ÄýëõèéíÎþóíûªì÷èéíÁàéãóóëëàãà

ÎÞÓÍÛ ªÌ× ÁÀ ÓËÀÌÆËÀËÒ ÑΨËÛÍ Á¯ÒÝÝË / ÀÐÄÛÍ ÓÐËÀÃ

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîë íü îþóíû ºì÷ áîëîí ãåíåòèêèéí íººö, óëàìæëàëò ìýäëýã, óëàìæëàëò ñî¸ëûí/àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí òàëààðõè öóâðàë òîâõèìëûí íýã áîëíî.

1 ä¿ãýýð òîâõèìîë

Àãóóëãà

Òîâ÷ òîéì

Îí öàãèéí õýëõýýñ

¯íäñýí çàð÷ìóóä

"Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë" ãýæ þóã õýëýõ âý?

Îþóíû ºì÷èéí "õàìãààëàëò"

Îþóíû ºì÷èéã "õàìãààëàõ" áîëîí ñî¸ëûí ºâèéã "õàäãàëæ õàìãààëàõ"-ûí õîîðîíä ÿìàð õàðèëöàà õîëáîî áàéæ áîëîõ âý?

Ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷äèéí õýðýãöýý, òýäíèé ç¿ãýýñ õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ç¿éëñ þó âý?

"Íèéòèéí ýçýìøèë"-èéí à÷ õîëáîãäîë

Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä: ¯íäýñíèé, Á¿ñèéí áîëîí Îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà

¯íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ

Îäîîãèéí îþóíû ºì÷èéí ýðõ áîëîí ò¿¿íä òîõèðóóëñàí sui generis õýì õýìæýýã àøèãëàõ íü

Sui generis õýì õýìæýý, òîãòîëöîî

Ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü

Åðºíõèé ÷èãèéã òîäîðõîéëîõ ïðàêòèê àðãà çàìóóä

Äàðàà íü ÿàõ âý?

Óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí á¿òýýëèéã õèâñ, áîãèíî öàìö, èë çàõèäàë äýýð õóóëáàðëàäàã; óëàìæëàëò õºãæìèéã îð÷èí ¿åèéí òåõíî õºãæèìòýé õîëüæ äýëõèé äàõèíä “õàìãèéí èõýýð áîðëîãäîõ” öîìîã á¿òýýõýä àøèãëàäàã; ãàð íýõìýëèéí õèâñ, ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóóëáàðëàæ, “æèíõýíý” ìýòýýð áîðëóóëäàã; óëàìæëàëò õºãæìèéí çýìñãèéã ¿éëäâýðëýõ àðãûã ïàòåíòààð õàìãààëóóëñàí, óóãóóë èðãýäèéí õýðýãëýäýã íýð, ¿ãèéã áàðààíû òýìäãýýð õàìãààëóóëæ, àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàäàã.

Óóãóóë èðãýäèéí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò ñî¸ëûí íýãäëèéí òºëººëºã÷èä òýäíèé óëàìæëàëò á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áà ñî¸ëûí á¿òýýëä îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîéãîîð óëàì èë¿¿ ºðãºí õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áàéãààã íîòëîõ çîðèëãîîð äýýðõ æèøýýí¿¿äèéã äóðüääàã.

Õýäýí àðâàí æèëèéí ºìíº õàìãèéí àíõ îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí (ÓÑÁ) (ýñâýë “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë”) õàìãààëàëò, õàäãàëàëò õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîã ñóäàëæ ýõýëñýí áàéãóóëëàãûí õóâüä Äýëõèéí Îþóíû ªì÷èéí Áàéãóóëëàãà íü (ÄΪÁ) áîäëîãî áîëîâñðóóëàëò, ýðõç¿éí òóñëàëöàà áîëîí ýíý ñàëáàðûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã õºòºëáºð¿¿äèéã èäýâõèòýé õýðýãæ¿¿ëäýã.

Îþóíû ºì÷ áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîî íü ò¿âýãòýé, øèéäýë øààðäñàí àñóóäëûã äýâø¿¿ëäýã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë íü óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò íýãäë¿¿äèéí ¿íýò ç¿éëñ, óëàìæëàë, èòãýë ¿íýìøëèéã èëð¿¿ëæ, òýäãýýðèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéäàã.

Òîâ÷ òîéìÒîâ÷ òîéì

01

03

05

05

09

10

12

12

13

15

15

16

19

20

21

22

Ñàíàìæ:

çºâëºãººã îðëîõã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü åðºíõèé

ìýäýýëýë îëãîõîä îðøèíî.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûí õàâòàñò àøèãëàãäñàí çóðãèéã Ñþçàí Óàíæè Óàíæèãèéí

(Munupi Arts and Crafts Association, Ïèðëàíæèìïè íýãäýë, Ìýëâèëü àðàë,

Àâñòðàëè ) “Munupi Mural” á¿òýýëýýñ àâñàí áîëíî. Õàòàãòàé Óàíæè Óàíæè äýýðõ

á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ýçýìøèã÷ ìºí. Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã àøèãëàõäàà

çóðàà÷ààñ øààðäàãäàõ á¿õ çºâøººðëèéã àâñàí áîëíî. Á¿õ ýðõ íü õàìãààëàãäñàí.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä àøèãëàãäñàí çàðèì ä¿ðñ, çóðãèéã ÄΪÁ çàõèàëàã÷ íü áîëîõ

àðèëæààíû çîðèóëàëòòàé ìýäýýëëèéí ñàíãóóäààñ àâñàí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä àãóóëàãäñàí ìýäýýëýë íü õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí

Àãóóëãà

Òîâ÷ òîéì

Îí öàãèéí õýëõýýñ

¯íäñýí çàð÷ìóóä

"Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë" ãýæ þóã õýëýõ âý?

Îþóíû ºì÷èéí "õàìãààëàëò"

Îþóíû ºì÷èéã "õàìãààëàõ" áîëîí ñî¸ëûí ºâèéã "õàäãàëæ õàìãààëàõ"-ûí õîîðîíä ÿìàð õàðèëöàà õîëáîî áàéæ áîëîõ âý?

Ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷äèéí õýðýãöýý, òýäíèé ç¿ãýýñ õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ç¿éëñ þó âý?

"Íèéòèéí ýçýìøèë"-èéí à÷ õîëáîãäîë

Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä: ¯íäýñíèé, Á¿ñèéí áîëîí Îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà

¯íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ

Îäîîãèéí îþóíû ºì÷èéí ýðõ áîëîí ò¿¿íä òîõèðóóëñàí sui generis õýì õýìæýýã àøèãëàõ íü

Sui generis õýì õýìæýý, òîãòîëöîî

Ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü

Åðºíõèé ÷èãèéã òîäîðõîéëîõ ïðàêòèê àðãà çàìóóä

Äàðàà íü ÿàõ âý?

Óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí á¿òýýëèéã õèâñ, áîãèíî öàìö, èë çàõèäàë äýýð õóóëáàðëàäàã; óëàìæëàëò õºãæìèéã îð÷èí ¿åèéí òåõíî õºãæèìòýé õîëüæ äýëõèé äàõèíä “õàìãèéí èõýýð áîðëîãäîõ” öîìîã á¿òýýõýä àøèãëàäàã; ãàð íýõìýëèéí õèâñ, ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóóëáàðëàæ, “æèíõýíý” ìýòýýð áîðëóóëäàã; óëàìæëàëò õºãæìèéí çýìñãèéã ¿éëäâýðëýõ àðãûã ïàòåíòààð õàìãààëóóëñàí, óóãóóë èðãýäèéí õýðýãëýäýã íýð, ¿ãèéã áàðààíû òýìäãýýð õàìãààëóóëæ, àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàäàã.

Óóãóóë èðãýäèéí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò ñî¸ëûí íýãäëèéí òºëººëºã÷èä òýäíèé óëàìæëàëò á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áà ñî¸ëûí á¿òýýëä îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîéãîîð óëàì èë¿¿ ºðãºí õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áàéãààã íîòëîõ çîðèëãîîð äýýðõ æèøýýí¿¿äèéã äóðüääàã.

Õýäýí àðâàí æèëèéí ºìíº õàìãèéí àíõ îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí (ÓÑÁ) (ýñâýë “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë”) õàìãààëàëò, õàäãàëàëò õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîîã ñóäàëæ ýõýëñýí áàéãóóëëàãûí õóâüä Äýëõèéí Îþóíû ªì÷èéí Áàéãóóëëàãà íü (ÄΪÁ) áîäëîãî áîëîâñðóóëàëò, ýðõç¿éí òóñëàëöàà áîëîí ýíý ñàëáàðûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã õºòºëáºð¿¿äèéã èäýâõèòýé õýðýãæ¿¿ëäýã.

Îþóíû ºì÷ áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîî íü ò¿âýãòýé, øèéäýë øààðäñàí àñóóäëûã äýâø¿¿ëäýã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë íü óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò íýãäë¿¿äèéí ¿íýò ç¿éëñ, óëàìæëàë, èòãýë ¿íýìøëèéã èëð¿¿ëæ, òýäãýýðèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéäàã.

Òîâ÷ òîéìÒîâ÷ òîéì

01

03

05

05

09

10

12

12

13

15

15

16

19

20

21

22

Ñàíàìæ:

çºâëºãººã îðëîõã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü åðºíõèé

ìýäýýëýë îëãîõîä îðøèíî.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûí õàâòàñò àøèãëàãäñàí çóðãèéã Ñþçàí Óàíæè Óàíæèãèéí

(Munupi Arts and Crafts Association, Ïèðëàíæèìïè íýãäýë, Ìýëâèëü àðàë,

Àâñòðàëè ) “Munupi Mural” á¿òýýëýýñ àâñàí áîëíî. Õàòàãòàé Óàíæè Óàíæè äýýðõ

á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ýçýìøèã÷ ìºí. Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã àøèãëàõäàà

çóðàà÷ààñ øààðäàãäàõ á¿õ çºâøººðëèéã àâñàí áîëíî. Á¿õ ýðõ íü õàìãààëàãäñàí.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä àøèãëàãäñàí çàðèì ä¿ðñ, çóðãèéã ÄΪÁ çàõèàëàã÷ íü áîëîõ

àðèëæààíû çîðèóëàëòòàé ìýäýýëëèéí ñàíãóóäààñ àâñàí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä àãóóëàãäñàí ìýäýýëýë íü õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí

2

Îëîí ñî¸ëò íèéãýì áîëîí ñî¸ëûí ÿëãààòàé áàéäàë íü, ÿëàíãóÿà óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä, ñóóðüøìàë ¿íäýñòí¿¿ä õîñîëñîí íèéãýìä ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàäãàëæ, õàìãààëàõ áîëîí ñî¸ëûí ÷ºëººò ñîëèëöîîã õîîðîíä íü òýíö¿¿ëæ äýíñëýõ çîðèëãîîð ñî¸ëûí áîäëîãî áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Äýýðõýýñ ãàäíà áàñ íýã ñîðèëò íü óëàìæëàëò ñî¸ëûã õàäãàëàõ õ¿ñýë, ìºí òîãòâîðòîé õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ çîðèëãîîð óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ õ¿ñëèéã õîîðîíä íü òýíö¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýäãýýð ñîðèëòûã ãàðãàæ òàâèõ íü èë¿¿ ã¿í ã¿íçãèé ÷óõàë àñóóäëûã ñºõäºã. Òóõàéëáàë, õýðýâ ò¿¿íèéã ýçýìø¿¿ëæ áîëîõ òîõèîëäîëä àëü íýãýí ¿íäýñòíèé ñî¸ëûí ºâèéã õýí ºì÷ëýõ âý ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàíà. Îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò áîëîí ñî¸ëûí îëîí ÿëãààòàé áàéäëûí õîîðîíä ÿìàð óÿëäàà õîëáîî áàéõ âý? Á¿òýýë÷ áîëîí îëîí ñî¸ë äàìíàñàí “íèéòèéí ýçýìøèë”-èéã ÿìàð òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí áîäëîãî õàìãèéí ¿ð àøèãòàéãààð äýìæèõ âý? Õýðýâ õ¿ëýýí çºâøººðºõ òîõèîëäîëä óëàìæëàë áîëñîí õóóëü ä¿ðìèéã ºíººãèéí îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî õýðõýí õ¿ëýýí çºâøººðºõ âý? ßìàð òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëîîñ “çýýëäýí àâàõ” íü õóóëèéí äàãóó áàéõ áà ÿìàð òîõèîëäîëä ýíý íü çîõèìæã¿é ººð÷ëºëò, õóóëáàðëàëò áîëîõ âý? Ñî¸ëûí ºâèéã “õàäãàëàí õàìãààëàõ” áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷ººð “õàìãààëàõ”-ûí õîîðîíä óÿëäàà õîëáîî áèé þó? Õýðýâ áàéãàà áîë ýíý íü ÿìàð òºðëèéí óÿëäàà õîëáîî áàéõ âý?

;1967

;1976

;1982

;1984

îíä Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé Áåðíèéí êîíâåíöèä íèéòëýãäýýã¿é áîëîí çîõèîã÷ íü òîäîðõîéã¿é á¿òýýëèéí õàìãààëàëòûã õàíãàõ íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Ýíýõ¿¿ íýìýëò ººð÷ëºëòèéí àãóóëãûã Êîíâåöèéí 15.4-ä òîäîðõîéëñíîîð ýíý íü àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë/ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàìãààëàõ çîðèëãîòîé àæýý.

îíä Õºãæèæ áóé îðíóóäàä çîðèóëñàí Òóíèñèéí çàãâàð õóóëèéã áàòàëñàí. Ýíý õóóëü íü àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí sui generis õàìãààëàëòûã àãóóëñàí þì.

îíä ÄΪÁ áîëîí ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëàãà áîëîõ ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí áàéãóóëñàí øèíæýý÷äèéí õàìòàðñàí á¿ëãýýñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí îþóíû ºì÷èéí òºðëèéí õàìãààëàëòûã õàíãàõ sui generis çàãâàðûã áîëîâñðóóëñàí; ÄΪÁ áîëîí ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Çàãâàð çààëòóóä, 1982.

îíä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷ººð îëîí óëñàä õàìãààëàõ àñóóäëààð øèíæýý÷äèéí õàìòàðñàí á¿ëýã áàéãóóëñàí. Øèíæýý÷äèéí á¿ëýã íü 1982 îíä ãàðãàñàí Çàãâàð çààëòóóäûí ¿íäñýí äýýð ãýðýýíèé òºñºë áîëîâñðóóëñàí. Îðîëöîã÷äûí èõýíõè íü òýð ¿åä îëîí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàõ öàã íü áîëîîã¿é ãýæ ¿çýæ áàéñàí þì.

;1996

;1997

;1998 – 1999

;1999

îíû 12 äóãààð ñàðä ÄΪÁ-ûí ãèø¿¿í óëñóóä Òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýã (WPPT) áàòàëñíààð àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí òîãëîëò ã¿éöýòãýã÷ óðàí á¿òýýë÷èéí ýðõèéã õàìãààëñàí þì.

îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä Òàéëàíä óëñûí Ôóêåòýä “Àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé ÞÍÅÑÊÎ áà ÄΪÁ-ûí äýëõèéí ôîðóì” çîõèîãäñîí.

îíóóäàä ÄΪÁ íü 28 óëñàä óëàìæëàëò ìýäëýã ýçýìøèã÷äèéí îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé áîëîí øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð ñóäàëãàà ÿâóóëñàí þì. Ýäãýýð ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àñóóäëûã óëàìæëàëò ìýäëýãèéí àñóóäëûí íýã õýñýã áîëãîí îðóóëñàí. Ýäãýýð ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 3000 ãàðóé õ¿íèé äóíä óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä, ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä áîëîí õóâèéí õýâøëèéí òºëººëºã÷èä áàãòñàí áàéíà. Äýýðõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ÄΪÁ-ààñ ýðõëýí ãàðãàñàí “Óëàìæëàëò ìýäëýã ýçýìøèã÷äèéí îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé õýðýãöýý, øààðäëàãà: ÄΪÁ-ûí ñóäàëãààíû òàéëàí”-ä (1998-1999) òóñãàñàí áîëíî.

îíä ÄΪÁ íü Àôðèêèéí óëñóóäàä (1999 îíû 3 äóãààð ñàð), Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí îðíóóäàä (1999 îíû 4 ä¿ãýýð ñàð), Àðàáûí óëñóóäàä (1999 îíû 5 äóãààð ñàð) ìºí Ëàòèí Àìåðèê áà Êàðèáûí àðëóóäûí îðíóóäàä (1999 îíû 6 äóãààð ñàð)

3

“Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí

óðëàãèéí á¿òýýë” õýìýýõ íýð òîìú¸î

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä “óëàìæëàëò óðëàãèéí

á¿òýýë” áîëîí “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð òîìú¸îã ýýëæëýí íýãýýð íü íºãººã íü îðëóóëàõ õýëáýðýýð àøèãëàæ áàéãàà. Õýäèéãýýð “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð òîìú¸î íü îëîí óëñûí ò¿âøèíä èõýýõýí õýðýãëýãääýã áºãººä èõýíõè ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä àøèãëàãääàã õýäèé ÷ çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä “àðäûí óðëàã” ãýäýã ¿ãíèé ýñðýã àãóóëãûí òàëàà𠺺ð áàéð ñóóðüòàé áàéäàã. Ýíýõ¿¿ íîìîíä “óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë”, “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð òîìú¸îã àøèãëàõäàà ýäãýýð ýñðýã áàéð ñóóðüòàé óëñóóä, ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíä ýäãýýð íýð òîìú¸îíû àëü íýã íü çºâ ýñâýë çîõèìæã¿é ãýäýã àñóóäàëä ÿìàð íýãýí çºâøèëöëèéã áèé áîëãîõ çîðèëãî àãóóëààã¿é áîëíî. Îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýæ áàéãààãààð ýäãýýð íýð òîìú¸îíû àëü íü èë¿¿ òîõèðîìæòîéã áîëîí ýäãýýð íü ÿìàð îáúåêòûã õàìðàõûã õóóëü òîãòîîã÷èä ººðèéí ¿íäýñíèé ò¿âøèíä øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîë íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäîõ ¿íäñýí çàð÷ìóóä, ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãóóä, ñóäàëæ ¿çýõ ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä çýðãèéã ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãàä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëîõûã çîðüñîí áîëíî.

Þóíû ºìíº ò¿¿õèéí òîâ÷ òîéìûã òàíèëöóóëàõ íü ç¿éòýé þì.

Îí öàãèéí õýëõýýñ

2

Îëîí ñî¸ëò íèéãýì áîëîí ñî¸ëûí ÿëãààòàé áàéäàë íü, ÿëàíãóÿà óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä, ñóóðüøìàë ¿íäýñòí¿¿ä õîñîëñîí íèéãýìä ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàäãàëæ, õàìãààëàõ áîëîí ñî¸ëûí ÷ºëººò ñîëèëöîîã õîîðîíä íü òýíö¿¿ëæ äýíñëýõ çîðèëãîîð ñî¸ëûí áîäëîãî áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã.

Äýýðõýýñ ãàäíà áàñ íýã ñîðèëò íü óëàìæëàëò ñî¸ëûã õàäãàëàõ õ¿ñýë, ìºí òîãòâîðòîé õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ çîðèëãîîð óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ õ¿ñëèéã õîîðîíä íü òýíö¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýäãýýð ñîðèëòûã ãàðãàæ òàâèõ íü èë¿¿ ã¿í ã¿íçãèé ÷óõàë àñóóäëûã ñºõäºã. Òóõàéëáàë, õýðýâ ò¿¿íèéã ýçýìø¿¿ëæ áîëîõ òîõèîëäîëä àëü íýãýí ¿íäýñòíèé ñî¸ëûí ºâèéã õýí ºì÷ëýõ âý ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàíà. Îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò áîëîí ñî¸ëûí îëîí ÿëãààòàé áàéäëûí õîîðîíä ÿìàð óÿëäàà õîëáîî áàéõ âý? Á¿òýýë÷ áîëîí îëîí ñî¸ë äàìíàñàí “íèéòèéí ýçýìøèë”-èéã ÿìàð òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí áîäëîãî õàìãèéí ¿ð àøèãòàéãààð äýìæèõ âý? Õýðýâ õ¿ëýýí çºâøººðºõ òîõèîëäîëä óëàìæëàë áîëñîí õóóëü ä¿ðìèéã ºíººãèéí îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî õýðõýí õ¿ëýýí çºâøººðºõ âý? ßìàð òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëîîñ “çýýëäýí àâàõ” íü õóóëèéí äàãóó áàéõ áà ÿìàð òîõèîëäîëä ýíý íü çîõèìæã¿é ººð÷ëºëò, õóóëáàðëàëò áîëîõ âý? Ñî¸ëûí ºâèéã “õàäãàëàí õàìãààëàõ” áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷ººð “õàìãààëàõ”-ûí õîîðîíä óÿëäàà õîëáîî áèé þó? Õýðýâ áàéãàà áîë ýíý íü ÿìàð òºðëèéí óÿëäàà õîëáîî áàéõ âý?

;1967

;1976

;1982

;1984

îíä Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé Áåðíèéí êîíâåíöèä íèéòëýãäýýã¿é áîëîí çîõèîã÷ íü òîäîðõîéã¿é á¿òýýëèéí õàìãààëàëòûã õàíãàõ íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Ýíýõ¿¿ íýìýëò ººð÷ëºëòèéí àãóóëãûã Êîíâåöèéí 15.4-ä òîäîðõîéëñíîîð ýíý íü àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë/ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàìãààëàõ çîðèëãîòîé àæýý.

îíä Õºãæèæ áóé îðíóóäàä çîðèóëñàí Òóíèñèéí çàãâàð õóóëèéã áàòàëñàí. Ýíý õóóëü íü àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí sui generis õàìãààëàëòûã àãóóëñàí þì.

îíä ÄΪÁ áîëîí ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëàãà áîëîõ ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí áàéãóóëñàí øèíæýý÷äèéí õàìòàðñàí á¿ëãýýñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí îþóíû ºì÷èéí òºðëèéí õàìãààëàëòûã õàíãàõ sui generis çàãâàðûã áîëîâñðóóëñàí; ÄΪÁ áîëîí ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Çàãâàð çààëòóóä, 1982.

îíä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷ººð îëîí óëñàä õàìãààëàõ àñóóäëààð øèíæýý÷äèéí õàìòàðñàí á¿ëýã áàéãóóëñàí. Øèíæýý÷äèéí á¿ëýã íü 1982 îíä ãàðãàñàí Çàãâàð çààëòóóäûí ¿íäñýí äýýð ãýðýýíèé òºñºë áîëîâñðóóëñàí. Îðîëöîã÷äûí èõýíõè íü òýð ¿åä îëîí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàõ öàã íü áîëîîã¿é ãýæ ¿çýæ áàéñàí þì.

;1996

;1997

;1998 – 1999

;1999

îíû 12 äóãààð ñàðä ÄΪÁ-ûí ãèø¿¿í óëñóóä Òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýã (WPPT) áàòàëñíààð àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí òîãëîëò ã¿éöýòãýã÷ óðàí á¿òýýë÷èéí ýðõèéã õàìãààëñàí þì.

îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä Òàéëàíä óëñûí Ôóêåòýä “Àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé ÞÍÅÑÊÎ áà ÄΪÁ-ûí äýëõèéí ôîðóì” çîõèîãäñîí.

îíóóäàä ÄΪÁ íü 28 óëñàä óëàìæëàëò ìýäëýã ýçýìøèã÷äèéí îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé áîëîí øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð ñóäàëãàà ÿâóóëñàí þì. Ýäãýýð ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àñóóäëûã óëàìæëàëò ìýäëýãèéí àñóóäëûí íýã õýñýã áîëãîí îðóóëñàí. Ýäãýýð ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 3000 ãàðóé õ¿íèé äóíä óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä, ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä áîëîí õóâèéí õýâøëèéí òºëººëºã÷èä áàãòñàí áàéíà. Äýýðõ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ÄΪÁ-ààñ ýðõëýí ãàðãàñàí “Óëàìæëàëò ìýäëýã ýçýìøèã÷äèéí îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé õýðýãöýý, øààðäëàãà: ÄΪÁ-ûí ñóäàëãààíû òàéëàí”-ä (1998-1999) òóñãàñàí áîëíî.

îíä ÄΪÁ íü Àôðèêèéí óëñóóäàä (1999 îíû 3 äóãààð ñàð), Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí îðíóóäàä (1999 îíû 4 ä¿ãýýð ñàð), Àðàáûí óëñóóäàä (1999 îíû 5 äóãààð ñàð) ìºí Ëàòèí Àìåðèê áà Êàðèáûí àðëóóäûí îðíóóäàä (1999 îíû 6 äóãààð ñàð)

3

“Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí

óðëàãèéí á¿òýýë” õýìýýõ íýð òîìú¸î

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä “óëàìæëàëò óðëàãèéí

á¿òýýë” áîëîí “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð òîìú¸îã ýýëæëýí íýãýýð íü íºãººã íü îðëóóëàõ õýëáýðýýð àøèãëàæ áàéãàà. Õýäèéãýýð “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð òîìú¸î íü îëîí óëñûí ò¿âøèíä èõýýõýí õýðýãëýãääýã áºãººä èõýíõè ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä àøèãëàãääàã õýäèé ÷ çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä “àðäûí óðëàã” ãýäýã ¿ãíèé ýñðýã àãóóëãûí òàëàà𠺺ð áàéð ñóóðüòàé áàéäàã. Ýíýõ¿¿ íîìîíä “óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë”, “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð òîìú¸îã àøèãëàõäàà ýäãýýð ýñðýã áàéð ñóóðüòàé óëñóóä, ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíä ýäãýýð íýð òîìú¸îíû àëü íýã íü çºâ ýñâýë çîõèìæã¿é ãýäýã àñóóäàëä ÿìàð íýãýí çºâøèëöëèéã áèé áîëãîõ çîðèëãî àãóóëààã¿é áîëíî. Îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýæ áàéãààãààð ýäãýýð íýð òîìú¸îíû àëü íü èë¿¿ òîõèðîìæòîéã áîëîí ýäãýýð íü ÿìàð îáúåêòûã õàìðàõûã õóóëü òîãòîîã÷èä ººðèéí ¿íäýñíèé ò¿âøèíä øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé.

Ýíýõ¿¿ òîâõèìîë íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäîõ ¿íäñýí çàð÷ìóóä, ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãóóä, ñóäàëæ ¿çýõ ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä çýðãèéã ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãàä ¿íäýñëýí òîäîðõîéëîõûã çîðüñîí áîëíî.

Þóíû ºìíº ò¿¿õèéí òîâ÷ òîéìûã òàíèëöóóëàõ íü ç¿éòýé þì.

Îí öàãèéí õýëõýýñ

4 5

çîðèóëæ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õàìãààëàëòûí òàëààð á¿ñèéí çºâëºëãººí¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. Äýýðõ çºâëºë㺺í òóñ á¿ðýýñ ãàðñàí øèéäâýð, çºâëºìæèä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ àðäûí óðëàãèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààãàà íýìýãä¿¿ëæ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýñýí çºâëºìæèéã àãóóëñàí áàéñàí. Ýäãýýð çºâëºìæèä ýíý ñàëáàð äàõü ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õèéãäýõ èðýýä¿éí òºëºâëºãººíä àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí õýì õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã áàãòààñàí.

îíû ñ¿¿ëýýð Îþóíû ºì÷ áà ãåíåòèêèéí íººö, óëàìæëàëò ìýäëýã áà óðëàãèéí àñóóäëûã õàìðàõ ÄΪÁ-ûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õîðîî (öààøèä “Õîðîî” ãýõ) áàéãóóëàãäñàí. Òóñ Õîðîî íü îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî, óëàìæëàëò ñî¸ëûí ñóäëàà÷èä áîëîí òýäãýýðèéã ýçýìøèã÷äèéí ñàíàà çîâîîñîí ç¿éë¿¿äèéí õîîðîíäûí áîäëîãûí ò¿âøíèé áà ïðàêòèê óÿëäàà õîëáîîã èëð¿¿ëýí òîãòîîõîä îíöãîé äýâøèëò ãàðãàñàí þì. Õîðîîíû óäèðäàìæèéí äàãóó ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð ¿íäýñíèé òóðøëàãûí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí àñóóëãà òàðààæ, òóñ àñóóëãûí õàðèóëò, áóñàä çºâëºãººí, ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí ä¿í øèíæèëãýýíèé øèíæ ÷àíàðòàé ñóäàëãàà ÿâóóëñàí. Ýäãýýð ñóäàëãàà íü ºíººãèéí îëîí óëñûí ò¿âøèíä ÿðèãäàæ áàéãàà àñóóäëóóäûí ¿íäýñ áîëñíîîñ ãàäíà ïðàêòèê õýðýãë¿¿ð áîëñîí þì. Èéíõ¿¿ îëîí òàëò òóðøëàãàä ¿íäýñëýí Õîðîî íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýõ çîðèëãî,

;2000

çàð÷ìóóäûí òàëààð îëîí óëñàä íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëãîõûã çîðüæ áàéãàà áîëíî. ¯¿íòýé õîëáîîòîé á¿õ áàðèìò áè÷ãèéã ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðààñ, ýñâýë http://www.wipo.int/tk/encultural/index.html âýá ñàéòíààñ àâ÷ òàíèëöàæ áîëíî.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àñóóäëûí òàëààðõè ºðãºí õ¿ðýýíèé õºòºëáºðèéí äàãóó ÄΪÁ íü ñåìèíàð, øèíæýý÷äèéí àéë÷ëàë, ñóäàëãààíû àæèë çàõèàëàõ, õóóëü òîãòîîìæèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, çºâëºãºº ºãºõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.

1982 îíä ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí óäèðäëàãà äîð ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä îðóóëàõ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õóóëü áóñ àøèãëàëò áîëîí áóñàä ç¿é áóñ ¿éëäëýýñ õàìãààëàõ òóõàé çàãâàð çààëòóóäûã áàòëàí ãàðãàñàí. Ýäãýýð çààëòóóäûí äàãóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã äàðààõü 2 ¿íäñýí òºðëèéí ¿éëäëýýñ õàìãààëàõààð çààñàí þì: “õóóëü áóñ àøèãëàëò” áà “áóñàä ç¿é áóñ ¿éëäýë“. Äýýðõ çàãâàð çààëòóóä íü îëîí òîîíû óëñóóäûí õóóëü òîãòîîìæèä áèåëëýý îëñîí áàéíà. Çàðèì óëñóóä äýýðõ çàãâàð çààëòóóäûã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã þì.

;

¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàõ

ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ ãàðãàñàí Çàãâàð

çààëòóóä, 1982

"Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë" ãýæ þóã õýëýõ âý?

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý îëîí ¿å äàìæñàí íèéãìèéí ¿ðãýëæèëñýí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áàéõ áºãººä òóõàéí íýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ò¿¿õ, íèéãýì, ñî¸ëûí îíöëîã áîëîí ¿íýò ç¿éëñèéã øèíãýýñýí áàéäàã.

Àëü íýã õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí öºì áîëîõûíõîî õóâüä ñî¸ëûí ºâ ÷ ìºí “ººðèéí ãýñýí àìüäðàëòàé”, ýíý íü àðäûí óðàí á¿òýýë÷èä ººðèéí óðàí á¿òýýëäýý áàéíãà ºâºðìºö øèíý ç¿éë íýìæ ñàéæðóóëäàãòàé õîëáîîòîé. Óëàìæëàë ãýäýãò äàí ãàíö äóóðàéõ, õóóëáàðëàõ áóñ õàðèí óëàìæëàëò õ¿ðýýí äýõ øèíý ñàíàà÷ëàãà, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî. Òèéìýýñ, óëàìæëàëò á¿òýýëèéí îíöëîã íü õàìòûí áîëîí áèå äààñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû óðàí õîñëîë áàéäàã. Îþóíû ºì÷èéí òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë, ýíýõ¿¿ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû àëü õýñýã íü áèå äààñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîõûã òîãòîîõîä íýëýýä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Ãýõäýý ºíººãèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áîë õóó÷èí, ºìíº íü çîõèîãäñîí óëàìæëàëò á¿òýýëèéã îð÷èí ¿åèéí õýâ ìàÿãò îðóóëæ, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí íü çàðèì òîõèîëäîëä õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéæ, çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿òýýë áîëîõ áîëçëûã õàíãàäàã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí øèíæ ÷àíàð

Åðºíõèé人, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî:

(i) íýã ¿åýñ íºãºº ¿åä àìàí õýëáýðýýð ýñâýë äóóðàéëãàñàí õýëáýðýýð äàìæñàí,

(ii) òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýì, ñî¸ëûí îíöëîãèéã øèíãýýñýí,

(iii) òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ºâèéí òîäîðõîé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ á¿ðäñýí,

(iv) çîõèîã÷ íü ¿ë ìýäýãäýõ, ýñâýë àëü íýãýí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òóõàéí ç¿éëèéã á¿òýýõ ýðõòýé, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîí çºâøººðºëòýé ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àëü íýã íýãäýë ýñâýë áèå õ¿í á¿òýýñýí,

(v) èõýíõè òîõèîëäîëä àðèëæààíû çîðèóëàëòààð áóñ õàðèí øàøíû ýñâýë ñî¸ëûí èëýðõèéëýë áîëîõ çîðèëãîîð á¿òýýãäñýí,

(vi) áàéíãà ººð÷ëºãäºæ, õºãæèæ áàéõààñ ãàäíà íýãýí íýãäýë äóíä äàõèí á¿òýýãääýã.

Óëàìæëàëä òóëãóóðëàí á¿òýýãäñýí îð÷èí ¿åèéí á¿òýýëèéí õàìãààëàëò õàíãàëòòàé þó, ýñâýë ºìíº íü á¿òýýãäñýí óëàìæëàëò á¿òýýëèéã ÿìàð íýãýí òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí íýìýëò õàìãààëàëòààð õàíãàõ øààðäëàãàòàé þó ãýñýí àñóóëò íü áîäëîãûí ò¿âøèíä ÿðèãäàæ áàéãàà àñóóäëûí öºì þì. Ýíý òàëààð äýëãýðýíã¿é áàéäëààð “ Ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý” õýñýãò òóñãàñàí áîëíî.

¯íäñýí çàð÷ìóóä¯íäñýí çàð÷ìóóä

4 5

çîðèóëæ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õàìãààëàëòûí òàëààð á¿ñèéí çºâëºëãººí¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. Äýýðõ çºâëºë㺺í òóñ á¿ðýýñ ãàðñàí øèéäâýð, çºâëºìæèä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ àðäûí óðëàãèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààãàà íýìýãä¿¿ëæ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýñýí çºâëºìæèéã àãóóëñàí áàéñàí. Ýäãýýð çºâëºìæèä ýíý ñàëáàð äàõü ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õèéãäýõ èðýýä¿éí òºëºâëºãººíä àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí õýì õýìæýýã áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã áàãòààñàí.

îíû ñ¿¿ëýýð Îþóíû ºì÷ áà ãåíåòèêèéí íººö, óëàìæëàëò ìýäëýã áà óðëàãèéí àñóóäëûã õàìðàõ ÄΪÁ-ûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õîðîî (öààøèä “Õîðîî” ãýõ) áàéãóóëàãäñàí. Òóñ Õîðîî íü îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî, óëàìæëàëò ñî¸ëûí ñóäëàà÷èä áîëîí òýäãýýðèéã ýçýìøèã÷äèéí ñàíàà çîâîîñîí ç¿éë¿¿äèéí õîîðîíäûí áîäëîãûí ò¿âøíèé áà ïðàêòèê óÿëäàà õîëáîîã èëð¿¿ëýí òîãòîîõîä îíöãîé äýâøèëò ãàðãàñàí þì. Õîðîîíû óäèðäàìæèéí äàãóó ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð ¿íäýñíèé òóðøëàãûí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí àñóóëãà òàðààæ, òóñ àñóóëãûí õàðèóëò, áóñàä çºâëºãººí, ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí ä¿í øèíæèëãýýíèé øèíæ ÷àíàðòàé ñóäàëãàà ÿâóóëñàí. Ýäãýýð ñóäàëãàà íü ºíººãèéí îëîí óëñûí ò¿âøèíä ÿðèãäàæ áàéãàà àñóóäëóóäûí ¿íäýñ áîëñíîîñ ãàäíà ïðàêòèê õýðýãë¿¿ð áîëñîí þì. Èéíõ¿¿ îëîí òàëò òóðøëàãàä ¿íäýñëýí Õîðîî íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýõ çîðèëãî,

;2000

çàð÷ìóóäûí òàëààð îëîí óëñàä íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëãîõûã çîðüæ áàéãàà áîëíî. ¯¿íòýé õîëáîîòîé á¿õ áàðèìò áè÷ãèéã ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðààñ, ýñâýë http://www.wipo.int/tk/encultural/index.html âýá ñàéòíààñ àâ÷ òàíèëöàæ áîëíî.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àñóóäëûí òàëààðõè ºðãºí õ¿ðýýíèé õºòºëáºðèéí äàãóó ÄΪÁ íü ñåìèíàð, øèíæýý÷äèéí àéë÷ëàë, ñóäàëãààíû àæèë çàõèàëàõ, õóóëü òîãòîîìæèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, çºâëºãºº ºãºõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.

1982 îíä ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí óäèðäëàãà äîð ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä îðóóëàõ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õóóëü áóñ àøèãëàëò áîëîí áóñàä ç¿é áóñ ¿éëäëýýñ õàìãààëàõ òóõàé çàãâàð çààëòóóäûã áàòëàí ãàðãàñàí. Ýäãýýð çààëòóóäûí äàãóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã äàðààõü 2 ¿íäñýí òºðëèéí ¿éëäëýýñ õàìãààëàõààð çààñàí þì: “õóóëü áóñ àøèãëàëò” áà “áóñàä ç¿é áóñ ¿éëäýë“. Äýýðõ çàãâàð çààëòóóä íü îëîí òîîíû óëñóóäûí õóóëü òîãòîîìæèä áèåëëýý îëñîí áàéíà. Çàðèì óëñóóä äýýðõ çàãâàð çààëòóóäûã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã þì.

;

¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàõ

ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ ãàðãàñàí Çàãâàð

çààëòóóä, 1982

"Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë" ãýæ þóã õýëýõ âý?

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý îëîí ¿å äàìæñàí íèéãìèéí ¿ðãýëæèëñýí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áàéõ áºãººä òóõàéí íýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ò¿¿õ, íèéãýì, ñî¸ëûí îíöëîã áîëîí ¿íýò ç¿éëñèéã øèíãýýñýí áàéäàã.

Àëü íýã õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí öºì áîëîõûíõîî õóâüä ñî¸ëûí ºâ ÷ ìºí “ººðèéí ãýñýí àìüäðàëòàé”, ýíý íü àðäûí óðàí á¿òýýë÷èä ººðèéí óðàí á¿òýýëäýý áàéíãà ºâºðìºö øèíý ç¿éë íýìæ ñàéæðóóëäàãòàé õîëáîîòîé. Óëàìæëàë ãýäýãò äàí ãàíö äóóðàéõ, õóóëáàðëàõ áóñ õàðèí óëàìæëàëò õ¿ðýýí äýõ øèíý ñàíàà÷ëàãà, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî. Òèéìýýñ, óëàìæëàëò á¿òýýëèéí îíöëîã íü õàìòûí áîëîí áèå äààñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû óðàí õîñëîë áàéäàã. Îþóíû ºì÷èéí òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë, ýíýõ¿¿ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû àëü õýñýã íü áèå äààñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîõûã òîãòîîõîä íýëýýä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Ãýõäýý ºíººãèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áîë õóó÷èí, ºìíº íü çîõèîãäñîí óëàìæëàëò á¿òýýëèéã îð÷èí ¿åèéí õýâ ìàÿãò îðóóëæ, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí íü çàðèì òîõèîëäîëä õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéæ, çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿òýýë áîëîõ áîëçëûã õàíãàäàã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí øèíæ ÷àíàð

Åðºíõèé人, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî:

(i) íýã ¿åýñ íºãºº ¿åä àìàí õýëáýðýýð ýñâýë äóóðàéëãàñàí õýëáýðýýð äàìæñàí,

(ii) òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýì, ñî¸ëûí îíöëîãèéã øèíãýýñýí,

(iii) òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ºâèéí òîäîðõîé á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ á¿ðäñýí,

(iv) çîõèîã÷ íü ¿ë ìýäýãäýõ, ýñâýë àëü íýãýí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òóõàéí ç¿éëèéã á¿òýýõ ýðõòýé, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîí çºâøººðºëòýé ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àëü íýã íýãäýë ýñâýë áèå õ¿í á¿òýýñýí,

(v) èõýíõè òîõèîëäîëä àðèëæààíû çîðèóëàëòààð áóñ õàðèí øàøíû ýñâýë ñî¸ëûí èëýðõèéëýë áîëîõ çîðèëãîîð á¿òýýãäñýí,

(vi) áàéíãà ººð÷ëºãäºæ, õºãæèæ áàéõààñ ãàäíà íýãýí íýãäýë äóíä äàõèí á¿òýýãääýã.

Óëàìæëàëä òóëãóóðëàí á¿òýýãäñýí îð÷èí ¿åèéí á¿òýýëèéí õàìãààëàëò õàíãàëòòàé þó, ýñâýë ºìíº íü á¿òýýãäñýí óëàìæëàëò á¿òýýëèéã ÿìàð íýãýí òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí íýìýëò õàìãààëàëòààð õàíãàõ øààðäëàãàòàé þó ãýñýí àñóóëò íü áîäëîãûí ò¿âøèíä ÿðèãäàæ áàéãàà àñóóäëûí öºì þì. Ýíý òàëààð äýëãýðýíã¿é áàéäëààð “ Ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý” õýñýãò òóñãàñàí áîëíî.

¯íäñýí çàð÷ìóóä¯íäñýí çàð÷ìóóä

Ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýë äýõ ¿íý öýíý

Çóðãèéí óðëàã áîëîí ãàð óðëàë íü Àâñòðàëèéí óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí õóâüä àøèã îðëîãûí òîìîîõîí õýñýã áîëäîã ó÷ðààñ òýäíèé õóâüä çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí îþóíû ºì÷èéí áóñàä õàìãààëàëòûí ò¿âøèí ìàø ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ 2002 îíä ãàðãàñàí ñóäàëãààíû òàéëàíä äóðüäñàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ òàéëàíä Àâñòðàëè äàõü óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí çóðãèéí óðëàãèéí áîëîí ãàð óðëàëûí á¿òýýëèéí àøãèéí ýðãýëò îéðîëöîîãîîð 130 ñàÿ àì.äîëëàð áàéõàä 30 ñàÿ îð÷ìûã íü óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä àâäàã ãýñýí òîîöîî ãàðãàñàí þì. Ãàð óðëàëûí ñàëáàðò àæèëëàãñàäûí èõýíõè íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíý íü áàãà îðëîãîòîé áîëîí ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí õóâüä áàÿëãèéã õóâààðèëàõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë áîëæ ºãäºã.

Êîëóìá óëñûí "Artesanias de Colombia" ¿íäýñíèé èíñòèòóò íü ãàð óðëàëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëæ, ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Êîëóìá óëñûí õóâüä èõýíõ òîõèîëäîëä ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í íü æèæèã íýãäë¿¿äèéí àðèëæààíû öîðûí ãàíö á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã. Ãàð óðëàëûí ñàëáàðò àæèëëàãñàäûí èõýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíý íü áàãà îðëîãîòîé áîëîí ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí õóâüä áàÿëãèéã õóâààðèëàõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë áîëæ ºãäºã.

6 7

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õýâ øèíæ

Õýäèéãýýð óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí àëáàí ¸ñíû òîäîðõîéëîëò áîëîõã¿é ÷ ¿¿íèéã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì:

“Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýãò àëü íýãýí óëñûí õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí õºãæ¿¿ëæ, õàìãààëæ èðñýí óëàìæëàëò óðëàãèéí ºâèéí òîäîðõîé øèíæ ÷àíàðûã àãóóëñàí á¿òýýëèéã îéëãîíî. ¯¿íèé äîòîð:

àðäûí ¿ëãýð, àðäûí ø¿ëýã, íàéðàãëàë, ÿìàð íýãýí òýìäýã, ¿ã, òýìäýãëýãýý, òàíèõ òýìäýã çýðýã àìàí á¿òýýë;

àðäûí äóó, õºãæèì çýðýã õºãæìèéí á¿òýýë;

àðäûí á¿æèã, æ¿æèã, ¸ñëîë çýðýã ¿éëäëýýð èëýðõèéëýãäýõ á¿òýýë;

áèåò á¿òýýë, òýð äóíäàà

- àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë, çóðàã, óðàí çóðàã, ñèéëáýð, áàðèìàë, øààçàí ýäëýë, ýâë¿¿ëýã, ìîäîí ýäëýë, òºìºð ýäëýë, àëò, ìºíãºí ýäëýë, ñ¿ëæìýë ñàãñàí ýäëýë, î¸ìîë ýäëýë, õèâñ, õóâöàñ;

- ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í;

- õºãæìèéí çýìñýã;

- àðõèòåêòóðûí õýâ ìàÿã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë áóþó àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë íü áèåò, áèåò áóñ, äýýðõ õî¸ð õîñîëñîí õýëáýðýýð èëýðäýã áºãººä èéíõ¿¿ õîñîëìîë õýëáýðèéí íýãýí æèøýý íü ñ¿ëæìýë õèâñýíöýð áàéæ áîëíî:

;

;

;

;

èíãýõäýý õèâñýíöýð íü ººðºº áèåò ç¿éë áàéõàä ò¿¿í äýýðõ çóðàã íü íýãýí ò¿¿õèé㠺㿿ëäýã íü áèåò áóñ õýëáýðèéí èëðýë þì.

Òóõàéí íýãýí ¿íäýñòíèé óðëàãèéí ºâ íü íèéãìèéí, îþóíû áîëîí ñî¸ëûí õóâüä õóâü íýìýð îðóóëäàãààñ ãàäíà á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãûí ýõ ¿¿ñâýð áîëîõûíõîî õóâüä ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îð÷èí ¿åèéí á¿òýýëèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëãîí àøèãëàõ íü óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ, îðîí íóòàãò àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, óð ÷àäâàð íýìýãä¿¿ëýõ, æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîí óëàìæëàëò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààäàä áîðëóóëñíààñ àøèã îëîõ çýðãýýð äàìæóóëàí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîé.

Ýíý òîõèîëäîëä îþóíû ºì÷ íü ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áîëçîøã¿é. Óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýëèéã ýðõ ç¿éí õóâüä õàìãààëñíààð îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò íü óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä áîëîí ¿íäýñòí¿¿äèéí ãèø¿¿äýä ººðñäèéí óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýëýý àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàõ áîëîìæ îëãîõîîñ ãàäíà áóñäûí ç¿éëýýð õóðäàí àøèã îëîõûã ñàíààðõàã÷äûí ºðñºë人íèéã òàñëàí çîãñîîõ áîëîìæòîé áîëãîõ þì. Ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ íü íºãºº òàëààñ òýäãýýðèéí ñî¸ëûí îíöëîã áîëîí ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäàëä õóâü íýìýð îðóóëíà. Ýíý òîõèîëäîëä ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðëûã ãýð÷ëýõ áàðààíû òýìäãýýð õàìãààëàõ, ýñâýë øóäàðãà áóñ ºðñºë人íòýé òýìöýõ õóóëèéí äàãóó

Ñî¸ëûí ºâ áà ýäèéí çàñãèéí õºãæèë

õóóðàì÷ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèíõýíý õýìýýí òººðºãä¿¿ëýõòýé òýìöýõ çýðýã áàéäëààð îþóíû ºì÷èéí òóñëàìæòàéãààð çàðèì àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áîëíî. Óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä îþóíû ºì÷èéã ººðñäèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àøèãëàëòàíä õÿíàëò òàâèõ áîëîí óëàìæëàëò á¿òýýëèéí ç¿é áóñ, õîð õºíººëòýé àøèãëàëòòàé òýìöýõýä õýðýãëýäýã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí öóãëàðàëò, áàÿð íü ìºí àäèë öýíãýýíèé, çàãâàðûí áèçíåñ, õýâëýë, ãàð óðëàë çýðýã ñî¸ë óðëàãèéí ñàëáàð äàõü áèçíåñèéí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Õºãæèíã¿é áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäûí òîì, äóíä, æèæèã áèçíåñèéí ìàø îëîí õóâü íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí ç¿éëèéã àøèãëàí áàÿëãèéã áèé áîëãîäîã. Æèøýýëáýë, Ýíýòõýã, Íèãåðè äàõü õºãæìèéí áîëîí äóó àâèà á¿õèé ä¿ðñò á¿òýýëèéí ¿éëäâýðëýëä îðîí íóòãèéí ñî¸ëûí ç¿éëèéã àøèãëàäàã.

Ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òºñëèéí íýã æèøýý íü ªìíºä Àôðèêèéí Õîìàíè Ñàí (Khomani San) íýãäëèéí õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí “Ñî¸ëä õºðºí㺠îðóóëàõóé” ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºð þì. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ãàð óðëàëûã ñýðãýýõýä õóâü íýìýð îðóóëæ èíãýñíýýð àíõ óäàà ººðèéí îðëîãî áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áîëãîõîä ÷èãëýñýí.

¯íäýñíèé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òºñºë

Óëàìæëàë, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, çàõ çýýë ãóðâûí õîîðîíäûí õàðèëöàà íü äàíäàà ýåðýã áàéõã¿é íü òîäîðõîé. Íýã òàëààñ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çýõ ç¿éë íü óëààìæëàëò ñî¸ëûí õóâüä ãàæóóäàë ãýæ îéëãîãäîõ òàëòàé áàéäàã.

Ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýë äýõ ¿íý öýíý

Çóðãèéí óðëàã áîëîí ãàð óðëàë íü Àâñòðàëèéí óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí õóâüä àøèã îðëîãûí òîìîîõîí õýñýã áîëäîã ó÷ðààñ òýäíèé õóâüä çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí îþóíû ºì÷èéí áóñàä õàìãààëàëòûí ò¿âøèí ìàø ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ 2002 îíä ãàðãàñàí ñóäàëãààíû òàéëàíä äóðüäñàí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ òàéëàíä Àâñòðàëè äàõü óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí çóðãèéí óðëàãèéí áîëîí ãàð óðëàëûí á¿òýýëèéí àøãèéí ýðãýëò îéðîëöîîãîîð 130 ñàÿ àì.äîëëàð áàéõàä 30 ñàÿ îð÷ìûã íü óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä àâäàã ãýñýí òîîöîî ãàðãàñàí þì. Ãàð óðëàëûí ñàëáàðò àæèëëàãñàäûí èõýíõè íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíý íü áàãà îðëîãîòîé áîëîí ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí õóâüä áàÿëãèéã õóâààðèëàõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë áîëæ ºãäºã.

Êîëóìá óëñûí "Artesanias de Colombia" ¿íäýñíèé èíñòèòóò íü ãàð óðëàëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëæ, ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Êîëóìá óëñûí õóâüä èõýíõ òîõèîëäîëä ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í íü æèæèã íýãäë¿¿äèéí àðèëæààíû öîðûí ãàíö á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã. Ãàð óðëàëûí ñàëáàðò àæèëëàãñàäûí èõýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíý íü áàãà îðëîãîòîé áîëîí ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí õóâüä áàÿëãèéã õóâààðèëàõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë áîëæ ºãäºã.

6 7

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õýâ øèíæ

Õýäèéãýýð óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí àëáàí ¸ñíû òîäîðõîéëîëò áîëîõã¿é ÷ ¿¿íèéã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì:

“Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýãò àëü íýãýí óëñûí õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí õºãæ¿¿ëæ, õàìãààëæ èðñýí óëàìæëàëò óðëàãèéí ºâèéí òîäîðõîé øèíæ ÷àíàðûã àãóóëñàí á¿òýýëèéã îéëãîíî. ¯¿íèé äîòîð:

àðäûí ¿ëãýð, àðäûí ø¿ëýã, íàéðàãëàë, ÿìàð íýãýí òýìäýã, ¿ã, òýìäýãëýãýý, òàíèõ òýìäýã çýðýã àìàí á¿òýýë;

àðäûí äóó, õºãæèì çýðýã õºãæìèéí á¿òýýë;

àðäûí á¿æèã, æ¿æèã, ¸ñëîë çýðýã ¿éëäëýýð èëýðõèéëýãäýõ á¿òýýë;

áèåò á¿òýýë, òýð äóíäàà

- àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë, çóðàã, óðàí çóðàã, ñèéëáýð, áàðèìàë, øààçàí ýäëýë, ýâë¿¿ëýã, ìîäîí ýäëýë, òºìºð ýäëýë, àëò, ìºíãºí ýäëýë, ñ¿ëæìýë ñàãñàí ýäëýë, î¸ìîë ýäëýë, õèâñ, õóâöàñ;

- ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í;

- õºãæìèéí çýìñýã;

- àðõèòåêòóðûí õýâ ìàÿã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë áóþó àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë íü áèåò, áèåò áóñ, äýýðõ õî¸ð õîñîëñîí õýëáýðýýð èëýðäýã áºãººä èéíõ¿¿ õîñîëìîë õýëáýðèéí íýãýí æèøýý íü ñ¿ëæìýë õèâñýíöýð áàéæ áîëíî:

;

;

;

;

èíãýõäýý õèâñýíöýð íü ººðºº áèåò ç¿éë áàéõàä ò¿¿í äýýðõ çóðàã íü íýãýí ò¿¿õèé㠺㿿ëäýã íü áèåò áóñ õýëáýðèéí èëðýë þì.

Òóõàéí íýãýí ¿íäýñòíèé óðëàãèéí ºâ íü íèéãìèéí, îþóíû áîëîí ñî¸ëûí õóâüä õóâü íýìýð îðóóëäàãààñ ãàäíà á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãûí ýõ ¿¿ñâýð áîëîõûíõîî õóâüä ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îð÷èí ¿åèéí á¿òýýëèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëãîí àøèãëàõ íü óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ, îðîí íóòàãò àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, óð ÷àäâàð íýìýãä¿¿ëýõ, æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîí óëàìæëàëò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààäàä áîðëóóëñíààñ àøèã îëîõ çýðãýýð äàìæóóëàí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîé.

Ýíý òîõèîëäîëä îþóíû ºì÷ íü ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áîëçîøã¿é. Óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýëèéã ýðõ ç¿éí õóâüä õàìãààëñíààð îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò íü óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä áîëîí ¿íäýñòí¿¿äèéí ãèø¿¿äýä ººðñäèéí óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýëýý àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàõ áîëîìæ îëãîõîîñ ãàäíà áóñäûí ç¿éëýýð õóðäàí àøèã îëîõûã ñàíààðõàã÷äûí ºðñºë人íèéã òàñëàí çîãñîîõ áîëîìæòîé áîëãîõ þì. Ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ íü íºãºº òàëààñ òýäãýýðèéí ñî¸ëûí îíöëîã áîëîí ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäàëä õóâü íýìýð îðóóëíà. Ýíý òîõèîëäîëä ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðëûã ãýð÷ëýõ áàðààíû òýìäãýýð õàìãààëàõ, ýñâýë øóäàðãà áóñ ºðñºë人íòýé òýìöýõ õóóëèéí äàãóó

Ñî¸ëûí ºâ áà ýäèéí çàñãèéí õºãæèë

õóóðàì÷ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèíõýíý õýìýýí òººðºãä¿¿ëýõòýé òýìöýõ çýðýã áàéäëààð îþóíû ºì÷èéí òóñëàìæòàéãààð çàðèì àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áîëíî. Óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä îþóíû ºì÷èéã ººðñäèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àøèãëàëòàíä õÿíàëò òàâèõ áîëîí óëàìæëàëò á¿òýýëèéí ç¿é áóñ, õîð õºíººëòýé àøèãëàëòòàé òýìöýõýä õýðýãëýäýã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí öóãëàðàëò, áàÿð íü ìºí àäèë öýíãýýíèé, çàãâàðûí áèçíåñ, õýâëýë, ãàð óðëàë çýðýã ñî¸ë óðëàãèéí ñàëáàð äàõü áèçíåñèéí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. Õºãæèíã¿é áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäûí òîì, äóíä, æèæèã áèçíåñèéí ìàø îëîí õóâü íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí ç¿éëèéã àøèãëàí áàÿëãèéã áèé áîëãîäîã. Æèøýýëáýë, Ýíýòõýã, Íèãåðè äàõü õºãæìèéí áîëîí äóó àâèà á¿õèé ä¿ðñò á¿òýýëèéí ¿éëäâýðëýëä îðîí íóòãèéí ñî¸ëûí ç¿éëèéã àøèãëàäàã.

Ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òºñëèéí íýã æèøýý íü ªìíºä Àôðèêèéí Õîìàíè Ñàí (Khomani San) íýãäëèéí õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí “Ñî¸ëä õºðºí㺠îðóóëàõóé” ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õºòºëáºð þì. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ãàð óðëàëûã ñýðãýýõýä õóâü íýìýð îðóóëæ èíãýñíýýð àíõ óäàà ººðèéí îðëîãî áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áîëãîõîä ÷èãëýñýí.

¯íäýñíèé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òºñºë

Óëàìæëàë, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, çàõ çýýë ãóðâûí õîîðîíäûí õàðèëöàà íü äàíäàà ýåðýã áàéõã¿é íü òîäîðõîé. Íýã òàëààñ á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çýõ ç¿éë íü óëààìæëàëò ñî¸ëûí õóâüä ãàæóóäàë ãýæ îéëãîãäîõ òàëòàé áàéäàã.

8 9

Óëàìæëàëò ìýäëýãòýé õýðõýí õîëáîãäîõ

âý?

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã àíàãààõ óõààíû, áàéãàëü îð÷íû ìýäëýã áîëîí áèîëîãèéí íººöºä õîëáîãäîõ ìýäëýã ãýõ ìýò óëàìæëàëò ìýäëýãèéí òîãòîëöîîíû ñàëøã¿é íýã õýñýã ãýæ ¿çäýã. Îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí òóõàé ÿðèãäàõàä õàðèí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí àñóóäëûã óëàìæëàëò ìýäëýãýýñ ñàëàíãèä àâ÷ ¿çäýã. Ýíý íü äýýðõ õî¸ð ç¿éë íü ¿íäýñòýí äîòîð õî¸ð òóñäàà áàéäàã ãýäãèéã èëýðõèéëýõèéã çîðèîã¿é þì. ¯¿íèéã ìàø ýíãèéíýýð òàéëáàðëàõàä, îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîã àøèãëàí íýã òàëààñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ, íºãºº òàëààñ òåõíèêèéí øèíæòýé óëàìæëàëò ìýäëýãèéã õàìãààëàõàä õîîðîíäîî ÿëãààòàé ýðõ ç¿éí õýðýãë¿¿ð, áîäëîãûí õóâüä ÿëãààòàé àñóóäëóóä ãàð÷ èðäýã àðâèí òóðøëàãààñ óëáààòàé þì. Òèéìýýñ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò íü ñî¸ëûí á¿òýýëèéí óëàìæëàëò õýâ ìàÿã áîëîí óëàìæëàëò ìýäëýãò íýìýëò õàìãààëàëò áîëæ ºãäºã. Òóðøëàãààñ ¿çýõýä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò íü ñî¸ëûí áîäëîãûí ÷àíàðòàé çàðèì òîäîðõîé àñóóäëûã äýâø¿¿ëäýã áºãººä òåõíèêèéí øèíæòýé óëàìæëàëò ìýäëýãýýñ ÿëãààòàéãààð çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí

õàìààðàõ ýðõèéí àñóóäëóóäûã õàìðóóëñàí ýðõ ç¿éí íîìëîëûã øààðääàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ óëàìæëàëò ìýäëýã áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí åðºíõèé çàð÷ìóóä áà òîäîðõîé øèéäë¿¿ä íü ÿëãààòàé áàéäàã. Àðäûí óðëàãò õîëáîîòîé õàìãààëàëò íü ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí òîäîðõîé áîäëîãî, çàð÷èìä òóëãóóðëàí á¿òýýãäñýí áàéõ íü èõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã òóñàä íü àâ÷ ¿çýõ íü íàðèéâ÷èëñàí, òåõíèêèéí ò¿âøíèé òîäîðõîé õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àñóóäëûã õÿëáàðøóóëäàã áºãººä çîõèîã÷èéí ýðõ, ñî¸ë, áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä, õîëáîãäîõ ãàçðóóä, óóãóóë ¿íäýñòíèé óëàìæëàë ýçýìøèã÷èä, ñî¸ëûí óëàìæëàë áîëîí óðëàãèéí á¿òýýëèéí óðàí á¿òýýë÷èä, àðäûí óðëàãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, ýòíèê õºãæèì ñóäëàà÷èä, àðõèâûí àæèëòíóóä áîëîí áóñàä ñî¸ë óðëàãèéí ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýã÷èä ãýõ ìýò á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òóðøëàãà, ÷èã õàíäëàãà çýðãèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ áîëîìæ îëãîäîã. Óëàìæëàëò ìýäëýãèéí àñóóäàëòàé õàðüöóóëàõàä ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ò¿âøèíä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëòýé õîëáîãäîõ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûã õºãæ¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð íýëýýä èõ òóðøëàãà õóðèìòëàãäñàí áàéíà. (“Îí öàãèéí õýëõýýñ” õýñãýýñ ¿çíý ¿¿)

Óëàìæëàëò ìýäëýãòýé õîëáîîòîé àñóóäàëòàé “Îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ìýäëýã” òîâõèìëîîñ òàíèëöàæ áîëíî.

Îþóíû ºì÷èéí "õàìãààëàëò"

Îþóíû ºì÷ ãýäýãò øèíý á¿òýýë, çàãâàð, óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýë, òýìäýã, íýð, çóðàã, òîãëîëò ãýõ ìýò õ¿íèé îþóíû á¿òýýëèéã îéëãîíî.

Îþóíû ºì÷ íü èõýíõèäýý õóóëèàð õàìãààëàãäñàí áàéäàã áºãººä ýäãýýð õóóëü íü òóõàéí á¿òýýëòýé õîëáîîòîéãîîð ò¿¿íèéã àøèãëàõ, òýð äóíäàà àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàõ áàéäàëä

õÿíàëò òàâèõààñ ãàäíà èðýýä¿éí á¿òýýí òóóðâèõ ¿éë àæèëëàãààã õºõè¿ëýí äýìæèõ çîðèëãîîð ýä õºðºíãèéí ýðõ áèé áîëãîäîã îíöëîãòîé. Òóõàéëáàë, çîõèîã÷èéí ýðõ íü ºâºðìºö óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëèéí õýëáýðýýð á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîëîõ á¿òýýëèéã õóóëáàðëàõ, ººð÷ëºí íàéðóóëàõ, íèéòýä òîãëîõ, òåëåâèç, ðàäèîãîîð íýâòð¿¿ëýõ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ çýðýã àøèãëàëòààñ õàìãààëäàã. ̺í ò¿¿í÷ëýí á¿òýýëèéã ãóéâóóëàõààñ

Çîõèîã÷èéí ýðõ, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí á¿òýýë, “¿¿ñìýë á¿òýýë”

ßìàð òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã àøèãëàõ íü õóóëü ¸ñíû á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áàéæ, õàðèí ÿìàð òîõèîëäîëä ýíý íü ç¿é áóñ ººð÷ëºí íàéðóóëàëò, õóóëáàðëàëò áîëîõ âý? Åðºíõèé çàð÷ìààð áîë àëèâàà á¿òýýëèéí çîõèîã÷ ººðèéí á¿òýýëèéã ººð÷ëºí íàéðóóëàõàä õÿíàëò òàâèõ îíöãîé ýðõ ýäýëäýã. Èéíõ¿¿ ººð÷ëºí íàéðóóëàõûí æèøýý áîë á¿òýýëèéã îð÷óóëàõ, øèíý÷ëýí íàéðóóëàõ áîëîí á¿òýýëèéã áóñàä õýëáýðýý𠺺ð÷ëºõ çýðýã íü îðíî. Ýäãýý𠺺ð÷ëºãäñºí á¿òýýëèéã íèéòýä íü “¿¿ñìýë á¿òýýë” ãýæ íýðëýäýã. ¯¿ñìýë á¿òýýë íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéæ ÷àäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé. “Íèéòèéí ýçýìøèë”-ä õàìààðàõ á¿òýýëýýñ ãàðãàæ àâñàí ¿¿ñìýë á¿òýýë ÷ çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Ýíý íü íèéòèéí ýçýìøëèéí á¿òýýëèéã øèíýý𠺺ð÷ëºí íàéðóóëñàí áàéäàë íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéäëûã áèé áîëãîñîí áàéæ áîëçîøã¿é. Ýíý íü ÿàãààä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýãäýõ¿¿í äýýð ¿íäýñëýí øèíýý𠺺ð÷ëºí íàéðóóëñàí óòãà çîõèîëûí áîëîí óðëàãèéí á¿òýýëä àãóóëàãäàæ áàéãàà øèíý ýëåìåíò íü ÿëãàãäàõ ÷àäâàðòàé, ºâºðìºö á¿òýýë áîëñîí ó÷ðààñ õàìãààëàãäàæ áîëæ áàéãààã òàéëáàðëàõàä òóñ áîëíî.

Ãýõäýý ¿¿ñìýë á¿òýýëèéí õàìãààëàëò íü çºâõºí òóõàéí ººð÷ëºí íàéðóóëñàí õýñýã áîëîí á¿òýýëèéí øèíý÷ëýãäñýí õýñýãò ë õàìààðíà. Òýãýõýýð òóõàéí çîõèîã÷èéí ýçýìøèõ ýðõýýñ ãàäíà òóõàéí ¿¿ñìýë á¿òýýë íü ººð ýðõ ýçýìøèã÷, ýñâýë íèéòèéí ýçýìøèëä áàéãàà á¿òýýëèéã àãóóëæ áàéæ áîëçîøã¿é. Òèéì ó÷ðààñ ýõ á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ, ýñâýë íèéòèéí ýçýìøèëä õàìààðàõ áàéäàë íü ¿¿ñìýë á¿òýýëèéí çîõèîã÷èä øèëæèõã¿é.

Çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷èéí îíöãîé ýðõ íü á¿òýýëèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ººð÷ëºí íàéðóóëàõûã çºâøººðºõ, ýñâýë õîðèãëîõ ýðõèéã àãóóëäàã õýäèé ÷ áóñàä ýòãýýä òóõàéí á¿òýýëýýñ ñýäýâëýí, ýñâýë òóõàéí á¿òýýëýýñ “çýýëäýí àâàõ”-ûã õîðèãëîæ ÷àääàãã¿é. Òýãýõýýð çîõèîã÷èéí ýðõ íü øèíý óðàí á¿òýýë÷èä õóó÷èí á¿òýýëýýñ ñýäýâëýí øèíý á¿òýýë áèé áîëãîõûã õºõè¿ëýí äýìæèõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, “çýýëäýí àâàõ” ýñâýë ñýäýâëýí á¿òýýõèéã çºâøººðäºã áàéõàä ººð÷ëºí íàéðóóëàõ áîëîí õóóëáàðëàõûã õîðèãëîäîã þì. Ýíý õî¸ð îéëãîëòûí õîîðîíä íü çààãëàõ íü òèéì ÷ õÿëáàð àñóóäàë áèø þì.

8 9

Óëàìæëàëò ìýäëýãòýé õýðõýí õîëáîãäîõ

âý?

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã àíàãààõ óõààíû, áàéãàëü îð÷íû ìýäëýã áîëîí áèîëîãèéí íººöºä õîëáîãäîõ ìýäëýã ãýõ ìýò óëàìæëàëò ìýäëýãèéí òîãòîëöîîíû ñàëøã¿é íýã õýñýã ãýæ ¿çäýã. Îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí òóõàé ÿðèãäàõàä õàðèí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí àñóóäëûã óëàìæëàëò ìýäëýãýýñ ñàëàíãèä àâ÷ ¿çäýã. Ýíý íü äýýðõ õî¸ð ç¿éë íü ¿íäýñòýí äîòîð õî¸ð òóñäàà áàéäàã ãýäãèéã èëýðõèéëýõèéã çîðèîã¿é þì. ¯¿íèéã ìàø ýíãèéíýýð òàéëáàðëàõàä, îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîã àøèãëàí íýã òàëààñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ, íºãºº òàëààñ òåõíèêèéí øèíæòýé óëàìæëàëò ìýäëýãèéã õàìãààëàõàä õîîðîíäîî ÿëãààòàé ýðõ ç¿éí õýðýãë¿¿ð, áîäëîãûí õóâüä ÿëãààòàé àñóóäëóóä ãàð÷ èðäýã àðâèí òóðøëàãààñ óëáààòàé þì. Òèéìýýñ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò íü ñî¸ëûí á¿òýýëèéí óëàìæëàëò õýâ ìàÿã áîëîí óëàìæëàëò ìýäëýãò íýìýëò õàìãààëàëò áîëæ ºãäºã. Òóðøëàãààñ ¿çýõýä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò íü ñî¸ëûí áîäëîãûí ÷àíàðòàé çàðèì òîäîðõîé àñóóäëûã äýâø¿¿ëäýã áºãººä òåõíèêèéí øèíæòýé óëàìæëàëò ìýäëýãýýñ ÿëãààòàéãààð çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí

õàìààðàõ ýðõèéí àñóóäëóóäûã õàìðóóëñàí ýðõ ç¿éí íîìëîëûã øààðääàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ óëàìæëàëò ìýäëýã áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí åðºíõèé çàð÷ìóóä áà òîäîðõîé øèéäë¿¿ä íü ÿëãààòàé áàéäàã. Àðäûí óðëàãò õîëáîîòîé õàìãààëàëò íü ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí òîäîðõîé áîäëîãî, çàð÷èìä òóëãóóðëàí á¿òýýãäñýí áàéõ íü èõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íýýñ ãàäíà, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã òóñàä íü àâ÷ ¿çýõ íü íàðèéâ÷èëñàí, òåõíèêèéí ò¿âøíèé òîäîðõîé õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àñóóäëûã õÿëáàðøóóëäàã áºãººä çîõèîã÷èéí ýðõ, ñî¸ë, áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä, õîëáîãäîõ ãàçðóóä, óóãóóë ¿íäýñòíèé óëàìæëàë ýçýìøèã÷èä, ñî¸ëûí óëàìæëàë áîëîí óðëàãèéí á¿òýýëèéí óðàí á¿òýýë÷èä, àðäûí óðëàãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, ýòíèê õºãæèì ñóäëàà÷èä, àðõèâûí àæèëòíóóä áîëîí áóñàä ñî¸ë óðëàãèéí ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýã÷èä ãýõ ìýò á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òóðøëàãà, ÷èã õàíäëàãà çýðãèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõ áîëîìæ îëãîäîã. Óëàìæëàëò ìýäëýãèéí àñóóäàëòàé õàðüöóóëàõàä ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ò¿âøèíä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëòýé õîëáîãäîõ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûã õºãæ¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð íýëýýä èõ òóðøëàãà õóðèìòëàãäñàí áàéíà. (“Îí öàãèéí õýëõýýñ” õýñãýýñ ¿çíý ¿¿)

Óëàìæëàëò ìýäëýãòýé õîëáîîòîé àñóóäàëòàé “Îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ìýäëýã” òîâõèìëîîñ òàíèëöàæ áîëíî.

Îþóíû ºì÷èéí "õàìãààëàëò"

Îþóíû ºì÷ ãýäýãò øèíý á¿òýýë, çàãâàð, óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýë, òýìäýã, íýð, çóðàã, òîãëîëò ãýõ ìýò õ¿íèé îþóíû á¿òýýëèéã îéëãîíî.

Îþóíû ºì÷ íü èõýíõèäýý õóóëèàð õàìãààëàãäñàí áàéäàã áºãººä ýäãýýð õóóëü íü òóõàéí á¿òýýëòýé õîëáîîòîéãîîð ò¿¿íèéã àøèãëàõ, òýð äóíäàà àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàõ áàéäàëä

õÿíàëò òàâèõààñ ãàäíà èðýýä¿éí á¿òýýí òóóðâèõ ¿éë àæèëëàãààã õºõè¿ëýí äýìæèõ çîðèëãîîð ýä õºðºíãèéí ýðõ áèé áîëãîäîã îíöëîãòîé. Òóõàéëáàë, çîõèîã÷èéí ýðõ íü ºâºðìºö óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëèéí õýëáýðýýð á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîëîõ á¿òýýëèéã õóóëáàðëàõ, ººð÷ëºí íàéðóóëàõ, íèéòýä òîãëîõ, òåëåâèç, ðàäèîãîîð íýâòð¿¿ëýõ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ çýðýã àøèãëàëòààñ õàìãààëäàã. ̺í ò¿¿í÷ëýí á¿òýýëèéã ãóéâóóëàõààñ

Çîõèîã÷èéí ýðõ, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí á¿òýýë, “¿¿ñìýë á¿òýýë”

ßìàð òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã àøèãëàõ íü õóóëü ¸ñíû á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áàéæ, õàðèí ÿìàð òîõèîëäîëä ýíý íü ç¿é áóñ ººð÷ëºí íàéðóóëàëò, õóóëáàðëàëò áîëîõ âý? Åðºíõèé çàð÷ìààð áîë àëèâàà á¿òýýëèéí çîõèîã÷ ººðèéí á¿òýýëèéã ººð÷ëºí íàéðóóëàõàä õÿíàëò òàâèõ îíöãîé ýðõ ýäýëäýã. Èéíõ¿¿ ººð÷ëºí íàéðóóëàõûí æèøýý áîë á¿òýýëèéã îð÷óóëàõ, øèíý÷ëýí íàéðóóëàõ áîëîí á¿òýýëèéã áóñàä õýëáýðýý𠺺ð÷ëºõ çýðýã íü îðíî. Ýäãýý𠺺ð÷ëºãäñºí á¿òýýëèéã íèéòýä íü “¿¿ñìýë á¿òýýë” ãýæ íýðëýäýã. ¯¿ñìýë á¿òýýë íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéæ ÷àäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé. “Íèéòèéí ýçýìøèë”-ä õàìààðàõ á¿òýýëýýñ ãàðãàæ àâñàí ¿¿ñìýë á¿òýýë ÷ çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Ýíý íü íèéòèéí ýçýìøëèéí á¿òýýëèéã øèíýý𠺺ð÷ëºí íàéðóóëñàí áàéäàë íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéäëûã áèé áîëãîñîí áàéæ áîëçîøã¿é. Ýíý íü ÿàãààä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýãäýõ¿¿í äýýð ¿íäýñëýí øèíýý𠺺ð÷ëºí íàéðóóëñàí óòãà çîõèîëûí áîëîí óðëàãèéí á¿òýýëä àãóóëàãäàæ áàéãàà øèíý ýëåìåíò íü ÿëãàãäàõ ÷àäâàðòàé, ºâºðìºö á¿òýýë áîëñîí ó÷ðààñ õàìãààëàãäàæ áîëæ áàéãààã òàéëáàðëàõàä òóñ áîëíî.

Ãýõäýý ¿¿ñìýë á¿òýýëèéí õàìãààëàëò íü çºâõºí òóõàéí ººð÷ëºí íàéðóóëñàí õýñýã áîëîí á¿òýýëèéí øèíý÷ëýãäñýí õýñýãò ë õàìààðíà. Òýãýõýýð òóõàéí çîõèîã÷èéí ýçýìøèõ ýðõýýñ ãàäíà òóõàéí ¿¿ñìýë á¿òýýë íü ººð ýðõ ýçýìøèã÷, ýñâýë íèéòèéí ýçýìøèëä áàéãàà á¿òýýëèéã àãóóëæ áàéæ áîëçîøã¿é. Òèéì ó÷ðààñ ýõ á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ, ýñâýë íèéòèéí ýçýìøèëä õàìààðàõ áàéäàë íü ¿¿ñìýë á¿òýýëèéí çîõèîã÷èä øèëæèõã¿é.

Çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷èéí îíöãîé ýðõ íü á¿òýýëèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ººð÷ëºí íàéðóóëàõûã çºâøººðºõ, ýñâýë õîðèãëîõ ýðõèéã àãóóëäàã õýäèé ÷ áóñàä ýòãýýä òóõàéí á¿òýýëýýñ ñýäýâëýí, ýñâýë òóõàéí á¿òýýëýýñ “çýýëäýí àâàõ”-ûã õîðèãëîæ ÷àääàãã¿é. Òýãýõýýð çîõèîã÷èéí ýðõ íü øèíý óðàí á¿òýýë÷èä õóó÷èí á¿òýýëýýñ ñýäýâëýí øèíý á¿òýýë áèé áîëãîõûã õºõè¿ëýí äýìæèõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, “çýýëäýí àâàõ” ýñâýë ñýäýâëýí á¿òýýõèéã çºâøººðäºã áàéõàä ººð÷ëºí íàéðóóëàõ áîëîí õóóëáàðëàõûã õîðèãëîäîã þì. Ýíý õî¸ð îéëãîëòûí õîîðîíä íü çààãëàõ íü òèéì ÷ õÿëáàð àñóóäàë áèø þì.

10 11

ýñðýã õàìãààëàëò áîëîõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿ õàìãààëàëò íü ãîëäóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äòýé õîëáîîòîéãîîð õýðýãëýãääýã. Îþóíû ºì÷èéí á¿õ ë àñóóäàë çºâõºí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàäàãã¿é. ¯¿íèé æèøýý áîëãîí áàðààíû òýìäýã, ãàçàð ç¿éí çààëòûí àñóóäëûã çîõèöóóëäàã õóóëü, øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã òàñëàí çîãñîîõ çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Ýíý íü íýð õ¿íä, áóñäààñ ÿëãàðàõ áàéäàë, ãóäâèë çýðãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áàéäàã áºãººä ýíýõ¿¿ õàìãààëàëòûã óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä ººðèéí ãàð óðëàëûí á¿òýýë áîëîí áóñàä óëàìæëàëò á¿òýýãäýõ¿¿íäýý àøèãëàæ áîëîõ þì.

Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíû ýëåìåíò¿¿ä áîëîí çàð÷èì íü, íýí ÿëàíãóÿà, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëä õàìààð÷ áîëîõ òàëòàé. ¯¿íèé øàëòãààí íü ýäãýýð á¿òýýë íü èõýâ÷ëýí óòãà çîõèîë, ä¿ðñëýõ óðëàãèéí á¿òýýë áàéäàã ó÷ðààñ ìºí ÷àíàðûíõàà õóâüä àëü õýäèéíý çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãääàã ýñâýë õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé áàéäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ îëîí òîîíû îðîíä àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéí õ¿ðýýíä õàìãààëñàí áàéäàã. Çîõèîã÷èéí ýðõýä õàìààðàõ ýðõ, òóõàéëáàë òîãëîëò ã¿éöýòãýã÷ óðàí á¿òýýë÷èéí ýðõ íü ìºí ë òóñòàé áàéæ áîëîõ þì. Îþóíû ºì÷èéí õóóëü òîãòîîìæèéí áàñ íýãýí òîì ñàëáàð áîëîõ àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷èéí òîãòîëöîîãîîð óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ áîëîìæòîé. ¯¿íä: áàðààíû òýìäýã (õàìòûí òýìäýã), ãàçàð ç¿éí çààëò, á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð (î¸ìîë, ñ¿ëæìýë á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð) áîëîí øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã õàìãààëàëò çýðãèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé.

Îþóíû ºì÷èéã “õàìãààëàõ” áîëîí ñî¸ëûí ºâèéã “õàäãàëæ, õàìãààëàõ”-ûí õîîðîíä ÿìàð õàðèëöàà õîëáîî áàéæ áîëîõ âý?

“Õàäãàëæ, õàìãààëàõ” íü ñî¸ëûí ºâèéí õóâüä ÿðèãäàõàä èõýâ÷ëýí ñî¸ëûí ºâèéã óñòàæ àëãà áîëîõîîñ ñýðãèéëæ íýýí èëð¿¿ëýõ, áàðèìòæóóëàõ, øèëæ¿¿ëýõ, äýìæèõ çýðýã óòãûã àãóóëäàã. Ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëæ õàìãààëàõ áîëîí ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã äýìæèõ àñóóäàë íü õýä õýäýí îëîí óëñûí êîíâåíöè, ìºí ¿íäýñíèé, á¿ñèéí òóðøëàãà, áîäëîãûí ¿íäñýí çàð÷èì áîëäîã.

Ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ àñóóäëààð ÞÍÅÑÊÎ îëîí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-èéí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä 1982 îíä ÄΪÁ-ÞÍÅÑÊÎ-èéí Çàãâàð çààëòóóä ãàðñàí. ÄΪÁ áîëîí ÞÍÅÑÊÎ íü ºìíºõ øèãýý õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà áîëíî. Æèøýý íü 1999 îíä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ õàìòàð÷ àðäûí óðëàãèéí àñóóäëààð á¿ñèéí çºâëºë㺺í¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. 2003 îíä ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ãèø¿¿í îðíóóä “Áèåò áóñ ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíö”-èéã áàòàëñàí.

ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ)

ÄΪÁ-ûí ¿éë àæèëëàãàà íü áàéãóóëëàãûí çîðèëãûí äàãóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷òýé õîëáîãäóóëæ “õàìãààëàõàä” îðøèíî.

Ñî¸ëûí ºâèéí òóõàéä ÿðèõàä îþóíû ºì÷èéí “õàìãààëàëò” áîëîí “õàäãàëàëò õàìãààëàëò”-ûí õîîðîíä ìàø ÷óõàë õîëáîî áèé. Æèøýý íü, õàäãàëàëòûí ÿâö íü (¿¿íä: óëàìæëàëò ñî¸ëûí ç¿éëèéã áè÷ëýãò áóóëãàõ, áàðèìòæóóëàõ, õýâëýí íèéòëýõ çýðýã íü îðíî) îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò ¿ã¿é ãýõ ìýò àñóóäëûã õºíäºæ, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áîëãîîìæã¿éãýýð “íèéòèéí ýçýìøèë”-ä øèëæ¿¿ëýõ ýðñäýëòýé òóëãàðäàã. ¯¿íèé õîð óðøèã íü áóñàä ýòãýýäýä ò¿¿íèéã òóõàéí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé çºâøººðºëã¿éãýýð ÷ºëººòýé àøèãëàæ áîëîõ ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã. Ýñâýë ýíý àñóóäàëä áîëãîîìæòîé õàíäàõã¿é áîë óëàìæëàëò á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ áàéãàà ýòãýýä òóõàéí á¿òýýëèéã áèåæ¿¿ëñýí õýëáýðèéíõ íü (ãýðýë çóðàã, êèíî á¿òýýë, ýñâýë äóó àâèàíû áè÷ëýã ãýõ ìýò) õóâüä çîõèîã÷èéí ýðõ ýäëýõ çýðýã àñóóäàë òóëãàðíà.

Çàìáèéí ¿íäýñíèé á¿æãèéí õàìòëàã

“Õàìãààëàëò” ãýäýã ¿ãíèé îëîí ÿíçûí óòãà

Íýã äààâóóíû òàñàðõàé äýýð õýäýí çóóí æèëèéí ºìíº áè÷èãäñýí áàéñàí äîìãîîð æèøýý òàòúÿ. Òóõàéí äîìãèéã “îþóíû ºì÷ººð õàìãààëàõ” íü óã äîìãèéã áîãèíî öàìöàí äýýð õóóëáàðëàõààñ ñýðãèéëýõ áîëîìæ îëãîíî. Ãýõäýý òóõàéí äîìãèéã áîëîí òóõàéí äîìãèéã ÿðèõ õýëèéã öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñ ìýääýã áîë “õàìãààëàëò” íü òóõàéí äîìãèéã áîëîí õýëèéã äàðààãèéí ¿åä äàìæóóëàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õýëáýðýýð èëýð÷ áîëíî. Õàìãààëàëòûí áàñ íýã õýëáýð íü òóõàéí äîìãèéã óëàìæëàëò ¿íäýñòíýýñ ãàäíà åðòºíöºä òàíèëöóóëàõ õýëáýðò îðæ áîëíî, òýãñíýýð ýíý íü òóõàéí ¿íäýñòíèéã áóñäàä òàíèóëàõ, õ¿íäë¿¿ëýõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òýãýõýýð “õàìãààëàëò” ãýäãèéã çºâ òîäîðõîéëîõ íü èõ ÷óõàë þì. ßàãààä ãýâýë çàðèì òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷äýä îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòààñ èë¿¿ õàäãàëàëò õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ íü èë¿¿ ñîíèðõîëòîé áºãººä òîõèðîìæòîé áàéæ áîëíî.

¯íäýñíèé õóâöàñ ºìññºíÑààìè ýìýãòýé

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Ìåðñå

äåñ

Ìàð

òèíåç

Äîçà

ë

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Óýí

ä Ó

ýíäëýí

ä

10 11

ýñðýã õàìãààëàëò áîëîõ áîëîìæòîé. Ýíýõ¿¿ õàìãààëàëò íü ãîëäóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äòýé õîëáîîòîéãîîð õýðýãëýãääýã. Îþóíû ºì÷èéí á¿õ ë àñóóäàë çºâõºí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàäàãã¿é. ¯¿íèé æèøýý áîëãîí áàðààíû òýìäýã, ãàçàð ç¿éí çààëòûí àñóóäëûã çîõèöóóëäàã õóóëü, øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã òàñëàí çîãñîîõ çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Ýíý íü íýð õ¿íä, áóñäààñ ÿëãàðàõ áàéäàë, ãóäâèë çýðãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áàéäàã áºãººä ýíýõ¿¿ õàìãààëàëòûã óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä ººðèéí ãàð óðëàëûí á¿òýýë áîëîí áóñàä óëàìæëàëò á¿òýýãäýõ¿¿íäýý àøèãëàæ áîëîõ þì.

Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíû ýëåìåíò¿¿ä áîëîí çàð÷èì íü, íýí ÿëàíãóÿà, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëä õàìààð÷ áîëîõ òàëòàé. ¯¿íèé øàëòãààí íü ýäãýýð á¿òýýë íü èõýâ÷ëýí óòãà çîõèîë, ä¿ðñëýõ óðëàãèéí á¿òýýë áàéäàã ó÷ðààñ ìºí ÷àíàðûíõàà õóâüä àëü õýäèéíý çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãääàã ýñâýë õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé áàéäàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ îëîí òîîíû îðîíä àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéí õ¿ðýýíä õàìãààëñàí áàéäàã. Çîõèîã÷èéí ýðõýä õàìààðàõ ýðõ, òóõàéëáàë òîãëîëò ã¿éöýòãýã÷ óðàí á¿òýýë÷èéí ýðõ íü ìºí ë òóñòàé áàéæ áîëîõ þì. Îþóíû ºì÷èéí õóóëü òîãòîîìæèéí áàñ íýãýí òîì ñàëáàð áîëîõ àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷èéí òîãòîëöîîãîîð óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ áîëîìæòîé. ¯¿íä: áàðààíû òýìäýã (õàìòûí òýìäýã), ãàçàð ç¿éí çààëò, á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð (î¸ìîë, ñ¿ëæìýë á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð) áîëîí øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã õàìãààëàëò çýðãèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé.

Îþóíû ºì÷èéã “õàìãààëàõ” áîëîí ñî¸ëûí ºâèéã “õàäãàëæ, õàìãààëàõ”-ûí õîîðîíä ÿìàð õàðèëöàà õîëáîî áàéæ áîëîõ âý?

“Õàäãàëæ, õàìãààëàõ” íü ñî¸ëûí ºâèéí õóâüä ÿðèãäàõàä èõýâ÷ëýí ñî¸ëûí ºâèéã óñòàæ àëãà áîëîõîîñ ñýðãèéëæ íýýí èëð¿¿ëýõ, áàðèìòæóóëàõ, øèëæ¿¿ëýõ, äýìæèõ çýðýã óòãûã àãóóëäàã. Ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëæ õàìãààëàõ áîëîí ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã äýìæèõ àñóóäàë íü õýä õýäýí îëîí óëñûí êîíâåíöè, ìºí ¿íäýñíèé, á¿ñèéí òóðøëàãà, áîäëîãûí ¿íäñýí çàð÷èì áîëäîã.

Ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ àñóóäëààð ÞÍÅÑÊÎ îëîí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-èéí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä 1982 îíä ÄΪÁ-ÞÍÅÑÊÎ-èéí Çàãâàð çààëòóóä ãàðñàí. ÄΪÁ áîëîí ÞÍÅÑÊÎ íü ºìíºõ øèãýý õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà áîëíî. Æèøýý íü 1999 îíä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ õàìòàð÷ àðäûí óðëàãèéí àñóóäëààð á¿ñèéí çºâëºë㺺í¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. 2003 îíä ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ãèø¿¿í îðíóóä “Áèåò áóñ ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí êîíâåíö”-èéã áàòàëñàí.

ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ)

ÄΪÁ-ûí ¿éë àæèëëàãàà íü áàéãóóëëàãûí çîðèëãûí äàãóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷òýé õîëáîãäóóëæ “õàìãààëàõàä” îðøèíî.

Ñî¸ëûí ºâèéí òóõàéä ÿðèõàä îþóíû ºì÷èéí “õàìãààëàëò” áîëîí “õàäãàëàëò õàìãààëàëò”-ûí õîîðîíä ìàø ÷óõàë õîëáîî áèé. Æèøýý íü, õàäãàëàëòûí ÿâö íü (¿¿íä: óëàìæëàëò ñî¸ëûí ç¿éëèéã áè÷ëýãò áóóëãàõ, áàðèìòæóóëàõ, õýâëýí íèéòëýõ çýðýã íü îðíî) îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò ¿ã¿é ãýõ ìýò àñóóäëûã õºíäºæ, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áîëãîîìæã¿éãýýð “íèéòèéí ýçýìøèë”-ä øèëæ¿¿ëýõ ýðñäýëòýé òóëãàðäàã. ¯¿íèé õîð óðøèã íü áóñàä ýòãýýäýä ò¿¿íèéã òóõàéí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé çºâøººðºëã¿éãýýð ÷ºëººòýé àøèãëàæ áîëîõ ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã. Ýñâýë ýíý àñóóäàëä áîëãîîìæòîé õàíäàõã¿é áîë óëàìæëàëò á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ áàéãàà ýòãýýä òóõàéí á¿òýýëèéã áèåæ¿¿ëñýí õýëáýðèéíõ íü (ãýðýë çóðàã, êèíî á¿òýýë, ýñâýë äóó àâèàíû áè÷ëýã ãýõ ìýò) õóâüä çîõèîã÷èéí ýðõ ýäëýõ çýðýã àñóóäàë òóëãàðíà.

Çàìáèéí ¿íäýñíèé á¿æãèéí õàìòëàã

“Õàìãààëàëò” ãýäýã ¿ãíèé îëîí ÿíçûí óòãà

Íýã äààâóóíû òàñàðõàé äýýð õýäýí çóóí æèëèéí ºìíº áè÷èãäñýí áàéñàí äîìãîîð æèøýý òàòúÿ. Òóõàéí äîìãèéã “îþóíû ºì÷ººð õàìãààëàõ” íü óã äîìãèéã áîãèíî öàìöàí äýýð õóóëáàðëàõààñ ñýðãèéëýõ áîëîìæ îëãîíî. Ãýõäýý òóõàéí äîìãèéã áîëîí òóõàéí äîìãèéã ÿðèõ õýëèéã öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñ ìýääýã áîë “õàìãààëàëò” íü òóõàéí äîìãèéã áîëîí õýëèéã äàðààãèéí ¿åä äàìæóóëàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ õýëáýðýýð èëýð÷ áîëíî. Õàìãààëàëòûí áàñ íýã õýëáýð íü òóõàéí äîìãèéã óëàìæëàëò ¿íäýñòíýýñ ãàäíà åðòºíöºä òàíèëöóóëàõ õýëáýðò îðæ áîëíî, òýãñíýýð ýíý íü òóõàéí ¿íäýñòíèéã áóñäàä òàíèóëàõ, õ¿íäë¿¿ëýõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òýãýõýýð “õàìãààëàëò” ãýäãèéã çºâ òîäîðõîéëîõ íü èõ ÷óõàë þì. ßàãààä ãýâýë çàðèì òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷äýä îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòààñ èë¿¿ õàäãàëàëò õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ íü èë¿¿ ñîíèðõîëòîé áºãººä òîõèðîìæòîé áàéæ áîëíî.

¯íäýñíèé õóâöàñ ºìññºíÑààìè ýìýãòýé

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Ìåðñå

äåñ

Ìàð

òèíåç

Äîçà

ë

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Óýí

ä Ó

ýíäëýí

ä

12 13

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã äàíãààð íü áóñ õàðèí áóñàä áîäëîãûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. Òèéì ó÷ðààñ ¿¿íèéã äàðààõü ºðãºí õ¿ðýýíèé àñóóäàëòàé õîëáîæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé:

ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëàí õàìãààëàõ;

ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã õºõè¿ëýí äýìæèõ;

ñî¸ëûí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé ýðõèéã äýýäëýõ;

óðëàãèéí õºãæèë áîëîí ñî¸ëûí ñîëèëöîîã õºõè¿ëýí äýìæèõ;

óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí õýðýãöýý, àøèã ñîíèðõîë;

ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõûí õóâüä óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãûã õºõè¿ëýí äýìæèõ.

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä õàìãààëàëòûí õýä õýäýí õýëáýðèéã øààðääàãèéí äóíä äàðààõü ç¿éë¿¿ä îðíî:

óòãà çîõèîë, óðëàãèéí óëàìæëàëò á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð õóóëáàðëàõ, ººð÷ºí íàéðóóëàõ, íèéòýä ò¿ãýýõ, òîãëîõ áîëîí áóñàä áàéäëààð ãàæóóäóóëàõ, äîðîìæëîõ çýðãýýñ ñýðãèéëýõ õàìãààëàëò;

;

;

;

;

;

;

;

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷äèéí õýðýãöýý, òýäíèé ç¿ãýýñ õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ç¿éëñ þó âý?

Ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýýÝðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý

;

;

;

;

;

ãàð óðëàëûí á¿òýýë, ò¿¿í÷ëýí òýäãýýðèéí “õýâ ìàÿã”-èéí õàìãààëàëò;

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèíõýíý ãýæ, ìºí ãàðàë ¿¿ñëèéã õóäàë çàðëàõ, òººðºãäºëä îðóóëàõààñ ñýðãèéëýõ õàìãààëàëò;

óëàìæëàëò òýìäýã, òýìäýãëýãýýã õàìãààëàëòûí çîðèóëàëòààð á¿ðòã¿¿ëýõ.

Ýäãýýð æèøýýí¿¿äòýé õîëáîãäóóëàí ÄΪÁ-ààñ 1998 îíîîñ õîéø ÿâóóëñàí ñóäàëãàà, çºâëºëãººíººñ óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí äóíä äàðààõü ãóðâàí õàíäëàãà áàéãààã èëð¿¿ëñýí þì:

Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò: çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí á¿òýýë, øèíý øèéäëèéã àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàæ ººðñäèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõûí òóëä îþóíû ºì÷èéí ýðõèéã îëæ àâ÷, ýäëýõ ñîíèðõîëòîé áàéíà.

Áóñàä ýòãýýäèéí çºâøººðºëã¿é àøèãëàëòûí ýñðýã îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò: çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä

ÁÍÕÀÓ-ûí Þííàí ìóæèéí óëàìæëàëò ãàð óðëàà÷èä, óðàí á¿òýýë÷èä

ººðèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð, ìºí ò¿¿í÷ëýí ç¿é áóñ àøèãëàëòààñ èäýâõèòýéãýýð õàìãààëàõûí òóëä îþóíû ºì÷èéí ýðõ ýäëýõèéã õ¿ñäýã.

Ýõíèé õî¸ð õàíäëàãà íü àëèâàà õàìãààëàãäñàí á¿òýýëèéí õóâüä ýðõ îëæ àâàõ “ýåðýã õàìãààëàëò”-ä õàìààð÷ áàéíà. Òèéìýýñ ýåðýã õàìãààëàëò íü (i) óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷èä ººðñäèéí ò¿íø¿¿äòýé õóäàëäààíû, ýñâýë àëèâàà áèçíåñèéí õàðèëöààíä îðîõäîî àøèãëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áîëíî, (ii) àëèâàà ýòãýýä òóõàéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿é áîëîí çîõèñã¿é àøèãëàëòûã òàñëàí çîãñîîíî. Õàðèí ñºðºõ õàìãààëàëòûí ñòðàòåãè ãýäýã íü ýñðýãýýð, áóñàä ãóðàâäàã÷ ýòãýýä îþóíû ºì÷èéí ýðõ îëæ àâàõààñ õàìãààëàõ çîðèëãî àãóóëäàã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷èä þó õ¿ñ÷ áàéãààãààñ õàìààð÷ ýåðýã áîëîí ñºðºõ õàìãààëàëòûí ñòðàòåãèéã õîñëóóëæ õýðýãëýæ áîëíî. Àëèâàà óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé íóóöûã ñºðºõ õàìãààëàëòûí õýëáýðýýð õàìãààëæ áîëîõ áºãººä õàðèí ãàð óðëàëûí á¿òýýë çýðãèéã òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí àðèëæààíû ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã áîëãîí õóóðàì÷ á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí äóóðàéëãàõààñ ýåðýã áàéäëààð õàìãààëæ áîëîõ þì.

ÁÍÕÀÓ-ûí Þííàí ìóæèéí äèçàéíåð íî¸í Êóí Ôàáëàî óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí ìºí㺺ð á¿ðñýí öàéíû ã¿öèéã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàãâàðààð õàìãààëñàí áàéíà.

“Íèéòèéí ýçýìøèë”-èéí à÷ õîëáîãäîë

Îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òîõèðîìæòîé áîäëîãûí õ¿ðýýã áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí íýã õýñýã íü “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýãäýõ îéëãîëòûí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë, õ¿ðýý çààãèéã ñàéòàð îéëãîõ îðíî. Ýíýõ¿¿ òîâõèìîë “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýäýã îéëãîëòûã õýí íýãýí ýòãýýä õóâèàðàà ýçýìøèõ áîëîìæã¿éãýýñ ãàäíà òóõàéí á¿òýýëèéã íèéãìèéí ãèø¿¿í á¿ð èæèë õýìæýýíä õóóëèéí äàãóó àøèãëàõ ýðõòýé áàéäëûã òàéëáàðëàí àøèãëàñàí áîëíî. Ýíý óòãààðàà “íèéòèéí ýçýìøèë”-èéí ãýäýã íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõýä “íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé” ãýäãýýñ ººð àãóóëãàòàé àøèãëàãäàíà. Àëèâàà íýãýí á¿òýýë èíòåðíýòýä “íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé” áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü òóõàéí á¿òýýë “íèéòèéí ýçýìøèë”-ä áàéíà ãýñýí ¿ã áèø þì. Óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä èõýíõèäýý “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýäýã îéëãîëò íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíîîñ ¿¿äýëòýé ó÷ðààñ ýíý íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëä õàìààðäàãã¿é ãýæ ¿çýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã.

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Óýí

ä Ó

ýíäë

ýíä

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Óýí

ä Ó

ýíäëýí

ä

12 13

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã äàíãààð íü áóñ õàðèí áóñàä áîäëîãûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. Òèéì ó÷ðààñ ¿¿íèéã äàðààõü ºðãºí õ¿ðýýíèé àñóóäàëòàé õîëáîæ ¿çýõ øààðäëàãàòàé:

ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëàí õàìãààëàõ;

ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã õºõè¿ëýí äýìæèõ;

ñî¸ëûí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé ýðõèéã äýýäëýõ;

óðëàãèéí õºãæèë áîëîí ñî¸ëûí ñîëèëöîîã õºõè¿ëýí äýìæèõ;

óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí õýðýãöýý, àøèã ñîíèðõîë;

ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõûí õóâüä óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãûã õºõè¿ëýí äýìæèõ.

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä õàìãààëàëòûí õýä õýäýí õýëáýðèéã øààðääàãèéí äóíä äàðààõü ç¿éë¿¿ä îðíî:

óòãà çîõèîë, óðëàãèéí óëàìæëàëò á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð õóóëáàðëàõ, ººð÷ºí íàéðóóëàõ, íèéòýä ò¿ãýýõ, òîãëîõ áîëîí áóñàä áàéäëààð ãàæóóäóóëàõ, äîðîìæëîõ çýðãýýñ ñýðãèéëýõ õàìãààëàëò;

;

;

;

;

;

;

;

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷äèéí õýðýãöýý, òýäíèé ç¿ãýýñ õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé ç¿éëñ þó âý?

Ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýýÝðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý

;

;

;

;

;

ãàð óðëàëûí á¿òýýë, ò¿¿í÷ëýí òýäãýýðèéí “õýâ ìàÿã”-èéí õàìãààëàëò;

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèíõýíý ãýæ, ìºí ãàðàë ¿¿ñëèéã õóäàë çàðëàõ, òººðºãäºëä îðóóëàõààñ ñýðãèéëýõ õàìãààëàëò;

óëàìæëàëò òýìäýã, òýìäýãëýãýýã õàìãààëàëòûí çîðèóëàëòààð á¿ðòã¿¿ëýõ.

Ýäãýýð æèøýýí¿¿äòýé õîëáîãäóóëàí ÄΪÁ-ààñ 1998 îíîîñ õîéø ÿâóóëñàí ñóäàëãàà, çºâëºëãººíººñ óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí äóíä äàðààõü ãóðâàí õàíäëàãà áàéãààã èëð¿¿ëñýí þì:

Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò: çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí á¿òýýë, øèíý øèéäëèéã àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàæ ººðñäèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõûí òóëä îþóíû ºì÷èéí ýðõèéã îëæ àâ÷, ýäëýõ ñîíèðõîëòîé áàéíà.

Áóñàä ýòãýýäèéí çºâøººðºëã¿é àøèãëàëòûí ýñðýã îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò: çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä

ÁÍÕÀÓ-ûí Þííàí ìóæèéí óëàìæëàëò ãàð óðëàà÷èä, óðàí á¿òýýë÷èä

ººðèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð, ìºí ò¿¿í÷ëýí ç¿é áóñ àøèãëàëòààñ èäýâõèòýéãýýð õàìãààëàõûí òóëä îþóíû ºì÷èéí ýðõ ýäëýõèéã õ¿ñäýã.

Ýõíèé õî¸ð õàíäëàãà íü àëèâàà õàìãààëàãäñàí á¿òýýëèéí õóâüä ýðõ îëæ àâàõ “ýåðýã õàìãààëàëò”-ä õàìààð÷ áàéíà. Òèéìýýñ ýåðýã õàìãààëàëò íü (i) óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷èä ººðñäèéí ò¿íø¿¿äòýé õóäàëäààíû, ýñâýë àëèâàà áèçíåñèéí õàðèëöààíä îðîõäîî àøèãëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áîëíî, (ii) àëèâàà ýòãýýä òóõàéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿é áîëîí çîõèñã¿é àøèãëàëòûã òàñëàí çîãñîîíî. Õàðèí ñºðºõ õàìãààëàëòûí ñòðàòåãè ãýäýã íü ýñðýãýýð, áóñàä ãóðàâäàã÷ ýòãýýä îþóíû ºì÷èéí ýðõ îëæ àâàõààñ õàìãààëàõ çîðèëãî àãóóëäàã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷èä þó õ¿ñ÷ áàéãààãààñ õàìààð÷ ýåðýã áîëîí ñºðºõ õàìãààëàëòûí ñòðàòåãèéã õîñëóóëæ õýðýãëýæ áîëíî. Àëèâàà óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé íóóöûã ñºðºõ õàìãààëàëòûí õýëáýðýýð õàìãààëæ áîëîõ áºãººä õàðèí ãàð óðëàëûí á¿òýýë çýðãèéã òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí àðèëæààíû ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýñýã áîëãîí õóóðàì÷ á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí äóóðàéëãàõààñ ýåðýã áàéäëààð õàìãààëæ áîëîõ þì.

ÁÍÕÀÓ-ûí Þííàí ìóæèéí äèçàéíåð íî¸í Êóí Ôàáëàî óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí ìºí㺺ð á¿ðñýí öàéíû ã¿öèéã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàãâàðààð õàìãààëñàí áàéíà.

“Íèéòèéí ýçýìøèë”-èéí à÷ õîëáîãäîë

Îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òîõèðîìæòîé áîäëîãûí õ¿ðýýã áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí íýã õýñýã íü “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýãäýõ îéëãîëòûí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë, õ¿ðýý çààãèéã ñàéòàð îéëãîõ îðíî. Ýíýõ¿¿ òîâõèìîë “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýäýã îéëãîëòûã õýí íýãýí ýòãýýä õóâèàðàà ýçýìøèõ áîëîìæã¿éãýýñ ãàäíà òóõàéí á¿òýýëèéã íèéãìèéí ãèø¿¿í á¿ð èæèë õýìæýýíä õóóëèéí äàãóó àøèãëàõ ýðõòýé áàéäëûã òàéëáàðëàí àøèãëàñàí áîëíî. Ýíý óòãààðàà “íèéòèéí ýçýìøèë”-èéí ãýäýã íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõýä “íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé” ãýäãýýñ ººð àãóóëãàòàé àøèãëàãäàíà. Àëèâàà íýãýí á¿òýýë èíòåðíýòýä “íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé” áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü òóõàéí á¿òýýë “íèéòèéí ýçýìøèë”-ä áàéíà ãýñýí ¿ã áèø þì. Óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä èõýíõèäýý “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýäýã îéëãîëò íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíîîñ ¿¿äýëòýé ó÷ðààñ ýíý íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëä õàìààðäàãã¿é ãýæ ¿çýõ õàíäëàãàòàé áàéäàã.

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Óýí

ä Ó

ýíäë

ýíä

Ãýðýë

çóð

ãèéã

Óýí

ä Ó

ýíäëýí

ä

14 15

Ç¿é çîõèñòîé õàìãààëàëòûí òóõàé àñóóäàë ÿðèãäàõàä “íèéòèéí ýçýìøèë” áîëîí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí õ¿ðýýíèé õîîðîíäûí ºíººãèéí óÿëäààã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé ýñýõ, õýðýâ øààðäëàãàòàé áîë õýðõýí ãýäýã àñóóäàë óðãàí ãàðäàã. ªºðººð õýëáýë, óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí îð÷èí ¿åèéí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí òîãëîëòûí îþóíû ºì÷èéí ºíººãèéí õàìãààëàëò òîõèðîìæòîé áàéæ ÷àäàæ áàéíà óó ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ èðíý. Ýíý íü îëîí íèéò áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíä òýíö¿¿ äýíñ áîëæ ÷àäàæ áàéíà óó? Ýíý íü á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õàìãèéí àøèãòàé õóâèëáàð áîëæ ÷àäàæ áàéíà óó? ªìíº íü á¿òýýãäñýí ýõ á¿òýýë¿¿äèéí õóâüä øèíý òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí õýëáýðèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé þó?

Ýäãýýð ò¿âýãòýé àñóóëòóóäûí õàðèó íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ àðäûí óðëàãèéí íèéòèéí ýçýìøëèéí øèíæ ÷àíàð íü ò¿¿íèé õºãæèëä ñààä áîëäîãã¿é ãýæ ¿çäýã. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð áóþó ºìíº íü áàéñàí “ñî¸ëûí ºâ”-èéí íýã õýñãèéã àøèãëàí ººðèéí ºíººãèéí óðàí á¿òýýëä îðóóëñàí íü íèéãìèéí ãèø¿¿í òóõàéí øèíý á¿òýýëýý çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé áàéõ íü ºìíºõ áóþó õóó÷èí á¿òýýëèéí àìüäðàëûã óðòàñãàäàã ãýæ ¿çäýã. ͺ㺺 òàëààñ çàðèì ò¿¿õèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàðèìòóóä çºâõºí îð÷èí ¿åèéíõ áóñ ãýñýí ãàíö øàëòãààíààð çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿¿? Ýíý òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë, øèíý á¿òýýë¿¿ä èõýíõèäýý ñî¸ëûí áîëîí ò¿¿õèéí ºìíºõ ¿åèéí ç¿éë äýýð òóëãóóðëàñàí áàéäàã áºãººä ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä òýäíèé óëàìæëàëûã àøèãëàñíû òºëºº ÿìàð íýãýí øàí õ¿ðòýæ áàéõ ó÷èðòàé.

Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: ãýðýýíèé çîõèöóóëàëò

1998 îíä Øèíý Çåëàíäûí óñíû õóâöàñ ¿éëäâýðëýã÷ áîëîõ Moontide êîìïàíè íü Ìàîðè ¿íäýñòíèé óëàìæëàë áîëîõ êîðó õýýòýé ìàòåðèàëààð ýìýãòýé õ¿íèé óñíû õóâöàñíû øèíý çàãâàð ãàðãàñàí þì. Óã êîìïàíè íü ýíý çàãâàðàà Ìàîðè ãàðàëòàé áèçíåñ ýðõëýã÷òýé õàìòàð÷ ãàðãàñàí áºãººä êîðó õýýã àøèãëàõ òàëààð Ìàîðè ¿íäýñòíèé òýðã¿¿íòýé õýëýëöýýð õèéæ òîõèðñîí áàéíà. Òóõàéí õýýã àøèãëàõàä õî¸ð ç¿éëèéã ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çñýí: àðèëæààëàãäàõ ÷àäâàð áà ñî¸ëûí õ¿íäýòãýë. Ýíý á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëýýñ îëñîí àøãèéí òîäîðõîé õóâèéã Íãàòè Ðàíæèíóè ¿íäýñòíèé Ïèðèðàêàó õàïó îìãèéí ãèø¿¿äýä õóâààðèëäàã áàéíà.

Ýíý ìýäýýëëèéã Ïèòåð Øàíäûí “Êîëîíèéí çàãâàðûí åðòºíöèéí õýñãýýñ: ñî¸ëûí õóâüä çºâøººðºãäºõ, îþóíû ºì÷èéí ýðõ, çàãâàðûí åðòºíö, ñî¸ëûí ä¿ãíýëò” 2002 îí, 3 äóãààð áîòèîñ àâàâ.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ àñóóäàë íü á¿õ óëñóóäûí òýðã¿¿ëýõ àøèã ñîíèðõîë, ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí îð÷èí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí àøèã ñîíèðõîë á¿õýëäýý íèéöýõ íýã õýëáýðèéí øèéäýë áàéõ àðãàã¿é ãýäãèéã áèä òóðøëàãààñ õàðæ áîëíî. Òèéìýýñ ¿ð ä¿í á¿õèé õàìãààëàëòûã çºâõºí õàìãààëàëòûí îëîí òºðëèéí øèéäëèéí íèéëáýð, ìºí îëîí óëñûí ò¿âøèíä òàâèãäñàí ¿íäñýí çîðèëãî, çàð÷ìûã óÿëäóóëñíààð õàíãàõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Ýäãýýð øèéäë¿¿äèéí äóíä îäîîãèéí ¿éë÷èëæ áóé îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî (øóäàðãà áóñ ºðñºë人í), îþóíû ºì÷èä òîõèðóóëñàí ýðõ (îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîíû sui generis àñóóäëóóä), øèíýýð áèé áîëãîñîí sui generis òîãòîëöîî, ìºí ò¿¿í÷ëýí õóäàëäààíû äýã æàÿã, õàÿãëàëòûí òóõàé õóóëü, ãýðýýíèé õýðýãëýý, óëàìæëàëûí òóõàé õóóëèóä, ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, õºòºëáºð, õóóëü áóñààð ýäèéí áàÿëàã áèé áîëãîõûí ýñðýã àðãà õýìæýý, ýð¿¿ãèéí õóóëü ãýõ ìýòèéã íýðëýæ áîëíî.

Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò äýýðõ îëîí òºðëèéí øèéäëèéã õàìðóóëñàí çàðèì ¿íäýñíèé, á¿ñèéí, îëîí óëñûí òóðøëàãûã áàãòààñàí þì.

Þóíû ºìíº ¿íäñýí ñóóðü ¿å øàò áîëîõ çîðèëãî òîäîðõîéëîõ òóõàé õýäýí ç¿éëèéã ýíý äóðäúÿ.

Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä: ¯íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä:

¯íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà

¯íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ

Õàìãààëàëòûí ÿìàð òîãòîëöîîã õýðõýí áèé áîëãîõ íü ¿íäñýíäýý äýýðõ õàìãààëàëòûí çîðèëãîîñ èõýýõýí õàìààðíà. Óëñ îðíóóä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí áîäëîãûí äàðààõü îëîí çîðèëãûã äýâø¿¿ëñýí:

Áàÿëàã áèé áîëãîõ, õóäàëäààíä îðîëöîõ áîëîìæ áà ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë;

Óëàìæëàëò ñî¸ë áîëîí àðäûí óðëàãèéã õàäãàëàõ, äýìæèõ áà õºãæ¿¿ëýõ;

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð àøèãëàõ, õóóëü áóñààð õýðýãëýõ áà ãóòààí ãàæóóäóóëàõààñ ñýðãèéëýõ;

Óëàìæëàëò ñî¸ë áîëîí ýíýõ¿¿ ñî¸ëûã õàäãàëæ áóé ¿íäýñòí¿¿äèéã õ¿íäýòãýõ ¿çëèéã äýìæèõ;

Ñî¸ëûí îíöëîã áàéäàë áîëîí ¿íäýñòí¿¿äèéí ¿íý öýíý á¿õèé ç¿éëèéã õàéðëàí õàìãààëàõ;

Ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã äýìæèõ.

;

;

;

;

;

;

14 15

Ç¿é çîõèñòîé õàìãààëàëòûí òóõàé àñóóäàë ÿðèãäàõàä “íèéòèéí ýçýìøèë” áîëîí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí õ¿ðýýíèé õîîðîíäûí ºíººãèéí óÿëäààã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé ýñýõ, õýðýâ øààðäëàãàòàé áîë õýðõýí ãýäýã àñóóäàë óðãàí ãàðäàã. ªºðººð õýëáýë, óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí îð÷èí ¿åèéí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí òîãëîëòûí îþóíû ºì÷èéí ºíººãèéí õàìãààëàëò òîõèðîìæòîé áàéæ ÷àäàæ áàéíà óó ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ èðíý. Ýíý íü îëîí íèéò áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíä òýíö¿¿ äýíñ áîëæ ÷àäàæ áàéíà óó? Ýíý íü á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õàìãèéí àøèãòàé õóâèëáàð áîëæ ÷àäàæ áàéíà óó? ªìíº íü á¿òýýãäñýí ýõ á¿òýýë¿¿äèéí õóâüä øèíý òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí õýëáýðèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé þó?

Ýäãýýð ò¿âýãòýé àñóóëòóóäûí õàðèó íü õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ àðäûí óðëàãèéí íèéòèéí ýçýìøëèéí øèíæ ÷àíàð íü ò¿¿íèé õºãæèëä ñààä áîëäîãã¿é ãýæ ¿çäýã. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð áóþó ºìíº íü áàéñàí “ñî¸ëûí ºâ”-èéí íýã õýñãèéã àøèãëàí ººðèéí ºíººãèéí óðàí á¿òýýëä îðóóëñàí íü íèéãìèéí ãèø¿¿í òóõàéí øèíý á¿òýýëýý çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé áàéõ íü ºìíºõ áóþó õóó÷èí á¿òýýëèéí àìüäðàëûã óðòàñãàäàã ãýæ ¿çäýã. ͺ㺺 òàëààñ çàðèì ò¿¿õèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàðèìòóóä çºâõºí îð÷èí ¿åèéíõ áóñ ãýñýí ãàíö øàëòãààíààð çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿¿? Ýíý òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë, øèíý á¿òýýë¿¿ä èõýíõèäýý ñî¸ëûí áîëîí ò¿¿õèéí ºìíºõ ¿åèéí ç¿éë äýýð òóëãóóðëàñàí áàéäàã áºãººä ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä òýäíèé óëàìæëàëûã àøèãëàñíû òºëºº ÿìàð íýãýí øàí õ¿ðòýæ áàéõ ó÷èðòàé.

Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: ãýðýýíèé çîõèöóóëàëò

1998 îíä Øèíý Çåëàíäûí óñíû õóâöàñ ¿éëäâýðëýã÷ áîëîõ Moontide êîìïàíè íü Ìàîðè ¿íäýñòíèé óëàìæëàë áîëîõ êîðó õýýòýé ìàòåðèàëààð ýìýãòýé õ¿íèé óñíû õóâöàñíû øèíý çàãâàð ãàðãàñàí þì. Óã êîìïàíè íü ýíý çàãâàðàà Ìàîðè ãàðàëòàé áèçíåñ ýðõëýã÷òýé õàìòàð÷ ãàðãàñàí áºãººä êîðó õýýã àøèãëàõ òàëààð Ìàîðè ¿íäýñòíèé òýðã¿¿íòýé õýëýëöýýð õèéæ òîõèðñîí áàéíà. Òóõàéí õýýã àøèãëàõàä õî¸ð ç¿éëèéã ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çñýí: àðèëæààëàãäàõ ÷àäâàð áà ñî¸ëûí õ¿íäýòãýë. Ýíý á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëýýñ îëñîí àøãèéí òîäîðõîé õóâèéã Íãàòè Ðàíæèíóè ¿íäýñòíèé Ïèðèðàêàó õàïó îìãèéí ãèø¿¿äýä õóâààðèëäàã áàéíà.

Ýíý ìýäýýëëèéã Ïèòåð Øàíäûí “Êîëîíèéí çàãâàðûí åðòºíöèéí õýñãýýñ: ñî¸ëûí õóâüä çºâøººðºãäºõ, îþóíû ºì÷èéí ýðõ, çàãâàðûí åðòºíö, ñî¸ëûí ä¿ãíýëò” 2002 îí, 3 äóãààð áîòèîñ àâàâ.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ àñóóäàë íü á¿õ óëñóóäûí òýðã¿¿ëýõ àøèã ñîíèðõîë, ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí îð÷èí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí àøèã ñîíèðõîë á¿õýëäýý íèéöýõ íýã õýëáýðèéí øèéäýë áàéõ àðãàã¿é ãýäãèéã áèä òóðøëàãààñ õàðæ áîëíî. Òèéìýýñ ¿ð ä¿í á¿õèé õàìãààëàëòûã çºâõºí õàìãààëàëòûí îëîí òºðëèéí øèéäëèéí íèéëáýð, ìºí îëîí óëñûí ò¿âøèíä òàâèãäñàí ¿íäñýí çîðèëãî, çàð÷ìûã óÿëäóóëñíààð õàíãàõ áîëîìæ á¿ðäýíý.

Ýäãýýð øèéäë¿¿äèéí äóíä îäîîãèéí ¿éë÷èëæ áóé îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî (øóäàðãà áóñ ºðñºë人í), îþóíû ºì÷èä òîõèðóóëñàí ýðõ (îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîíû sui generis àñóóäëóóä), øèíýýð áèé áîëãîñîí sui generis òîãòîëöîî, ìºí ò¿¿í÷ëýí õóäàëäààíû äýã æàÿã, õàÿãëàëòûí òóõàé õóóëü, ãýðýýíèé õýðýãëýý, óëàìæëàëûí òóõàé õóóëèóä, ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, õºòºëáºð, õóóëü áóñààð ýäèéí áàÿëàã áèé áîëãîõûí ýñðýã àðãà õýìæýý, ýð¿¿ãèéí õóóëü ãýõ ìýòèéã íýðëýæ áîëíî.

Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò äýýðõ îëîí òºðëèéí øèéäëèéã õàìðóóëñàí çàðèì ¿íäýñíèé, á¿ñèéí, îëîí óëñûí òóðøëàãûã áàãòààñàí þì.

Þóíû ºìíº ¿íäñýí ñóóðü ¿å øàò áîëîõ çîðèëãî òîäîðõîéëîõ òóõàé õýäýí ç¿éëèéã ýíý äóðäúÿ.

Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä: ¯íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä:

¯íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà

¯íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ

Õàìãààëàëòûí ÿìàð òîãòîëöîîã õýðõýí áèé áîëãîõ íü ¿íäñýíäýý äýýðõ õàìãààëàëòûí çîðèëãîîñ èõýýõýí õàìààðíà. Óëñ îðíóóä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí áîäëîãûí äàðààõü îëîí çîðèëãûã äýâø¿¿ëñýí:

Áàÿëàã áèé áîëãîõ, õóäàëäààíä îðîëöîõ áîëîìæ áà ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë;

Óëàìæëàëò ñî¸ë áîëîí àðäûí óðëàãèéã õàäãàëàõ, äýìæèõ áà õºãæ¿¿ëýõ;

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð àøèãëàõ, õóóëü áóñààð õýðýãëýõ áà ãóòààí ãàæóóäóóëàõààñ ñýðãèéëýõ;

Óëàìæëàëò ñî¸ë áîëîí ýíýõ¿¿ ñî¸ëûã õàäãàëæ áóé ¿íäýñòí¿¿äèéã õ¿íäýòãýõ ¿çëèéã äýìæèõ;

Ñî¸ëûí îíöëîã áàéäàë áîëîí ¿íäýñòí¿¿äèéí ¿íý öýíý á¿õèé ç¿éëèéã õàéðëàí õàìãààëàõ;

Ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã äýìæèõ.

;

;

;

;

;

;

16 17

Äàí ãàíö õóóëü òîãòîîìæ õàíãàëòã¿é áóþó ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ áà õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûã áèé áîëãîõ íü

ÄΪÁ-ààñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ãàðñàí ãîë ñóðãàìæ áîë àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð äàí ãàíö õóóëü òîãòîîìæ áèé áîëãîõ íü õàíãàëòã¿é þì. Õóóëèéí òàëààðõ ìýäëýã ºíäºð áàéõààñ ãàäíà òóõàéí õóóëü òîãòîîìæèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ õ¿ì¿¿ñ õóóëèéí äàãóó ýäëýõ ýðõýý îëæ àâàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ òîãòîëöîî íü õàðüöàíãóé õÿëáàð áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íýýñ ãàäíà, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí òºëººëºã÷äºä ïðàêòèê òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé, õàðèí õóóëèéí çºâëºõ¿¿ä ººðñäèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä õîëáîãäîõ áîäèòîé ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ ÷àäâàðòàé áàéõ íü ÷óõàë. Òèéì ÷ ó÷ðààñ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã ¿ð ä¿íòýé õàìãààëàõûí òóëä îëîí íèéòèéí ìýäëýã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýäëýõòýé íü õîëáîãäóóëàí õóóëèéí çºâëºãºº ºãºõ, ÷èãë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóäûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.

ªìíº íü äóðüäàæ áàéñàí÷ëàí óðüä ºìíº íü áàéñàí àëèâàà óëàìæëàëò á¿òýýëèéã îð÷èí ¿åèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí õºðâ¿¿ëñýí, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí, ýñâýë òýäãýýðèéã öóãëóóëæ ýìõòãýë áîëãîñîí íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéâàë çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿òýýë áîëíî.

Îäîîãèéí îþóíû ºì÷èéí ýðõ áîëîí

ò¿¿íä òîõèðóóëñàí sui generis õýì

õýìæýýã àøèãëàõ íü

Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, çàãâàðûí õàìãààëàëò

Ò¿¿íýýñ ãàäíà, Áåðíèéí êîíâåíöèéí 15.4 ä¿ãýýð ç¿éëä çîõèîã÷ íü òîäîðõîéã¿é áîëîí íèéòëýãäýýã¿é á¿òýýëèéã (èõýâ÷ëýí àðäûí óðëàãò õàìààðàõ á¿òýýë) õàìãààëàõààð çààñàí áàéäàã.

¯¿íèé àäèëààð, ººðèéí ñî¸ëûí ºâèéí õ¿ðýýíä àæèëëàæ áóé óëàìæëàëò çàãâàð çîõèîí á¿òýýã÷èä ººðñäèéí çàãâàðûã á¿ðòã¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Çàðèì óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé òýìäýã, ¿ãèéã áàðààíû òýìäãýýð á¿ðòã¿¿ëýí õàìãààëóóëæ áîëíî.

¯¿íèé äýýð, îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí Òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýãýýð (WPPT) îëãîñîí ýðõ íü èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ þì. Àðäûí óðëàã íü èõýíõèäýý ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí îðîëöîîòîéãîîð îëîí íèéòýä õ¿ðäýã îíöëîãòîé. Æèøýýëáýë, óëàìæëàëò íýãýí äóóíû òîãëîëòûã áè÷ëýãò áóóëãàñíààð ýíý íü îëîí íèéòýä õ¿ðýõ áîëîìæ íýýãäýæ áàéäãààñ òóõàéí áè÷ëýãèéã ÿìàð áàéäëààð àøèãëàæ, ò¿ãýýõèéã òîäîðõîéëîõ íü íýí ÷óõàë àñóóäàë þì.

Òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýã ñî¸ðõîí áàòàëñàí óëñóóäûí õóâüä ººðñäèéí õóóëü òîãòîîìæîîðîî àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí óðàí á¿òýýë÷äýä ººðñäèéí òîãëîëòûã áè÷ëýãò áóóëãàõ çºâøººðºë îëãîõ áîëîí òóõàéí áè÷ëýãèéí àøèãëàëòûí òàëààð çàðèì ýðõ ýäëýõýýð çààæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

Èõýíõè òîõèîëäîëä íýãäìýë á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãà ãàðäàã. Òýãýõýýð ¿¿íèéã ÿìàð áàéäëààð õàìãààëàõ áîëîìæòîé âý? Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíû äàãóó áîë íýãýýñ äýýø õ¿í çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ áàéæ áîëäîã. Òýãýõýýð óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ãèø¿¿í ãýõ ìýò á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ ÿìàð íýãýí õýëáýðèéí õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàí çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìòààð ýçýìøèæ áîëîõ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãóóä õîõèðîë ãàðãóóëàõàä óëàìæëàëò íýãäýë õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí á¿òýýëä õàìààðàõ àøèã ñîíèðõîë áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîã÷èéí ýðõ íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ äàõü sui generis çîõèöóóëàëòûã (æèøýý íü íýã óëñàä àëèâàà óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí çîõèîã÷èéí ýðõèéí á¿òýýëèéí õóâüä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä òóõàéí á¿òýýëèéã ãàæóóäóóëñàí, çîõèìæã¿é àøèãëàëòààñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû ýðõ ýäë¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäëàæ áàéíà) õ¿ëýýí çºâøººðñºí.

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ãîìäîë ãàðãàäàã íýãýí ò¿ãýýìýë ç¿éë áîë àëèâàà á¿òýýëèéí ãàðàë ¿¿ñýë, æèíõýíý

Ãàðëûí òóõàé õóäàë áîëîí òººðºãäºëä îðóóëàõ ìýäýýëëèéí ýñðýã õàìãààëàëò

áàéõûí õóâüä õóäàë áîëîí òººðºãäºëä îðóóëàõóéö ìýäýýëýë òàðààäàã áàéäàë þì. Æèøýý íü ÿìàð íýãýí õÿìä ºðò㺺ð á¿òñýí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë íü “æèíõýíý”, “óóãóóë ¿íäýñòíèé ¿éëäâýðëýñýí”, ýñâýë àëü íýãýí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ãàðàë ¿¿ñýëòýé ãýõ çýðýã øîøãî õàäñàí áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã õóóëü òîãòîîìæ, õóäàëäààíû æèøèã, øîøãî õýðýãëýõ õóóëü òîãòîîìæèéí çîõèöóóëàëòûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé áàéæ áîëîõ þì (äîîð äóðüäñàí ìýäýýëëèéã ¿çíý ¿¿)

Àâñòðàëèä íýãýí êîìïàíè ãàðààð çóðñàí áîëîí ãàðààð ñèéëñýí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éëñèéã “àáîðèãåí áóþó óóãóóë èðãýäèéí”, “æèíõýíý” ìýòýýð òîäîðõîéëîõûã õîðèãëîñîí. ¯¿íèéã çºâõºí ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã àáîðèãåí ãàðàëòàé õ¿í çóðñàí, ýñâýë ñèéëñýí áàéõ òîõèîëäîëä ë çºâøººðºõººð øèéäâýðëýñýí. Ýíýõ¿¿ ìàðãààíûã øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã áîëîí õóäàëäààíä îðîëöîõ æèøãèéí òóõàé õóóëèàð øèéäâýðëýñýí þì.

Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí Èíäèàí ¿íäýñòíèé óðëàã, ãàð óðëàëûí òóõàé õóóëü íü (1990) Èíäèàí ¿íäýñòíèé óðëàã, ãàð óðëàëûí Ǻâëºëººñ èíäèàí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðàë ¿¿ñëèéã áàòàëäàã áàéõààð çààñíààð ýíý íü àìåðèêèéí óóãóóë ãàð óðëàë ¿éëäâýðëýã÷äèéã õàìãààëñàí þì. Ýíýõ¿¿ õóóëü íü àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóóëèíä òîäîðõîéëñíû äàãóó “èíäèàí÷óóäûí ¿éëäâýðëýñíýýñ áóñàä ýíý òîäîðõîéëîëòûã àãóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä ãàðãàõààñ ñýðãèéëñýí þì.

Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: Øóäàðãà áóñ ºðñºë人í áîëîí õóäàëäààíä îðîëöîõ æèøãèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæóóä

Á¿õ

ýðõ

íü

õàì

ãààëàã

äñàí

Ýíýõ¿¿ îëîíä òàíèë áîëñîí óëàìæëàëò äîìîãò ¿íäýñëýñýí á¿òýýëèéí çóðàà÷ áîëîõ óóãóóë ¿íäýñòýí (ç¿¿í ãàð òàëûí çóðàã) õèâñ ¿éëäâýðëýã÷ ýòãýýäèéã (áàðóóí ãàð òàëûí çóðàã) çîõèîã÷èéí ýðõ çºð÷ñºí õýìýýí ø¿¿õýä ºã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã àìæèëòòàé õàíãóóëñàí.Ø¿¿õ òóõàéí ¿éëäýë íü ñî¸ëûí ýñðýã ¿éëäýë áàéñàí ãýæ ¿çýæ õîõèðëûã çóðàà÷èéí íýãäëèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä õóâààðèëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí.Çîõèîã÷: Õàòàãòàé Áàíäóê Ìàðèêà. Á¿õ ýðõ íü õàìãààëàãäñàí. Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéã çóðàà÷ ýäëýõ áºãººä çîõèîã÷èéí áîëîí ò¿¿íèé îâãèéí çºâøººðºëã¿éãýýð àëèâàà õýëáýðýýð õóóëáàðëàõûã õîðèãëîíî.

16 17

Äàí ãàíö õóóëü òîãòîîìæ õàíãàëòã¿é áóþó ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ áà õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûã áèé áîëãîõ íü

ÄΪÁ-ààñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ãàðñàí ãîë ñóðãàìæ áîë àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð äàí ãàíö õóóëü òîãòîîìæ áèé áîëãîõ íü õàíãàëòã¿é þì. Õóóëèéí òàëààðõ ìýäëýã ºíäºð áàéõààñ ãàäíà òóõàéí õóóëü òîãòîîìæèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýõ õ¿ì¿¿ñ õóóëèéí äàãóó ýäëýõ ýðõýý îëæ àâàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ òîãòîëöîî íü õàðüöàíãóé õÿëáàð áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íýýñ ãàäíà, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí òºëººëºã÷äºä ïðàêòèê òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé, õàðèí õóóëèéí çºâëºõ¿¿ä ººðñäèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä õîëáîãäîõ áîäèòîé ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ ÷àäâàðòàé áàéõ íü ÷óõàë. Òèéì ÷ ó÷ðààñ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã ¿ð ä¿íòýé õàìãààëàõûí òóëä îëîí íèéòèéí ìýäëýã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýäëýõòýé íü õîëáîãäóóëàí õóóëèéí çºâëºãºº ºãºõ, ÷èãë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóäûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.

ªìíº íü äóðüäàæ áàéñàí÷ëàí óðüä ºìíº íü áàéñàí àëèâàà óëàìæëàëò á¿òýýëèéã îð÷èí ¿åèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí õºðâ¿¿ëñýí, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí, ýñâýë òýäãýýðèéã öóãëóóëæ ýìõòãýë áîëãîñîí íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéâàë çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿òýýë áîëíî.

Îäîîãèéí îþóíû ºì÷èéí ýðõ áîëîí

ò¿¿íä òîõèðóóëñàí sui generis õýì

õýìæýýã àøèãëàõ íü

Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, çàãâàðûí õàìãààëàëò

Ò¿¿íýýñ ãàäíà, Áåðíèéí êîíâåíöèéí 15.4 ä¿ãýýð ç¿éëä çîõèîã÷ íü òîäîðõîéã¿é áîëîí íèéòëýãäýýã¿é á¿òýýëèéã (èõýâ÷ëýí àðäûí óðëàãò õàìààðàõ á¿òýýë) õàìãààëàõààð çààñàí áàéäàã.

¯¿íèé àäèëààð, ººðèéí ñî¸ëûí ºâèéí õ¿ðýýíä àæèëëàæ áóé óëàìæëàëò çàãâàð çîõèîí á¿òýýã÷èä ººðñäèéí çàãâàðûã á¿ðòã¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Çàðèì óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé òýìäýã, ¿ãèéã áàðààíû òýìäãýýð á¿ðòã¿¿ëýí õàìãààëóóëæ áîëíî.

¯¿íèé äýýð, îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí Òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýãýýð (WPPT) îëãîñîí ýðõ íü èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ þì. Àðäûí óðëàã íü èõýíõèäýý ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí îðîëöîîòîéãîîð îëîí íèéòýä õ¿ðäýã îíöëîãòîé. Æèøýýëáýë, óëàìæëàëò íýãýí äóóíû òîãëîëòûã áè÷ëýãò áóóëãàñíààð ýíý íü îëîí íèéòýä õ¿ðýõ áîëîìæ íýýãäýæ áàéäãààñ òóõàéí áè÷ëýãèéã ÿìàð áàéäëààð àøèãëàæ, ò¿ãýýõèéã òîäîðõîéëîõ íü íýí ÷óõàë àñóóäàë þì.

Òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýã ñî¸ðõîí áàòàëñàí óëñóóäûí õóâüä ººðñäèéí õóóëü òîãòîîìæîîðîî àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí óðàí á¿òýýë÷äýä ººðñäèéí òîãëîëòûã áè÷ëýãò áóóëãàõ çºâøººðºë îëãîõ áîëîí òóõàéí áè÷ëýãèéí àøèãëàëòûí òàëààð çàðèì ýðõ ýäëýõýýð çààæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

Èõýíõè òîõèîëäîëä íýãäìýë á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãà ãàðäàã. Òýãýõýýð ¿¿íèéã ÿìàð áàéäëààð õàìãààëàõ áîëîìæòîé âý? Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíû äàãóó áîë íýãýýñ äýýø õ¿í çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ áàéæ áîëäîã. Òýãýõýýð óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ãèø¿¿í ãýõ ìýò á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ ÿìàð íýãýí õýëáýðèéí õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàí çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìòààð ýçýìøèæ áîëîõ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ø¿¿õèéí áàéãóóëëàãóóä õîõèðîë ãàðãóóëàõàä óëàìæëàëò íýãäýë õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí á¿òýýëä õàìààðàõ àøèã ñîíèðõîë áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîã÷èéí ýðõ íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ äàõü sui generis çîõèöóóëàëòûã (æèøýý íü íýã óëñàä àëèâàà óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí çîõèîã÷èéí ýðõèéí á¿òýýëèéí õóâüä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä òóõàéí á¿òýýëèéã ãàæóóäóóëñàí, çîõèìæã¿é àøèãëàëòààñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû ýðõ ýäë¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäëàæ áàéíà) õ¿ëýýí çºâøººðñºí.

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ãîìäîë ãàðãàäàã íýãýí ò¿ãýýìýë ç¿éë áîë àëèâàà á¿òýýëèéí ãàðàë ¿¿ñýë, æèíõýíý

Ãàðëûí òóõàé õóäàë áîëîí òººðºãäºëä îðóóëàõ ìýäýýëëèéí ýñðýã õàìãààëàëò

áàéõûí õóâüä õóäàë áîëîí òººðºãäºëä îðóóëàõóéö ìýäýýëýë òàðààäàã áàéäàë þì. Æèøýý íü ÿìàð íýãýí õÿìä ºðò㺺ð á¿òñýí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë íü “æèíõýíý”, “óóãóóë ¿íäýñòíèé ¿éëäâýðëýñýí”, ýñâýë àëü íýãýí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ãàðàë ¿¿ñýëòýé ãýõ çýðýã øîøãî õàäñàí áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã õóóëü òîãòîîìæ, õóäàëäààíû æèøèã, øîøãî õýðýãëýõ õóóëü òîãòîîìæèéí çîõèöóóëàëòûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé áàéæ áîëîõ þì (äîîð äóðüäñàí ìýäýýëëèéã ¿çíý ¿¿)

Àâñòðàëèä íýãýí êîìïàíè ãàðààð çóðñàí áîëîí ãàðààð ñèéëñýí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éëñèéã “àáîðèãåí áóþó óóãóóë èðãýäèéí”, “æèíõýíý” ìýòýýð òîäîðõîéëîõûã õîðèãëîñîí. ¯¿íèéã çºâõºí ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã àáîðèãåí ãàðàëòàé õ¿í çóðñàí, ýñâýë ñèéëñýí áàéõ òîõèîëäîëä ë çºâøººðºõººð øèéäâýðëýñýí. Ýíýõ¿¿ ìàðãààíûã øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã áîëîí õóäàëäààíä îðîëöîõ æèøãèéí òóõàé õóóëèàð øèéäâýðëýñýí þì.

Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí Èíäèàí ¿íäýñòíèé óðëàã, ãàð óðëàëûí òóõàé õóóëü íü (1990) Èíäèàí ¿íäýñòíèé óðëàã, ãàð óðëàëûí Ǻâëºëººñ èíäèàí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðàë ¿¿ñëèéã áàòàëäàã áàéõààð çààñíààð ýíý íü àìåðèêèéí óóãóóë ãàð óðëàë ¿éëäâýðëýã÷äèéã õàìãààëñàí þì. Ýíýõ¿¿ õóóëü íü àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóóëèíä òîäîðõîéëñíû äàãóó “èíäèàí÷óóäûí ¿éëäâýðëýñíýýñ áóñàä ýíý òîäîðõîéëîëòûã àãóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ çýýëä ãàðãàõààñ ñýðãèéëñýí þì.

Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: Øóäàðãà áóñ ºðñºë人í áîëîí õóäàëäààíä îðîëöîõ æèøãèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæóóä

Á¿õ

ýðõ

íü

õàì

ãààëàã

äñàí

Ýíýõ¿¿ îëîíä òàíèë áîëñîí óëàìæëàëò äîìîãò ¿íäýñëýñýí á¿òýýëèéí çóðàà÷ áîëîõ óóãóóë ¿íäýñòýí (ç¿¿í ãàð òàëûí çóðàã) õèâñ ¿éëäâýðëýã÷ ýòãýýäèéã (áàðóóí ãàð òàëûí çóðàã) çîõèîã÷èéí ýðõ çºð÷ñºí õýìýýí ø¿¿õýä ºã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã àìæèëòòàé õàíãóóëñàí.Ø¿¿õ òóõàéí ¿éëäýë íü ñî¸ëûí ýñðýã ¿éëäýë áàéñàí ãýæ ¿çýæ õîõèðëûã çóðàà÷èéí íýãäëèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä õóâààðèëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí.Çîõèîã÷: Õàòàãòàé Áàíäóê Ìàðèêà. Á¿õ ýðõ íü õàìãààëàãäñàí. Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéã çóðàà÷ ýäëýõ áºãººä çîõèîã÷èéí áîëîí ò¿¿íèé îâãèéí çºâøººðºëã¿éãýýð àëèâàà õýëáýðýýð õóóëáàðëàõûã õîðèãëîíî.

18 19

¯¿íýýñ ãàäíà óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèíõýíý áàéäàë áîëîí ÷àíàðûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð ãýð÷ëýõ áàðààíû òýìäãèéã á¿ðòã¿¿ëñýí áàéäàã. Àâñòðàëèä ãýð÷ëýõ òýìäãèéã ¯íäýñíèé óóãóóë óðëàãèéí íèéãýìëýã (National Indigenous Arts Advocacy Association – NIAAA) á¿ðòã¿¿ëñýí áàéäàã áîë õàðèí Øèíý Çåëàíäàä Te Waka Toi õýìýýõ Ìàîðè óðëàãèéí çºâëºë íü Ìàîðèãèéí á¿òýýñýí Toi Iho™ áàðààíû òýìäãèéã õºãæ¿¿ëæ, áàðààíû òýìäãèéí õàìãààëàëòûã àøèãëàäàã. (äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã http://www.toiiho.com/ âýá õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿)

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý àëü íýãýí ãàçàð ç¿éí áàéðëàëòàé íÿãò õîëáîîòîé áàéäàã. Òèéìýýñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã ãàçàð ç¿éí çààëòààð ìºí õàìãààëàõ áîëîìæòîé áàéäàã, ÿëàíãóÿà ÿìàð íýãýí ãàð óðëàëûí á¿òýýë íü òóõàéí òîäîðõîé ãàçàð ç¿éí áàéðëàëòàé õîëáîîòîé ÷àíàðûã àãóóëæ áàéãàà òîõèîëäîë ¿¿íä õàìààðíà. Æèøýý íü Ìåêñèêèéí íýã á¿ñ íóòàãò ¿éëäâýðëýäýã Olinala ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í. Õýäèéãýýð õàìãààëàãääàã ãàçàð ç¿éí çààëò ãîëäóó àëü íýãýí ãàçàð ç¿éí áàéðëàëûí íýð áàéäàã ÷ çàðèì

óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò íýð, òýìäýã, òýìäýãëýãýýíèéõýý õóâüä ãàçàð ç¿éí çààëòààð õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé áàéäàã.

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ñàíàà çîâîîäîã íýã ç¿éë áîë áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä òýäãýýð ¿íäýñòí¿¿äèéí õýðýãëýäýã ¿ã, íýð, çàãâàð, òýìäýãëýãýý çýðýã ÿëãàãäàõ òýìäãèéã çºâøººðºëã¿éãýýð áàðààíû òýìäãèéí õýëáýðýýð àøèãëàæ, á¿ðòã¿¿ëäýã ÿâäàë þì. Äýýðõ òîõèîëäîëä áàðààíû òýìäãèéí åðºíõèé çàð÷ìûí äàãóó ¿¿íèéã øèéäâýðë¿¿ëæ áîëîõ õýäèé ÷ Øèíý Çåëàíäûí Andean õ¿ì¿¿ñèéí íýãäýë, ÀÍÓ-ä ººðñäèéí õóóëü òîãòîîìæèä ñºðºõ õàìãààëàëòûí çîðèóëàëòààð á¿ðòã¿¿ëýõèéã çºâøººðºõ, ìºí óóãóóë ¿íäýñòíèé òýìäýã, òýìäýãëýãýýã çºâøººðºëã¿éãýýð áàðààíû òýìäãýýð á¿ðòã¿¿ëýõèéã õîðèãëîõ áàéäëàà𠺺ð÷ëºëò îðóóëñàí.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõè òîõèîëäîëä òóõàéí àëü íýãýí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ìºí ÷àíàð áîëîí îþóí ñàíààíû ìºí ÷àíàðûã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã. Òèéìýýñ äîðîìæëîõ, ãóòààõ, ãàæóóäóóëàõ õýëáýðèéí àøèãëàëò íü õàìãèéí èõ ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áàéæ áîëîõ òàëòàé. Çàðèì óëñ, îðíóóä áîëîí ¿íäýñòí¿¿äèéí õóâüä äýýðõ ç¿é áóñ àøèãëàëòààñ õàìãààëàõ, ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëèéã õ¿íäýòãýõ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ íü õàìãààëàëò õ¿ñýõèéí íýí òýðã¿¿íèé øàëòãààí áàéäàã. Óëñ îðíóóä ãóòààí äîðîìæëîõûí ýñðýã õóóëü òîãòîîìæ

Äîðîìæëîõ, ãóòààõ, ãàæóóäóóëàõ õýëáýðýýð àøèãëàõûí ýñðýã õàìãààëàëò

áîëîí áóñàä îþóíû ºì÷èéí áóñ àðãà õýðýãñëýýñ ãàäíà îþóíû ºì÷èä òóëãóóðëàñàí øèéäëèéã áàñ àøèãëàäàã. ªºð íýãýí àðãà áîë òóñãàé á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîî áèé áîëãîæ, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã á¿ðòã¿¿ëñíýýð ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ýäãýýðèéã àøèãëàæ áîëîõã¿é áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áîëíî.

Îëîí òîîíû óëñóóä áîëîí á¿ñèéí áàéãóóëëàãóóä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã sui generis õýì õýìæýýãýýð õàìãààëàõààð øèéäâýðëýñýí. Ýäãýýðèéí èõýíõè íü Çàãâàð çààëòóóäûã óäèðäëàãà áîëãîí ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûã ººðñäèéí îðíû çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèíä

Sui generis õýì õýìæýý, òîãòîëöîî

Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: sui generis òîãòîëöîî

Óëàìæëàëò ìýäëýã áà ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí áàðèìò áè÷ãèéí äàãóó (2002) “óëàìæëàëò ýçýìøèã÷èä” õàìãààëàãäñàí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã ÿìàð íýãýí áàéäëàà𠺺ð÷ëºõèéã çºâøººðºõ, ýñâýë õîðèãëîõ ýðõòýé. Òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäíû àëèâàà ýòãýýä óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí ¿¿ñìýë á¿òýýë á¿òýýõ çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé. ¯¿ñìýë á¿òýýëèéí çîõèîã÷ íü ººðèéí á¿òýýëèéí õóâüä îþóíû ºì÷èéí ýðõ ýäëýõ áîëîâ÷ ýíý á¿òýýë íü àøèã îëîõ çîðèëãîîð àøèãëàãäàõ òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷òýé àøèã õóâààõ, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýðëýõýýñ ãàäíà óã á¿òýýëä õàìààðàõ ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû ýðõèéã õ¿íäýòãýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Ïàíàìûí Ñî¸ëûí îíöëîã áàéäàë, óëàìæëàëò ìýäëýãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð óóãóóë ¿íäýñòíèé õàìòûí ýðõèéã çîõèöóóëàõ îþóíû ºì÷èéí îíöãîé ä¿ðìýýð (2000) Ïàíàì óëñàä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí á¿ðòãýëèéã áèé áîëãîñîí. Ïàíàì óëñûí îþóíû ºì÷èéí ãàçðûí äýðãýä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ìýä¿¿ëýã õ¿ëýýí àâ÷, á¿ðòãýëèéã õºòëºõ òóñãàé õýñýã áàéãóóëàãäñàí. Îþóíû ºì÷èéí ãàçàðò èéí ìýä¿¿ëýã ãàðãàõàä õóóëü÷èéí çºâëºãºº àâàõ øààðäëàãàã¿é áºãººä ìýä¿¿ëãèéí õóðààìæ ãýæ áàéäàãã¿é.

Ïàíàìûí “Ìîëà”Õàòàãòàé Çóðèí Àðåòàãèéí çºâøººð뺺ð àøèãëàâ. Æåíåâ, Øâåéöàðè óëñ

îðóóëñàí. Áóñàä îðíóóä äàðààõü îþóíû ºì÷èéíõòýé òºñòýé õóóëü òîãòîîìæ, òîãòîëöîîã ñîíãîæ àâñàí:

Ôèëèïïèíû óóãóóë ¿íäýñòíèé ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü (1997);

Àôðèêèéí Îþóíû ºì÷èéí áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ òóõàé Áàíãóè ãýðýý (1999 îíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí);

Ïàíàìûí Ñî¸ëûí îíöëîã áàéäàë, óëàìæëàëò ìýäëýãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð óóãóóë ¿íäýñòíèé õàìòûí ýðõèéã çîõèöóóëàõ îþóíû ºì÷èéí îíöãîé ä¿ðýì (2000), ò¿¿íä õîëáîãäîõ çîõèöóóëàõ æóðàì (2001);

;

;

;

Te

Waka

Toi-í ç

ºâø

ººðºëòý

éãý

ýð õ

óóëá

àðëà

â.

18 19

¯¿íýýñ ãàäíà óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèíõýíý áàéäàë áîëîí ÷àíàðûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð ãýð÷ëýõ áàðààíû òýìäãèéã á¿ðòã¿¿ëñýí áàéäàã. Àâñòðàëèä ãýð÷ëýõ òýìäãèéã ¯íäýñíèé óóãóóë óðëàãèéí íèéãýìëýã (National Indigenous Arts Advocacy Association – NIAAA) á¿ðòã¿¿ëñýí áàéäàã áîë õàðèí Øèíý Çåëàíäàä Te Waka Toi õýìýýõ Ìàîðè óðëàãèéí çºâëºë íü Ìàîðèãèéí á¿òýýñýí Toi Iho™ áàðààíû òýìäãèéã õºãæ¿¿ëæ, áàðààíû òýìäãèéí õàìãààëàëòûã àøèãëàäàã. (äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã http://www.toiiho.com/ âýá õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿)

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý àëü íýãýí ãàçàð ç¿éí áàéðëàëòàé íÿãò õîëáîîòîé áàéäàã. Òèéìýýñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã ãàçàð ç¿éí çààëòààð ìºí õàìãààëàõ áîëîìæòîé áàéäàã, ÿëàíãóÿà ÿìàð íýãýí ãàð óðëàëûí á¿òýýë íü òóõàéí òîäîðõîé ãàçàð ç¿éí áàéðëàëòàé õîëáîîòîé ÷àíàðûã àãóóëæ áàéãàà òîõèîëäîë ¿¿íä õàìààðíà. Æèøýý íü Ìåêñèêèéí íýã á¿ñ íóòàãò ¿éëäâýðëýäýã Olinala ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í. Õýäèéãýýð õàìãààëàãääàã ãàçàð ç¿éí çààëò ãîëäóó àëü íýãýí ãàçàð ç¿éí áàéðëàëûí íýð áàéäàã ÷ çàðèì

óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò íýð, òýìäýã, òýìäýãëýãýýíèéõýý õóâüä ãàçàð ç¿éí çààëòààð õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé áàéäàã.

Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ñàíàà çîâîîäîã íýã ç¿éë áîë áèçíåñèéí áàéãóóëëàãóóä òýäãýýð ¿íäýñòí¿¿äèéí õýðýãëýäýã ¿ã, íýð, çàãâàð, òýìäýãëýãýý çýðýã ÿëãàãäàõ òýìäãèéã çºâøººðºëã¿éãýýð áàðààíû òýìäãèéí õýëáýðýýð àøèãëàæ, á¿ðòã¿¿ëäýã ÿâäàë þì. Äýýðõ òîõèîëäîëä áàðààíû òýìäãèéí åðºíõèé çàð÷ìûí äàãóó ¿¿íèéã øèéäâýðë¿¿ëæ áîëîõ õýäèé ÷ Øèíý Çåëàíäûí Andean õ¿ì¿¿ñèéí íýãäýë, ÀÍÓ-ä ººðñäèéí õóóëü òîãòîîìæèä ñºðºõ õàìãààëàëòûí çîðèóëàëòààð á¿ðòã¿¿ëýõèéã çºâøººðºõ, ìºí óóãóóë ¿íäýñòíèé òýìäýã, òýìäýãëýãýýã çºâøººðºëã¿éãýýð áàðààíû òýìäãýýð á¿ðòã¿¿ëýõèéã õîðèãëîõ áàéäëàà𠺺ð÷ëºëò îðóóëñàí.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõè òîõèîëäîëä òóõàéí àëü íýãýí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ìºí ÷àíàð áîëîí îþóí ñàíààíû ìºí ÷àíàðûã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã. Òèéìýýñ äîðîìæëîõ, ãóòààõ, ãàæóóäóóëàõ õýëáýðèéí àøèãëàëò íü õàìãèéí èõ ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áàéæ áîëîõ òàëòàé. Çàðèì óëñ, îðíóóä áîëîí ¿íäýñòí¿¿äèéí õóâüä äýýðõ ç¿é áóñ àøèãëàëòààñ õàìãààëàõ, ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëèéã õ¿íäýòãýõ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ íü õàìãààëàëò õ¿ñýõèéí íýí òýðã¿¿íèé øàëòãààí áàéäàã. Óëñ îðíóóä ãóòààí äîðîìæëîõûí ýñðýã õóóëü òîãòîîìæ

Äîðîìæëîõ, ãóòààõ, ãàæóóäóóëàõ õýëáýðýýð àøèãëàõûí ýñðýã õàìãààëàëò

áîëîí áóñàä îþóíû ºì÷èéí áóñ àðãà õýðýãñëýýñ ãàäíà îþóíû ºì÷èä òóëãóóðëàñàí øèéäëèéã áàñ àøèãëàäàã. ªºð íýãýí àðãà áîë òóñãàé á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîî áèé áîëãîæ, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã á¿ðòã¿¿ëñíýýð ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýýíä ýäãýýðèéã àøèãëàæ áîëîõã¿é áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áîëíî.

Îëîí òîîíû óëñóóä áîëîí á¿ñèéí áàéãóóëëàãóóä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã sui generis õýì õýìæýýãýýð õàìãààëàõààð øèéäâýðëýñýí. Ýäãýýðèéí èõýíõè íü Çàãâàð çààëòóóäûã óäèðäëàãà áîëãîí ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòûã ººðñäèéí îðíû çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèíä

Sui generis õýì õýìæýý, òîãòîëöîî

Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: sui generis òîãòîëöîî

Óëàìæëàëò ìýäëýã áà ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí áàðèìò áè÷ãèéí äàãóó (2002) “óëàìæëàëò ýçýìøèã÷èä” õàìãààëàãäñàí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã ÿìàð íýãýí áàéäëàà𠺺ð÷ëºõèéã çºâøººðºõ, ýñâýë õîðèãëîõ ýðõòýé. Òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäíû àëèâàà ýòãýýä óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí ¿¿ñìýë á¿òýýë á¿òýýõ çºâøººðºë àâàõ øààðäëàãàòàé. ¯¿ñìýë á¿òýýëèéí çîõèîã÷ íü ººðèéí á¿òýýëèéí õóâüä îþóíû ºì÷èéí ýðõ ýäëýõ áîëîâ÷ ýíý á¿òýýë íü àøèã îëîõ çîðèëãîîð àøèãëàãäàõ òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷òýé àøèã õóâààõ, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýðëýõýýñ ãàäíà óã á¿òýýëä õàìààðàõ ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû ýðõèéã õ¿íäýòãýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Ïàíàìûí Ñî¸ëûí îíöëîã áàéäàë, óëàìæëàëò ìýäëýãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð óóãóóë ¿íäýñòíèé õàìòûí ýðõèéã çîõèöóóëàõ îþóíû ºì÷èéí îíöãîé ä¿ðìýýð (2000) Ïàíàì óëñàä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí á¿ðòãýëèéã áèé áîëãîñîí. Ïàíàì óëñûí îþóíû ºì÷èéí ãàçðûí äýðãýä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ìýä¿¿ëýã õ¿ëýýí àâ÷, á¿ðòãýëèéã õºòëºõ òóñãàé õýñýã áàéãóóëàãäñàí. Îþóíû ºì÷èéí ãàçàðò èéí ìýä¿¿ëýã ãàðãàõàä õóóëü÷èéí çºâëºãºº àâàõ øààðäëàãàã¿é áºãººä ìýä¿¿ëãèéí õóðààìæ ãýæ áàéäàãã¿é.

Ïàíàìûí “Ìîëà”Õàòàãòàé Çóðèí Àðåòàãèéí çºâøººð뺺ð àøèãëàâ. Æåíåâ, Øâåéöàðè óëñ

îðóóëñàí. Áóñàä îðíóóä äàðààõü îþóíû ºì÷èéíõòýé òºñòýé õóóëü òîãòîîìæ, òîãòîëöîîã ñîíãîæ àâñàí:

Ôèëèïïèíû óóãóóë ¿íäýñòíèé ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü (1997);

Àôðèêèéí Îþóíû ºì÷èéí áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ òóõàé Áàíãóè ãýðýý (1999 îíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí);

Ïàíàìûí Ñî¸ëûí îíöëîã áàéäàë, óëàìæëàëò ìýäëýãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð óóãóóë ¿íäýñòíèé õàìòûí ýðõèéã çîõèöóóëàõ îþóíû ºì÷èéí îíöãîé ä¿ðýì (2000), ò¿¿íä õîëáîãäîõ çîõèöóóëàõ æóðàì (2001);

;

;

;

Te

Waka

Toi-í ç

ºâø

ººðºëòý

éãý

ýð õ

óóëá

àðëà

â.

20 21

;

;

;

;

;

;

;

;

;

;

;

Óëàìæëàëò ìýäëýã áà ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí áàðèìò áè÷ãèéí äàãóó (2002).

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàëàõ sui generis òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîä äàðààõü àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé:

Õàìãààëàëòûí çîðèëãî þóíä îðøèõ âý?

ßìàð á¿òýýëèéã õàìãààëàõ âý?

Á¿òýýëèéã õàìãààëàõûí òóëä ÿìàð íýãýí øààðäëàãà òàâèãäàõ óó?

Îëãîãäîõ ýðõèéã õýí ýäëýõ âý?

Òýä ÿìàð òºðëèéí ýðõ îëæ àâàõ áºãººä ýíý ýðõ íü àëèâàà õÿçãààðëàëòòàé þó?

Ýðõèéã îëæ àâàõûí òóëä ÿìàð íýãýí ¿éë àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé þó?

Ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýòãýýä íü õýí áàéõ àãààä ÿìàð øèéòãýë íîãäóóëàõ âý?

Ýíý ýðõ íü ÿìàð õóãàöààòàé ¿ðãýëæëýõ âý?

Ýíýõ¿¿ õàìãààëàëòûã áóöààí õýðýãëýõ ¿¿? Òóõàéí óëàìæëàëò óðëàãèéí á¿òýýëèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ºìíº íü õýðýãëýñýýð èðñýí òîõèîëäîëä ÿàõ âý?

Ãàäààä óëñóóäàä ýíý ýðõèéã õýðõýí õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ âý?

Îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ,

Sui generis òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ íü

Ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü

áàðèìòæóóëæ, ìýäýýëëèéí ñàí, æàãñààëò áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü ñî¸ëûí ºâ, óëàìæëàëò ñî¸ëûã õàìãààëàõ ñòðàòåãèéí õóâüä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü íºãºº òàëààñ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòòàé õîëáîîòîé íîöòîé ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîäîã ó÷ðààñ ¿¿íèéã ìàø àíõààðàëòàé ñóäëàõ íü ç¿éòýé. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý áèåò áóñ áàéäàã áºãººä àìàí õýëáýðýýð äàìæäàã. Îþóíû ºì÷èéí ýðõèéã áèé áîëãîõûí òóëä ÿìàð íýãýí áàéäëààð áàðèìòæóóëñàí áàéõ øààðäëàãà íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àìàí õýëáýðýýð äàìæèõ, áèåò áóñ çýðýã ìºí ÷àíàðòàé çºð÷èëäºæ áîëçîøã¿é áàéíà. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõòàé õîëáîîòîé õºðºí㺠çàðäëààñ ãàäíà çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó çîõèîã÷èéí ýðõ íü òóõàéí áè÷ëýã, áàðèìòæóóëàëòàä ë õàìààðàõ áºãººä óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äýä õàìààðàõã¿é áàéõ íýã òàëòàé. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä çîõèîã÷èéí ýðõýýð òóõàéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí èëýðõèéëýãäñýí õýëáýðèéã õàìãààëäàã áºãººä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëä àãóóëàãäàæ áàéãàà ¿íýò ç¿éëñ, óòãà, ñàíààã õàìãààëäàãã¿é. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëñàí, ÿëàíãóÿà äèæèòàë õýëáýðò îðóóëñàí áîë ýíý íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îëîí íèéò õ¿ðòýõ áîëîìæ èë¿¿òýéãýýð íýýãäýæ, óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí òýäãýýðèéã õàìãààëàõ îðîëäëîãûã ¿ã¿éñãýõ þì.

Äàðààõü ¿å øàòóóä íü ºìíº íü òàíèëöóóëñàí áàðèìò äýýð òóëãóóðëàí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîìæèéã ñóäëàõàä òóñ äºõºì áîëíî:

àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷ óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí ¿íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ. Ýäãýýð çîðèëãî íü îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé þó (ýñâýë ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ àñóóäàëòàé èë¿¿òýéãýýð õîëáîãäîõ óó)? Õàìãààëàëòûí îáúåêò íü þó áàéõ âý? ßìàð ¿éëäëèéí ýñðýã õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé âý? Õàìãààëàëò íü ýåðýã, ñºðºõ, õîñîëñîí õàìãààëàëòûí àëü íü áàéõ âý?

øóäàðãà áóñ ºðñºë人í çýðýã îäîî õýðýãëýãäýæ áóé îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîíû äàãóó ÿìàð áîëîìæóóä áàéãààã, îþóíû ºì÷èéí ýëåìåíòèéã ººð÷èëñíººð ÿìàð áîëîìæ áèé áîëîõûã èëð¿¿ëýõ.

õ¿ñýæ áóé çîðèëãîä õ¿ðãýõ îþóíû ºì÷èéí áóñ áóñàä áîëîìæóóäûã ñóäëàõ. ¯¿íä: ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé, õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, ìàðêåòèíãèéí, óóãóóë ¿íäýñòíèéã áîëîí óëàìæëàëûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèóä.

áèå äààñàí sui generis òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ øààðäëàãà áàéãàà ýñýõèéã, ýñâýë îäîî

;Íýãä¿ãýýð ¿å øàò:

;Õî¸ðäóãààð ¿å øàò:

;Ãóðàâäóãààð ¿å øàò:

;ĺðºâä¿ãýýð ¿å øàò:

õýðýãëýãäýæ áóé ýðõ, ò¿¿íä îðóóëàõ ººð÷ëºëò íü àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ, ç¿é çîõèñòîé òýíöâýðèéã àãóóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ. Sui generis òîãòîëöîî íü îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîòîé õýðõýí óÿëäàõ âý? Õàìãààëàëòûí îáúåêò íü äàâõàðäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä ÿàõ âý?

øèíýýð áèé áîëãîõ, ýñâýë îäîî õýðýãëýãäýæ áàéãàà õàìãààëàëòûí õýëáýðèéí ¿ð ä¿íòýé àøèãëàëò, õýðýãæèëòèéã õÿëáàðøóóëàõàä øààðäàãäàõ õºòºëáºð, áàéãóóëëàãà, ïðàêòèê áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû àðãà çàìûã èëð¿¿ëýõ.

õî¸ð òàëûí, á¿ñèéí, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýãýýð äàìæóóëàí ¿íäýñíèé òîãòîëöîî íü á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí õàìãààëàëòààð õàíãàõàä õýðõýí íºëººëºõèéã ñóäëàõ.

;Òàâäóãààð ¿å øàò:

;Çóðãààäóãààð ¿å øàò:

Åðºíõèé ÷èãèéã òîäîðõîéëîõ ïðàêòèê àðãà çàìóóäÅðºíõèé ÷èãèéã òîäîðõîéëîõ ïðàêòèê àðãà çàìóóä

20 21

;

;

;

;

;

;

;

;

;

;

;

Óëàìæëàëò ìýäëýã áà ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí áàðèìò áè÷ãèéí äàãóó (2002).

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàëàõ sui generis òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîä äàðààõü àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé:

Õàìãààëàëòûí çîðèëãî þóíä îðøèõ âý?

ßìàð á¿òýýëèéã õàìãààëàõ âý?

Á¿òýýëèéã õàìãààëàõûí òóëä ÿìàð íýãýí øààðäëàãà òàâèãäàõ óó?

Îëãîãäîõ ýðõèéã õýí ýäëýõ âý?

Òýä ÿìàð òºðëèéí ýðõ îëæ àâàõ áºãººä ýíý ýðõ íü àëèâàà õÿçãààðëàëòòàé þó?

Ýðõèéã îëæ àâàõûí òóëä ÿìàð íýãýí ¿éë àæèëëàãàà øààðäëàãàòàé þó?

Ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýòãýýä íü õýí áàéõ àãààä ÿìàð øèéòãýë íîãäóóëàõ âý?

Ýíý ýðõ íü ÿìàð õóãàöààòàé ¿ðãýëæëýõ âý?

Ýíýõ¿¿ õàìãààëàëòûã áóöààí õýðýãëýõ ¿¿? Òóõàéí óëàìæëàëò óðëàãèéí á¿òýýëèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ºìíº íü õýðýãëýñýýð èðñýí òîõèîëäîëä ÿàõ âý?

Ãàäààä óëñóóäàä ýíý ýðõèéã õýðõýí õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ âý?

Îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ,

Sui generis òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ íü

Ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü

áàðèìòæóóëæ, ìýäýýëëèéí ñàí, æàãñààëò áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü ñî¸ëûí ºâ, óëàìæëàëò ñî¸ëûã õàìãààëàõ ñòðàòåãèéí õóâüä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõ íü íºãºº òàëààñ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòòàé õîëáîîòîé íîöòîé ¿ð äàãàâðûã áèé áîëãîäîã ó÷ðààñ ¿¿íèéã ìàø àíõààðàëòàé ñóäëàõ íü ç¿éòýé. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý áèåò áóñ áàéäàã áºãººä àìàí õýëáýðýýð äàìæäàã. Îþóíû ºì÷èéí ýðõèéã áèé áîëãîõûí òóëä ÿìàð íýãýí áàéäëààð áàðèìòæóóëñàí áàéõ øààðäëàãà íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àìàí õýëáýðýýð äàìæèõ, áèåò áóñ çýðýã ìºí ÷àíàðòàé çºð÷èëäºæ áîëçîøã¿é áàéíà. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëàõòàé õîëáîîòîé õºðºí㺠çàðäëààñ ãàäíà çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó çîõèîã÷èéí ýðõ íü òóõàéí áè÷ëýã, áàðèìòæóóëàëòàä ë õàìààðàõ áºãººä óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äýä õàìààðàõã¿é áàéõ íýã òàëòàé. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä çîõèîã÷èéí ýðõýýð òóõàéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí èëýðõèéëýãäñýí õýëáýðèéã õàìãààëäàã áºãººä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëä àãóóëàãäàæ áàéãàà ¿íýò ç¿éëñ, óòãà, ñàíààã õàìãààëäàãã¿é. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ, áàðèìòæóóëñàí, ÿëàíãóÿà äèæèòàë õýëáýðò îðóóëñàí áîë ýíý íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îëîí íèéò õ¿ðòýõ áîëîìæ èë¿¿òýéãýýð íýýãäýæ, óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí òýäãýýðèéã õàìãààëàõ îðîëäëîãûã ¿ã¿éñãýõ þì.

Äàðààõü ¿å øàòóóä íü ºìíº íü òàíèëöóóëñàí áàðèìò äýýð òóëãóóðëàí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ áîëîìæèéã ñóäëàõàä òóñ äºõºì áîëíî:

àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷ óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí àøèã ñîíèðõîëä íèéö¿¿ëýí ¿íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëãûã òîäîðõîéëîõ. Ýäãýýð çîðèëãî íü îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé þó (ýñâýë ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ àñóóäàëòàé èë¿¿òýéãýýð õîëáîãäîõ óó)? Õàìãààëàëòûí îáúåêò íü þó áàéõ âý? ßìàð ¿éëäëèéí ýñðýã õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé âý? Õàìãààëàëò íü ýåðýã, ñºðºõ, õîñîëñîí õàìãààëàëòûí àëü íü áàéõ âý?

øóäàðãà áóñ ºðñºë人í çýðýã îäîî õýðýãëýãäýæ áóé îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîíû äàãóó ÿìàð áîëîìæóóä áàéãààã, îþóíû ºì÷èéí ýëåìåíòèéã ººð÷èëñíººð ÿìàð áîëîìæ áèé áîëîõûã èëð¿¿ëýõ.

õ¿ñýæ áóé çîðèëãîä õ¿ðãýõ îþóíû ºì÷èéí áóñ áóñàä áîëîìæóóäûã ñóäëàõ. ¯¿íä: ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé, õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, ìàðêåòèíãèéí, óóãóóë ¿íäýñòíèéã áîëîí óëàìæëàëûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèóä.

áèå äààñàí sui generis òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ øààðäëàãà áàéãàà ýñýõèéã, ýñâýë îäîî

;Íýãä¿ãýýð ¿å øàò:

;Õî¸ðäóãààð ¿å øàò:

;Ãóðàâäóãààð ¿å øàò:

;ĺðºâä¿ãýýð ¿å øàò:

õýðýãëýãäýæ áóé ýðõ, ò¿¿íä îðóóëàõ ººð÷ëºëò íü àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëæ, ç¿é çîõèñòîé òýíöâýðèéã àãóóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ. Sui generis òîãòîëöîî íü îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîòîé õýðõýí óÿëäàõ âý? Õàìãààëàëòûí îáúåêò íü äàâõàðäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä ÿàõ âý?

øèíýýð áèé áîëãîõ, ýñâýë îäîî õýðýãëýãäýæ áàéãàà õàìãààëàëòûí õýëáýðèéí ¿ð ä¿íòýé àøèãëàëò, õýðýãæèëòèéã õÿëáàðøóóëàõàä øààðäàãäàõ õºòºëáºð, áàéãóóëëàãà, ïðàêòèê áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû àðãà çàìûã èëð¿¿ëýõ.

õî¸ð òàëûí, á¿ñèéí, îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýãýýð äàìæóóëàí ¿íäýñíèé òîãòîëöîî íü á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí õàìãààëàëòààð õàíãàõàä õýðõýí íºëººëºõèéã ñóäëàõ.

;Òàâäóãààð ¿å øàò:

;Çóðãààäóãààð ¿å øàò:

Åðºíõèé ÷èãèéã òîäîðõîéëîõ ïðàêòèê àðãà çàìóóäÅðºíõèé ÷èãèéã òîäîðõîéëîõ ïðàêòèê àðãà çàìóóä

22 23

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã áèé áîëãîõ, áýõæ¿¿ëýõ, ¿ð àøèãòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ýðõ ç¿éí- òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààã õ¿ñýëòèéí äàãóó ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéãàà. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí íýã õýñýã áîëãîí ÄΪÁ õóóëü òîãòîîã÷, áîäëîãî òîäîðõîéëîã÷, óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äýä çîðèóëæ “Ïðàêòèê ãàðûí àâëàãà” áîëîâñðóóëæ áàéãààãààñ ãàäíà áèçíåñ ýðõëýã÷èä, ãàð óðëàëûí áàéãóóëëàãóóä ãýõ ìýò ñîíèðõîã÷ ýòãýýä¿¿äýä çîðèóëàí èë¿¿ äýëãýðýíã¿é çààâðûã áýëòãýæ áàéãàà. ¯¿íèé õàæóóãààð, ÄΪÁ àðäûí óðëàãèéí àðõèâ, ìóçåé áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí ñî¸ëûí ºâèéí öóãëóóëãàä õàìààðàõ îþóíû ºì÷èéí àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõàä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð ãýðýýíèé çàãâàð, ä¿ðýì áà çààâàð÷èëãààã áîëîâñðóóëàõ àæèë ýðõýëäýã.

Áîäëîãûí ò¿âøèíä, ÄΪÁ-ûí Õîðîîãîîð àâ÷ õýëýëöñýí ýðõç¿éí ä¿í øèíæèëãýý, ¿íäýñíèé áîëîí á¿ñèéí ñàíàë, òàéëàí ãýõ ìýò áàðèìò áè÷èã íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí áîäèòîé ¿íäýñ áîëæ áàéíà. Õîðîî íü ýíýõ¿¿ ïðàêòèê ìýäýýëëèéã îäîî õýðýãëýãäýæ áàéãàà îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî òîäîðõîé áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæ, ýñâýë øèíýýð áèé áîëãîñîí áèå äààñàí sui generis òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ àðãà çàì áèé áîëãîõûã çîðèí àæèëëàæ áàéíà. ÄΪÁ-ûí ãèø¿¿í îðíóóä õ¿ñâýë ýäãýýð áîäëîãûí áîëîí õóóëü òîãòîîìæèéí øèéäë¿¿ä íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí

á¿òýýëèéí ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí õàìãààëàëòûã õàíãàõ çºâëºìæ, çààâàð÷èëãàà, çàãâàð çààëòóóäûã á¿ðä¿¿ëæ áîëîõ þì.

Ýíýõ¿¿ ýðõ ç¿éí õºãæèë íü îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýð¿¿äýä îäîî õýðýãëýãäýæ áàéãàà àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õàìãààëàëòàä òóëãóóðëàíà. Ýíý íü õàìãààëàëòûí ¿íäñýí çàð÷èì, çîðèëãûí íèéòëýã îéëãîëòîä òóëãóóðëàí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ¿ð ä¿í á¿õèé õàìãààëàëòûã áèé áîëãîíî. Èíãýñíýýð óóãóóë áà óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ñî¸ëûí ºâèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àñóóäàëä îëîí óëñûí õýìæýýíä õàðèóëò ºãºõººñ ãàäíà ñî¸ëûí ñîëèëöîî, õºãæèë çýðýãò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿éãýýð ýíýõ¿¿ ºâèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëòûã äýìæèõýä òóñ áîëíî.

Äàðàà íü ÿàõ âý?Äàðàà íü ÿàõ âý?

Íýìýëò ìýäýýëýë

Ýíý òîâõèìëûã áýëòãýõýä ÄΪÁ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä áýëòãýãäýí, áîëîâñðóóëàãäñàí îëîí òîîíû áàðèìò áè÷èã, ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã àøèãëàñàí áºãººä áàðèìò áè÷ãèéã Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðààñ, ýñâýë http://www.wipo.int/tk/en/cultural/index.html âýá õóóäàñíààñ àâ÷ òàíèëöàæ áîëíî. Äàðààõü ¿íäñýí áàðèìò áè÷ãèéã àøèãëàñàí áîëíî:

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Óëàìæëàëò ìýäëýã ýçýìøèã÷äèéí îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé õýðýãöýý, øààðäëàãà: ÄΪÁ-ûí ñóäàëãààíû òàéëàí” (1998-1999)

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, Òàíèëöàõ ìàòåðèàë ¹1 “Àðäûí óðëàãèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí òóõàé íýãòãýñýí ä¿í øèíæèëãýý”

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Àðäûí óðëàãèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí òóõàé ¿íäýñíèé òóðøëàãûí òàëààðõ ýöñèéí òàéëàí” (WIPO/GRTK/IC/3/10)

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí òóõàé íýãòãýñýí ä¿í øèíæèëãýý” (WIPO/GRTK/IC/5/3)

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Àðäûí óðëàãèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë – ýðõ ç¿éí áîëîí áîäëîãûí øèéäë¿¿ä” (WIPO/GRTK/IC/6/3)

Òåððè Æàíêå, ÄΪÁ-ä çîðèóëàí áýëòãýñýí “Îþóíëàã ñî¸ë – îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí òóõàé ñóäàëãàà”

Ï.Â. Êàòòè, ÄΪÁ-ä çîðèóëàí áýëòãýñýí “Àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë/ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òàëààðõ ¿íäýñíèé òóðøëàãóóä – Ýíýòõýã, Èíäîíåçè, Ôèëèïïèí”

Îëîí óëñûí õóäàëäààíû òºâ (UNCTAD/WTO) áà ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Ãàð óðëàëûí áîëîí çóðãèéí á¿òýýëèéã çàõ çýýëä ãàðãàõ íü: îþóíû ºì÷èéí ¿¿ðýã – ãàðûí àâëàãà”

22 23

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã áèé áîëãîõ, áýõæ¿¿ëýõ, ¿ð àøèãòàé õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ýðõ ç¿éí- òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààã õ¿ñýëòèéí äàãóó ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéãàà. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí íýã õýñýã áîëãîí ÄΪÁ õóóëü òîãòîîã÷, áîäëîãî òîäîðõîéëîã÷, óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äýä çîðèóëæ “Ïðàêòèê ãàðûí àâëàãà” áîëîâñðóóëæ áàéãààãààñ ãàäíà áèçíåñ ýðõëýã÷èä, ãàð óðëàëûí áàéãóóëëàãóóä ãýõ ìýò ñîíèðõîã÷ ýòãýýä¿¿äýä çîðèóëàí èë¿¿ äýëãýðýíã¿é çààâðûã áýëòãýæ áàéãàà. ¯¿íèé õàæóóãààð, ÄΪÁ àðäûí óðëàãèéí àðõèâ, ìóçåé áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí ñî¸ëûí ºâèéí öóãëóóëãàä õàìààðàõ îþóíû ºì÷èéí àñóóäëóóäûã çîõèöóóëàõàä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð ãýðýýíèé çàãâàð, ä¿ðýì áà çààâàð÷èëãààã áîëîâñðóóëàõ àæèë ýðõýëäýã.

Áîäëîãûí ò¿âøèíä, ÄΪÁ-ûí Õîðîîãîîð àâ÷ õýëýëöñýí ýðõç¿éí ä¿í øèíæèëãýý, ¿íäýñíèé áîëîí á¿ñèéí ñàíàë, òàéëàí ãýõ ìýò áàðèìò áè÷èã íü îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí áîäèòîé ¿íäýñ áîëæ áàéíà. Õîðîî íü ýíýõ¿¿ ïðàêòèê ìýäýýëëèéã îäîî õýðýãëýãäýæ áàéãàà îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî òîäîðõîé áîäëîãî, õóóëü òîãòîîìæ, ýñâýë øèíýýð áèé áîëãîñîí áèå äààñàí sui generis òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ àðãà çàì áèé áîëãîõûã çîðèí àæèëëàæ áàéíà. ÄΪÁ-ûí ãèø¿¿í îðíóóä õ¿ñâýë ýäãýýð áîäëîãûí áîëîí õóóëü òîãòîîìæèéí øèéäë¿¿ä íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí

á¿òýýëèéí ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí õàìãààëàëòûã õàíãàõ çºâëºìæ, çààâàð÷èëãàà, çàãâàð çààëòóóäûã á¿ðä¿¿ëæ áîëîõ þì.

Ýíýõ¿¿ ýðõ ç¿éí õºãæèë íü îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýð¿¿äýä îäîî õýðýãëýãäýæ áàéãàà àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õàìãààëàëòàä òóëãóóðëàíà. Ýíý íü õàìãààëàëòûí ¿íäñýí çàð÷èì, çîðèëãûí íèéòëýã îéëãîëòîä òóëãóóðëàí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ¿ð ä¿í á¿õèé õàìãààëàëòûã áèé áîëãîíî. Èíãýñíýýð óóãóóë áà óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ñî¸ëûí ºâèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àñóóäàëä îëîí óëñûí õýìæýýíä õàðèóëò ºãºõººñ ãàäíà ñî¸ëûí ñîëèëöîî, õºãæèë çýðýãò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõã¿éãýýð ýíýõ¿¿ ºâèéí ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëòûã äýìæèõýä òóñ áîëíî.

Äàðàà íü ÿàõ âý?Äàðàà íü ÿàõ âý?

Íýìýëò ìýäýýëýë

Ýíý òîâõèìëûã áýëòãýõýä ÄΪÁ-ûí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä áýëòãýãäýí, áîëîâñðóóëàãäñàí îëîí òîîíû áàðèìò áè÷èã, ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã àøèãëàñàí áºãººä áàðèìò áè÷ãèéã Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðààñ, ýñâýë http://www.wipo.int/tk/en/cultural/index.html âýá õóóäàñíààñ àâ÷ òàíèëöàæ áîëíî. Äàðààõü ¿íäñýí áàðèìò áè÷ãèéã àøèãëàñàí áîëíî:

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Óëàìæëàëò ìýäëýã ýçýìøèã÷äèéí îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé õýðýãöýý, øààðäëàãà: ÄΪÁ-ûí ñóäàëãààíû òàéëàí” (1998-1999)

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, Òàíèëöàõ ìàòåðèàë ¹1 “Àðäûí óðëàãèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí òóõàé íýãòãýñýí ä¿í øèíæèëãýý”

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Àðäûí óðëàãèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí òóõàé ¿íäýñíèé òóðøëàãûí òàëààðõ ýöñèéí òàéëàí” (WIPO/GRTK/IC/3/10)

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí òóõàé íýãòãýñýí ä¿í øèíæèëãýý” (WIPO/GRTK/IC/5/3)

ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Àðäûí óðëàãèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë – ýðõ ç¿éí áîëîí áîäëîãûí øèéäë¿¿ä” (WIPO/GRTK/IC/6/3)

Òåððè Æàíêå, ÄΪÁ-ä çîðèóëàí áýëòãýñýí “Îþóíëàã ñî¸ë – îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí òóõàé ñóäàëãàà”

Ï.Â. Êàòòè, ÄΪÁ-ä çîðèóëàí áýëòãýñýí “Àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë/ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òàëààðõ ¿íäýñíèé òóðøëàãóóä – Ýíýòõýã, Èíäîíåçè, Ôèëèïïèí”

Îëîí óëñûí õóäàëäààíû òºâ (UNCTAD/WTO) áà ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð, “Ãàð óðëàëûí áîëîí çóðãèéí á¿òýýëèéã çàõ çýýëä ãàðãàõ íü: îþóíû ºì÷èéí ¿¿ðýã – ãàðûí àâëàãà”

Îð÷óóëñàí: ΪÃ-ûí ìýðãýæèëòýí, äîêòîðàíò Ã.ÑàðíàéÌîíãîë Óëñûí Îþóíû ºì÷èéí ãàçàðÁàãà òîéðóó – 49, Óëààíáààòàð – 46Óòàñ: +976 11 329671 Ôàêñ: +976 11 327638Ýëåêòðîí øóóäàí: ipom@magicnet.mnÂýá õóóäàñ: www.ipom.mn

Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûã Àíãëè õýë äýýðõ ýõ õóâèëáàðò ¿íäýñëýí, á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ áîëîõ ÄΪÁ-ààñ çºâøººðºë àâñíû äàãóó îð÷óóëæ, õóóëáàðëàñàí áîëíî. ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàð íü ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéí îð÷óóëãà, á¿òýýëèéã ººð÷èëñºí áàéäàëä àëèâàà õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é.

Îð÷óóëãûí á¿òýýëèéã ÄΪÁ ßïîí óëñûí Èòãýìæèò Ñàíãààñ (WIPO Japan Funds-In Trust) ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí áîëíî.

Èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëýë àâàõûã õ¿ñâýë Äýëõèéí Îþóíû ªì÷èéí Áàéãóóëëàãàä õàíäàíà óó:

Õàÿã:World Intellectual Property Organization (WIPO)34, chemin des ColombettesP.O.Box 18CH -1211 Geneva 20SwitzerlandÓòàñ: +41 22 338 91 11 Ôàêñ: +41 22 733 54 28Ýëåêòðîí øóóäàí: wipo.mail@wipo.int

Íüþ-Éîðê äàõü ñàëáàðûí õàÿã:

2, United Nations PlazaSuite 2525New York, N.Y.10017United States of AmericaÓòàñ: +1 212 963 6813 Ôàêñ: +1 212 963 4801Ýëåêòðîí øóóäàí: wipo@un.org

ÄΪÁ-ä www.wipo.int õàÿãààð çî÷èëíî óó.ÄΪÁ-ûí ýëåêòðîí íîìûí äýëã¿¿ðýýñ çàõèàëãà õèéõäýý www.wipo.int/ebookshop õàÿãèéã àøèãëààðàé.

ÄΪÁ-ûí õýâëýëèéí ¹ 913 (Ìîíãîë õýë äýýð) ISBN