah quaparisunwan, aey hira

Takiy waqayninwen waqasqanwen. Clinyenmantah5u kasqeri;

cleynapi6u kikin hamniy wasiTapireh aosan weBulousehtin

paCapi, mat'ite k amuy-kuspaia, waqaykunasninte paypa

songoTanmenrah han'ay-ka-kapuspa, mans wagar-qe6unkunentPhri,

imaynemonteteh samaCisunman key wermite. Manaau Cayta munayqa

kikin sinCi parata samaCiywan nine-kunmen, "Manat9h CaykamaCu

kanman" nehriykiCahri, uyariyaeh siminmante, teta Floriyanumanta

marieri-kuspa, q'aparispa wausunta....'hay...heywhey";

tukuy Cay tutata nih puBonqaau mama Asuntaqa, imereykuCus

gosempa wafiusgenmenta paCe, ni paypis yeCe-kunau imapehaus

kewsascianta. "Hay...tetitu..imapahiietah kawseni...imapehlietah

kay makis, imepahfiateh key Cakis...imepahEetah key song°,

tuku-kusah wagasqaypi. Hay...hay...tetitu, pimenrietah

k'umuy- kusah, pimantah Takiyniy wiTa-kamuseh...pirlatah

eawariwqnqa...ahnaoehCu kewsargenCah...kay hihe rums

sonqoyoh, keyta, wawata, warmita gongerporispa

Page 44: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

40.

algo estAn, otros de ellos con.no s6,qu6 costs blancas estAn

cubiertos. Dicen los que saben-descuatizar los muertos, para

que vean lo que llevamos dentro. Si, la casa de los cad6ve-

res no es bonito lugar, sera que or eso los hombres antes

de entrar en esta casa se descubren la cabeza. Y en esta

en' la noche de tan negro dia, podiamos ver a Juanito,

-nuestro muchacho, con su negra nueva ropa, sin poder hater

callar a su madre y el muchacho cobraba m6,s miedo en esa casa

al escuchar el incansat_e y entristecido llorar de su madre.

acaso podr6 callarse esta mujer? Si ayer, todavia en la ca-

sa de curaciones, cuando moria su marido, mordiendose duramen-

te los dientes, guard6 su llanto en su propio corazOn, ahora,

cde clue manera podriamos calmar a esta mujer?, .acaso eso no

seria como pretender calmar una fuerte lluvia? y si dicen que

no podria ser hasta tanto, escuchen de su propia boca, implo-

rando de tata Floriano, cOmo llora gritando esta mujer lAy,

ay, ay!, la noche entera no dormira mama Asunta, porque desde

la muerte de su marido ya no sabe ni ella misma para clue vive.

"Jay tatitu para clue vivo ya para clue son estas

manos, para clue estos pies, para que es este coraz6n .., me

acabare en llanuo ...Jay ... jay, tatitu, ante quien me in-

clinare, a quien avisare mis penas, quien a de ver de mi.

Fue para esto que vivimos con tan aura corazOn, para que es-

to, la mujer, el hijo dejes, abandones jay SOO jay

jay, tatitu".

7F7

Page 45: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

7A,

V' 'Y'" ,ram

41,

sagerparinaykipahCu...hey.hey ...hey...tetitu..."

Weqrn-wagantah, -,arlay-kureh Cimparenqa cosampa ayenmanqa,

paytah flan wisklesqaBa k'ulu pun.unampi; warmiri eswanterah

rideparispa, Coy kfuluye makisninwan wehtay-ka5pn, kay

hinapitah wegayninta q"atiCin: f5ayar1.muy, ari tetey., wirequCa

sayariy tatitu, manaCu rikunki kay wagasqaykuta, niCu uyarinki

q"aparisqaykuta...sayariy pitah wisqfasunki kay yana

kundn Iant"uw9nqari

pimanh.atah klumusehri, tatitu..."

Cay hint hatun lakiytatah, say hinemr-nta liakfa-koh waqeyteri,

unkunepis tukuy tutantintareh uyeriy atiwehaah karqa.

Cay tuts waqesqampa plunCqynimpiteh, Ban Csisiyay-kusqaTapin'a,

rikuy atiwahCah kcrqa, pfampay wesiman apasciankuta tqte

Floriyanuh ayanta, aswen t"ante aye q"atateh kairiu sutiyohpi;

ni uh tfikayoh, ni uh mayt'u q"orayoh, 6ay aya q etateh

wessntateh, usqay t'askiyIapi, uh louTa naye wermilawan

purisunku. Caynehmenta tumpa pfunCaykunalapitehri rikuytaqa

atiTasunmantah kerqa, sapalankutelia, mama !,sunta, yana

roulanwan haTpfankuman kutipohta,

2. HUWANITUH WAYNAYAYNINMANTA

gen riporgankuile qanais wat7kune tata Floriyanu, tliy15

orq"oh Tuna 0166apampa Tehtanaahpi waEupusunmanta, tumparnanta

tumpa yana pfunCaykunehpa yuyaynin niCa-kusgankun'an; mama

Asuntah sonqompis, Tekiykunasninmenta tumpa t"asnusqarw,

flan q"ewariy qalariscianfia hamoh plun6eykuneta. Nitah wirlaypahCututapis

TakiyIapi kewsasunman, imaraykuCus saga. p9qarinniyuhmin,

Cayrayku IT'unakune, aman enCete waganaCu, aman anCeta p"utineau

Page 46: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

42..

Y entre llorar y llorar, se acercaba al cadaver como ha-

blandole, y el ya est& encerrado en sU'lecho de madera, pero la

mujer todavia gritando m&s gplpeaba aguel madero con sus manos,

para seguir de este modo. "Levantate, pues senor, respetado

lev'...ntate senor, no ves acaso como lloramos, no escuchas lo que

gritamos levantate .0. quien to ha encerrado en ese madero

negro ... uy uy uy quien ahora ha de darme protec-

ciOn, ante vier' he de inclinarmt tatitu ...".

Y llanto tan grande, y tristeza que se destroza a si misma,

ustedes mismos habrian podido escuchar todavia por el resto de

la noche. Y en la noche de su llanto al amanecer o mejor cerca

de la noche en ese dia, tambien habrian podido ver, como llevaron

el cad&ver de tata Floriano pasta el pc.ite6n, en un carro vieji-

simo que arrastra muertos, sin un mr--n,jo de yervas, y por detr6s

de ese carro en apurado andar un muchacho y una mujer ya madura

estan andando. De ese dia, a los pocos mas habriamos podido

tambien ver, ya solos, mama Asunta y su muchacho retornando hacia

su tierra.

2. DE LA JUVEATUD DE JUANITO.

Se fueron ya siete aidos desde que Florian°, el arenero, mu-

ri6 en Cochabamba, nuestra ciudad, de poco en poco se van di-

sipando los negros dias y su recuerdo, pasta el corazOn de mama

Asunta ya un tanto calmado de sus penas, empieza a mirar los

dias venideros. No se podria vivir eternamente en la Pena; por-

que todas las noches traen un amanecer; por eso, por eso, seno-

res no debemos llorar demasiado, no debemos ertristecernos

Page 47: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

43.

Caysa,ima likiymempis urmasunmen caypah saps p'unCayla ;aloarimun;

saps sut'iyeytavth sayarikunanCah tiyan mosoh kawsoymen

hina, nat'ita flawisninCahta 6'irmiy-kuspa filsun kusiywen

TankteyninCahman, watahmante sinci sorgov-:n sumah plunCeykunata

meskicsun, eswan sumah kawsayta suyasun.

Huwanitu lociaTenCPhqe aswantafie waynayspusrqs, kunantah

tatan Nina a sapa pagariTan, mayu CimpaIspi pagarimusoanmanta

tutayarankama, t'iyd orq"ospaTa kanqa; fian wayna masisninwan

qopuyukuneta masklarisclanfie, rm.) imilastenis q"away-kaCariyta

qaterisqani5a. Tukuywantah rehsiCi-korqa sumah puhlaskiri

wayna kasganmente, manCay k'aCituta genantapis waciariCi-kuy

yeCasgenmenta, nitah ni pipis kaTpapeqa hinaTapi atiper-qoy

?tisgenkumanta. Kunantah wilariy munsykiCah imaynamenta8us

uh sumah sayoyniyoh imiTa7an, Hulika nisqa sipeswan,

rehsina-kusgenmPnta.

Uh rit'i Tip'ipirqah pegarimpi i4imana-kurcianku miskii

simiTankuwan Huwanitu wayna IouranCah Cay sumah k'aCa niykiarh

sipas imiTawan...Cay ktuCumente kahkuna imiTasri manCayta

rehsiCi-kohilepuni kasqanku, warihsa puriynilankumnita,

C"ika6sCah FlawisniTankumanta, sinai munayninkumanta. An

Hulikaga Cay sumah warmismanta karqa; purlynintah

piTatapis yuyariCeh, omer saralq puhTeyninta,asiynintah

Ciuwa p-ohaah takiynirta. Cayraykutah wayna Huwenitoga

Hulika, munascian warmiTate tukuyne41 gdeway-kaCah,

mayupipis, t'ikarisqah tarpupipis payleta f.ikusqen yuyan;

piCiwkuneh takiynimpipi.s Hulikah esiynitanta uys,renqa.

SinCita peray-kamohtinri uffulikaywaqari-kusqen nispe Takirenqa.

Page 48: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

44.

demasiado en los dias en que cayesemos a alguna pena, para eso

amanece todos los dias y cada manana debemos levantarnos como

a nueva vida, con los ojos cerrados fuertemente, iremos alegre-

mente a nuestro trabajo, de nuevo con noble corazon, felices

dias buscaremos, para que podamos esperar mejor vida. Juanito,

nuestro muchacho, ya estaba tornAndose mAs joven, como su pa-

dre, todas las mailanas estaba en el rio, hasta muy entrada la

noche, extrayendo arena. Con sus coetAneos ya anda buscando

fiestas compesinas, ya eMpieza mirar a las imillas. Y de

todos era conocido como joven alegre y juguet6n, de que sabia

tocar muy agradablemente su quena y de que con nadie, no mas de

asi, habria podido hacerse veneer. Ahora quiero avisarles de

como con una mujer bien plantada, llamada Juliana, se lleg6 a

conocer. En una clara y luminosa mailana se hablaron con dulces

palabras, Juanito, nuestro ya maduro muchacho con esa hermosa

joven. Y las mozas de aquella rinconada eran ya bien conicidas,

su graciocisimo andar, por sus grandes ojos, por su fuerte amor.

Si, Juliana era de esas Buenas mujeres y su andar recordaba a

cualquj.era el gracioso juguete de los verdes maices y su sonri-

sa, la clara canciOn de una cascada. For eso el joven Juanito

solo a la mujer de su &nor ve en todas partes; en el rio en los

florecientes sembradios, las canciones de los pajarillos pare-

cianle la sonrisa de Juliana. Cuando la lluvia arreciaba, solia

decirse el mozo: "Esta llorando mi Juliana" y se ponia triste.

Page 49: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

MMTA4MEIMMMWIST,MM4F17.0

45.

Celt pagarimpitah, sapa paqarimri hina, Huwanitunaah

sumah usqayleri t-eskirenqa mayu kantunehman, nitah

kunan pagarimpeqa Ivnk'sahCu puriscian, imaraykaus kayrovIan4ahqa,

pagarencia sami piunCey qaTeriscian manaey kusisricIat6h;

usqayIapi mayu kantunehman purly-kusoan; tumpatanwantah

kay Huwanitunaahman Cimpay-kurisunman Ceyri, kay hinamanta

rimareh uyariy atisunman: "Ssah hapier-qamusah Hulikayta,

nipunitah kunempl eysciewanqaCu...- Ceye nispatah sumah

kusisqela t4askirisqan; i4ipoh p'unCaykunamanta naCaEa

yuyarvEapuni kay sipgs parlayta; paytah sumahta yeaascien,

sapa semey p'unCey tukuy warmisla mayuman hemunankuta

p'a6asninkuta t'ahsara-koh; haqay k'aumanta kah warmistah

sumah sut'iyagata t'ahsara-koh kanku, imarayku6us

t'ahsaytawankamaga sumahta piCamunanku kanqa w9sinleute, samay

p'unCaypah hina, sumah mik"unata wayksoncianku gosasninkupah,

tatasninkupah.

Ahnapipunitah kawsah karganku Eawpa f'unakunanCahpis,

rikuneaus neh korganku: "Samay p'unCayqa inti taytahpa

plun6eynin, Cayraykutah uhIatapis sapa sohta p'unCaykuna

ripusqapi, sumahta t'ahsa-kunanaah tiyan, wawasninaahta

rimp'uyar-qo'Cispe, tukuy Waitumanta wasinC-hta pi6sr-qo-kuspa,

q-enCe kah kamata q'opapi wie"upusun; tukuy 5-yteri sumah

pagarinmanta paCEI q-Terispa..."

Arf, haqay klauwnta kah i'.unakunaqa, tetasninC2h

kamaynimpi hinalarah, WeCe sonclowan, sumeh wiEaypi kewsa -koh

kanku. Hinapitah, manarah inti WanCemusehtin Ean rikuy

atisunmanfia Huwenitu wayne noarata, mace sqwsi urapi

Page 50: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

46.

Y en aquella clara mailanal como en todos las madanas, nues-

tro Juanito vase dili.gentemente hacia el borde del rio, peso

en esta mailana no va a trabajar, porque esta mailana era el ini-

cio de un dia de descanso; alegremerte nuestro mancebo, esta

yendo prestamente hacia el borde del rio, acerc6,ndonos algo m6s

hacia este nuestro Juanito podriamos escucharle hablar de esta

manera: "Voy, la sorprendere a mi Juliana, no la dejare escapar

ahora", y diciendo esol muy alegremente esta andando. Ya desde

los pasados dias tenia en mente el hablar con esta joven; y

el sabe muy bien que como en todos los dias de descanso, las mu-

jeres vendrian al rio para lavar sus ropas. Y las mujeres de

aquella rinconada tenian por costumbre lavarlas muy temprano,

porquedespues de ello tendrAn que it a barrer bien sus casas,

como para un dia de descanso cocinar&n buena comida para sus

esposos o para slls padres. Y as& si:mpre era la vida de nues-

tros mAs antiguos antepasados, quienes "El dia de descanso es el

nuestro padre el Sol, por eso, si una vez, despues de cada seis

dias, hemos de asearnos bien, los pondremos limpios a nuestros

hijos, desde todos los rincones limpiaremos nuestras casas pa-

ra botar con la.basura todos los malos designios y todo eso,

empezando desde muy temprano".

Si, los hombres de aquella rinconada todavia vivian como

bajo la tutela de nuestros antiguos padres, con buen coraz6n,

en buena vida, sabian vivir. Y asi, cuando todavia no alumbra-

ba el sol ya podemos ver al mancebo de Juanito esperando a su

Juliana sentado bajo un arias() sauce

Page 51: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

47.

Hulikanta, tiyar-qo-kuspa suyPsgenta. Fitah anC3teCu

tiyerayanqa, imaraykuCus nireh intipis sumahta

klanCemusahtin Hulik6 Cayay-kamunfla meyu 6impanehmen,

wegaran patalepi hatun k'uIu bateapi egee p'aCasta ,amuspa,

Huwanitutah Ceyamohta rikuytawankame t-anses uk-uIemen

pakay-kuri-konqa, Caymanta wataqarinampah, imeynetaCus

kayman haqaymen ik-ay-kaaari-kuspa, k'ikih k'ikih nirisneIa

usqayrapi Cayay-kurimusgante flawisnInta, C'eski hina

Iipaireh Eowisninta, Cuhaente, sumah yana, slkin natakamapuni

Gaya -kamoh CuhCasninta. Qankunapis musp"awah6ahCus sina

kay sipasta rikusnaqa. Utirayah fewisninwan logalaqa, tlahsey

tukunankama watqqalargaIapunii . Cukuy-kusganmanta pads,

C-apusgenta, Capuramuscianta, mat'i makisninwantah wahtei-is

waht1rimuspa, cloIpe k'urpaIawan Wadpsnin

Timp"uyer-clodi-kusganta, hinamanta hinetah sayarimuspa,

t'ahsasqa p4),96FI w-yr.9ridiscianta. Nan intipis sumaht5fia

kianCay-kamusarqe, Hulika imitapis t'ahsey tukuytawankamaqa,

Cuhaqsnirantaila simp'ara-kusarqa, CeypeCapirahtah Huwanitu

locialanaahqa, t"ansas uk-umanta rik'urimuspe kay

hinapi i4imarerqa Hulikata: "Huy, huy, puke simiCa, sumah

urpila a

Hulikatah manapis ni imata uyarinmandu hina

fieha'ara-kusoarampuni, uyaIantateh r"ifia-c"iiiaiamantukurialscranfia,

"Meyrah muna-kusqay, Hulikita, sunqoypimin kenki, qanlapin

yuyayniy,qanlan noclay kikinta musp"e6iwasganki."

Hulikatah aaypaCapirah aswan C'uwa asiyninta uhlapi

kaCerirerqa; Cayta uyarispeqa Iourandah kay hinata nerqa:

Page 52: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

48.

no esperara mucho rato, porque yar.cuando ni siquiera el sol

alumbra bien Juliana habrA llegado, trayendo sobre sus caderas

una grande batea de madera con artas ropas, y Juanito al verla

llegar ha de esconderse entre las matas, para desde alli obser-

var como, contoneandose, prestamente va llegando, y sus ojos,

comoestrellas, sus cabellos, tan negros que llegaban hasta

sus caderas. krobablemente tambien habrian quedado confundi-

dos viendo joven como esta. Con sus pensativos ojos el mance-

bo hasta que ella haya concluido de lavar se qued6 observando

la forma en que mete las ropas al agua, como, dando golpecitos

con sus bien formadas manos y.solamente con un terrOa de jabOn

de salitre, bien claras dejaba sus ropas y de rato en rato, co-

mo esta mujer, se levantaba a aventar sus lavadas ropas. Ya

el sol alumbraba muy bien, Juliana, luego de terminar con el

lavado, peinabase los cabellos y solo entonces, nuestro mucha-

cho,-lanzando suaves gritos dijo as!: "Oye oye, de labios

rojisimos, linda paloma".

Pero Juliana, como si nada escuchase, continuaba peinan-

dose, aunque su rostro se ponia un tanto serio.

"I "iuy amada mia, Juliana, est6.s en mi corazOn, solamente

en ti pienso, solamente to a mi.propio ser est5z enloquecien-

do".

Y Juliana solo entonces, largS su m6.s cristalina sonrisa.

Al escuchar eso, nuestro manfvbo dijo:

Page 53: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

49.

' "aman ass-kulewayau Hulikita muna-kusqay warm', manaCu

rikunki qanlamante musp"asqayta, qanTatan q"ewa-kusqpyta?"

"Ja-jaylas, walayCu qanTapahrahCu nogg kanay karqa;

pitah muna-kunman paaa sut'iyayte mays CimpaTspi walakih

Toulatari!"

"Mena Hulikita, sumah yaCesqanki ma CayCla kasqayta..."

"Nitah CayCla kawah Cayri, imaraykulatah wampu hina Coy

tflansas uk"upi wiasuriyankiri, uh sumah q"areqa

Cimpay-kamuwanman, nitah hukumari hinalau t"ansas uk"umanta

q"aparimunmanCu."

"Ay...Hulike, urpi, /Ian yaCarunifie munawasqaykita, Ean

mosq"oyniypipis kusi-korunifia.'

"Maymdn BaKpa-kunki w?layCu i4unitu, nirah ni imatPpis

i4imarisqalahtiy nan simiykiwanqa mina rehsisqay q"arita

munaCiwasunki. Arf niytaqa nini noqapis CeqapiC4 munawanman

nispa, yaCanitah maymantaCus kasqaykita limapitus lanksa-kuy

yaCasqaykita, icetahpis q"epanehmen munewasqaykiman hina,

muna-kuwahta sageykiman."

"Noun yaCasah, Hulika, muna-kuyniywan, hatun, sumah

sunqonwan, munsynlykimF.n Cayayta, aman manCayCu Hulika,

muna- kulaway, kuyay-kulaway."

Lay hinapi i4Jmana-korqnnku Hulika, k'aCe sipas imiTa,

Huwanitu ToulanCakwan. Lay p'unCaymEntatah iskay

kiTalpiwanC4 flan rikuy atisunmanfia karqa Toulawan

tantalapuni, sumah yeCana-kususila tukuyneh puriy-ka6arikohta.

Ceynehpi kawsa- kohkuna runaspis nehna kanku: "Key iskayqa

usgayIepi iglisiya wasiman t"askisunku." Rikusgenkuiletah,

Page 54: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

50.

"No te rias Juliana, mujer de mis amores tacaso no ves que por

ti vivo confundido, que solamente a ti veo en todas partes?"

"Ja, ja...ocioso Lno mas tiara ti tenia que ser yo? Lquien

podria querer a un muchacho que desde tan temprano anda ocio-

seando?"

lqo Juliana, td sabes muy bien que no soy asf a

"Y si no eres asi Lpor que como un salvaje entre esos ma-

torrales estds echdndote? Un hombre correcto debiera acercgr-

seme y no como un duende estaria gritando de entre los matorrales".

"Ay Juliana, paloma, ya sabia que me querfas, incluso en

mis sueBos ya tuve yo alegrfa".

"Donde estds avanzando, hombrecillo ocioso, no acabo de de-

cir nada y ya td con tu boca me races amar a un hombre que no

conozco. Si, de decir, tambien yo digo, realmente me querrg y

tambien se de donde eres, en que trabajas, quiz mas despas,

seen como me quieras, te este dejando quererme.'

"Yo he de saber, Juliana, con mi querer, con mi grande y

noble corazOn llegar a tu carifio,no tengas miedo Juliana, quid-

reme, ten'compesiOn de mi."

Fue asi como conversaron JUaliana, la joven hermosa y

Juanito el mancebo. Y despues de aquella clara mafiana, en dos

meses m4s seria, ya se los podia ver siempre juntos, al hombre

con la muchacha el uno al otro muy acostumbralo, andando por

todos los lugares. Los vecincs del lugar cuentan: "Estos dos

estan yendo prestamente a la iglesia". Ellos sabian verlos

Page 55: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

LIM rj2,"Tt7,70?,.7;ZPV:1,'"a,2;:;:t4,7A17.-:rarzfz,..w-"yrmn-rr.s...,

51.

k"uskaTapiDuni, tare bela Krusmampis rehta, takirispe, vaqarispa,

tetalmdn maiio-kusqankuta; uyErihkuneri niytemin munanku cay

hinamrnta tatalamen, Hulika takiri-kusganta, manamin noclea

uyerirgenitsh6u, nogapis wahpa similanmenta ya6ari-korqani;

Caypis maypis kaCun, nirku uyarehkuna key hinapi Cay C'isi

Hulika takirisqanta:

"Santa 1-,ele oruz tatala

tukuytapis tapunifie

imepah6us imepahCus

q"lrf apaCimuwasoayki...

nitah muney atineypey

anCa lisu k9sqrrrayku

nitah cionoay atinayrah

mat'f ohIa-kusgenrayku

Kusi Iakiy p'unCaykunPta 6ahrurisDe kaCamuw9h kascienCah

apu kamanCah kawseyninCehman, 6ayreykutah manas kusiylepiCu,

nitah rekiyIepiCus wifiaykama kPy etisunmanCu. takiy

plunCeykuna fipunku, kusiy p'unCaykuna q"atimunku; Takiywan

kusiywan uh kikin plunCaypi Cahru-kuyte ya6an. Kunampitah

wilamunesuykiCah tiyan, k'aCa si,xispe leki

p'unCayninmenta, maygen p'unCaykuhaaus q'Ptimorqenku Cey

kusiyla Huwanitu k"uskala kawsasqan plun6aykunaman, YaCanCehria

imaynataCus waynawan imilawanqa rehsina-kusoankumante,

asirispara, kusirispala tentarapuni puriy-keCari-kusoankumanta...

hd...i;ikurineykiCrhta munaymen keqa, iTaynataCus Cey

ripoh plunCeykunespi Hulika imite kusiyIa 1,uriy-kaCariscrnta,

Page 56: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

52.

siempre a los dos, it incluso a-la_ fi6sta de bela Cruz, como

la moza llorando y cantando rogaba al:seBbr y los que a ella

escucharon quieren decir, que de esta manera habria cantado

Juliana, yo no he escuchado, yo tambien esto he sabido por

Boca de otro, sea como fuese, dicen los que han escuchado

que asf.aquella noche habria cantadol

"Tata, santa bela cruz

a todos he preguntado

para que, para que

me es el hombre enviado...

para no poder amarlo

por ser brusco y violento

y ni poder olvidarlo

porque abraza fuerternente...

Alegres y tristes,dfas en remezclando habfa sabido en-

viarnos a la vida nuestro Gran SeBor y por eso no solamente

en alegria ni solanente en tristeza permanentemente podrfamos

vivir. Se van los dfas tristes, vienen los alegres, la alegria

y el dolor en un mismo dia sabe mezclarse. Ahora debo avisar-

les de los tristes dies de Juliana la hermosa joven, los cua-

les dias vienen siguiendo a aquellos otros en que alegremen-

te vivi6 junto a Juanito. Ya sabemos como la joven con el

joven llegaron a tener amistad, siempre entre risas y alegria

como andaban juntos...J4...habria querido que ustedes vean

como, en los pasados dfas, Juliana andaba tan alegremente,

Page 57: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

53.

kayman 12,aymen ik'ay-kna9ri-kuspa usoeylapi t'askirisgen

Huwanituwan h'uska, q' Omer p"enCarisq:ih ahsunwan, pay kikin

k'anCesgen aswan Tip'ipireh q'ateykukunemni, eswrIn

yurah uk"u6akunempi. Ark, kusi-kuyta ciaTarehtinCehq9 eswan

p' aCasninCehwen plaCaTiy-ku-kuspa puriy-kaC9rinCah,

ni imam'n yuyasp2, ni imamdn 1akispa. Hinalapitah ni piman

wiTespa kusiy kilas f.iporqenku, noqatah nini 14ipusqankuta

imaraykuCu uh p'unCaypi, fien kusi-kuymanta, tusuymanta ima

kutimusahtinku kay hina simipi weyna imiIavien Lmana-korgankus

tukuy Cay plunCeyri Hulika imilzga, Teki fiewi6aie,

tapuy-kaCa-kusqa kay hinalapipuni:

"Huwanitu, muna-kuwankiCu, manaCu heyk'ahpis gonqarpariwanki,

Huwanitu, nociage met'i 5'irmiy-kuspa, sumah sonqoykipi

yuyespaTa, tukuy noqentinta genman qoporqayki, ni pipah

paunCu ni uh C"ika sonqoypis, niteh atisahCu wehta muna-kuyta

waBupuneykPme."

'Oh...Hulika, imastd nisanki, arloyra-kunkiCu musp"e-kusankiCu.

Ma mune-kuslaaIu 6impay-kamorqayki, nih munespalaCu kunitan

peCepi mualey-ku-kusqayki?"

"KaCeriy,Huwanaku, ma puhIasqeni J, Ceoepi nisq-ni, Ban

rikusqaykiiia. amiCi-kuwohta, wah sir,,skuneta asipayahtenis,

Caytr2h niyta munan sagepariwayta r= lescianykite, kunitan

paCapi sutliCana 'conga, q"ari kankL Cayqa noqawan purinki,

nitah hina C9yri kunitan paCapi Iohlehta i4ipunki."

"Imayohteh kanki, Hulika tukuy p'unCayiapi leq"opayawanki,

m3naCu wahkunlment3 nerla-kuy c<Itiwah, 'muna-kuwankiCu,

muna-kuwenktau! niopaTo kesqanki. Muna-kuykipuAi Hulika,

Page 58: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

54,

batiendose de un lado al otro cOmo andaba prestamente junto

a Juanito, con su verde y ancha pollera, ella misma pareoe

desprender luz en medio de su brillante manta y de su cla-

rfsima enagua...Si, cuando empezamos a alegrarnos, vistien-

donos con nuestras mejores ropas nos paseamos, sin acordar-

nos de nada, sin tener pena de nada. Asf, sin esperar,,sin

anunciar, los meses de alegrfa se fueron, y yo digo que se

fueron porque en un dfa cuando volvfan despu6s de haber

bailado y alegrado, la pareja tuvo la siguiente conversaciOn:

En todo aquel dfa, Juliana, la mosa, con ojos tristes, le

preguntaba repetidas veces:

"Juanito &me quieres? LNo me olvidanis nunca? Juanito

recuerda que con los ojos cerrados, pensando solamente -en to

buen corazOn, que 'entregue toda entera a tf, ya no queda para

nadie de mi corazOn, ni ya nunca podre amar a otro hasta que

me muera."

"Oh...Juliana, que cosas dices Landas dolorida o delirando?

&Acaso sin que te quiera me allegu6 hasta ti? LAcaso sin que-

rerte ahora mismo te estarfa besando?"

"Sueltame, Juan, no quiero mas guaza, te digo en serio,

ya te estoy viendo como te empalago, c6mo a otras jOvenes las

estas sonriendo, y todo eso quiere decir que me quieres dejar,

ahora mismo hemos aclarar, si eres hombre as de andar conmigo,

y si eso no es asf, ahora mismo te irg.s por otro camino."

"I.Que tienes, Juliana, todo este dfa ardas mir4ndome mal,

acaso no podrfas hablar de otras cosas?,me quieres, me quie-

res' diciendo no m4s esters. Te quiero, Juliana

Page 59: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

55.ohTay-kusvykiman,

mamay, ma munas7alaCu wPyIu-kusclaykimanli,miskli simiTewan

parla-kusqeykiman?"

'Huwanitu, rehsina-kusgenCahmanta paCa kay kunitankama,

bf muna-kuyki' nilawankipuni, munawanki Camel qosaCa-kunawayki

tiyan; tukuypis i'ikuwanCphfia tukuyneh purisqanC-ht, noqatah

ni pimanta m9nCaspa, mamay tatawan sinCita fimaCi-kusra,

tukuypa BawpagemDi wayIu-kusDe munamaykl. Qossaa-kuway,

Huwenitu."

'Qosa6a-kuimay...00sa5ekuway ..-!oseCP-kusun Hulika; imapahtah

Teklyniyki, tupratawan suyari-kuy, nitah saqerparehteau,

nitah ayqepuhtathCIA rikusqawanki...suyariTay tumpatelw9n."

"Nana, manefia 9swenta suyr,ymanCu; kunan kasq::Inku wesiypi

tatay, mPmey, rdikuneCus yaCayta munalankutah sutsipiCus

manaCus munawasieykita, kunan race pl-rlamusun, nitah kunan

kange aayri ameiiapis hykleh kaCunCu."

"Hulika, as maCnrisqaBeCus sire kesqanki, gosec7a-kusun6ah

niyki q "eri simiwan, mans 8eyvan soncloyki liunt'an cayri,

Tula funamEnta haplisqawanki Cayri i4ipusunCel-C4 qampis

nogg pis f.'iunanCehte; nitah kunan paCapeq7 ni imereyku

:ioseCay-kuymr-nrah6u, mena oolgenaah kenCu ni uh huC'uy

halp'ata lank'anaTapahpis, Maypitah kawoasunmen, imaymtatah

wpwaste uy Psunmen mane Hulika, mane sumehte6u yuyascianki,

kunantah nisqeykipanan kay vahCa help'?nehipi wswesniy

kanante munPniCu9 9marie noqay Nina wampus, p'enusy i4unala

kanankupah, r'isnh Tank'amusah karu Tohtapi,

golgeaa-kuytawankamateh iskaymne'ah i4ipusun wah Tahtaman,

maypieus wawasninaah sumahpi atencianku.

Page 60: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

:7:2721111ilermaunram.----.

56,

madre mfa, acaso sin quererte Lte acariciarfa? Lte estarfa

abrazando y con dulce voz hablando?"

"Juanito, desde que noS conocimbs hasta este moment°,

si te quiero me has dicho; si me quieres, tienes que casarte

conmigo; todos ya nos han visto andar por todas partes, y

yo sin miedo de nadie, haci6ndome reprender con mis padres,

delante de todo el mundo acarici4ndote"te he querido. Cdsa-

te, pues, conmigo, Juanito."

"COate...c4sate...Hemos de casarnos, Juliana. Para que

sufres tanto? esperame un poco mis, no esters viendome dejarte,

ni tampoco escapar...espera no mis, un poco."

"No, no esperare mis, ahora se encuentran en mi casa mi

padre y mi madre, quienes tambien quieren saber si de verdad

me quieres-ahora mismo iremos a hablar con ellos, y si no ha

de ser eso ahora, que ya no sea nunca."

"Juliana, creo que esters un poco mareada, hemos de casar-

nos te he dicho con palabra de hombre, y si con eso no ester

tranquilo to corazOn, y si me tienes por hombre falso, tendre-

mos que irnos, yo y tu, por donde debemos irnos'y hoy por hoy

no pUedo casarme por nada, no tenemos dinero, ni un pequefio

terreno podemos adquirir. 4Donde podrfamos vivir, como podrfamos

criar a los pequeBos? No Juliana, no estds pensando biers, y

ahora te digo: He decidido que mis hijos no permanezcan en es-

te ti-iste y pobre lugar, no quiero que como yo sean ellos tam-

biers ignorados ni avergonzadc.s, ire a trabajar a lejanas tie-

rras una vez que ha ya reunido dinero, los dos nos iremos a

otras tierras donde nuestros hijos podrdn-crecer en buena forma."

Page 61: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

57.-"Huwenitu, tukuypis niwankulle saoerp9riwPyta yuyasqaTeykite,

nitah ni pita uyprispa qantaqa munelarqaykipuni, aman

p'enqaypi seoerpariway6u, aman Takiy kawsayman tanqatayCu,

manaCu rikunki, Cay hinapi munana-kus%a kewsE'sganCahrayku,

wawayohiie kenay kascianta? Mena5u yaCanki...Huwanitu

gosa6a-kuway, aman sagerpariwayau p'enqaypi, aman flouyau,

manan golgete muncni6u, nitah wasita, nitah haTpiata ..."

"Huwenitu gosaCa-kuway...auwanitu aman ptenqaypi

sagerpariwayCu. K"uyaway Huwanitu, aman

Tukuy Cay tutatP HuwanitunCah me puBuy aterqaau Hulikepi.

yuyaspale, Takisganta, waaaspa mane -kus,qgn uyPrisnaTa.

Nipuniteh Caytaqa HuwanitunCeh suyesaqaCu, nitah

yeCarcrrahtailCu ni pi warmita mana hinainpah mune-kuy

atisqcngen6ahta. "Kunenri, imenPymantah, gosa6a-koyqa,

paypah noqapah wah6a kewsay kanman, nitah 6avlaCu,

imeraykuCus wahCa kenaykoqa nih C"ikarahtah6u kanman,

kewsaytaoa, imaynatapis kawsaykuman64, mana-NunitnhC4

kEmsasqaykumPnte milEymanqa 6Pyay-kumenrahCu; wevrari,

kaylapiruniCu kanman, noqa hina wahCe Tuna, noqa hina wampu,

plenqay i4unaTepuniCu kanman. Mena, nipunitah cionqasehau

imayna mitaypi6us .kawsasqayta, nitah gonqaymantahCu Cunka

kutita noqa kikiyman'n*Jrkusaayta manan kaynehpi wawsiniyoh

kanayta. aipumenau, sagerpariymanau...?"

Tukuy Cey p'un6sykunapi manan paypiEaCu kPrqa, manallan

yaCa-kurqaau imateaus munasaentapis, ni Tank'ey munah, ni

mik"uy munah; Ban mama Asuntepis Cayta i4ikuspaqa

tapuy-keCasargefia: "Imeyohtah kanki Huwenitu, manan -an

Page 62: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

58"Juanito, ya todos me han dicho que solamente piensas de-

jarrnepero yo sin escuchan a nadie he seguido ame:ndote, no me

dejes en la verguenza, no me empujes a una vida triste,Lacaso

no ves que por hater vivido queridndonos tanto, he de tener

ya un hIjo? LAcaso no sabfas? Casmonos Juanita, no me dejes,

note vayas, no quiero dinero, no quiero cases, no quiero tie-

rras...."

Magemonos Juanito, Juanito, no me dejes en la verguenza,

ten compasion de mi..."

"Toda eso, noche nuestro Juanito no pudo dormir pensando

solamente en Juliana, pensando como de triste se ponfa, escu-

chando como iloraba y pedfa. Pero nuestro Juanito no espera-

ba eso,.tampoco el se daba cuenta que a ninguna mujer se puede

amar asf no m4s (sin consecuencias). "Ahora que podrfa hater,

casarse serfa una vida humillante para mf, para elle, pero eso

no es mats que eso, porque que searnos pobres no serfa tanto, de

vivir, sea como sea habremos de vivir y tampoco creo que a ma-

yor verguenza de la que pasamos habremos ya de ilegar, pero el

hijo,Lacaso aquf n3 m4s siempre tendrfa que quedarse, como yo

humillado y avergonzado? No, nunca olvidare en que pobreza

he vivid°, ni tampoco olvidare que yo mismo muchas veces me

dije que nunca tendr6 a mis hijos en este lugar, Lme irfa?

Lla dejarfa...?"

En todos esos dfas ya no vivfa en el, ya no se sabfa

ni que cosa buscaba, no querfa trabajar, ni comer; ya inclu-

so mam4, Asunta al ver eso, le habfa preguntado: "Que tienes,

Juanito, ya no eres el de antes, ya no to sonrfes,

Page 63: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

4.1

59fivawnah,i hineau k2sunkl, manarlan Psirinki6u, manan

q"eparqaC-ri-kunkiCu Bai-rahpi hinaaa. Una k,inara, C'iniapipuni

karayPnki. WilPway, Huwanitu, manaCu r-amayki mana

sumah keynivkita muno-sqaytaal yuyanki, wira-kuw9y, wawa!"

"Arr, mamay, qanimpamantaii- wira-kuy munasarqayki uh

rekiyniyta, kunanteh, Ban ripunayBa kasciahtin wila-kusclayki:

qan rehsinki Hulikata, yaCenki peywpn kasqpyta, kanentah

niyte munayki, noqamyku kay warmi wawari-kunan kasclanta.

Imaynamantatah, mamay, mana golqeyuh, mana wasiyuh; payqa

munan closaCe-kulayta, maypitah kawsaykuman, imaynetatah

wewastapis as sumahinmanta uywaykuman. TEtasninku kikin

wah6e kasqayrayku, nih munPwankau, qan yeCanki manan

paykunarrntaqa ni imata suyay atisqaytammamay Asunta,

fl.puney tiyan, manan conqamusgaykiCu, apaCimusqayki

golgesituta, WaCakunatal mamita amrn Cehni-kuw-c'nkiCuo

nitah harklayteqa munawayBa6u, manan noqa kikin yP6qniCu

imataCus maskiasqayta, hinapis sumahtaBan yuya-kuni menen

sumah6u kanayta kunampi warmiri-kuspa."

"Huwanitu, mana surehtaau q'awa-kusqflnki, anCa patetaals

sina Bewisniykita oq-arisqanki, kunanrahCu kayniykimanta

repare-kcrgenki kunenrahCu mana w9rMiri-kuy qtisaaykita

q"awEri-kusganki? Eana, Huwanitu, manarlan kunan' a Caykunaspi

yuyanayki eti-kunau, kunanqa q"awanaykl tiyan imFynementaCus

munasuh warmita plenqayninmn cycleCiyta, yuyanayki tiyan

Cay wawapi, ima sonaowentah sagerpariyta munanki urmasqa

warmita, mane huCayuh huCluyta. Mana Huwenitr' ni wawaymantapis

rehsiykimanfiaau, aay weIrmita, sipas kesqahtin, klaaa warmi

Page 64: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

177AP r4T treffr , r

60.

ya no lanzas tus acostumbrados gritos...como un mud°, siempre

en siiencio permaneces. Avfsame Juanito, Lac&so no soy to ma-

dre, acaso no deseo ya tambien tu bienestar? iAvfsame hijo!'

"Si, madre, ya deGde la otra .vez pensaba avisarte de

una tristeza mfa, y ahora que ya debo narchar, te avisare:

Tula conoces a Juliana, sabes que estoy con ella, ahora quie-

ro decirte que por mf ella ha de tener un hijo. LoQue podrfa

hater, madre, no tengo dinero ni casa; ella no mgs quiee

casarse, don podrfamos vivir, como podrfamos criar los niiios?

Sus propios padres,debidoa que yo soy pobre, no me quieren,

td sabes que de ellos nada puedo esperar...Mamg Asunta, ten-

go que irme, no he de olvidarte, te mandare algdn dnero,

ropa, mamita, no me odies ni pretendas retenerme, no se yo

mismo que es lo que busco, pero adn asf estoy seguro que

ahora no podrfa estar Bien casgndome."

"Juanito, no esters mirando lien eso, creo que muy arri-

ba esters levantando los ojos Lacaso recien ahora te fijaste

en tu pobreza?, Lacaso recien ahora te diste cuenta que no

podfas casarte? No Juanita, ahora ya no puedes pensar en esas

cosas, ahora debes ver la forma de salvar de la verguenza a

la mujer que te ha querido, tienes que pensar en ese hijo,

con que corazon abandonargs a la mujer cafda, a un pequerlo

sin.culpa. No, Juanito ya no te podrfa reconocer ni como a

mi hijo, si dejas abandonada a esa mujer,

Page 65: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

61:

kasqahtin, munasgeykita qcnvrparispa, srqerperisna i4ipuweh

Cayqe. Pinapis, nogg yaCani, i;umi hina, t'aku sonqo kasqPykita,

nitah ni umeykipi kahta orOvatinanmanta; kunentah

niyki, 11.ipunki Cayce nage Cay warmita wahya-kampusah,

paymantah tukuy kanuwasgenta sagenuseh; sumahta yuya-kuspa

aayte ruway Huwanitu, imaraykuous noqaqa manaBan ni hayk'ah

mamelaykipis kasahau...

"Mamite, menan amut'awankiCu, manan qan kikin yeCankiCu

may C'ika yang TakiyCus sonqoypi kasclanta; nogan yaCani

wagosqaykita, sapalaykipi, 8'inTepi Tekisqeykita; aman

hark'awagu, mamay, menaCus sins sumehpiCum kayman, miTay

kawsaymanCus qo-karuyman, wermilaytatahCus maqeyman, Takiypi

hap'iyman. Sumehtefia yuya-kuni, manaBan ni a hark'ay

atiwanmen6u."

"Ripunayki kehtenqa, yeCen17.1118 imetaCus nociepis

ruwanayta yaaaytah manana kaypi ni ime

suyanasunta, manefiar mama, manerlan wermi nitah wasi kutimohtiyli

kananta, ripuy, sagernarly tukuy Cayte...rinuy!"

Cayta nis7ateh, c' in waclaywan waoah Cura-korqa, Huwanitu

wawantah mina ni imata niy atispa a'inTamantatah Tohsiporoa,

tukuy Cay tutete nurenqa maCasna, tekisna, Taki-kuspa,

memannehmanta kuyurimusLatah, tukuy aay tutata HuwenitunCnhqa

ak"a wasisTata ruriy-kaCesra scan: mC& n, wager), tusuy-keCan,

kah runakunamantah kay hinalapi tPkin: "Susa susa tutamanta

Cinkesah kay Tehtamenta, wayq'on-wayq'onta purispa, r-inuseh

ampaykimEnta." Turakunamanta, wawqekunam-nta kaCarpaya-kuspe,

tukuy aay tuteta ouriy-kea-n, eri, wayna Tocialacio.

Page 66: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

62,

olvidando a la que tanto quisiste cuando ella fuera joven

y hefmosa. Pero, adn asi, yo se que eres duro y terco co-

mo la piedra, y de que nadie pudiera sacar nada de tu ca-

beza; pero ahora te digo, si td te vas, yo llamare a esa mu-

jer a vivir conmigo, a ella dejare todos mis bienes, piensalo

bien, Juanito, porque yo ya no sere nunca mds ni siquiera tu

madre..."

'Mamita, no me comprendes, no sabes cuan grande es mi

dolor, pero yo se que lloras, que sola y en silencio te acon-

gojas, no me retengas, madre, creo que no podria vivir bien,

quizd al vicio me entregarfa, quizd a mi propia mujer la cas-

tigaria sin causa. Ya lo he pensado bien, ya nadie podrd

atajarme."

"Si tienes que irte, andate, pero ya sabes que hare yo,

andate y sabe que aqui ya no te queda nada, ya no te queda

madre, ni mujer, ni casa vete, abandona todo eso..ivetetu

Y diciendo eso, se puso a llorar en silencio y Juanito,

su hijo, sin poder decir nada, salicise en silencio, toda esa

noche anduvo emborrachdndose, cantando y llorando. Retirdn-

dose del lado de su madre, toda esa noche, pues, nuestro

Juanito aDduvo por las chicheriass se emborracha, llora, baila

y a todos cuartc,s les ve de esta manerP les canta: "En oscu-

ra, oscura noche, me ire de esta ciudad, andando por acciden-

tadas tierras me ire de tu proximidad." Se despide de sus

hermanos y amigos, anda toda la noche.

Page 67: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

sew, xtkorr, owskpb,

63.

Q'ayantin p'unCaypiteh, takiscianman hina, manaBan mayu

almnaman t'iyuta orq"oh wPyna Cayerqsau, tukuyntah,

nerganku: "Kunanmanta IoqaTasqa fiewpelataBan q"awanku,

i4ipuylamanta, q"spahysylamanta wailunku, kay halan'espeqa ma6u

ilunasTaria66 q"epasun, manaBan waynakunaqa haIp'enkuta munankuCu I

nispa. ImaynataCus ITatey watanta k-rayah, tukuy

kikiTampinuni; huiiuy l'ewskune orgokunata p"inkiy-kaCaspa,

me6u l'unakuna mayu Cimperspi t'iyuta orq"ospa, sisah sipaskuna

migk"a Ioqataswan qustiy-kaCaCi-kuspa, magus ypCankiesah

h:na kawsayIapipuni iskay watatellan huCiuy markitage flan

Purer-qorgeria, mama AsuntaIan aswanta rayayapusgsn, kunampi

paywan kawsah Hulika imitapis, samah sonclotaiia

yaCapiiyoh warmi hinaBan Dayna Cimparampi kPlasen.

Tukuy imapis hinaterl ka-kusahtin, ni pehpa suyasgan

p'unCeypi Salustiyanu sutiyoh IoqaTa may 6"ika karumanta6d,

mace iluna kaynim011a Cayay-kamorqawhay...IoasIaqa nih

rehsiy ntina yaykuy-kurimorqa Cahra markamanqa: flawrapiCu

huktutayoh karqe, kunanqa Iip"irisqah, q'elu qarP p'oloosniyuh;

manar CluluyohCul hatun yana uma TanthuF,ayoh, sumah n'aCaTisqa

C'ikaCaCahta q"apay-kaCarispa aayay-kurimorqa, imamanCus

mama Asuntah wasinmsn Cimay-kun psCits, yurah simiTapitah,

manarlan q"egwapiEdCu, kay hinsmanta r-iman: "Buenos df&s,

mama Asunta, te estoy llegPndo del norte Pr-rentino, te voy

a entregr,rte esta cPrta de to hijo, dice que no llores,

que est4 mu'r biers."

Mama ..sunta manCayta menCari-kuspaqa:

pitah qan k9nkiri, imat.4 ninkiri, Huwenituy6u kaCamuwsunki,

Page 68: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

64,

Al siguiente dia, asi como lo habla anunciado en su can-

ciOn, ya no lo veremos al borde del rio. Y todos decfan, al

ver aquello: "Los jovenes de ahora ya no quieren mirar atr4s,

solamente en irse, en enriquecerse piensan, en estas tierras

ya no quedaremos sino los viejos, ya los jOvenes no aman sus

tierras" Asf como afios y aims, las cosas permanecfan igual;

los pequerms segufan subiendose a los cerros, los grandes en

el rio extrayendo arena, las buenas mozas haciL:ndose seguir

con lcs jovenzuelos, asf como ya ustedes saben muy bien, la

.vida sigui6 por dos aBos ma's en la pequerm comarquita, sola-

mente mama Asunta, ester envejecidndose m4s, ahora ya vive con

ella, Juliana, la moza, su corazOn ya encontr6 tranquilidad

y como una mujer de experiencia vive junto a mam4, Asunta.

Y cuando todo era igual, en el dfa menos esperado, el jo-

ven Salustiano lleg6 de muy lejos ahora heeho ya todo un hombre.

...Ah... que muchacho, ester irreconocible; si antes calzaba

abarcas, ahora tiene zapatos de brillante cuero, ya no usa go-

rro, ahora tiene un extra() objeto negro sobre la cabeza, bien

vestido y a con grandes pasos llegO el joven, no se sabe a qu4,

se acerca a la casa de mama Asunta, y en lenguajes de blancos,

ya no en quechua, de esta manera habla: "Buenos digs, mama

Asunta, estoy llegando del norte argentino, te voy a entregar

esta carta de to nijo, dice que no llores, que ester muy bien."

Y mama Asunta, muy asustada: "Ay...caba1lero,4quien es,

usted, que me dices, es acaso mi Juanito que te mandb9

,it

Page 69: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

465.

ay diyustph q-?werisonga, wirepo6a, kaytaCa anaCimusorqa,

wireriway, ari imayn&tPh kPscian, maypitah ranklasclan,

kay C"ika watasoi manan yuyeri-kamunCu mamelanmentepis,

niteh wawenmenta, nitah wPrmimenta."

"La pucha pa.11orer tanto, no llore doEa Asunta, yo soy

Salustiena su hijo le evisa de su situaci& en este carte

...Buena senora, ceramba, no saben m4s que llorar, ye me

voy, he de buscerla cuando me vaya de aquf, haste lueguito,

doEa Asunta, ye no llore tanto."

Cay hinaman tukumoh kasganku weh rehtesman fqruspaqe,

maneEan q"e5uwankupiris nPrleri-kuyta munankuEaCu",-

plenqa-kuIankuEseaus sine indiu tatesninkumantapis..."&inenri,

piwantah lliCisah key soquatari" nispa mama Asunteqa,

"Hulika, Hulika" q"aparin.

"Imananteh, mamay Asunta, pirewanteh aey hinaJ-puni nerlenki,

piteh Cey ye.rie p'86r.yoh wiraqoa4 kergari, moneaus,sina

kaynehmanta6u aay runaqa."

Nana Hulika, mane ye,CeIlkiCu, Salustiyanu, tats Hasintoh

waan Ceyay-kamusqa, nih yaCeniau imetaaus niwampis, kay

C"ika uet9speqa liek-eat' siminaahtapis gonqapunfia, eri, key

laheta sagewan, Huwanitun6ah kayto apaCimuwasgenaah, ki6erky,

a, Hulika, aay iskay wateta iskuyleman purispaqa tumpalatapis

11itaqa yaCargankipunitahad, kiCariy kayta, wilewey imatetah

nimuwan6ah."

Cay lahepitah key hinemanta, Huwanitu rogaie, mama

Asuntaman wiTeaimusaa, mersu kilemente iskay Cunke iskayniyoh

p'unaeynimpi q"elqemuscia, Huhuy nisqa rehtementa peas:

Page 70: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

66.

ay, Dios ha de mirarte, caballero,&te mandO este? Avisame,

pues, cOmo ester el, donde trabaja, tanto tiempo no se ha acor-

dado ni de su madre, ni de su hijo, ni tampoco de su mujer."

"La pucha pa llorar tanto, no llore dolla Asunta, yo soy

Salustiano, su hijo le avisa de su situation en esta*carta...

...Bueno, senora, caramba, no saben m4s que llorar, ya me voy,

he de buscarla cuando me vaya de aqu1, hasta lueguito, doiia

Asunta, ya no llore tanto."

Asf quedan transforinados los que se van a otras ciudades,

ya no quieren hablar ni en quechua,no tienen mas que verguenza

hasta de sus mismos padres..."Ahora, con quien he de hacer leer

estas chalas' diciendo, mama Asunta, "Juliana, Juliana" grita.

"LQue pasa, mama Asunta, con quien ha hablado tanto, quien

era ese caballero de negro traje? Creo que no ha de ser de es-

tos lugares ese hombre."

"No, Juliana, no sabes, Salustiano, es el hijo de tata

Jacinto, habla llegado no se de donde, ni squiera se que co-

sas me dijo. En tantos afios.habra olvidado nuestra lengua,

me ha dejado esta hoja , nos la habia mandado nuestro Juanito,

abrelo, Juliana, en los dos aBos que fuiste a la escuela, yo

creo que habra,s aprondido siquiera a leer un poco, abre, pues,

esto y dime que nos manila a decir."

Y en aquella carta, de esta manera nuestro Juanito, a

mama Asunta la avisaba, del mes de marzo, el dfa 22 habla es-

crito desde la eluded de Jujuy:...

Page 71: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

ti

67.

"Mianan hayk'ah oonqapusony mama, ManCPyta kay sepsyti

/akisc:ani manan aankunamanta ya6aspa, dius munsnqa sumahIspimh,

hampusqaymanta kunankamanis, kawsa-kunayki6ahta, amen nooamantsqa

TakinkiCahCu, kunankPmanis aTilampirah kasciani; manan yaa -kuyta

atiscianiau kay Tahtaspit munasge mamay, tukuy bolibiyano

ilunskunata wampu indyusTamanta rehsiwayku. Mamita tukuy

kay ripoh kiTesni genkunaTepi yuyani, sumahta wavyaa-kuy

mamay, aka kay tumpa kiTasmantewen hampusasahila;

wileripuway Hulikaman manan clongerperisqayta. Arf kaypi

al: yascianku sumah k'aCa warmiskuna, hatuCa6ah saC'es hina

puriy-kaaari-kusqanku, manatah ni imato ruway yaCankuCu,

tukuy imata kluCulankupi suya-kunku. Mamita, kay iskay

c'unCaymantawen watahmanta safra nison Iank'ayman yaya-kupunay

tiyan, Cay safrakune tuku-kuyta hampuy munesqani. Cay uh

C"ika golgeta apaCl-kamuyki Salustiyanuwen, atisah Ceyqa

tumpamantawan eswantaapaCimusqayki.. HaTaCia-kuley mamay,

aman anCat9 Ciri yaks t'ohpinki6u, aman anCata Iskiyau;

an hamousahile, 1-ripuwely Huliketa tumnatawan suyarinawanta."

Cay hinam9nta yetie-koroa Huwenitu tocieT$naah .karu

Iahtasman Cayesgenmenta. Kip 'a Tqatawanrah f',ipunanku tiyan

halp'anman kutimpuy atinampah, nitah eswan flawpahnl

hampuy stiscianau mask 'a manuntead manan huntsCiy etisqnnrayku.

Haqey karu lahtaneqa tukuy Iank'ah il'unakunaman, mik"unatapis,

p'aCakunapis, manuCaTah kesqanku, Cay hina manuspitah kah

golgenku fq.poh kasqa; hinamantatah i4unakunaqa, yana, watTsciakuna

hina, uh manumenta wah manuman ourispe, watay wetanta

rank'ah kah kanku, manan ni hayk'ah day rerkieytaqa saqey

Page 72: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

..,.= s,,,,FAcv,rrrxrA..,-er, ,i,A

___.7.1.071=1M11.

,77.7737,777,7,77.W ..V.7.7717.77,71{ ,

,68,

"Mi nunca olvidada madre: grandemente triste estoy en mi

soledad, al no saber de ustedes Dios quiera que no mgs bien,

desde que me vine hasta ahora, esten ustedes viviendo, no

tenga pena de mi, hasta ahora estoy bien, no puedo acostum-

brarme a esta ciudad, querida madre, a todos los bolivianos

solamente de salvajes nos tratan. Mamita, en todos los meses

idos solamente en vosotros he pensado; cufdate bien, madre,

yo creo que en pocos meses Inds ya he de estar viniendome;

dile a Juliana que no la olvido. Si aquf hay muy hermosas

mujeres, grander como drboles, pero no sabers hater nada, to-

t do espera en sus lugares. Mamita, dentro de dos dias volve-

remos a entrar a la llamada zafra a la finalizaciOn de esa

llamada zafra ya podre venirme. Ahi te mando un poco de di-

nero con Salustiano, si puedo, dentro de poco te mandare al-

go mds. Conservate bien, madre mYa, no toque mucho el agua

frfa, no te entristezcass ya he de venir, dile a Juliana que

me espere un poco mgs."

'De esa manera se supo que nuestro Juanito habfa llegado

hasta lejanas tierras. Han de irse todavfa tres aiios para

que vuelva a su tierra, y an--es no pudo venirse porque, no

se cuanto de una deuda no habfa podido completar. En aquella

lejana tierra a todos los trabajadores tent° comida como ro-

pas les flan facilmente y en eke deudas dejan todo su dine-

ro; asf, pues, los hombres, esclavos y encadenados, de una

deuda a otra andando, alms y ailos trabajan y nunca pueden

estar libres de esas obligaciones.

Page 73: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

69.

atispa.

Uh plunCaypitah, imoynatacIus, mane ni reh Iiikusaahtin

fiporq9, ahnaletateh rik"uriy-kamoraa halp'annehta, usclay,

c' in ouriyrapi wasinman 8impay kamusclan, Ban Cayaytawankematah,

takarin punkute: "DisnaCus sine ni pi keypiau", takeriIenBatah.

lioq'arayankau, puBusciankau?"

"Iyau wiracioCe, pitan mask'anki, manan ni wiBaypah

kiCarimusunkuman8u, Banq"eta wahyawah, Banci"aratan punkutapis

0

takaweh."

"Hay, mamay Nikasiya, manaE4 rehsi-kuwanki, nocr Huwanitu,

mama Asuntah wawan keni; imareykutah mana kiCarimuwankuman8u,

Tamey8u oncion, HulikaCu ripun, imaraykutahri?"

."Ay, Huwanitu, mayritah key 8A.ka unayta

6inkemorciankiri, Hulikapis, manan sapalampi kawsayta et1spa,

memamraman rioun; mamitaykipis 8ay hina unayta onqoy-konae,

uh ktuCuoi "C'insituIamanta 8ay hina unayta mau-kun

waBor-qapunankamaqa; maytatah riporunkiri, Huwenitu...

"Ha? Mamay? Wanupull?" Cayta hinam6n nisret9h uh tanqaspe

wasin punkuta array-kurparin, 8'ikaaaaahta k'apey-kaCan,

mamampa ouBunanehman yaykurparin: "Mama mamdy ;"

tukuynehmantatah paype similan kutirimun: "mama...mamdy"

nitah ni pi "hay" nimunau; tukuy k'uads masktey-kaaan.

"Asunta, mamay, mayniteh kenkiri?", yaykun, lohsimun.

"Maytah 6ahra, saa'akuna...maytahimana- kuntah

uywas, maytah wakes, imaraykuteh kay perukunan urmaraytaBan

munanku, pitah CahranCehta sarun, mamay, imarPykutah Cay

Page 74: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

.419Mtowgzeime, .

70.

Un dfa, asf coma se fuera en silencio, sin que nadie le

viera, tambien asi apareci6 por su tierra. Apresuradamente

y en silencio se va aproximando a su casa y ya al llegar a

ella, toca la puerta: "Creo que aquf nadie ester ", vuelve a

tocar.."4Se han ensordecido o es que est4n durmiendo?"

"Oiga...caballero, a quien busca, ni el dfa del juicio

le podran abrir, envano llamara, en vano tocard la puerta."

"Ay, mama Nicasia,Lno me conoce ya? Yo soy Juanito,

el hijo de mama Asunta, por que dice usted que no me habri-

rfan, Lacaso mi madre ester enferma, Juliana se ha ido, que

ha pasado?"

"Ay, Juanito, muchacho,Ldonde te perdiste tanto tiempo?

Incluso Juliana, al no poder vivir sola, ha vuelto con su ma-

dre; y to mamita, cuanto tiempo ha enfermado2 en un rincOn y

en silencio ha sufrido hasta morir; Ldonde te fuiste, Juani-

"ZJa? madre? muerto?"Y diciendo eso asf, de

un empujOn theti6 la pueita de su casa, da grandes pasos, in-

gresa al lugar donde su madre dormfa: "Madre madM'mfa..."

pero de today partes solo su voz vuelve "madre Madre mfa ..."

Y nadie contesta, mira todos los rincones. "Asunta, madre

Ldonde te encuentras?" Entra, sale.

"Oonde ester la chacra, que se han hecho los arboles fru -

tales, donde est4n los animales, donde las vacas; por que es-

tas parades estgn cayendose, quien ha pisoteado nuestra chacra,

Page 75: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

72.

por que esos grboles, ya tan resecos, est4,n ahf caldos? 6En

esto ha venido a quedarnuestra florebiente casa?" Ya toda la

casa ester por caerse, los grboles estgn secos, las par.edes

igualmente, todo; porque no tenfa duefio, iba a la ruina.

De tantos animales no queda ninguno, no quedan vacas, ni ga-

ilinas, las chozas estg.n perdidas, el troje cafdo. "Madre,

madre mfa."

Hasta may entrada la noche sigue llamando y andando. Y

mientras nuestro Juanito estaba en esto, los vecinos del lu-

gar ya se habfan congregado en la puer-ca y todos decfan: "Ya

no llores Juanito,Zque puedes hacer ya? Ya nada podemos fren-

te A la muerte, sosiegate ya Juanito, ya no llores."

Y si emborrachgndose y llorando, para it por lejanas

tierras, abandon6 su casa, tambien a emborracharse y a llorar

habfa llegado ahora a su casa. Y toda esa noche quizo acabar-

se bebiendo chicha. "Para clue sirvo hombre sin coraza, pa-

ra que vivo, por que la deje?" Y asl, asf, llorando y lloran-

do, tiene al fin, que calmarse.

Y ninguna pena puede quedar eternamente, porque segtin

ya saben, todas las noches tiene un amanecer, los dfas ale-

gres tienen dfas tristes y a estos les siguen dfas alegres.

Al siguiente dfa, rnuy de madrugada, amanecio en la casa

de tata Jacinto, ya no recuerda ni lo que hizo en toda la pa-

sada noche; y antes de que nadie abandonase la cama, sand--

se 41 de su lecho para ponerse a ardar, mirando por todos la-

Page 76: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

73.'

ha:!ayta q"a T;yke.Cespa, tukuy kawsayninta, hu5'uy keslanmenta

maCu k&yninkame yuyas:e, imasla aad manan uyeriy atinapi

:payTamantah :aria -kuspa: "Kayqa mayu, kayqa t'iyu, kayqa

mayu cimpa, tank'anay wesi; key!apitah ka-kusganku

tekiscla runas hive, q'omer maau sewsisniypis...6"ika6a6ah

Cuhassniyoh, tukuy saCekunemante, aswan yaaryniyoh saalakuna,

tukuy p'unCeytantan yakuwan puhlaspa, mayuwen parlanki qan.

Noqah waiiunaymente, u5p"a-kusah Caymanta, uh sawsi p'utumuaun,

imaynaCus kunampi meyu Cimpamanta kawseni, hinalatatah

qftepamen mayu Cimpapi kawsenaypah. Cayqa pialwkuna,

noqa ripusqahtiy, kikin takiyIapitah Clahwari-kusganku. Tatay,

wirauCa, Runanrahau Iahtayman CayaCimunawaykt karqa; qanC4

munarganki nanawan ima yaCaymampis yeykunaykutaqa; aayraykutahad

manan nanayniyoh, manan lakiyniyoh kah runaqa manan

-ye6ayniyuhrahau...piaus mans takiyta rehsehqa, manan aswan

hatun yaCayta rehsinrahau.

aSonqoy ripusgan kunitan paCe rumikunawan, yekuwan tanta

mayu cawpipi, mayutah, kunan paCapi rak"u siminwan sonqoypi

takin Iakiykunanta apa-kapuspa. Ni hayk'ah sagesqaykifiaau

mayu, kunanmenta hinanehman, Iakiypi, kusiypi, sapa plunCayia

iskayninCah.i4imana-kusun."

Arf HuwanitunCah, maau kayninmen Cayesra, hewa haIp'asta

purimuspa, yeCah runaman tukumuri. ImaraykuCus yaCavqa tukuy

rune spa songotampi kascian, lekiyie p'utuaimun, nanayla

aysarimun. Arf, HuwanitunCah yaCah runalia. Hinamanta, ari,

sumah runakuna, Huwanitu nisqa indyu, tukuyrehta purisparah

Iahtanman Gaya-kamusgan. Hinapunitah kenen karqa, imaraykaus

Page 77: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

74.

dos, rememora toda su vida, desde due fuera Wino, hasta que

lleg6 a ser maduro; en lenguaje no audible monologa, el hom-

bre: "He aqui, el rio y la arena, equi el borde del rio, mi

taller; tambi6n aqui est6,n, como larga fila de hombres entris-

? tecidos, mis viejos y verdes 4.rboles de grandes cabelleras;

de todoslos 4rboles, eves el de m4s saber, to t.e diviertes

con el agua todos los dias y charlas con el rio... De mi cada-

ver, de mis cenizas, que brote un sauce asi como ahora vivo en

los .bordes del riolpara que asi m4s despues viva en el mismo

borde. He ahi fas aves, si como cuando me iba con la misma

melodia est4,n conversando .Padre mfo, gran seflor, reci4n

ahora tenfas que hacerme llegar a mi tierra ?' alabrgs sido to

quien quizo que siempre con dolor lleguemos a alglin conocimien-

to y sera que por eso, el hombre sir dolor y sin pena es toda-

via un hombre sin saber. Quien no conoce la tristeza, todavia

no sate de la m4s gr3nde experiencia.

"Ahora mismo mi corazOn esta viajando con las piedras

junto al agua; por en medio de este rio y el rio ahora mismo

cor su voz gruesa canta en mi corazOn llev4ndose sus tristezas.

Ya nunca to dejare rio, desde ahora'y hasta siempre, en aitgria

todos los dlas conversaremos."

Si, nuestro Juanito, llegando a su madurez, despues de

haber visto otras ciudades', se est4 tornando en hombre de saber.

Porque, el saber est4 en todos los corazones, solamente la pena

lo hate brotar, solamente er-dolor lo extrae; sI, nuestro Jua-

nito, ya es un howbre de experiencia. Asi, puss, amables se-

Bores, un Indio llamado Juanito, solo despues de haber andado

por todos partes pudo llegar a su tierra

Page 78: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

75.runakunaqa nih yaCanCah6u imayohauppkasganCahta,) aay

kapuwascanCah Cinkapunen p'unCaykama: mamanCah.kawspqahtenqa

nih paymenta da-kuwan6ahau, paywan siminari-kunaph, manan

rimasqanta uyerihaahau, Takiyninmenta Cehci-kunaah. Uhta

watiohtin kamari..? eaypa5apirah yeCanCah imaaus, mayaus

mamanaah kasunta. Huwanitu TogaTa tukuynehte puriy-kaCamunki,

q"apah lahtasta rtkumunki, tukuy Ce.ymentarah lahteykiwn

kutimuspa , Tehtaykita rehsinaykipah...

5an intipis sumahtaiia k'ana..,.y-kamuserqa haqay p'unCaypeqa,

hinalapitah sipas warmi, mayu Cimpanehman\p'aCasninta.

ttahsar-oo-koh hamusqan: Hulika..Huwanitui,..AmanahBatah

imatapAs nina-kusc:ankumenta witamuykiCahman, sim4 ni imetapis

nina-kunkutahau, ohlaney-ku-kuspa uh wavyTapi tinkorganku.

Imapahilatah kanman ni ime rimeriypis.

Qonciasasganitah, sumah wawqekuna, kaywenrah paurin:simiCanwan

oroo Datamanta Yana To(2aTitu, .manaay k'ita-k"ita, rit'i f

q"aparirimusgan: "Yaw...mamay Hulikaw!"

Togalaykita, may C"ika ratakamatah wiCarengari..

aayqa wawanCah Huwanitu, mana6u sutinta yaCey munanki, qan

hinalatah Huwanitu sutiyoh. Huwanitu, maytatah risqanki,

pahtan Cinkawahtah Vika karupifiamin kesqanki."

"Kaysitunehlaman wiCaririsciani, niamay Hulika, haqay

Vutumanta CahranCahta eawarimusah."

tooelatah, manaay puhiaskiri, klita, k'ita kvrqa...

-END-

Page 79: REPOR RESUMES - ERICREPOR RESUMES ED 012 0313 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18

trEgmadIaro

76.

Asf siempre tenfa que ser porque los hombres no sabemos lo

que poseemos hasta que llega el momento de perderlo. Cuando

nuestra madre ester viva no nos importa de ella, no escucha-

mcs sas reconvenciones, nos refmos de su pena. Pero en cuan-

to ella se muere? Recien entonces llegamos a saber cuanto

valor tenfa nuestra madre. Juanito, muchacho, has caminado

por todas partes, has vista ciudades grandes y sciloespues

de eso, volviendo a tu tierra, has podido conocer tu suelo.

Ya el sol brillaba en plena cielo, de improviso una mu-

jer joven aparece en el borde del rfo cargando sus ropas:

Juliana...Juanito...6Para que ya nada se ha de contar de lo

que hubieran podido decirse; acaso se habrfan dicho alga?

Abrazgndose en un solo llanto se confundieron. Para qud sir-

yen las palabras.

Pero estaba olvidgndome, amigos mfos, tadavia queda esto:

De sobre el un muchachito retinto, muy montargz, con clara voz

ester gritando: HiOye, Juliana, m: madret"

"Mira a tu muchacho, hasta donde se sube...ahf lo tienes,

es nuestro hijo, Lno quieres saber su nombre?, se llama Juan

como td. LA donde vas Juanito? Cuiasdo con perderse, mira

que ya esters lejos."

"No mgs por aquf estoy subiendo, madre mfa, Juliana,

quiero mirar desde aquel morro nuestra chacra."

Y era el muchacho muy juguet6n, pfcaro, pfcaro...