Diİü Araştırmalar, Mayıs-Ağustos 2007, Cilt: 10, s. 28, ss. 105-117.

Türkiye Kırsal Dindarlığı Üzerine Bir Pilot Araştırma ( Gördes ve Çevre Köyleri Örneği)

Hakkı KARA.ŞAHİN*

Abstract

• 105

In this study, we emphasize on the evalutian phase of researches which have studied religiosity in Turkey as an empirical fact and also on the analyses and assessments oriented towards the development of rural religiosity measurement. In this study, as a result of factor analysis applied on the data derived from the sampling of Gördes Country and. its villages, served to indicate that it was possible to conduct on the rural religiosity measurement by using an instrument of measuring validity and reliability. W e have developed an instrument for measuring which is standardized in reliability and validity manner and can yield considerable benefits from the research conducted on the religious beliefs, attitudes and behaviors of communities living in the towns and villages of Turkey.

Key Words: Country, Town, Religiosity, Rural Religiosity Measurement.

Problem

Ülkerniz kırsal toplumsal yapısı üzerine yapılan bazı rnonografilerde dindarlık, ibadetlere bağlılık göstergesi kullanılarak tek1

, bazılarında ise inançlara bağlılık düzeyinin frekans dağılırnlarına ve ibadetleri yerine getirme sıklığının yaş, cinsiyet, medeni durum ve meslek gibi bazı değiş­kenlerle ilişkilerine göre iki boyutlu olarak betirnlenrniştir2• Örneğin, Güç­bilmez, dindarlığı büyü, nazar, çarpılrna, c;in-peri, fal gibi "halk inançları-

* Dr., İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, e-posta: hakkikarasahin@hotınail.com 1 Beşir Atalay, Köy Gençliği Üzerinde Sosyolojik Bir Araştırma Büyükgeçit Köyü Araştırması,

Erzurum, 1979, s. 126-134; Hayriye Erbaş, Class and Culture: The Case of Kınkkale and Ankara, (Doktora Tezi), Ankara, 1993, s. 250.

2 İbrahim Yasa, Yirmibeş Yıl Sonra Hasanoğlan Köyü, Ankara, 1969, s. 243-263; İbrahim Kır, Gap'tan Önce Harran Kasabası'nın Sosyal Yapısı, (Doktora Tezi), Elazığ, 1993, s. 178-185.

106 • DİNİ ARAŞTIRMALAR

na" inanma düzeyi ile beş vakit namaz ve Cuma namazı kılma, oruç tut­ma, Kur'an okuma gibi ibadetlere katılım sıklığına göre incelemiştir3 • Ata­lay ise ibadet (sadece namaz, oruç ve Kur'an okuma) göstergesinden ha­reketle bireysel dindarlığı tanımlamaya çalışmışhr . Sosyoloji alanında yapılan bu tip sosyal yapı araştırmalan yanında İslam dininin yerine geti­rilmesini istediği ibadetlerden sadece hac5 veya oruç6 ibadetlerine yöne­lik tutum ve davranışlan sorgulayan anket çalışmalarıyla dindarlık, sos­yolojik ve sosyal psikolojik açıdan ele alınmıştır.

Türkiye'de dindarlığı sosyal bir fenernem olarak empirik araştırma konusu yapan din sosyolojisi araştırmalannda 1960'lardan itibaren nicel verilerin genellikle anket tekniği ile toplanmaya ve dindarlığın değişik faktör ve kriterler ile ilişkili bir biçimde tipolajik olarak araştınımaya baş­landığı görülmektedir. İlk defa anket tekniği kullanarak elde edilen nicel verileri tipolajik olarak inceleyen Taplamacıoğlu, yaş faktörüne göre "gayr­i amil", "idarei maslahatçı", "dini bütün", "sofu" v~ "softa veya yobaz" şeklinde beş dindarlık tipolojisi geliştirmiş ve bu dindarlık tipolojilerini ibadetlere ilgiye göre ayırt etmiştir7 • Daha sonra Fırat8 , Günay9 , Bayyi­ğit10, Çelik11 dindarlığı tipolajik olarak inceleme geleneğini sürdürmüş­lerdir. Örneğin, Fırat ve Bayyiğit, dindarlığı inanç ve ibadet olmak üzere iki boyutlu olarak tanımlamışlardır. Ancak, inanç boyutunu, "rasyonel", "irrasyonel", "kararsız", "agnostik" ve "inançsız" gibi tipiere ayırarak in­celemişlerdir12 . İnanç, ibadet boyutlarına, Türkiye'de empirik din ·sosyo­lojisi çalışmalarında pek kullanılmayan toplumsal etki ve ahlak boyutları­nı da ilave ederek, dindarlığı çok boyutlu bir sosyaİ olgu olarak tanımla­yan Günay olmuştur.

3 Erdoğan GüÇbilmez, Yenimahtı.lle ve Kayadibi Karşılaştırmalı Bir Köy Araştırması, Ankara, 1972, s. 248-252.

4 Beşir Atalay, Sanayileşme ve Sosyal Değişme Kınkkale Araştırması, Ankara, 1983, s.152-153. 5 Mehmet Bayyiğit, Türkiye'de Hac Olayı, Ankara, 1998. 6 Veysel Uysal, Psiko-Sosyal Açıdan Oruç, Ankara, 1994. 7 Mehmet Taplamacıoğlu, "Yaşlara Göre Dini Yaşayışın Şiddet ve Kesafeti Üzerine Bir Anket

Denemesi", A.Ü.İ.F.D., C.X, Ankara, 1963, s. 145, (141-151) B Erdoğan Fırat, Üniversite Öğrencilerinde Allalı İnancı ve Din Duygusu, (Doktora Tezi), Ankara,

1977 .. 9 Ünver Günay, Erzurum ve Çevresinde Dinf Hayat, İstanbul, 1999. 10 Mehmet Bayyiğit, Üniversite Gençliğinin Dinf İnanç Tutum ve Davranl§lan Üzerine Bir Araştır­

ma, (Doktora Tezi), Bursa, 1989. ll Celaleddin Çelik; Şehirleşme ve Din (Konya Örneği), (Doktora Tezi), Kayseri, 2000. 12 E.Fırat, a.g.e., s. s. 76-84; M. Bayyiğit, a.g.e., s. 80-90.

HAKKI KARAŞAHİN • 107

Türkiye'de yapılan bazı araşhrmalarda dindarlık, ibadetlere ilgi gös­tergesine göre tek boyutlu, bazılarında inanç ve ibadet .boyutu yönüyle iki boyutlu, bazılannda da bu boyutlara toplumsal etki ve ahlak boyutu ilave edilerek üç veya 4 boyutlu olarak incelenmiştir. Oysa, Bah'da din­darlı'ğı sosyolojik olarak ölçmeye yönelik birçok empirik araştırma yapıl­dığı görülınektedir. Ülkemizde ise Batı'da geliştirilen dindarlık ölçekle­rinden etkilenen birkaç çalışma dışında dindarlık ölçeği geliştirmeye son­yıllara kadar yeterince önem verilmediği anlaşılmaktadır. Bu çalışmalar­da elde edilen dindarlık envanterleri ya güveniriilik ve geçerlilik analizle­ri gibi testlere tabi tutulmamış ya da Bah'da geçerliliği bazı uygulamalı araştırmalarla test edilmiş, çok boyutlu dindarlık kuramından hareketle faktör analizi yapılmadan teoride kabul edilen boyutların empirik olarak da Türkiye'de geçerli ve güvenilir olduğu varsayılmışhr13 •

Glock ve Stark'ın dini hayatın çok boyutlu olarak incelenmesi gerek­tiği yönündeki yaklaşımlan14 , Bah'da ve Ülkemizde oldukça geniş yankı uyandırmış ve çok boyutlu dindarlık ölçeği geliştirmeye yönelik ilgi art­maya başlamıştır. Nitekim, Veysel, Glockve Stark'ın beş boyutlu dindarlıK ölçeğinden hareketle "İslami bir dindarlık ölçeği" geliştirmiştir15 • Mutlu, Faulkner ve DeJong, King, King ve Hunt'ın geliştirdikleri dindarlık ölçek­lerinden seçtiği maddelerle dindarlık ve fundamentalizm arasındaki iliş­kiyi ortaya koymaya çalışmıştır16 • Onay da Katz ve Eagly gibi sosyal psi­kologların yaklaşırnma bağlı olarak, "düşünce", "davranış" ve "duygu" şeklinde üç boyutlu bir "dini yönelim ölçeği" ile dindarlığı ele almıştır17·• Akyüz, üniversite öğrencileri örnekleminden elde ettiği datalar üzerin­den yaptığı faktör analizi neticesinde "geleneksel-ilmihalci", "siyasal-İs­lamcı" ve "moderrıist" şeklinde üç faktörlü bir "din anlayışı" ölçeği elde etmiştir18 • Taş, "dindarlık ölçeği" ve "Diyanet İşleri Başkanlığı'na yönelik

13 M. E. Köktaş, a.g.e., Münir Koştaş, Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış, Ankara, 1995, Veysel Uysal, "Dini Hayat ve Şahsi Özellikler (Bir Alan Araşurması)", Din Eğitimi Araştırmalan Dergisi, Sayı, 2, 1995, s. 16Ş-180; Veysel Uysal, "İslami Dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma", İslamf Araştırmalar Dergisi, C. VIII, Sayı, 3-4, 1995, s. 263-271.

14 Redney Stark-Charles Y. Glock, "Dimension of Religious Commitunent", (ed. Roland Ro­bertson), Sociology of Religion, New York, 1976, s. 253-256.

lS V. Uysal, "İslami Dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma", s. 263-207. 16 Kayhan Mu du, "Bir Dindarlık Ölçeği (Sosyolojide Yöntem Üzerine Taruşma)", İslamf Araş­

tırmalar Dergisi, C.III, Sayı, 4, 1989, s. 194-199. 17 Ahmet Onay, Dindarlık Etkileşim ve Değişim, İstanbul, 2004, s. 57-87. 18 Niyazi Akyüz, ilahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, Ankara, 2007, s. 85-90.

108 • DiNi ARAŞTIRMALAR

tutum ölçeği" şeklinde iki ölçme·aracı kullanarak, Diyanet İşleri Başkan­lığı'na yönelik tutumları, İstanbul örneği üzerinden araştırmıştır19 •

Diğer taraftan Türkiye'de dini gruplarla ilgili dindarlık ölçekleri ge­liştirilmeye başlanmıştır. Albayrak, Ankara Keçiören'de yaşayan Caferile­tin dini ve toplumsal yaşantılarını, "inanç", "ibadet" ve "dinin sosyal ha­yata aktanmı" şeklinde üç faktörlü bir ölçme aracı ile incelemişJ:ir2° . Gür­soy, Kırşehir Abdallarının dindarlık düzeylerini, "din anlayışı", "inanç düzeyi", "bilişsel temelli Alevilik", "ibadet tutum ölçeği", "sosyal tutum ve davranış ölçeği" kullanarak ·ölçmeyi denemiştir21 • Uçar ise "inanç", "ibadet", "sosyal hayat" ölçekleri ile Antalya Elmalı Abdal Musa Tekkesi Aleviliğinin tutum ve davranışlarını analiz etmiştir22 •

Görüldüğü gibi sosyoloji ve din sosyolojisi alanında dini tutum ve davranışlara, inançlara, ibadetlere katılım istatistikleri hakkında bazı tahlil ve veriler yanında dindarlığı ölçmeye yönelik bir eğilimin olmasına rağ­men Türkiye'de kırsal toplumsal yapılardaki bireysel ve toplumsal din­darlığın sosyolojik olarak ölçülmesi problemi üzerine çalışma yapılma­mıştır. İşte bu araştırma böyle bir eksikliği giderme çabalarının bir parça­sı olması bakımından önem kazanmaktadır. Şu halde araştırma, Türkiye kırsal dindarlığı, sosyolojik olarak nasıl ölçülebilir? temel problemini çö­zümlemeye yönelik bir denemedir.

Kırsal Dindarlık Ölçeğinin Hazırlık Satlıası

Bu araştırmada, Türkiye kasaba ve köylerindeki dini bağlılık ve din­darlığa yönelik güvenilir ve geçerli ölçme araçları geliştirmek amaçlan­mıştır. Bu amaçla, 1. Millakat formunun teorik bir alt yapıya göre gelişti­rilmesi, 2. Mülakat formlarının hazırlanması ve uygulanmasına yönelik olarak Sencer ve Irmak, Öncü, Tezbaşaran tarafından geliştirilen unsurla­ra dikkat edilmesi23, 3. Batı..' da Glock ve Stark, Faulkner ve Dejong, King ve Hunt, Lenski24 , Türkiye'de Taplamacıoğlu, Fırat, Köktaş, Mutlu, Ak-

19 Kemaleddin Taş, TürkHalkının Gözüyle Diyanet, İstanbul, 2002, s.36-43. 20 Ali Albayrak, Caferilerde D int ve Sosyal Hayat (Ankara Keçiören Örneği), (Doktora Tezi), An­

kara, 2006, s. 15-20. 21 Şahin Gürsoy, Türkiye AbdallarıKırşehir Örneğinde Sosyo-Kültürel Yapı Çözümlemesi, Ankara,

2006, s. 227-238. 22 Ramazan Uçar, Alev! Bekti'ışt Geleneği Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma (Abdal Mfısa Tekkesi

Örneği), (Doktora Tezi), Ankara, 2003, s. 14-18. 23 Muzaffer Sencer-Yakut Irmak, Toplumbilimlerinde Yöntem, İstanbul, 1984. 24 Batı'da geliştirilmiş dindarlık ölçeklerinin toplu bir inceleme örneği için bkz. Jhon P. Robin­

son-Phillip R. Shaver, Measures of Social Psychological Attitudes, Michigan, 1972, s. 556-632.

HAKKI KARAŞAHİN • 109

yüz, Uysal, Taş, Uçar, Onay, tarafından geliştirilmiş dindarlık ölçek ve anketıerin incelenmesi25

, 4. Teorik ve teknik alt yapıya göre hazırlanan form hakkında uzman görüşünün alınması, 5. Uzmanıann görüş ve öne­rilirine dayanarak formun pilot araştırma için hazır hale getirilmesi, 6. Pilot araŞtırma neticesinde elde edilen bulgular değerlendirilerek müla-

. kat formunun hazırlanması işinin tamamlanması gibi adımlar sırayla ta­kip edilerek mülakat formuna son şekil verilmiştir.

Buna göre mülakat formu, "kişisel bilgi", "dinin toplumsal anlatımı­na yönelik tutum ölçeği", "teorik anlatırnma yönelik tutum ölçeği", "pra­tik anlatırnma yönelik tutum ölçeği" ve "ahlaki anlatıma yönelik tutum ölçeği" kısımlanndan oluşmaktadır.

Wach'ın dini tecrübenin ifade şekillerine (teorik anlatım: inanç, pra­tik anlatım: ibadet, sosyolojik anlatım: cemaat veya topluluk)26 W eber'in "dini zihniyet" veya "ahlak"27 adım verdiği bir boyutu da ilave edebiliriz. Buna göre dini tecrübenin dört ifade şekli ölçekierin teorik arka planını oluşturmaktadır. Öyleyse ölçek, inanç, ibadet, ahlak ve dinin ·toplumsal anlatımı olmak üzere dört temel kavram üzerine inşa edilmektedir. Ölçek maddeleri, açıklanan teorik alt yapıya bağlı ve din sosyolojisinde en çok kullanılan "beşli likert tipi"28 ölçek tekniği uygulanarak hazırlanmıştır. Maddeler, her maddenin dindarlıkla ilgili tek bir unsuru ifade etmesi, de­ğer yargısı içeren yönlendirici kavram ve ifadeleri dışlaması, belli bir ol­guyu dile getirmesi, Türkiye'nin dini ve toplumsal yapı özelliklerine göre

. ölçekierin hazırlanması gibi prensipler ışığında düzenlenmiştir. Aynca maddeler, dindarlığın inanç ve davranış olarak gözlernlenebildiği hesaba katılarak hazırlanmıştır. Şu halde düşünce ifade eden maddeler için ta­mamen katılıyorum, katılıyorum, fikrim yok, katılmıyorum, hiç katılmı­yorum; davranış sıklığını gösteren maddeler için de her zaman, çoğu za­man, ara sıra, nadiren, hiçbir zaman şeklinde cevap seçenekleri sunul­muştur.

Likert tipi ölçekler, uzman görüşüyle tartışılsa, değedendirilse ve ge­re~i düzeltıneler yapılsa bile henüz kullanıma hazır halde değildir. Öl-

25 Türkiye'de geliştirilmiş dindarlık ölçek ve anket örnekleri için bkz. M. Taplamacıoğlu, a.g.e., s.141·151; K Mutlu, a.g.m., s.194-199; N. Akyüz, a.g.e.; V. Uysal, "İslami Dindarlık Ölçeği Üzerine Bir Pilot Çalışma", s. 263-207; K. Taş, a.g.e.; Ramazan Uçar, a.g.e ..

26 Joachim Wach, Din sosyolojisi, (çev: Ünver Günay), Kayseri, 1990, 21·32. 27 Ü. Günay, Din Sosyolojisi, İstanbul, 1998, s.217. 28 Likert tipi ölçekler hakkında bkz. A. Ata Tezbaşaran, Likert Tipi Ölçek Geliştirme Kılavuzu,

Ankara, 1997; Ali B alcı, Sosyal Bilimlerde Araştırma· Yöntem, Teknik ve ilkeler, Ankara, 2001.

110 • DİNİ ARAŞTIRMALAR

çekte yer alan "maddelerden hangilerinin istenen niteliklere sahip, han­gilerinin ölçülmek istenen tutumu ölçmede yetersiz ve hangilerinin ku­surlu olduğu pilot uygulamadan elde edilen verilere dayalı olarak belir­lenir. Bu nedenle pilot uygulama, geliştirilecek ölçeğin sahip olacağı niteliklerin temel belirleyicisidir"29 • Bu yaklaşımdan hareketle araştır­mada kullanılan ölçekte yer alan maddelerin anlaşılır ölup olmadığı, dindarlık anlatım biçimlerini ölçüp ölçmediğini test edebilmek için araş­tırma alanı olan Gördes merkezde tesadüfi örneklem ve yüz yüze görüş­me tekniği ile 100 kişi üzerinde pilot araştırma yapılmıştır. Ancak müla­kat formlarının değerlendirilmesi neticesinde kusurlu bulunan sekiz formun analiz ve değerlendirme dışı bırakılması neticesinde toplam 92 mülakat formundan elde edilen veriler, bir dizi test ve analize tabi tutul­muştur.

Kırsal Dindarlık Ölçeğinin Geçerfiği ve Güvenirliği

Alan araştırmalarında veriler, geçerli ve güvenilir ölçme araçları kul­lanılarak toplanmalıdır. Onun için araştırmanın birincil veri kaynağı olan ölçekierin güvenilir ve geçerli ölçüm yapıp yapmadıkları, ön deme vasıta­sıyla toplanan verilere dayanılarak kontrol edilmiştir.

Ölçekierin geçerliliği, yaygın olarak kullanılan faktör analizi yaklaşı­mı ile ol çek maddelerinin tek yapıyı ölçüp ölçmediği test edilmiştir. Fak­tör analizi birbiriyle ilişkisi yüksek olan, aynı yapıyı ölçen maddeleri tek bir grupta toplamak için kullanılan matematiksel bir analiz tekniğidir. Ayrıca faktör analizi bir ölçekte farklı yapıları ölçen maddeleri ve bu yapı­ların neler oldu~nu ortaya çıkarma imkanı veriı-3°.

Yapılan bu analiz sonucunda ölçekte yer alacak maddelerin faktör yük değerinin.30 ve daha yüksek olması kabul edilmiştiı-3 1 • Bu ön kabule göre yapılan ikinci faktör ancilizi neticesinde ölçeklerde yer alan madde­lerin faktör yük değerlerinin.40'ın üzerinde olduğu görülmektedir.

Bu değerden (.30) daha düşük olan, 47 maddeli dinin toplumsal anlatımı ölçeğindeki; "aynı dine inanmayan birisiyle evlenmekte sakın­ca yoktur", "kız çocuklarının okurulmasında dini açıdan sakınca yok-

29 A. Tezbaşaran, a.g.e., s. 21. 30 Walter R. Brog-Meredith D. Gall, Educadanal Research an Introduction, New York, London,

1983, s.613. 31 Şener Büyüköztürk, Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı, Ankara, 2003, s. 165; Ezel

Tavşancıl, Tutumlann Ölçülmesi ve SPSS İle Veri Analizi, Ankara, 2002, s. 48.

HAKKI KARAŞAHİN • lll

tur", "çocukların anne babalarını bc:~.lanaları dini bir görevdir", "dinimi- · ze göre kadın kocasına itaat etmelidir", "kadınların tek başına yolculu­ğa çıkmasında dinen bir engel yoktur", "aile büyüklerim genellikle beni destekler", "kendi prensipierime ters düşse bile büyüklerin düşüncesine çoğunfukla uyarım", "dini konularda büyüklerle aynı fikirdeyim", "di­nin emirlerini yerine getirmeyen akrabalada görüşmem", "her zaman akrabalanından iyilik gördüm", "her zaman komşularını yardım eder", "sebebi ne olursa olsun boşanmaya karşıyım", "dini emidere uymayan insanlarla arkadaşlık etmem", "dine hizmet etmeyen gazeteyepara ver­mem", "modern hayata göre dini kuralların yeniden yorumlanması ge­rekir", "diyanet yetkilileri tarafından verilen vaaz ve hutbeler, dini so­runlarımıza cevap vermektedir" şeklindeki 16 madde ölçekten çıkarıl­mıştır.

Yine 20 maddeden oluşan dinin pratik anlatımı ölçeğinden, "günlük işleriniz için dua eder misiniz", "Kur'an okur musunuz", "vaaz dinler mi­siniz", "gerekli durumlarda mevlit okutur musunuz", "fal, büyü, nazar gibi halk inançlarına inanırım", "m us ka, parpı, kurşun döktürme gibi uy­gulamaları zaman zaman yaptırırım", yağmur yağmadığı zamanlarda yağmur duasına çıkmak gerekir", "hastalanınca şifacılara gitmekte sakın­ca görmem" şeklindeki sekiz madde.30 değerinin altında kaldığı için öl­çek dışı bırakılmıştır. 13 ma d deli d inin ahlaki anlatımı ölçeğindeki "insan öncelikle kendi menfaatini düşünmelidir" şeklindeki madde de.30 değe­rinin altında kaldİğı için ölçekten atılmıştır. Dinin teorik anlatımı ölçeğin­deki bütün maddeler ise.30'un üzerinde bir ortalari:ıa puan alarak aynen· ölçekte kalmıştır.

Dini tecrübenin ifade şekillerine yönelik geliştirilen ölçek maddele­rinden bazıları yeniden kodlanmıştır. Dinin toplumsal anlatımı ölçeğin­dekil.2.S.6. 7.8.9. 10. ll. 13. 16. 19.21.23.24. 2S.26. 28.29.31. maddeler, teorik ve pratik anlatım ölçeğindeki bütün maddeler, ahlaki anlatım ölçeğinde ise 4. S. 7. 8. ve 12. maddeler recode yapılmıştır. Bu maddelere verilen cevaplar şu şekilde kodlanmıştır: Tamamen katılıyo­rum S, katılıyorum 4, fikrim yok 3, katılınıyorum 2, hiç katılınıyorum 1; her zaman S, çoğu zaman 4, ara sıra 3, nadiren 2, hiçbir zaman 1.

Dinintoplumsalanlatımınayönelikölçekteki3.4.12.14.1S.17.18.

20. 22. 27. 30. maddelerin seçenekleri ve dinin ahlaki anlatırnma yönelik ölçekteki 1. 2. 3. 6. 9. 10. ll. maddelerin seçenekleri ise şöyle kodlan­mıştır: Tamamen katılıyorum 1, katılıyorum 2, fikrim yok 3, katılmıyo-

112 • DİNİ ARAŞTIRMALI\R

rum 4, hiç katılınıyorum 5; her zaman 1, çoğu zaman 2, ara sıra 3, nadi­ren 4, hiçbir zaman S. Buna göre ölçek maddelerine katılım yükseldikçe geleneksel dindarlığın, katılım düştükçe dünyevileşmenin arttığı kabul edilmiştir.

Diğer taraftan ölçek maddeleri arasında iç tutarlılığa ve uygulandı­ğı her defasında aynı yapıyı ölçme kapasitesine sahip olan araçlar güve­nilir ölçeklerdir. Bu araştırmada ise ölçekierin güvenirliği, ölçeğin mad­de toplam ilişki değerleri yani ölçekte yer alan maddelere verilen tepki­ler ile ölçekten alınan toplam puan arasındaki ilişkiyi ne kadar ayırt ettiğini gösteren Pearson korelasyon katsayısı ve Cornbach Alpha iç tu­tarlılık kat sayısı32 tekniğiyle test edilmiştir. KMO testi;pilot araştırma­da mülakat formunun uygulandığı 92 kişilik örneklem grubunun bü­yüklüğünün ve elde edilen verilerin analiz için yeterli olduğunu göster­mektedir. Bütün ölçeklerde KMO'nun.80 ve üzerinde olması ön dernede mülakat formunun uygulandığı örneklernden elde edilen verilerin yük­seğe yakın düzeyde analiz için yeterli olduğunu, Bartlett Testinin ise.OOO olması verilerin çok değişkenli ve normal dağılımdan geldiğini göster­mektedi~3.

Dinin Toplumsal Anlatımına Yönelik Ölçeğin Geçerfiği ve Güvenirliği

Din toplum ilişkilerini, dinin sosyal hayattaki yeri ve etkisini betimle­mek üzere geliştirilen ölçeğin faktör ve madde analizi sonuçlan Tablo I'-· de verilmiştir. Buna göredinin toplumsal anlatımı ölçeğinde 31 madde yer almakta, maddelerin birinci faktör yük değerleri.40 ile.84 arasında değişmektedir. Birinci faktör yük değerleri, ölçeğin birbiriyle yüksek dü­zeyde ilişkili maddelerden oluştuğunu ve aynı yapıyı ölçtüğünü göster­mektedir. Madde toplam korelasyonlan ise.49 ile.87 arasında sıralanmak­tadır. Bu bulgu da ölçekte yer alan maddelerin yüksek düzeyde ayırt etme gücüne sahip olduğunu göstermektedir. Faktörün tek başına açıkladığı varyans miktarı ise %35, ölçeğin güveniriilik katsayısı,.93 olarak tespit e-dilmiştir. Bütün bu bulgular geçerli ve güvenir bir ölçme aracının geliş­titildiğini kanıtlamaktadır.

32 W. R. Brog-M. D. Gall, a.g.e., s.285, ş. Büyüköztürk, a.g.e., s.164-165; A. Onay, a.g.e., s. 81-82.

33 E. Tavşancıl, a.g.e., s. 50-51.

HAKKI KARAŞAHİN • 113

Tablo 1. Dinin toplumsal anlatırnma yönelik ölçeğin faktör ve madde analizi

Dinin Toplumsal Anlatırnma Yönelik Ölçek · Toplam MaddeleriKorelasyonu

Birinci Faktör Madde YükDeğeri

ı. Evienirken resmi nikahın yanında dini nikah yaptırmak gerekir .72 77

2. Anne-babalar çocuklarına dini bilgileri öğretmekle sorumludurlar .53 .61

3. Çocuklara ibadet etmeyi alıştırmak için çaba göstermek yanlıştır .52 .62

4. Rızkını temin edemeyeceğim diye az çocuk yapmak yanlıştır .66 .78

s. Sosyal hayatta karşılaşılan dini konuları öğrenmek için din bilginlerine danışmak gerekir .83 .86

6. İslam ana-babaya iyi davranınayı emretmiştir .63 .78 7. Aile içi dayanışma çok önemlidir .66 .74 8. Aile içinde dini görevleri yerine getirmeyenleri

uyarmak gerekir .8.0 .82 9. Başı açık kadının bulunduğu yere melek girmez .64 .78 10. Yaşı küçük olanların büyüklerine karşı saygılı

ve edepli davranması gerekir .82 .84 ll. Akrabaları sık sık ziyaret etmek gerekir .so .64 12. "Komşusu açken tok yatan bizden değildir"

sözünün günümüzde pek önemi yoktur .54 .66 13. Dünya malının hiçbir değeri yoktur asıl olan

öbür dünyada mutlu olmaktır .73 .71 14. Parayı nasılkazandığın değil ne kadar kazandığın

önemlidir .59 .69 15. Dindar insanın ticari hayatta daha dürüst ve güvenilir

olduğu her zaman doğru değildir .47 .51 16. Helalkazanç insanın çalışarak elde ettiği kazançtır .84 .87 17. Genellikle bireysel ilişkilerde dini prensipiere

dikkat etmem .48 .71 18. Ekonomik sıkıntıını çözmek için banka kredisi kullanının .44 .78 19. Bankaya faize para ya tırmaktan sakınının .60 .75 20. Siyasi partilere oy verirken dindar olup

olmadıklarına önem verınem .47 .63 2l.Boşzamanlarımdaibadetlerimi

yaparak değerlendirme hususunda çaba gösteririm .46 .72 22. Televizyon ve Radyolardaki dini programlar ilgimi

çekmez .47 .71 23. Günlük hayatımda davranışlarımı dini kurallar

doğrultusunda beliderim .57 .54 24. Dinimize ters düşen davranışlarda bulunmam .44 .61 25. Gazete, televizyon, radyo gibi iletişim araçları dini

değederimizi çoğunlukla bozuyar .51 .73

114 • DİNİ ARAŞTIRMALAR

26. Birçok sosyal problernin, toplumsal hayatta dini kurallara yeterince uyulmadığı için çıktığını düşünüyorum

27.Gün geçtikçe dini inançlara ve ibadetlere karşı ilgim azalıyor

28. Diyanet yetkilileri tarafından dini konulara ilişkin verilen fetvalara uymak gerekir

29. Diyanet görevlileri (müftü, vaiz, imam, müezzin) halk ile yakın ilişki içindedirler

30. Tarikatların yaşam tarzlarını benimsernem mümkün değildir

31. Cemaatler dini anlama ve yaşama konusunda insanlara rehberlik etmektedirler

Açıklanan Varyans:%35 Alpha:.93 KM0:.80 Bartlett:.OOO

.55 .65

.59 .66

.54 .75

.49 .69

.43 .68

.40 .49

Dinin Teorik Aniatınuna Yönelik Ölçeğin Geçediği ve Güvenirliği

Dinin teorik anlatımı ölçeğinin maddeleri, açıklanan varyans mikta­rı, birinci faktöryük değerleri ve madde toplam korelasyonları Tablo 2'de verilmiştir. Bulgulara göre teorik anlatım ölçeğinde 8 madde vardır. Mad­delerin birinci faktör yük değerleri,.64 ile.93, madde toplam korelasyon­ları ise.41 ile.86 arasında sıralanmaktadır. Birinci faktör yük değerleri, ölçeğin birbiriyle yüksek düzeyde ilişkili maddelerden oluştuğunu ve aynı yapıyı ölçtüğünü, madde toplam korelasyon değerleri de ölçekte yer alan maddelerin yüksek düzeyde ayırt etme gücüne sahip olduğunu göster­mektedir. Faktörün tek başına açıkladığı varyans miktarı %66, ölçeğin güveniriilik katsayısı ise,. 90 olarak tespit edilmiştir. Şu halde dinin teorik anlatımı ölçeğinin geçerli" ve güvenir bir ölçme aracı olduğu söylenebilir.

Tablo 2. Dinin teorik anlatırnma yönelik ölçeğin faktör ve madde analizi

D inin Teorik Anlatırnma Yönelik Ölçek Maddeleri

1. Allah'ın varlığına ve birliğine kesinlikle inanının 2. ·Kıyamet günü ve ölümden sonra hayat vardır 3. Kur'an-ı Kerim hiçbir şekilde değiştirilemez 4. Melelderin varlığına inanının · S. Hz. Muhammed (s.a.v.) Allah'ın kulu ve

peygamberidir

Birinci Faktör Madde Toplam Yük Değeri Korelasyonu

.85

.79

.87

.91

.93

.73

.62

.76

.82

.86

HAKKI KARAŞAHİN • 115

6. Kader vardır ve hayır ve şer Allah'tan gelir 7. Malışer günü herkes Allah'a hesap verecektir 8. Cennet ve cehennem vardır

Açıklanan Varyans:% 66 · Alpl'ia:.90

"KM0:.87 Bartlett:.OOO

.78

.64

.72

.60

.41

.S2

Dinin Pratik Anlatırnma Yönelil{ Ölçeğin Geçerliği ve Güvenirliği

Tablo 3'deki verilerden, dinin pratik anlatımı ölçeğinde en düş?k.47 en yÜksek.89 arasında değişik, birinci faktör yük, yine en düşük.41 en yüksek.91 madde toplam korelasyon değerlerini alan 12 maddenin bu­lunduğu anlaşılmaktadır. Diğer taraftan faktörün açıkladığı varyans mik­tan %51, ölçeğin güveniriilik katsayısı ise,. 90 olarak belirlenmiştir. O halde ölçeğin yapı geçerliğine sahip, maddelerin kendi aralarında iç tutarlılık ve ayırt etme yeteneklerinin güvenilir olduğu ifade edilebilir.

Tablo 3. Dinin pratik anlatırnma yönelik ölçeğin faktör ve madde analizi

Dinin Teorik Anlatırnma Yönelik Ölçek Maddeleri

Birinci Faktör Madde Toplam Yük Değeri Korelasyonu

1. Hacca gitmeyi düşünüyor musunuz? .S8 2. Zekat verir misiniz? . 73 3. Fitre verir misiniz? .81 4. Mübarek gün ve gecelerde ibadet ediyor musunuz? .67 S. Nafile ibadet ediyor musunuz? .68 6. Ramazan orucu tutuyor musunuz? .74 7. Teravih namaz kılar mısınız? .68 8. Bayram namaz kılar mısınız? .86 9. Kurban keser misiniz? .62 10. Cuma namaz kılar mısınız? .89 ll. Günlük beş vakit namaz kılar mısınız? .47 12. Cemaatle namaz kılar mısınız? . 71

Açıklanan Varyans:% Sl Alpha:.90 KM0:.87 Bartlett:.OOO

.64

.77

.84

.63

.82

.63

.47

.91

.41

.89

.47

.84

116 • DİNİ ARAŞTIRMALAR

Dinin Ahlaki Anlatırnma Yönelik Ölçeğin Geçerliği ve Güvenirliği

Dinin ahlaki anlatırnma yönelik olarak geliştirilen ölçeğin faktör ve madde analizi sonuçlan Tablo 4'te verilmiştir. Bu test sonuçlanna göre 12 maddeli, alt ve üst düzeyleri.54 ile.89 arasında değişik faktör yük de~ ğerli, aynı şekilde.42 ile.82 arasında farklı madde toplam korelasyonlu, %55 düzeyinde faktörünaçıkladığı varyansı ve.91 seviyesinde alphası olan bir ölçek ortaya çıkmıştır. Böylelikle bu ölçeğin geçerlik ve güvenirlik test­lerinin olumlu sonuçlandığı anlaşılmaktadır.

Tablo 4. Dinin ahlaki anlatırnma yönelik ölçeğin faktör ve madde analizi ·

D inin Teorik Anlatırnma Yönelik Ölçek Maddeleri

Birinci Faktör Madde Toplam

1. Bazı durumlarda yalan söylemekten çekinmem 2. Genellikle hiç kimseye güvenmem 3. İşlerimin kolayca halledilmesi için gerekirse

rüşvet veririm 4. Genellikle insanlara yardım etmeye çalışının S. Her zaman kimsenin hakkını yememeye özen

gösteririm 6. Gerekirse yüksek faizle para veren birisinden

borç alının 7. Evlilik dışı cinsel ilişkiden uzak dururum 8. Kumar oynarnam 9. İnsanların özel günlerde veya hüzünlü anlarında

alkol almasında bir sakınca görmem 10. İnsanıann çoğu gerçekte olduğundan daha

farklı görünür ll. Başkalarının zaaflarından yararlanarak

dolandıncılık yapan kişiyi suçlarnam 12. Allah'ın dine uygun yaşamayan toplumları,

deprem, sel vb gibi afetlerle cezalandırdığına inarıırım

Açıklanan Varyans:% SS Alpha:.91 KM0:.87 Bartlett: .000

SONUÇ

YükDeğeri Korelasyon u

.S6 .69

.S4 .66

.83 .77

.87 .81

.79 .64

.76 .S8

.62 .42

.89 .78

.68 .S4

.88 .82

.70 .S2

.64 .49

Türkiye'de dindarlığı, empirik sosyal bir olgu olarak ele alan araştır­maların yeterli olmadığı anlaşılmaktadır. İlk örneklerini sosyoloji alanın-

HAKKI KARAŞAHİN • 117

da rastlanan alan araştırmalarında sosyal yapının bir unsuru olarak dini tutum ve davranışlar, inanç veya ibadet göstergeleri kullanılarak tek veya iki boyutlu olarak araştırılmıştır. Daha sonraları dini tutum ve davranışla­rı özel inceleme konusu yapan din sosyolojisi alanında yapılan çalışma­larla birlikte dindarlık arıket çalışmalarının yerini çok boyutlu dindarlık ölçekleri almaya başladığı görülmektedir. Başlangıçta hazırlanan arıket formları vasıtasıyla oluşan datalar üzerinde faktör analizi yapılmadan din­darlık betimlenmeye çalışılmıştır. Her iki araştırma tipinde de tek tek mad­delerle bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiler araştırılmıştır. Ancak bu tür araştırmalarda kullanılan bağımsız değişkenlerle bağımlı değişken olarak kabul edilen dindarlık arasındaki bütün ilişkiler kavranamamış ve her iki değişkenler arası farklılaşmalar yeterince analiz edilememiştir. İlk dönem empirik din sosyolojisi çalışmalarında da dindarlık inanç ve iba­det göstergesine göre iki boyutlu olarakkavranmıştır. Türkiye'de 1970'li yılların sorılanndan günümüze din sosyolojisi alan araştırmalarında din­darlığın çok boyutlu bir sosyal olgu olarak kabul edildiği arılaşılmaktadır. Özellikle 1990'lardan sonra dindarlık ölçeği geliştirme çabalarının arttığı görülmektedir. Bunurıla birlikte Türkiye sosyal yapısırıda çok önemli bir yere sahip olan kasaba ve köy dindarlığını sosyolojik olarak ölçmeye yö­nelik henüz bir adım da atılmadığı arılaşılmaktadır.

Oysa analizlerden elde edilen sonuçlar, kırsal dindarlığın geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı kullanılarak araştırılabileceğini ortaya koymuş­tur. Bütün bu yaklaşım ve teknikler izlenerek, Türkiye kasaba ve köyle­rindeki toplumun dini kanaat, tutum ve davranışlarının araştırılmasında oldukça yarar sağlayabilecek güvenilir ve geçerli bir biçimde standartlaş­tırılmış ölçme aracı geliştirilmiştir. Bu ölçme aracı, Türkiye kasaba ve köy dindarlığının "toplumsal anlatım", "teorik arılatım", "pratik arılatım" ve "ahlaki arılatım" şeklinde dört boyut kullanılarak tanımlanabileceğirıi gös­termektedir. Neticede Gördes ve köyleri örneğinde geçerli ve güvenir ol­duğu tespit edilen bu kırsal dindarlık ölçeğinin başka örneklemler üzerin­de uygulamalı olarak araştırılması, ölçme aracının Türkiye kırsal dindar­lığını kavrama yeterliliğini ortaya koyacak ve dindarlığı empirik olarak ölçme eğilimine önemli bir katkı sağlayacaktır.