Ta’aalu wa agruTa’aalu wa agruTa’aalu wa agruTa’aalu wa agru Kitaab le lKitaab le lKitaab le lKitaab le l----giraayegiraayegiraayegiraaye

Ta’Ta’Ta’Ta’aaluaaluaaluaalu wawawawa agruagruagruagru Kitaab le lKitaab le lKitaab le lKitaab le l----giraayegiraayegiraayegiraaye

Association SIL

BP 4214

N’Djaména

2017

Titre en français : Venez et lisez - Livre de lecture

Ta’aalu wa agru - Kitaab le l-giraaye

En langue : arabe tchadien

Réalisé par : SIL Tchad

Illustrations : Banda Koussidi Richard, Dabid Marayal,

Olwen Frost, Marianne Marti, SIL International Illustrations

Histoires : Ibrahim Moussa Djallo, Khalifa Makay, Zeinaba

Moumin, Adjawid Bachir, Bachir Makay, Hadje Maryam

Khalifa, Abdarahim Djimet, Tahir Khalifa, Mahamat Zeen,

Haroun Adoum Abba.

© 2014 SIL Tchad, B.P. 4214, N’Djaména, Tchad

Deuxième édition, 2017 : 150 exemplaires

Ceci est un livre de lecture avec des histoires tirées du

syllabaire en écriture arabe « Ta’aalu wa agru ». Le livre est

écrit en arabe tchadien parce que c’est plus facile d’apprendre

à lire dans une langue déjà connue.

Bonne lecture en arabe tchadien !

1

Al-haya fi l-fariig

Abu Amne hu Arabi wa indah bahaayim katiiriin,

bagar wa jamal wa khanam. Martah usumha Haliime.

Induhum iyaal itneen wa humman Amne wa Adim.

Wa jiddithum Meeram am abuuhum wa Saaleh

al-raa’i kula ma’aahum. Abu Amne wa iyaalah bisiiru

ayyi wakit. Fi wakit al-seef, bamchu ale l-wati wa fi

l-khariif, bamchu ale l-munchaakh.

Wa Abu Amne gaa’id yifakkir leehum ayyi wakit wa

bisaa’idhum fi ayyi khidme. Wa khalaas, humman

farhaaniin. Wa be misil ke Abu Amne wa iyaalah

bisiiru wa bi’iichu.

2

Yoom al-rahala

Yoom bisiiru da, Abu Amne barkab juwaadah wa

bigaddim le l-bahaayim.

Wa Haliime Am Amne tarkab fi toorha.

Wa jiddithum Meeram birakkubuuha fi jamal daluul

ma’a Amne sawa achaan tifakkir le jidditha.

Wa Abu Amne gaal : «Ya Amne, fakkiri le jidditki ! Hi

ma indaha gudra.»

Wa Adim ma’a Saaleh kula maachiin sawa.

Wa Abu Amne gaal : «Ya Saaleh, amchi gabbil

al-bagara diik min al-zuraa’a ajala ajala !»

Wa Saaleh macha gabbalha achaan ma tadkhul

fi l-zuraa’a hana al-naas.

3

Wasiiye min Abu Amne

Amne wa Adim gaa’idiin yilhaarajo fi sabab

al-faas. Wa Abu Amne chaafaahum wa naadaahum

wa gaal leehum : «Ta’aalu, ya iyaali ! Indi leeku

wasiiye muhimme. Fukku adaanku adiil wa

asma’ooni. Waajib tifakkuru fi l-haya wa fi

bahaayimku wa fi l-naas al-gaa’idiin ma’aaku.

Al-maal yidoor leeku riisa leel wa nahaar ! Achaan hu

bas iichitna.

«Khallu minku al-kasal ! Ma tilhaarajo fi sabab

al-faas. Akhdumu adiil wa chiifu giddaam achaan

al-dunya ma daayme le ayyi waahid.»

4

Al-mulaah daffag

Haliime Am Amne gaalat le bittaha : «Chiili al-fundug

da wa duggi leyi al-tuum wa ana nisawwi leena

al-mulaah le l-khada.» Khalaas al-amm gammat wa

oogadat al-naar achaan tisawwi leehum al-mulaah.

Khattat al-burma wa sabbat foogha dihin wa

tamaatim wa ta’aam wa khumaam aakhar wa saddat

al-burma achaan al-mulaah yufuur wa yanjad.

Ba’ad chiyya ke, wileedha Adim ja bichiil jamur. Wa

khalaas, gamma jabbad leyah uud min al-ladaay

wa l-burma waga’at wa l-mulaah kula daffag. Wa bigi

leyah gaasi marra waahid achaan bala raayah.

Wa khalaas Am Amne gaalat :

«Ma muchkila, nisawwi aakhar.

Da ma rizigna,

da ma rizigna !

Wa ayyi naadum

ma baakul

illa rizigah.»

5

Al-kalib chaal al-laham

Yoom waahid, fiyah udur fi l-fariig wa da aruus.

Al-naas karabo leehum khanamaay wa rabatooha be

habil achaan yidooru yadbahooha. Wa khalaas yoom

al-aruus be fajur dabahooha wa khatto al-laham fi

sufra.

Khalaas kalib gamma khataf leyah gaayme waahide !

Wa yalla !

Fiyah rajiil chaafah wa chaal leyah asaay wa buguul :

«Haay, al-kalib chaal al-laham ! Al-kalib chaal

al-laham. Ajru jaay ! Ajru jaay !»

Wa l-kalib kula jaari be haddah, jaari be haddah, jaari

be haddah.

Wa l-rajiil gaal : «Huyya, abu danab al-maaluuya

chaal leyah laham jaari beyah!»

6

Al-laban muhimm

Al-laban da hu bas awwal cheyy al-biriiduuh fi

l-fariig kan hana naaga aw bagara aw khanam.

Hu bas al-ma’iicha al-daaymaan ma’aahum leel wa

nahaar.

Kan jiit fi l-fariig, ayyi wakit talga laban.

Am Amne tahlib al-naaga fajur fajur gubbaal ma

tamchi le l-hatab.

Wa tanti le Abu Amne al-laban achaan yusubbah

fi l-chaahi wa khalaas kulla l-usra tacharbah.

Al-laban halu. Wa hu bas al-yiriiduuh fi l-fariig.

7

Mulammat al-bahaayim

Yoom waahid, al-jamal wa l-toor wa l-humaar wa

l-khanamaay lammo wa gaa’idiin yihajju

ambenaathum.

Khalaas al-jamal gaal : «Ana niriid al-sahara achaan

waalaftaha marra waahid !»

Al-humaar gaal : «Sahiih achaan inta tawiil wa usmak

kula safiinit al-sahara . Laakin ana wa l-toor

wa l-khanamaay ma nidooru al-sahara.»

Khalaas al-toor gaal : «Sahiih kalaamku, laakin hassa’

da nikharrufu kullina hini wa l-darat da ayyi waahid

yamchi fi bakaanah al-yidoorah.»

Wa khalaas humman farhaaniin kulluhum achaan

kulla l-bahaayim akhwaan.

8

Fi wakt al-yabaas

Yoom waahid, Adim marag macha al-zere’ yidoor

lubya wa macha ma’aayah al-kalib kula.

Wa Adim ligi al-lubya wa l-harraay chadiide fi l-yoom

da wa l-lubya yaabis.

Adim chaal min al-lubya wa akalah.

Wa l-kalib ma ligi cheyy min al-lubya achaan

yaakulah.

Wa khalaas, al-harraay haamiye wa ayyi cheyy

yaabis.

Wa khalaas, gabbalo wa Adim hu akal wa l-kalib hu

ma akal cheyy.

9

Almi ma fiih

Amne wa Adim warado achaan yijiibu almi.

Amne rikibat fi humaaritha wa chaddat leeha jaraar

fi sawakro wa Adim mugaddim leeha.

Khalaas Adim wa Amne wislo fi l-biir wa dangaro wa

chaafo almi kammal. Macho fi biir aakhara wa kula

ligooha yaabse. Battaan macho fi biir aakhara wa

kula ligooha yaabse.

Khalaas Adim gaal : «Ya Amne, ta’aali, nigabbulu

le l-fariig.»

Wa khalaas maachiin wa yihajju yuguulu : «Al-biyaar

kullihin yaabsaat. Ma fi almi.» Wa jo fi l-fariig.

Jiddithum Meeram gaalat :

«Ya Amne, mala tigabbuulu

be l-jaraar yaabsaat ?»

Amne gaalat :

«Yaaya, almi ma fiih !»

Wa Yaaya gaalat :

«Al-yoom narugdu bala almi !»

10

Fakkuru le l-zuraa’a

Saaleh wa Adim humman ru’yaan hana l-bahaayim.

Wa humman maachiin wa bal’abo fi l-chadar . Wa

l-khanam wa l-bagar dakhalan fi zere’ hana masar.

Abu Amne maachi be juwaadah wa chaafaahum wa

gaal leehum : «Ajru ! Maalku dakhalo fi zere’ masar !

Ajru !»

Wa humman jaro wa maragoohum min al-zere’

achaan yikhaafo min al-machaakil hana siyaad

al-zuraa’a.

11

Fi l-khariif waajib tunuumu be sange

Fi l-khariif, Am Amne rabatat sange le iyaalha fi

beetha. Laakin Saaleh hu gaa’id yargud barra ma fi

l-beet wa hu ma bidoor al-sange. Misil da, Saaleh ma

rabat sangitah.

Wa fi l-leel, amba’uuda addatah. Wa be misil da

amba’uuda jaabat leyah al-wirde al-khatari.

Wa Saaleh bigi mardaan marra waahid wa gariib

yidoor yumuut.

Ba’adeen hu zatah fattach al-sange wa rabatha fi

al-chadara wa ragad foogha.

12

Jii’aaniin

Yoom waahid, al-juwaad hu jii’aan bilheen.

Wa marag bifattich leyah gechch baakul.

Wa fattach ke ma ligi cheyy achaan al-harraay bigat

haamiye misil al-harraay hint al-seef.

Wa fattach ke illa ligi warchaal bas min chadara.

Wa akal minha.

Wa khalaas, chaaf riheew kula ja achaan bifattich

yaakulah. Wa battaan kalib kula ja achaan yifattich

chokhol al-yaakulah. Wa ma ligo cheyy. Al-kalib

fakkar wa janbah chaaf riheew. Nabah fi l-riheew !

Wa l-riheew khaaf achaan al-kalib akuun yaakulah.

Wa gamma taar.

Wa khalaas al-kalib kula ma liga cheyy al-yaakulah.

13

Al-dalu waga’ fi l-biir

Saaleh wa Amne humman maachiin le l-biir yazgu

al-khanam wa yamlo al-raawiya. Laakin al-habil

angata’ wa l-dalu waga’ fi l-biir.

Saaleh gaal : «Ya Amne, al-dalu waga’ fi l-biir wa

l-khanam atchaanaat ma chirban.»

Wa Amne gaalat : «Keef raayak, Saaleh ?»

Wa Saaleh gaal : «Ana namchi wa ninaadi naas

aakhariin achaan yaju wa yidakhkhuluuni fi l-biir

wa yisilluuni ma’a l-dalu.»

Wa naada al-naas jo wa dakhkhalo Saaleh fi l-biir

wa sallooh ma’a l-dalu.

Wa Saaleh addal al-habil wa dakhkhal al-dalu fi l-biir

wa sabba almi le l-khanam chirban riwan.

Wa gabbalo fi l-fariig.

14

Waddo Amne fi l-labtaan

Amne mardaane.

Abu Amne gaal le Saaleh : «Amchi jiib leena al-toor

achaan niwaddu Amne fi l-labtaan.»

Saaleh maacha wa jaabah.

Wa Abu Amne wa Am Amne chaalo bittuhum

al-mardaane wa rakkabooha fi l-toor.

Wa abuuha gaad al-toor maachiin biwadduuha

le l-labtaan. Biwadduuha achaan bidaawuuha.

Al-bint di hi ta’baane.

Waddooha fi l-labtaan achaan yidaawuuha wa ligat

al-aafe.

15

Al-rimme di le yaatu ?

Fiyah rimme mayte fi l-khala. Bakaan al-bagar

burugdan foogah, fiyah bagara maatat. Wa l-sagur hu

bitiir foog wa chaaf

al-rimme di ajala. Wa

khalaas gamma min

foog ja nazal.

Al-marfa’iin kula

munkharah tawiila

tuchumm. Wa wakit al-sagur ja da, ligi maraaf’iin

itneen. Khalaas al-sagur bidoor baakul wa

l-maraaf’iin kula bidooru baakulu. Marfa’iin waahid

gaal le l-sagur : «Inta ma taakulha. Achaan ana bas jiit

awwal.» Al-sagur gaal : «La, ana al-chiftaha min foog

awwal.» Wa l-marfa’iin gaal : «Ana bas jiit awwal. Wa

inta bas waahid wa anihna tineen. Amchi fattich

rimme aakhara.»

Hajjo ke wa khalaas waafago. Al maraaf’iin ga’ado

akalo al-rimme di wa l-sagur kamaan taar faat

maachi yifattich rimme aakhara.

16

Adim wa l-daabi

Abu Adim gaal le wileedah Adim : «Ma tilammis

al-sanduug da achaan tawwal fi l-bakaan da, daabi

gaa’id tihitah.»

Laakin al-wileed da ma simi’ kalaam abuuh. Wa

khalaf dakhal fi l-sanduug wa gaa’id yifattich

khalagah.

Wa fi l-wakit da, al-daabi marag min ga’ar

al-sanduug. Wa l-daabi jara wa Adim kula jara.

Wa Abu Amne gaal : «Da bas al-chokhol al-ana

dahartak minnah gubbaal !»

17

Am Amne be raadyooha

Am Amne oogadat al-naar wa khattat al-burma foog

al-laddaay. Wa chaalat raadyooha wa machat

khattatah jambaha fi l-sariir wa ragadat. Gaa’ide

tasma’ al-izaa’a.

Al-burma faarat. Laakin Am Amne nisat wa gaa’ide

tasma’ fi l-raadyo bas.

Wa wakit gammat jaat da, khalaas ligat al-burma di

kullaha ke daffagat. Wa l-raadyo zaatah wakit tidoor

tugumm da waga’ wa ankassar. Wa l-sariir kula

barjalatah. Wa Am Amne gammat battan wa oogadat

al-naar wa khattat al-burma.

18

Al-tigil chaal al-gurus

Am Amne sawwat ka’ak halu achaan ambaakir fiyah

azuuma fi fariig aakhar. Khalaas khattat al-ka’ak

fi l-burma wa khattat al-tabag foogha min al-ajaaj.

Khalaas tidoor tikhassil roobha wa tarhitha le

ambaakir. Chaalat al-tarha min raasha wa hallat

minha sittiin riyaal wa khattatah jamb al-burma. Wa

dakhalat fi l-beet le roobha. Fiyah tigil waahid gaa’id

gariib wa chaaf deyy al-harraay foog al-gurus. Dalla

min al-chadara wa jara le l-gurus. Wakit chaalah be

iidah, Am Amne maragat min al-beet. Gaalat be hiss

foog : «Wiibii ! Yalla !» Al-tigil khaaf min Am Amne.

Khalla al-gurus wa jara. Laakin darab al-burma wa

l-tabag waga’ wa ka’akaat waahidiin kula waga’o fi

l-turaab. Am Amne gaalat : «Ween al-gurus ? Wa chiif

al-ka’ak hassa’ ! Ya salaam, al-tigil da hawaan !»

19

Bidoor al-lisaan

Abu Amne wa Am Amne wa Meeram wa Amne wa

Adim wa Saaleh gaa’idiin fi l-birich. Gaa’idiin yihajju

ambeenaathum. Amne gaalat : «Ya abui, chift tees

waahid mardaan. Inta tifakkir nisaawuguuh fi l-suug

walla ?»

Abu Amne gaal : «Kaw ! La, la ! Ana kula chiftah wa

nifakkir nadbahooh ba’adeen achaan naakulu laham

ma’a jiiraanna.»

Khalaas, Abu Amne wa Saaleh dabaho al-tees be

sakkiin. Adim chaaf al-lisaan wa gaal : «Ya, abui !

Antiini al-lisaan !»

Abu Amne sallaah wa antaah le Adim. Hu be rafiigah

Braahim zagalooh fi l-naar wa akalooh wakit nijid.

Am Amne sawwat mulaah halu. Wa kulluhum akalo

al-tees lahaddi chib’o.

20

Al-na’aje al-waddarat

Yoom waahid, al-raa’i Saaleh sarah wa gayyal fi

l-hajar. Wa khalaas, ba’adeen nazal min al-hajar wa

gabbal fi l-fariig wa na’ajatah waahide di ma jaat.

Fakkar ke wa gaal : «Ana saraht fi l-hajar da. Na’ajiti

di khalaas kan ke da illa anbalasat hinaak. Hi

waddarat ma ligitha.»

Gabbal macha fi l-hajar fi l-bakaan hu gibeel sarah

foogah bifattich ke lahaddi chaaf al-na’aje di.

Wakit chaafha, bichiif al-na’aje bas gaa’ide fi

l-hajar akalat chab’aane wa gaa’ide saakit, ma indaha

khabar. Ja karab al-na’aje di.

Khalaas lazzaha giddaamah

wa hu maachi waraaha

ke lahaddi jaabha

fi l-fariig wa rabat

na’ajitah di zeen.

21

Al-juwaad adda Adim

Adim ta’abaan wa macha le l-labtaan. Al-daktoor

karabah wa chaalah wa khattaah fi l-sariir.

Wa gaal : «Inta, chunu boojak ?»

Adim gaal : «Al-juwaad addaani fi iidi.»

Al-daktoor chaaf al-iid wa chaaf usba’ waahid

ankassar. Khalaas fihim ke kadar al-muchkila di

gaa’ide fi l-usba’. Wa sawwa leyah al-ilaaj.

Wa ba’ad ayyaam, Adim ligi al-aafe miya fi l-miya.

22

Meeram maache al-suug

Meeram tamchi tibaddil laban hatta baakulu wa

bacharbu. Fajur asbahat, chaddat humaarha wa

chaddat bukhsitha wa rikibat wa machat le l-suug.

Machat dallat fi l-suug. Khalaas dallat bukhsitha wa

khattatha giddaamha be labanha.

Al-naas baju bachru minha laban wa l-laban da

al-kharaafa be khamsa khamsa.

Tisaawig tantiihum wa saawagat tamaam.

Ba’adeen be gurusha al-ligatah da machat dakhalat fi

l-suug. Hi baa’at sukkar wa chaahi wa dihin wa

khumaam hana mulaah wa halaawa le l-iyaal.

Battaan rikibat fi humaarha wa gabbalat wa jaat fi

al-fariig. Wa khalaas dallat.

23

Intu al-itneen bas !

Meeram sakhkhabat laban. Khattatah fi l-naar wa

machat le humaarha. Wa l-laban da gaa’id fi l-naar.

Wa l-iyaal gaa’idiin bal’abo jambah wa daffago

al-laban da. Khalaas Meeram gabbalat jaat gaalat :

«Yaatu al-daffag al-laban da ?»

Chaafat Amne wa gaalat : «Inti bas daffagtiih walla ?»

Amne raddat : «Ma ana, Adim, hu bas daffagah.»

Meeram naadat Adim wa galaat : «Adim ta’aal hini.

Inta daffagt al-laban da walla ?»

Wa Adim radda : «La, ma ana ! Amne, inti bas

daffagtiih !»

Wa Amne gaalat :

«La la, ma ana, inta bas !»

Wa Meeram fihimat ke

humman al-itneen

bas daffagooh.

Wa gaalat : «Intu al-itneen

bas daffagtuuh. Yalla ! Amchu min jambi !»

24

Al-halluuf tarad Adim

Yoom waahid Am Amne gaa’ide fi beetha achaan

raasha boojaaha. Chaalat kinniin wa gaa’adat.

Wa jaat leeha deefe rafiigitha. Am Amne gammat

sawwat leeha chaahi achaan yicharban wa

yil’aanusan.

Khalaas Adim chaafaahin wa hu kula jaayi.

Halluuf waahid ja min al-kadaade wa chaaf Adim wa

gamma leyah. Adim jaari min al-halluf. Wa

al-halluf taradah le Adim.

Khalaas humman gaa’idiin baturdu wa jaayiin ke,

ramo al-barraad wa l-chaahi daffag. Wa l-kinniin

al-faddal kula daffag. Wa khalaas Am Amne wa

deefitha kula anjara’an min al-chokhol da wa

gamman wa nidiman le l-chaahi wa l-kinniin

al-daffago da.

25

26

Al-sabaah fi l-fariig

Al-sabaah kan asbah fi l-fariig da, Meeram gammat

tiraffi’ beetha min giddaam wa min wara.

Wa tichiil bukhsitha tidalliiha. Tamchi le bagaritha

wa tahalibha. Tinaadi Amne wa tantiiha laban

tachrab.

Ba’ad da, tusubb al-laban fi l-bukhsa wa tuduggha,

tuduggha, tuduggha ke lahaddi tisill zibditha.

Wa Am Amne kula tugumm khalaas wa tusuut eech

le naasha baakulu.

27

Al-yoom al-diik akal sukkar

Yoom waahid, al-diik jii’aan wa gaa’id yifattich akil fi

l-fariig. Fattach fi l-turaab laakin jidaad aakhariin

akalo kulla l-duud wa l-nimle al-gaa’idiin wa hassa’

cheyy ma fiih fi l-turaab.

Al-diik fakkar wa gaal : «Batuni di tiwaaji’ni min

al-juu’. Nisawwi chunu ?»

Khalaas chaaf raas sukkar waahid gaa’id fi l-sufra.

Am Amne tidoor tisawwi chaahi wa machat tifattich

al-barraad wa l-kooro wa l-fanaajiil. Khallat al-sukkar

wiheedah.

Al-diik ja. Chaaf naadum waahid ma fiih wa kaddak

al-sukkar namman kassarah.

Na’arfu jidaad ma biyaakulu sukkar laakin al-diik da

jii’aan marra waahid wa akal sikeekiraat al-waga’o.

Ba’ad da, oo’a be hiss foog : «Uu’uu ! Sukkar halu le

l-diik ! Sukkar halu le l-diik !»

28

Sirigo al-fuul

Am Amne chaalat leeha sufra wa malatha be fuul wa

khattatha fi lubb beetha wa machat tijiib leeha za’af.

Wakit Am Ache di machat fi l-kadaade, hi irfat kadar

nisat beetha maftuuh. Wa khalaas hi khallat al-za’af

wa jarat jaat beetha ligat al-khanam akalo al-fuul.

Am Amne saagat al-khanam wa waddathum le

siidhum. Wa gaalat leyah : «Kaffi al-fuul al-khanamak

akalooh.»

Al-raajil kaffa al-fuul wa min al-yoom daak hu chaal

leyah raa’i. Wa l-raa’i da yiwaddi al-khanam fi

l-kadaade wa battaan ma yikhalliihum yigabbulu

fi l-fariig.

Al-raajil gaal : «Niwassiiku, ya akhwaani, ma tikhallu

al-bahaayim yagoodu fi l-fariig achaan kan gabbalo

fi l-fariig yitallufu khumaam al-naas.»

29

Al-jidaade di !

Kaaka Meeram gaa’ide fi beetha ma’a ajuus aakhara

al-jaat leeha. Gaa’idaat bil’aanasan.

Wa hi rakkabat leeha chaahi. Al-chaahi da faar wa

sabbat leeha fi dineej.

Al-jidaade kamaan min hinaak jaat wa khalaas

dagachat al-chaahi da. Hi rammat al-dineej wa

daffagat al-chaahi.

Khalaas al-dineej waga’ wa l-chaahi kula daffag

khalaas.

Al-ajuus al-miskiine di battaan ma ligat chaahi !

30

Guhha sull

Abu Halime hu abu le Am Amne. Wa hu ja achaan hu

mardaan wa indah guhha sull.

Raagid fi l-leel. Wa be da, tuul al-leel illa uh uh uh uh

uh uh bas. Yugumm wa yuguhh ke ke ke.

Da khalaas, gudra ma indah. Lahaddi jildah

biwakhkhir. Wa kan wakhkhar kamaan, yinaadi Am

Amne taji tihajjij leyah.

Hi tichiil al-hajjaaja wa tihajjij leyah fi wijhah chiya.

Wijhah da chiyya baarid kan battaan tigabbil fi

daharah. Kulla bigi baarid.

Khalaas ke, yalga gudra wa yunuum battaan.

31

Chunu marag min batuni

Yoom waahid be gaayle, al-jidaade tidoor tibayyid.

Wakitha tamma hana l-bayyidiin. Laakin al-beedaay

assaratha abat ma tidoor tamrug leeha.

Khalaas al-jidaade ti’aatil ke, ti’aatil ke, ti’aatil ke,

bakaan hassat da, tchalak beedaay waga’at be

waraaha.

Min al-beedaay di waga’at da, hi gaalat : «Al-chokhol

da chunu karabaani fi batuni wa khalaas waga’ min

batuni wa batuni baradat leyi ?»

Khalaas eenha fi l-beedaay di, tichiif jidaade aakhara

kula jaaye. Gaalat leeha : «Kan ke da beedaayti di

nargud foogha walla nikhalliiha ?»

Al-jidaade al-aakhara raddat leeha :

«Agoodi foogha bas !»

Wa hi machat jabbadat

beedaaytha be gadduumha

wa dassatha tihitha

wa ragadat foogha.

32

Al-mugchaacha

Am Amne gaa’ide fi beetha. Chadara kabiire gaa’ide

wara beetha wa warchaalha bidaffig tihit wa bisawwi

wasakh. Mara waahide deefe jaat min fariig aakhar.

Am Amne naadat Amne wa ooratha : «Amchi wa

guchchi al-warchaal al-fi ga’ar al-chadara di wa jiibi

leena birich !»

Amne machat chaalat al-mugchaacha wa jaat le

l-wasakh da wa gachchatah. Al-bakaan da bigi amlas.

Khattat al-mugchaacha wa gabbalat machat tijiib

al-birich. Al-kabich ja, chaal al-mugchaacha fi

gadduumah wa jara beyah. Amne jaat khattat

al-birich da le l-awiin. Wa l-mugchaacha wa l-kabich

kamaan faato khalaas.

33

Al-nahale fi l-biir

Am Amne machat le l-biir takhraf almi.

Jaat fi l-biir wa wigfat be humaarha.

Wa muftaah sanduugha marbut fi tarhitha.

Wa l-nahale katiire fi khachum al-biir gaa’ide tisawwi

tchoooo ke. Hi maragat wa addat humaar Am Amne.

Ba’ad addatah, al-humaar jara wa Am Amne raakbe

foogah wa hu faat beeha.

Wa tarhit Am Amne waga’at be l-muftaah.

Wa ba’ad chiyya, Am Amne kula waga’at.

Wa l-humaar faat al-beet.

34

Aruus fi l-fariig

Yoom waahid, Abu Amne gaa’id ma’a bittah Amne fi

l-fariig. Amne hi tiriid al-khine wa tikhanni wa hu

gaa’id yasma’ al-khine al-halu da. Adim wa Am Amne

kula gaa’idiin jambuhum.Abu Amne gaal le Amne :

«Inti khalaas garabti le l-aruus.»

Amne gaalat : «Yoom al-aruus ja wa beet ma fiih. Wa

aruus bala beet da ma yabga.»

Khalaas Am Amne gaalat : «Kalaamha da sahiih.

Waajib nisawwu al-beet gubbaal nisawwu foogah

al-aruus hana Amne.»

Wa Adim hu ma biriid khine katiir misil Amne. Hu

gaal : «La, ana da ma

nidoor khine katiir.

Nidoor akil al-halu

wa zigeege katiir !»

Wa khalaas

humman farhaaniin

fi l-fariig.

35

Adim yidoor al-gongo

Amne chaalat al-burma wa sallat al-gongo wa

antatah le Adim yaakulah. Hu biriid al-gongo marra

waahid. Ba’adeen hi khassalat al-burma wa oogadat

al-naar wa khattat al-burma foogha.

Ba’ad chiyya, al-bookh yamrug min al-burma.

Mukhtaar raasah gawi

Yoom waahid, Mukhtaar macha barra wa gaa’id fi

l-chadar. Al-chadar da hu gaa’id yagta’ah le l-albil.

Yagta’ chadara kabiire wa samha. Yagta’ha wa

l-albil yaakulu al-warchaal.

36

Al naas chaafooh wa gaalo : «Mukhtaar gata’

al-chadara di. Ma indaha faayde katiire walla ?

Al-chadar indah dull wa warchaal nisawwu beyah

mulaah. Wa nalgo minha samukh le nisaawuguuh.

Wa nalgo minha hatab nisawwu beyah naar wa be

l-faham kula nisawwu akil wa chaahi.»

Laakin Mukhtaar ma dawwar yasma’. Macha

le l-chadara gata’ha. Khalaas al-naas waggafooh,

chalo minnah

al-faas wa hajjo

leyah battan : «Ma

tisawwi cheyy fasil

misil da. Kan tidoor

ti’akkil albil hanaak,

waddiihum hinaak

fi l-bakaan

al-indah chadar gusaar.»

37

Al-taagiye ancharatat marriteen

Al-taagiiye hana Abu Amne ancharatat.

Khalaas chaal ibre wa kheet wa khayyatha achaan

yidoor yamchi le mulamma chiyya ba’iid.

Dassa taagiiyitah fi raasah, rikib juwaadah wa macha.

Al-matara jaat sabbat foog Abu Amne.

Chaaf chadara

wa macha gariib

le l-chadara di

achaan hu dawwar

yidaarig min al-matara.

Laakin firi’ al-chadara

karab al-taagiiye

wa charratha.

Wa be da, al-taagiiye

ancharatat battaan.

38

Al-agrab addat Amne

Amne machat tisawwi chaahi le abuuha. Gammat

chaalat al-barraad wa wakit gammat maache,

al-agrab gaa’ide tihit al-kanuun.

Amne libsat na’aalha achaan al-bakaan indah chook

katiir wa nimle.

Laakin ma fakkarat le l-agaarib wa wakit machat

chaalat al-kanuun, al-agrab addatha fi iidha.

Al-iid waja’atha marra waahid.

Wa l-miskiine di bakat ke, bakat ke min al-waja’.

39

Al-suffaara di

Habsa hi rafiige waahide hint Am Amne wa hi

khayyaata. Hi jaat min al-hille. Am Amne wa Habsa

gaa’idaat yil’aanasan. Am Amne gaa’ide tiwarrig fi

l-basal. Wa Habsa gaa’ide tagta’ wa ti’addil khulgaan

hana iyaal dugaag be l-magass. Gaa’ide tagta’

fooghum. Wa khalaas gaa’idaat takhadaman.

Chiyya waraahum al-iyaal gaa’idiin yal’abo be

l-suffaara al-Habsa jaabat leehum min al-hille,

al-tinlagi be riyaaleen riyaalen.

Wa siid al-suffaara Adim ja wara l-awiin wa saffar

bilheen ! Al-awiin ankhara’an. Am Amne daffagat

al-basal. Wa Habsa kula nattatat wa l-magass macha

waga’ hinaak. Al-khumaam da kulla ke daffag.

40

Al-zariibe le l-khanam

Abu Amne be martah wa iyaalah gaa’idiin barra fi

l-fariig wa l-bakaan da indah maraaf’iin katiiriin.

Sawwo zariibe le l-khanam wa l-zariibe di zarabooha

sakhayre ke.

Adim jaab al-khanam wa gaa’id bidissuhum.

Wa l-khanam dakhalo laakin anzaay waahide abat.

Abu Amne naada Adim wa gaal : «Waddi al-anzaay di

fi l-zariibe.»

Wa Adim lazzaaha min wara be ideenah. Lazzaaha

ke, yalla, yalla ! Wa bilizzaha fi l-zariibe di achaan

yahfadhum min al-maraaf’iin.

41

Abbakar jara min al-duud

Yoom waahid, Abbakar macha yifattich khanamah

al-waddaran barra fi l-khala. Macha yifattich fooghin.

Dakhal fi l-khaaba.

Wakit dakhal fi l-khaaba, ligi duud raagid daakhal.

Al-duud hu zaatah ke sawwa ayyaam jii’aan. Ma ligi

khanam walla ligi naadum biyaakulah. Cheyy ligi ke

ma fiih.

Wa chaaf Abbakar wa taradah. Wa Abbakar gamma

jara jari chadiid. Wa l-duud kula jara waraayah.

Jaariyiin ke, jaariyiin ke lahaddi Abbakar ja wisil

gariib le l-beet. Al-duud khaaf wa gabbal.

Wa Abbakar jara wisil al-beet, ja be l-aafe.

Wa ween al-khanam ?

42

Mulaah al-darraaba be adum halu

Am Amne jaat dakhalat fi beetha wa machat tidoor

tichiil al-darraaba achaan taji tigatti’ha.

Dakhalat fi l-beet wa ligat al-jidaade gaa’ide tibayyid.

Al-jidaade sim’at haraka hana Am Amne wa jarat

maragat khallat beedha.

Am Amne machat khammat al-darraaba wa jaat,

gaa’ide tigatti’ha tidoor tisawwi mulaah.

Rakkabat al-mulaah fi l-burma wa zagalat

al-adum. Wa zaadat al-darraaba.

Khalaas sawwat mulaah al-darraaba be adum.

Wa l-mulaah da bigi halu.

43

Al-iyaal yiriidu al-samukh

Abu Fatuuma naada bineeytah Faatma wa bineeytah

indaha sakhiir. Chaalat sakhiirha googatah fi

daharha.

Abuuha gaal leeha : «Amchi agoodi leena fi zere’

al-khalla. Aturdi al-teer ma yaakulu kulla

al-khalla.»

Khalaas machat be sakhiirha le rafiigitha Amne wa

machan sawwa le l-zere’ hana l-khalla. Gaa’idaat

yaturdan al-teer min al-khalla. Gaa’idaat ke fi

chadara kabiire. Machan gaa’idaat fi l-chadara di.

Wa Adim kula ja. Chaafo al-chadara di indaha

samukh. Sallo al-samukh da wa akalooh. Wa

l-samukh bigi leehum halu. Akalo katiir wa chaalo

jaayiin beyah fi buyuuthum.

44

Wakit Meeram mardaane

Meeram mardaane raagde wa ma indaha gudra.

Naadat Haliime marit wileedha wa bineeyitha Amne

wa gaalat leehin : «Ta’aalan, ma indi gudra al-yoom.

Ma nagdar nugumm. Bineeyti Amne, oogidi leyi

al-naar wa khutti burmiti foogah. Wa inti Haliime,

amchi le bagarti wa ahalbi laban leyi.»

Wa khalaas gamman.

Al-bineeye oogadat al-naar wa khattat al-burma

foogah. Al-mara machat le l-bagara wa halabatha.

Gabbalat be l-laban wa sabbatah fi l-burma achaan

bisakhkhunuuh.

45

Al-bitteekh halu bilheen

Amne machat ziyaara ma’a rafiigitha waahide wa

gabbalat be bitteekhaay kabiire. Wa kulla al-naas

gaa’idiin fi ga’ar chadara.

Abu Amne chaal al-bitteekhaay di wa macha chaal

sakhkhaan indah almi wa khassal al-bitteekhaay.

Khassal tamaam al-bitteekhaay di be almi.

Ba’adeen chaal sakkiin wa gata’ al-bitteekhaay.

Ayyi waahid chaal minha wa dassaaha fi khachumah

wa akalah. Illa Kaaka Meeram hi ma tidoorah.

Ba’ad akalo khalaas, chaalo al-sakhkhaan wa

khassalo khuchuumhum.

Al-bitteekh da halu bilheen.

46

Khine le l-kadanka

Ya akhti, amuski al-kadanka gawi

achaan darat nalgo minha al-khalla.

Khidmat al-kadanka ta’ab

laakin fi darat tantiina al-dahab.

Al-kadanka tarruguuha,

minha al-khalla nalgooha.

Akhdumu fajur wa achiiye bala raaha

achaan nalgo faayde min al-zuraa’a.

47

Hadiis fi l-kooleera

Mumassil al-cheekh gamma be arabiye macha fi

l-suug wa waggaf al-arabiye wa rikib foog fi sabat

al-arabiye.

Wa gaa’id yanti hadiis fi l-marad al-hassa’ zahar

katiir, al-marad al-bisammuuh kooleera.

Banti hadiis le l-naas achaan al-marad da yifakkuru

leyah.

Hu gaal leehum : «Tichiilu oodijaafeel wa tusubbuuh

fi almiiku achaan al-marad da ma yakrubku.»

48

Al-yoom al-muzii’ ja fi l-fariig

Al-muzii’ hana Radyo Tachaad yamchi fi l-lekkool

hana l-naas al-sayyaara.

Awwalan, macha fi l-fariig hana cheekh Ali wa

khalaas nazal. Ba’ad nazal fi l-fariig, indah hadiiye

gaddamha le l-cheekh.

Wa ba’ad da, macho sawa fi l-lekkool. Wa naado

al-ustaaz wa kulla al-talaamiiz. Al-talaamiiz gaa’idiin

giddaamah wa hu gaa’id yas’alhum kikkeef

al-amraad fi l-balad. Wa humman fassaro leyah kulla

l-machaakil dool. Wa l-muzii’ indah zigeege le

l-ustaaz wa le l-talaamiiz kula. Wa chaalo ma’aahum

suura. Khalaas raja’ minhum wa gabbal fi l-hille.

Wa ba’ad ayyaam,

rassal leehum

al-suura

wa da bigi leehum

zikra haluwa

marra waahid.

49

Al-mulamma hint al-kubri

Al-naas al-sayyaariin bilimmu bihajju fi l-mulamma

hint al-kubri.

Ayyi ma sana fi l-khariif wakit al-matara sabbat,

al-almi hana l-Batha yaktul bahaayim wa naas.

Humman yidooru kubri leehum wa le bahaayimhum.

Wa ba’ad al-kalaam sawwooh da, hafazooh

wa katabooh fi katkat wa dassooh fi zarif wa

rassalooh le l-munazzama hint al-naas al-sayyaariin

fi N’Djaména.

50

Bahar al-Batha

Fi l-leele di, Abu Amne be iyaalah gaa’idiin fi birich

gariib le l-naar yihajju. Wa Abu Amne gaal : «Ya

iyaali, misil ta’arfuuh gatta’aan al-Batha min zamaan

le hassa’ da bigi chig. Zamaan, wakit al-naas bagta’o

da ya’ni sa’ab leehum marra waahid. Humman

gubbaal ma yaju tawwaali le l-Batha. Yirassulu naas

yichuufuuha jaat walla ma jaat. Achaan da chokhol

muhimm induhum hatta humman yamchu yagta’o.

Laakin hassa’ hi kan jaat walla ma jaat kula, humman

ma lammaahum. Al-awiin wa l-iyaal al-dugaag wa

l-rujaal, humman tagta’o tawwaali giddaam al-maal

wa l-maal yajri waraahum wa humman yagta’o be

khaadi. Wa yifakkuru kan induhum bahiime

waddarat kula, humman yagdaro yamchu waraaha

wa yichiluuha wa yijiibuuha. Illa kan l-bakaan bigi

ziyaada hatta humman yifattuchu al-awaamiin

achaan yagdaro yakurbu al-chokhol da wa yijiibuuh

min al-almi wa da cheyy al-hassa’ haasil leehum.»

51

Al-bahaayim fi l-idd

Yoom waahid, Abu Amne ma’a iyaalah maachiin le

l-idd yazgu bahaayimhum. Al-bahaayim dool

humman katiiriin wa duruubhum fi l-turaab kula

katiiriin wa mukhalbatiin marra waahid.

Abu Amne sa’al wileedah wa gaal : «Adim, tagdar

tiwassifni derib al-jamal fi l-turaab ?»

Wa Adim gaal : «Nagdar, ya abba !»

52

Wa khalaas fattachah fi l-turaab wa wassafah

le abuuh wa abuuh bigi farhaan marra waahid.

Khalaas min wisilo fi khachum al-idd, Am Amne kula

gammat sa’alat bittaha al-kabiire Amne wa gaalat :

«Amne, tagdare tiwassifni derib al-fiil fi l-turaab

walla ?»

Amne gaalat : «Yaaya, hini da ma fi derib hana fiil illa

hana l-bahaayim bas.»

Wa ammha gaalat : «Sahiih bitti, da bakaan hana

al-bahaayim bas.»

Wa khalaas Abu Amne gaal : «Jiibu leyi al-dalu

achaan nazgu bahaayimna.»

53

Al-awiin fi l-laddaay

Yoom waahid, Haliime Am Amne gaalat : «Ya Amne,

ya Amne ! Jiibi leyi fundug hana immitki Zahra.

Nidoor nudugg leyi darraaba !»

Wa khalaas Amne machat jaabat al-fundug.

Wa khalaas al-awiin lamman katiiraat jamb

al-laddaay wa gaa’idaat yihajjan ambeenathin.

Kaaka Meeram gaalat : «Ya Amne, jiibi al-tabag. Ana

nikharbil leeku al-dagiig wa inti tifakkiri le l-mulaah

kadar ammiki tudugg al-darraaba.»

Amne gaalat : «Zahra, fundug haggiki sameh marra

waahid.»

Hi gaalat : «Ana bi’tah fi suug Abu Deya.»

Al-kaaka gaalat :

«Al-fundug wa l-tabag

wa l-bartaal wa

l-murhaaka waajib le

ayyi mara.»

54

Wa hinna farhanaat be kalaamha da achaan dool

al-achya al-muhimmiin fi l-fariig.

Zahra chaalat mulaah chiyya ke wa gaalat : «Ya Am

Amne, mulaahki da ta’aama chiyya.»

Wa Am Amne gaalat : «Sahiih, laakin al-mileh

kammal.» Wa Zahra machat jaabat leeha mileh

chiyya ke achaan tiziidah foogah.

Wa khalaas hinna gaalan : «Al-iid al-tanti ta’aya.»

Wa Am Amne gaalat : «Sahiih kalaamki akhti.

Waajib nachri leyi fundug.»

Am Amne gabbalat min al-suug

Yoom waahid, Haliime Am Amne jaat min al-suug

farhaane marra waahid achaan charat khumaam

katiir. Khalaas iyaalha sa’alooha wa gaalo : «Wassifna

al-khumaam al-chareetiih da.»

Wa khalaas hi gammat wassafathum al-kijeel

al-charatah fi l-suug, hu nafar nafar kubaar wa

dugaag. Wa wassafathum kijeelaay waahide khabcha

55

chiyya ke wa awja wa gaalat : «Di kula ana chareetha

achaan niriid nafarha wa ajjabatni marra waahid.»

Wa gaalat leehum : «Al-kijeel hu nafar katiir ahmar

wa akhabach wa adra’ wa abyad, kubaar wa dugaag,

wa ayyi waahid indah taman chig. Achaan da hu

khaali marra waahid wa aniina al-Arab fi l-furugaan

niriiduuh wa ma nagdaro

balaayah. Waajib nachru

kijeel leena wa le

l-banaawiit.»

Wa bittaha gaalat :

«Yaaya, achri leyi kula

kijeel kan tamchi al-suug

yoom aakhar.»

Wa ammha gaalat :

«Inzeen, ya bitti,

inzeen, ya bitti !

Kan ma chareet leeki da, nachri le yaatu ?»

56

Al-wasim hana l-albil

Al-yoom Adim wa Abu Amne wa Saaleh humman

bamchu ma’a l-albil wa yazguuhum. Kan kulluhum ke

chirbo khalaas, al-rujaal yinjammu fi l-dull hana

chadara.

Adim sa’al abuuh wa gaal : «Maala al-hiiraan lissa’ ma

induhum wasim ? Nukhuttuuh leehum mata ?»

Abuuh radda leyah wa gaal : «Ya wileedi, su’aalak da

adiil. Asma’, daymaan al-huwaar gubbaal ammah ma

tafurdah khalaas nukhuttu foogah al-wasim. Achaan

ma ta’arfu ammah tafurdah mata. Wa kan faradooh

wa inta ma khattet foogah al-wasim, akuun yoom

waahid hu yabga fi l-bakaan al-ba’iid aw yasrah wa

ma yaji. Wa khalaas naadum aakhar yakurbah wa

yakwiih wa inta ma ta’arfah.»

Adim gaal : «Wa kikkeef nukhuttu al-wasim ?»

Saaleh gaal : «Al-wasim nukhuttu katiir fi l-khariif

wakit al-albil chab’aanaat hayya khalaas. Fi l-bakaan

da nukhuttu leehum al-wasim. Wa waakit

nakurbuuhum na’guluuhum tihit khalaas al-chaayib

57

baji wa bukhutt mahaawiir fi l-naar wa humman

itneen aw talaata yisaa’adu. Wa l-chaayib bas

bukhutt al-wasim. Awwalan bukhutt hana l-ahaal wa

ba’ad da bukhutt al-wasim hana l-naasum siid

al-jamal. Wa da inta ta’arfah walla ?»

58

Al-ustaaz ja fi l-fariig

Yoom waahid, al-ustaaz ja fi l-fariig hana Ahmad Abu

Amne wa ga’ad ma’aahum fi l-birich. Sallamaahum

wa aanas ma’aahum katiir wa humman farhaaniin

marra waahid.

Wa gaalo leyah : «Jiitaan jiit fi fariigna.»

Khalaas gaal leehum : «Ana jiit achaan nigarriiku be

kalaam arab hana Tachaad.»

Wa wassafhum al-kutub wa sa’alhum : «Ta’arfu tagru

walla ma ta’arfuuh ?»

Humman gaalo : «Ma na’arfuuh.»

Wa khalaas al-ustaaz gaal : «Al-giraaye hi cheyy

muhimm marra waahid wa waajib intu wa iyaalku

tagru.»

Wa khalaas humman farhaaniin. Wa gaal leehum :

«Agru katiir achaan al-ilim nuur wa l-jahal dalaam. »