toplanti ve gosteri yuruyusleri kanunu kapsamindaki suclar the crimes included in the law of freedom...

8/3/2019 Toplanti Ve Gosteri Yuruyusleri Kanunu Kapsamindaki Suclar the Crimes Included in the Law of Freedom of Assembl

1/182

T.C.

MARMARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

HUKUK ANABLM DALIKAMU HUKUKU BLM DALI

TOPLANTI VE GSTER YRYLER KANUNUKAPSAMINDAK SULAR

Yksek Lisans Tezi

Ozan GLHAN

stanbul, 2006


2/182

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSHUKUK ANABLM DALI

KAMU HUKUKU BLM DALI

TOPLANTI VE GSTER YRYLER KANUNUKAPSAMINDAK SULAR

Yksek Lisans Tezi

Ozan GLHAN

Danman

Do. Dr. Aye NUHOLU

stanbul, 2006


3/182

I

NDEKLER

Sayfa No.

KISALTMALAR VII

GR IX

BRNC BLMKAVRAMLAR, TARHSEL GELM VE HUKUKSAL BELGELERLE

TOPLANTI VE GSTER YRYLER ZGRL

I. Genel Aklamalar 1II. Toplant ve Gsteri Yry Kavramlar 1

A. Toplant 11. Toplantnn Tanm 12. Toplantnn Unsurlar 2

a. Kii Unsuru 2b. Ama Unsuru 3c. Sre Unsuru 3d. Yer Unsuru 4

3. Toplant eitleri 4a. Genel ve zel Toplantlar 4

(1) Yer lt 5(2) Say lt 5(3) yelik lt 5(4) Kiisel Davet (arlm Olma) lt 6

b. Ani ve Planl Toplant ve Gsteri Yryleri 6c. Ak ve Kapal Yer Toplantlar 6

B. Gsteri Yry 7C. Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl ve Benzer zgrlklerle likisi 9

1. Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl 92. Dnce zgrl ile likisi 103. Dernek zgrl ile likisi 114. Sivil taatsizlik ile likisi 12

III. Toplant ve Gsteri Yryleri zgrlnn Tarihsel Geliimi 13IV. Uluslararas Temel Belgelerde Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl 14

A. 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi 14B. Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesi 14C. Avrupa nsan Haklar Szlemesi 15

D. Amerikan nsan Haklar Szlemesi 17E. Afrika nsan ve Halklarn Haklar art 18F. Kopenhag Belgesi ve Paris art 18G. Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme 19H. ocuk Haklar Szlemesi 19

V. Osmanl-Trk Anayasal Gelimelerinde Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl 20A. Merutiyet ncesi Dnem 20B. Merutiyet Dnemi 22

1. 1876 Kanun-u Esasisi 222. 1909 Deiiklikleri 22


4/182

II

3. kinci Merutiyet Dnemindeki Kanuni Dzenlemeler 23a. timaat- Umumiye Kanunu 23b. Tecemmuat Hakknda Kanun-u Muvakkat 24

C. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu Dnemi 25D. 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu Dnemi 26

1. Genel Aklamalar 26

2. 6178 Sayl Vicdan ve Toplanma Hrriyetinin Korunmas Hakknda Kanun 273. 6761 Sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Hakknda Kanun 28E. 1961 Anayasas Dnemi 29

1. Genel Aklamalar 292. 6761 Sayl Kanunun 1961 Anayasas Dneminde Uygulan 293. 171 Sayl Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti Hakknda Kanun 30

F. 1982 Anayasas Dnemi 311. Genel Aklamalar 312. 2911 Sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu 333. 1982 Anayasas ve 2911 Sayl Kanunda Yaplan Deiiklikler 34

KNC BLMTOPLANTI VE GSTER YRYLER KANUNU

KAPSAMINDAK SULAR

I. Genel Aklamalar 36II. Yasaklara Aykr Hareket Etmek (m.28) 37

A. Genel Aklamalar 37B. Kanuna Aykr Toplant veya Gsteri Yryleri Dzenlemek, Ynetmek,

BuHareketlere Katlmak (m.28/1) 371. Genel Aklamalar 372. Korunan Hukuki Yarar 383. Fail 38

4. Madur 385. Maddi Unsur 38

a. Dzenlemek 39b. Ynetmek 40c. Dzenleyenlerin ve Ynetenlerin Hareketlerine Katlmak 42

6. Hukuka zel Aykrlk 45a. Toplant veya Yryn Kanuna Aykr Olmas 45

(1) Maddenin (a) Bendi 46(2) Maddenin (b) Bendi 49(3) Maddenin (c) Bendi 51(4) Maddenin (d) Bendi 51(5) Maddenin (e) Bendi 52(6) Maddenin (f) Bendi 54(7) Maddenin (g) Bendi 57(8) Maddenin (h) Bendi 57(9) Maddenin (i) Bendi 58(10) Maddenin (j) Bendi 61(11) Maddenin (k) Bendi 61(12) Maddenin (l) Bendi 62

b. Katlmak in Geerli Olan Bilerek baresinin Maddedenkarlmas 62


5/182

III

7. Manevi Unsur 638. Suun zel Grnekilleri 639. Ceza 65

C. Dzenleme Kurulu yelerinin Gerekli Nitelikleri Tamamas (m.28/2) 661. Genel Aklamalar 662. Korunan Hukuki Yarar 68

3. Fail 684. Madur 695. Maddi Unsur 696. Manevi Unsur 707. Suun zel Grnekilleri 708. Ceza 71

D. Dzenleme Kurulu yelerinin Grevlerini Yerine Getirmemesi (m.28/3) 711. Genel Aklamalar 712. Korunan Hukuki Yarar 733. Fail 734. Madur 745. n art 74

6. Maddi Unsur 747. Manevi Unsur 758. Suun zel Grnekilleri 769. Ceza 76

E. Devlet Grevlilerine Toplant veya Yryle lgili Grevlerini YaptklarSrada Mani Olmak (m.28/4) 77

1. Genel Aklamalar 772. Korunan Hukuki Yarar 783. Fail 784. Madur 785. n art 796. Maddi Unsur 79

a. Cebir ve iddet 79b. Tehdit 80c. Nfuz ve Messir Kuvvet Sarf Etmek 80

7. Manevi Unsur 808. Suun zel Grnekilleri 809. Ceza 81

III. Toplant veya Yry Engellemek (m.29) 81A. Genel Aklamalar 81B. Korunan Hukuki Yarar 82C. Fail 82D. Madur 82E. n art 83F. Maddi Unsur 84

1. Engel Olmak 842. hlal Etmek 85

G. Manevi Unsur 85H. Suun zel Grnekilleri 86I. Ceza 87

IV. Huzur ve Skunu Bozmak (m.30) 87A. Genel Aklamalar 87B. Korunan Hukuki Yarar 88


6/182

IV

C. Fail 88D. Madur 88E. n art 89F. Maddi Unsur 89

1. Yaplmakta Olan Toplant veya Yryte Huzur ve Skunu BozmakMaksadyla Tehdit, Hakaret, Saldr veya Mukavemette Bulunmak 90

a. Huzur ve Skunun Tespiti 90b. Tehdit 91c. Hakaret 91d. Saldr 91e. Mukavemette Bulunmak 92

2. Bunlardan Baka Bir Suretle Huzur ve Skunun Bozulmasna SebebiyetVermek 92

G. Manevi Unsur 93H. Suun zel Grnekilleri 93I. Ceza 94

V. Kanuna Aykr Propaganda Vastalarn Kullanmak ve Bu Vastalarla Su lemeyeTevik ve Tahrik Etmek (m.31) 94

A. Genel Aklamalar 94B. Kanuna Aykr Propaganda Vastalarn Kullanmak (m.31/1) 94

1. Genel Aklamalar 942. Korunan Hukuki Yarar 963. Fail 964. Madur 975. n art 976. Maddi Unsur 987. Manevi Unsur 998. Suun zel Grnekilleri 1009. Ceza 101

C. Kanuna Aykr Propaganda Vastalar ile Su lemee Tevik veTahrik Etmek (m.31/2-3) 101

1. Genel Aklamalar 1012. Korunan Hukuki Yarar 1033. Fail 1044. Madur 1045. Maddi Unsur 1046. Manevi Unsur 1067. Suun zel Grnekilleri 1068. Ceza 107

VI. Hkmet Emrine Kar Gelmek (m.32) 107A. Genel Aklamalar 107B. Toplant ve Yrylerde Dalma Emrine Kar Gelmek (m.32/1-2) 108

1. Genel Aklamalar 1082. Korunan Hukuki Yarar 1093. Fail 1094. Madur 1105. n art 110

a. Kanuna Aykr Toplant veya Yrye Katlmak 110b. Dalma Emrinin Mevcut Olmas 110

(1) Yetkili Makamn Emrinin Bulunmas 111(2) Emrin Kanuna Uygun Olmas 114


7/182

V

(3) Emrin Amac 115c. Toplantnn veya Gsteri Yrynn Zorla Datlmas 115

6. Maddi Unsur 1157. Manevi Unsur 1168. Suun zel Grnekilleri 1179. Ceza 117

C. Datma Srasnda Kar Koymak (m.32/3) 1181. Genel Aklamalar 1182. Korunan Hukuki Yarar 1193. Fail 1194. Madur 1205. n art 1206. Maddi Unsur 120

a. Cebir veya iddet 121b. Tehdit 121c. Saldr 121d. Mukavemet 122

7. Manevi Unsur 122

8. Suun zel Grnekilleri 1239. Ceza 124

D. Bir Hukuka Uygunluk Sebebi: Toplant veya Gsteri YrylerininKanuna Aykr Bir ekilde Datlmas (m.32/4) 124

1. Genel Aklamalar 1242. Ferdin Kar Koyma Hakk 1253. Hkmn Hukuki Nitelii 1264. Fkrann Uygulanabilme artlar 126

a. 23. Maddede Yazl Hallerden Biri Gereklemeden ya da 24.Madde Hkm Yerine Getirilmeden Toplant veya YrylerinDatlmas 126

(1) 23. Maddede Yazl Hallerden Birinin Gereklememesi 126(2) 24. Madde Hkmnn Yerine Getirilmemesi 127

b. Yetki Snr Alarak Yaplan Datma ile Kar Koymak FiiliArasnda lliyet Bann Bulunmas 127

5. Failin Hatasnn Etkisi 1276. ndirim Miktar 128

VII. Toplant ve Yrye Silahl Katlmak (m.33) 128A. Genel Aklamalar 128B. Toplant ve Yrye Silahl Katlmak (m.33/a) 128

1. Genel Aklamalar 1282. Korunan Hukuki Yarar 1293. Fail 1294. Madur 1305. Maddi Unsur 1306. Manevi Unsur 1327. Suun zel Grnekilleri 1328. Ceza 133

C. Toplant ve Yrylerde Silahl Olarak Dalma Emrine Kar Gelmek(m.33/b) 133

1. Genel Aklamalar 1332. Dier Unsurlar 1333. Ceza 134


8/182

VI

D. Silahl Olarak Datma Srasnda Kar Koymak (m.33/c) 1341. Genel Aklamalar 1342. Dier Unsurlar 1343. Ceza 136

VIII. Kanuna Aykr Toplant veya Yrye zendirmek ve Kkrtmak (m.34) 136A. Genel Aklamalar 136

B. Korunan Hukuki Yarar 137C. Fail 137D. Madur 137E. Maddi Unsur 137

1.Suu Oluturan Hareketler ve Yaplma ekilleri 138a. zendirmek veya Kkrtmak 138b. Dorudan Doruya ya da Dolayl Olarak 139c. Hareketlerin Halka Kar Yaplmas 139

2. Suu Oluturan Hareketlerin Aralar 139a. Hareketlerin Dorudan Doruya veya Ses Ykselten veya leten

Herhangi Bir Alet veya Ara ile Sz Syleyerek veya SeslenerekYaplmas 139

b. Hareketlerin Baslm veya oaltlm veya Elle Yazlm veyaizilmi Katlar Duvarlara veya Dier Yerlere Yaptrarakveya Datarak Yaplmas 140

c. Hareketlerin Yukarda Saylanlarn Benzeri Ara ve YollarlaYaplmas 141

F. Manevi Unsur 141G. Suun zel Grnekilleri 141H. Ceza 143

IX. Usul 143

NC BLM

TOPLANTI VE GSTER YRYLERLE BASIN AIKLAMALARIHAKKINDA KANUN TASARISI TASLAI

I. Genel Aklamalar 145II. Taslak Maddelerinin Genel Bir ncelemesi 145III. Taslakn Cezalarla lgili Maddelerinin Genel Bir ncelemesi 156IV. Taslak Hakkndaki Genel Deerlendirmeler 159

SONU 161KAYNAKA 165


9/182


10/182

VIII

EHRR : European Human Rights Review

Haz. : Hazrlayan

BD : stanbul Barosu Dergisi

HAUM : nsan Haklar Aratrma ve Uygulama Merkezi

HFM : stanbul Hukuk Fakltesi MecmuasHF : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi

K. : Karar

k. no. : Kenar numaras

m. : Madde

MSHUS : Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme

MHFD : Maltepe niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi

No. : Numara

O. : OturumPVSK : Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu

RG. : Resmi Gazete

S. : Say

s. : Sayfa

T. : Tarih

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

TCK : Trk Ceza Kanunu

TDK : Trk Dil Kurumu

TD : Trk dare Dergisi

TODAE : Trkiye Ortadou Amme daresi Enstits

vb. : Ve benzeri

vd. : Ve devam

vs. : Vesaire

Y. : Yl

Yrg. : Yargtay

YD. : Yargtay Dergisi

YKD. : Yargtay Kararlar Dergisi

YY. : Yasama Yl


11/182

IX

GR

Tezimizin konusunu oluturan Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu

kapsamndaki sular ve bunun tamamlaycs olan toplant ve gsteri yry zgrl,

yalnzca Ceza Hukuku alannda deil; Anayasa, dare ve Uluslararas Hukuk alanlarnda da

etkileri bulunan konulardr. nceleme konumuzun zel bir kanunda dzenlenmesi, konunun

birok hukuk alanyla temasn engellememektedir.

Toplant ve gsteri yryleri kavramlar, ak bir biimde mevzuatta

tanmlanmad iin kavramlarn tanm, unsurlar, eitleri gibi konularda ortak bir grn

ortaya kmas mmkn olmayabilmektedir.

Ceza Hukuku literatr aratrldnda, bu kadar geni kapsaml bir konunun yeterli

dzeyde incelenmedii gereiyle karlalmaktadr. Toplant ve gsteri yryleri

konusunda yaplan almalardan birka istisna haricinde hepsi toplant ve gsteri yryleri

zgrl bal altnda yaplmtr. Genel alma biimi, zgrlklerden hareketle

anayasalar, kanunlar ve/veya uluslararas belgeler ve szlemelerle toplant ve gsteri

yryleri zgrln ve snrlarn incelemektir. Sular konusunu inceleyen eserler ise, ya

sadece yrrlkten kaldrlan mevzuata dayanacak kadar eski ya da konuyu derinlemesine

inceleyemeyecek kadar snrldr. Bizim almamz, temel kaynaklarn aksine zgrlklere

grece daha snrl bir yer vererek 2911 sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu

kapsamndaki sulara ve cezalara daha ayrntl bir bak amalamaktadr.

almamzn bir zel kanunu veri almasna ramen, gerektiinde konuyu besleyen

dier kanunlara, anayasaya, uluslararas szleme ve belgelere, ulusal ve uluslararas

mahkeme kararlarna da yer verilmektedir.

Toplant ve gsteri yryleri konusunu, asl olarak Ceza Hukuku balamnda ele

alan almamz blmden olumaktadr.

Birinci blmde, ncelikle, Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunukapsamndaki

sularn alann tam olarak belirleyebilmek iin toplant, gsteri yry, toplant ve gsteri

yryleri zgrl kavramlar zerinde durulmaktadr. Burada yalnzca kavramlar deil;

toplantnn unsurlar, trleri, toplant ve gsteri yryleri zgrlnn benzer

zgrlklerle ilikisi de incelenmektedir. Bunlarn ardndan, toplant ve gsteri yryleri


12/182

X

zgrlnn tarihsel geliimi, nemli uluslararas belge ve szlemeler ile Osmanl-Trk

anayasal gelimelerinde izledii yola deinilmektedir.

kinci ve almamzn ana gvdesini oluturan blm ise, 2911 sayl Kanun

kapsamnda yer alan sular konu edinmektedir. Burada, ilk blmle erevesi izilen alan

ierisinde sularn incelenmesine geilmektedir. Bu blm kapsamnda, sular ieren

maddelerin atf yapt maddelere ve yrrlkten kaldrlan 171 sayl Kanundaki

dzenlemelere de deinilerek sular; genel aklamalar, korunan hukuki yarar, fail, madur,

n art, maddi ve manevi unsur, hukuka zel aykrlk hali, zel grn ekilleri ve ceza

balklar altnda madde madde incelenmektedir. Burada ayrca belirtmek gerekir ki, 5237

sayl Trk Ceza Kanunu ile sua teebbs konusundaki tam teebbs-eksik teebbs

ayrmnn kaldrlmasna ramen, almamzda teorik bir bak asyla bu ayrma yer

verilmektedir.

nc ve son blmde ise, almamzn bitirilmesine yakn bir srete ortaya

kan ve 2911 sayl Kanunu yrrllkten kaldrarak yerine geirilmesi planlanan, Kanunda

birok deiiklik ngren Toplant ve Gsteri Yryleri ile Basn Aklamalar Hakknda

Kanun Tasars Tasla ele alnmaktadr.


13/182

BRNC BLM

KAVRAMLAR, TARHSEL GELM VE HUKUKSAL BELGELERLE

TOPLANTI VE GSTER YRYLER ZGRL

I.Genel Aklamalar

Asl konumuz olan Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu kapsamndaki sular

incelemeden nce, konumuzun daha anlalr klnabilmesi iin ilk olarak toplant ve gsteri

yrylerinin tanmn yapmak, unsurlarnn aklamak, eitlerini incelemek, toplant ve

gsteri yryleri zgrlnn dier zgrlklerle ilikilerine deinmek yerinde olacaktr.

Bu noktada, 2911 sayl Kanunun yrrle girmesine kadar geen dnemdeki mevzuatmz

ile bunun tamamlaycs olan uluslararas belgelere deinmek de konu asndan nem arz

etmektedir.

II. Toplant ve Gsteri Yry Kavramlar

A. Toplant

1. Toplantnn Tanm

Szlk anlam ile toplant, birden ok kimsenin trl amalarla bir araya gelmesidir1.

Birok lke mevzuatnda toplantnn hukuki tanmnn yaplmamasndan doan boluk,

doktrin ve itihatlarla doldurulmaya allmtr. Avrupa nsan Haklar Komisyonu,

toplanty, bireylerin bir fikir ya da amac aklamak iin kapal veya halka ak yerlerde bir

araya gelmeleri olarak tanmlamaktadr2. Mevzuatmzda, 2911 sayl Kanuna kadar ne

toplantnn ne de gsteri yrynn tanm yaplmtr. Kanunun 2/a maddesine gre

toplant, belirli konular zerinde halk aydnlatmak ve bir kamuoyu yaratmak suretiyle o

1 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, (Haz. EREN, Hasan, GZAYDIN, Nevzat, PARLATIR, smail, TEKN,Talt ve ZLFKAR, Hamza), Milliyet Yaynlar, stanbul 1992, C.2, 1484.2 AHK, Christians against Racism and Fascism/ngiltere, 16.07.1980, no.8440/78, DR 21, s.138den aktaranGLCKL, Feyyaz ve GZBYK, A. eref, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas, TurhanKitabevi, Ankara 1996, s.337.


14/182

2

konuyu benimsetmek iin gerek ve tzelkiiler tarafndan bu Kanun erevesinde

dzenlenen ak ve kapal yer toplantlarn ifade etmektedir.

Doktrinde, toplant, birok kimsenin, ortak menfaatlerini korumak veya belli grve fikirleri yaymak zere, geici bir sre iin, genel yollar, parklar dnda bir araya

gelmeleri3; hakiki veya hkmi ahslarn muhtelif maksat ve gayelerle geici olarak

toplanmalar4; dnce deiiminde bulunmak veya ortak karlar savunmak amacyla

geici olarak bir araya gelen kii gruplamas5 veya dnce deiiminde bulunmak veya

belli ortak karlar savunmak amacyla bir araya gelerek belli fikir ve kanaatler erevesinde

kamuoyu oluturma ya da siyasal karar organlarn etkileme ereine ynelen topluluk6

olarak tanmlanmtr.

2. Toplantnn Unsurlar

Yukardaki tanmlardan hareketle toplantnn kii, ama, sre ve yer olmak zere drt

unsurdan olutuu sylenebilir.

a. Kii Unsuru

Toplantnn birden ok kimsenin bir araya gelmesi olduu noktasnda gr birlii

mevcutsa da, bu saynn ka olduu konusunda ortak bir gr bulunmamaktadr. 1982

Anayasasnda bir say koulu ngrlmemektedir. Bu noktada, 2911 sayl Kanunun 9 ve

11. maddeleri dikkat ekmektedir. Maddelere gre, bir toplantnn dzenlenebilmesi iin en az

yedi kiiden oluan bir dzenleme kurulunun oluturulmas gerekmektedir7. Ayrca,

oluturulan bu dzenleme kurulunun en az yedi yesinin toplantnn yapld yerde

bulunmas, toplantnn kanuna uygun olabilmesi iin yeterli ve zorunludur. Buradan hareketle,

Trk pozitif hukuku bakmndan kanuna uygun bir toplantnn gerekleebilmesi iin en az

3

YARSUVAT, Duygun, Toplant ve Gsteri Yryleri Hrriyeti ve lgili Ceza Hkmleri, Doktora Tezi,HF Yaynlar, stanbul 1968, s.34-35.4 OZANALP, evket, dare Hukukunda Toplanma Hrriyeti-Toplantlar ve Gsteri Yryleri, AyyldzMatbaas, Ankara 1957, s.10.5 KABOLU, brahim zden, Kolektif zgrlkler, DHF Yaynlar, Diyarbakr 1989, s.81.6 KABOLU, brahim zden, zgrlkler Hukuku, Afa Yaynlar, stanbul 1998, s.223; KABOLU, brahimzden, Dernek ve Toplant zgrlkleri, TODAE Yaynlar, nsan Haklar ve Kamu GrevlileriSempozyumu, Y.1992, C.14, s.118.7 171 sayl Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti Hakknda Kanunun 7 ve 8. maddelerinde bu say olarakbelirlenmiti.


15/182

3

yedi kiinin bir araya gelmesi gerektii sylenebilir. Kanmzca bu durum, toplant ve gsteri

yryleri hakknn kstlanmas anlamna gelmektedir.

b. Ama Unsuru

Ama, toplantnn alelade toplanmalardan farkn ortaya koyan, temel

karakteristiini8 ortaya karan ana unsurdur9. Bir toplantdan sz edebilmek iin yalnzca

ayn amacn tanmas yeterli olmayp, ayn zamanda bu amacn entelektel bir ama olmas,

fikri boyut tamas da gerekmektedir10. Entelektel ama ise, mterek karlarn korunmas

ynnde bir fikir alveriidir11. Bunun aksinin kabul halinde, ayn amac tamalar

nedeniyle durakta otobs bekleyen insanlardan, ma izleyen seyircilere ve hatta bir kaza

sonras kazann yapld yeri seyreden merakl kitlesine kadar her bir araya gelme bir toplant

saylacaktr12. Pek ou irade ve istek d gerekleen bu toplanmalarda, tesadfi bir durum

sz konusu olup, toplant hak ve zgrl kapsam dnda kalrlar13. Asgari de olsa

rgtlenmenin varl art, iradi nitelik tamayan (rastlantsal) topluluklardan ayrlma

noktasnda vazgeilemeyecek bir unsur olarak deerlendirilmektedir14.

c. Sre Unsuru

Sre bakmndan toplant, belli bir zaman dilimi iinde yaplan ve bunun bitiminde

ortadan kalkan, devaml olmayan bir araya gelmelerdir15

. Bu nedenle toplant, sreyle snrlbir dnemsel karlama olup katlanlar arasndaki ba toplantdan sonra devam etmez16. Bu

unsur da, toplantlar dernekten ayrrken greve yaklatrr17. Bir toplantnn en fazla ne kadar

8 YARSUVAT, agt, s.30.9 ANAYURT, mer, Toplanma Hrriyeti Kavram ve Trk Anayasa Hukukunda Toplanma Hrriyeti, DoktoraTezi, Kazanc Hukuk Yaynlar, stanbul 1998, s.14.10 AKIN, lhan F., Toplanma zgrl, HFM, Y.1964, C.XXX, S.1-2, s.546; ESEN, Blent Nuri, AnayasaHukuku ve Siyasi Hukuk, Nebiolu Yaynevi, Ankara 1957, s.195.11

ANAYURT, agt, s.14.12 GREN, Ali, Avrupa Birlii Srecinde Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl, Sekin Yaynclk,Ankara 2005, s.64; GNGR, ener ve KAVALALI, A. Mmin, Uygulamada Toplant ve Gsteri Yryleri,Yetkin Basm Yaym, Ankara 1990, s.120.13 ARSEL, lhan, Trk Anayasa Hukuku, Mars Ticaret ve Sanayi A.. Matbaas, Ankara 1959, s.416.14 AKIN, agm, s.546.15 ATALAY, Esra, Trkiyede Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl, DHF Yaynlar, Doktora Tezi,zmir 1995, s.5; YARSUVAT, agt, s.30.16 KABOLU, Kolektif, s.62.17 YARSUVAT, agt, s.30.


16/182

4

srebileceini belirlemek ise g grnmektedir. Baz toplantlar birka gn bile devam

edebilir18.

d. Yer Unsuru

Yer esi, toplantnn ancak belirli yerlerde yaplabileceini anlatmaktadr19. Bir

toplantnn varlndan sz edilebilmesi iin bir araya gelmenin ortak bir yerde olmas gere-

kmektedir20. Televizyon, telefon, telsiz, radyo, bilgisayar gibi aralarla ok sayda kiinin

balantya gemesi halinde, bir toplantnn varlndan sz edilemeyecektir21. Toplantlarn

yaplmasnn yasak olduu yerler ise, 2911 sayl Kanunda gsterilmitir.

3. Toplant eitleri

Toplant eitleri, genel ve zel; ani ve planl; ak yer ve kapal yer toplantlar

olarak balk altnda incelenebilir.

a. Genel ve zel Toplantlar

Toplantlarn, genel ve zel toplantlar eklinde ikiye ayrlmas, toplant eidine

gre kamu otoritelerinin mdahalesinin snrlarnn belirlenmesi ve bu toplantlara uy-

gulanacak hukuki rejimlerin farkl olmas nedeniyle olduka byk nem tamaktadr22. zel

toplantlar, kamu dzenini ilgilendirmedikleri ve pek bir tehlike de oluturmadklar iinkonut dokunulmazl ve kii gvenliine ilikin hkmlere tabiyken, genel toplantlar tam

tersine ciddi bir kolluk rejimine tabi tutulmaktadr. zel toplantlar iin sz konusu olmayan

izin, bildirim, erteleme, yasaklama, zaman ve yer snrlamalar, genel toplantlarda olduka

18 EKER, Gven, Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu erevesinde Polisin Mdahale Sorumluluu,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 2002, s.5.19

KABOLU, Kolektif, s.62.20 ATALAY, agt, s.5.21GREN, age, s.56.22 AHK, hem genel hem de zel toplantlar, toplanma hakk iinde yer vermektedir. Rassemblement jurassiensvire davasnda (Bavuru No. 8191/78, 10 Ekim 1979 tarihli karar, Decisions and Reports 17, s. 119, paragraf3), Komisyon yle demitir: Komisyon ncelikle, bu maddede yer alan bar toplanma hakknn demokratiktoplumda temel bir hak olduunu ve ifade zgrlne benzer biimde, bu hakkn da demokratik toplumuntemellerinden biri olduunu belirtmek ister (Handyside davas, 7 Aralk 1976 tarihli karar, Seri A, paragraf 49).Bu hak bu niteliiyle hem zel toplantlar, hem de cadde, yol ve geitlerdeki toplantlar kapsar. (DUTERTRE,Gilles, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tihatlarndan Alntlar, Avrupa Konseyi, 2005, s.387).


17/182

5

byk nem tamakta ve bu nedenle Kanunda da ayrntl bir ekilde dzenlenmektedir23.

Buradaki ayrmlar; yer, say, yelik ve kiisel davet ltlerine dayanmaktadr24.

(1) Yer lt

Toplantnn zel konut, zel ara gibi zel mekanlarda yaplmas durumunda zel

toplantlardan; kamuya ak genel mekanlarda yaplmas durumundaysa genel toplantlardan

bahsedilecektir. Ancak, bu lt, soruna ksmen aklk getirmekle beraber mutlak bir zm

sunmamaktadr. Bir genel toplantnn zel bir yerde; bir zel toplantnn da kamuya ak bir

mahalde yaplmas mmkndr25.

(2) Say lt

Toplantya katlanlarn saysnda herhangi bir snrlamann olmamas durumunda

toplant genel; aksi halde zeldir. Ancak bu lt de, tam bir zm sunamamaktadr.

Toplantya katlanlarn saysnn fazla olmas, toplantnn genel saylmasna bir karine tekil

etse de, tek bana bir delil oluturmayacaktr26. On kii ile genel bir toplant yaplabilecei

gibi, yz kiiyle zel bir toplantnn yaplmas da mmkndr.

(3) yelik lt

yelik ltne gre, zel toplantlar, sadece bir dernein yelerinin yapttoplantlardr27. Burada toplant, dernek kavramna dayanmaktadr28. Ancak, baz siyasi

partilerin toplantlarnda olduu gibi, herkese ak ve tahditsiz yaplan toplantlar, genel

toplant niteliindedir.29

23GREN, age, s.62.24

Anayasa Mahkemesine gre ise, bu ltler, yer, say, konu ve gayedir. AYM, 08.04.1963, 1963/16 E.,1963/83 K., Kaytlamalara aykr davranlarn su nitelii almas iin bu davranlarn (...) toplanlan yer veyatoplantya katlanlarn adedi veya toplantnn konusu ve gayesi itibariyle zel mahiyeti haiz olmayan birtoplantda ilenmi olmas arttr. (AMKD, S.1, s.166-167).25 YARSUVAT, agt, s.36.26GREN, age, s.63.27 1944 ylnda Fransada yrrlkten kaldrlan, siyasi topluluklar veya partiler tarafndan yaplan toplantlar ileilgili Kanunun 1. maddesi (GREN, age, s.63 dn.62).28 YARSUVAT, agt, s.36.29GREN, age, s.63.


18/182

6

(4) Kiisel Davet (arlm Olma) lt

Son olarak, bir toplantnn zel kabul edilebilmesi iin, toplantya katlanlarn yazl

ya da szl olarak ahsen davet edilmi olmalar gerekir. Ancak bu davetin, davetliyi (vebazen ailesini) aka belirtmi, yani ahsi olmas; davet sahibinin istek ve iradesinin rn

olmas; toplantya giriin kontrol altnda bulundurulmas gerekir30. Kontrolden kast, st

aramas deil, kiinin davetli olup olmadnn tespitidir. Az sayda insanla ve zel bir

mekanda gereklemi olsa bile davet edilmeksizin her isteyenin katlabildii bir toplant,

genel toplantdr. Ayrca genel toplantlara katlm paraszdr31.

b. Ani ve Planl Toplant ve Gsteri Yryleri

Dier bir eit ayrm da, toplantnn meydana gelme ekline ilikindir. Toplantlar ve

gsteri yryleri, Kanunda belirtildii zere, dzenleme kurulu oluturma, bildirimde

bulunma vs. yasal formalitelere uyularak gerekletirilebilecei gibi; birden bire meydana

gelen ve ya yeni renilen konularda gsterilen ani tepkilerin sonucunda hibir formaliteye

uyulmakszn, plansz olarak da ortaya kabilir. lk halde, planl; ikinci halde ise, ani bir

toplant sz konusudur.

c. Ak ve Kapal Yer Toplantlar

Toplantlar, yapldklar yerlere gre de ayrlmaktadr. Sz konusu ayrmn nedeni,

kamu dzeni bakmndan yaratlan tehlike ve kolluk yetkilerinin de buna gre

dzenlenmesidir. 2911 sayl Kanunda ak ve kapal yer toplantlar asndan baz

farkllklarn bulunmaktadr. Bunun nedeni, hem kapal yerde gerekletirilen toplantlarn

kamu dzeni bakmndan daha az tehdit oluturmas hem de kapal yerde kabilecek olaylar

kontrol altna almann daha kolay olmasdr.

Halkn muayyen maksat ve gaye iin, aleni olarak akta ve muayyen arazi zerinde

yapt toplanmalar32, ak yer toplantlar; st rtl (musakkaf) ve yzeysel bakmndan

da snrlar belli olan, yani da kapal olan mekanlarda33 yaplan toplantlar da kapal yer

30GREN, age, s.63.31EKER, agt, s.3.32 YARSUVAT, agt, s.39.33 FSSLEN, R.W., Die Grundrechte, II. Bd, 2. Aufl, Berlin 1954, s.445ten aktaran ATALAY, agt, s.57.


19/182

7

toplantlar olarak adlandrlmaktadr34. Uygulamada da genellikle tiyatro, sinema, otel ve

dn salonlar, gazino, kafeterya, kahvehane gibi yerler kapal yer toplantlar iin

kullanlmaktadr.

Aralarndaki farkllklara ramen iki toplant eidini ayrt etmek her zaman kolay

deildir. Doktrinde, etraf duvarlarla evrili bir fabrika bahesi, cami avlusu veya spor sahas

tribnde yaplan toplantnn hangi toplant eidi kapsamnda ele alnaca konusunda gr

birlii bulunmamaktadr. Kapal yer kavramnn geni yorumlanmas gerektiini, her taraf

kapal olmasa bile giriin kontrol edilip edilmedii, katlanlarn nitelii ve dars ile ilgisinin

kesilip kesilmedii gibi noktalar dikkate alnarak her somut durum iin ayr ayr de-

erlendirme yaplmas lazm geldiini ileri sren gr35 olduu gibi; nitelii tartmal bu tr

yerlerde kapal yer toplants yaplamayaca gr36 de mevcuttur. Kapal yertoplantlarnn, ak yer toplantlarna kyasla daha avantajl olduu bir gerektir37. Bu

nedenle, kanaatimizce kapal yerlerin geni yorumlanmas dncesi, grece daha geni bir

toplanma zgrl salad iin yerindedir.

B. Gsteri Yry

Szlk anlam ile gsteri, bir istek veya kar grn, halkn ilgisini ekecek

biimde topluca ve aka yaplmasdr38. Yry ise, bir olay protesto etmek, bir konuya

dikkat ekmek amacyla topluca yrmedir39. Gsteri ve yryler; siyasal, sosyal, kltrel,

mesleki veya ekonomik konularda bir istei dile getirmek veya herhangi bir karar, dzenleme

34 2911 sayl Kanunda ak ve kapal yerin tanm yaplmamaktadr. 1924 Anayasas dneminde yrrlkteolan 6761 sayl Kanunda ise, kapal yer, her taraf muhkem ekilde kapatlm olan, insan topluluununbarnabilecei muhkem yerlerdir eklinde tanmlanmtr. Bu tanmdan yola karak Tanyeri, ahr, mahzen,bodrum, kalorifer ve kazan daireleri gibi yerlerin kapal yer saylamayacan sylemektedir (TANYER, Salih,Toplant ve Gsteri Yryleri Rejimi, TD, Y.1959-30, S.259, s.78).35 GERAY, Cevat, Trkiyede Toplanma Hrriyetinin Dzenlenmesi, ASBFM, Y.1959, C.XIV, S.9, Ankara,s.105; YARSUVAT, agt, s.40; GREN, age, s.66.36 TANYER, agm, s.79-82; OZANALP, age, s.37.37

2911 sayl Kanunun 7/2. maddesine gre, ak yerlerdeki toplantlar ile yryler, ancak gnein batndanbir saat nceye kadar; kapal yer toplantlar ise, gece saat 23:00e kadar devam edebilmektedir. Ayrca, 26/4.madde, kapal yer toplantlarnda ses ykseltici alet ve aralarla darya yayn yaplmasn yasaklamaktadr.Kanunun 4/a maddesine gre, siyasi partilerin, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn, sendikalarn,vakflarn, derneklerin, ticari ortaklklarn ve dier tzel kiilerin zel kanunlarna ve kendi tzklerine greyapacaklar kapal yer toplantlar, bu Kanunun hkmlerine tabi deildir. Yine Kanunun 6. maddesinde,toplant yer ve gzergahnn tespiti yetkisi idareye tannm iken, kapal yer toplantlarnda idarenin byle biryetkisi bulunmamaktadr.38 TDK, C.1, s.566.39 TDK, C.2, s.1655.


20/182

8

veya uygulamay protesto etmek, bir tavr koymak gibi amalarla yaplabilir40. Gsteri ve

yry, iki farkl hareket tr olsa da, ou kez bir arada gerekletirilmektedir41. Keza, hem

171 hem de 2911 sayl Kanunlardaki durum da budur. Gsteri yrynn tanmn veren

ilk kanun olan 2911 sayl Kanunun 2/b maddesine gre gsteri yry, belirli konular

zerinde halk aydnlatmak ve bir kamuoyu yaratmak suretiyle o konuyu benimsetmek iin

gerek ve tzelkiiler tarafndan bu Kanun erevesinde dzenlenen yryleri ifade

etmektedir.

Gsteri, bir grup insann, varlklar, barmalar ve hareketleri ile genel yollar

zerinde fikirlerini aa vurmalardr42. Gsterinin hareketsizlik halinde yaplmasna karlk,

yry yer deitirmeyi, hareket halinde olmay gerektirir. Gsteri, bir yryn ncesinde

veya hemen arkasndan yaplabilir. Ayrca yry, at, bisiklet, araba, motosiklet gibiaralarla yaplabilir. Bu zellikleri, yrylerin genel yollarda yaplmasn zorunlu

klmaktadr43. Bu nedenle yryler, dier toplu eylem trlerine gre daha kat kurallara tabi

tutulmaktadr44.

Sreli ve geici olarak karlama; srekli bir iliki kurmama; ortak bir ama ve

istein varl; belli bir ii yrtmek, bir konuda gr birliine varmak, ortak yarar salamak

iin dnce aklamak, deerlendirmek, yaymak ve benimsetmek amac; silahsz ve

saldrsz olma; nceden rgtlenme, gsteri ve yrylerin balca eleridir

45

.

40 KABOLU, Kolektif, s.63.41

BAM, gsteriyi bir eit toplant olarak nitelendirmektedir: Gsteri Nedir? Bir topluluun hissiyat vefikirlerini, topluma ve resm makamlara ulatrmak amacyla yaptklar bir eit toplantdr. Bunlar iaret veyarozet takmak suretiyle veya bir sessiz toplantyla ifade edilebilir (znde bu bir konuma veya ifade biimidir,nk konuma konuulan szcklerin de tesine geer, iradenin belirtilerini de kapsar). [Boazii niversitesiAvrupa almalar Merkezi, Adalete Eriim iin Srekli Mesleki Geliim: nsan Haklar, (Haz. KAYA,Abdlkadir), stanbul 2006, s.108].42 YARSUVAT, agt, s.41.43 ATALAY, agt, s.7; KABOLU, Kolektif, s.63.44 KABOLU, agm, s.119.45 AKIN, lhan F., Temel Hak ve zgrlkler, Faklteler Matbaas, stanbul 1968, s.148.


21/182

9

C. Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl ve Benzer zgrlklerle

likileri

1. Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl

171 sayl Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti Hakknda Kanunun genel

gerekesinde, toplanma hak ve zgrlnn, belirli meseleler zerinde mzakere, icra ve

karar ittihaz etmek zere, genel, yani herkesin girebilecei yerlerde geici toplantlar

yaplmasna teebbs ve temin hakk olduu; fikir ve sz zgrlnn gereklemesinde

byk rol oynad belirtilmektedir46. Toplant zgrl, toplant dzenleme, ona katlma

ve toplantda dnce ve grleri serbeste dile getirebilme elerini kapsar.47 Toplant

hakk, kapal yerlerde yaplan sabit toplantlarn yannda gsteri ve yryleri de

iermektedir48.

Toplant zgrl hakknn demokratik bir toplumda vazgeilmez nemde

olduunun kabulne karn bu hakkn kullanlmasnn dier hak ve zgrlklere oranla daha

etkili snrlamalara balanmas artc olmamaldr: Kolektif bir hak olarak toplant

zgrl, bireysel haklarn yedeine koulmu durumdadr.49 Toplanma zgrl

lkemizde en ok tartlan konulardan biri olmutur. Siyasal iktidarlar, snfsal karlarn

korumak amac ile toplantlardan her zaman korkmular ve bu hakk snrlama ve kstlama

yollarna bavurmulardr.50

Toplumsal aptaki toplant ve gsteri yrylerinin meruluunun, byklnn

ve baarsnn yaratt etki ise, yasallk ltnn yerini merulua brakmakta; zgrln

snrlarn biraz daha geniletmektedir. 15-16 Haziran 1970 tarihinde 100 ila 150 bin iinin

katlmyla yaplan iki gnlk izinsiz gsteri yry sonrasnda, ok az kiiye dava

alabilmesi ve hakknda dava alanlarn da birka aylk tutukluluktan sonra karlan af

yasasyla serbest braklmas bunun en byk kantdr. Keza, Bir Paris Komnn toplant

46 GNGR/KAVALALI, age, s.24.47EKER, agt, s.3.48 NAL, eref, Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Avrupa nsan Haklar Komisyonu ve Divan KararlarInda Szleme Hkmlerinin Aklanmas ve Yorumu, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu, Ankara 1995,s.249.49 ALPKAYA, Gken, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde ve Uygulamasnda Toplanma zgrlne Hak,ASBF Dergisi, Temmuz-Eyll 2001, C.56, S.3, s.17-18.50 ELENK, Halit, Toplantlar ve Yryler, ada Hukukular Dernei Yaynlar, Ankara 1977, s.8.


22/182

10

zgrlne ilikin normlara (ve formlara) balamak nasl imkanszsa, gelecekte de toplanma

zgrlnn snrlandrlm eylem alanna smayacak rnekler pekl kabilir.51

Toplant ve gsteri yry zgrl, ulusal ve uluslararas mevzuatta belirtilmi;bunun yannda belirli snrlamalara da tabii tutulmutur. Bunlara ilerideki blmlerde daha

ayrntl olarak deineceiz.

2. Dnce zgrl ile likisi

zgrlklerin anas, dnce zgrl; bunun sonucu ise, dnceyi aklama ve

yazmadr. Dnceyi aklama ve yazmann aralar; yayn, bildiri, dernek kurma, toplant,

gsteri yryleridir. Toplant ve gsteri yry zgrl, dnce zgrlnn

devam, tamamlaycsdr. Dar alandaki dnceyi geni kitlelere iletme olana verir.52

Toplant zgrl, kiinin dar evresinde kalan d evren ile ilinti kuramad iin

gdklnden kurtulamad gerekle alverie girip temel boyutlarn bulamayan

dncesini gelitirecek bir evre, verimli bir ortam, dnce zgrlnden ayrlamayacak

bir edir.53 Toplanma ve gsteri yryleri zgrl ile dnce zgrl arasnda

ylesine sk bir ba vardr ki, toplanma ve gsteri yryleri zgrl ile ilgili yaplan

tanmlamalarda dnce zgrlne de ou zaman yer verilmektedir. Avrupa nsan Haklar

Komisyonu ve Divan da54 birok olayda iki zgrl birlikte deerlendirmektedir55. Byle

olunca dnce zgrlne ilikin snrlamalarn toplant ve gsteri yry zgrlne

yansmamas veya onu etkilememesi dnlemez.56

51 ALPKAYA, agm, s.18.52 ELENK, age, s.5.53 AKIN, Temel Hak, s.145.54 AHK ve AHD, 01.11.1998 tarihinde yrrle giren AHSne Ek 11 Nolu Protokol ile kaldrlm; yerineAvrupa nsan Haklar Mahkemesi adyla tek bir mahkeme getirilmitir.55

Avrupa nsan Haklar Szlemesinde toplanma zgrl, rgtlenme ve zellikle ifade zgrlnn zelbir grnm olarak mtalaa edilmektedir. Bu husus, Young, James ve Webster v. Birle ik Krallk vakasnda,Komisyonun 14/12/1979 tarihli Raporundan ve ayn vakada Mahkemenin 13/08/1981 tarihli kararndan bu yanayerleik bir itihat haline gelmitir. [GEMALMAZ, Mehmet Semih, Trkiyede Bilgi Edinme, Dnce, fadeve letiim Mevzuat, http://www.antenna-tr.org/book/htmlcode/bolum_2 08_a_aih_sozlesmesi_orgutlenme_ozgurlugu_baglaminda.htm (Eriim: 01.07.2006)]. Komisyon, Jurassien Olaynda, 11. maddede ngrlenbar amalarla toplanma zgrl, demokratik bir toplumun temel bir hakk olarak, dnceyi aklamazgrl gibi byle bir toplumun temellerinden birisi olduu iin, somut olayda bunlar birbirinden ayrmakmmkn deildir. beyannda bulunmutur (NAL, age, s.249).56EKER, agt, s.72.


23/182

11

Bireysel bir zgrlk olan dnce zgrl ile kolektif bir zgrlk olan toplant

ve gsteri yryleri zgrl, ou zaman ezamanl olarak kullanlr. Dier bir ifadeyle,

toplant ve gsteriler, ou zaman bir dnce ve kanaatin aklanmas ve yaylmasna hizmet

ederler; ancak, dnce zgrlnn tek kullanlma biimi deildirler57.

3. Dernek zgrl ile likisi

Kolektif zgrlklerden olan dernek zgrl, bireye, dncelerini benzerleriyle

paylama, fikir ve grlerini aklamak suretiyle kanaat oluturma olanan salar58. Dernek

kurma da esas itibariyle bir eit toplanma anlamn tar. Dernekte de insanlarn belli bir

ama iin bir araya gelme durumu sz konusudur59. Toplant ve dernek kavramlarnn

arasnda, tarihsel ve sosyolojik bir ban yannda, ortak bir amaca ynelmi olma, birden fazla

kiinin bulunmas gibi noktalarda da benzerlikler bulunmaktadr60.

Ayrca, rgtl olmayan geici gruplamalar olarak toplant, gsteri ve yrylerin,

dernek (sendika, parti gibi) rgtl zgrlklerin arac olduklar bir gerektir. Bu

rgtlenmelerin toplant yapmadan amalarna ulamalar mmkn mdr? Ayn ekilde,

belirli bykle ulam bir toplantnn da, ancak bu tr rgtl gruplarca

gerekletirilebilecei aktr. Bu noktada, Dernekler Kanununda61 ve 1982 Anayasasnn

4709 sayl Kanun ile yaplan deiiklikten nceki halinde yer alan derneklerin (ve onlarn

yneticilerinin) kendi konu ve amalar ile ilgili konular dna kmalarnn yasaklanmas

hkm, ak ekilde hakkn snrlanmas anlamna gelmektedir.

Bunlarn haricinde, dernek ile toplant ve yry arasnda baz farklar da mevcuttur.

Dernekler, bilgi ve almalarn srekli olarak birletirilmesi suretiyle kurulurken, toplantda

geicilik ve ksa srelilik sz konusudur. Toplant bittikten sonra katlanlar, (muhtemelen)

tekrar bir araya gelmezler. Dernekte ise daimi bir ba kurulur. kinci olarak, dernekte bir tzel

kiilik vardr. Oysa toplantnn ksa sreli bir birliktelik olarak byle bir tzel kiilii yoktur.

57GREN, age, s.58.58 AKIN, Temel, s.167.59 ARSEL, age, s.418.60 Dernek, kazan paylama dnda, kanunlarla yasaklanmam belirli ve ortak bir amac gerekletirmek zere,gerek veya tzel en az yedi kiinin bilgi ve almalarn srekli olarak birletirmeleri suretiyle oluturduklartzel kiilie sahip kii topluluudur. (AKINTRK, Turgut, Medeni Hukuk, Beta Yaynlar, 11. Bas, stanbul2005, s.191).61 RG. 07.10.1983/18184.


24/182

12

nc olarak, dernekte bir yelik sz konusudur. Tzel kiilik ile kii arasndaki daimi ba,

bu yelik messesesi ile salanr. Toplantda ise, yelik messesesi yoktur; bunun yerine

toplantya katlanlar vardr62. Bu farkllklara ramen, toplant ve gsteri yryleri

zgrl ile dernek zgrl ou kez birbirini tamamlamakta ve fiilen kesimektedir.

4. Sivil taatsizlik ile likisi

Sivil itaatsizlik, hukuk devletini kurulu bir pozitif hukuk dzeni ya da kanun devleti

olmaktan karp gerek amac olan adalet devletine dntrmek inancyla, ynetim

politikalarnda ya da mevzuatta deiiklie gidilmesi istemiyle giriilen, kamuya ak olarak

yaplan, toplumun saduyusuna seslenen, iddete yer vermeyen, bilinli olarak yaptrmna

katlanmak sureti ile bir hukuk kuralnn ihlali ile sonulanan, bireysel ya da kolektif, ikincil

ve barl bir protesto eylemidir63. Oturma eylemleri, i brakma eylemleri, kendini

zincirleme eylemleri, genel olarak pasif mukavemet64, iddet iermeyen, kamuya ak klasik

sivil itaatsizlik eylemlerine rnek olarak verilebilir.

Sivil itaatsizlik, bir dnce aklama yntemi olduundan, ama unsuru gz nne

alndnda toplant zgrl ile byk benzerlikler gstermektedir. kisi de, ou zaman

iddete maruz kalma riskini gze alabilen topluluklarn politik mcadele biimidir.

Aralarndaki en temel fark ise, toplant zgrlnn pozitif hukuka tannp dzenlenmesine

karlk, sivil itaatsizlik eylemlerinin tannmamasdr. Dier bir nemli fark ise, toplant

zgrlnn ancak kolektif biimde kullanlabilen bir zgrlk olmasna karlk; sivil

itaatsizlik eylemlerinin, nadiren de olsa bireysel apta da gerekletirilebilmesidir. Toplant

zgrl, bir hak iken; sivil itaatsizlik eylemleri, ancak hogr gsterilebilecek bir hukuk

ihlali saylabilir65.

62 OZANALP, age, s.19.63 KESZ, Hayrettin, Sivil taatsizlik, Afa Yaynlar, stanbul 1993, s.83, 163.64 765 sayl TCKnn 260. maddesinde yer alan ve mukavemet konusunu ileyen Kanun ve nizamhkmlerinden birinin icrasna muhalefet iin nfuz ve messir kuvvet sarfedenler bir seneye kadar hapiscezasiyle cezalandrlr. eklindeki hkm, 5237 sayl TCKnn yrrle girmesiyle yerini 265/1. maddedeyer alan Kamu grevlisine kar grevini yapmasn engellemek amacyla, cebir veya tehdit kullanan kii, altaydan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. hkmne brakmtr. Bylece, pasif mukavemet suolmaktan karlm; sivil itaatsizlik olarak kabul edilmitir.65GREN, age, s.62.


25/182

13

III. Toplant ve Gsteri Yryleri zgrlnn Tarihsel Geliimi

nsanolu, ilkel komnal sistemden bugne dein, tarih boyunca birok farkl

gereksinim nedeniyle gruplama ihtiyac hissetmitir. Ancak bu gruplama faaliyetleri,iktidarlar tarafndan bir hak ve zgrlk olarak kabul edilmemi; eitli basklara uramtr.

Aslnda 18. yzyla kadarki dnem iin, zel olarak toplant zgrlnden ok, genel

anlamda kii hak ve zgrlklerinin geliiminden bahsetmek daha isabetli olacaktr.66

Eski Yunanda zgrlk, sadece siyasal faaliyetlere katlmaktan ibaretti67.

Vatandalarn devlete kar ileri srebilecekleri hibir sbjektif haklar olmad gibi, bireyler,

btn varl ve btn benlii ile devlete ait saylmaktayd. Devlet, topluluk hayatnn tm

alanlarna el atmakta, otoritesini yrtmekte ve tm alanlara mdahale etmekteydi68. Byle

bir ortamda toplant zgrlnden bahsetmek de tabii ki sz konusu olamazd69.

Romadaki zgrlk anlay da Eski Yunandakine benzemekteydi70. Romallar,

siyasi ileri grmek iin ya da dini amalarla toplantlar yapmaktayd. Burada da, sz

konusu olan siyasi zgrlkt. Romada kurulan dini, politik ve mesleki derneklerin

toplantlar yasaklanm ve hatta XII Levha Kanunlar ile gece yry ve toplant yapanlara

lm cezas verilmiti71.

Sonu olarak, kleci sistemde, ne Romada ne de Eski Yunanda kii zgrlneyer verilmemi; kiinin devlet karsnda baz haklara sahip olabilecei, devlet kudretinin bu

haklarla snrlandrlabilecei noktasna ulalamamtr72. nsann devlet iin varolduu

dncesinin hakim olduu bir uygarlkta, insanlarn meydanlarda toplanp siyasal konular

tartmasnn, gnmzn kii zgrl kavramndan, modern alarn siyasal boyutlar

aan, halk aydnlatma ve kamuoyu yaratma amacna ynelen toplantlardan farkl olduu

aktr73.

66GREN, age, s.15.67 KAPAN, Mnci, Kamu Hrriyetleri, Yetkin Yaynlar, 7. Bask, Ankara 1993, s.19-21.68 KAPAN, age, s.20-21.69GREN, age, s.16.70 AKIN, lhan F., Kamu Hukuku, Beta Yaynlar, 6. Basm, stanbul 1993, s.279.71 YARSUVAT, agt, s.48-49.72 KAPAN, age, s.20-22; AKIN, Kamu Hukuku, s.277-279.73GREN, age, s.16.


26/182

14

Ortaada, feodal sistemde de durum deimemiti. Feodal yapnn egemen olduu,

toplant zgrlnden bahsedilemeyecek olan bu dnemde, bu kez devlet ve kilisenin bask

ve zulm ortaya kmt. Bu dnemi sona erdiren, bireysel zgrlkleri ortaya karan ise,

aydnlanma hareketi olan Rnesans, sanayi devrimi, bunlar izleyen Fransz Devrimi ve sonu

olarak kapitalizmin douuydu.

IV. Uluslararas Temel Belgelerde Toplant ve Gsteri Yryleri zgrl

A. 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi

Fransz Devrimi ile birlikte ortaya kan 26 Austos 1789 tarihli Fransz nsan ve

Yurtta Haklar Bildirisi,zellikle aydnlanma andan balayarak, insann devredilmez ve

vazgeilmez doal haklarn somutlatrmtr74. Toplant hakk, Bildiride aka dile

getirilmemitir.

Bildiri, kesin olarak bireyci bir kke dayanmaktadr75. Bu durum, Bildirinin 2.

maddesinde siyasi toplumun amac aklanrken, Her siyasi birlemenin amac doal insan

haklarnn korunmasdr eklinde ifade edilmektedir. Evrensel lekte etkilere sahip olan

Bildiride aklanan haklar, Bildirinin pozitif bir hukuk belgesi olmaktan ok zamann

bireyci felsefesini aklayan bir belge olmas nedeniyle gvenlik altna alnmamtr. Bu

haklar gvenlik altna alan ise, 14 Aralk 1789 tarihli Kanun ve 3 Eyll 1791 tarihli FranszAnayasas olmutur. Kanunun 62. maddesi, vatandalarn idari makamlara dileke ve bildiri

vermeyi kararlatrma ve bunlar vermek zere saldrsz ve silahsz olarak toplanma hakkn

tanmtr76. Toplumsal dzeni ilgilendiren hkmler ve toplant zgrl, sz konusu

Anayasada ile kez dzenlenmitir77.

B. Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesi

10 Aralk 1948de Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin

yaynlanmasyla, devredilemeyen, devletten nce de varolduu kabul edilen insan haklar

anlay uluslararas dzeye karlm ve uluslararas bir bildirge ile gvence altna

74 KABOLU, Kolektif, s.37-40.75 KAPAN, age, s.49.76 AKIN, Kamu, s.297.77 KABOLU, Kolektif, s.50.


27/182

15

alnmtr78. Bildirgede, bireylerin yaamsal, hukuksal, iktisadi, toplumsal, kltrel, dini,

vicdani, siyasal vs. zgrlkleri ile birlikte, toplanma ve rgtlenme hakk da belirtilmitir.

Toplanma ve rgtlenme hakkn dzenleyen 20. maddeye gre, Her ahs baramalarla toplanma ve rgtlenme hakkna sahiptir. Hi kimse bir rgte katlmaya

zorlanamaz. Bu madde ile, toplanma zgrl, ilk kez uluslararas bir insan haklar

belgesinde yer almtr.

Ancak Bildirgede yer alan haklar baz genel snrlandrmalara da tabi tutulmutur.

Bildirgenin 29. maddesine gre, herkesin iinde yaad toplulua kar devleri

bulunmaktadr; haklar ve zgrlkler kullanlrken bakalarnn hak ve zgrlklerinin gerei

gibi tannmasn ve bunlara sayg gsterilmesini salamak ve demokratik bir toplumda genel

ahlakn, kamu dzeninin ve genel refahn meru gereklerini karlamak iin hukuk tarafndan

belirlenmi snrlamalara uyulmas gereklidir; bu haklar ve zgrlkler hibir koulda,

Birlemi Milletlerin amalarna ve ilkelerine aykr olamaz.

Bildirge, birok uluslararas szlemenin temelini oluturmas ve byk blgesel

szlemelerce referans alnmasnn yannda, uyumazlklara uygulanan hukuk kurallar

bakmndan, uluslararas szlemeler srasna da dahil olmutur. Uluslararas Adalet Divan,

Bildirgeye yollama yapmakta; anayasalar ou zaman balanglarnda Bildirgeye

ballklarn ilan etmekte ve hatta bazlar da anayasal metne dahil etmektedir79. Ayrca

Bildirgenin, Birlemi Milletler Tekilat Antlamasnda insan haklarndan sz aan

maddelerin bir yorumu, bir aklamas olduu da sylenebilir. Birlemi Milletlere ye

devletlerin Antlamaya uymas zorunlu olduundan, Uluslararas Adalet Divan

Szlemesinin 38. maddesine gre, hukukun genel ilkelerinden saylmas gerektii de

dnlebilir80.

C. Avrupa nsan Haklar Szlemesi

Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel

Bildirgesinin ardndan, uluslararas alanda insan hak ve zgrlklerini belirleyen bir dier

78 RG. 27.05.1949/7217. Bildirgenin tam metni iin bkz. SENCER, Muzaffer, nsan Haklar-Ana Kurulular veBelgeler, TODAE Yaynlar, Ankara 1986, s.67-79.79 KABOLU, zgrlkler, s.117-118.80 AKIN, Kamu, s.378.


28/182

16

belge olarak karmza kmaktadr81. Szleme, Avrupa Konseyi tarafndan hazrlanm;

Avrupa Konseyi yesi olan devletlerin dileri bakanlarnca 4 Kasm 1950 tarihinde

Romada imzalanm ve 3 Kasm 1953 tarihinde yrrle girmitir82. Szlemede, klasik

hak ve zgrlklerin tanmlar da yer almaktadr.

Esin kayna olan Bildirgeden daha dar kapsaml olmasna ramen, bahsi geen

Szlemeyi etkin, nemli ve gereki klan, imzac devletlere Szlemede aklanm olan

hak ve zgrlkleri salama ve koruma konusunda hukuki zorunluluk yklenmi olmasdr83.

Toplant zgrl, Szlemenin 11. maddesinin ilk fkrasnda dzenlenmitir.

Fkraya gre, Herkes bar amalarla toplantlar yapmak, dernek kurmak, ayrca karlarn

korumak iin bakalar ile birlikte sendikalar kurmak ve bunlara katlmak haklarna

sahiptir.84 Bu hakkn snrlar ise, hemen ikinci fkrada gsterilmitir. Buna gre, Bu

haklarn kullanlmas, demokratik bir toplumda zorunlu tedbirler niteliinde olarak ulusal

gvenlik, kamu gvenlii, bar ve dzenin salanmas ve su ilemenin nlenmesi, saln

ve ahlakn veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas amalaryla ve ancak kanunla

snrlanabilir. Bu madde, bu haklarn kullanlmasnda silahl gler ve gvenlik gleriyle

devletin idari mekanizmasnda grevli olanlar hakknda yasal snrlamalar konmasna engel

deildir.85

81 Szlemenin tam metni iin bkz. YENSEY, Feridun ve NUHOLU, Aye, Uyum Kanunlar ile DeienYeni Ceza Hukuku, Deiiklik Yapan Kanunlar (1 Ocak 2001 1 Ekim 2004), Beta Yaynlar, C.1, stanbul2004, s.489-501.82 RG. 19.03.1954/8662.83 KAPAN, age, s.70.84 AHK, toplanma hakknn toplantlarla birlikte yryleri de kapsadn belirtmektedir: Christians againstRacism and FascismBirleik Krallk davas kararnda (16 Temmuz 1980, Bavuru No. 8840/78, Decisions andReports 21, s. 148, paragraf 4), Komisyon yle demitir: () bar toplanma hakk sadece belirli bir noktadabir araya gelerek yaplan toplantlar deil, ayn zamanda yryleri de kapsar. Ayrca, yalnzca bu trgsterilere katlan bireyler deil, ayn zamanda, bavuru sahibi dernek gibi kolektif bir kurulu da dahil olmakzere, bu tr bir toplanty dzenleyenler de bu haktan yararlanr. (DUTERTRE, age, s.387).85 Demokratik bir toplumda, toplant zgrlnn kstlanmas, 11/2. madde de gsterilen amalarn elde

edilmesi ve zorunluluk bulunmas halinde yaplabilir. Bunun anlam, kstlamann elde edilmek istenen amalaorantl olmas, korunmas gereken karlar ile kamuya ak bir alanda toplanan insanlarn dncelerininszcklerle, jestlerle hatta sessiz bir biimde zgrce ifade edilmesi arasnda bir denge olmasdr. Buradasalanacak denge, byle durumlarda insanlarn inandklar dnceleri sylemekten tr herhangi bir cezayaarplma korkusuna kaplmalar veya kendilerini ifade etmekten caymalar sonucunun domasna izinvermemektir (Ezelin-Fransa, AHM, 1991, 14 EHRR 362).Zorunluluk kavram, tedbir olarak mdahalede bulunmann kanlmaz bir toplumsal zorunluluk olduuanlamna gelir. Bylelikle, bir toplantnn toptan yasaklanmasnn hakl gsterilebilmesi iin, daha yumuaktedbirlerle nlenmesi mmkn olmayan gerek bir kargaaya yol ama tehlikesinin bulunmas gerekir(Christians Against Racism and Fascism-ngiltere, Avrupa Komisyonu, 1980). (BAM, age, s.110).


29/182

17

Szlemenin 11. maddesinin gsteri yryleri ierip iermedii konusunda bir

aklk olmamakla birlikte, Divan kararlarnda toplanma zgrlne, gsteri yrylerini

de kapsayacak ekilde yer verildii grlmektedir86.

Gerek nsan Haklar Evrensel Bildirgesi gerekse Avrupa nsan Haklar Szlemesi,

insan haklarnn artk sadece her lkenin bir i sorunu olmaktan karp, uluslararas boyutlara

ulatn dnyaya ilan etmektedir87.

D. Amerikan nsan Haklar Szlemesi

Amerika Birleik Devletlerinde, 1789 ylnda, 1787 tarihli Anayasaya yaplan ek,

Kongrenin, halkn saldrsz toplanabilmek hakkn kaldran kanun yapamayaca

prensibini koymutu. 1791 ylnda Kongreden geen Bill of Rightsn 3. maddesi de, ABD

vatandalarnn saldrsz toplanabilme hakkna sahip olduklarn aklamaktayd. Bundan

sonra Federe Devletler, mevcut kanunlarn bu prensibe uygun ekilde deitirmilerdi88.

DUTERTRE, olaan snrlamalar u ekilde anlatmaktadr: Snrlayc hkmlerin ilk kategorisiyle ilgiliolarak, rgtlenme zgrlne getirilecek snrlamalarn yasayla ngrlm olmas, meru bir amaizlemesi ve gerekli olmas gerektii belirtilmelidir.Yasallk (ve AHMin alldk itihad dorultusunda, ngrlebilirlik) konusunda, N.F.talya davaskararndan (2 Austos 2001, Bavuru No.37119/97, paragraf 24-34) sz edilmelidir. Bu karar Mason Locasna

mensup olan yarglara kar alnan disiplin tedbirlerine ilikindir (ngrlebilirliin olmamas dolaysyla 11.maddenin ihlline hkmedilmitir).Gereklilik kriteri ile ilgili olarak EzelinFransa davas kararndan (26 Nisan 1991, Seri A No.202, paragraf 53)bahsetmek gerekir. Bu davada bir avukat gvenlik ve zgrlk yasasnn kabulne kar dzenlenen birgsteriye katlmaktan dolay knama cezas almt. AHM bu davada u hususa iaret etmitir:Bay Ezeline verilen cezann, 9 Haziran 1972 tarihli Kararnamenin 107. maddesinde ngrlen disiplin cezalararasnda alt sralarda yer ald dorudur (bkz. yukarda paragraf 25); geici dahi olsa, meslein icraedilmesinden veya Baro Konseyi yeliinden herhangi bir ekilde men edilme iermediine gre, bu ceza, esasolarak manevi bir yaptrmdr. Ancak, Mahkemeye gre, bar bir toplantya katlmak (bu vakadayasaklanmam bir gsteri sz konusudur) o kadar nemlidir ki sz konusu kii kendisi bu vesileyle knanacakbir harekette bulunmad srece bu hak, bir avocat (avukat) iin dahi snrlanamaz. Ksacas, ikyet konusuyaptrm ne kadar asgari olursa olsun, demokratik bir toplumda gerekli gzkmemektedir. Dolaysyla, 11.madde ihll edilmitir. (DUTERTRE, age, s.401).Avrupa Komisyonu; Avusturya ile Almanyann birlemesini savunaca sanlan bir mitingin polis tarafndan

yasaklanmasn, ulusal gvenlik (H-Avusturya AHK, 1984), Belediye snrlar iersindeki baz alanlarn siyasimitinglere kapatlmasn kamu emniyeti (Russemble Jurassien-svire, yukarda anlan karar), metropolitenblgede kamu dzeninin korunmas gerekeleriyle, geici sre gsterilerin yasaklanmasn kabul etmitir.(Christians against Racism and FascismBirleik Krallk davas).Bir gsteriye izin verilmemesinin ciddi bir sebebi varsa; rnein trafiin durmas gibi, devlet bunun nedeniniaklamak, bar bir gsteri yapma hakknn kullanlmasna izin verecek tedbirlerin alnmasnn nedenolanaksz olduunu gstermekle ykmldr. (BAM, age, s.110).86GREN, age, s.23.87 KAPAN, age, s.73.88 YARSUVAT, agt, s.74-75.


30/182

18

18 Temmuz 1978 tarihinde yrrle giren Amerikan nsan Haklar Szlemesi ise,

Avrupa nsan Haklar Szlemesinden geni lde etkilenmitir89. Szlemenin 15.

maddesinde, herkesin barl ve silahsz toplanma hakk olduu ifade edilmitir. Ancak, bu

hakkn kanuna uygun olarak ve demokratik bir toplumda milli gvenlik, kamu gvenlii veya

kamu dzeni iin zorunlu olan durumlarda ya da kamu sal, ahlak ve bakalarnn hak ve

zgrlklerinin korunmas iin snrlandrlabilecei belirtilmitir.

E. Afrika nsan ve Halklarn Haklar art

Afrika Birlii rgt devlet ve hkmet bakanlarnn oybirlii ile 28 Haziran 1981

tarihinde kabul edilen ve 21 Ekim 1981 tarihinde yrrle giren Afrika nsan ve Halklarn

Haklar art; blgesel nitelikte bir metin olarak, koyduu somut hkmlerle kolektif

zgrlkler alann geniletmektedir90.

Toplanma zgrl, artn 11. maddesinde dzenlenmitir. Maddenin ilk

fkrasnda herkesin bakalaryla serbeste toplanma hakkna sahip olduu ifade edilirken;

ikinci fkrada bu hakkn, kanunla saylan sebeplere dayal olmak kaydyla, milli gvenlik ve

bakalarnn salk, ahlak ve gvenlikleri ile hak ve zgrlklerinin korunmas bakmndan

yarar bulunan durumlar nedeniyle snrlandrlabilecei belirtilmektedir91.

F. Kopenhag Belgesi ve Paris art

1 Austos 1975 tarihli Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans92 Nihai Belgesi

(Helsinki Nihai Senedi), insan haklar zerine nemli hkmler ieren, bir uluslararas

antlama olmamakla beraber imzalayan devletler arasnda, siyasal ve moral etkili iradeler

uyuumu salayan bir senettir93. AGK srecinde, toplanma zgrlne ilk kez 1990 tarihli

Kopenhag Belgesinde yer verilmitir. Bu Belgenin 9/2. paragrafna gre, herkes barl

toplant ve gsteri hakkna sahip olup, bu hakkn kullanlmasna getirilebilecek btn

89 Szlemenin tam metni iin bkz. GEMALMAZ, Mehmet Semih, Temel Belgelerde nsan Haklar, KavramYaynlar, stanbul 1994, s.56-69.90 KABOLU, Kolektif, s.122.91artn tam metni iin bkz. KABOLU, brahim zden ve DNMEZ, Ouz, Afrika nsan ve Halklar Haklarart, DHFD, Y.1985, S.3, s.401-418.92 Avrupa Gvenlik ve birlii Konferansnn (AGK) resmi ad, 01.01.1995 tarihinden itibaren AvrupaGvenlik ve birlii Tekilat (AGT) olmutur.93 KABOLU, zgrlkler, s.121.


31/182

19

snrlamalarn kanunla gsterilmesi ve ortaklaa kabul edilen uluslararas normlarla

badamas gerekmektedir94.

AGKin kurumsallamas yolundaki en nemli aama ise, 19-21 Kasm 1990daPariste gerekletirilen zirve konferansnda imzalanan, yeni bir yaplanma salayan ve yeni

kurumlara yer veren Yeni Bir Avrupa in Paris art ile salanmtr95.

G. Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslararas Szleme

23 Mart 1976 tarihinde yrrle giren Szleme, bir yandan nsan Haklar Evrensel

Bildirgesinde yer alan klasik hak ve temel zgrlklere yeni haklar eklemekte, bir yandan da

bazlarn kapsam dna karmaktadr96. Halklarn self-determinasyon (halklarn kendi

kaderlerini belirlemesi) hakk ile kendi doal zenginlik ve kaynaklarndan zgrce yararlanma

hakk, Szleme ile eklenen yeni haklar arasnda yer alrken; kiilerin baka lkelerde

serbeste dolaabilme ve yerleme hakk ile snma hakkna ise Szlemede yer

verilmemitir.

Szlemenin Evrensel Beyannameden en nemli fark, zayf da olsa bir denetleme

mekanizmasna sahip olmasdr. Szlemede yer alan haklarn uygulanmasn, taraf

devletlerin bunlara uymasn gzetlemek ve izlemek iin nsan Haklar Komitesi kurulmutur.

Szlemenin 21. maddesinde toplant hakk ve snrlanmas bulunmaktadr. Buna

gre, Herkese bar toplant hakk tannmtr. Anlan maddeye gre, bu hakkn

kullanlmas, ancak demokratik bir toplumda milli gvenlii, kamu emniyetini, kamu

dzenini veya genel salk ve ahlak veya bakasnn hak ve zgrlklerini korumak iin

zorunlu olan nedenlerle ve yasa ile ngrlm olma kaydyla kstlanabilir.

H. ocuk Haklar Szlemesi

Szleme, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 20 Kasm 1989 tarihindebenimsenmi ve 2 Eyll 1990 tarihinde de yrrlle girmitir. Trkiye ise, Szlemeyi 14

94 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. ALPKAYA, Gken, AGK Srecinden AGTe nsan Haklar, stanbul,Kavram Yaynlar, stanbul 1996, s.79.95 Helsinki Nihai Senedi ve Paris artnn tam metinleri iin bkz. TAKENT, Sava, nsan HaklarnnUluslararas Dayanaklar, Basisen Yaynlar, stanbul 1995, s.338-395.96 RG. 21.07.2003/25175.


32/182

20

Eyll 1990 tarihinde imzalamtr97. Szleme ile, ocuun birey olarak var olduu, haklarnn

bulunduu ve ocuun yararlar ilkesinin temel ilke olarak deerlendirilmesi gereklilii kabul

edilmitir.

Szlemenin ocuklarn toplama zgrl ile ilgili gvence alann belirleyen 15.

maddesine gre, Taraf devletler, ocuun dernek kurma ve bar iinde toplanma

zgrlklerine ilikin haklarn kabul ederler. Bu haklarn kullanlmas, ancak yasa ile zorunlu

klnan ve demokratik bir toplumda gerekli olan ulusal gvenlik, kamu gvenlii, kamu

dzeni yararna olarak ya da kamu sal ve ahlakn ya da bakalarnn hak ve

zgrlklerinin korunmas amacyla yaplan snrlamalardan bakalaryla kstlanamaz.

Madde ile, ocuklarn toplanma zgrlne ilikin kesin bir ereve izilmitir.

V. Osmanl-Trk Anayasal Gelimelerinde Toplant ve Gsteri Yryleri

zgrl

A. Merutiyet ncesi Dnem

Osmanl Devleti, kurulu ve ynetim bakmndan slam dininin esaslarna dayanan

teokratik bir devletti. Hem zel hukuk ilikilerinin dzenlenmesi hem de kamu hukukunun

ana ilkeleri dorudan doruya slam dininin kurallarna dayanmaktayd98. slam Hukukunda

ise, bugnk anlamda bir toplanma zgrlne rastlamak mmkn deildi99

.

Halifeye itaat eden Allaha itaat etmi, kar gelen Allaha kar gelmi olacandan,

halifeye eriata uymadndan kar gelmek veya isyan etmek, yaplmas gayet g bir fiildi.

Bu nedenle, halife fiilen mutlak bir hakimiyete sahipti. Byle bir dzende, bireyin iradesini

aklayp kaderine hakim olmasndan, idare edenler arasnda yarnndan emin olarak

yaamasndan ve nihayet dnce zgrlne sahip bulunmas imkanndan

bahsedilemeyecei son derece aktr100. Bu nedenle, Osmanl Devletinde toplant ve gsteri

97 RG. 27.01.1995/22184.98 AKIN, Kamu, s.298; KAPAN, age, s.85.99GREN, age, s.25.100 ALDIKATI, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, HF Yaynlar, 4. Basm,stanbul 1982, s.26-27.


33/182

21

yryleri, daha ok yenieri isyanlar eklinde ortaya km; padiah ve vezir deitirilmesi

amacna dnk olmutur101.

Merutiyet ncesi dnemde, ilk olarak 1808 ylnda imzalanan Sened-i ttifak gzearpmaktadr. Alemdar Mustafa Paann nclnde, Anadolu ve Rumeli Ayanlar ile

Padiah arasnda imzalanan szlemede, Ayanlar ile Padiah arasnda asayi ve gvenin

salanmas, isyanlarn bastrlmas, ordu yetitirilmesi ve vergilerin toplanmas gibi konular

dzenlenmiti102. Toplanma zgrl ve benzeri kii zgrlklerine deinilmeyen szleme

ile, padiahn o zamana kadar mutlak olan hakimiyet hakknn baz alanlarda

snrlandrlmt103. Ancak bu ilk adm, pratikte uygulanma imkan bulamamtr104.

Bundan sonraki dier bir nemli belge, 1839 ylnda ortaya kan Glhane Hatt-

Hmayunudur. Padiahn tek tarafl iradesine dayanan Tanzimat Ferman ile, can ve mal

gvenlii, eref ve haysiyetin korunmas, din ayrm gzetilmeksizin bu haklarn btn

tebaaya eit olarak tannmas gibi en ilkel birka temel hak gvence altna alnmtr105.

Fermanda toplanma zgrl gibi kolektif haklar ise yer almamtr.

Tannan bu haklar yetersiz, verilen szleri tutulmam sayan Bat Devletlerinin

basklar sonucundaysa 1856 ylnda Islahat Fermann ilan edildi. Fermann amac,

gayrimslimleri her ynden Mslmanlar ile eit klmakt106. Bylece, Tanzimat Fermannda

saylan haklar, gayrimslimlere de tannd. Fermanda kolektif haklar ise yine yer almamtr.

Batdaki rneklerin aksine, Osmanl Devletinde halkn kendilerine belirli temel

haklarn tannmas iin sergiledii herhangi bir mcadele bulunmamaktadr. Haklar iin

mcadele etmeme ve bunlar baka znelerden (zellikle de Batdan) bekleme alkanl,

etkilerini Cumhuriyet yllarnda da gstermitir.

101GREN, age, s.26.102 ESEN, Hukuk, s.65.103 ALDIKATI, age, s.39; AKIN, Temel, s.42.104 TANR, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, Der Yaynlar, stanbul 1992, s.49.105 KAPAN, age, s.96.106 TANR, Osmanl, s.95-96.


34/182

22

B. Merutiyet Dnemi

1. 1876 Kanun-u Esasisi

Osmanl Devletinin ilk yazl anayasas olan 1876 Kanun-u Esasisi ile, kii

gvenlii, ibadet hrriyeti, konut dokunulmazl, eitlik gibi birok kii hak ve zgrl, ilk

defa klasik esaslara uygun ve olduka geni bir liste halinde yazl metinde yer almtr107.

Ancak ne dnce zgrl ne de toplant ve gsteri yryleri zgrl gibi kolektif

mahiyette bir hak ya da zgrlk Anayasada tannmamtr.

II. Abdlhamitin direnmesi sonucunda 113. madde metnine konulan hkm ise,

padiaha, hkmetin emniyetini ihlal ettikleri bir polis soruturmas sonucu belli olanlar

srgne yollama yetkisi vermekteydi. Bu da, kat zerinde tannan bir dizi hak ve

zgrln gvencesizlii, deerini sfra indirebilme hakknn mevcudiyeti anlamna

geliyordu108.

2. 1909 Deiiklikleri

1908 ylnda II. Abdlhamitin Merutiyetii ikinci kez ilan etmek zorunda kalmas,

31 Mart Olay ve II. Abdlhamitin tahttan indirilmesinden sonra Meclis-i Umumi tarafndan

8 Austos 1909 tarihli Kanun ile 1876 Kanun-u Esasisine yeni madde eklenmi, yirmi bir

madde deitirilmi ve bir madde de kaldrlmtr109. Yaplan deiikliklerin neminden

dolay deiikliklerden sonra Anayasa, 1909 Anayasas olarak da adlandrlmtr110.

Birinci Merutiyetin gereklemesini salayan 1876 Kanun-u Esasisinin meydana

gelmesinde toplumun veya temsilcilerinin hibir olumlu rol yokken ve padiahn tek tarafl

iradesi sz konusudur. Buna karlk hem kinci Merutiyetin ilannda hem de 1909

deiikliklerinde az ok geni bir kitlenin gsterdii tepkinin kazand baar ve bu baary

takiben toplum tarafndan seilen temsilcilerin faaliyetleri dikkat ekmektedir111.

107 RG. 1. Tertip Dstur, C.4, s.4-20.108 TANR, Osmanl, s.145; KAPAN, age, s.103.109GREN, age, s.31.110 TANR, Osmanl, s.192; ALDIKATI, age, s.70.111 TANR, Osmanl, s.192; KAPAN, age, s.104-105.


35/182

23

1876 Kanun-u Esasisi ile bireylere tannan hak ve zgrlklere 1909 deiiklikleriyle

yenileri eklenmi112, kolektif haklar olan toplanma ve dernek kurma haklarna yer

verilmiti113. Bylece, kinci Merutiyetin hazrlannda, yasak ve basklara kar nemli rol

oynayan toplanma ve dernekleme eylemleri yasallatrlm, Merutiyeti hazrlayan olaylar

doal sonularna ulatrlmt114. Anayasada yaplan dier deiikliklerle, mehur 113.

maddenin ikinci fkras Anayasadan karlm; yrtme padiahta braklrken, yasama ileri

yrtme organnn etkisinden kurtarlm; bylece gerek devlet aygtnn yeniden dzenlenii

gerekse de kii haklar asndan klasik bir parlamenter rejime gei salanmt115. Ayrca,

dnce zgrlne yine yer verilmemekle beraber116, basn zgrl tannm ve sansr

aka yasaklanmt117.

Uygulamada ise, kii haklar, siyasal zgrlk, parlamentarizm, merutiyet, halkhakimiyeti gibi kavramlar yine kat zerinde kalm; 1918 ylna kadar ttihat ve Terakki

diktatrl dneme damgasn vurmu118; bata basn zgrl olmak zere, dnce,

toplanma ve dernek kurma zgrlkleri fiilen kaldrlmt119.

3. kinci Merutiyet Dnemindeki Kanuni Dzenlemeler

a. timaat- Umumiye Kanunu

timaat- Umumiye Kanunu, 1881 tarihli Fransz Genel Toplantlar Kanunu esasalnarak hazrlanm; 09.06.1909 tarihinde yaynlanmtr120. Bu Kanun, Kanun-u Mahsusa

(zel Kanun) ad ile toplant ve dernek kurma zgrln dzenleyen, Anayasaya 1909

deiiklikleri ile eklenen 120. maddede sz edilen kanundur. Kaynan Fransa olmas

112 ABADAN, Yavuz ve SAVCI, Bahri, Trkiyede Anayasal Gelimelere Bir Bak, ASBF Yaynlar, Ankara1959, s.326.113 1876 Kanun-u Esasisine eklenen 120. maddenin ilk fkras, toplant zgrln; ikinci fkras ise, dernekkurma hakkn dzenlemekteydi:Kanun-u Mahsusa tebaiyet artile Osmanllar hakk- itimaa maliktir.

Devlet-i Osmaniyenin tamamaiyet-i mlkiyesini ihlal ve ekil merutiyet ve hkmeti tayir ve Kanun-u Esasiahkam hilafnda hareket ve anasr osmaniyeyi siyaseten tefrik etmek maksatlarndan birine hadim veya ahlakve adab umumiyeye mugayir cemiyetler tekili memnu olduu gibi aleltlak hafi cemiyetler de memnudur.114 TANR, Osmanl, s.196-197.115 ALDIKATI, age, s.73-74; TANR, Osmanl, s.196; KAPAN, age, s.105.116 ALDIKATI, age, s.73.117 TANR, Osmanl, s.196.118 KAPAN, age, s.105-107.119 TUNAYA, Tark Zafer, Hrriyetin lan, stanbul 1959, s.18.120 RG. 2. Tertip Dstur, C.1, s.638.


36/182

24

nedeniyle, Kanunun liberal bir grnm vardr121. Kanun, sadece toplantlarla ilgili olup

gsteri ve yrylerden sz etmemektedir. Ertelemeden bahsedilmemekte, yasaklama

gerekesi olarak sadece bildirimsiz ve tutanaksz toplantlar gsterilmektedir122.

On bir maddeden oluan Kanunun 1. maddesine gre toplant yapmak iin nceden

izin almak gerekmemekte123; bildirim sistemi kabul edilmekteydi124. Toplantdan en az krk

sekiz saat nce iki kii tarafndan imzal ve toplantnn gn, saat ve yerini gsteren bir

beyannamenin mahallin en byk mlki amirine sunulmas (m.2, 3, 4); bu beyanname

karlnda bir ilmhaber verilmesi gerekmekteydi. Bu beyannamenin verilmesinden

kanld hallerde beyannameyi verenler tarafndan zabt tutularak iki kiiye

imzalatlabilecekti (m.3). Ayrca, Devlet Reisinin saray ile toplu bulunduklar zamanlarda,

Ayan ve Mebusan Meclisleri binalarnn 3 kilometre mesafeleri dahilinde toplanlamayaca(m.6), gne battktan douncaya kadar (m.7/2) ve genel yollar zerinde toplant

yaplamayaca (m.7/1) da belirtilmekteydi. kiilik idare heyetin kurulmas, bunlarn

dzene ve genel ahlak kurallarna uymadklar takdirde toplantnn datlmas (m.8) ve

toplantlarda hkmet tarafndan bir memur bulundurulabilmesi (m.9)125 de Kanunun

hkmleri arasndayd.

b. Tecemmuat Hakknda Kanun-u Muvakkat

timaat- Umumiye Kanununda kanunsuz toplanmalarla ilgili bir hkmn yer

almamas ve bu Kanunun ihtiyac karlayamad dncesiyle, 03.03.1328 tarihli

Tecemmuat Hakknda Kanun-u Muvakkat adl ek kanun126 kabul edildi127. On iki maddeden

oluan Kanun ile, silahl veya kamunun huzur ve rahatn bozacak surette silahsz toplantlar

yasaklanarak; hkmet kuvvetlerine bunlarn zorla datlma yetkisi verildi128. Kanun, genel

yollar zerindeki toplantlarn yasaklanmasna, datma biimine ve yaptrmlara ilikindir.

121 ANAYURT, agt, s.104; ATALAY, agt, s.35-36.122

EKER, agt, s.27.123 Kanunun 1. maddesi u ekildeydi: Osmanllar gayri msellah olmak zere umumi itimalar aktinde hrdr.Mevad atiyede mnderi ahkama riayet edilmek artyla ruhsat istihsaline hacet yoktur. Yani Osmanllarsilahsz olarak toplant dzenlemekte zgrdrler. Yasada yer alan kurallara uymak koulu ile izin alnmasnagerek yoktur.124 AYGEN, Cemal, Toplant Hrriyeti, Yznc Yl Armaan, ASBFM, 1959, s.296.125 OZANALP, age, s.13; YARSUVAT, age, s.87.126 RG. 2. Tertip Dstur, C.4, s.363.127 OZANALP, age, s.14.128 ATALAY, agt, s.36; YARSUVAT, agt, s.87; OZANALP, age, s.14.


37/182

25

Yaptrmlar, suun durumuna gre, on be gn ile be yl arasnda hapis veya krek cezas

olarak deimekte; propaganda yaparak halk toplantlara katlmaya kkrtanlar

cezalandrlmakta; gerektiinde toplantlar datmak zere askeri glerden

yararlanlabilmekteydi.

Bundan baka, tek maddelik timaat- Umumiye Kanunu Mzeyyel Kanunu

Muvakkat karlarak hkmete, emniyet ve asayi bakmlarndan sakncal bulunan

toplantlar yasaklama yetkisi tannmtr. Bylece, timaat- Umumiye Kanununun

hkmleri snrlandrlmtr129.

Sonu olarak, idareye, istemedii toplantlar yasaklama imkannn tannmas,

hkmetin keyfi davranlarna yol am ve zgrln kullanlmas kstlanmtr130.

C. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu Dnemi

1921 tarihli Tekilat- Esasiye Kanunu, ulusal kurtulu mcadelesinin olaanst

koullarnn bir rn olarak 20 Ocak 1921 tarih ve 85 sayl Kanun ile kabul edilen, yirmi

madde ve bir ek maddeden oluan ereve bir anayasadr131. Ortaya k nedeni, eski

dnemin siyasal/anayasal rn olan Kanun-u Esasinin dnemin ihtiyalarn

karlayamamas ve Kurtulu Sava koullarnda olumakta olan yeni devlette iktidar ve

dzenine ilikin kurallar gsterecek yeni bir anayasa ihtiyacdr132

.

Birinci TBMM, Tekilat- Esasiye Kanununu yaparken gerek bir anayasa

sistematiini takip etmemi; kii hak ve zgrlkleri ile yarglama gibi temel anayasa

konularn dzenlememitir133. Bunun nedenleri, iinde bulunulan olaanst tarihsel kesitin

zellii ve Kanun-u Esasinin, Tekilat- Esasiye Kanunu ile elimeyen hkmlerinin

yrrlkte saylmasdr. Yeni Anayasann kabul ile, Tekilat- Esasiye Kanunu ve Kanun-u

Esasiden oluan hukuken iki anayasal bir dnem ortaya kmtr. Kanun-u Esasinin

129 OZANALP, age, s.14.130 ANAYURT, agt, s.105.131 RG. 3. Tertip Dstur, C.1, s.196.132GREN, age, s.35.133 TANR, Osmanl, s.253.


38/182

26

toplanma ve dernek kurma zgrln dzenleyen 120. maddesi, Tekilat- Esasiye

Kanununa aykr olmadndan bu dnemde de geerliliini korumutur134.

D. 1924 Tekilat- Esasiye Kanunu Dnemi

1. Genel Aklamalar

kinci TBMM tarafndan 20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilen Tekilat- Esasiye

Kanunu135; Fransa ve Polonya Anayasalarndan etkilenilerek yaplan, tabii hukuku,

zgrlk, liberal ve bireyci bir anayasadr136. Anayasa ile, temel hak ve zgrlklerin o ana

kadarki en geni derli toplu listesi verilmi137; ancak yine Kanun-u Esaside olduu gibi,

kanun nnde eitlik, kii dokunulmazl, vicdan, dnme, sz, yayn, yolculuk, szleme,

alma, mlk edinme, toplanma ve dernek kurma vb. klasik hak ve zgrlkler ksaca

sralamtr138. Toplant ve gsteri yryleri zgrl, sadece toplanma (itima) olarak

tannm ve dier haklar arasnda yer almtr139.

Anayasada snrlama kavramlar yer almamakla beraber, kamu zgrlklerinin

kanun marifetiyle istenildii gibi snrlandrlabilecei kabul edilmiti. Anayasann kendisi

bir anayasa yargs sistemi ve Anayasa Mahkemesi ngrmedii iin de, bu dnemde

Anayasaya aykr kanunlarn kmas nlenememiti140. Sz konusu kanun hkm uyarnca,

yalnzca idari karar aleyhine Dantayda iptal davas ama olasl mevcuttu141

. Bylece,kamu zgrlklerinin snrlanmas, kanuna, dolaysyla Meclis ounluunun keyfi iradesine

braklmt142.

1946 ylna kadar devam eden tek partili dnemin baskc ve otoriter ynetimi

ierisinde, timaat- Umumiye Kanunu ile Tecemmuat Hakknda Kanunu Muvakkat

134GREN, age, s.35-36.135 RG. 3. Tertip Dstur, C.5, s.576.136

TANR, Osmanl, s.309; KAPAN, age, s.109; ALDIKATI, age, s.87.137 TANR, Blent, ki Anayasa 1961 ve 1982, Beta Yaynlar, stanbul 1986, s.129.138 SOYSAL, Mmtaz, Anayasann Anlam, 6. Bask, Gerek Yaynlar (100 Soruda Dizisi), stanbul 1986, s.50.139 Anayasann zgrlkleri dzenleyen 70. maddesi u ekildeydi: ahsi masuriyet, vicdan, tefekkr, kelam,neir, seyahat, akit, say amel, temellk ve tasarruf itima, cemiyet, irket, hak ve zgrlkleri Trklerin tabiihukukundadr.140 ZBUDUN, Ergun, Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, 4. Bask, Ankara 1995, s.126; ALDIKATI,age, s.110-111.141 AYGEN, agm, s.253.142 ZBUDUN, age, s.12-13.


39/182

27

hkmleri yrrlkte kalsa da, toplant zgrl fiilen askya alnd143. Bu srecin sonunda,

10.06.1946 tarihli bir Kanun ile timaat- Umumiye Kanununa Mzeyyel Kanunu Muvakkat

ve bununla birlikte bylece izin sistemi ve yasaklama rejimi kaldrlarak daha zgrlk olan

bildirim sistemine geildi144. Ancak yurt apnda geni lekli toplantlarn yaplmasna

imkan veren bu zgrlk ortam da ok uzun srmemi; 1953 ylnda 6187 sayl Vicdan ve

Toplanma Hrriyetinin Korunmas Hakknda Kanunun kabul ile snrlanan zgrlk 1956

ylnda kabul edilen 6761 sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Kanunu ile fiilen sona

erdirilmitir145. 1961 Anayasasnn yrrle girmesine kadar, idarece konulan eitli

kstlamalarla toplant ve gsteri yryleri hakknn kullanlmas imkansz hale

sokulmutur146.

2. 6187 Sayl Vicdan ve Toplanma Hrriyetinin Korunmas Hakknda Kanun

24.07.1953 tarihinde kabul edilen, yrrllk ve yrtme maddeleriyle birlikte

toplam alt maddeden oluan Kanunun laiklik kart eylemlerin nne gemek iin

karld ileri srlmektedir147. Gerekten de Kanunun ilk maddesi ile, din zerinden

propaganda yapan veya telkinde bulunanlar cezalandrlmakta; cemiyet ya da mensuplarnn

ilikisi iin yaptrmlar yer almaktayd148.

Kanunun 4. maddesinde ise, genel ifadeler kullanlarak idarenin her trl

suistimaline kap almaktayd149. Madde, muayyen maksatl ak ve kapal yer top-

lantlarnda, her ne suretle olursa olsun kavlen ve fiilen hakaret ve tecavzde bulunulmas

veya toplantnn huzur ve skununun ihlal edilmesi hallerinde faillerin cezalandrlmasn

ngrmekteydi. Kanun, 12.04.1991 tarih ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu150 ile

yrrlkten kaldrld.

143 ANAYURT, agt, s.107; TANR, Osmanl, s.317.144

ANAYURT, agt, s.108.145 AKIN, agm, s.557.146 TOMRUK, Mehmet, Trkiyede Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti ve Polise Den Grev,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1989, s.109.147 DNDAR, Cokun, Toplant ve Gsteri Yryleri Hrriyeti ve 171 Sayl Kanun, Askeri Adalet Dergisi,Y.1970-14, S.54-55-56, s.23.148 RG. 29.07.1953/8470.149 ERMAN, Sahir, Vicdan ve Toplanma Hrriyetinin Korunmas Hakknda Kanuna Dair Baz Mtalaalar,BD, Y.1953, C.XXVI, S.7-8, s.344; YARSUVAT, agt, s.89; ANAYURT, agt, s.108-109.150 RG. 12.04.1991/20843 Mkerrer


40/182

28

3. 6761 Sayl Toplant ve Gsteri Yryleri Hakknda Kanun

ok partili dneme geilen 1946 yl ile balayan zgrlk ortam bir kez daha ksa

srd. 27.06.1956 tarih ve 6761 sayl Kanun ile toplant zgrlne yeni bir darbevuruldu151. Kanun, timaat- Umumiye Kanunu ile Tecemmuat Hakknda Kanun-u

Muvakkat yrrlkten kaldrarak zgrln kullanmn birok ynden kstlad ve bylece

pratikte toplant zgrl ortadan kaldrld152. Bir kez daha bildirim sisteminden

vazgeilerek izin sistemine dnld153. Mlki makama ret sebeplerini bildirme konusunda

ykmllk de getirilmeyerek yetkili makama tam bir serbestlik tannd154.

Kanunun karlma nedeni, Demokrat Parti iktidarnn, muhalefet partilerinin

iktidara gelme olasln ortadan kaldrma abasyd155. Kanunun 2. maddesinde, Siyasi

partilerce veya siyasi propaganda kasdiyle hakiki veya hkmi ahslar tarafndan tertip

edilecek toplantlar ve gsteri yryleri ancak muhtelif seimler dolaysiyle Milletvekili

Seimi Kanununa gre muayyen olan seim propaganda devresi zarfnda ve mezkur kanun

hkmleri dairesinde yaplr. denilerek siyasi partilerin seim propaganda devresi dnda bu

tr faaliyetlerini yasaklamaktayd. Kanunun kabulnden sonra muhalefetin seim dnemi

dnda toplant dzenleyememesine karlk, iktidar partisi mensuplar, hibir snrlamaya

tabi tutulmadan hkmet yesi sfatyla toplantlar dzenledi156. Kanunun 13. maddesi ise,

daha da ileri gidiyor; hkmet komiserine hedef gzetmeksizin ate ederek topluluu datmayetkisi veriyordu.

Anayasann birok hkmnn 1924 Anayasasna aykr olmasna ramen157,

dzenledii hak ve zgrlkler iin bir gvence sistemi getirmemesi nedeniyle bu hkmlerin

iptali mmkn olamamtr158.

151 RG. 30.06.1956/9346.152 ATALAY, agt, s.37; YARSUVAT, agt, s.90.153 ARTUKMA, Sadk, Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti Kanunu, TD, Y.1964-34, S.298, s.9;ANAYURT, agt, s.111; YARSUVAT, agt, s.90.154 YARSUVAT, agt, s.93.155 ALDIKATI, age, s.115.156 Bu konuda bkz. YARSUVAT, agt, s.92 dn.44.157 ANAYURT, agt, s.112; YARSUVAT, agt, s.90.158GREN, age, s.41.


41/182

29

E. 1961 Anayasas Dnemi

1. Genel Aklamalar

1950-1960 yllarndaki Demokrat Parti iktidarnn 27 Mays 1960 darbesi ile

sonulanmas sonrasnda ksa bir ara dnemin ardndan 1961 Anayasas kabul edildi159.

Anayasa ile kuvvetler birlii yerine kuvvetler ayrl ilkesi getirilerek TBMMnin egemenlii

snrlandrlm; gl bir anayasa yargs sisteminin ve Anayasa Mahkemesinin kurulmas

ile anayasann stnl ilkesi hayata geirilmi; hukuk devleti ve sosyal devlet ilkeleri

Anayasada yer alm; temel hak ve zgrlkler geni ve kapsaml hkmlerle Anayasaya

dahil edilmiti. Anayasada, toplant ve gsteri yryleri zgrl ise, ayr bir madde ile

dzenlenmi160; bir kez daha izin sistem terk edilerek bildirim sistemi kabul edilmiti. Devlet

otoritesini pekitirmeyi deil, zgrlk ve demokrasiyi kurumsallatrmay amalayan

Anayasa, insan ve bireye zel bir nem vererek toplumun hak ve zgrlklerini gelitirmesini

hedeflemekteydi161.

Anayasada, 1924 Tekilat- Esasiye Kanununda yer almayan kamu yarar, milli

gvenlik, genel ahlak, genel salk gibi kavramlara bolca yer verilerek temel hak ve

zgrlklere baz snrlamalar da getirilmitir. Ayrntl tanm ve gvencelerle yasamann

takdir alannn hak ve zgrlkler aleyhine geniletilmesi engellenmeye allm162; ancak

12 Mart 1971 darbesinin ardndan gerekletirilen 1971 deiiklikleri ile, snrlamalar

mulaklatrlarak hak ve zgrlkler kstlanmtr.

2. 6761 Sayl Kanunun 1961 Anayasas Dneminde Uygulan

1961 Anayasas ile bir kez daha izin sisteminin terk edilip yerine bildirim sisteminin

getirilmesi, 6761 sayl Kanunun baz maddelerini Anayasaya aykr hale getirdi. Kanun,

1961 Anayasasnn yrrle girmesinden sonra ancak ksa bir sre yrrlkte kald. Bu

159 RG. 20.07.1961/10859.160 1961 Anayasasnn 28. maddesi u ekildeydi:Herkes, nceden izin almakszn, silahsz ve saldrsz toplanma veya gsteri yry yapma hakkna sahiptir.Bu hak, kamu dzenini korumak iin kanunla snrlanabilir.kinci fkraya eklenmek istenen Kanun toplantnn veya gsteri yrynn yaplmasn ve ynetiminigletirici, maksadn engelleyici ve etkisini azaltc kaytlamalar koyamaz. cmlesi, Milli Birlik KomitesindeTasardan karlmtr.161 TANR, Osmanl, s.378.162 TANR, Osmanl, s.382.


42/182

30

dnem ierisinde 6761 sayl Kanunun toplant ve gsteri yry iin izin alma artn

ieren hkm de dahil olmak zere baz maddeleri, Anayasaya aykrl nedeniyle Anayasa

Mahkemesince iptal edildi163. Ksa sre iinde de 171 sayl Kanun yrrle girdi.

3. 171 Sayl Toplant ve Gsteri Yry Hrriyeti Hakknda Kanun

1961 Anayasasnn yrrle girmesinin ardndan toplant ve gsteri yryleri

zgrl konusunda bu Anayasaya uyumlu bir kanun ihtiyac ortaya knca 171 sayl

Kanun kabul edildi164.

Kanunun daha ilk maddesinde, Anayasann 28. maddesinin tekrar niteliindeki

Herkes nceden izin almakszn bu kanun hkmleri dairesinde; silahsz ve saldrsz olarak

belli maksatlarla toplantlar veya gsteri yryleri yapma hakkna sahiptir. Hkmne yer

verilerek izin sistemi terk edildi. Yeniden getirilen bildirim sistemi Kanunun 7. maddesinde,

toplantnn yaplmasndan en az krk sekiz saat nce ve alma saatleri iinde, toplantnn

yaplaca yerin bal bulunduu en byk mlkiye amirliine, tertip heyetinden en az

yenin imzalayaca bir beyannamenin verilmesi gerektii sylenerek aklanmaktayd.

Kanun hkmlerinde, idarenin toplant yeri belirleme yetkisi objektif llere

balamsa da, bu hkmler, idarenin toplant zgrln genel olarak snrlayc tutum

iine girmesine engel olamam; idareye, herhangi bir yry etkisiz hale getirme olanatanmt165.

12 Mart 1971 darbesinin ardndan Anayasada olduu gibi Kanunda da deiiklik

yapma yoluna gidildi. 19.06.1973 tarih ve 1742 sayl Kanun166 ile, 171 sayl Kanunun

maddesi deitirilip, bir maddesine de yeni fkralar eklendi. Bu deiikliklerle, beyanname

163 AYM, 04.01.1963, 1962/208 E., 1963/1 K., (AMKD, S.1, s.74). Kanunun 4. maddesine gre, mlkiyeamiri, toplantya veya gsteri yryne msaade edilip edilmediini, beyannamede yazl olan saatten nce,tertip heyetine bildirmekle mkelleftir. Bu hkm tam anlamyla bir izin sistemi ngrmekteydi. En byk

mlki amir, izin verip vermemekte tam bir serbestiye sahip olduu gibi, ret sebeplerini bildirmek zorunda dadeildi. Kanunun 12. maddesinin (f) bendine gre ise, her nerede olursa olsun tezahrat veya gsteri veyaprotesto maksadiyle yahut maksad mahsusa mstenit olarak toplanlmas veya byle bir toplantya bilereksebebiyet verilmesi veya hazrlanmas yahut bu hususta zabtaca alnan tedbirlere riayet olunmamas kanunsuztoplant ve yry olarak kabul edilmiti. Maddede geen maksad mahsus teriminin, olduka belirsiz ve hertrl keyfilik ve ktye kullanlmalara uygun olduu aktr. Her iki madde de, Anayasa Mahkemesi tarafndaniptal edildi.164 RG. 18.02.1963/11337.165 AKIN, age, s.174; AKIN, agm, s.567; ATALAY, age, s.41.166 RG. 30.06.1973/14580.


43/182

31

verme sresi krk sekiz saatten drt gne karlp; tertip heyetini oluturacak kiilerde belli

niteliklerin aranmas yoluna gidilirken ilgili valiliin gerekeli nerisi zerine ileri

Bakanlnn toplantnn yaplmasn otuz gne kadar erteleyebilmesi yolu ald. Ancak

1742 sayl Kanun, Anayasa Mahkemesi tarafndan biim ynnden iptal edildi167. Bu

iptalden iki yl kadar sonra, bu kez 19.01.1976 tarih ve 1932 sayl Kanun 168 ile deiiklik

yaplm; idareye on gn amamak zere toplant ve gsteri yrylerini erteleme yetkisi

tannm; toplantnn devamn imkansz klacak, genel skun ve dzeni bozacak szl veya

fiili saldrlar nedeniyle toplantlarn datlabilecei dzenlenmi; Kanunun 18. maddesine

yeni cezalar eklenmi; hapis ve para cezalar artrlmt. Yine Anayasa Mahkemesi tarafndan

sz konusu on gnlk erteleme yetkisini ieren hkm; lsz, keyfilie ak ve hakkn

zne dokunucu bulunarak iptal edildi169. Daha sonra da 12.06.1979 tarih ve 2248 sayl

Kanun170 ve 19.02.1980 tarih ve 2261 sayl Kanun171 ile deiiklikler yaplarak Kanunda yer

alan ceza miktarlar artrld.

F. 1982 Anayasas Dnemi

1. Genel Aklamalar

12 Eyll 1980 darbesini izleyen srete, bireyi deil, devleti; zgrlk ve

demokrasinin korunmas ya da glendirilmesini deil, devletin otoritesini artrmasn esas

alan 1982 Anayasas hazrlanarak 07.11.1982 tarihinde halkoylamas ile kabul edildi172. 1961

Anayasasnn salad grece serbest bir dnem, Yeni Anayasa ile birlikte sona erdi.

Anayasa, nceki dnemin otorite beklentisini yrtmeyi glendirerek karlamay

amaladndan, hak ve zgrlklerde snrlandrmalara arlk verildi173. 12 Eyll darbesi,

zm, tm insan haklarn askya alarak toplumsal muhalefeti susturmakta bulmutur.174

nemli dnmlerin yaand olaanst dnemlerde gerekletirilen anayasalarda

toplant ve gsteri yryleri zgrl konusunda en ayrntl dzenlemeyi yapan ve en ok

167 AYM, 14.03.1974, 1973/33 E., 1974/9 K., (AMKD, S.12, s.87 vd.).168 RG. 29.01.1976/15483.169 AYM, 18-22.11.1976, 1976/27 E., 1976/51 K., (AMKD, S.14, s.344).170 RG. 22.06.1979/16674.171 RG. 23.02.1980/16909.172 RG. 09.11.1982/17863 (Mkerrer).173 SOYSAL, age,s.15.174EKER, agt, s.23.


44/182

32

snrlama ve yasaklamay ngren anayasa, 1982 Anayasasdr175. 1982 Anayasasnn 34.

maddesin

toplanti ve gosteri yuruyusleri kanunu kapsamindaki suclar the crimes included in the law of freedom...

Documents