T>. D.DIssERTATIO PHYsICA,

De

UTILITATEVENTORUM,

QUAM,Ex adfrohatione induti Philosophorum ordinis

m siorentisjhno ad Auram Helicone,PMsIDE

CAROLO FRIDER.MENNANDER.

scient. Natur. PROFEss. Reg. & Ordin.PAsTORE in Randamaki ,

& Reg.Acad. svec. sciente MEMBRO,

Pro GRADUPublico honorum examini mode suhiicit

JOHANNEs TENGsTROEM,OsIROsOINitNsIs.

In Auditorio Majori ad diem 23. Julii,Anno MDCCLI.

Horis ante meridiem consvetk.ABOAs, Imprestit Direct. & Tvpogr. Reg. Magn,

Duc. Finland. JACOB MERCKELL.

Bruks - PATRON EN,Hdgacbtade Herren ,

Herr JOHANJACOB KIJK,

j\4ln Hdgtdrade Herr PA1RON.

PLicht och genpllcht, vsiigierningar och crkisinflakomma ba't biverens, och sibra akid gibra mote. Ett

tackdimt firmo lamnae aidrig nagor rilssille a sido, da detisir los ac yttra sin skyldigbet. lien hila tiden, pahviikenjag hast den siran at vi slas uti Herr PATKONs heder-varda hus , har framsiutic under manga vedermsiien aFalr, hvad som kan heta ynnesl: ocii vsilvilja, Min tilgis-venher sordrar, at jag derernot vi sar min vbrdnad» hvil-ket jag doch e j formae gibra pa bsittre ssitt, an genonidenna ringa gsisva,som innehailer ensaldiga tanckaromWadrens nytta. Den HErren, hvars besaliningar vadrenutrsitta, odi hvars ara andra orsikneiiga siaturens underdageiigen sorknnna, soriane Herr P-ATRON ail vsilmsi-go och sallher! Han late sin vsilsignelse FbHa Eder underen langiig iesnad, ock Eder sinde bekrbne Han mcd sa-lighet! bnskar jag as hiertat, och har sibran at sbrbissva

Aiin Hdgtdrade Hcrr PA cIRONs

horsamfle tienAre,JOHAN TENGsTR6M.

I N. %

§. si

ATmosphaeram totum terrarum orbem circum-dare, nemo nisi naturae ignarus negabit. Interalias proprietates, quas illa possidet,sunt etiamstuiditas & gravitas, quibus accedit elasticitas.

" Cum tractus hujus atmosphaerae sive aeris sen-Tibili agitatione ab uno in alium locum sertur, ventumefficit. Opiniones veterum physicorum de ventis &

horum divisiones eo minus nobis jam vacat enarrare,cum nec historiam ventorum condere,& caussas eorumasserre, ob temporis, qua premimur, injuriam liceat,quamvis haec introductionis loco ad praetentem tracta-tionem . quam pleniorem animo conceperamus, ex-ponere paraverimus, Jam vero harum rerum cupidumad auctores in praeseci negotio celebratissimos.E^.

' HaHeytm , in phil. tranfact. Anni 1686. n. 183* Clericum ,

Dampienm , Mu(schenbrcekiunt & alios ablegare cogimur.Id indicasse sufficiat, ventos alios esIe conslantes, aliosinconstantes. Priores sunt qui semper in plagis suis de-terminatis ssant, quales in ampiissimis maribus depre-henduntur. Posteriores vagi & erratici plagas suas si-xis temporibus non servant. Huc etiam [pectant venti

2

subitanei & violenti ex alto roentes; ut Eenephias, Ex-hydrias, Praesier, Typhon, Turbo, &c. Ratione ta-ctilium atmosphaerae qualitatum in siccos & humidos,calidos & frigidos venti dtsiribuuntur. De horum uti-litate in praelenti aliquid disserere brevissimis consinus,quantum ingenii mei est. Benignitatem tuam b. lector,qua par esi observantia ambio, ur si desiderio tuo mi-nus satissecero, pro tuo candore me excusatum habeas,qui neminem praeter meritum in crimenvocari patitur*Adiit autem conatibus, nosiris 1LLE> sine quo labormortalium irritus esi!

§. Is.Primo de utilitatibus ventorum in genere, deinde

de cujusque in specie, pauca adseramus, Tanta divi-nae providentiae documenta ex consideratione vento-rum, & bonitatis erga genus humanum elucescunt indi-cia, ut vel ex iis solis haec attributa creatoris sufficien-ter demonstrari possinr. Venti in atmosphaera nostraadeo necesiarii sunt, ut, si hi abeslent, variis veneno-sis vaporibus & exhalationibus inquinaretur. Quis du-bitet , homines non modo sed etiam reliqua animaliain tanta exhalationum quotidie ex corporibus terrestri-bus adscendentium copia , sussocationis periculum &

satale mox exitium subitura, pestem quoqi & alios mor-bos venenosos ex hoc stagnante aere exorituros ? Ob-servavit hoc jam olim Hippocrates , qui gravem pestilen-tianijqua tum laborabat Graecia, ideo supervenisie per-hibet, quod esset annus austrinus, pluvius & a ventis intotum sidens, Idem in patria nostra Anno 1710. autumna-

3Ii sempore accidebar. Pluribus enim mensibus ventussensibilis nullus spiraverat ;excepit vero hanc malaciampestis multa millia hominum, & in sola hac urbe 2000

opprimens. Anno 1655. cum pestis grassabatur in Hol*landia, aeris status adeo tranquillus & silentium vento*rum praecesserat, quale alias nunquam suerat observa-tum. Hinc proverbium de Anglia est tritissimum: Angli*sentosa, [i non \>entos& venenosa, Pilees , aves & insectaidem subirent satum » nisi aer semper mutaretur & riteillis temperaretur» Aves antliae pnevmaticae inclusae,aere licet interiore iu aequilibrio cum exteriori existen-te, animam efflarunt intra tres horas. Pari modo ex-perimenta cum piscibus & insectis instituta sese habent.Quae omnia ostenduns, aerem stagnancem & elasticita*te sua privatum respiracioni omnium animalium inuti-lem & lethalem reddi. Haud aliter in regno vegetabilirem se habere experientia docet. Nam quemadmodumventi plantis, frugibus & arboribus motum, quo conser-vanrur, suppeditant, & vegetationem earumadeopro-movenc,ut illorum beneficio robur & maturitatem con-sequipossint; ita ex adverso,sublato motu aeris, aegrevitam trahunt. Plantae arboresque ventis expolitae &

libera aeris fruentes ulura laete vigent, & saniores sunt,quam aliae in angustiis constiturae,quae, licet calore &

nutritione sufficiente gaudeant, juneeaetamen pallidae& graciles siunt; hybernaculis vero inclutae verius se*nestras & aperturas inclinant, liberi aeris benesiciumquasi anhelantes. si bina semina ejusdem speciei in ea-dem terra plantentur, unum tamen sub recipiente aere

4evacuato, alterum in aelre libero; diebus aliquot prae*teriapsis,priuse terra nondum ortum con(picitur,dumposterius aere libero fruens ad longitudinem aliquotpollicum protrusum jam est, Mirum in modum ventietiam saluti & propagationi vegetabilium coniulunt,dum non modo sarinam antherarum dispergunt, adeo-que aura seminali stigmata soecundant ; verum ipsaetiam semina longe lareque deportant, idque ad dissitashaud raro regiones, & loca inaccesTa, Ut vero his par-tibus ssiis delungi queat ventus , sunt aliqua seminumexigua & perquam levia; alia pappo, alis alia instru-untur; sunt etiam nonnulla, quorum volumina infla-tione leviora evadere poslnnr.

$. IIT.Ventus vero non modo assidua sua agitatione no-

civum & sordidum agrem propellit,& eundem putresee-re non permittit, halitus per eum disleminatos noxiosdissipac, ne in detrimentum tum animalibus & vegeta-bilibus tendant, & ne cum respiratione subeant pulmo-nes nostros, matlam sangvinis insiciant, excitent in eaturbas & inordinatos morus , originem praebeant sebri-bus pestilentialibus , aliisque malignis morbis. Idemventus etiam simul graves alias & nocivas tempestatesdissipar. Neque dubium est, quin frequenter sulminaaerem tranarent, ventique vehementes & impetuosivillas silvasqi evertentes ,

& inundationes terrarum de-pressiorum producentes, contingerent, nisi continuaventorum agitatio poneret his obstaculum, eorumquemateriam in herba quasi sustocaret. sunt venti praeter-

5

ea scopae quasi 5c verricula mundi, quae non aerem mo*do purgant, sed & ab ipsa terrae supersicie sordes & in-quinamenta tollunt; domicilia etiam nostra, sideliumministrorum instar, non sana modo, sed etiam mundapuraque conservae, Est porro alia, eaqueinsignisventorum utilitas , quod cusiodiant aeris temperiem,& nimium ejus vel calorem vel frigusarceant.Caloremintentum adeo temperant, ut viventibus tolerabilis red-datur absq; quorefrigerio omnia viventia marcescerent& tabctcerenr,praesertim in locis aequator! proximis» InAnglia aestum Anno ijo/.die vm. Julii adeo nocivum& vehementem suffio,nullo sensibili vento spirante, per-hibetur , ut operarii multi in agris laborantes exspira-verint, & equi in viis contecti suerint. Venti itaque as-siduis tuis agitationibus aerem a calore excessivo solisushim temperant & renovant, ita ut regiones inhabita-biles ope eorum siant habitabiles. In nostris terris,licet septentrioni sint vicinae, attamen tempore aestivonullo vento aerem resiciente, calor (olis molestissimus& sere intolerabilis est, Resocillant itaque venti ex fri-gidioribus regionibus adventantes calidiorum aestus;sed ex adverto etiam calidi venti brumae frigora miti-gant, ita ut horum potissimum ope & circulo terra un-diquaque habitabilis reddatur.

$. IV»Venti benedictionem coeli per totum orbem disper-

gunt, dum vapores & nubes nndiquaque deserunt &dispensant. Vaporum ex aquis & mari adscensui nonmodo savent,sed etiam illos in nubes cogunt, quae um-

6bra sua terram obtegunt, ne illa a calore solis detri-menti quid patiatur, led habeant animalia umbrae».ia,vegetabilia etiam succo suo nutritio tranquillius fruan-tur. Venn nubes, ex quibus pluvia, nives & grandi-nes proveniunt, ab una parte in aliam transferunt ter-rarum, ita ut loca maxime a maribus remota rigentur,& terra sidens pro indigentia ubique irroretur. Notume(l, majorem terrae partem maribus , lacubus & stu-minibus conslare , ex quibus evaporationes asiurgunc,nubes in sublimi formantes. Hae quidquid continentaquae in eadem loca iterum essunderent, unde illud ac-ceperunt , adeo ut nihil ex hydragogiis his ad terramaridam redundaret utilitatis, nisi ventorum alis nubeshuc & illuc commearent; unde sit, ut pluviae per to-tum orbem rite dilpensentur. Nisi vero hoc esIet, ter-ra arida & exsangvis nulla produceret vegetabilia; qui-bus cum vita animalium nitatur, & haec brevi pestu nirent. Nec sontium & fluviorum tum diuturna dareturusura, sed omnia in solitudinem plusquam Africanamabirent. Ut vero hoc officio feliciter sungantur venti, eo-rum marini & aquosi plerumque vehementes sunt.quoeo longiori terrarum tractui pluviae benesicium contin-gat. Providentia divina etiam in hoc negotio est ma-xime admiranda, quae tantum non semper ventumcum pluvia conjunxit, ut ille sit hujus quasi distributorjustus. Ipsa ventorum exsiccandi vis etiam aquae legi-timae dispensationi inlervir. Dum enim locus aliquisnimium humorem adeptus est, detrimento illi futurum;mox superveniens alius ventus, quod abundat alio a-

7vehit. Haec humectandi & exsiccandi ventorum sacul-tas plurimos parit ussis oeconomicos, quosprolixumesset recensere.

§• V.Venti inprimis validiores & rite psoportionati va*

rias machinas aereas arte humana inventas agitant sccircumvolvunt, urpore pistnnas alatas ad tegetes com-minuendas, oleumqj exprimendum, ad paludes exsic-candas, elevandam aquam, asseres parandos, &c. quibuscommoda mortalium ingenti cum emolumento &

temporis laborisque compendio promoventur, neces-siratesque eorum mirum in modum sublevantur; prae-cipue in illis locis , ubi molis aquaticis non (uppetit oc-cano. Major tamen multo sc insignior is ventorum u-sus est, dum eorum ministerio navigationes circa glo-bum terraqueum peraguntur , dumque AEoius ita na»vium noltrarum vela implet, ut nullus sit in orbe no-stro angulus, unde ea, quae ad utilitatem & delecta-tionem humanam necessaria sunt, facile adportari ne-queant. Navigationes hae (unt inter palmaria media,quibus DEUs societatem illam inter humanum genusmagnam conservar, quibuscg egestati mortalium opemserre voluit sc quoniam non omnis sert omnia tellus, percommercia sc ope ventorum uniusregionis abundantiaad necessitatem alterius avertendam transportari po-test. Quam vero dissicile, imo potius impossibile hocesset sine ventis, res raanisesta est. Cum regio quae-dam annonae caritate vexatur , incolae same enecaren-tur, nisi navigatio necessitatibus eorum brevi prospice-

8ret. Commercia terrestria dissicillima sunt, neque la-te patentia. Absque ventis itaque si edemus, merca-tura? & Opificiorum magna pars cessarer. Deliciis nonmodo, (ed etiam necessariis plurimis nobis eslet caren-dum, Multi mortalium vitae (ustinendae mediis orba-rentur. ira Holiandia ne decimam quidem incolarumpartem (ustentare posset, nisi navigationes eslent. Ideanostra de magnitudine orbis,rerumque creatarum stu-pendo numero harumque eximiis proprietatibus &

qualitatibus admodum exigua esser, & angussis circum-icripta limitibus , nisi venti & navigationes haec omnianobis coram contemplanda ob oculos ponerent. Itageographiae & historiae non naturalis modo , sed etiamcivilis pars maxima ventis & navigationibus debetur.scientiae quoque & artes inde insigni acceperunt in-crementa. Verum est igitur illud seneca : Providen-tia divina dedit tentos ad ulteriora cognoscendn. suijsithomo imperitum animal (s sine magna experientia rerum ,

sicircumscriberetur natalis [oli sinibus. DEtu dedit tentos ,

ut commoda cujuscunque regionis sierent communia , non utlegiones equitemque gestarent , nec ut pernicioja gentibus ar-ma transveherent , /ed ut unitu so(i ubertas ejtuque incola-

- rum sagacitas (s indusiria alteri communicaretur ,§. VI.

Expositis vel potius indice digito monstratis pal-mariis ventorum utilitatibus generalibus, ad specialesjam accedamus ,

& primo quidem de utilitate venti,perpetuo ab oriente versus occidentem intra tropicosdominantis, pauca in Icenam proseramus. Deinde

9motionum & ventorum violentorum subitaneorum-que ex alto ruentium, ut & variabilium reliquorum,mentionem breviter injiciamus. Inter conslantesventos primum jure locum obtinet , quem intratropicos & in maribus zonae torridae , quibus (olmagis quam aliis terrae partibus est perpendicularis,semper dominantem constituit divina providentia.Ne calor solis lites nimias in atmosphaera hic mo-veret & intenderet, tyrannidemqj plane exerceret,non modo insignis copia vaporum quotidie adlcen-dit, sed etiam ventus perpetuo dominans hic adest,quo duplici modo solis ardores mitigantur. Praeter-ea ope tam perpetui hujus venti , quam conslan-tium reliquorum periodicorum, navigationes ad lo-ca remotissima promoventur ; quorsum cum uniusdiei, nec mensis aura secunda pervenire non valea-mus , fixioribus opus erat ventis ad immensa illaoceani sparia peragranda, Cessarent ita9 expeditio-nes noslrae in utrasque Indias , nisi hi aeris fluxusconstantiores itineribus illis saverent; idque illa beni-gnitate , ut rarissima sint lub prolixis his navigatio-nibus pericula aliqua vel navigantium labores. Uttaceamus, quod antea monuimus generarim, horumpotifflmum ventorum beneficio reddi regiones aequa-tor vicinas habitabiles, quas nonnulli veterum, suas(peculationes seqvuri , experientiam vero non con-lulentes, torridas & prae aestu immenso desertas au-tumarunt , quas tamen recentior aetas , cui nihilquod lucrum praebeat, invium est, non habitabiles

10modo i sed etiam salubres, & omnium rerum nonad victum cultumque modo , sed ad voluptatem quo-que pertinentium, abundantes invenit.

s- VII.

Utilitates denique ventorum inconstantium in'conlpectum prodibunt. sunt inter hos, quos violen-tos & subitaneos salutare moris est. Quamvis hl mul-ta incommoda interdum nobis adserant, ita ut navesiubmergant, arbores evellant, aedisicia & turres sub-vertant , adeoque sini justitiae Divinae ministri; atta-men omnem illis utilitatem abjudicare impium esser.Quod in morbis conclamatis evenire soler, ut nimirummedici ad aegros gravissirr.e decumbentes & concla-matos curandos adhibeant medicamina vehementia 8cheroica; idem hic obtinere judicamus, ut nimirum,dum tractus quidam atmosphaerae noxiis evaporationi-bus & exhalationibus adeo inquinatus est, ut illius ma-ligna diathesis a ventis pacisicis corrigi non possit, hisortiores aeris pigritiam ventilando emendant. Appa-ret hoc vel exinde, quod vere porissimum & autumnoirruere soleant ejusmodi venti procellosi & turbulenti',quando nimirum maxime eget aer dissipatione hali-tuum, qui, nisi aveherentur, perniciem viventibusadserrent longe maximam ; & terrena quoque super-sicies opus habet, ut concutiatur & mundetur. Hincyehementiores illas tempestates pro Cingulari Divinas

11providentiae indicio jure agnovit Woodiuardus. Acce-dit, quod hae mprimis vegetabilium (emina late dssper-gant. Venti variabiles moderati eas conciliant regio-nibus temperatis aeris vicissitudines , quae illis (uneconvenientissimae; efficiuntque, ut per maria minora,fluvios & lacus frequens sit navigiorum itus reditus-que, quod fieri non posset, si perpetuis & slabiliori-bus ventis etiam in illis concessum esset dominium.sed in medio curriculo vela ventis data contraherejubemur, &in portum naviculam subducere, Velex his brevissirae & festinanter adductis , apparet,recte judicasse senecam: DEus dedit veritos ad cus odien-dam ccell & terrarum temperiem , ad evocandas &/ap-

primendas aquas i ad alendos satorum atque arborumfrudus. Divinam vero sapientiam proni & (upplicesadoramus, quae illo admirando artiheio naturam re-rum adornavit, ut si vel abeslent ea , quae ut con*tingentia , fortuita neque adeo magni momenti adintegritatem totius considerare (oient homunciones,integrum tamen aedificium inde detrimentum cape-ret irreparabile. Exemplo erit nobis ventus & ae*ris metas; qui, quamvis ievissimi pretii ab imperi-tioribus judicetur , ita ut vix divinae bonitati ullas,pro tantillo , ceu illis videtur , beneficio egerint }

eum tamen habet in universi incolumitatem instu-xum ,ut si cessaret, turbaretur non (ocietas huma-na modo , sed etiam naturae ordo. Nubium tegu-mento carendum nobis esset. Nulla soret terrae a-quatio, Evacuaretur astherei pabuli cornu copiae,

12unde jam viventia omnia, quantum opus est, quo-libet momento hauriunt , ita ut tantundem semperillis apponatur. Herbae exsiccarentur. Animalia

perirent» & ornatum gloriamque globi nostriomnem prostigaret vastitas

& solitudo,

sOLI DLO GLORIA