tÜrkİye’de nÜfus...

TÜRKİYE’DE NÜFUS GELİŞİMİ

Arş. Gör. Rüya KASARCI*

GİRİŞ

Geçmişte avcı toplayıcı kabilelerden, günümüzün modem toplumlarına gelene kadar nüfus ve onun giderek artan miktarı, dünyanın en önemli sorunlarından biri olmuştur. Hatta bazı dönemlerde artan nüfusa karşılık dünya kaynaklarının yetmeyeceği düşüncesi, birtakım önlemler almayı, bu konularda çeşitli fikirler üretmeyi zorunlu kılmıştır.

Bugün devletlerin gelişmişlik düzeylerine bağlı olarak dünya üzerinde her yerde ve her zaman aynı olmamakla beraber dünya nüfusu, yılda ortalama %ol7 iken', geri kalmış ve gelişmeye çalışan ülkelerde %o23, hatta Ortadoğu’daki bazı ülkelerde %o32'ye kadar çıkmaktadır2.

Türkiye nüfusu ise son on yıllık dönemde %o23.6'lık değerle dünya ortalamasının üzerinde bir hızla artış göstermiştir. Dünya Gelişim Raporu (World Development Report 1980)'na göre de 2075 yılında 100 milyona ulaşacak ve bu yıldan itibaren %1'lik bir artış meydana gelmeye başlayacaktır3.

Türkiye nüfusunun gelişimini ve bu gelişimin gösterdiği bölgesel farklılıkları ortaya koyabilmek için iller itibariyle nüfus artış miktarı ve hızlarının incelenmesi gerekmektedir. Biz de buradan yola çıkarak Hatay’ın Anavatana katılmasından sonraki sayımı (1940 sayımını) başlangıç olarak kabul edip, 1990 yılına

* A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. Türkiye Coğr. Anabilim Dalı.1. D.t.E. Türkiye Sayım Yıllığı 1994. Uluslararası İstatistikler, s.715.2. Ü. Sergün, 1988, “Dünya Nüfus Artışının Ülkeler Düzeyinde İncelenmesinin

Ortaya Koyduğu Sonuçlar”, s.41-42 Tablo: 1.3. A.g.e. s.52 Tblo: 3.

248 Türkiye’de Nüfus Gelişimi

kadar, günümüz idari bölünüşünü geçmişe taşıyarak, illere göre yıllık ortalama artış hızlarını hesapladık4 ve onar yıllık beş dönem halinde ele alıp incelemeye çalıştık (Tablo: 1-2). Ancak her ne kadar nüfus artış hızlarını 1940 yılından itibaren haritaya aktardıysak da 1940'dan önceki durumu genel hatlarıyla ele alma ihtiyacını hissettik.

Doğum, ölüm ve göç olaylarına bağlı olarak ortaya çıkan nüfus artışını etkileyen en önemli faktörlerden biri savaşlardır. Birbirini takip eden savaşlardan yeni çıkması nedeniyle sosyal ve ekonomik yönden yıpranan Türkiye’de, Cumhuriyet’in ilk yıllarında nüfus oldukça azdır (Tablo 3). 1927-1935 yıllan arasında %cl9.6'lık artış hızına sahip ülkemizde, bu dönemlerde doğal artışa göçlerin de etkisi olmuştur. Anadolu’ya göçmen ve mübadil olarak gelenlerle sığınanlann, 1927-1935 dönemi nüfusundaki payı %o9.17 ve 1935- 1940 dönemindeki payı ise %o9.72 oranındadır5.

Yıllar Türkiye Nüfusu Artış Hızlan %c

1927 13 648 270 -

1935 16 158 018 21.2

1940 17 820 950 17.3

1950 20 947 188 16.3

1960 27 754 820 28.5

1970 35 605 176 25.2

1980 44 736 957 23.1

1990 56 473 035 23.6

Tablo 3: Yıllara Göre Türkiye Nüfusu ve Artış Hızı

1939 yılında Hatay’ın da sımrlanmıza dahil edilmesiyle 1927'den 1940 yılına kadar geçen sürede nüfusumuz 4.172.680 kişi artmıştır.

1940-1950 Dönemi

1940 yılında 17.820.950 olan Türkiye nüfusu, gerek bebek ölümlerinin yüksek olması6, gerekse II. Dünya Savaşı sırasında

4. P= Po.ern (Bir dönemdeki son sayım ile ilk sayımın e tabanına göre logaritmaları farkının 10'a bölünmesi).

5. C. Geray, 1970, ‘Türkiye’de Göçmen Hareketleri ve Göçmenlerin Yerleştirilmesi”, s: 11, Çiz: II ve s. 18.

6. S. Cerit, 1989, Türkiye’de Nüfus Doğurganlık Ölümlülük, s.71.

Tablo 1: İller İtibariyle Dönemlere Göre Nüfus Artış Hızlan (%o)

Türkiye’de Nüfus Gelişimi 249

İller 1940-50 1950-60 1960-70 1970-80 1980-90

Adana 30.7 41.4 31.3 36.8 26.8Adıyaman 12.6 38.4 31.0 19.3 33.9Afyon 16.5 21.2 16.8 9.7 21.6Ağrı 25.0 33.0 30.4 24.0 17.4Amasya 18.7 46.3 17.8 10.6 4.6Ankara 30.8 49.9 45.6 33.5 24.4Antalya 19.7 29.4 33.3 26.3 42.2Artvin 13.3 11.6 12.1 1.4 -7.3Aydın 17.7 27.7 19.1 14.5 23.7Balıkesir 15.5 17.6 11.2 13.0 13.3Bilecik 6.9 6.2 -4.8 5.7 17.9Bingöl 33.2 30.4 30.8 25.4 9.3Bitlis 25.6 38.2 37.0 33.5 25.0Bolu 16.5 15.4 13.5 15.7 13.0Burdur 13.4 27.7 16.0 11.2 8.2Bursa 16.9 24.3 20.2 38.0 33.9Çanakkale -5.1 15.5 16.7 8.2 9.9Çankırı 16.8 10.6 8.0 -0.6 7.2Çorum 12.1 27.2 15.1 9.5 6.9Denizli 17.8 22.6 18.5 16.7 22.1Diyarbakır 13.3 31.8 37.6 29.6 34.7Edime -12.7 22.5 13.6 13.9 10.8Elazığ 11.5 27.0 30.8 15.8 12.3Erzincan 22.4 20.8 12.9 2.2 5.9Erzurum 21.9 21.2 18.7 15.9 5.6Eskişehir 29.3 29.4 22.2 17.1 16.5Gaziantep 6.8 28.4 33.9 29.2 35.0Giresun 7.0 24.5 17.0 6.1 3.9Gümüşhane 11.6 16.8 15.6 -1.0 -3.0Hakkari 29.6 54.0 48.5 47.4 39.2Hatay 18.9 40.4 29.7 37.8 26.3İsparta 8.2 26.6 21.6 15.6 21.9İçel 21.2 34.1 28.9 36.3 41.5İstanbul 16.4 49.0 48.4 46.2 44.2İzmir 18.4 33.0 29.9 33.1 31.5Kars 10.7 13.6 18.1 7.4 -1.0Kastamonu 10.9 5.1 3.0 0.8 -6.1Kayseri 16.8 24.7 22.3 26.6 19.4


İller 1940-50 1950-60 1960-70 1970-80 1980-90

Kırklareli -28.8 23.4 6.4 9.8 8.8Kırşehir 18.3 26.2 20.3 11.3 6.6Kocaeli 18.9 25.9 26.2 44.7 46.1Konya 18.0 29.5 27.4 21.3 23.2Kütahya 16.4 18.8 18.1 12.3 15.2Malatya 15.5 17.9 26.3 17.4 14.6Manisa 12.3 30.9 20.6 15.8 20.5K. Maraş 36.4 30.4 31.0 33.9 19.2Mardin 9.8 25.8 24.4 22.2 27.5Muğla 13.4 21.7 21.0 16.7 25.4Muş 37.9 45.6 34.0 25.9 22.2Nevşehir 18.2 22.8 20.6 11.2 12.0Niğde 19.2 21.0 24.2 17.6 12.1Ordu 20.3 23.2 26.3 16.0 15.2Rize 5.0 32.1 24.0 13.6 -3.5Sakarya 28.5 40.1 24.0 18.0 22.1Samsun 27.3 32.4 22.9 20.7 14.0Siirt 4.8 19.8 16.8 25.3 10.7Sinop 16.9 10.2 6.2 4.0 -4.2Sivas 14.7 21.4 8.9 2.4 2.4Tekirdağ 6.9 20.3 9.8 17.6 26.6Tokat 20.4 11.9 21.4 14.5 14.2Trabzon 7.3 24.0 21.5 10.4 8.5Tunceli 11.2 28.5 11.7 0.4 -17.0Ş. Urfa 19.7 30.2 29.6 11.4 52.1Uşak 18.5 19.0 11.7 17.7 16.2Van 25.9 37.6 44.4 30.7 31.2Yozgat 16.1 21.8 14.4 8.3 13.9Zonguldak 15.6 31.7 30.0 26.2 11.9Aksaray 22.9 27.1 23.3 29.2 30.8Bayburt 12.3 19.0 14.1 -5.0 1.9Karaman 16.9 22.4 22.7 11.2 24.3Kırıkkale 34.2 41.7 34.9 39.1 11.1Batman 14.4 39.4 46.4 30.7 44.0Şımak -7.3 39.0 33.8 31.5 41.1İğdır 14.9 26.6 27.6 12.4 11.5Ardahan 19.0 21.6 18.4 0.4 -23.0Bartın 36.0 20.8 16.5 21.4 11.6

Tablo 2: iller İtibariyle Dönemlere Göre Nüfus Artış Miktarları


İller 1940-50 1950-60 1960-70 1970-80 1980-1990

Adana 132741 252285 274574 450366 449164Adıyaman 18110 70172 79794 64084 145536Afyon 56239 86842 82996 54767 142345Ağrı 33978 59663 75193 77698 69084Amasya 27640 93612 49744 34262 15904Ankara 188015 450968 658366 713280 694748Antalya 55076 104688 161204 171372 383505Artvin 21704 21324 29568 3128 -16164Aydın 53879 131678 97461 87886 172328Balıkesir 80394 107448 79000 103508 120137Bilecik 9053 8669 -6843 8145 28525Bingöl 27144 34036 46587 50751 22264Bitlis 19809 40332 56507 72435 72207Bolu 45718 49893 50762 67985 65118Burdur 17057 42959 30821 24674 19890Bursa 84271 147975 153990 300907 454346Çanakkale -15159 48181 23154 30804 40695Çankırı 33406 24264 19915 -1439 19201Çorum 38608 105036 71977 51157 40340Denizli 55052 85172 85711 92178 147544Diyarbakır 36417 108146 179324 196942 316846Edime -29905 55111 39946 46861 41313Elazığ 22964 65002 98583 63893 57417Erzincan 39272 45235 33117 5900 17229Erzurum 89696 107774 116087 116858 46392Eskişehir 69370 92663 90540 84666 97024Gaziantep 21437 106236 171961 202157 331897Giresun 20319 106236 171961 202157 331897Gümüşhane 13510 22585 24626 -1630 ^ 99Hakkari 6892 18811 27900 43539 55025Hatay 50661 144410 149855 265207 253483İsparta 14565 56036 57677 50087 84655İçel 60220 126594 146420 252988 423064İstanbul 175240 715615 1136940 1722858 2567300İzmir 128304 295079 363683 549590 718007Kars 21092 81794 57206 26576 -6924Kastamonu 42169 21604 12981 -3759 -26749Kayseri 57861 103970 118306 179690 165101


İller 1940-50 1950-60 1960-70 1970-80 1980-90

Kırklareli -64977 49770 15985 26277 26104Kırşehir 22543 39991 39183 25565 16365Kocaeli 39292 67159 87945 211192 339563Konya 104995 217059 267056 263867 359226Kütahya 45865 62583 72214 57122 80931Malatya 46985 64149 116807 96017 95059Manisa 55660 172388 148546 136291 212477K. Maraş 86770 101014 139125 209050 154920Mardin 19337 60385 73003 83987 132386Muğla 30195 57971 69165 69369 124664Muş 33347 60352 66612 68156 74137Nevşehir 24678 37875 42432 27103 32576Niğde 21967 33677 48375 43459 34726Ordu 68011 96351 139342 104814 116570Rize 8748 67418 66770 45558 -12482Sakarya 59822 117652 97060 89895 134314Samsun 112276 178942 166581 186930 150287Siirt 5555 25693 26100 48454 24518Sinop 34777 24109 15925 10809 -11311Sivas 73761 127918 61999 17689 17871Tekirdağ 14933 49985 28140 57796 108100Tokat 71004 48667 103265 83913 94483Trabzon 29546 112720 126121 71925 64804Tunceli 11120 34309 17225 681 -24831Ş. Urfa 52996 103525 136212 64605 398719Uşak 25679 31713 22779 39712 43059Van 32969 65090 114729 142883 1688787Yozgat 47858 77931 62010 40023 74717Zonguldak 46348 118916 152187 175850 96669Aksaray 22251 33708 37149 60171 85463Bayburt 9194 16536 14497 -5417 2013Karaman 15095 24337 30761 18033 46474Kırıkkale 28713 50719 61912 99751 36585Batman 9504 33727 60345 58465 120700Şımak -4666 28468 35320 45380 91774İğdır 7933 17291 23471 12849 13434Ardahan 24677 34279 35741 795 -44593Bartın 30553 23459 22408 35008 22379


milyon kişi

60

5 0

¿0 ■

3 0 ■

2 0

1 0

1 S 2 7 1935 19£0 19 50 1950 1970 1980 1 990Şekil 1: Sayım yılları itibariyle Türkiye nüfusu

silah altına alınan erkek nüfusa bağlı olarak, doğum oranlarında meydana gelen azalmadan dolayı , %cl6.3'ük bir hızla artarak 21 milyona ulaşmıştır.

İller itibariyle ele alındığında bu dönemde illerin büyük kısmı % o 10-20 arasında bir hızla artarken, %o20'nin üzerinde değere sahip illerin Doğu Anadolu’da, Akdeniz Bölgesinin doğusunda, İç Anadolu’da, Orta Karadeniz’de kümeleştiğini söylemek mümkündür. Yılda ortalama % c 37.9 ile Muş, 1940-1950 döneminin en hızlı artışa sahip ili olurken, Kahramanmaraş, Bartın, Kırıkkale, Bingöl, Ankara ve Adana illeri de %o 30'un üzerinde bir hızla artış göstermişlerdir. %o10'un altında artış gösteren illerimiz ise; Gaziantep, Mardin, Siirt, Giresun, Trabzon, Rize, İsparta, Bilecik ve Tekirdağ olmuştur (Harita: 1).

Bu dönemde dikkati çeken diğer bir konu ise; II. Dünya Savaşı sonrasında askeri birliklerin geri çekilmesine bağlı olarak Kırklareli başta olmak üzere (%o 28'lik bir azalma hızı göstermiştir), Edime, Çanakkale ve Şımak illerindeki nüfus kaybıdır (Tablo: 1).

1940 yılında Adana (132 741 kişi), Ankara (188 015 kişi), Kırıkkale (28 713 kişi), Eskişehir (69 370 kişi), Bartın (30 553

Nvisıavone


■>1(0001*) 00001


kişi), K. Maraş (86.770 kişi), Bingöl (27 144 kişi), Muş (33 347 kişi) ve Hakkari (6 892 kişi) illerinin nüfusları %25'in üzerinde artarken; Mardin (19 337 kişi), İsparta (14 565 kişi), Trabzon (29 546 kişi), Giresun (20 319 kişi), Gaziantep (21437 kişi), Bilecik (9 053 kişi), Siirt (5 555 kişi), Rize (8 748 kişi) illerinde 1940'dan 1950'ye kadar nüfus artış oranı %10'un altında kalmıştır. Bu dönemde Kırklareli, nüfusunun %34'ünü (64 977 kişi), Edime %13'ünü (29 905 kişi), Şımak %8'ini (4 666 kişi) ve Çanakkale %5'ini (15 159 kişi) kaybetmiştir.

1950 yılında nüfusu 1 milyonu geçen tek ilin İstanbul (1 166 477 kişi) olmasına karşılık 1940-1950 döneminde Türkiye ortalamasında bir artış hızına sahip olmuştur. Oysa, 1950 yılında en az nüfusa sahip Hakkâri ilinde (27 204 kişi) nüfus artış hızı %c29.6'dır. Erzurum ili bir tarafa bırakılırsa Doğu Anadolu’daki diğer iller de fazla nüfusa sahip olmamakla beraber hızlı bir şekilde artmaktadırlar. Nitekim, bu dönemde 100.000'in altında nüfusa sahip iller, Karaman bir tarafa bırakılırsa, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yer almışlardır (Bitlis, Bingöl, Bayburt, Batman, Şımak, İğdır, Hakkâri) (Tablo: 2).

Dönemler itibariyle ele aldığımızda 1940-1950 döneminin Türkiye nüfus artış hızları içerisinde en düşük değere sahip olduğunu görüyoruz (Tablo: 2). Her ne kadar 1927 yılından 1965'e kadar nüfus artışını teşvik edici bir devlet politikası uygulansa da6, bu dönem içinde ortaya çıkan II. Dünya Savaşı’nın tesirleri ve sağlık koşullarının yetersizliği gibi nedenlerle, bu dönemde Türkiye genelinde beklenen nüfus artışı görülmemiştir.

1950-1960 Dönemi

1940-1950 döneminin sonlarına doğru II. Dünya Savaşının yurdumuz üzerindeki sosyal ve ekonomik yönden olumsuz tesirlerinin ortadan kalkması, tıbbi gelişmelere paralel olarak, ölümlerin azalması, ulaşım ve sanayinin gelişmeye başlaması ile hızlı bir kalkınma devresine adım atılmıştır. 1950-1960 döneminde daha da gelişen bu faaliyetler, şehirleşme hareketlerini de beraberinde getirmiştir. Nitekim, Türkiye nüfusu içinde önemli bir paya sahip olan kır kesiminin yüksek doğurganlık hızı ile aynı topraktan faydalanan insan sayısı artmış ve tarım alanları üzerinde meydana gelen nüfus baskısıyla, yeni açılan iş kollarına doğru bir hareket başlamıştır. İşte bu şekilde 1950'lerden sonra yoğunlaşanA S p A r î » ı n o n t 1: : _ ı , : ___ » j « m ; _ ı . l _ __ î i s i î i i . _ - ı


kırdan kente göçlerle, kentler hızlı bir nüfuslanma sürecine girmişlerdir. Ancak kır kesiminden gelenler, şehir hayatına hemen uyum sağlayamadığı için, kent nüfusuna hem göç yoluyla hem de yüksek doğurganlık oranlarıyla katılmışlardır. 1950-1960 döneminde Ankara, İstanbul, Bursa, İzmir, Adana gibi büyük şehirlerin bulunduğu illerin, yılda ortalama %o40'ın üzerinde bir hızla artmalarının temelinde bu durum görülmektedir (Harita: 2).

Cumhuriyet devrinin en hızlı kalkınma sürecine girdiği bu dönem, aynı zamanda en hızlı arttığı dönem de olmuş ve yıllık ortalama %o28.5'lik bir artış hızıyla 1960 yılında nüfusumuz 28 milyona yaklaşmıştır (Tablo: 3).

1950-1960 döneminde Balkanlardan gelen göçmenlerin de Türkiye nüfusu üzerinde %8'lik de olsa bir payı vardır7. Özellikle, 1940-1950 yıllan arasında bir gerilemenin olduğu Trakya’da, nüfus artış hızının 1950-1960 döneminde %c20'nin üzerine çıkması daha çok bu göçlerle ilgilidir (Tablo 4).

Tablo 4: Bazı illerin nüfus artışında yerleştirilen göçmenlerin payı (1923 - 60)7

İller Yerleştirilen Göçmen S. Nüfus Artışındaki P.

Balıkesir 50 065 20.0Bilecik 7 736 24.1Bursa 63 057 21.5Çanakkale 26 116 16.7Edime 84 946 71.3İstanbul 80 946 7.1Kırklareli 69 402 52.1Manisa 31 098 10.9Niğde 28 032 30.7Samsun 29 978 7.9Tekirdağ 83 329 57.8

Hiçbir ilde nüfusun azalmadığı bu dönemde hemen hemen bir kuşak halinde kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan 5 grup görmek mümkündür (Harita: 2).

1. Doğuda Kars’dan başlayarak güney ve güneybatıda Karaman’a kadar uzanan ve artış hızı %c30'un üzerinde olan iller,

7. C. Geray, 1970, “Türkiye’de Göçmen Hareketleri ve Göçmenlerin Yerleştirilmesi” s. 30-31.


2. Önceki grubun batısında yine kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan ve %c30'un üzerinde hızla artış gösteren iller,

3. Orta Karadeniz’de Samsun’dan başlayarak, güneybatıya doğru uzanıp İzmir’i de içine alan %o30'un üzerinde artış hızına sahip iller,

4. Sinop’tan başlayarak Balıkesir ve Çanakkale’yi de kapsayan yılda ortalama %c20'nin altında hızla artan iller,

5. Ülkenin kuzeybatı ucunda %o20'nin üzerinde artış hızına sahip iller,

Bir önceki dönemde (1940-1950 döneminde) illerin büyük çoğunluğu %c 10-20 arasında bir artış hızına sahip olmasına karşılık, bu dönemde hakim artış hızı, %o20-30 arasına yükselmiştir.

Hızlı nüfus artışının görüldüğü bu dönemde %ol0'un altında artan sadece iki il vardır. En çok göç veren bu illerimizden Kastamonu, yılda ortalama %c5.1, Bilecik %o6.2'lik bir hızla artmıştır.

1950 yılında Adana (252 285 kişi), Adıyaman (70 172 kişi), Amasya (93 612 kişi), Ankara (450 968 kişi), Bitlis (40 332 kişi), Hakkâri (18 811 kişi), Hatay (144 410 kişi), İstanbul (715 615 kişi), Muş (60 352 kişi), Sakarya (117 652 kişi) Van (65 090 kişi), Kırıkkale (50 719 kişi), Batman (33 727 kişi), Şımak (28 48 kişi) illeri %30'un üzerinde artarken, Sinop (24 109 kişi), Kastamonu (21 604 kişi) ve Bilecik (8 669 kişi) illeri ise sadece %10 oranında artış göstermişlerdir (Tablo 2, Harita 2).

1960 yılında nüfusu 1 milyonu geçen il sayısı üçe çıkmıştır (İstanbul, Ankara, İzmir). Bu yılda da İstanbul ili, 1 882 092 kişi ile, en fazla nüfusa sahip olmuştur. Bu dönemde aldığı iç ve dış göçlere bağlı olarak nüfus artış hızı yılda ortalama %o 49'a yükselmiştir. Buna karşılık 46 015 kişi ile Hakkari ili 1960 yılında nüfusu en az olan ilimiz iken, yılda ortalama %c 54 ile en yüksek artış hızına sahip olmuştur.

Hakkari, Muş; Kırıkkale, Amasya illeri dışında yılda ortalama %o40'm üzerinde artış gösteren diğer illerimizin (Adana, Ankara, Hatay, Sakarya ve İstanbul’un), nüfusu 300 000'in üzerindedir. Buna karşılık ülkemizin doğusunda nüfusu 100 000 civarında olan


pek çok ilimiz (Ağrı, Hakkari, Batman, Bitlis vb.) batıda daha fazla nüfusa sahip olan illerden (örneğin; Balıkesir, Çanakkale, Bolu, Çankırı vb.) daha hızlı bir şekilde artmışlardır. Böylece, 1950-1960 döneminde özellikle doğu ve güneydoğuda hızla artan illerimizin; yüksek doğurganlık hızına, batı ve kuzeyde hızlı artan illerimizin ise gelişen sanayi faaliyetlerinin de etkisiyle aldığı göçlere bağlı olarak ortaya çıktığını görüyoruz.

1960-1970 Dönemi

Türkiye’nin 1950-1960 yıllan arasında sahip olduğu hızlı nüfus artışı 1960-1970 dönemine gelindiğinde gerileyerek %c25.2'ye düşmüştür. Bu dönemde Türkiye nüfusunu etkileyen en önemli olay, başta Batı Avrupa’ya olmak üzere, yurt dışına işçi göçleri olmuştur.

1950 yıllannda başlayan şehirleşme hareketleri, 1960-1970 döneminde daha da kuvvetlenmiştir. Bu dönemde kırdan kente gelenlerin uyum sağlaması daha kolay olmuş, kadının da iş hayatına atılması ve eğitimine bağlı olarak, doğurganlık oranlannda önemli ölçüde azalma meydana gelmiştir. Böylece dönemin başında 27.8 milyon olan Türkiye nüfusu dönemin sonunda 35.6 milyona ulaşmıştır.

Bu dönemde, 1950-1960 yıllan arasında tesbit ettiğimiz, artış gruplarında birtakım değişiklikler meydana gelmiş hızlı artışa sahip illerimiz ülkenin güneyine doğru kaymıştır. Nitekim, 1. grupta yer alan iller, 1950-1960 döneminde Kars’dan başlıyorken, bu dönemde Ağrı ilinden başlamış ve güneyde %c 30'un üzerinde artış hızına sahip illerin oluşturduğu bir kuşak halinde uzanmıştır. 2. grupta ise daha önce hemen hemen bir homojenlik varken, bu dönemde, artış kuşağının kuzeydoğusunda nüfus artış hızında bir gerileme görülmüş (%o 10-20 arasında artış hızı hakim olmuştur), güneybatısı ise %c20-30 arasındaki artış hızını korumuştur.

3. grupta ise değişiklikler daha da artmıştır. Orta Karadenizde Samsun, Ordu, Tokat %c 20-30 arasında artış hızına sahipken, batıya doğru bir düşüş gözlenmiş, daha sonra Ankara, Kırıkkale, Eskişehir illeri %o20'nin üzerinde bir hızla artmışlardır. Daha batıda ise, Ege bölgesinin hemen hemen tamamını kaplayan ve %c10-20 arasında artış hızına sahip yeni bir grup meydana gelmiştir.


4. grupda yine özellik korunmakla beraber bazı illerin artış hızlarında gerilemeler meydana gelmiştir.

5. grup ise; İstanbul, Sakarya, Kocaeli, Zonguldak illerini içine alırken (%c20'nin üzerinde), kuzeybatıda yılda ortalama artış hızı %o0-10 arasında olan, yeni bir grup daha ortaya çıkmıştır (Harita 3).

1960-1970 yılları arasında meydana gelen diğer bir değişiklik de nüfus büyüklükleri üzerinde olmuştur. Bu dönemde nüfusu 1 milyonun üzerinde olan il sayısı 5'e yükselirken (İstanbul, İzmir, Ankara, Adana, Konya), 100 000'in altında nüfusa sahip iki il (Hakkari, İğdır) kalmıştır. Yine nüfus en az olan (73 915) ve en hızlı artışa sahip ilimiz (yılda ortalama %<48.5), Hakkari olmuştur. 3 milyonu aşan nüfusu ile İstanbul, bu dönemde de hızlı artışını sürdürmüştür.

1960 yılından 1970 yılına kadar Hakkâri (27 900 kişi), Diyarbakır (179 324 kişi), Bitlis (56 507 kişi), Van (114 729 kişi), Batman (60 345 kişi) illerinin nüfusu %30'un üzerinde artarken, Tekirdağ (28 140 kişi), Sivas (61 999 kişi) Sinop (15 925 kişi), Çanakkale (23 154 kişi), Çankırı (19 915 kişi), Kırklareli (15 985 kişi) ve Kastamonu (12 981 kişi) illeri ise %10'un altında bir oranla artmışlardır. Bu dönemde Bilecik verdiği göçlere bağlı olarak (6 843 kişi) %5 oranında nüfus kaybeden tek ilimiz olmuştur.

1960-1970 döneminde illerin nüfusları büyümekle beraber, ülkenin doğusunda, batısına göre daha az nüfusa sahip iller hızlı artışlarını korumaya devam etmişlerdir (Harita 3).

1970-1980 Dönemi

1970 yılma gelindiğinde Türkiye nüfusu 35 605 176 olmuş, on yıl içinde ortalama %o23.1 hızla artarak 1980 yılında 44 736 957'ye ulaşmıştır.

Batı Avrupa’ya olan işçi göçleri, 1973 petrol krizinden sonra, bozulan ekonomik ilişkiler nedeniyle büyük oranda azalmıştır. Bu dönemde Arap ülkelerine gönderilen işçi sayısı ise Batı Avrupa’ya gidenlerle kıyaslanamayacak kadar az olmuştur8.

8. S. Üner, 1984, Türkiye Nüfusu, s.35.


1970-1980 döneminde devam eden iç göçlere karşılık, bir önceki döneme göre nüfus artış hızındaki gerileme oldukça hissedilir (Harita: 4). Daha önce Doğu Anadolu’dan başlayarak, güneybatıya uzanan artış kuşağının bozulduğu, nüfusu %o30'un üzerinde artış hızına sahip illerin; ülkenin güneydoğusunda, Adana bölümünde, Marmara bölgesinin hemen hemen doğu yansında, Orta Anadolu’nun kuzeyinde, Batı Anadolu’da İzmir’de toplandığını görüyoruz. Yılda ortalama %e47 ile Hakkari ili başta olmak üzere bu dönemde %c40'ın üzerinde hıza sahip iki il daha (İstanbul ve Kocaeli) vardır.

Ülkenin kuzey kesiminde nüfus artışında meydana gelen gerileme devam etmiş, Orta Anadolu’nun daha ziyade doğusundaki, Doğu Anadolu’nun kuzeyindeki ve batısındaki, Güneydoğu Anadolu’nun da batısındaki illerin büyük çoğunluğunu kapsamıştır. Hatta bu dönemde Kastamonu (3759 kişi), Çankın (1439 kişi), Gümüşhane (1630 kişi) illerinin nüfusları %1 oranında, Bayburt (5417 kişi) ilinin nüfusu %5 oranında azalma göstermiştir. 1960- 1970 döneminde Batı Anadolu’da görülen artış hızı (%ol0-20 arasında), bu dönemde de aynı kalmıştır.

1970-1980 yılları arasında Adana, Ankara, Bursa, İstanbul, İzmir, Konya, Samsun illeri 1 milyondan fazla nüfusa sahipken, nüfusu 100 000'in altında olan hiçbir il kalmamıştır. Bu dönemde de en fazla nüfusa sahip İstanbul (4 741 890) ili %c40'ın üzerinde bir hızla artmaya devam ederken 105 317 kişi ile en az nüfuslu ilimiz Bayburt olmuş ve bu dönemde yılda ortalama %o5'lik bir azalma hızı göstermiştir.

1980-1990 Dönemi

1980-1990 yılları arası ise, Türkiye’de daha önce görülen sosyal ve ekonomik karışıklıkların nisbeten ortadan kalktığı, ekonomik alanda yeni birtakım yatırımların yapılmaya başlandığı bir dönem olarak karşımıza çıkar. Bu nedenle, bir önceki döneme göre daha hızlı bir artış göstererek (%o23.6) 1980'de 44.7 milyon olan nüfusu, 1990 yılında 56.4 milyona yükselmiştir.

Bu dönemde nüfusu hızlı artan illerimizin daha ziyade ülkenin güneyinde ve batısında toplandığını görüyoruz. Doğuda Van’dan başlayarak güneybatıda Hatay’a kadar olan ve kabaca üçgene benzeyen bir alanda %o30'un üzerinde artış hızı gösteren iller çoğunluktayken, Ankara’dan güneydoğuda Gaziantep’e kadar olan

Türkiye’de Nüfus Gelişimi


hattın kuzeyi ve doğusu nüfusun en fazla %o 10-20 arasında artış hızı gösterdiği geniş bir alan yer alır. Bu alanda Kastamonu, Sinop, Tunceli, Gümüşhane, Rize, Artvin, Kars, Ardahan illerinde negatif değerler dikkati çeker (Harita: 5).

Kenarlan, Ankara’dan güneydoğuda Gaziantep’de, güneybatıda Antalya ili batısında bulunan ve tabanını %<40'ın üzerinde artış hızına sahip illerin oluşturduğu kabaca bir üçgeni andıran ikinci alanda da Türkiye ortalamasının üzerinde hızla artış görülür.

1980-1990 dönemine kadar nüfus artış hızı %ol0-20 arasında olan Batı Anadolu’da bu dönemde de İzmir ve güneyi %o20-30 arasında artış hızı gösterirken, Marmara bölgesi bu yıllar arasında da hızlı artışını korumaya devam etmiştir.

1 milyonun üzerinde 14 ilin (Adana, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Gaziantep, Hatay, İçel, Konya, Manisa, Samsun, Şanlıurfa, İzmir, İstanbul, Ankara) bulunduğu 1980-1990 döneminde de 100 000'in altnda nüfusa sahip il yoktur. 1980-1990 döneminde yılda ortalama %c44.2 artarak 7 309 190'a ulaşan İstanbul iline karşılık, 1990 sayımlannda 107 330 kişi olan Bayburt ili %ol.9'luk bir artış hızına sahip olmuştur.

SONUÇ

Türkiye nüfusu 1927 yılından 1990 yılına kadar geçen 63 yıllık sürede yılda ortalama %o22.8'lik bir hızla 42 924 765 kişi artarak, 13.6 milyondan 56.4 milyona çıkmış ve 4.4 katı artmıştır.

Dönemler itibariyle ele alındığında da bölgelere göre değişmekle beraber, Türkiye nüfusu, her dönemde hızlı bir artışa sahip olmuştur. Son yıllarda özellikle büyük şehirlerin bulunduğu illerde hızlı nüfus artışı dikkat çekicidir. Aslında kadının eğitim seviyesinin yükselmesi, çalışma hayatına katılması ve evlenme yaşının büyümesi gibi nedenlerle şehirlerde doğurganlık oranında azalma meydana gelse de gelişen sağlık koşullarına bağlı olarak, ölüm oranlarında meydana gelen azalmalar ve kentin cazibesine bağlı olarak, kır kesiminden aldığı göçlerle şehirlerde nüfus artış hızı yüksek olmuştur.

1940 yılından 1990'a kadar, her dönemde yüksek artış hızına sahip olan bölgelerimizin başında Doğu Anadolu gelmektedir. Yine

BULG

AR

İS T

AK


Nüf

us

Bü

yükl

ükl

eri


Akdeniz bölgesinin doğu kesimi, Ankara ve çevresi ile İstanbul ve çevresi de aynı özelliktedir. Buna karşılık, doğal koşulların geniş düzlüklere nadiren yer verdiği Karadeniz bölgesi, bazı yıllarda, kurulan sanayi tesislerinin etkisiyle, artış gösterse de genelde Türkiye ortalamasının altında kalmıştır.

Türkiye’nin batısı ve doğusu ile kuzeyi ve güneyi arasında farklı artış hızlarına sahip olması dikkat çekicidir. Özellikle doğuda yüksek doğum oranlarına bağlı olarak hızlı bir artıştan sözedilirken, batıdaki artışın temelinde alman göçler yatmaktadır.

Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, ülkemizin doğu ve güneydoğusunda doğal artış oranı çok yüksektir. Bu da pek çok problemi ortaya çıkarmaktadır. Burada hızla artan genç nüfusun her şeyden önce eğitimi için okula ve mezun olduktan sonra da işe ihtiyacı vardır. Bu nedenle, doğuya yapılan yatırımların arttırılması gerekmektedir. Böylece, batıya olan göçler de azalacak ve nüfusumuz daha dengeli bir gelişim gösterecektir.

KAYNAKÇA

Cerit, S. (1989). Türkiye'de Nüfus, Doğurganlık, Ölümlülük. Yeniçağ Basımevi, Ankara.

Doğanay, H. (1994) Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara.

Geray, C. (1970) Türkiye'de Göçmen Hareketleri ve Göçmenlerin Yerleştirilmesi" Amme İdaresi Derg. C: 3, S: 4, T.O.D.A.I.E., s.8-37, Ankara.

Gümüş, E. (1992). İllerimizin Doğal Nüfus Artış Hızları Konusuna Bir Yaklaşım Türk Coğrayfa Derg. S: 27, s: 179-187, İstanbul.

Sergün, Ü. (1977) Türkiye’de Nüfus Artışı ve Sorunları, Üst. Üniv. Coğ. Enst. Derg. S: 20-21, s:211-223, İstanbul.

Sergün, Ü. (1992) “Dünya Nüfus Artışının Ülkeler Düzeyinde İncelenmesinin Ortaya Koyduğu Sonuçlar" Coğrafya Derg., İst. Üniv. Ed. Fak. Coğ. Böl., S: 3, s: 37-61, İstanbul.

Tandoğan, A. (1994) Türkiye Nüfusu. Eser Ofset Matbaacılık Yay. Trabzon.

Tunçdilek, N. - Tümertekin, E. (1959). Türkiye Nüfusu. İst. Üniv. Yay. No: 802, Coğ. Enst. Yay. No: 25, İstanbul.

Tümertekin, E. (1968) Türkiye'de İç Göçler, İst. Üniv. Yay. No: 1371, Coğ. Enst. Yay. No: 54, İstanbul.

Üner, S. (1984) Türkiye Nüfusu (Boyutlar, Sorunlar, Yorumlar). Hacettepe Üniv. Nüf. Enst. Yay. Ankara.

— , 1940 - 1990, D.t.E. Genel Nüfus Sayımlan, Ankara.

tÜrkİye’de nÜfus...

Documents