1

mgr Rafa Adamczyk

SEKTOR US UG W MA YCH MIASTACH

STREFY ZEWN TRZNEJ AGLOMERACJI GÓRNO SKIEJ

Abstract: The Service Sector in Small Towns of the Outer Zone of the Upper Silesia Agglomera-

tion. The processes of metropolisation of the urban agglomeration work, in favour of energising

the spatial and economic changes in small towns located in its outer zone, as well as in favour

of the development of their specialized functions. The rate of the transformation of the functional

structure of small towns located in metropolitan areas depends on many factors, so the formation proc-

esses of local poles of service and economic activity can take place in different ways and in different

locations.

The aim of the article is to present changes of the economic and functional structure of 10 cit-

ies having a population of less than 20 thousand, placed in the direct neighbourhood of the inner zone

of Upper-Silesian Agglomeration. The following centres belong to this group: Bieru , Imielin, L dzi-

ny, azy, Pyskowice, Radzionków, Siewierz, S awków, So nicowice i Wojkowice.

The first part of the paper attempts to present the potential functions of small towns in the out-

er zone of the urban agglomeration, which is undergoing the metropolisation process. Later sections

of the study present the basic characteristics of the small towns located in the immediate vicinity

of the inner zone of the Upper Silesian Agglomeration and then attempts to analyse the changes

in the service sector in small towns which constituted a direct base for the Upper Silesian Metropolitan

Union between 2002 and 2009.

Key words: Upper-Silesian Agglomeration, Silesian Metropolitan Area, economic structure of small

cities

Wprowadzenie

Procesy metropolizacji aglomeracji miejskiej sprzyjaj dynamizacji zmian struktur

przestrzennych i gospodarczych ma ych miast znajduj cych si w jej strefie zewn trznej

oraz rozwijaniu si ich wyspecjalizowanych funkcji. Tempo zmian struktury funkcjonalnej

ma ych miast, znajduj cych si na obszarach metropolitalnych, zale y od wielu czynników

i procesy kszta towania si lokalnych biegunów aktywno ci us ugowej i gospodarczej mog

przebiega w zró nicowany sposób w poszczególnych o rodkach. Celem artyku u jest zapre-

zentowanie zmian struktury gospodarczej 10 ma ych miast, po onych w bezpo rednim s -

2

siedztwie strefy wewn trznej Aglomeracji Górno skiej. Do tej grupy zosta y zakwalifiko-

wane nast puj ce o rodki poni ej 20 tysi cy mieszka ców: Bieru , Imielin, L dziny, azy,

Pyskowice, Radzionków, Siewierz, S awków, So nicowice i Wojkowice. W pierwszej cz ci

referatu zosta y podj te prace zmierzaj ce do prezentacji potencjalnych funkcji ma ych miast

strefy zewn trznej metropolizuj cej si aglomeracji miejskiej. W kolejnych cz ciach opra-

cowania przedstawiono podstawow charakterystyk ma ych miast po onych w bezpo red-

nim s siedztwie strefy wewn trznej Aglomeracji Górno skiej a nast pnie podj to prób

analizy zmian sektora us ug w ma ych miastach stanowi cych bezpo rednie zaplecze Górno-

skiego Zwi zku Metropolitalnego w latach 2002-2009.

Funkcje ma ych miast strefy zewn trznej metropolizuj cej si aglomeracji miejskiej

Ma e miasta strefy zewn trznej aglomeracji miejskiej, która obj ta jest procesami me-

tropolizacji, przechodz wspó cze nie dynamiczne zmiany. O rodki te b c pod silnym

wp ywem rdzenia aglomeracji (obszaru metropolitalnego) zmieniaj swoje struktury gospo-

darcze i spo eczne oraz rozwijaj nowe funkcje. Wiele z ma ych miast w swoich strategiach

rozwoju podejmuje starania zmierzaj ce do jak najkorzystniejszego dla siebie w czenia si

w struktur formuj cych si obszarów metropolitalnych.1 Jak zauwa w swoich pracach

K. R. Kunzmann przestrze obszarów metropolitalnych przekszta ca si w sie z on z wy-

specjalizowanych obszarów (o rodków), realizuj cych funkcje wiatowe (globalne), ponadna-

rodowe, krajowe, regionalne i lokalne. Obszary te, pe ni c wyspecjalizowane funkcje o ró no-

rodnym zasi gu, charakteryzuj si siln integracj funkcjonaln , gdy nie mog yby one ist-

nie samodzielnie. Tym samym w rezultacie tworzy si specyficzna mozaika form u ytkowa-

nia przestrzeni metropolitalnej.2

Procesy metropolizacji aglomeracji miejskiej sprzyjaj rozwijaniu si wyspecjalizo-

wanych funkcji ma ych miast w jej strefie zewn trznej w oparciu o kszta tuj ce si elastyczne

struktury przestrzenne, intensywne interakcje i zasad komplementarno ci w funkcjonowaniu

obszaru metropolitalnego. Tempo zmian struktury funkcjonalnej ma ych miast znajduj cych

si na obszarach metropolitalnych zale y g ównie od takich czynników jak specyfika dotych-

czasowej struktury funkcjonalno – przestrzennej miasta, rodzaj nowych funkcji rozwojowych,

1 K. Heffner, T. Marsza (red.), rodki lokalne w strefie oddzia ywania wielkich miast, PAN KPZK, Z. 238,Warszawa 2008, s. 5.2 K.R. Kunzmann, World city regions in Europe: Structural change and future challenges, [W:] F. Lo,Y. Yeung (red.), Globalisation and the World Large Cities, Tokyo-New York-Paris: UN University Press, 1998

3

wielko i jako zasobów lokalnych oraz koncepcja rozwoju miasta przyj ta przez jego w a-

dze samorz dowe. W wyniku zmian obok dotychczasowych funkcji pojawiaj si nowe,

zwi zane z tradycyjnymi lub ca kiem nowymi aktywno ciami. W ma ych miastach, znajduj -

cych si na obszarach metropolitalnych, poddanych dynamicznym zmianom zaobserwowa

mo na procesy zwi zane z sukcesj funkcji, zjawiskiem zast powania si funkcji na pozycji

dominuj cej. Widoczne s tak e zmiany polegaj ce na ca kowitym zast powaniu dotychcza-

sowych tradycyjnych funkcji centralnych ma ych miast nowymi, dostosowanymi do warun-

ków i wymaga nowej gospodarki. Proces ten w literaturze przedmiotu okre lany jest muta-

cjami funkcji i wyst puje w dwóch sytuacjach: gdy dotychczasowe funkcje zanikaj a na ich

miejsce pojawiaj si nowe lub gdy dawne rodzaje dzia alno ci s obecne nadal, lecz utraci y

swoje pierwotne znaczenie na rzecz nowych aktywno ci, przekszta caj c si w drugorz dne

funkcje egzogeniczne lub nawet w funkcje endogeniczne.3

Obecnie obserwowane s 3 wspó zale ne procesy przekszta caj ce funkcjonaln

i sektorow struktur gospodarki o rodków aglomeracji oraz jej strefy zewn trznej: deindu-

strializacja, reindustrializacja i tercjaryzacja. Pierwsze zjawisko dotyczy g ównie najwi k-

szych miast. Drugie powoduje przesuni cia przemys u ku miastom rednim i ma ym, po o-

nych w otoczeniu aglomeracji, szczególnie wzd g ównych korytarzy transportowych. Ter-

cjaryzacja wykazuje zró nicowane tendencje: us ugi wy szego rz du rozwijaj si g ównie

w wielkich miastach, natomiast us ugi ni szego rz du towarzysz rozwojowi zewn trznych

stref wielkich miast, a tak e bardziej odleg ych miast rednich i ma ych.4

Jedn z cech wspó cze nie wzrastaj cej z ono ci systemów przestrzennych jest dy-

wersyfikacja, która jest powszechnie uznana za korzystny proces dla miast i regionów. Zró -

nicowanie bowiem stwarza warunki do wi kszej liczby rekombinacji czynników produkcji

i kreowania efektów synergicznych oraz zwi ksza zdolno ci adaptacyjne o rodka miejskiego

w sytuacji waha koniunkturalnych i zmian strukturalnych. Wp ywa ona na bardziej dyna-

miczny rozwój wyspecjalizowanych funkcji poszczególnych miast, co szczególnie korzystne

mo e okaza si dla ma ych o rodków, przeciwdzia aj c negatywnym procesom wymywania

czynników rozwoju ze strefy zewn trznej aglomeracji w kierunku jej rdzenia.5

za G. Gorzelak, M. Sm tkowski, Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej, Wydawnictwo Naukowe„Scholar”, Warszawa 2005, s. 45 – 47.3 K. Miszczak, Rola sektora pierwotnego o rodków lokalnych w obszarach metropolitalnych [W:] K. Heffner,T. Marsza (red.), rodki lokalne…, op. cit., s. 209 – 212.4 R. Doma ski: Miasto innowacyjne. PAN KPZK, Studia T. 109, Warszawa 2000, s. 15, 24 – 29, 46.5 ESPON Project 1.4.1. Final Report The Role of Small and Medium-Sized Towns (SMESTO), Austrian Institutefor Regional Studies and Spatial Planning, Wiede 2006, s. 94 – 96.

4

Dodatkowo nowe funkcje egzogeniczne integruj uk ad osadniczy w jeden spójny

i efektywnie funkcjonuj cy system, opieraj cy si na organizacji sieciowej.6 W zwi zku z tym

w rekomendacjach dla gospodarczej polityki miast zaleca si , aby dzia ania w adz miejskich

zmierza y do ró nicowania struktur, zarówno w sektorze endogenicznym, jak i egzogenicz-

nym oraz powi za mi dzy nimi. Dywersyfikacja istniej cych struktur mo e si dokonywa

przez organizowanie lub wspó udzia partnerów lokalnych w tworzeniu nowych rodzajów

dzia alno ci w sferze infrastruktury, edukacji, nowych technologii i wyrobów, us ug bizneso-

wych.7

Wraz z rozwojem nowych wyspecjalizowanych funkcji ma e miasta w obszarach ze-

wn trznych aglomeracji miejskiej w dalszym ci gu mog spe nia swoje tradycyjne funkcje

po redniczenia w wymianie ekonomicznej pomi dzy obszarami wiejskich a strefami we-

wn trznymi aglomeracji miejskich, tak e tych obj tych procesami metropolizacji. Równie

pomimo faktu, i na obszarach wiejskich wykszta ci y si w wi kszo ci podstawowe funkcje

us ugowe, to jednak nadal ma e miasta mog obs ugiwa przynajmniej w cz ci ich potrzeby

podstawowe oraz oferowa obs ug potrzeb wy szego rz du. To wp ywa mo e korzystnie

na integracj lokalnych obszarów rozwoju spo eczno – gospodarczego oraz na uzyskanie

istotnego czynnika rozwoju ma ych miast oraz ich bezpo redniego wiejskiego zaplecza.8

Charakterystyka ma ych miast po onych w bezpo rednim s siedztwie strefy we-

wn trznej Aglomeracji Górno skiej

Aglomeracja Górno ska (AG) posiada policentryczn struktur przestrzenn , w ra-

mach której obecne s silne wzajemne powi zania gospodarczo – spo eczne, funkcjonalne

i infrastrukturalne. Strefa wewn trzna tworzona jest przez 14 miast na prawach powiatów:

Bytom, Chorzów, D browa Górnicza, Jaworzno, Gliwice, Katowice, Mys owice, Piekary

skie, Ruda ska, Siemianowice skie, Sosnowiec, wi toch owice, Tychy, Zabrze.

Strefa ta liczy cznie 1 961 225 mieszka ców (GUS 2009), co stanowi 42,30% ludno ci wo-

jewództwa skiego. Miastami o najwi kszej randze demograficznej i us ugowej, tworz cy-

mi grup miast rdzeniowych s Katowice, Gliwice, Sosnowiec, Zabrze i Bytom. Pozosta e

miasta, w tym szczególnie Tychy i Chorzów jako miasta powy ej 100 tys. mieszka ców,

6 K. Miszczak, Rola sektora pierwotnego o rodków lokalnych…, op. cit., s. 212 – 216.7 R. Doma ski, Miasto innowacyjne, op. cit., s. 30.8 K. Heffner, Zmiany roli i kierunków rozwoju ma ych miast w strefach metropolitalnych [W:] K. Heffner,T. Marsza (red.), rodki lokalne…, op. cit., s. 6 – 22.

5

uzupe niaj potencja miast rdzeniowych.9 Miasta strefy w owej Aglomeracji Górno skiej

utworzy y we wrze niu 2007 roku Górno ski Zwi zek Metropolitalny, którego jednym

z zada statutowych i podstawowych celów jest konsolidowanie swojego potencja u oraz po-

dejmowanie wspólnych dzia na rzecz tworzenia o rodka metropolitalnego Metropolia „Si-

lesia”.10

Strefa zewn trzna Aglomeracji Górno skiej sk ada si z 8 powiatów ziemskich, po-

onych w bezpo rednim s siedztwie miast jej strefy wewn trznej, tj. b dzi skiego, bieru -

sko-l dzi skiego, gliwickiego, lublinieckiego, miko owskiego, pszczy skiego, tarnogórskiego

oraz zawiercia skiego. Strefa ta liczy cznie 857 607 mieszka ców (GUS 2009), co stanowi

18,5% ludno ci województwa. Obszar strefy w owej i zewn trznej AG pokrywa si z gra-

nicami rodkowego obszaru polityki rozwoju województwa skiego (subregion centralny)

oraz dawnego podregionu centralnego na poziomie NUTS 3. Obecnie strefy te s integrowane

przez 5 podregionów NUTS 3: bytomski, gliwicki, katowicki, sosnowiecki oraz tyski. Studia

delimitacyjne z 2000 roku pokazuj , i 10 miast strefy zewn trznej aglomeracji (B dzin, Cze-

lad , Knurów, aziska Górne, Miko ów, Pyskowice, Radzionków, S awków, Tarnowskie

Góry i Wojkowice) perspektywicznie mo e poszerzy zasi g strefy w owej, gdy ju obec-

nie s one z ni silnie powi zane przestrzennie i funkcjonalnie.11

Do zbioru ma ych miast strefy zewn trznej AG, obj tych prezentowanymi badaniami,

zakwalifikowano nast puj ce o rodki znajduj ce si w bezpo rednim s siedztwie strefy we-

wn trznej AG, licz ce mniej ni 20 tysi cy mieszka ców: Bieru , Imielin, L dziny, azy,

Pyskowice, Radzionków, Siewierz, S awków, So nicowice i Wojkowice. Podstawowe cechy

opisuj ce te miasta przedstawiono poni ej.

Tabela 1. Charakterystyka po enia analizowanych ma ych miastach w AG

Po enieStatus gminy

Podregion Powiat siednie miastostrefy wewn trznej AG

Najkrótszaodlegdrogowa

Kategoriaównego

odcinkapo czeniadrogowego

Bieru g. miejska tyski bieru sko-l dzi ski Tychy 14 km dr. krajowa

Imielin g. miejska tyski bieru sko-l dzi ski Mys owiceJaworzno

12 km17 km

dr. wojewódzkadr. wojewódzka

dziny g. miejska tyski bieru sko-l dzi skiTychyMys owiceKatowice

12 km15 km24 km

dr. krajowadr. wojewódzkadr. krajowa

9 A. Klasik, F. Ku nik, Aglomeracja Górno ska wobec wyzwa przysz ci, [W:] T. Marsza (red.), Rola pol-skich aglomeracji wobec wyzwa Strategii Lizbo skiej, Studia KPZK PAN, T. 120, Warszawa 2008, s. 154-155.10 Strategia Rozwoju Górno sko – Zag biowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 roku, Górno ski Zwi zekMetropolitalny, Katowice 2010, s. 15.11 Koncepcja funkcjonowania Aglomeracji Górno skiej jako obszaru metropolitalnego, Projekt Phare-INREDPL9706, Katowice, 2000 [Za:] A. Klasik, F. Ku nik, Aglomeracja Górno ska wobec…, [W:] T. Marsza (red.),Rola polskich aglomeracji…, op. cit., s. 156.

6

Po enieStatus gminy

Podregion Powiat siednie miastostrefy wewn trznej AG

Najkrótszaodlegdrogowa

Kategoriaównego

odcinkapo czeniadrogowego

azy g. miejsko-wiejska sosnowiecki zawiercia ski browa Górnicza 23 km dr. wojewódzka

Pyskowice g. miejska gliwicki gliwicki Gliwice 13 km dr. wojewódzka

Radzionków g. miejska bytomski tarnogórski BytomPiekary skie

8 km6 km

dr. krajowadr. lokalna

Siewierz g. miejsko-wiejska sosnowiecki dzi ski browa Górnicza 20 km dr. krajowa

awków g. miejska sosnowiecki dzi skibrowa Górnicza

SosnowiecJaworzno

12 km21 km20 km

dr. krajowadr. krajowadr. powiatowa

So nicowice g. miejsko-wiejska gliwicki gliwicki Gliwice 11 km dr. wojewódzka

Wojkowice g. miejska sosnowiecki dzi ski

Piekary skieChorzówBytomSiemianowice skie

7 km17 km12 km9 km

dr. powiatowadr. powiatowadr. powiatowadr. powiatowa

ród o: Opracowanie w asne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS oraz http://map24.interia.pl.

Tabela 2. Badana grupa ma y miast na tle obszarów miejskich woj. skiego i AG

2009 Powierzchnia(km2) Ludno

stozaludnienia(osoba/km2)

Liczba miejscpracy

Liczbapodmiotów

gospodarczych

Miasta woj. skiego 3 790 3 624 410 956,3 1 053 354 355 767

Ma e miasta woj. skiego 1 158 306 377 264,6 79 082 27 515

Badana grupa ma ych miast 253 110 634 437,3 32 878 9 114

% udzia u w miastach woj. skiego 6,7% 3,1% - 3,1% 2,6%

% udzia u w ma ych miastach woj. skiego 21,8% 36,1% - 41,6% 33,1%

% udzia u w Aglomeracji Górno skiej 4,5% 3,9% - 4,3% 3,4%

% udzia u w strefie zewn trznej AG 5,8% 12,9% - 17,4% 12,3%

ród o: Opracowanie w asne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, 2009.

7

16,2%

11,1%

12,3%

3,6%

12,3%

5,1%

15,4%

14,6%

4,3%5,1%

17,7%

7,4%

14,7%

6,4%

17,2%

15,5%

4,9%6,3%1,5%8,3%

33,0%

2,3%

20,6%

3,7%

10,2%

11,4%

7,6%

4,2%3,7%3,3%

12,9%

8,2%

11,7%

8,6%

16,0%

17,5%

7,3%

7,1%1,8%9,0%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Pow ierzchnia Ludno Miejsca pracy Podmiotygospodarcze

Udzia badanych ma ych miast w powierzchni, ludno ci, miejscach pracyi liczbie podmiotów gospodarczych ca ej grupy badawczej (GUS-2009)

Wojkow ice

So nicow ice

aw ków

Siew ierz

Radzionków

Pyskow ice

azy

dziny

Imielin

Bieru

Ryc. 1. Udzia badanych miast w grupie badawczejród o: Opracowanie w asne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, 2009.

Zaprezentowane dane wskazuj , i badana grupa miast jest bardzo zró nicowana za-

równo pod wzgl dem powierzchni, liczby ludno ci jak i wielko ci lokalnego rynku pracy

oraz ilo ci podmiotów gospodarczych. Udzia ca ej grupy analizowanych o rodków miejskich

w liczbie ludno ci Aglomeracji Górno skiej stanowi w 2009 roku zaledwie 3,9% natomiast

w powierzchni 4,5%. Tabela 2 pokazuje jednak, i badane miasta maj znacz cy udzia

w potencjale ludno ciowym, ilo ci miejsc pracy i podmiotów gospodarczych samej strefy

zewn trznej Aglomeracji Górno skiej w stosunku do parametru powierzchni co wiadczy

o du ej koncentracji ludno ci i procesów gospodarczych na ich terenie, podkre laj c ich zna-

czenie jako bezpo redniego zaplecza dla strefy wewn trznej AG jak równie jako lokalnych

centrów rozwoju w strefie zewn trznej AG.

Analiza skali zmian progresywnych i regresywnych w badanych miastach w latach

2002 – 2009 dla liczby mieszka ców, liczby osób pracuj cych oraz podmiotów gospodar-

czych (zaprezentowana na ryc. 2) pokazuje, i skala zmian wybranych wska ników i ich kie-

runek dla grupy badanych ma ych miast posiada generalnie bardziej korzystny charakter ni

dla ca ej AG, jej poszczególnych stref czy te pozosta ych ma ych miast strefy zewn trznej

AG (za wyj tkiem liczby podmiotów gospodarczych). Rycina pokazuje jednocze nie jednak

znaczne zró nicowanie skali zmian wybranych wska ników i ich kierunku dla poszczegól-

8

nych ma ych miast w badanej grupie oraz odmienno tendencji rozwojowych. Zaobserwo-

wa mo na mi dzy innymi dynamiczny wzrost liczby pracuj cych w So nicowicach, Siewie-

rzu i Pyskowicach w porównaniu ze znacznym spadkiem tego wska nika w L dzinach i a-

zach, zmiany progresywne ka dego wska nika dla Imielina i S awkowa wy sze od redniej

dla ca ej AG w stosunku do wyra nych negatywnych tendencji rozwojowych w tym okresie

w Wojkowicach, wysok dynamik równoczesnego przyrostu liczby miejsc pracy i podmio-

tów gospodarczych w Pyskowicach, Radzionkowie i So nicowicach w porównaniu z trudn

sytuacj Wojkowic czy znacznym spadkiem miejsc pracy w azach i L dzinach.

-2,83%

-3,88%

-0,34%

-1,38%

-0,70%

-1,24%

-2,11%

5,04%

2,63%

-1,91%

-1,78%

-1,49%

-2,33%

3,70%

-5,27%

-4,59%

3,37%

2,49%

6,13%

5,28%

19,05%

2,12%

18,08%

10,17%

-7,14%

-17,41%

55,80%

33,30%

81,17%

35,09%

140,28%

-1,82%

4,46%

3,97%

5,74%

3,22%

0,73%

5,01%

-23,62%

8,76%

11,81%

13,33%

10,20%

6,62%

-5,68%

7,71%

22,73%

-11,38%

-50,00% -30,00% -10,00% 10,00% 30,00% 50,00% 70,00% 90,00% 110,00% 130,00% 150,00%

Aglomeracja Górno ska (AG)

Strefa wewn trzna AG

Strefa zewn trzna AG

Miasta strefy zewn trznej AG

Badane ma e miasta strefy zewn trznej AG

Pozosta e ma e miasta strefy zewn trznej AG

Bieru

Imielin

dziny

azy

Pyskowice

Radzionków

Siewierz

awków

So nicowice

Wojkowice

Zmiany progresywne i regresywne w ma ych miastach strefy zewn trznejAglomeracji Górno skiej w latach 2002-2009

Ludno

Liczba miejsc pracy

Liczba podmiotówgospodarczych

Ryc. 2. Zmiany progresywne i regresywne w ma ych miast strefy zewn trznej AG

ród o: Opracowanie w asne na podstawie A. Klasik, A. Polko, M. Budzi ski, Analiza Aglomeracji Górno -skiej w kontek cie tworz cej si nowej gospodarki¸ Referat wyg oszony na Konferencji Naukowej „Kreatywne

miasta i aglomeracje. Studia przypadków”, Ustro 2007 oraz Banku Danych Lokalnych GUS, 2009.

9

Sektor us ug w ma ych miastach stanowi cych bezpo rednie zaplecze Górno skiego

Zwi zku Metropolitalnego

W celu zbadania udzia u sektora us ug w lokalnych gospodarkach ma ych miast, sta-

nowi cych bezpo rednie zaplecze Górno skiego Zwi zku Metropolitalnego, wyznaczono

profile sektorowe badanych miast w oparciu o liczb osób pracuj cych w poszczególnych

sektorach, które zosta y zaprezentowane na ryc. 3.

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

70,00%

80,00%

90,00%

100,00%

0,00% 50,00% 100,00%

0,00%43,86%43,08%56,64%42,78%39,76%51,91%50,45%65,35%43,82%80,73%49,08%79,33%7,57%38,00%56,93%77,50%38,57%57,32%29,31%39,87%43,55%43,28%59,51%33,49%41,32%53,35%52,72%53,78%52,16%

PolskaWoj. skie

Miasta w oj. skiegoMa e miasta w oj. skiegoAglomeracja Górno ska (AG)Strefa w ew n trzna AGStrefa zew n trzna AGMiasta strefy zew n trznej AGBadane ma e miasta strefy zew n trznej AGPozosta e ma e miasta strefy zew n trznej AGBieruImielin

dzinyazy

Pyskow iceRadzionkówSiew ierz

aw kówSo nicow iceWojkow icePodregion bytomskiPodregion gliw ickiPodregion sosnow ieckiPodregion tyskiBytomGliw ice

brow a GórniczaPiekary skieTychyMys ow ice

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

50,00%

60,00%

70,00%

80,00%

90,00%

100,00%

0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00% 100,00%

Udzia sektoraus ugowego

Udzia sektora przemys owego

Udzia sektora przemys owego i us ugowego w strukturze gospodarczejma ych miast strefy zewn trznej AG w 2009 roku

Ryc. 3. Profil sektorowy ma ych miast strefy zewn trznej AG w 2009 roku

ród o: Opracowanie w asne na podstawie A. Klasik (red.), Aktywno przedsi biorcza i konkurencyjno eko-nomiczna miast w procesie restrukturyzacji aglomeracji miejskich, Wydaw. AE, Katowice 2008 i danych GUS.

Ca a grupa badanych ma ych miast charakteryzuje si wy szym udzia em sektora

przemys owego w strukturze gospodarczej w stosunku do miast strefy wewn trznej AG (sta-

nowi cych Górno ski Zwi zek Metropolitalny), strefy zewn trznej AG czy te pozosta ych

ma ych miast strefy zewn trznej AG. Szczególn koncentracj przemys ow wykazuj tutaj

miasta Bieru , L dziny i Siewierz. Za miasta o profilu us ugowym mo na uzna przede

wszystkim azy, Wojkowice, Pyskowice i S awków. Bardziej szczegó owych informacji

na temat struktury gospodarczej badanych ma ych miast dostarcza ryc. 4, która prezentuje

struktur zatrudnienia wed ug sekcji PKD w 2009 roku.

10

0,4%

0,2%

0,8%

0,3%

0,1%

0,9%

0,4%

0,3%

2,9%

0,0%

0,1%

0,0%

0,2%

0,0%

0,5%

0,4%

0,4%

4,3%

0,3%

43,9%

43,1%

56,6%

42,8%

39,8%

51,9%

50,4%

65,3%

43,8%

80,7%

49,1%

79,3%

7,6%

38,0%

56,9%

77,5%

38,6%

57,3%

29,3%

20,8%

21,2%

17,6%

20,9%

21,7%

18,5%

19,5%

15,1%

19,2%

8,6%

22,3%

4,7%

64,0%

28,3%

21,2%

7,4%

38,0%

17,9%

7,6%

4,2%

4,5%

2,2%

4,7%

5,4%

2,6%

3,0%

1,6%

2,9%

0,4%

2,1%

0,9%

3,1%

6,0%

0,8%

3,0%

1,4%

1,4%

2,7%

30,8%

31,1%

22,8%

31,3%

33,0%

26,1%

26,6%

17,7%

31,1%

10,2%

26,4%

15,1%

25,1%

27,7%

20,5%

11,7%

21,6%

19,1%

60,0%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Woj. skieMiasta woj. skiego

Ma e miasta woj. skiegoAglomeracja Górno ska (AG)

Strefa wewn trzna AGStrefa zewn trzna AG

Miasta strefy zewn trznej AGBadane ma e miasta strefy zewn trznej AG

Pozosta e ma e miasta strefy zewn trznej AGBieruImielin

dzinyazy

PyskowiceRadzionków

Siewierzawków

So nicowiceWojkowice

Struktura zatrudnienia wed ug sekcji PKD w 2009 roku

Rolnictwo, le nictwo, owiectwo i rybactwo

Przemys i budownictwo

Us ugi: sekcje G, H, I, J

Us ugi: sekcje K, L

Pozosta e us ugi

Ryc. 4. Struktura zatrudnienia ma ych miast strefy zewn trznej AG wg PKD w 2009 roku

ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych GUS (2009).

W zwi zku z zasadami tajemnicy statystycznej mo liwe by o uzyskanie tylko infor-

macji zagregowanych dla poszczególnych sekcji, ale ju na ich podstawie mo na zaobserwo-

wa przemys ow specjalizacj Bierunia, L dzin i Siewierza (B – górnictwo i wydobywanie,

C – przetwórstwo przemys owe, D – wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn , gaz,

par wodn , gor wod i powietrze do uk adów klimatyzacyjnych, E – dostawa wody; go-

spodarowanie ciekami i odpadami oraz dzia alno zwi zana z rekultywacj oraz F – bu-

downictwo). Na podstawie ryc. 4 zaobserwowa mo na ponadto specjalizacj So nicowic

w pierwszym sektorze (rolnictwo, le nictwo, owiectwo i rybactwo), miast azy, S awków

i Pyskowice w us ugach sekcji G, H, I, J (handel hurtowy i detaliczny, transport i gospodarka

magazynowa, dzia alno zwi zana z zakwaterowaniem i us ugami gastronomicznymi

oraz informacja i komunikacja), Pyskowic w sekcjach us ugowych K, L (dzia alno finan-

sowa i ubezpieczeniowa oraz dzia alno zwi zana z obs ug rynku nieruchomo ci)

oraz Wojkowic w sekcjach us ugowych pozosta ych, zawieraj cych w zdecydowanej mierze

aktywno ci zwi zane z sektorem publicznym (M, N, O, P, Q, R, S, T, U – dzia alno profe-

sjonalna, naukowa i techniczna, dzia alno w zakresie us ug administrowania i dzia alno

wspieraj ca, administracja publiczna i obrona narodowa, obowi zkowe zabezpieczenia spo-

eczne, edukacja, opieka zdrowotna i pomoc spo eczna, dzia alno zwi zana z kultur , roz-

rywk i rekreacj oraz pozosta a dzia alno us ugowa).

W ramach prezentowanych bada sektora us ug w lokalnych gospodarkach ma ych

miast strefy zewn trznej AG przeprowadzono równie analiz zmian struktury gospodarczej

wybranych o rodków miejskich w latach 2002–2009, która zosta a przedstawiona na ryc. 5.

11

-0,41%

-0,29%

-0,17%

-0,43%

-0,31%

-0,82%

-0,48%

-0,59%

1,26%

-0,09%

-0,45%

-0,41%

0,10%

-0,33%

-2,84%

-5,49%

0,07%

4,07%

-0,76%

-8,00% -3,00% 2,00% 7,00%

Woj. skieMiasta woj. skiego

Ma e miasta woj. skiegoAglomeracja Górno ska (AG)

Strefa wewn trzna AGStrefa zewn trzna AG

Miasta strefy zewn trznej AGBadane ma e miasta strefy zewn trznej AG

Pozosta e ma e miasta strefy zewn trznej AGBieruImielin

dzinyazy

PyskowiceRadzionków

Siewierzawków

So nicowiceWojkowice

Zmiana struktury gospodarczejma ych miast strefy zewn trznej AG

w latach 2002 - 2009 Zmiana udzia u sektora rolniczego

-1,92%

-2,15%

-0,78%

-2,57%

-3,03%

-1,46%

-0,95%

2,39%

-6,38%

-1,64%

2,27%

2,99%

0,58%

5,65%

7,18%

21,80%

-9,33%

35,31%

-4,20%

-25,00% 0,00% 25,00% 50,00%

Zmiana udzia u sektora przemys owego

2,34%2,44%

0,96%3,00%3,34%2,29%1,43%

-1,80%5,12%

1,72%-1,82%-2,58%-0,67%

-5,32%-4,34%

-16,31%9,26%

-39,38%4,96%

-60,00% -40,00% -20,00% 0,00% 20,00%

Zmiana udzia u sektora us ugowego

Ryc. 5. Zmiana struktury gospodarczej badanych ma ych miast w latach 2002-2009

ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych GUS (2009).

12

Przeprowadzona analiza zmian struktury gospodarczej ma ych miast strefy zewn trz-

nej AG w latach 2002-2009 pokazuje, i nast pi w tym okresie w istotny sposób wzrost

udzia u sektora przemys owego (+2,39%) i spadek udzia u sektora us ugowego (-1,80%)

w gospodarce badanych o rodków miejskich (jakkolwiek wzrost liczby miejsc pracy zanoto-

wano w obu sektorach, przy czym dla sektora us ugowego by on mniej dynamiczny w po-

równaniu z sektorem przemys owym – tabela 3). Jednocze nie zaobserwowa mo na w tym

zakresie odmienn tendencj w stosunku do ca ej Aglomeracji Górno skiej jak i jej strefy

wewn trznej (wzrost udzia u sektora us ugowego odpowiednio o 3,0% i 3,34%). Warto

w tym miejscu stwierdzi , i obserwowany wzrost udzia u sektora us ugowego w tym przy-

padku by spowodowany jednocze nie dynamicznym wzrostem miejsc pracy w III sektorze

jak i ubytkiem miejsc pracy w sektorze przemys owym. Sytuacja ta mo e by zwi zana z za-

chodz cymi procesami reindustrializacji w AG, które spowodowa y przesuni cie cz ci ak-

tywno ci przemys owej poza stref wewn trzn aglomeracji ku badanym miastom, zw aszcza

tym, które znajduj wzd g ównych korytarzy transportowych cz cych AG z dalszym jej

otoczeniem.

Tabela 3. Zmiana liczby pracuj cych w badanych miastach wg sektorów gospodarki

Zmiany w latach 2002 – 2009Zmiana liczbypracuj cych

ogó em

Zmiana liczbypracuj cychs. rolniczy

Zmiana liczbypracuj cych

s. przemys owy

Zmiana liczbypracuj cychs. us ugowy

% zmianas. przemys owy

% zmianas. us ugowy

Woj. skie 53 354 -4 421 1 890 55 885 0,37% 9,36%Miasta woj. skiego 40 954 -2 882 -4 077 47 913 -0,89% 8,71%Ma e miasta woj. skiego 5 795 -84 2 710 3 169 6,44% 10,38%Aglomeracja Górno ska (AG) 24 775 -3 106 -8 323 36 204 -2,50% 9,13%Strefa wewn trzna AG 13 871 -1 738 -11 378 26 987 -4,77% 8,52%Strefa zewn trzna AG 10 904 -1 368 3 055 9 217 3,22% 11,54%Miasta strefy zewn trznej AG 7 045 -614 2 292 5 367 3,34% 8,43%Badane ma e miasta strefy zewn trznej AG 5 260 -149 4 098 1 311 23,57% 13,13%Pozosta e ma e miasta strefy zewn trznej AG 206 129 -529 606 -10,86% 12,98%Bieru 1 660 -8 1 190 478 15,74% 29,67%Imielin 70 -3 50 23 15,53% 6,35%

dziny -521 -30 -195 -296 -3,50% -17,45%azy -259 1 -11 -249 -10,58% -18,00%

Pyskowice 1 197 -7 576 628 83,00% 43,49%Radzionków 935 -75 734 276 52,54% 20,96%Siewierz 1 125 -72 1 174 23 152,07% 4,32%

awków 359 2 43 314 8,78% 59,25%So nicowice 714 51 589 74 525,89% 18,65%Wojkowice -20 -8 -52 40 -14,13% 5,63%

ród o: Opracowanie w asne na podstawie GUS, 2009.

Najwi kszy wzrost udzia u sektora przemys owego w lokalnej gospodarce dotyczy

So nicowic (+35,31%), Siewierza (+21,80%), Radzionkowa (+7,18%) oraz Pyskowic

13

(+5,65%). Wa nym w tym miejscu stwierdzeniem jest, i spadek znaczenia sektora us ugo-

wego w tych o rodkach nie jest zwi zany z ubytkiem miejsc pracy w omawianym sektorze

wskazanych miast, a jedynie szybszym przyrostem miejsc pracy w sektorze przemys owym

w stosunku do us ug. Odwrotn sytuacj obserwuje si w przypadku Bierunia, gdzie sektor

us ugowy zwi kszy swój udzia w lokalnej strukturze gospodarczej o 1,72% w wyniku wi k-

szej dynamiki wzrostu tego sektora w stosunku do II sektora. Najwi kszy wzrost udzia u sek-

tora us ugowego w lokalnej gospodarce mo na zaobserwowa w S awkowie (+9,26%) przy

jednoczesnym wzro cie miejsc pracy w II sektorze. W przypadku Wojkowic wzrost udzia u

III sektora zwi zany jest ze wzrostem miejsc pracy w us ugach przy jednoczesnym spadku

zatrudnienia w sektorze przemys owym.

Zako czenie

Przeprowadzone badania pokazuj , i zmiany struktur gospodarczych ma ych miast,

po onych w bezpo rednim s siedztwie strefy wewn trznej Aglomeracji Górno skiej

w latach 2002 – 2009 posiadaj zró nicowany charakter. Zauwa mo na jednak wyra

dynamik przekszta ce struktur gospodarczych analizowanych ma ych miast oraz tendencje

do specjalizowania si wybranych o rodków. Odpowied jednak na pytanie czy obserwowane

procesy s optymalne z punktu widzenia racjonalnego wykorzystania posiadanych zasobów

przez poszczególne o rodki miejskie wymaga przeprowadzenia pog bionej analizy zmian

struktur przestrzennych i gospodarczych w uj ciu aglomeracyjnym z uwzgl dnieniem stu-

diów perspektywicznych.

Ma e miasta strefy zewn trznej aglomeracji miejskiej posiadaj czny potencja go-

spodarczy i spo eczny nieporównywalnie mniejszy z potencja em o rodków miejskich strefy

wewn trznej. Niemniej jednak maj wa rol do spe nienia na obszarze funkcjonalnym

ka dej aglomeracji w nie ze wzgl du na ich liczebno i rozk ad. To powoduje, i ich zna-

czenie w procesach rozwoju uk adów aglomeracyjnych i metropolitalnych oraz regionalnych

powinno by w odpowiedni sposób ujmowane w polityce miejskiej i koncepcjach rozwoju

poszczególnych aglomeracji miejskich.

W ma ych miastach strefy zewn trznej aglomeracji nie jest mo liwe na ladowanie

dzia o skali charakterystycznej dla du ych miast. Dlatego istotne jest, aby ich dzia ania

rozwojowe ukierunkowa na budowanie odmiennych, wyspecjalizowanych funkcji wobec

innych o rodków miejskich. W rezultacie s oby to wykorzystaniu w procesach rozwojo-

wych potencja u specjalizacji terytorialnej oraz efektywnemu zastosowaniu istniej cych zaso-

14

bów rozwojowych ca ych uk adów aglomeracyjnych (metropolitalnych). Jednocze nie podej-

cie to pozwoli oby na wzmocnienie procesów integracji obszaru funkcjonalnego Aglomera-

cji Górno skiej oraz wp yn oby na podwy szenie konkurencyjno ci ca ego uk adu aglome-

racyjnego.

Bibliografia

1. Aktywno przedsi biorcza i konkurencyjno ekonomiczna miast w procesie restruktury-

zacji aglomeracji miejskich, Klasik A. (red.), Wydaw. AE, Katowice 2008.

2. Doma ski R.: Miasto innowacyjne. PAN KPZK, Studia T. 109, Warszawa 2000.

3. ESPON Project 1.4.1. Final Report The Role of Small and Medium-Sized Towns (SMES-

TO), Austrian Institute for Regional Studies and Spatial Planning, Wiede 2006.

4. Gorzelak G., Sm tkowski M.: Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej, Wy-

dawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2005.

5. rodki lokalne w strefie oddzia ywania wielkich miast, Heffner K., Marsza T. (red.),

PAN KPZK, Z. 238, Warszawa 2008.

6. Przedsi biorcze i konkurencyjne regiony w perspektywie spójno ci przestrzeni europej-

skiej, Klasik A. (red.), Wydawnictwo AE im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice

2006.

7. Przedsi biorczo i konkurencyjno a rozwój regionalny, Klasik A. (red.), Wydawnic-

two AE im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2006.

8. Rola polskich aglomeracji wobec wyzwa Strategii Lizbo skiej, Marsza T. (red.), Studia

KPZK PAN, T. 120, Warszawa 2008.

9. Strategia Rozwoju Górno sko – Zag biowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 roku,

Górno ski Zwi zek Metropolitalny, Katowice 2010.

10. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, Ministerstwo Rozwoju Regional-

nego, Warszawa 2010.

Spis tabel

Tabela 1. Charakterystyka po enia analizowanych ma ych miastach w AG .........................5

Tabela 2. Badana grupa ma y miast na tle obszarów miejskich woj. skiego i AG................6

Tabela 3. Zmiana liczby pracuj cych w badanych miastach wg sektorów gospodarki ...........12

15

Spis rycin

Ryc. 1. Udzia badanych miast w grupie badawczej................................................................7

Ryc. 2. Zmiany progresywne i regresywne w ma ych miast strefy zewn trznej AG ................8

Ryc. 3. Profil sektorowy ma ych miast strefy zewn trznej AG w 2009 roku ...........................9

Ryc. 4. Struktura zatrudnienia ma ych miast strefy zewn trznej AG wg PKD w 2009 roku...10

Ryc. 5. Zmiana struktury gospodarczej badanych ma ych miast w latach 2002-2009 ............11