www.kcs.ac.rs

Glavni i odgovorni urednik / Editor in chief MIROSLAVA JAŠOVIĆ-GAŠIĆ

Zamenik glavnog i odgovornog urednika Supplement editor in chiefSRĐAN D. MILOVANOVIĆ

Pomoćnici urednika / Associate editorsMILAN B. LATASMAJA IVKOVIĆNAĐA MARIĆOLIVERA VUKOVIĆDUBRAVKA BRITVIĆ

Uređivački odbor / Editorial boardNIKOLA ILANKOVIĆJEZDIMIR ZDRAVKOVIĆVERA POPOVIĆIVANA TIMOTIJEVIĆMILICA PROSTRANDUŠICA LEČIĆ-TOŠEVSKILJUBICA LEPOSAVIĆDRAGAN MARINKOVIĆALEKSANDAR JOVANOVIĆSANJA TOTIĆŽANA STANKOVIĆALEKSANDAR DAMJANOVIĆDRAGAN PAVLOVIĆGORDANA NIKOLIĆ-BALKOSKIDRAGANA STOJANOVIĆNADA JANKOVIĆDRAGANA ĐURIĆ-JOČIĆNADA LASKOVIĆIVAN DIMITRIJEVIĆ

Izdavački savet / Consulting boardLJUBIŠA RAKIĆJOSIP BERGERMILAN POPOVIĆMIROSLAV ANTONIJEVIĆJOSIF VESELMILUTIN DAČIĆSLAVICA ĐUKIĆ-DEJANOVIĆ (Kragujevac)MIRKO PEJOVIĆJOVAN MARIĆSRBOLJUB MILJKOVIĆ (Niš)ALEKSANDAR KNEŽEVIĆ (Novi Sad)Internacionalni redakcioni odborInternational editorial boardU. HALLBREICH (New York)D. KOSOVIĆ (New York)D. BLOCH (New York)P. GASNER (Budapest)N. SARTORIUS (Geneve)D. ŠVRAKIĆ (St. Louis)G. MILAVIĆ (London)V. STARČEVIĆ (Sydney)V. FOLNEGOVIĆ-ŠMALC (Zagreb)M. JAKOVLJEVIĆ (Zagreb)S. LOGA (Sarajevo)J. SIMIĆ-BLAGOVČANIN (Banja Luka)Z. STOJOVIĆ (Herceg Novi)B. MITRIĆ (Podgorica)M. PEKOVIĆ (Podgorica)S. TOMČUK (Kotor)A. MIHAJLOVIĆ (Chicago)Sekretar / SecretaryGORDANA MARINKOVIĆLektor za engleski jezikSONJA ĐURIĆLektor za srpski jezikKATARINA VUKOVIĆ

ČASOPIS ZA KLINIČKU PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I GRANIČNE DISCIPLINE

JOURNAL FOR CLINICAL PSYCHIATRY,PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES

Časopis ENGRAMI osnovao je prof. dr Dimitrije P. Milovanović 1979.

Časopis ENGRAMI izlazi četiri puta godišnje.

Rešenjem Sekretarijata za kulturu SRS broj 413-124/80-2a časopis ENGRAMI je proizvod iz čl. 36, st. 1, tačka 7, Zakona o operezivanju proizvoda i usluga u prometu za koji se ne plaća porez na promet proizvoda.

IZDAVAČ / EDITED BY: UDRUŽENJE PSIHIJATARA SRBIJE I KLINIKA ZA PSIHIJATRIJU KLINIČKOG CENTRA SRBIJE

SERBIAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION AND THE CLINIC FOR PSYCHIATRY CLINICAL CENTRE OF SERBIA

ADRESA UREDNIŠTVA / ADDRESS OF EDITORIAL BOARDENGRAMI, Klinika za psihijatriju KCS, Pasterova 2, 11 000 Beograd

E-mail: klinikazapsihijatrijukcs@gmail.comČasopis ENGRAMI je referisan u SCIndeks bazi (Srpski nacionalni citatni indeks)

Journal ENGRAMI is listed in SCIndeks (Serbian national citation index)

3

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

SADRŽAJCONTENTS

PREGLEDI LITERATURE / REVIEW ARTICLES

Mirjana Divac-Jovanović, Dragan Švrakić

THE FUTURE OF PSYCHOTHERAPY: IS THERE A CRISIS OF THE PARADIGM?. . . . . 5

BUDUĆNOST PSIHOTERAPIJE: POSTOJI LI KRIZA PARADIGME? . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Ninoslava Dragutinović, Fadilj Eminović

HEARING LOSS AND HEARING AMPLIFICATION - AN IMPORTANT ETIOLOGICAL FACTOR IN THE ASSESSMENT OF MENTAL DISORDERS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

OŠTEĆENJE SLUHA I SLUŠNA AMPLIFIKACIJA – ZNAČAJAN ETIOLOŠKI FAKTOR U SAGLEDAVANJU MENTALNIH POREMEĆAJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

ORIGINALNI RADOVI / ORIGINAL ARTICLES

Ivana Stepanović

MLADI I ZABAVA: IMA LI MESTA ZA ZABRINUTOST?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

ADOLESCENTS AND AMUSEMENT: IS THERE ANY REASON TO BE CONCERNED? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Jasmina Kragović, Dragana Ignjatović – Ristić, Danijela Đoković,Jelena Jović, Marinela Knežević

SAMOPROCENA DEPRESIVNOSTI I SUICIDALNOSTI KOD STUDENATA MEDICINE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

DEPRESSIVENESS AND SUICIDAL IDEATION IN MEDICAL STUDENTS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

PRIKAZ SLUČAJA / CASE REPORT

Mina Cvjetković-Bošnjak, Branislava Soldatović-Stajić, Aleksandra Nedić, Olga Živanović

HIPOTIREOZA I BIPOLARNI AFEKTIVNI POREMEĆAJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

HYPOTHYREOSIS AND THE BIPOLAR AFFECTIVE DISORDER . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

EDUKATIVNI ČLANAK / EDUCATIONAL ARTICLE

Srđa Zlopaša, Olivera Vuković, Bojana Dunjić- Kostić, Aleksandar Damjanović

PSIHOANALIZA I FILM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

PSYCHOANALYSIS AND MOVIES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

PRIKAZ KNJIGE / BOOK REVIEW

Dušan Kecmanović

GREJEM TORNIKROFT, MIKELE TANSELA: BOLJA BRIGA O MENTALNOM ZDRAVLJU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

UPUTSTVO AUTORIMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

INTRODUCTION

It is understandable that changingsocio-cultural trends can profoundlyaffect an applied science such aspsychotherapy, primarily via their mo-dulating influences on socially desira-ble behavior, opinions, attitudes, andvalues. Until the end of the last millen-

nium, the influence was locally specific.In contrast, reflecting economic andcultural globalization in the 21st cen-tury, everyday behavior and criteria ofmental health are becoming similarworld-wide (“behavior stereotypiza-tion”). The latter is an obvious conse-quence of the rapidly developing infor-

5

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

THE FUTURE OFPSYCHOTHERAPY:IS THERE A CRISIS OF THE PARADIGM ?

Mirjana Divac-Jovanović1

Dragan Švrakić2

UDK: 615.851.001

1 Faculty of Media and Communications– University Singidunum, Belgrade,Serbia

2 Washington University School of Medicine, St Loius, MO, USA

Summary

As an applied science and clinical practice,psychotherapy is significantly defined bysocio-cultural trends. These trends, moreor less directly, modulate psychologicalproblems and needs of the clients and in-fluence the definition, methods, and objec-tives of psychotherapy. Recent dramaticadvances in information technology, he-alth care, communication, and mass mediaare creating a set of qualitatively newadaptive tasks before modern humans.These include not only new types of exter-nal challenges, but also rapidly changinginternal needs (goals) and the ways to ful-fill them. Such altered existential milieu iscausing a change in the dominant para-digm of contemporary psychotherapy, af-fecting its discourse and ethics as well asthe societal expectations about its outco-mes. We believe that there is no real crisisof the paradigm in psychotherapy: ongo-ing changes in its discourse, goals, and ex-pectations reflect the reality of the momentin the evolution of the society. As the soci-ety continues to evolve, we expect it to fa-cilitate integration of all paradigms and di-scourses in psychotherapy (“transpara-digm”) in order to meet the ever diver-sifying needs of modern human beings.The identity of future psychotherapistswill increasingly lean to transmodality, justas the theories of personality and thepsychotherapeutic process will becometranstheoretical.

Key words: psychotherapy, paradigm,postmodern, discourse

mation technology, which has becomea major part of culture even in remotecorners of the world. Although the di-gital mass info-education has had posi-tive effects on millions of people at thepersonal level, the rapidly and radicallychanging image of the world has po-sted new demands before modern hu-mans, which they are struggling to me-et or sometimes just to understand.

In this article we first discuss the so-cio-cultural and technological pheno-mena driving the ongoing changes inthe global psychological climate. Then,we analyze their impact on changingadaptive priorities placed before the in-dividual, patients and psychotherapistsalike. We also analyze the emergingnew circumstances under which theprocess of psychotherapy takes place.In addition to the changes in its met-hods and modalities (which have usu-ally reflected the dominant theory ofmind at the time) changing socio-cultu-ral expectations from psychotherapyare affecting its ethics and “philo-sophy”. Currently, psychotherapy is fa-cing an identity crisis created not onlyby the outdating of previous conceptsof psychological health and illness du-ring the postmodern era (“postmodernfragmented self”), but also by the factthat its discourse is becoming less ex-clusive and more integrating. The post-modern relativization of values and di-agnosis may jeopardize further deve-lopment of the positivistic science ofpsychotherapy, especially if the diffe-rences between psychotherapeutic met-hods (modalities, techniques) and theprocess are disregarded solely for thesake of a desirable, “politically cor-rect” discourse.

CONTEMPORARY SOCIO-CULTURAL AND

TECHNOLOGICAL TRENDSWITH MAJOR IMPACT ONMENTAL AND SOCIAL LIFE

Two pivotal questions raised in thisarticle are: How do current societalchanges affect mental life in general andadaptive strategies, social values, li-festyles, cognition, and emotions, in par-ticular? How do these socio-culturalchanges affect psychotherapy and its fu-ture?

At the global level, modern society isgoing through changes so unexpectedand immense that they have drasticallychanged the existential milieu of modernhumans. These changes are not force-fully superimposed upon the society, butrather reflect its natural evolution. Forexample, digital technology representsprogress, integrating high-tech tools intoprofessional and personal life and ma-king both more efficient. Current socio-cultural and technological changes arenot inherently negative or positive, butrather a natural result of the digital revo-lution in the ongoing evolution of hu-man society – preceded by agriculturaland technological revolutions. However,as with prior periods, the current digitalrevolution is significantly changing theway we live, work, study, shop, date,communicate, get news, etc. In otherwords, current socio-cultural and tec-hnological trends are having a profoundeffect on human behavior and mental li-fe, consequently affecting the theory andpractice of psychotherapy as well. Wesummarize below the most significant ofthese changes. The list does not purportto be exhaustive.

6

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

1) Informatics and communication:mobile telephony, internet, global media,increased speed of communication andinformation sharing (with internet accesson cellular phones, modern humans lite-rally have “the world on the palm of the-ir hand”)

2) Economy: globalization, globalcorporate capitalism, enrichment of few,pauperization of many, major ongoingshifts in economic powers, emerging anddying markets.

3) Ecology and environment: deple-ting resources, excessive pollution, glo-bal climate changes, mega disasters (“in-secure” planet), extinction of species,nuclear pollution, volcano dust… ) makeliving conditions completely differentcompared to the society of just two orthree decades ago.

4) Politics: militarism, terrorism, reli-gious fundamentalism, “limited”, “sur-gically precise wars”, “preemptive”wars, polarization along religious lines,biased news (disappearance of indepen-dent balanced reporting).

5) Medicine: prolonged life expec-tancy, prolonged “youth” (epidemics ofcosmetic surgeries), prolonged fertility,fast spreading pandemics (recent swineflu scare), new resistant strains of virusesand bacteria, cloning and tissue produc-tion, more efficient treatments and pre-vention, pharmacological treatment ofnatural reactions and life phases – e.g.,relationship break-ups, poor attention,lack of interest, lack of libido (“medica-lization of life”).

6) Ethical standards: ethical conser-vativism of 1900’s, characterized bystrict social rules and codes, replaced byethical pluralism of 2000’s (diversified,more liberal social rules/codes). With re-spect to the latter, modern generations

have redefined social norms and adapti-ve tasks, especially in the area of sexua-lity (many different forms of which aresocially accepted today) and aggression(many forms of aggression are findingtheir way out through the façade of “in-dividualism”, “assertiveness”, “competi-tiveness”, “smart” business practices,“pragmatism”, etc).

INFORMATION AGE, DIGITALWORLD, INSTANT SOCIETY,

AND MODERN HUMANS

With the introduction of high-tech,high-speed, multi-media digital devices,the world has become borderless with anunprecedented ability to interchange cul-ture, business, science, crime control, etc.The power of self-organizing has increa-sed via internet. On the positive side,“global society” means, among otherthings, ability to take collective action,e.g., as seen in handling emergencies (na-tural disasters, travel accidents, financialmeltdowns, health emergencies, etc). Si-milarly, internet has provided a mean tofund political campaigns through smalldonations by ordinary people, and makeelections somewhat independent of po-werful and rich lobbying groups (“digi-tal democracy”). Internet provides achance to “find people like us” in theworld (similar interests, hobbies, prefe-rences, illnesses…) which helps the senseof isolation and a scary feeling of uniqu-eness (“I am not alone… there are otherslike me”). On the negative side, theanonymity of internet has provided a sa-fe haven for all kinds of physical andpsychological outliers to organize.

Modern humans are faced with anemerging need to develop new sensitivi-ties for a range of novel challenges (e.g.,

7

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

sorting out information overflow),concepts (virtual reality of cyber-space)and threats (cyber-crime, for instance).They urgently need to increase the levelof awareness or, as it were, the resolu-tion and the sharpness of their minds,in order to be able to recognize and re-act to Nature’s warnings, instead ofpassively ignoring the consequences oftheir own everyday activities (e.g., glo-bal warming). Indeed, it seems as if the“man has lost contact with what canbe crucial to his survival” [1].

Are we living in a civilization wherethere is more and more informationand less and less meaning? Does infor-mation, as Baudrillard claims, directlydestroy and neutralize senses and mea-ning? [2]. On one hand, the virtual di-gital world brings individual citizensinto the epicenter of events across theglobe, but on the other, it deprivesthem of personal contacts, real timeimpressions, and full-fledged subjectiveexperience. Moreover, digital commu-nication redefines the traditional con-cept of sociability. Social contacts areoccurring without personal presence,in the cyber space, with reduced sen-sory information and self-controlled le-vel of exposure. Computer-based com-munication enables social escapismand experimentation with one’s iden-tity, with a possibility of discoveringand exploring uncharted facets of one-self. However, the cyber space is nolonger only representing reality, it is al-so creating it. This is causing additionalinsecurity and anxiety around the defi-nition of “reality’ and “truth”. Herewe have a paradox where more infor-mation means less truth! [3].

New digital technologies are begin-ning to expand not only human per-

ception, but human consciousness aswell (e.g. “Avatar” 3D)! The Informa-tion Age is introducing changes at sucha fast rate that the “generation gap”has doubled, so that current parentsare generationally as distant from theirchildren as grandparents were to theirgrandchildren in the previous genera-tion.

Digital technology has created aplatform for quasi activities (e.g. videogames), information overload (confu-sion and indecision about choices), qu-asi interactions (interaction with cyberpeople - neglect of the real world), de-personalized socialization (internetanonymity), addiction (compulsive in-ternet use), etc. The imperative for aut-henticity forces people into all kinds ofpseudoidentities. Unfortunately, inter-net-created, virtual identities are rarelyfunctional in the real world, thus crea-ting problems in adaptation.

As already noted, dramatic socialand lifestyle changes driven by the digi-tal revolution have changed the waywe communicate, work, study, follownews, shop, date, etc. Digital media do-minate our free time and define topicsconstitutive for building personal iden-tity. The media’s production of “gover-ning paradigms” creates hubs (nodu-les) around which social communica-tion is organized. Pseudoscientismtransforms once sacred knowledge intodigital bites of user friendly informa-tion, as a precedent that “legalizes” ba-nalization of almost everything [4].

The contemporary human socialmilieu is largely influenced by majorcorporations through the media (con-sumption as the modus operandi, easyliving modus vivendi, objects as themeasure of power and value, imperati-

8

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

ve to have and to have it fast). Accu-mulated confusion (stress) leads to thesearch of shortcuts to get fast “relief”(drugs, alcohol, “dangerous” activitiesin sport, sex, consuming of any kind),or to a sense of isolation (loneliness ofthe alienated in “developed” countriesand loneliness in the crowd in “develo-ping” countries). The medicalization oflife (treating normal emotional reacti-ons or normal phases of life) and a ge-neral feeling of inadequacy (we are ne-ver “sufficiently” pretty, sexy, thin,rich, etc) undermine self-esteem and re-duces reliance of own resources to re-solve everyday problems / obstacles.

It should be noted that the so calledeastern (or southern) regions of the glo-be may be characterized by a slightlydifferent socio-cultural and existentialmilieu. There, people are still trying topreserve their authenticity, althoughthat has become increasingly difficultdue to seemingly unstoppable penetra-tion of modern technology. There mayexist elements of envy of the “develo-ped” towards the “primitive” and “un-developed”, in the sense that they canstill walk slowly, do little or nothing,have the minimum, and still surviveand even be happy. The latter, of cour-se, is the ultimate goal of all humans.Only a selected minority get there inthe developed societies. Paradoxicaly,the happiest population segment in thewestern world are elderly people, as wediscuss later. Nevertheless, modern tec-hnology is too penetrant and seductiveto be ignored, especially by young peo-ple, who traditionally tend to consu-me/try everything that is new. Peoplefrom undeveloped countries now lookat their future as “developed” and mo-re and more don’t like what they see.

This is very different from just one de-cade ago. It may be true that in the fu-ture these humans will find their opti-mal milieu at the margins of developeddigital societies, but not in the epicen-ter, as the latter may be too robotizedto fit the human soul.

NEW ADAPTIVE TASKS IN MODERN SOCIETY

There are several important pheno-mena that have emerged in modern soci-ety influencing one’s adaptation as wellas the societal understanding of psychot-herapeutic objectives.

1) 20th to 21st century: From “how to fit” to “what to choose?

As noted, there has been a major shiftin adaptive tasks from the 20th century,when people were facing the problem of“how to fit” their needs (e.g., their ag-gression, unacceptable sexual orienta-tion) to the strict social rules, to adaptivepriorities of the 21st century, when themain adaptive task is to find one’s opti-mal direction within a wide selection ofalternatives (“what to choose”). In otherwords, modern adaptive challenges arecentered on meaning, identity, direction,and choice. The paradox is that modernhumans have many choices, which isexactly what makes choosing more diffi-cult. We seem to be incessantly falling in-to the logical error of “if something isgood, then more of it is better”. “Unea-siness in culture” today emanates fromthe abundant offer, selection, alternati-ves, and possibilities while individualsare under commercial pressure to conti-nuously “produce” wishes and needs.However, the incessant showering with

9

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

novelties narrows the space for wishingand challenges our striving for in depthspecific knowledge and reaches excellen-ce and expertise [5].

2) Instant and fast as imperatives

Fast and instant have becomesynonymous with success, based on themisconception that our need for infor-mation, adventure, experience… mustbe fulfilled without delay or otherwise itis obsolete. Instant society means instantnews (Internet, Twitter, blogs), instantcontact (Facebook, MySpace, Skype), in-stant cure (no time to talk with patients,more medication), instant emotions ( so-ap operas, resurgence of kitsch, realityshows). In 2005, for example, sales ofantidepressant sertraline exceeded salesof the Tide detergent in the US. The cul-ture industry has given in to the rule ofspeed, transient trends, and rate of con-sumption. All this has created an absurdpsychological maze – “I want to have,but what I have means nothing to meand cannot bring me excitement anymo-re”! In the extreme, modern man hascreated “the paradox of Midas”: greedyking Midas wished for another gift fromGods, and was given the power to turneverything he touched into gold – the re-sult was petrification of life!

3) Lonely planet: How to feel connected?

Paradoxically, despite high inter (net)connectedness, people are increasinglylonely. Internet socialization is characte-rized by reduced-cues exposure (limitedby the visual field of LCD monitors),chosen degree of identifiability to others,and chosen facets of self to express (real

or imagined). Internet communicationwith reduced cues and self-controlled ex-posure limits natural progression of a re-lationship and challenges the traditionalconcept of "sociability". Here we have aparadox that social networks increasingin size but close relationships are decrea-sing in size (“lonely in the crowd”) [5].

4) New cognitive styles: deductionand exploratory approach

(“sniffing for info”)

There is suggestive evidence that digi-tal technology has affected human cogni-tive styles [6]. In general, modern hu-mans have reduced the need to memori-ze, as facts and data are readily accessi-ble on line, hard disks, palm organizers,etc. Instead, there is an increased need toorganize info and data into concepts andmodels. Consequently, there is moreneed for fast cognitive processing (multi-tasking, hyper vigilance, fast attention-shifting, etc). Multidisciplinary deducti-ve model building has replaced visionaryinductive thinking and synthesis. Thelast truly visionary model in psychology,using induction and intuition, was Clo-ninger’s model of temperament traits as-sociated with individual neural circuitsin the brain, a prediction that has largelyproven correct. Today, theories and sci-entific models are built piece by piece, bysorting out abundant information whilerelying on input from multiple and diver-se sources. “Compressed” internet andSMS language (less description, noadjectives, phonetic spelling, letter-num-ber combinations), are used to maximizespeed and efficacy of communication.All this appears to be an attempt of theotherwise “lazy” human brain (brainworks in shortcuts and assumptions of

10

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

outcomes) to handle the info overflowmore efficiently by using simplified com-munication. Digital messaging devicesare used even in places where people areexpected to experience personal contact,such as crowded, loud clubs for youngpeople where there is no possibility ofverbal communication.

In summary, the prevailing cognitivetrends in modern humans are super-fastattention shifting, attending multiple so-urces of information simultaneously, ex-ploratory approach to factual data(“sniffing for information”), compressedlanguage.... Taken together, all this so-unds less like a description of a humanbeing and more like a commercial for In-tel processor!

5) The changing face of happiness:from proactive to protective lifestyles

People are living longer, people aregetting healthier, but only some are li-ving happier! Surprisingly, elderly are thehappiest age group, at least in the We-stern World [7]. Why the elderly? In We-stern societies most elderly people expe-rience relief from both internal and ex-ternal stress. This, on one hand, corre-sponds to Erikson’s stage of integration(“I have nothing to prove anymore”),with satisfied ambition, reduced self-do-ubts, and increased self-acceptance. Ho-wever, the elderly also experience relieffrom external stress, as many are finan-cially stable and have access to reliablehealth care, etc. So, in some parts of theworld life is easier when one is old. Thephrase “changing face of happiness” isintended to highlight that only half acentury ago the shared American dreamwas to the opportunity to get in the raceand create (make) happiness. Youth,

energy, progress, success, ownership andachievement were the desirable attribu-tes synonymous with happiness. Today,as we noted, that the happiest age groupare the elderly, at least in part, becausethey have found a shelter from dailystress and experience happiness as theconsequence (freeeedom!). In support ofthe changing concept of happiness as “li-fe with no stress”, numerous surveys areshowing that people from Scandinaviancountries (Denmark, Norway, Swe-den…) are the happiest on the planet,presumably because of the strong socialprograms and sense of social securitythese countries provide for their citizens.However, two points need to be madehere. First, elderly people were (are) hap-pier in some Eastern societies based onHindu religion where they used to retre-at into ashrams - spiritual places, aftertheir children grew up. Second, in poor,developing countries elderly people areoften facing loss of dignity and increaseddeprivation and loneliness and we su-spect are not particularly happy in thosecircumstances.

CHALLENGES OF THE CONTEMPORARY

PSYCHOTHERAPEUTIC PRACTICE

A brief history and a potential futureof psychotherapy

Within the context of changed socio-cultural conditions, the following questi-ons are raised: have the policy, philo-sophy and ethics of today’s psychothe-rapy changed? If yes, in what way? Whatare the dominant paradigms and disco-urses of psychotherapy today? Whatabout the profession of a psychothera-

11

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

pist? What are today’s societal and pati-ent’s expectations from psychotherapy?

The prediction of trends in psychot-herapy at the beginning of the XXI cen-tury (the Delphi poll) by Norcross et al.[8] demonstrated that experts anticipa-ted survival of brief, cognitive and pro-blem-oriented psychotherapies and thegroup format. Interestingly, the evolu-tion of psychotherapy could be viewedin the framework of dominant culturalmovements through history. If “Classi-cal” is the period before Freud, “Moder-nism” the period starting with the outsetof psychoanalysis and in-depth analysisparadigms, the “Neomodernism” beganwith the humanistic-existential para-digm, and “Postmodernism” with thebeginnings of social constructionism. To-day, we propose that psychotherapy isentering the “Neoclassical” period. Theterm “neoclassical” is intended to hig-hlight its focus on handling alternativerealities and information overflow by re-turning to naturalistic methods (narrati-ve, common sense, good old conversa-

tion, consultation, talk…). This is sum-marized in Table 1.

A brief look at Table 1 instantly rai-ses the question: are we idling in circles?We strongly believe the answer is NO.Psychotherapy, like people, develops in awidening spiral fashion: it readdressesold topics with new knowledge, wisdom,strengths, and perspectives developedover time. For example, the issue of trusthas a very different personal and practi-cal meaning in childhood, adolescence,and adulthood. In other words, we seepsychotherapy spiraling up, with the wi-dening radius and accumulated under-standing, not circling around in a stagna-ting fashion!

Ethics of modern psychotherapy

The modernists established com-prehensive scientific theories and rules(ideals of mental health), which wereexpected to be applied in all cases,from “top to bottom”. In other words,apply the recommendation and don’t

12

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

think! The therapist was the standardof things and “above” the patient. Thehumanists (rebelliously!) proclaimedthe new idea of “equality”, but in sucha way that the truth (standard, ideal)usually had to be just the opposite ofthe existing truth (standard, ideal).This included negation of psychoa-nalysis and personal “history” in gene-ral, return to the “here and now” frompast repressed memories. The huma-nist’s rebellion also included the det-hroning of the Godly therapist to anequal position with the patient. Thepostmodernists proposed that thereare no all-embracing rules and truths,rather there are different and oppositeperspectives! Search and see what youwill find! (“from bottom to top”. Thetherapist was further dethroned, noweven “below” the patient. Minuchin,1991, rightly raised the question if thesocial-constructionist ethics impliedthat all “stories” were equally good?[9]. We advocate that not all storiesare equally good (for example, schi-zophrenic or paranoid experiencesmay not be functional at all), but eachstory has to be heard and acknowled-ged.

During the modernism era, in the1990’s, the principle of autonomy andtreatment decisions for the patientabout his/her course and goals of the-rapy were dominant ethical principles.The postmodern ethics recognized thatmoral perspectives of the dominantculture can be problematic for co-exi-sting smaller (“marginal”) cultures(for example, the Navajo culture, or insome parts of the Balkans – where in-forming about serious diagnosis isequal to invoking death!!) [10]. Hence,postmodernism made it mandatory to

include values of marginalized groups,frequently ignored by the dominant di-scourse. We advocate here that thera-pists should present clearly their opini-ons but tailored for the individual pa-tient, so the clients can understand the-ir context (the imperative of transpa-rency) but not be offended and/or sca-red.

Postmodern personality diagnosticshas also been transformed. In the mo-dernism era, diagnosis relied on traits(dimensions) of personality throughquantification techniques and therapywas defined as interaction between an“expert” and a “client”. In postmo-dern diagnostics, personality does notexist as a separate entity but as a phe-nomenon that creates itself continuo-usly in relations with others, sopsychodiagnostics occurs spontaneo-usly within the realm of the thera-pist/patient interaction (so calledpsychotherapeutic diagnostics) [11].

Modern expectations from thera-pists no longer include only understan-ding, explaining and helping the pati-ent change, but self-reflectiveness aswell: therapist should pose questionsto him/herself to avoid the (undesira-ble) imposition on the client (meta po-sition). One’s “professionalism” isnow defined not how the therapist pre-sents him/herself to the colleagues, butto the person seeking help. In practice,neoclassical ethics of psychotherapyoutlines the therapist’s position as oneof “ignorance” and transparency. The-rapists are “flawed” and not “ex-perts”. Instead of interpreting, the di-scourse is listening and asking questi-ons (entering the client’s world, as cli-ent’s preferences and views are impor-tant). Therapist’s privileged position is

13

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

avoided. Client’s challenging the thera-pist’s assumptions is encouraged. Thestrategy is to externalize the disorder(client is to be strictly separated fromhis/her problem) with genuine respectfor the client’s position. The desired re-lationship with the client is the onethat diminishes the hierarchy of theirpositions and psychotherapy becomesa joint exploration. The effects theirrelationship and patient’s stories haveon the therapist are expected to beopenly acknowledged. In summary,the dominant milieu is that it is a pri-vilege to be a part of a client’s life anda partner in his/her struggle [12].

Paradoxical demands on contemporary psychotherapy

Modern day pressure for super-ex-perts, fast help or cure, and for positi-vistic scientific knowledge lead to in-creasingly paradoxical demands pla-ced before psychotherapists today, aswe see it:

1) Transparency and “democracy”vs. being in charge of the healing pro-cess (imperative of exploring the effi-cacy of therapeutic procedures);

2) Abandonment of evaluation (“judgment”) and “only one truth” di-agnosis vs. responsibility for iden-tifying real diagnosis (problems) andhelp;

3) Minimum influence (“imposi-tion”) vs. maximum efficacy;

4) Respecting the patient’s right tobe different vs. expecting a “sociallydesirable outcome”;

5) Return to natural treatments,common sense, “storytelling” vs. su-per-specialization;

6) Great expectations vs. negatingthe therapist’s “power”;

The question is whether dominantdiscourse in psychotherapy today in-terferes with the healing power ofpsychotherapy and psychotherapist?By dominant discourse we mean cultu-re-sensitive therapies, recognition ofmarginalized groups, control of abuseof power, therapist’s position of “igno-rance”, horizontal instead of verticalrelations with the client, meta positionin therapy with the therapist continuo-usly asking him/her self “what am Idoing?”, etc. These trends could beco-me an extreme such is the case withthe question: “who is supposed to bepaying to whom?”! Similarly, the“wisdom” of the client who is goingthrough a pathological experience isconsidered equall if not more impor-tant than the “wisdom” of the thera-pist who has the “knowledge”. In theextreme, one could even ask: Do weneed scientific data / knowledge inpsychotherapy any more? Our answeris YES, the therapist still needs toknow why he/she is doing somethingin therapy and when he/she will dowhat, as psychotherapeutic PROCESSis independent of socio-cultural trends.

CONCLUSION

The ongoing socio-cultural and tec-hnological changes affect individual li-festyles and adaptive tasks which, inturn, affect different aspects ofpsychotherapy. The psychotherapeuticprocess remains the same: there mustbe a beginning of the process and anestablishment of trust, followed byworking through unconscious mecha-nisms via transference, personal

14

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

growth through corrective emotionalexperiences, development of decisionmaking capacities (executive functi-ons), practicing and acquisition of newbehaviors, working on separation, etc.This process is sometimes faster, some-times slower, sometimes continuous,sometimes intermittent, sometimescomplete, sometimes not, but the es-sence of psychotherapeutic process re-mains the same, regardless of the theo-retical context, method of choice, di-scourse, paradigm, or historical mo-ment.

Major changes have occurred andare expected to continue to occur inpsychotherapeutic context, parallelingthe evolving socio-cultural environ-ment in the modern world. This hascaused changes in the content and go-als of psychotherapy, subsequently lea-ding to changes in its dominant met-hod and format [13]. As a part of themodern socio-cultural scene, psychot-herapy has accepted the societal de-mand for “political correctness” and“human rights”, essentially meaningthat the distribution of “power” wit-hin the therapeutic relationship is ex-pected to swing in the direction of thepatient. It is of critical importance tomake a clear distinction between aut-horitarianism (which should certainlybe abandoned), and strength (“po-wer”), without which it would be dif-ficult for us to help anyone make achange or be well. Clearly, a psychot-herapist without the power of know-ledge has no power to “abandon theknowledge”!

Another area of psychotherapy thathas sustained major changes ispsychotherapeutic goals, i.e. the defi-nition of efficacy and desired outco-

mes. Specifically, psychotherapeuticgoals “to fit in and to function better”have been redefined, so that now thepatient should come to terms with be-ing different (“everything is normal”).Although this is what the society expli-citly proclaims, it implicitly expectsfrom psychotherapy to provide soci-ally desirable outcomes and maintain“social sanity” and “social order”.Psychotherapists are first called whensomething unusual, weird, or extremehappens in the society, not only to ex-plain but to define what is normal andwhat is not! The goals of psychothe-rapy are, by definition, both sociallyand personally defined, because “noman is an island” and cannot avoid li-ving under expectations, even if onlyhis/her own. Psychotherapy of the fu-ture shall have to find a balance by la-beling some goals (violence, psychosis)as both personally and socially undesi-rable.

As far as the method of discovering(as opposed to guiding and control-ling) is concerned, another paradoxi-cal trend is observable: less guiding (inorder to respect individual differences)is being replaced by more consulting,advise, and direction (all reflect thepractical, operational nature of newtrends in psychotherapeutic help) [5].

Finally, we believe that just as thepsychotherapeutic process has remai-ned the same throughout history ofpsychotherapy, so has the psychothe-rapeutic method. What have changedare the techniques and “philosophies”underlying different schools ofpsychotherapy. Still, the main metho-dological issue has always been how toaddress the “bad solutions” (symp-toms) and all methods through history

15

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

were designed to answer this question.Whether one begins with observingand interpretation of behavior (CBT,TA), emotions (Psychoanalysis, Ge-stalt) or cognition (REBT, BT, existen-tial therapy), it doesn’t make much dif-ference, because one has to get to allthree of them eventually in order for agenuine psychotherapeutic process todevelop and operate. In other words, itis important to remove obstacles of apersonality development, and how onedoes it is less important. An efficienttherapy is always a creative therapy,even if it is created for one patient alo-ne. The identity of future psychothera-pists will increasingly lean to transmo-dality, just as the theories of persona-lity and the psychotherapeutic processwill become transtheoretical.

We believe that psychotherapy isthe profession of the future and thatinstead of super specialization and di-vision into modalities it shall expandand blend with other professions(which is already happening). As a re-sult, in the future we may have phar-macopsychologists, psychosociolo-gists, psychophilosophers, psychoeco-nomists, psychoecologists orecopsychologists, psychoarchitects,psychoartists, etc.

At the beginning of this paper weask the question whether this is a timeof crisis of the paradigm in psychothe-rapy. We believe that there is no crisisof the paradigm, but the call for realintegration of various discourses: the“crisis of the paradigm” is in fact the“transparadigm” reflecting the realityof the moment in the evolution of thesociety. We expect from the science ofpsychotherapy to provide a platformfor meaningfull integration of all di-scourses in order to meet the needs ofmodern human beings and the needsof modern scientific approach to helppeople. For example, in treating OCD,or depression, integration of biologicaland other paradigmas is a commonplace, nowdays.

The trend of more natural “com-mon sence” in psychotherapy does notmean less education, or specialisation,on the contrary: one needs to be verywell informed, in order to “let go” ofinformation (theory) and to approachevery individual at the place he/she is,but not pulling them to fit into a the-ory. The point is that as psychothera-pists in the post-postmodern era, weneed to use our knowledge in a diffe-rent way in order to be leaders witho-ut authority, making an impact insteadof controlling.

16

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

17

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

BUDUĆNOST PSIHOTERAPIJE:POSTOJI LI KRIZA PARADIGME?

Mirjana Divac-Jovanović1

Dragan Švrakić2

1 Fakultet za medije i komunikacije, Univerzitet Singidunum, Beograd, Srbija

2 Medicinski fakultet u Vašingtonu,Odsek za psihijatriju, Sent Luis, Misuri, SAD

Kratak sadržaj

Kao primenjena nauka i praksa, psihotera-pija je u velikoj meri definisana dominant-nim društvenim trendovima i zavisna odaktuelnih potreba ljudi, njenih korisnika.Ovi trendovi utiču na evoluciju psihološ-kih problema i potreba klijenata, pa tako ina odredjenje, metode i ciljeve psihoterapi-je. Dramatična unapredjenja informatičketehnologije, komunikacije i masovnih me-dija, kao i brzina promena u geopolitickojsferi uzrokuju promene dominirajućih po-treba savremenog čoveka i načina njiho-vog zadovoljenja i postavljaju pred njeganove adaptivne zadatke. Ovako izmenjenegzisencijalni milje redefiniše dominiraju-ću paradigmu savremene psihoterapije,menjajući dominantni diskurs, etiku i soci-jalna očekivanja u odnosu na njene ishodei ciljeve. Autori u radu istražuju kako setehnološka revolucija i revolucija vremenaodražavaju na evoluciju post-postmoderneparadigme u psihoterapiji. Mi verujemoda se ne dešava kriza paradigme, već dazapažene promene diskursa, ciljeva i oče-kivanja od psihoterapije reflektuju real-nost trenutka u evoluciji društva. Može seočekivati da će doći do stvarne integracijesvih relevantnih paradigmi i diskursa upsihoterapiji („transparadigma“) u ciljususretanja potreba modernog čoveka.Identitet budućih psihoterapeuta će se sveviše oslanjati na transmodalitet, kao što ćeteorije ličnosti i psihoterapijski proces po-stati transteorijske.

Ključne reči: psihoterapija, paradigma,postmoderna, razgovor

1. Goleman D. Ecological Inteligence: a newawareness of our time, Webinar, Psychot-herapy Networker; 2010.

2. Bodrijar J. Prozirnost zla, Novi Sad: Sveto-vi;1994.

3. Tomić Z. Komunikologija, Beograd: Čigoja;2003.

4. Tomić Z. News Age, Beograd: Čigoja;2008.

5. McPherson M, Smith-Lovin L, BrashearsM. Social Isolation in America: Changes inCore Discussion Networks over Two De-cades. Am Soc Rev. 2006; 71 (No. 3) 353-375.

6. Ophir E, Nass C, Wagner A. CognitiveControl in Media Multitaskers. PNAS.2009; 106(37):15583-7.

7. American Institute of Stress. "Attitudes InThe American Workplace VI“ Report 2000

8. Norcross JC, Karpiak CP, Santoro SO. Cli-nical psychologists across the years: thedivision of clinical psychology from 1960 to2003. J Clin Psychol. 2005; 61(12):1467-83

9. Minuchin, S. The seduction of constructi-vism. Family Therapy Networker. 1991;15(5), 47-50.

10. Carrese JA, Rhodes LA: Western Bioet-hics on the Navajo reservation, Journal ofthe American Medical Assotiation. 1995;274(10), 826-829.

11. Bartusha H, Buchsbaumer M, Mehta G,Pawlowsky G, Weisnagrotzki S ( eds.).Psychotherapeutic Diagnostics.Wien/NewYork: Springer; 2008.

12. Freedman J, Combs G. Narrative Therapy-The Social Construction of Preferred Rea-lities. New York: W.W. Norton & Company;1996.

13. Prochaska J, Norcross J. Systems ofPsychotherapy. CA, USA: Brooks & Cole,Belmont; 2003.

Dragan M Svrakic Medicinski fakultet u Vašingtonuodsek za psihijatrijuSent Luis, MisuriVA Medicinski centar u Sent LuisuEmail: svrakicd@psychiatry.wustl.edu

18

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

References:

19

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

HEARING LOSS AND HEARING AMPLIFICATION- AN IMPORTANT ETIOLOGICAL FACTOR IN THE ASSESSMENT OF MENTAL DISORDERS

Ninoslava Dragutinović1

Fadilj Eminović2

UDK: 616.89-008:616.28-008.13

1 Specialist clinic for ear, nose and throat, "Dr. Dragutinovic", Belgrade

2 Faculty for Special Education and Rehabilitation, University of Belgrade

SummaryListening is an important factor in cognitivematuration and development of speech as themost complex and most perfect symbol systemin human communication. The hearing disor-der in any period of life will have a significantimpact on the overall personality developmentand can lead to disorders of mental functions.

More or less severe hearing loss makes he-aring-voice communication difficult, in caseswhen other treatment options have been exha-usted (medicaments , surgical or combined) re-quires auditory amplification ie. The use of he-aring aids. Audiologic and psychiatric diagno-sis imposes a problem for observation of thehearing disability that are often disguised as aclinical picture of depression, anxiety, parano-ia, mental and behavioral disorders which re-quire team work of experts and education ofdoctors of all specialties.

Besides the audiologic diagnostics applica-tion of the questionnaire Hearing HandicapInventory (HHI) and the Tinnitus HandicapInventory (THI) will allow Grading of hearingdisabilities, emotional and social assessment ofhearing loss as well as the real need for hearingrehabilitation. The existence of auditory han-dicap runs defense mechanisms aimed at ma-intaining self-esteem, which affects the forma-tion of a special person with depleted identitythat is characterized by: suspicion, distrust, li-mited control, egorigidity and impulsivity. De-pression and anxiety are most often reactionsto hearing handicap. Application of Beck’s De-pression Inventory (BDI) and Beck Anxiety In-ventory (BAI) scales to assess depressive andanxiety features according to ICD-10 can sig-nificantly affect the early detection of thesetwo disorders in persons with impaired hea-ring. The absence of sound has changed theperceptual reality there is insufficient emotio-nal stimulation which gradually changes thepersonality of a person with hearing loss interms of expression of psychological changes,changes in personality and behavior. The de-gree of change is correlated with age, indica-ting the need for hearing amplification withthe aim of timely socialization, adaptation andintegration into the social system.

Given the social aspect of the problem as aprimary source of difficulty, boundaries extendbetween the professions involved in team acti-vities of perception and care for people withhearing loss and deafness.

Keywords: hearing loss, hearing amplifica-tion, mental disorders

INTRODUCTION

Listening is an important factor incognitive maturation and developmentof speech as the most complex andmost perfect symbol system in humancommunication. Hearing is one of themost important roles in adjusting of aman to the external environment. A he-aring disorder in any period of life willhave a significant impact on the overallpersonality development and can leadto impairment of mental functions. Allaspects of human behavior are control-led by the brain ie. The central nervoussystem whose integrative function andplasticity allows harmonious functio-ning.

The appearance of hearing loss is amedical and social problem in our anddeveloped countries due to the con-stant increase in the number of deafand persons with hearing loss. Therefo-re, early diagnosis of hearing impair-ment, adequate treatment and rehabili-tation to reduce disability, preservingquality of life and prevention of mentaldisorders is necessary. Normal hearingis prerequisite for proper psychosocialdevelopment, but it’s loss in life undo-ubtedly leads to disorders of cognitivefunctioning, emotional and social sta-tus [1].

In the etiology of hearing loss nu-merous factors are represented: patho-logical conditions of all structures ofthe ear, hereditary, cerebrovascular andautoimmune disorders, temporal bonetrauma, tumors of posterior fossa andepipharynx, the impact of noise, ototo-xic drugs, etc.

Hearing impairment is often ac-companied by unpleasant symptomsof tinnitus, abnormal noise (phantom

sensation) in the ears (and mind) inthe absence of external sound sources.This disrupts speech intelligibility inthe presence of the current decline ofhearing and undoubtedly affects thepsycho-social life and leads to anxietyand depression, irritability with a ne-gative impact on quality of life of thesufferer [2].

A normal psychological develop-ment and it’s disorders are the result ofmutual action of complex biological,psychological and social factors. Moreor less severe hearing loss makes hea-ring-voice communication difficult, incases when other treatment options ha-ve been exhausted (medicamentous ,surgical or combined) requires audi-tory amplification ie. The use of hea-ring aids. Favorable results are achie-ved by hearing rehabilitation when thepatient’s speech discrimination score isbetter depending on: reduced audibi-lity, distortion of sound energy due tohearing loss in high frequencies, theweakened central processing auditorysignals and impaired cognitive functionof patients [3].

The acceptance of hearing amplifi-cation and succesful rehabilitation ofhearing and speech are influenced by:age, general physical and mental he-alth, cognition, motivation, financialcapacity, aestethic factors and patient’sneed for communication. An importantmoment for successful hearing aids isstigmatization. Prejudices associatedwith the use of hearing amplificators,insufficient information of patientsabout the possibilities of hearing aids,lack of understanding of society,pre-vention of work opportunities, discri-mination and exclusion from the com-munity are often the reason for delayed

20

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

treatment that eventually due to the re-duction of self-esteem and desocializa-tion leads a hearing handicapped per-son into a mental disorder.

Audiologic and psychiatric diagno-sis imposes problems for observationof the hearing disability that are oftendisguised as a clinical picture of depres-sion , anxiety, paranoia, mental and be-havioral disorders which require teamwork of experts and education of doc-tors of all specialties.

TYPES OF HEARING IMPAIRMENT

Exterior and middle ear conductand transform sound, so that changesin the external auditory canal and ear-drum, the processes in the middle ear(chronic inflammation, otosclerosis,and timpanosclerosis) lead to conducti-ve hearing damage. The damage can becorrected by medicamentous, surgeryor reconstructive auditory amplifica-tion.

Sensorineural hearing loss is adysfunction of the nerve cochlea or theauditory nerve. The causes of cochlearhearing loss can be genetic, infectious,toxic, autoimmune, injury, age, and inretrocochlear hearing loss should beexcluded the existence of the last cra-nial pits tumors (cerebellaropontineangle tumors) or the process ofdemyelination (multiple sclerosis).

If there is conductive and sensorine-ural hearing loss it is a mixed type [4].

According to localization, hearingloss can be unilateral or bilateral, uni-lateral hearing loss and deafness besi-des the audiologic tests requires a neu-roradiological diagnostics test – com-puterized tomography (CT), magnetic

resonance imaging (MRI), auditorybrainstem potentials (BERA), whichwill further refine the therapeutic ap-proach [5].

The degree of hearing loss is ratedaccording to the average treshold at500, 1000, 2000, 4000 Hz of tonalaudiogram. A minor hearing reductionis (20-40dB). Depending on the pati-ent’s needs hearing is useful for com-munication. Difficulties are present inhearing and understanding quiet spe-ech and speech in a noisy environment.Moderately severe hearing loss is (45-65dB). Listening is hard and maintai-ning attention is difficult, with possiblemistakes in articulating speech. With acorrect choice of hearing aid amplifica-tion gives good results. Severe hearingloss is (70-85dB). There is no auditorycommunication without a device; theprevious development of speech witho-ut hearing correction revokes in time.Very severe hearing loss is (90dB andmore). The amplifier increases externalsounds only as a warning signal andcontributes to better lipreading. Thesucces of the rehabilitation depends onthe person’s age, mental status in timewhen the amplification begun. In caseof this serious hearing loss installationof cochlear implant is indicated [6].

About 90% of users of hearing aidshave a sensorineural hearing loss ofmoderate and severe degree. Hearingtreshold was raised while the pain tres-hold for strong stimuli was at a lowerlevel than in those of normal hearing.Therefore there is a very little dynamicrange of intensity which represents aproblem in selecting the proper hearingamplifier. To hear sound signals, theymust be strengthened but that amplifi-cation seems very uncomfortable, whi-

21

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

le at the transmission of sound energydistortion occurs which makes audiblesounds incomprehensible.

Therefore, individuals with severesensorineural hearing loss hardly ac-cept hearing aids which eventually leedto desocialization, loss of self-esteemand expression of mental and behavio-ral disorders. The view of neurootolo-gic disorders followes certain diseasesof the central and peripheral nervoussystem as a guide to linking test resultswith the clinical picture and dynamicsof development of certain signs andsymptoms of particular disease orsyndromes.

Presbycusis (presbyacusis)

Hearing impairment that is causedby physiological "aging" of the innerear sensory cells leads to a gradual mu-tual hearing loss. Because of the longperiod during which hearing loss or de-afness develops, and patient’s gradualadaptation to the hearing loss, hearingcorrection was performed mainly whensocial contacts were significantly affec-ted.

Sudden sensorineural hearing loss

Emergency medical, audiometricproblem represents sudden hearing lossin otherwise healthy individuals witho-ut known ear disease or other apparentcause. It doesn’t represent a separateclinical entity but may be due to vario-us etiopathogenetic factors:

• Infection / Inflammation: cochle-itis virus (in 60% of cases causedby the rubella virus, parotita,cytomegalovirus, varicella-zoster

virus), meningococcal meningi-tis, encephalitis, toxoplasmosis;

• Neoplasms: cerebelopontine an-gle: neurinoma vestibulocochle-ar nerve meningioma, epidermo-ids, paraganglioma, arachnoidcysts, hemangiomas, metastatictumors (lung, breast, prostate,oropharynx, melanoma of theskin) [7].

• Vascular factors: hemoreologic(blood hypercoagulability, incre-ased platelet aggregation, increa-sed blood viscosity, reduced filte-rability of blood, polycythemiavera), atherosclerosis, metabolicdisorders (hiperlipidemia, diabe-tes mellitus); hemodynamic di-sorders (hypo / hipertensia, heartdisease), cochlear blood vaso-spasm courts (with hypotensionand vegetative stigmatized)

Anterior Inferior Cerebellar Ane-urysm Artery (AICA) and microembo-lism cochlear artery thrombosis [8];

• Trauma (barotrauma, blast trau-ma, a sudden increase in Meni-er’s disease hydrops);

• Ototoxici drugs: aminoglycosi-des, furosemide (diuretic), anti-neoplastics;

• Autoimmune diseases: lupuserythematodes, ulcerative colitis,polyatreritis nodosa, Wegenergranulomatosis;

• Endocrine disorders: hypothyro-idismus, diabetes mellitus;

• Neurological disorders: unilate-ral hearing loss in multiple scle-rosis is generally recoved over se-veral months with remission ofthe disease.

22

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

Idiopathic sudden sensorineuralhearing loss

Idiopathic sudden hearing loss isusually unilateral (97% of patients),followed by tinnitus (70%), and oftenvertigo (30%). Microcirculation of theinner ear consists of the terminal bran-ches without anastomosis, placed in amassive bone labyrinth which limits"broaching" of the elastic, deformablered blood cells.The impact of viral loadin blood vessels and elements leads toswelling of the endothelial and slowingof the circulation, while the damagedblood elements agglutination, it comesto hypercoagulability and ischemia- ca-using damage to ciliar cells sensitive tolack of oxygen. Sudden severe hearingloss accompanied by severe tinnituscan lead to psychological problemsthat require professional psychiatrictreatment [6].

Meniere’s disease

Meniere’s disease is an idiopathicendolymphatic hydrops. Endolympha-tic hydrops may develop due to inflam-matory, metabolic, congenital disorder,after trauma, pathological processesthat induce temporal bone, or as partof systemic diseases such as diabetesand autoimmune disorders. Inner eardysfunction is accompanied by episo-dic symptoms: vertigo, fluctuating hea-ring loss, tinnitus and a feeling of ful-lness in the ear. In the advanced stageof the disease sensorineural hearingloss is present, while often accompa-nied by vertigo or disorientation “oto-lithus crises", ie. Sudden drop in thepatient’s general condition affects self-confidence, daily activities and causes

gradual isolation from society. Nume-rous studies indicate that patients withMeniere’s disease in response to illness(suddenes of the attack, with each at-tack symptoms are more pronounced,limitations in work and social contacts)have more psychological problems (an-xiety, depression) than the general po-pulation [9].

Ototoxicosis

Almost all aminoglycosides depletecochlear functions (dyhidrostrep-tomycin, kanaycin, neomycin, andamikacin), neotoxic drugs (cisplatin),salicylates (aspirin), erythromycin, cep-halexin, phenilbutason, sulfonamides,quinine, heavy metals (mercury, lead).Damage of the sensory cells in the in-ner ear and spiral ganglion cells is theprimary place of ototoxicity of ami-noglycosides. The dynamics of hearingloss depends on the individual hyper-sensitivity (impaired renal function,hyperthermia, concomitant use of ot-her ototoxic drugs), dosage (total doseof received medication) and age of thepatient.

Hereditary hearing loss

Hereditary hearing loss can be apart of syndromic (associated with ab-normalities of skeletal muscle, vision,endocrine system, central nervous sys-tem, pigmentation, etc.) andnonsyndromic disorders (70% of here-ditary hearing loss is relatednonsyndromic to the differentiated lo-cation of genes selected from the DFN– DeaFNess) [10].

23

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

Genetic diagnosis represents apsychological blow to the personality ofthe patient significantly more than otheretiology, as a compromised way of life,the possibility of treatment and the cau-se of the inability to adapt to situations.Regular access of experts could signifi-cantly affect the patient's attitude to-ward the disease and direct it toward aproper adaptation, education and socia-lization, reducing the possibility of ma-nifestation of mental disorder.

Auditory neuropathy

Auditory neuropathy represents ahearing loss due to damaged transmis-sion of biological signals of the auditorynerve to the auditory centers in thebrain. Hearing loss can be of various de-grees, with markedly reduced under-standability of speech, auditory discri-mination disorder, auditory perfoman-ces and temporal aspect of listening. He-aring aids or cochlear implants with ac-tive rehabilitation can help in speech de-velopment, preservation of cognitiveskills with the ability to adapt in society.

Autoimmune inner ear disease

Autoimmune inner ear disease usu-ally occurs within the immune systemof other conditions such as: polyarthe-ritis nodosa, Cogan’s syndrome, syste-mic lupus erythematosus, Wegener’sgranulomatosis, and ulcerative colitis).It is bealived that endolymphatic sakusis the key structure for immunoregula-tion in the inner ear as it can gatherand synthesize antibodies (IgG, IgA,plasma cells) [11].

Reduced tolerance of sound

Manifested in the forms: hyperacu-sis (abnormal stong reaction to the so-und of moderate intensity which is dueto alterations in central processing ofacoustic paths), misophonia (aversionto sound due to abnormally strong re-actions in the limbic-emotional systemand the autonomic nervous system),phonophobia (a morbid fear of sound,can lead to hyperacusis due to changesin central processing and permanentabnormal perception ie. expeience ofthe volume)[12]. Hypersensitivity is of-ten accompanied by irritational fear,changes in emotional status, fluctuati-ons in mood or anxiety requiringpsychiatric treatment. Disorders of re-duced tolerance of sound are frequentin psychiatric clinical work as mentaldisorder symptoms (paranoia, schizop-hrenia).

Auditory disorders in cerebrovascular diseases

Hearing loss is an infrequent symp-tom of brain stem stroke in comparisonto vertigo, because of the greater elasti-city and resistance of the auditory sys-tem, which includes crossed and notcrossed roads with abundant circulationor due to the resistance of the ear to cir-culation disorders. A common symptomof cerebrovascular diseases dependingon the localization of lesions in the bra-instem is tinnitus (damage to the thala-mus, inferior colliculus, the amygdala,and hypocampus). Tinnitus is a disorderof auditory perception because of an al-tered state of excitation and inhibition

24

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

at the level of neural networks, which le-ads to imbalance in neuronal signaling.The limbic system (involved in emoti-ons) and autonomous systems (whichcontrol all functions of the body andtrigger a role in the "flight to flight" re-actions) are important in each case withsevere tinnitus [13].

Auditory disorders in diabetes

Diabetes in its chronic course candevelop late complications which arebased on the microvascular changes.The damage is bilateral sensorineuralhearing loss which predominantly sei-zes high-frequency tones and is charac-terized by the gradual emergence andprogression. Numerous studies haveshown the link between diabetes andhearing loss due to cochlear apparatusdysfunction which is independent ofthe degree of metabolic control andpresence of microvascular complicati-ons [14]. Since the quality of life forpatients with diabetes is significantlyreduced by the presence of other clini-cal microvascular complications, hea-ring loss expressed in any measure un-doubtedly leads to disturbance of men-tal status and stigmatization.

Auditory deficits in multiple sclerosis (MS)

Multiple sclerosis is an autoimmunedisorder that affects the nervous systemand it is the leading cause of neurologi-cal disability in young people. Altho-ugh hearing loss is present in about10% of patients, present auditory fati-gue (rekrutman), raiseds treshold of

stapedial reflex on the damaged si-de.Damaged speech discrimination isto a greater extent than the tonal audi-ometry can be assumed to be impor-tant in establishing the diagnosis. BE-RA is a technique that allows the detec-tion of clinically hidden lesions in pati-ents who are suspected to have MS, butwhere no neurological data on the exi-stence of multiple lesions exists.

Tumors of the posterior fossa

Cerebelaropontine angle tumors(PCU) are neoplasms of the skull andcover the back skull pit. 90% of allPCU tumors consist of neurinoma, ve-stibulocochlear nerve, while a smallerpercentage represents meningioma,ependymoma, lipomas, hemangiomas,cholesteatoma, facial nerve schwanno-mas, etc. Vestibulocochlear nerve neu-rinoma ie. Acusticus neurinoma gene-rates by profileration of Schwann’scells in vestibular nerve branches, closeto myelin – the nerve glial compound,close to porus acusticus, whereSchwann’s cells are scattered, which re-presents "vulnerable" place for the de-velopment of this tumor. It is a benigntumor with malignant growth in thesurrounding structure, which is anearly symptom of unilateral hearingloss mostly in the high frequencies, dis-proportionately damaging speech di-scrimination and tinnitus [15].

Noise-induced hearing loss

Noise is an acoustic energy that hasa detrimental effect on physiologicaland psychological human health. In ad-

25

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

dition to hearing loss that is often ac-companied by tinnitus and reducedspeech intelligibility, noise interfereswith normal human activity, speechcollusion, learning, concentration andother mental activities.Noise causesmoodiness, irritability, restlessness, fa-tigue, sleep disturbance. The mechani-cal energy of sound stimulates the sec-retion of stressful hormones (epinep-hrine and norepinephrine) whose effecton the cardiovascular system causeshypertension [16]. The effect of noisehas a cumulative effect and the indivi-dual sensitivity and other co-factors(diabetes, hypo/hypertension, and neu-rodegenerative disease, the effect ofcarbon monoxide or carbon disulfide)leads to hearing loss, personality andbehavior disorders and disability.

DIAGNOSIS OF HEARINGDAMAGE

ENT examination, tonal audiome-try, stapedial reflex tympanometry arethe first guidelines in the diagnosis ofhearing loss. Due to the complexity ofthe etiological factors in order to makediagnosis requires the application ofmore sophisticated procedures: evokedbrainstem potentials (BERA), compu-terized tomography (CT), magnetic re-sonance imaging (MRI), which willfurther in hearing loss perception directtherapeutic approach. Application of asimple questionnaire Hearing Handi-cap Inventory (HHI) and the TinnitusHandicap Inventory (THI) will allowgrading of hearing disabilities, emotio-nal and social assessment of hearingloss and the need for the right auditory

rehabilitation. Application of Beck’sDepression Inventory scale (BDI) andBeck’s Anxiety Inventory (BAI) to as-sess depressive and anxiety features ac-cording to ICD-10 can significantly af-fect the early detection of these two di-sorders that are now considered majorpredictors of decline in the quality of li-fe.

HEARING IMPAIRMENT AND MENTAL DISORDERS

Everyday experience in workingwith people with hearing impairment isconfirmed by the fact that in life thereare more handicapped barriers that af-fect the psycho-social relations. The de-gree of damage is not essential as theindividual perception of the damage.The greater the inaccuracy of indivi-dual perception, the greater the degreeof frustration because the subjectivephenomenological experience comesinto conflict with reality and makes theprocess of adaptation. Unrealistic per-ception of the real problems arisingfrom the damage makes it difficult tofind appropiate ways to meet the domi-nant needs of the people with disabili-ties. Reactions to the handicap cover awide range between two extremes. Oneis the extreme of ignoring the real pro-blems that cause disability and whichcan’t be avoided, and the other is theperception of disability as a tragedywith the withdrawal and resignation asthe psychological consequences of thetragedy [17]. The existence of auditoryhandicap runs defense mechanismsaimed at maintaining self-esteem,which affects the formation of a special

26

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

personality with depleted identity thatis characterized by: suspicion, mistrust,limited control, ego rigidity and impul-sivity.

Depression and anxiety are often re-actions to hearing handicap. Depres-sion, in people with hearing impairmentresults from reduced self-esteem especi-ally in those lines in which their charac-ter structures are the most vulnerablefollowed by a reduced sense of self-con-fidence and shame. Depressed patientsshowed tendency to hypertrophying de-gree and as a consequences of their lackand inadequacy. Feelings of shame dee-pen on the feeling of guilt, self-respectbecomes self-condemnation, and exag-gerated expression leads to crazed dis-tortion. Attention deficit disorders, me-mory disorders (depressed pseudode-mentia), perception (illusions, hallucina-tions), drive (drive reduction for living),the reduction of voluntary activities, sle-ep disturbance leads a hearing handi-capped person into a vicious circle if me-asures of auditory rehabilitation and ti-mely psychiatric treatment are not taken[18,19].

Often, suddenly occurred hearingloss followed by the presence of patho-logical fear can lead to the establis-hment of anxiety conflict (personalityis not able to meet the demands of con-scious or unconscious that appear inreal life situations). Unresolved or in-complete resolution of the conflicteventually leads to an increase in inter-nal tension-anxiety. The factor mostfrequently mentioned as crucial in thedevelopment of anxiety is fear of thefuture which is for people with hearingimpairment uncertain, unsure, vague

threats of interpersonal relations, busi-ness engagement and experience ofthreatening dangers associated with so-cial exclusion. It is the fear of self-rea-lization of man as an individual being.Hearing loss to varying degrees, oftenaccompanied by disproportionate de-gree of speech intelligibility is a signifi-cant moment in the life of the patient.If hearing loss accompanys other chro-nic diseases that can simultaneously bethe cause of hearing loss and deafnessundoubtedly lead to the manifestationof psychopathological phenomena. Li-aison psychiatry studies need to associ-ate psychiatry with somatic medicine,the different behaviors of patients in astate of active disease, patient’s reac-tion to their own illness or condition,especially the ratio of patients to theirillness (state). In accordance with a spe-cific personality structure, a psychia-trist plans appropriate psychiatric tre-atment.

Hearing impairment often leads todemoralization, which can be definedas a complex of destructive attitudesand emotions, state of mind accompa-nied by anxiety, depressed mood, lossof self-esteem and self-confidence, asense of hopelessness, isolation andinability to cope with the new situa-tion. Combating demoralization invol-ves systematic work, a common effectof all psychotherapy is reflected prima-rily in combating depression and anxi-ety, improving the overall emotionalstate, fighting despair, restoring the lostself-respect, in order to establish con-trol over stressful life events and toadopt more efficient ways of confron-ting them [20,21].

27

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

HEARING AMPLIFICATION

Hearing impairment depending onthe time when it originates has the ef-fect of speech disorder that is bio-psy-cho-social function and basis for thefunctioning of man as a thinking being.The absence of sound has changed per-ceptual reality, there is insufficient sti-mulation gradually changing as the he-aring impaired person in terms of ex-pression of psychological changes,changes in personality and behavior.The degree of change is correlated withthe age in which the necessity of hea-ring amplification in order to timely so-cialization, adaptation and integrationinto the social system. Therefore audi-ometric findings without the observa-tion of experts, as well as counselinghearing amplification are not completewithout a psychological evaluation ofhearing, because there is often a largegap between the estimated and actualpossibilities of examinees. Great im-portance for the success of auditory re-habilitation of hearing is the time elap-sed since the hearing loss to conductedrehabilitation, because in relatively lar-ge time intervals we can expect increa-sing impoverishment of the personality,the decline in energy and interest, self-respect loss, changes in emotional andsocial spheres of life. In the hearing am-plification process the person himselfmust be seen, emotional balance figu-res established, and then in the rehabi-litation process the activate potential ofthe disabled person preserved which re-quires a professionally qualified team.

Hearing amplifier

Hearing aid is an electronic devicethat amplifies and modifies external so-und stimulation to enable a betteraudio-voice communication. Technolo-gical improvement in the developmentand strategy of hearing aids (artificialapparatus intelligence – automatic me-asurement of electro-acoustic characte-ristics depending on the input signal)provide new possibilities for correctingthe lack of hearing, where in additionto the aesthetic design (miniature size,versatile design, the positioning of theexternal auditory canal) allow pleasantlistening of the digital signal processing(communications with multiple people,fitness for listening in different envi-ronments-life theater, discos, businessmeetings) and undisturbed use of telep-hones. Determination of the hearingdevice is subjected to adequate correc-tion of the hearing needs of the patient(left-handed, right handed, the activityof social life, permanent communica-tion, and cognitive development inchildren). It is particularly important toemphasize the need for mutual amplifi-cation in case of a bilateral hearingloss, which is not the case in practice(except in children) because of the dif-ficult economic situation and lack ofknowledge. Binaural amplification eli-minates "head chadow effect" ie. bene-ficiary receives the same perception ofthe volume at a lower volume-controlthan with monaural device, improvesthe depth perception, sound localiza-tion, speech understanding in noise andreverberation from space [23].

28

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

Proper use of the hearing amplifiersrequires appropriate re habilitation ofhearing and speech by surdoaudiolo-gist, comprehensive assessment of men-tal characteristics, motivation, the pre-sence of stigma and mental disorderthat requires immediate involvement ofpsychiatrists and psychologists in orderto reduce disability, prevention of men-tal illness and improve the quality of li-fe.

CONCLUSION

The focus on the medical model ofdisease (prescription drug therapy, sur-gical treatment, hearing amplificationas a last chance to correct the hearingimpaired) ignores the fight against thedemoralization which represents dehu-manization of the relationship betweendoctor and patient, ignoring the emoti-onal and psychosocial components ofthe patient’s life. Problem of the audio-logic practice was intertwined withpsychiatric clinical practice becausemental disorders are often masked byundiagnosed hearing fall, which com-plicates healing and psychiatric treat-ment [22]. Therefore the orthodox me-dicine have to radically change their at-titudes in terms of overall looking atpeople with hearing impairments to re-duce disability and return to normal li-fe. In the time that is laden with socio-economic problems, the challenge is

difficult and complex and required inmany areas of substantial change inwork organization and methodology ofaudiologists and experts of other pro-fessions in working with hearing disa-bled. The internal cohesion and har-mony of the mental personality, and itsharmony with the environment can beachieved by proper attitude primarilyphysicians, families, regular education,community involvement in the asses-sment of persons with disabilities.

There is no "worldwide" modelconcept of working with hearing dis-tracted people, in our country there isno single concept of concerted practice,there is no valid data on the number ofdeaf and hard of hearing or on thenumber of successfully rehabilitatedpeople, information on the hearing im-paired people that were audiologiclyeventually transferred to a psychiatricclinic. Given the social aspect of theproblem as a primary source of diffi-culty, boundaries extend between theprofessions involved in team activitiesand perception of care for people withdeafness and hearing loss. Audiolo-gists, psychiatrists, psychologists, sur-doaudiologists have the greatest re-sponsibility in terms of early detectionof hearing loss, successful rehabilita-tion and prevention of mental disor-ders that accompany this obvious han-dicap.

29

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

30

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

OŠTEĆENJE SLUHA I SLUŠNA AMPLIFIKACIJA– ZNAČAJAN ETIOLOŠKIFAKTOR U SAGLEDAVANJUMENTALNIH POREMEĆAJA

Ninoslava Dragutinović1

Fadilj Eminović2

1 Specijalistička ordinacija za uvo, nos i grlo "Dr Dragutinović", Beograd, Srbija

2 Fakultet za specijalnu edukacijui rehabilitaciju, Univerzitet u Beogradu,Beograd, Srbija

Kratak sadržaj

Slušanje je važan faktor u kognitivnom sazre-vanju i razvoju govora kao najsloženijeg i naj-savršenijeg simboličkog sistema u ljudskoj ko-munikaciji. Poremećaj sluha u ma kom perio-du života imaće značajne posledice na celo-kupni razvoj ličnosti i može dovesti do pore-mećaja psihičkih funkcija. Lakše ili teže ošteće-nje sluha koje otežava slušno-govornu komu-nikaciju, u slučajevima kada su druge moguć-nosti lečenja iscrpljene (medikamentozno, hi-rurško ili kombinovano) zahteva slušnu ampli-fikaciju tj. primenu slušnog aparata. Audiološ-koj i psihijatrijskoj dijagnostici se nameće pro-blem zapažanja slušnog hendikepa koji je čestozamaskiran kliničkom slikom depresije, anksi-oznosti, paranoje, mentalnim poremećijama iporemećajima ponašanja što zahteva timskirad stručnjaka kao i edukaciju lekara svih spe-cijalnosti. Pored audiološke dijagnostike pri-mena upitnika Hearing Handicap Inventory(HHI) i Tinnitus Handicap Inventory (THI)omogućiće stepenovanje slušnog hendikepa,procenu emocionalnog i socijalnog gubitkasluha kao i pravu potrebu za slušnom rehabi-litacijom. Postojanje slušnog hendikepa pokre-će mehanizme odbrane koji su usmereni naodržavanje samopoštovanja, što utiče na for-miranje posebnog sklopa ličnosti sa osiroma-šenim identiteom koju karakterišu: sumnjiča-vost, nepoverenje, ograničena kontrola, egori-gidnost i impulzivnost. Depresija i anksioznostnajčešće su reakcije na slušni hendikep. Prime-nom skala Beck's Depression Inventory (BDI)i Beck Anxiety Inventory (BAI) za procenu de-presivnih i anksioznih obeležja prema MKB-10 možemo značajno uticati na ranu detekcijuova dva poremećaja kod osoba oštećenog slu-ha. Odsustvom zvuka izmenjena je perceptiv-na realnost, prisutna nedovoljna emocionalnastimulacija što postepeno menja ličnost osobeoštećenog sluha u smislu ispoljavanja psihičkihpromena, promena ličnosti i ponašanja. Ste-pen izraženosti promena je u korelaciji sa uz-rastom što upćuje na neophodnost slušne am-plifikacije sa ciljem pravovremene socijalizaci-je, adaptacije i integracije u društveni sistem. Sobzirom na socijalni aspekt problema kao pri-marni izvor teškoća, proširuju se granice međuprofesijama uključenim u timsku delatnost sa-gledavanja i zbrinjavanja osoba sa nagluvošćui gluvoćom.

Ključne reči: oštećenje sluha, slušna ampli-fikacija, mentalni poremećaji

1. Radovanovic D. New trends in special edu-cation and rehabilitation. Publishing center,Belgrade 2007; 455-467.

2. Andersson G, Edvinsson E. Mixed feelingsabout living with tinnitus: A qualitative study.Audiological Medicine 2008; 6:48-54.

3. M. Milanovic Hearing Aids and severe hea-ring loss. Association "Science and Soci-ety", 2001: 22-26.

4. Babic B. Diagnosis of hearing loss. Acta cli-nica 2003, 2 (3) :75-86.

5. Daniels and others. Causes of unilateralsensorineural hearing loss screened byhigh-resolution fast spin echo magnetic re-sonance imaging: review of 1070 consecu-tive cases. Am. J. otol 2000; 21:173-180.

6. Haralampijev K. Clinical neurootology . ElitMedica, Draslar, Varaždin 2007: 508-14.

7. Hegarty JL.Distal anterior inferior cerebellarartery syndrome after acoustic neuromasurgery. Otol Neurotol 2002; 23: 560-71.

8. Ravecca F, Berrettini S, Bruschini L, et al.Progressive sensorineural haering loss:metabolic, hormonal and vascular etiology.Acta Otorhinolaryngol Ital 1998; 18(4 Suppl59): 42-50.

9. Kato BM, LARouere MJ, Bojrab DI. Evalua-ting quality of life after endolymphatic sacsurgery: The Meniere's Disease OutcomesQuetionnaire. Otol Neurotol 2004; 25(3):339-44.

10. E. Van Eyken, G. Van Camp, L. Van Laer,"The Complexity of Age-Related HearingImpairment: Contributing Environmentaland Genetic Factors", Audiol Neurotol2007; 12: 345-58.

11. Wang Q,Gu R, Han D,yang W. Familialauditory neuropathy. Laryngoscope. 2003;113(9): 1623-9.

12. Jastreboff MM, Jastreboff PJ. Tinitus andhyperacusis. In Ballenger JJ, Snow JB, edi-tors. Ballenger's otorhinolaryngology headand neck surgery. 16th ed. San Diego: Sin-gular publiching 2002: 456-71.

13. Rauschecker JP, Leaver AM, Muhlau M.Tu-ning out the noise: Limbic-auditory interacti-ons in tinnitus. Neuron 2010; 66(6):819–826.

14. Lalic N.Hearing disorders and diabetes.Ac-ta clinica 2003; 2 (3): 121-7.

15. Hegarty JL.Distal anterior inferior cerebellarartery syndrome after acoustic neuromasurgery. Otol Neurotol 2002; 23: 560-71.

16. Bogardus ST,Yueh B, Shekelle PG. Scree-ning and management of adult hearing lossin primary care. JAMA 2003; 289:1986-90.

17. Hrnjica S, Bala J, Dimčović N.Ometeno de-te. Uvod u psihologiju ometenih u razvoju.Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,Beograd 1991:17-59.

18. Bartels H, Middel BL, Van der Laan BF,Staal MJ, Albers FW. The additive effect ofco-occurring anxiety and depression on he-alth status, quality of life and coping strate-gies in help- seeking tinnitus sufferers.Ear &Hearing 2008; 29: 947-56.

19. Fiske A, Wetherell JL & Gatz M.Depressionin Older Adults. Annual Review of ClinicalPsycholog 2009; 5: 363-89.

20. Kaličanin P. Psihijatrija. Elit Medica, Draslar,Beograd 2002: 254-266.

21. Dalton DS, Cruickshanks KJ, Klein BE,Klein R, Wiley TL, Nondahl DM.The impactof hearing loss of quality of life in olderadults. Gerontologist 2003; 43: 661- 8.

22. Belli S, Belli H, Bahcebasi T, Ozcetin A, Al-pay E, Ertem U. Assessment of psychopat-hological aspects and psychiatric comorbi-dities in patients affected by tinnitus. Euro-pean Archives of Oto-Rhino-Laryngology2008; 265:279-85.

23. Baran JA. Auditory processing disorderscan negate the benefits of binaural amplifi-cation.The hearing Journal 2002: 55-60.

Ninoslava DragutinovićSindjelićeva 17, BeogradTel: 0637372297Fax: 0113822272e-mail: nina.dragutinovic7@gmail.com

31

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

References:

33

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

MLADI I ZABAVA:IMA LI MESTA ZA ZABRINUTOST?

Ivana Stepanović

UDK: 613.96:613.74

Institut za psihologiju, Filozofski fakultet,Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija

Kratak sadržaj

Uvod: Istraživanja pokazuju da mladipretežno provode vreme zabavljajući se.Zabava spada u nestrukturisane aktivno-sti čiji efekti po razvoj i mentalno zdra-vlje adolescenata mogu biti negativni.

Cilj rada: (1) Identifikovanje aktivno-sti zabavnog karaktera i utvrđivanje ste-pena njhovog prisustva, (2) Otkrivanjetipičnih obrazaca ponašanja tokom slo-bodnog vremena okrenutih zabavi, (3)Utvrđivanje vrednosti koje razlikujumlade sklone zabavi od onih koji to nisu.

Metod: Ispitano je 2426 srednjškola-ca Upitnikom o slobodnom vremenu iInstrumentom koji se odnosi na lične idruštvene ciljeve.

Rezultati: Slobodnim vremenom do-miniraju aktivnosti zabavanog karakte-ra: druženje navodi 48% adolescenata,gledanje televizije 46%, uz mobilni tele-fon 33%. Iako izlasci, vreme za računa-rom i gledanje zabavnih programa nema-ju zabrinjavajuće razmere postoji nega-tivna korelacija sa školskim uspehom ipotencijalni rizik po razvoj adolescenata.Tri od pet tipičnih obrazaca ponašanjatokom slobodnog vremena su zabavnogkaraktera: praćenje zabavnih sadržaja umedijima (“laka zabava”), provođenevremena pred komputerom i uz muziku,izlasci. Diskriminantna analiza pokazujeda se vrednosti mladih sklonih “lakoj za-bavi” razlikuju od vrednosti onih koje tone privlači (2(36)=209.799, p=0.00).Razlike postoje i između onih koji vremeprovode uz kompjuter i muziku i onihkoji to ne čine (2(36)= 98.190, p=0.00)i između onih koji često i retko izlaze(2(36)= 121.526, p=0.00).

Zaključak: Iako zabavne aktivnostinisu štetne po sebi, njihova dominacijaukazuje na potencijalne rizike i neophod-nost angažovanja porodice, škole i druš-tva u povecanju učešća adolescenata ustrukturisanim aktivnostima.

Ključne reči: mladi, slobodno vreme,zabava

UVOD

Slobodno vreme ima važne funkcijeu životu adolescenata, u domenu raz-voja identiteta [1-5], uspostavljanja so-cijalno-emocionalnih veza [2,5-7],tranzicije ka odraslom dobu [2,7],usvajanja različitih kompetencija[4,5,8, 9]. Način provođenja slobod-nog vremena odslikava stil života mla-dih. Tada njihova autonomija dolazido izražaja, pošto su najmanje izloženinadzoru i uticajima odraslih [10]. Pan-tić [11] ističe da vrednosti oblikuju in-teresovanja a time i ponašanje tokomslobodnog vremena. Aktuelne su ras-prave o promenama vrednosti mladihod modernih, orijentisanih na postig-nuće, ka postmodernim orijentisanimna dobrobit, koje se odražavaju na pri-rodu aktivnosti tokom slobodnog vre-mana [3,12,13]. Ipak, sklonost zabaviopstaje kroz vreme i nije povezana sapromenom vrednosti [13]. Ima mnogopodataka o tome da slobodnim vreme-nom mladih dominira zabava, prevas-hodno gledanje televizije, igranje kom-pjuterskih igrica i druženje [2,5,8,17].Ilišin [3] nalazi urbani obrazac koji sekonstantno pojavljuje u istraživanjimai manifestuje kroz odlaske u kafiće,klubove i na žurke. U različitim delovi-ma sveta identifikovani su obrasci po-našanja povezani sa zabavom [5,14-17].

Stebins [18] uvodi podelu aktivnostitokom slobodnog vremena na struktu-risane (ozbiljne) naspram nestrukturi-sanih (spontanih), u koje se ubraja za-bava. Strukturisane aktivnosti podra-zumevaju sistematski napor i angažo-vanje osobe što rezultira sticanjem spe-cifičnih iskustava, znanja i veština [14].One su redovne, kompleksne, odvijaju

se po pravilima i vođene su od straneodraslih [4]. Takve su vanškolske obra-zovne i umetničke aktivnosti, religijskeaktivnosti i sport. Strukturisane aktiv-nosti rezultiraju dobrim mentalnimzdravljem i razvojem ličnosti adolesce-nata [4,5,8,22,23]. Njihovom pozitiv-nom delovanju doprinosi definisan cilj,strukturisana aktivnost vršnjaka, po-drška i vođenje od strane odraslih.

Nestrukturisane aktivnosti su spon-tane, relativno kratkotrajne, samona-građujuće i ne zahtevaju veliki anga-žman [18]. U njih se ubrajaju gledanjetelevizije, čitanje čaosopisa, druženje,izlasci, slušanje muzike, igranje igrica,dosađivanje, izležavanje [4,9,18]. Poje-dina istraživanja nisu utvrdila uticajnekonstruktivnih aktivnosti na mental-no zdravlje i razvoj adolescenata [2,4].Ipak brojnija su ona koja govore o ne-gativnim efektima na školski uspeh, fi-zičku aktivnost [8, 9,23], razvoj identi-teta i zadovoljstvo sobom [5,20,22],sklonost rizičnim ponašanjima [5,7,9].Ovakvo dejstvo nestrukturisanih aktiv-nosti povezuje se sa odsustvom svrsis-hodnosti [5], nestrukturisanim druže-njem i uticajem vršnjaka sklonih anti-socijalnom ponašanju [5,9,19,21,23],odsustvom nadzora odraslih [20,21] isiromaštvom [23]. Mlinarević i Gajger[24] i Vidulin-Orbanić [25] smatrajuda mladi sve manje organizuju svojevreme i da moćna industrija zabaveumanjuje njihovu kreativnost čineći ihpasivnim konzumentima. Ipak, istraži-vači navode da nestrukturisane aktiv-nosti nisu negativne po sebi. One po-staju štetne ukoliko okupiraju adole-scente i ukoliko uključuju vršnjakesklone rizičnom ponašanju [4, 9]. Ste-bins govori o dobrim stranama kao štosu odmor, uspostavljanje socijalnih ve-

34

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

za i nesistematsko sticanje znanja.Nortkout [7] smatra da izlasci u klubo-ve predstavljaju ritual savremenogdruštva kojim se adolescenti približa-vaju svetu odraslih. Eksperimentisa-njem u oblačenju i ponašanju “na ple-snom podijumu” mladi tragaju za so-bom. Posete klubovima su most izme-đu detinjstva, kada je taj vid zabave ne-dostupan, i odraslog doba sa određe-nim ulogama i odgovornostima, kojepodrazumeva upravo udaljavanje odhedonističkog ponašanja karakteristič-nog za klubsku scenu.

Po Robertsu [26] je uloga slobod-nog vremena u izgradnji identiteta mla-dih precenjena. Oni žive u brzom i pro-menjivom svetu koga karakterišu de-konstekstualizacija i preplitanje virtu-elne relanosti sa stvarnom. Konstantnaizloženost medijima čini da likovi iz TVsapunica postaju stalna tema razgovo-ra poprimajući realni karakter. Slavneličnosti oblikuju shvatanja i ponašanjemladih. Hronično nestabilan svet izazi-va osećaj nesigurnosti te je zabava je-dan vid izlaženja na kraj sa tim oseća-njem. Roberts smatra da je povezivanjestrukturisanih aktivnosti sa izgradnjomidentiteta pogrešno, pošto su one (kaoi nestrukturisane) ispunjene zadovolj-stvom i odvojene od relanosti budućida nemaju ozbiljne reperkusije na pro-fesionalni ili porodični život.

CILJ ISTRAŽIVANJA

U ovom radu biće korišćeni podaciekstenzivne studije o slobodnom vre-menu mladih, u okviru projekta Insti-tuta za psihologiju “Svakodnevica mla-dih u Srbiji: Snimak budžeta vremena”,kako bi se na osnovu njih identifikova-

le aktivnosti zabavnog karaktera i utvr-dilo u kojoj meri su prisutne.

Malo je pokušaja da se aktivnostizabavnog karaktera grupišu. Stebins jepredložio šest kategorija nestrukturisa-nih aktivnosti među kojima su pasivnazabava (gledanje televizije, čitanje lakihštiva, slušanje muzike) i aktivna zabava(igre na sreću, igre na zabavama)[14,18]. Ta klasifikacija je problematič-na, bar kada je o zabavi reč, pošto seneke aktivnosti zabavnog karakteranalaze van kategorija koje se odnose nazabavu, dok su iz klasifikacije izosta-vljene zabavne aktivnosti koje se čestojavljaju. Druga grupisanja zabavnihaktivnosti su empirijskog tipa. Brojn isaradnici [14] faktorskom analizom iz-dvajaju četiri dimenzije o ponašanjumladih tokom slobodnog vremena odkojih su dve povezane sa zabavom. Pr-va uključuje aktivnosti koje se obavlja-ju u društvu - šoping, odlazak u bio-skop i pijenje. Drugu čine “kompjuter-ske aktivnosti” - igranje igara na kom-pjuteru i Internetu. Od četiri dimenzijekoje nalaze mađarski istraživači [16]dve se odnose na zabavu, a treća uklju-čuje neke aktivnosti zabavnog karakte-ra. Prva (komercijalna) uključuje vrš-njake - razgovori sa vršnjacima, žurke,odlasci u diskoteke, slušanje muzike,šoping i okupljanje na ulici. Druga(senzacionalistička) je orijentisana natehnologiju - korišćenje kompjutera iInterneta, gledanje televizije. Trećiauključuje posete bioskopima kao vidzabave. Ovaj rad se bavi grupisanjemzabavnih aktivnosti takođe na em-prisjki način. Za tu svrhu biće anlizira-ni podaci iz prethodnog rada [10], ukome je nađeno pet tipičnih obrazaca

35

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

ponašanja, kako bi bili identifikovanioni povezani sa zabavom.

Biće načinjen pokušaj da se otkrijuvrednosti koje razlikuju mlade skloneda slobodno vreme provode zabavlja-jući se od onih koji to ne čine. Ova te-ma je malo istraživana. Mlinarević iGajger [24] citiraju istraživanje sprove-deno u Hrvatskoj o fenomenu zabave ivrednostima mladih. Autorke tog istra-živanja konstatuju da popularna zaba-va u kafićima i klubovima ima funkci-ju povezivanja sa drugima i praženjenjaenergije. One su utvrdile da kod mla-dih preovlađuju tradicionalne vredno-sti što je kontradikotrno njihovom he-donističkom ponašanju i to tumače iz-jednačavanjem slobodnog vremena sadokolicom i druženjem koje nemamnogo veze sa onim što zapravo vred-nuju. Ukoliko u ovom istraživanju bu-du utvrđene razlike u vrednostima mla-dih sklonih zabavi i onih koji to nisubiće načinjen korak ka razumevanju ži-votnog stila onih koji vreme provodeuglavnom u razonodi i funkcije kojuona ima za njih. Videli smo da ne po-stoji slaganje oko toga da li je vremeprovedeno u zabavi dobro ili nije zamlade, odnosno da li su efekti zabavena njihov razvoj pozitivni ili negativni.Preovlađujući stav je da zabavne aktiv-nosti nisu problematične, već da njiho-ve posledice zavise od toga koliko sečesto upražnjavaju, ali i od vršnjačkogi porodičnog konteksta.

Ciljevi ove studije mogu se sumiratina sledeći način:

1. Identifikovanje aktivnosti orijen-tisanih na zabavu i utvrđivanje stepenanjhovog prisustva kako bi se indirekt-no procenili njihovi efekti na razvoj

adolescenta i direktno utvrdila poveza-nost sa školskim uspehom.

2. Otkrivanje obrazaca ponašanjaorijentisanih na zabavu (i aktivnostikoje ih čine).

3. Utvrđivanje vrednosti koje razli-kuju mlade orijetisane na zabavu i onekoji to nisu.

METOD

Uzorak

Rad je nastao na osnovu ospežnestudije o slobodnom vremenu adolesce-nata. Može se reći da se radi o prigod-nom stratifikovanom uzorku. Ispitanoje 2426 učenka srednjih škola od I doIV razreda (15-19 godina) iz 26 škola.Ispitivanje je obavljeno u Vojvodini,centralnoj Srbiji i na jugu Srbije, i usvakoj oblasti odabrana su tri grada(veliki, srednji i mali). U severnoj Srbi-ji to su bili Novi Sad, Zrenjanin iOdžaci. U centralnoj Srbiji istraživanjeje obuhvatilo Beograd, Kragujevac iVrnjačku Banju. Južnu Srbiju predsta-vljali su Niš, Leskovac i Knjaževac. Is-pitanici su iz različitih škola: gimnazije,četvorogodišnje i trogodišnje stručneškole. Način na koji je uzorak formirani njegova veličina sugerišu da se rezul-tati sa dosta poverenja mogu generali-zovani na srednjoškolsku populacijuSrbije.

Instrumenti

Prikupljanje podataka izvršeno jeUpitnikom o slobodnom vremenu ko-ga čini 16 celina posvećenih sledećimtemama: socio-demografski podaci,

36

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

muzika, kompjuteri, televizija, štampa,knjige, mobilni telefon, kulturna deša-vanja, zabava, sport, putovanja, novac,članstvo u organizacijama, volontira-nje, hobi, vanškolske obrazovne aktiv-nosti. Upitnik je konstruisan od straneistraživačkog tima Instituta za psiholo-giju za potrebe ekstenzivne studije kojase bavila slobodnim vremenom mladih[10]. Od pitanja o muzici izdvojena suona o poseti koncertima. Analiziranesu aktivnosti na kompjuteru okrenutezabavi. Relevantna pitanja o televizijitiču se praćenja zabavnih emisija. Iz ce-line o čitanju štampe obrađena su pita-nja posvećena zabavninim štivima.Pošto mobilni telefon može biti koriš-ćen u svrhu zabave razmatrana su pita-nja koja se na to odnose. Iz celine okulturnim dešavanjima izdvojena jeposeta bioskopima kao aktivnost kojuistraživači svrstavaju u zabavu. Pitanjao zabavi analizirana su u celosti.

Za ispitivanje vrednosti korišćen jeUpitnik o ličnim i društvenim ciljevimakoji su konstruisali Kuzmanović i Pe-trović [27]. Lični ciljevi se odnose na:ugled, podršku prijatelja, društvenumoć, samoaktualizaciju, altruizam, po-stignuće, uzbudljiv život, podređenost,sigurnost, religioznost, ljubav, materi-jalni standard, znanje, hedonizam,društveno angažovanje, samostalnost,popularnost i zdrav život. Društveni ci-ljevi su:jaka privreda, dobri međunaci-onalni odnosi, borba protiv kriminala ikorupcije, jačanje odbrambenih snaga,humaniji odnosi, ekološki ciljevi, zapo-slenost, socijalna jednakost, pravna dr-žava, čuvanje tradicije, ulazak u Evrop-sku uniju(EU), privatizacija, državni i

teritorijalni integritet, demokratija, ži-votni standard, razvoj nauke i kulture,socijalna prava i jednopartijski sistem.

Obrada podataka

Korišćene su različite tehnike za ob-radu podataka, od deskripitvnih, prekoanalize varijanse do diskriminacioneanalize.

REZULTATI

Slobodno vreme adolescenata - Aktivnosti zabavnog karaktera

U ovom delu teksta biće izneti rezul-tati o načinu na koji mladi u Srbiji naj-češće provode slobodno vreme i o tomekoliko često upražnjavaju pojedinačnezabavne aktivnosti.

Adolescenti su birali tri odgovorakoji opisuju ono što najčešće rade kadanemaju obaveze. Ponuđeni odgovori subili: uz mobilni, uz TV, sa partnerom,sam uz kompjuter i Internet, uz kom-pjuter i Internet sa društvom, sam slu-ša muziku, sluša muziku sa društvom,druži se sa prijateljima, radi nešto kre-ativno (crta, piše, slika, svira...), rekre-ativni sport, dosađuje se kod kuće, glu-vari sa društvom, izlasci, čitanje knjiga,čitanje časopisa, šoping, praćenje kul-turnih događaja. Najveći broj adolesce-nata navodi druženje (48%), gledanjetelevizije (46%) i provođenje vremenauz mobilni telefon (33%). Potom sledisamostalno slušanje muzike (28%), vi-đanje sa partnerom (23%), samostalnoprovođenje vremena uz kompjuter(20%) i rekreativno bavljenje sportom(20%). Sve ostale aktivnosti navodi

37

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

manje od 10% ispitanika. Navedeni re-zultati ukazuju da su u slobodnom vre-menu mladih najprisutnije zabavne ak-tivnosti.

Najveći broj adolescenta ne ide nakoncerte (61% folk, 46% rok, nastupidisk džokeja 47%) ili to čini nekolikoputa godišnje (34% folk, 47% rok,25% nastupi disk džokeja). Malo ihodlazi na koncerte jednom ili više putamesečno (5% folk, 7% rok, 18% na-stupi disk džokeja). Poređenje iznetihnalaza sa posetom koncerata klasičnemuzike (nikada ne ide 82%; nekolikoputa godišnje 16%; jednom ili više pu-ta mesečno 2%) ukazuje da adolescen-ti preferiraju muziku koja se vezuje uzzabavne aktivnosti. Školski uspeh nijepovezan sa odlascima na koncerte,osim veoma niske negativne korelacijesa odlascima na koncerte folk muzike(r=-0.08). Pasionirano korišćenje kom-pjutera, koje ugrožava zdravlje i soci-jalne kontakte, među srednjoškolcimanije izraženo pošto ih malo satima sediispred monitora (6%). Ono što ih unajvećoj meri drži prikovanim za kom-pjuter (2-4h dnevno) je skidanje muzi-ke i filmova (6,5%), igranje igrica(5,1%) i četovanje (4,9%). Većina ado-lescenta koristi kompjuter kao zabavnoa ne kao edukativno sredstvo (70% gane koristi za pisanje i grafičko prikazi-vanje, 80% ne koristi obrazovni soft-ver, 47% ne pretražuje Internet). Odzabavnih aktivnosti sa školskim uspe-hom u neznatnoj meri negativno kore-lira igranje igrica (r=-0.09). Adolescen-ti koji koriste kompjuter u edukativnesvhe imaju bolji školski uspeh (pisanjedokumenata r=0.16, crtanje r=0.08,pretraživanje sajtova r=0.10, edukativ-

ni softver r=0.20). Gotovo polovinaadolescenata gledanjem televizije naj-češće ispunjava slobodno vreme. Sadr-žaji koji mladi prate duže od 2 satadnevno su uglavnom zabavne prirode:45% gleda filmove (od toga 7% dužeod 4h dnevno), 32% serije (4% dužeod 4h), sport 26% (8% duže od 4h) ireality show 21% (7% duže od 4h). Upoređenju sa tim informativni i naučniprogram duže od 2h dnevno prati sve-ga 1%, odnoso 4% adolescenata. Na-đene su niske negativne korelacije škol-skog uspeha i gledanja zabavnih pro-grama (serije r=-0.06, filmovi r=-0.15,"Sve za ljubav" r=-0.15, "Veliki brat"r=-0.10). Mladi preferiraju časopise za-bavnog karatktera: tinejdžerske (o mu-zici i ličnostima iz šou biznisa) povre-meno ili redovno prati 57% adolesce-nata, enigmatske 46%, sportske 45%,časopise o slavnim ličnostima 43%, anaučno-popularne 29%. Postoji pozi-tivna slaba korelacija školskog uspehai sklonosti adolescenata da čitaju tinej-džerske časopise (r=0.14), dok je kore-lacija izrazitija za naučno-popularnečasopise (r=0.23).

Mobilni telefon je sredstvo kojimadolescenti komuniciraju međusobno, itako veoma često provode vreme. Onse koristi i za zabavu: slušanje muzike(73%) i igranje igrica (50%). Nije na-đena veza korišćenja telefona u svrhuzabave i školskih postignuća.

Adolescenti retko odlaze u bioskop,84% to čini nekoliko puta godišnje iređe. Međutim poseta bioskopimaznatno prevazilazi posetu drugih kul-turnih ustanova koje se ne vezuju zazabavu (pozorišta, muzeji, galerije).Poseta bioskopima blago pozitivno ko-

38

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

relira sa školskim uspehom (r=0.17),ali su te korelacije izraženije za postetemuzejima i galerijama (r=0.21) i pozo-rištu (r=0.23)

Adolescenti najčešće provode slo-bodno vreme u parkovima i školskimdvorištima (više od 40%). Trećina ispi-tanika često provodi vreme u kafićima.Omiljeno mesto izlaska tokom vikendasu diskoteke koje posećuje blizu polo-vine srednjoškolaca. U klubove sa "ži-vom" muzikom najveći broj (34%) od-lazi 1-2 puta mesečno ili tokom viken-da (27%). Žurke su ređi oblik zabavepošto se dešavaju 1-2 puta mesečno.Mladi koji češće izlaze u kafiće (r=-0.09), klubove sa "živom" muzikom(r=-0.14) i diskoteke (r=-0.18) po pra-vilu imaju lošiji školski uspeh. U celinigledano izlasci ne bi trebalo da predsta-vljaju faktor koji ometa svakodnevnofunkcionisanje većine mladih i njihovaškolska postignuća pošto svega 10%njih izlazi svakodnevno. Najveći broj(41%) izlazi samo vikendom ili viken-dom i ponekad tokom nedelje (33%).Nešto više od 10% izlazi par puta me-sečno, a najmanje je onih koji nikadane izlaze (3%). Niska negativna korela-cija (r=-0.15) ukazuje da adolescentikoji češće izlaze imaju lošija školskapostignuća. Najveći broj adolescenatavraća se kući između ponoći i dva(54%) ili do tri sata noću (24%), dokse kasnije vraća 22% njih. Analiza va-rijanse pokazuje da se adolescenti kojise u različito vreme vraćaju razlikujupo škoslkom uspehu (F(2299,2)=74.987, p=0.00). Najbolji uspehimaju oni koji stižu do ponoći, neštološiji oni koji dolaze između ponoći itri sata, a najlošiji oni koji se vrćaju

ujutru. Adolescenti najčešće izlaze sanajboljim prijateljem (32%) ili u veli-kim grupama (23%). Neki izlaze sapartnerom i prijateljima (14%) ili samosa partnerom (11%), dok je malo onihkoji stalno menjaju društvo (6%).

U poređenju sa aktivnostima zabav-nog karaktera strukturirane aktivnostisu znatno manje zastupljene. Četvrtinaispitanika redovno trenira sport. Van-školske obrazovne aktivnosti upražnja-va malo adolesecnata, najčešće su toškole jezika (17%). Hobi ima 15%srednjoškolaca dok su volontiranje ičlanstvo u orgnizacijama retkost.

Obrasci ponašanja orijentisani nazabavu

U studiji „Svakodnevica mladih uSrbiji: Snimak budžeta vremena“ iz ko-je potiče ovaj rad izdvojeno je pet tipič-nih obrazaca ponašanja adolescenatatokom slobodnog vremena [10], odokojih se tri odnose na zabavu. To do-datno potvrđuje da je zabava dominan-tan način na koji adolescenti provodevreme.

Prvi obrazac opisuje sklonost “lakojzabavi” pošto obuhvata praćenje časo-pisa o životu slavnih, TV emisija za-bavnog karaktera i rubrika u dnevnimnovinama koje se odnose na razonodui zabavu. Lakoj zabavi su više skolnedevojke od mladića (2(1)=208.306,p=0.00, Kramerov V=0.47). Adole-scenti za koje je tipičan ovaj obrazacponašanja imaju lošiji uspeh(F(957,1)=16.555, p=0.00), dolaze izporodica sa nižim ekonomskim statu-som (F(956,1)=5.039, p=0.025) i obra-zovanjem roditelja (F(953,1)=93.116,p=0.00) u odnosu na one koji ne pro-vode vreme na taj način.

39

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

Drugi obrazac je "aktivistički" poštose odnosi na izlaske. Adolescenti skloniovom obrascu nemaju specifične prefe-rencije već odlaze na različita mesta: ka-fići, diskoteke, klubovi sa "živom" mu-zikom, koncerti (nastupi disk džokeja,folk i rok muzika). Ovom obrascu po-našanja inkliniraju u podjednakoj meridevojke i mladići. Oni koji vole da izla-ze imaju lošiji školski uspeh(F(953,1)=41.315, p=0.00), porodicu savišim primanjima (F(948,1)=17.735,p=0.00) i višim obrazovanjem roditelja(F(948,1)=9.966, p=0.00).

Treći obrazac ponašanja podrazume-va provođenje vremena isprEd kompju-tera i slušanje muzike (pop, rok, tehno).Ovom obrascu ponašanja su neznatnoviše sklone devojke (2(1)= 13.655,p=0.00, Kramerov V=0.12). Za njega sevezuju bolji školski uspeh(F(954,1)=28.245, p=0.00), viši eko-nomski status (F(951,1)=45.957,p=0.00) i više obrazovanje roditelja(F(948,1)=33.758, p=0.00).

Vrednosti mladih orijentisanih nazabavu

U okviru svakog obrasca ponašanjaizdvojene su dve ekstremne grupe ispi-tanika (oni ispod 25. i oni iznad 75.percentila) koje su diskriminantnomanalizom upoređene u pogledu vredno-sti (ličnih i društvenih ciljeva). Za sva-ki obrazac ponašanja nađena je jednastatistički značajna diskriminantnafunkcija, što pokazuje da postoje vred-nosti koje razlikuju adolescente sklonezabavi od onih koji to nisu. Srednjoš-kolci skloni "lakoj zabavi" najviše serazlikuju od onih kojima to nije svoj-stveno (2(36)=209.799, p=0.00) po iz-raženosti sledećih ciljeva: podređenost

drugima, religioznost, zdrav život, po-pularnost, ulazak u EU, ljubav. Mladekoji vreme provode izlazeći od onihkoji to ne čine (2(36)= 121.526,p=0.00) odvaja vrednovanje uzbudlji-vog života, popularnosti i postizanjazadovoljstva. Adolescenti koji se zaba-vljaju uz kompjuter i muziku razlikujuse od onih koji to ne čine (2(36)=98.190, p=0.00) po tome što vrednujuugled, postignuće, postizanje zadovolj-stva, uzbudljiv život, društveni aktivi-zam, podršku prijatelja i sigurnost.

DISKUSIJA

Rezultati ukazuju da zabava domi-nira slobodnim vremenom adolescena-ta, što potvrđuju druga istraživanja[2,5,8,17,23]. Tri najčešće aktivnostisu druženje, gledanje televizije i upotre-ba mobilnih telefona. Mladi najčešćeprovode vreme u parkovima i školskimdvorištima, što nije loše po sebi budućida je druženje važno za njihov socijal-no-emocionalni razvoj. Međutim, oku-pljanje na takvim mestima je nestruk-turisan vid druženja, oslobođen odnadzora odraslih [31], što često podra-zumeva upotrebu alkohola [23,28] i ri-zična ponašanja [9,16,23] Gledanje te-levizije je veoma rašireno među adole-scentima, što konstatuju i drugi autori[9,15,17, 29]. Adolescenti na televizijipreferiraju zabavne sadržaje. Ta sklo-nost je u slaboj vezi sa lošijim školskimuspehom, što je u skladu sa nalazimada televizija ima negativni uticaj na po-stignuća i pasivizira mlade [15,20,25].Mobilni telefon je sredstvo komunika-cije, ali i zabave. U jednom istaživanjuse pokazalo da upotreba mobilnog ne

40

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

umanjuje učestalost stvarnih kontakatameđu adolescentima, već da ih čak po-većava pošto otvara kanal komunikaci-je sa širokom mrežom prijatelja [30].Adolescenti kompjutere koriste u za-bavne pre nego u edukativne svrhe. Po-daci o provođenju vremena pred kom-pjuterom nisu alarmantni, kao u nekimistraživanjima [9,17], a slaba negativnaveza sa školskim uspehom nađena jesamo za igranje igrica. Međutim koriš-ćenje kompjutera za sticanje znanja,rad i traganje za informacijama je u po-zitivnoj vezi sa školskim uspehom. Ve-ćina mladih izlazi vikendom i ponekadtokom nedelje i vraća se do dva satanoću što ukazuje da izlasci ne ugroža-vaju njihovo normalno funkcionisanje,pa se može pretpostaviti da njihoviefekti nisu negativni. Ipak, pokazalo seda mladi koji češće izlaze, i koji se u ra-nim jutarnjim časovima vraćaju kući,imaju lošija školska postignuća. Nekiautori [5] smatraju da odlasci u klubo-ve i žurke nose opasnost od rizičnih po-našanja. Kada je reč o štampanim me-dijima i tu preovlađuje interesovanje zazabavu, međutim to se ne odražava naškolsko postignuće, osim čitanja tinej-džerskih časopisa gde postoji slaba po-zitivna korelacija. Mladi retko poseću-ju koncerte, a još ređe kulturne institu-cije. Odlasci u bioskop, iako se smatra-ju zabvanom aktivnošću, pozitivno ko-reliraju sa školskim uspehom, kao i od-lasci u muzeje i pozorište gde je ta vezanešto izrazitija.

Tri od pet nađenih obrazaca pona-šanja tokom slobodnog vremena tičuse zabave. Dva bi se mogla podvesti popasivnu zabavu [18, 25] pošto obuhva-taju praćenje medija, korišćenje kom-

pjutera i slušanje muzike. Obrazacoznačen kao "laka zabava" donekle jesličan senzacionalističkom obrascu na-đenom u istraživanju mađarskih autora[16] pošto uključuje gledanje zabavnihemisija na televiziji i čitanje časopisa oživotu slavnih (koji često imaju senza-cionalistički karakter). Orijentacija nakompjutere podrazumeva igranje igricakao jednu od najčešćih aktivnosti, štoje jedna od stavki Brojnove dimenzije"kompjuterske aktivnosti" [14]. Obaobrasca podvedena pod pasivnu zaba-vu su više karakteristična za devojke.Međutim sklonost lakoj zabavi je pove-zana sa lošijim školski uspehom i nižimsocio-ekonomskim statusom, dok jeorijentacija na kompjutere i muzikupovezana sa boljim uspehom i višimsocio-ekonomskim statusom. Aktivnazabava podrazumeva izlaske i to narazličita mesta. Ovaj obrazac je veomasličan "urbanom obrascu" koji kon-stantno u istraživanjima nalazi Ilišin[3], a podjednako su mu skloni mladi-ći i devojke. Njihovi roditelji su imuć-niji i obrazovaniji u poređenju sa ado-lescentima koji veoma retko izlaze, aliimaju lošiji školski uspeh.

Vrednosti koje su kasrakterističneza mlade skolne nekom od identifiko-vanih obrazaca ponašanja povezanihsa zabavom pružaju dodatni uvid u nji-hov životni stil i poglede na svet. Vidlji-va je izrazita dominacija ličnih ciljevanad društvenim. Vrednosti adolescena-ta okrenutih lakoj zabavi sugerišu uplivmedija i estradnih ličnosti, o čemu go-vori Roberts [26]. Zdrav život i ljubavsu česte teme u tv emisijama i novina-ma zabavanog karaktera koje privlačedevojke (više sklone ovom obrascu po-

41

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

našanja). Ulazak u EU je takođe stalnatema u medijima. Religiozne vrednostimogu biti rezultat činjenice da estradneličnosti često sebe prikazuju na taj na-čin ali je možda istinito pomenuto tu-mačenje o razdvajanju sveta zabave odonoga što se istinski vrednuje [24].Spremnost na potčinjavanje nije nespo-jiva sa velikom izloženošću medijimapošto se njihovo pasivizirajuće dejstvone odnosi samo na fizičku aktivnostveć i na odsustvo kritičnosti [15]. Sklo-nost izlascima je zapravo ogledalovrednosti adolescenata okrenutih ak-tivnim vidovima zabave. Oni su hedo-nisti i vole uzbuđenje. Vrednovanje po-pularnosti možda može naći izraz u nji-hovom pojavljivanju na najrazličitijimmestima i potrebom da budu viđeni.Adolescenti koji zabavu nalaze provo-deći vreme pred kompjuterom i sluša-jući muziku dele neke vrenosti sa oni-ma koji zabavu dobijaju kroz razne vr-ste medija. Sa druge, strane oni imajuneke moderne vrednosti [12,13], kaošto su ugled i postignuće, ali i sprem-nost na društveni angažman koji odra-žava postmoderne vrednosti [12,13].Oni eksplicitno izražavaju svoju potre-bu za sigurnošću i podrškom, za razli-ku od onih orijentisanih na medije kodkojih je to na neki način implicitno.Ovo još jednom potvrđuje Robertsovutezu o zabavi kao načinu na koji semladi nose sa nesigurnošću izazava-nom nestabilnim okruženjem.

ZAKLJUČCI I PREPORUKE

Rezultati ukazuju da adolescenti uSrbiji slobodno vreme provode uglav-nom zabavljajući se. Po tome se oni ne

razlikuju od svojih vršnjaka u svetu.Treba imati u vidu da zabava nije štet-na po sebi. Ona ima važnu funkciju usocijalno-emocijalnom razvoju i pribli-žavanju svetu odraslih. Ipak, neopho-dan je balans između nestrukturisanihaktivnosti, kakva je zabava, i strukturi-sanih kako bi se ostvario pozitivan efe-kat na razvoj mladih [5]. Značaj ovogistraživanja leži u tome što je identifi-kovalo na koji način se mladi zabavlja-ju i u kojoj meri su aktivnosti okrenutezabavi prisutne u nihovom slobodnomvremenu. Iako podaci nisu alarmantni,stepen prisustva zabavnih aktivnostiukazuje da one dominiraju nad struk-turisanim aktivnostima i da je neop-hodno pomoći mladima da dosegnu iz-balansiran odnos dveju vrsta aktivno-sti. Zaključku o neophodnosti većegangažovanja odsraslih posebno dopri-nosi nalaz da su mladi prvenstvenookrenuti pasivnoj zabavi.

Preporuka je da najvažniji agensisocializacije, porodica i škola, podržemlade u tome da pored zabave u svojeslobodno vreme ugrade i strukturisaneaktivnosti. Naime, pokazalo se da sufaktori rizika delikventnih i rizičnihponašanja, pored ostalog, vezani zaodsutvo nadzora i mera disciplinova-nja u okviru porodice i oskudne resur-se škole [9,32]. Istraživanja sugerišuda se pozitivan uticaj roditelja možeostvariti na dva načina, tako da rodite-lji pozitivan utica mogu ostvariti kao"menadžeri" slobodnog vremena kojiu određenoj meri kontrolišu i planira-ju dečije i zajedničke porodične aktiv-nosti, ali i kao modeli koji oblikuju in-teresovanja i navike dece [20]. Školatakođe može da pomogne na nekoliko

42

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

načina. Važno je sistematski razvijatimedijsku pismenost i kritičko mišljenjekoji će sprečiti nerealne identifikacijeadolescenata i podstaći ih da biraju sa-držaje koje prate [15]. Škola mora višerazvijati informatičku pismenosti i ko-rišćenje kompjutera u svrhu sticanjaznanja na promišljen i zanimljiv način.Posebno odgovoran zadatak u pogledučuvanja mentalnog zdravlja adolesce-nata bi, po mišljenju Gilmana i sradni-ka [9], mogli imati školski psiholozi.Oni su viđeni kao pokretači aktivnostikoje bi, podržane od strane škole i lo-kalne zajednice, uključivale mlade nastrukturisan način nudeći im izbor imogućnost da participiraju u nečemu

što odgovara njihovim potrebama i in-tersovanjima. Da bi ove akcije bile us-pešne neophodno je da školski psiho-log razmotri: 1) socijalni status odre-đene aktivnosti u vršnjačkoj grupi 2)interesovanja adolescenata, 3) funkci-onisanje vršnjačkih grupa i 4) odraslekoji bi se uključili, a koji su prihvatlji-vi za adolescente. Mladi ljudi ne trebada budu prepušteni sebi a potom okri-vljeni za njihova shavtanja i životnestilove. Neophodno je da porodica irazličite društvene institucije budu si-stematski angažovani u obezbeđivanjubogatije ponude obrazovnih i kultur-nih sadržaja koji će biti dostupni i pri-vlačni mladima.

43

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

44

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

ADOLESCENTS AND AMUSEMENT:IS THERE ANY REASON TO BE CONCERNED?

Ivana Stepanović

Institute of Psychology, Facultyof Philosophy, University of Belgrade, Belgrade, Serbia

Summary

Background: According to many resear-ches amusement is a dominant leisure ac-tivity of youngsters. It is an unstructuredactivity which mostly has negative effectson adolescent’s development.

Objectives: This work deals with: (1)types and frequency of amusement acti-vities, (2) patterns of leisure activities re-lated to amusement, (3) values that diffe-rentiate adolescents oriented towardsamusement and those how are not.

Method: The sample consisted of2426 secondary-school students. Leisureactivities questioner and Values scale ha-ve been applied. Results: The most frequ-ent leisure activities are related to amuse-ment: hanging out with friends, watch-ing TV, using a cell phone. Although go-ing out, watching TV and spending timeat computers are not found to be dange-rously time consuming they have negati-ve effects on school achievement and po-tentially risky influence on the adole-scent’s well being. Three out of five beha-vior patterns during leisure time are rela-ted to amusement: orientation towardsentertainment media, spending time atcomputers and listening to music, goingout. Values of adolescents who are incli-ned to these three behavior patterns dif-fer from values of those not interested inamusement.

Conclusion: While amusement activi-ties, alone, are not a concern, their domi-nance may become problematic. There isa need for systematic engagement of rele-vant agents in prevention of negativeoutcomes of unstructured activities byproviding support for adolescents’ parti-cipation in structured activities.

Key words: adolescents, leisure, amu-sement

1. Roberts K, Youth and leisure. London. Al-len and Unwin; 1983.

2. Shaw SM, Kleiber DA and Caldwell LL.Leisure and Identity Formation in maleand Female Adolescents: A PreliminaryExamination. Journal of Leisure Rese-arch, 1995, 27:245-263.

3. Ilišin V. Slobodno vrijeme i interesi mla-dih. U: Ilišin V i Radin F, urednici. Mladi:problem ili resurs. Zagreb: Institut zadruštvena istraživanja u Zagrebu; 2007.str. 179-201.

4. Coatsworth JD, Sharp EH, Palen L, Dar-ling N, Cumsille P and Martad E. Explo-ring adolescent self-de?ning leisure acti-vities and identity experiences acrossthree countries. International Journal ofBehavioral Development 2005,29:361–370.

5. Treinor S, Delfabbro P, Anderson S andWinefield A. Leisure activities and adole-scent psychological well-being. Journalof Adolescence 2010, 33:73-186.

6. MacRae R. Notions of ‘Us and Them’:Markers of Stratification in Clubbing Li-festyles. Journal of Youth Studies 2004,7:55–71.

7. Northcote J. Nightclubbing and the Se-arch for Identity: Making the Transitionfrom Childhood to Adulthood in an UrbanMilieu. Journal of Youth Studies 2006,9:1-16.

8. Zick CD. The Shifting Balance of Adole-scent Time Use. Youth & Society 2010,41:569-596.

9. Gilman R, Meyers J and Perez L. Struc-tured Extracurricular Activities amongAdolescents: Findings and Implicationsfor School Psychologists. Psychology inthe Schools 2004, 41:31-40.

10. Stepanović I, Videnović M i Plut D. Obra-sci ponašanja mladih tokom slobodnogvremena. Sociologija 2009, 51:247-261.

11. Pantić D. Priroda interesovanja. Beograd.IIC; 1983.

12. Hofer M, Schmid S, Fries S, Dietz F, Cla-usen M and Reinders H. Individual valu-es, motivational conflicts, and learningfor school. Learning and Instruction2007, 17:17-28.

13. Aguila C, Sicilia-Camacho A, Rojas Teja-da AJ, Delgado-Noguera MA and GardM. Postmodern Values and Leisure inYoung Spanish University Students: AnExploratory Study. Leisure Sciences2008, 30:275-292.

14. Bruyn EH and Cillessen, AHN. LeisureActivity and Perceived Popularity in EarlyAdolescence. Journal of Leisure Rese-arch 2008, 40:442-457.

15. Wildermuth N and Dalsgaard AL. Imagi-ned futures, present lives: youth, mediaand modernity in the changing economyof northeast Brazil. Nordic Journal ofYouth Research 2006, 14:9–31.

16. Piko BF and Vazsonyi AT. Leisure activiti-es and problem behaviors among Hun-garian youth. Journal of Adolescence2004, 27:717-734.

17. Skriptunova, E. A. and Morozov, AA. Onthe Preferences of Urban Young People.Russian Education and Society 2002,44:70-80.

18. Stebbins RA. Casual leisure: a concep-tual statement. Leisure Studies 1997,16:17–25.

19. Bartko WT and Eccles JS. AdolescentParticipation in Structured and Unstruc-tured Activities: A Person-Oriented Anal-ysis. Journal of Youth and Adolescence2003, 32:233-241.

20. Larson R, Dworkin J and Gillman S. Fa-cilitating Adolescents’ Constructive Useof Time in One-Parent Families. AppliedDevelopmental Science 2001,5:143–157.

21. Mahoney JL and Schweder AE. Structu-red after-school activities as a moderatorof depressed mood for adolescents withdetached relations to their parents. Jour-nal of community psychology 2002,30:69–86.

45

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

References:

22. Stebbins RA. The costs and benefits ofhedonism: some consequences of takingcasual leisure seriously. Leisure studies2001, 20:305-309.

23. Macdonald R and Shildrick T. Street Cor-ner Society: Leisure Careers, Youth(Sub)culture and Social Exclusion. Leisu-re Studies 2007, 26:339–355.

24. Mlinarević V i Gajger V. U: Martinčić J iHackenberger D, urednici. Međunarodnakolonija mladih Ernestinovo: 2003.-2008.Osijek : HAZU, Zavod za znanstveni iumjetnički rad; 2010. str. 43-58.

25. Vidulin-Orbanić S. Fenomen slobodnogvremena u postmodernom društvu. Me-todički obzori 2008, 3:19-33.

26. Roberts K. Same activities, different me-anings: British youth cultures in the1990s. Leisure Studies 1997, 16:1–15.

27. Kuzmanović B i Petrović N. Strukturapreferencija ličnih i društvenih ciljevasrednjoškolaca. Psihologija 2007,40:567-585.

28. Plut D, Videnović M i Pešić J. Psihosoci-jalni kontekst opijanja srednjoškolaca.Engrami 2009, 31:29-38.

29. Videnović M, Pešić, J and Plut, D. YoungPeople’s Leisure Time: Gender Differen-ces. Psihologija 2010, 43:199-214.

30. Thulin E and Vilhelmson B. Mobileseverywhere: Youth, the mobile phone,and changes in everyday practice. Nor-dic Journal of Youth Research 2007,15:235–253.

31. Amon S, Shamai S. and Ilatov Z. Sociali-zation agents and activities of youngadolescents. Adolescence 2008, 43:373-397.

32. Šobot V, Ivanović-Kovačević S, MarkovićJ, Srdanović-Maraš J, Mišić-Pavkov G.Maloletnička delinkvencija. Engrami2010, 32:53-61.

Ivana StepanovićInstitut za psihologijuFilozofski fakultet Univerziteta u BeograduČika Ljubina 18-20,Mob: 063 777 0 741E-mail: ivanastep@gmail.com

46

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

UVODDosadašnje studije ukazuju da su

mentalni poremećaji sve veći zdravstve-ni problem u studentskoj populaciji [1-3]. Studije medicine se zbog dužine tra-janja i samog polja proučavanja sma-traju posebno stresnim [4]. Učestalostdepresivne simptomatologije kod stu-denata medicine je veća u odnosu na

opštu populaciju i prema različitim stu-dijama beleži se kod 10-60% studena-ta [5-21]. Veća učestalost suicidalnihideja [22] kao i samog suicida [23] jetakođe zabeležena među studentimamedicine.

Postojanje depresivnosti kod stude-nata medicine je povezano sa poveća-nim rizikom za suicid [22, 24], poveća-

47

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

SAMOPROCENA DEPRESIVNOSTI I SUICIDALNOSTI KODSTUDENATA MEDICINE

Jasmina Kragović1

Dragana Ignjatović – Ristić2,3

Danijela Đoković2,3

Jelena Jović3

Marinela Knežević3

UDK: 616.89-008.454-053-02

1 Neuropsihijatrijsko odeljenje, Zdravstveni Centar “Kosovska Mitrovica”, Kosovska Mitrovica, Srbija

2 Psihijatrijska Klinika, Klinički centar“Kragujevac”, Kragujevac, Srbija

3 Medicinski fakultet, Univerzitet u Kragujevcu, Kragujevac, Srbija

Kratak sadržaj

Uvod: Mentalne bolesti i poremećajipredstavljaju sve veći zdravstveni pro-blem u studentskoj populaciji. Kod stu-denata medicine zabeležena je povećanaučestalost depresivne simptomatologije,suicidalnih razmišljanja i suicida.

Cilj: cilj ove studije je bio da utvrdi-mo učestalost depresivnosti i suicidalno-sti kod studenata medicine u našoj zemljii time damo bolji uvid u ovu problemati-ku kod nas.

Materijal i metode: U studiji je uče-stvovao 131 student četvrte godine medi-cine. Za utvrđivanje depresivne i suici-dalne simptomatologije kod studenatakorišćena je Bekova skala za samoproce-nu depresivnosti i suicidalnosti.

Rezultati: Simptomi depresivnosti na-đeni su kod 26.7% studenata. Kod35.1% utvrđen je rizik za suicid koji jeuglavnom okategorisan kao blagog in-tenziteta. Izračunata je jaka pozitivnakorelacija između nivoa depresivnosti irizika za suicid: r = 0.55, p<0.05.

Zaključak: Visok nivo depresivnostinađen kod studenata medicine upućujena potrebu za sveobuhvatnijim sagleda-vanjem i praćenjem ove problematike ustudentskoj populaciji.

Ključne reči: studenti medicine, de-presija, suicidalne ideje

nom upotrebom benzodiazepina [10] ilošijim kvalitetom života [9]. Poveza-nost pesimizma i depresije je odavnouočena, ali još uvek nije sasvim jasna.Pojava depresije je udružena i sa sma-njenjem akademske produktivnosti –niža prosečna ocena kod studenata[25]. Depresivni studenti medicine, na-ročito oni sa višim skorom depresivno-sti, smatraju da se njihovo mišljenjemanje poštuje od mišljenja drugih i dase oni doživljavaju kao manje sposobniu odnosu na ostale studente [24]. Ne-prepoznata i netretirana depresija to-kom studiranja izgleda da ima i kasni-je posledice koje se ogledaju u višoj sto-pi depresije i samoubistava kod lekarau poređenju sa drugim profesijama[26].

Uprkos povećane učestalosti i evi-dentnih posledica postojanja psihičkihproblema, studenti medicine neradotraže adekvatnu stručnu pomoć. Oni sepre okreću samo-lečenju ili traže po-moć od porodice i prijatelja [27, 28].Razlog za to leži u tome što se mental-na bolest doživljava kao vid slabosti ipovezuje sa mogućim negativnim utica-jem na dalji razvoj karijere [29]. Kaoposledica toga, odgovarajuće zdrav-stvene ustanove, a samim tim i šira jav-nost najčešće nemaju pravi uvid u uče-stalost mentalnih problema kod stude-nata. Ovom studijom pokušali smo dautvrdimo učestalost depresivnosti i sui-cidalnosti kod studenata medicine unašoj zemlji. Takođe, cilj nam je bio daispitamo da li postoji korelacija izmeđunivoa depresivnosti i prisustva suicidal-ne simptomatologije.

MATERIJAL I METODE

Istraživanje je sprovedeno kao op-servaciona studija preseka u kojoj jeučestvovao 131 student četvrte godineMedicinskog fakulteta u Kragujevcu(Response rate = 54 %]. Studija jesprovedena u periodu maj – jun 2010.godine. Studenti su u istraživanju uče-stvovali dobrovoljno i anonimno.Za utvrđivanje depresivne simptoma-tologije kod studenata korišćena je Be-kova skala za samoprocenu depresiv-nosti (Beck Depression Inventory -BDI) [30]. Korišćeni su sledeći skorovi:0-9 bez depresije, 10-15 blaga, 16-19blaga do umereno izražena, 20-29umerena do izražena, 30-63 izraženadepresija.

Bekova skala za samoprocenu bez-nađa (Beck Hopelessness Scale - BHS)je takođe upitnik za utvrđivanje nivoadepresivnosti. Sastoji se od 20 tvrdnjikoje se odgovara sa tačno/netačno i ko-ja su vezana za ispitanikov doživljajbudućnosti. Koristi se za utvrđivanjepotencijalnog suicidalnog rizika kod is-pitanika. Skor od 3 ili manje znači dapostoji minimalni rizik od samoubi-stva, 4-8 ukazuje na blagi rizik (odno-sno blago izraženo beznađe), 9-14 uka-zuje na umeren rizik od samoubistva(umereno izraženo beznađe) i skor >15pokazuje ozbiljan rizik od samoubistvaodnosno jako izraženo beznađe [31].

Statističke metode

Podaci su predstavljeni kao procen-ti (%) i srednje vrednosti ± standardnaodstupanja. Za utvrđivanje razlike uučestalosti depresivnosti i suicidalnogrizika u odnosu na pol korišćen je Chi-square test. Mann-Whitney-ev test je

48

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

korišćen za ispitivanje razlika u nivoudepresivnosti i suicidalnosti izmeđumuškaraca i žena (ne postoji normalnaraspodela vrednosti obeležja u ovimgrupama). Za ispitivanje korelacije iz-među BDI i HS skale korišćen je Spear-men-ov koeficijent korelacije. Analizesu izvršene pomoću Statistical Packagefor the Social Sciences (SPSS), verzija13.0. P-vrednost ? 0.05 smatrana jestatistički značajnom.

REZULTATI

U ispitivanom uzorku od 131 stu-denta 47.3% (62) bilo je muškog pola.

Simptomi depresivnosti nađeni sukod 26.7% (35) studenata (Tabela 1) ito kod 25.8% (16) muškaraca i 27.5%(19) žena. Srednja vrednost skora de-presivnosti (BDI) iznosila je 7.51±7.62(Tabela 2). Nije bilo statistički značaj-ne razlike u učestalosti (p=0.823) i ni-vou (p=0.921) depresivnosti kod muš-karaca i žena.

49

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

Kod 35.1% utvrđen je rizik za sui-cid i to kod 35.5%(22) osoba muškogpola i 34.8%(24) osoba ženskog pola.Suicidalni rizik je uglavnom okategori-san kao blagog intenziteta. Srednjavrednost skora beznađa (BHS) iznosilaje 3.29±3.24 (Tabela 2) Ozbiljan suici-dalni rizik zabeležen je kod dvoje stu-denata, odnosno 1.5% (Tabela 3). Nijenađena statistički značajna razlika uučestalosti (p=0.933) i intenzitetu(p=0.926) beznađa u odnosu na pol.

U datom uzorku studenata medici-ne izračunata je jaka pozitivna korela-cija između nivoa depresivnosti utvrđe-nog BDI skalom i rizika za suicid mere-no na BHS: r = 0.55, p<0.05.

DISKUSIJA

U našem uzorku prisustvo depresiv-nosti je utvrđeno kod 23.7% studenatakoji su u istraživanju učestvovali. Ovoje za oko 2-3 puta veća učestalost negou opštoj populaciji [32]. Takođe, ovajnalaz sličan sa rezultatima većine studi-

ja u kojima su korišćeni slične dijagno-stičke instrumente [5, 10, 12-17, 33].Kako je visok nivo depresivnosti pove-zan sa češćim odsustvovanjem sa nasta-ve, moramo se zapitati šta će se desitisa ostalim studentima koji, u vreme ka-da je evaluacija sprovedena, nisu biliprisutni u učionici [41].

Studijom nije utvrđena razlika uučestalosti i intenzitetu depresivnosti uodnosu na pol. Ovaj podatak iznena-đuje s obzirom da je učestalost depre-sivnosti u opštoj populaciji veća međuženama [34] i da su to zaključci i nekihstudija rađenih kod studenata medicine[11, 24, 35]. Međutim, rodne razlike sepojavljuju tokom adolescentnog perio-da [36] i tada još nisu ustaljene što sedešava tek u kasnijim godinama [37]pa bi u tom smislu mogli protumačiti inaš nalaz. Druga pretpostavka je da suuzroci depresije kod studenata medici-ne po prirodi takvi da su na njih jedna-ko osetljivi pripadnici oba pola. Tako-đe, ovakav rezultat je već zabeležen

50

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

kod studenata medicine u nekim studi-jama [14].

Na BHS znatno veći broj studenata(32,5%) je pokazao negativnu projek-ciju u budućnosti, a samim tim i odre-đeni stepen depresivnosti. Ti studentiimaju određeni rizik za suicid, uglav-nom blagog intenziteta. Umeren i ozbi-ljan rizik je nađen kod 5,4% odnosno1,5% studenata. Prethodne studije go-vore o prisustvu suicidalnih ideja kod4,4% [24], odnosno 5,9% studenatamedicine [38, 39]. Studija sprovedenameđu studentima medicine u norveškojnašla je da na samoubisto pomišlja43,1%, planira 8,4% a pokuša 1,4%studenata [22]. Nema značajnih poda-taka o proceni suicidalnog rizika kodstudenata medicine pomoću Bekoveskale beznađa pa se studija može uzetikao svojevrstan doprinos ovoj tematici.

Rezultati naše studije, a posebno ja-ka pozitivna korelacija između nivoadepresivnosti utvrđenog BDI skalom irizika za suicid utvrđenog BHS skalom:r = 0,55, p<0,05 potvrđuju vezu izme-đu beznađa, depresije i suicidalnih ide-ja. Slični su i rezultati nekih drugih stu-dija sprovedenih u studentskoj popula-ciji [40-42]. U Srbiji, osim studije kojase bavila ovom problematikom međuadolescentima, učenicima završnih raz-reda srednje škole, [43] nema drugih is-traživanja na ovu temu. Iako je brojstudenata sa višim pesimističkim sko-

rom u našoj studiji relativno nizak iuprkos ograničenjima same BHS skale,prediktivna vrednost nivoa depresivno-sti i pesimizma u odnosu na potencijal-no samoubilačko ponašanje upućujenas na potrebu planiranja intervencijakojima bi se potencijalni rizik umanjioi izbegle teže posledice po život i zdra-vlje studenata medicine.

ZAKLJUČAK

Depresija i pesimizam u vezi su sasuicidalnim ponašanjem [44]. Prouča-vanje ovih pojava je presudno za razu-mevanje kako one utiču jedne na drugeu razvoju suicidalnog ponašanja. Presvega, rezultati impliciraju razvoj pro-grama podrške i pomoći studentima, uzdravstvenom okruženju bliskom stu-dentima, sa ciljem ranog otkrivanja pe-simizma i depresivnosti kako bi se pre-veniralo suicidalnog ponašanja.

Neka od ogaraničenja naše studijesu u tome što su za određivanje učesta-losti depresivnosti i sucidalnog rizikakorišćene skale samoprocene, što je po-smatrani uzorak relativno mali, a tako-đe je mali i broj posmatranih varijabli.Buduća istraživanja u istoj populaciji,uz uključenje većeg broja varijabli, tre-balo bi da pokažu održivost dobijenihrezultata, posebno izostanak značajnerazlike u skorovima među polovima.

51

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

1. Mowbray CT, Megivern D, Mandiberg JM etal.Campus mental health services:Recom-mendations for change. Am J Orthopsychi-at 2006; 76: 226-37.

2. Anonimno. American College Health Asso-ciation National College Health Asses-sment Spring 2006 Reference Group datareport (abridged). J Am Coll Health. 2007;55(4): 195-206.

3. Mackenzie S, Wiegel JR, Mundt M, BrownD, Saewyc E. Depression and suicide idea-tion among students accessing campus he-alth care. Am J Orthopsychiatry 2011; 81:101-7.

4. Firth-Cozens J.Medical student stress.MedEduc 2001; 35: 6-7.

5. Zoccolillo M, Murphy GE, Wetzel RD. De-pression among medical students. J AffectDisord 1986; 11: 91-6.

6. Assadi SM, Nakhaei MR, Najafi F, Fazel S.Mental health in three generations of Ira-nian medical students and doctors A cross-sectional study Soc Psychiatry PsychiatrEpidemiol 2007; 42: 57-60.

7. Seliger K, Brähler E. Mental health of stu-dents of medicine-an empirical study.Psychotherapeut 2007; 52: 280–86.

52

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

DEPRESSIVENESS ANDSUICIDAL IDEATION IN MEDICAL STUDENTS

Kragovic Jasmina1

Dragana Ignjatović – Ristić2,3

Danijela Djoković2,3

Jelena Jović 3Marinela Knežević3

1 Neuropsychiatric department, Medicalcenter Kosovska Mitrovica,Kosovska Mitrovica, Serbia

2 Psychiatric clinic, Clinical center Kragujevac, Kragujevac, Serbia

3 Medical Faculty, University of Kragujevac, Kragujevac,Serbia

Summary

Introduction: Mental disorders representa growing problem in the student popu-lation. There is an increased frequency ofdepression, suicidal ideation and the sui-cide rate in medical students. Objective:The objective of this study was to deter-mine the frequency of depression and su-icidal ideation in medical students in or-der to provide better insight into thisproblem in our country. Methods: Therewere 131 fourth year medical studentsincluded in the study. For determiningdepression in the student population weused Beck’s Depression Inventory- BDI.

Results: Depression was found in26.7% of students. In 35.1% of studentsthe suicide risk was found which is gene-rally categorized as mild in intensity.Strong positive correlation between thelevel of depression and risk of suicidewas calculated: r = 0.55, p<0.05.

Consclusion: The high level of de-pression found in medical students hig-hlights the need for more comprehensiveinsight and follow up of this problem inthe student population.

Key words: medical students, depres-sion, suicide ideation

Literatura:

8. Helmers KF, Danoff D, Steinert Y, Leyton M,Young SN. Stress and depressed mood inmedical students, law students, and gradu-ate students at McGill University. Acad Med1997; 72: 708-14.

9. Klemenc-Ketis Z, Kersnik J, Eder K, ColaricD. Factors associated with health-relatedquality of life among university students.SrpArh Celok Lek 2011; 139: 197-202.

10. Mancevska S, Bozinovska L, Tecce J, Plun-cevik-Gligoroska J, Sivevska-Smilevska E.Depression, anxiety and substance use inmedical students in the Republic of Mace-donia. Bratisl Lek Listy 2008; 109: 568-726.

11. Dahlin M, Joneborg N, Runeson B. Stressand depression among medical students: across-sectional study. Med Educ 2005; 39:594-604.

12. Kongsomboon K. Psychological problemsand overweight in medical students compa-red to students from Faculty of Humanities,Srinakharinwirot University, Thailand.J MedAssoc Thai 2010; 93: S106-13.

13. Ball S, Bax A. Self-care in medical educa-tion: effectiveness of health-habits interven-tions for first-year medical students. AcadMed 2002; 77: 911-17.

14. Tjia J, Givens JL, Shea JA. Factors associ-ated with undertreatment of medical stu-dent depression.J Am Coll Health 2005;53:219-24.

15. Clark DC, Zeldow PB. Vicissitudes of de-pressed mood during four years of medicalschool. JAMA 1988; 260: 2521-8.

16. 12 Ahmadi J, Kamel M, Ahmed MG, Bay-oumi FA, Moneenum AA. Dubai MedicalCollegestudents’ scores on the Beck De-pression Inventory. IRCMJ 2008; 10: 169-72.

17. Honney K, Buszewicz M, Coppola W, Grif-fin M. Comparison of levels of depression inmedical and non-medical students. Clin Te-ach 2010; 7: 180-4.

18. Bunevicius A, Katkute A, Bunevicius R.Symptoms of anxiety and depression inmedical students and in humanities stu-dents: relationship with big-five personalitydimensions and vulnerability to stress. Int JSoc Psychiatry 2008; 54: 494-501.

19. Karaoglu N, Seker M. Anxiety and depres-sion in medical students related to desire forand expectations from a medical career.West Indian Med J 2010; 59: 196-202.

20. Eller T, Aluoja A, Vasar V, Veldi M. Symp-toms of anxiety and depression in Estonianmedical students with sleep problems. De-press Anxiety 2006; 23: 250-6.

21. Molavi P, Karimollahi M. Prevalence of de-pression in Ardabil medical students. AnnGen Psychiatry 2006; 5 (suppl1): 149.

22. Tyssen R, Vaglum P, Grřnvold NT, EkebergO. Suicidal ideation among medical stu-dents and young physicians: a nationwideand prospective study of prevalence andpredictors. J Affect Disord 2001; 64: 69-79.

23. Hays LR, Cheever T, Patel P. Medical stu-dent suicide, 1989-1994. Am J Psychiatry1996; 153: 553-5.

24. Schwenk TL, Davis L, Wimsatt LA. Depres-sion, stigma, and suicidal ideation in medi-cal students. JAMA 2010; 304: 1181-90.

25. Hysenbegasi A, Hass SL, Rowland CR.The impact of depression on the academicproductivity of university students. J MentHealth Policy Eco 2005; 8: 145-51

26. Hem E, Haldorsen T, Aasland OG, TyssenR, Vaglum P, Ekeberg O. Suicide rates ac-cording to education with a particular focuson physicians in Norway 1960-2000. Psy-chol Med 2005; 35: 873-80.

27. Eisenberg D, Golberstein E, Gollust SE.Help-seeking and access to mental healthcare in a university student population. MedCare 2007; 45: 594-601.

28. Hooper C, Meakin R, Jones M. Where stu-dents go when they are ill: how medical stu-dents access health care. Med Educ 2005;39: 588-93.

29. Chew-Graham CA, Rogers A, Yassin N. 'Iwouldn't want it on my CV or their records':medical students' experiences of help-see-king for mental health problems. Med Educ2003; 37: 873-80.

30. Beck AT, Ward C, Mendelson M. Beck De-pression Inventory (BDI). Arch Gen Psychi-atry 1961; 4: 561–71.

53

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

31. Beck AT, Weissman A, Lester D, Trexler L.The measurement of pessimism: The Ho-pelessness Scale. J Consult Clin Psychol1974; 42: 861-5.

32. Copeland JR, Beekman AT, Dewey ME, etal. Depression in Europe. Geographical di-stribution among older people. Br J Psychi-atry 1999; 174: 312-21.

33. Lewinsohn PM, Hops H, Roberts RE, See-ley JR, Andrews JA.Adolescent psychopat-hology: I. Prevalence and incidence of de-pression and other DSM-III-R disorders inhigh school students. J Abnorm Psychol1993; 102: 133-44.

34. Blazer DG, Kessler RC, McGonagle KA,Swartz MS.The prevalence and distributionof major depression in a national commu-nity sample: the National Comorbidity Sur-vey. Am J Psychiatry 1994; 151: 979-986.

35. Roh MS, Jeon HJ, Kim H, Han SK, HahmBJ. The prevalence and impact of depres-sion among medical students: a nationwidecross-sectional study in South Korea. AcadMed 2010; 85: 1384-90.

36. Ignjatović-Ristić D, Lazić LJ, Petrović D. De-pressive disorder/symptoms in adolescen-ce. World Journal of Biological Psychiatry2001; 2 (suppl 1)

37. Hankin BL, Abramson LY, Moffitt TE, SilvaPA, McGee R, Angell KE. Development ofdepression from preadolescence to youngadulthood: emerging gender differences ina 10-year longitudinal study. J Abnorm Psy-chol 1998; 107: 128-40.

38. Curran TA, Gawley E, Casey P, Gill M, Cru-mlish N. Depression, suicidality and alcoholabuse among medical and business stu-dents. Ir Med J 2009; 102: 249-52.

39. Dyrbye LN, Thomas MR, Massie FS, et al.Burnout and suicidal ideation among U.S.medical students. Ann Intern Med 2008;149: 334-41.

40. Gotlib IH. Depression and general psycho-pathology in university students. J AbnormPsychol 1984; 93(1): 19–30.

41. Ferran V P, Esperanza V, Beatriz C, JaumeJ, Montserrat C, Isabel P. Feelings of hope-lessness in a Spanish university population.Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2004;39: 326–34.

42. Alloy LB, Clements.Hopelessness theory ofdepression: Test of the symptom compo-nent. Cog Ther Res 1998; 22(4): 303–35.

43. Ignjatović Ristić D, Pejović M, Đukić Deja-nović S, Ravanić D, Petrović D. Pesimizamkao karika između depresivnosti i samoubi-stva mladih. Engrami 1997; 19, 105-10.

44. Paolo I, Maurizio P, David L, Xenia G, Cin-zia N, Nicoletta G, Zoltán R, et al. Relation-ship between Temperament, Depression,Anxiety, and Hopelessness in Adolescents:A Structural Equation Model. Depress ResTreat. 2011; (in press)

Jović Jelena063401322jovic.jelena@gmail.com

ZahvalnicaIstraživanje je delimično finansirano sredstvi-ma sa projekata broj 175007 i 175004 Mini-starstva prosvete i nauke Republike Srbije

54

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

55

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

HIPOTIREOZA I BIPOLARNI AFEKTIVNIPOREMEĆAJ

Mina Cvjetković-BošnjakBranislava Soldatović-StajićAleksandra NedićOlga Živanović

UDK: 616.89-008:616.441-008.64

Institut za psihijatriju, Klinički centar Vojvodine, Novi Sad, Srbija

Medicinski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, Srbija

Kratak sadržaj

Uvod: Komorbidnost mentalnih i so-matskih bolesti je u medicinskoj praksiveoma česta.

Prikaz slučaja: Pacijentkinja lečenapod dijagnozom deset godina unazad,bipolarnog afektivnog poremećaja(BAP) primljena je na bolničko lečenjena Kliniku za psihijatriju. Duţi period jebila u solidnoj remisiji, psihofarmako-terepiju je koristila redovno i bilafunkcionalna u kużnim aktivnostima.Nekoliko dana pred prijem postala jekonfuzna, nije uzimala hranu, niti jespavala. Laboratorijski testovi ukazalisu na smanjenu funkciju štitne žlezde, teje započeta adekvatna supstituciona ter-apija koja je dovela do zadovoljavajućeremisije, te je pacijentkinja otpuštena sapreporukom za dalje kontrole kod endo-krinologa i psihijatra.

Zaključak: Obzirom da jedina ade-kvatna terapija kod ovakvih komorbid-nih poremećaja istovremeno i lečenjepsihofarmacima i lečenje telesnog obole-nja, cilj nam je bio da podsetimo lekaresvih specijalnosti kako je neophodnosvakog pacijenta detaljno obraditi u od-nosu na tegobu koju iznosi, uključujući ibateriju laboratorijskih testova, i poredtoga što se leči kod psihijatra. Pravovre-mena dijagnoza telesnog obolenja kodpsihijatrijskih bolesnika, i naravno ade-kvatna terapija pomaže i uspešnije leče-nje mentalnog poremećaja, i zapravopredstavlja jedini adekvatan pristupovakvom pacijentu.

Ključne reči: bipolarni afektivniporemećaj, hipotiroza, komorbiditet

UVOD

Komorbidnost mentalnih i telesnihporemećaja je tema koja se u medicin-skoj literaturi često sreće [l,2,3], me-djutim u praktičnom radu lekari i dalječesto previde mogućnost da bolesnicikoji imaju neku od psihijatrijskih dijag-noza isto tako mogu da boluju i od te-lesnih bolesti.[4,5,6,7] Svakako da jeglavni i osnovni uztrok ovakvih omaš-ki stigmatizacija psihijatrijskih pacije-nata, koju već decenijama psihijatri,psiholozi, pedagozi ali i lekari drugihspecijalnosti pokušavaju da eliminišu.Najčešće su mentalni poremećaji ,po-gotovo tipa shizofrenih i poremećajaraspoloženja komorbidni sa kardiova-skularnim i endokrinološkim obolenji-ma [3,4,5] Najčešće komorbiditet tele-snih i mentalnih bolesti dovodi doozbiljnijeg, teraporezistentnog mental-nog poremećaja,lznačajno lošijeg kvali-teta života i neretko, preranim smrnimishodom. Svetski eksperti tumače da jeneprepoznavanje kao i neadekvatno le-čenje telesnih bolesti komorbidnih samentalnim poremećajima najčešćeuzrok frapantnim podacima da je ži-votni vek osoba sa različitim psihijatrij-skim dijagnozama čak i do 30% kraći,u odnosu na osobe koje ne boluju odmentalnih poremećaja [5,6,7,8,9,].Tre-ba imati u vidu i činjenicu, da su paci-jenti sa različitim psihičkim poremeća-jima skloni i rizičnom ponašanju u ne-kim fazama bolesti kao i zanemariva-nju zdravih navika u ishrani (konzumi-ranje alkohola, ekscesivno pušenje, ne-regularna ishrana), što zajedno sa ge-netskom predispozicijom, neželjenimefektima psihofarmaka (metaboličkisindrom npr) , i neprepoznavanjemsimptoma telesne bolesti može ozbiljno

nauditi bolesniku i ugroziti mu život[10,11,12,13]. Stoga je i stalna eduka-cija bolesnika sa mentalnim poremeća-jima u smislu usvajanja zdravih navikaposebno preporučljiva, što zahteva an-gažman svih profila zdravstvenih rad-nika [4,5,12,14].Zapravo, ovakvi paci-jenti iziskuju intenzivnije praćenje pa-rametara telesnog zdravlja i češće kon-trole kod interniste, u odnosu na paci-jente koji nemaju mentalni poremećaj.Na žalost, u ambulantama opšte medi-cine, gde su lekari prezauzeti velikimbrojem pacijenata, po pravilu bolesni-ka koji ima neku od psihijatrijskih di-jagnoza a požali se na telesnu tegobu,upućuju psihijatru. Stoga nije neobičnasituacija da se na Klinikama i odelenji-ma za psihijatriju leči veliki broj bole-snika kod kojih su vodeći simptomi te-lesne bolesti, i u ovim ustanovama seobavlja ju diferencijalno dijagnostičkeprocedure.

Treba imati u vidu da bolesnici samentalnim poremećajima veoma čestoimaju komorbidno telesno obolenje,koje ili prethodi psihijatrijskom, ili seispoljava tokom psihijatrijskog tretma-na .U takvim slučajevima, isključivodvotračno, paralelno, istovremeno le-čenje i mentalnog poremećaja i telesnebolesti može da dovede do zadovolja-vajućeg oporavka bolesnika.

Cilj savremene psihijatrije je da de-stigmatizuje osobe koje imaju mentalniporemećaj i obezbede im tim postup-kom adekvatno i pravovremeno zbri-njavanje telesnih bolesti. Na ovaj na-čin, omogućilo bi se da lečenje psihija-trijskih bolesnika ima isti kvalitet kao ilečenje osoba bez mentalnog poreme-ćaja [3,4,12,14]. Namera autora je bilada prikazom slučaja bolesnice koja seleči pod dijagnozom bipolarnog afek-

56

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

tivnog poremećaja i komorbidne hipo-tireoze skrenu pažnju lekara na značajpravovremenog dijagnostikovanja tele-snog obolenja, kao i započinjanja ade-kvatne terapije čime se skraćuje periodonesposobljenosti za posao i u kraćemvremenskom periodu se takav bolesnikdovodi u remisiju.

Prikaz slučaja

Bolesnica stara 63 godine, penzio-ner, živi sa suprugom. Poslednjih desetgodina leči se pod dijagnozom bipolar-nog afektivnog poremećaja (BAP), le-kove je redovno pila i poslednjih petgodina bila u zadovoljavajućoj remisiji. Na kontrole je redovno dolazila. De-setak dana pre aktuelne hospitalizacijeukućani su primetili da se pacijentkinjamenja u ponašanju, deluje zbunjeno,na pitanja ne odgovara, kućne poslove„ne ume“ da obavi, noću ne spava.Kćerka pacijentkinju dovodi u prijem-nu ambulantu Klinike za psihijatriju. Ukliničkoj slici su dominirali simptomiakutnog moždanog sindroma (zbunje-nost, dezorijentisanost, psihomotornausporenost). Započeta je dijagnostika(uradjena kompjuterizovana tomogra-fija mozga (CT), nalaz bio je primerenživotnom dobu, sa početnim atrofič-nim kortikalnim promenama, bez zna-kova hemoragije ili ishemije), osnovnelaboratorijske analize- kompletna krv-na slika, novo šećera u krvi,amilaze, ni-vo gvoždja, bilirubini) Svi nalazi u biliu okvirima referentnih vrednosti. Zbogdaljih dijagnostičkih procedura paci-jentkinja je zadržana na Klinici za psi-hijatriju. Tokom narednog dana stiglisu i rezultati hormona štitaste žlezde,pri čemu su vrednosti TSH (tireo sti-mulišućeg hormona) značajno odstu-

pale od referentnih vrednosti > 100 mlU/l (ref. vrednosti 0,35-4,94 U/l). Vred-nosti ostalih hormona štitaste žlezde subile snižene:T3 -0,7nmol/l (1,0-2,7) i T4 -19 (60-160 nmol/l .Ultrazvučno sni-manje štitaste žlezde je potvrdilo dijag-nozu tireoiditisa (Hashimoto),.Iako nepostoji generalno pravilo za uvodjenjesupstitucione terapije,čak i preporukaza lečenje kortikosteroidima, endkrino-log se odlučio, imajući u vidu vrednostihormona kao i kliničku sliku, za uvo-djenje supstitucione terapije- tbl.Euthyrox. Tokom narednih nedelja, poshemi je sprovedena endokrinološkasupstituciona terapija, uz terapiju sta-bilizatorima raspoloženja koje je paci-jentkinja uzimala i pre hospitalizacije.Postepeno se psihopatološka ispoljava-nja uzrokovana endokrinim poremeća-jem povlače, pacijentkinja je sve sabra-nija, ispravno orijentisana, potpunoadekvatna u komunikaciji, psihički ne-upadljiva. Nakon 6 nedelja ponovljenesu laboratorijske analize-nivoi hormo-na štitaste žlezde u krvnom serumu suse popravli- TSH=16,1 Umol/l, dok sunivoi ostalih hormona bili u referent-nim granicama..Bolesnica je odlazilana terapijske vikende koji su proticalizadovoljavajuće, te je u remisiji otpuš-tena na kućno lečenje uz preporuku zadalje kontrole kod psihijatra i endokri-nologa.

Diskusija

U psihijatrijskoj kliničkoj praksi po-slednjih decenija uočen je iznenadjuju-će veliki procenat obolenja štitaste žle-zde, komorbidan sa mentalnim pore-mećajima, i to najčešće iz spektra pore-mećaja raspoloženja (bipolarni afektiv-ni poremećaj, depresivni poremećaji,

57

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

ali i anksiozni i poremećaji sa psihotič-nim ispoljavanjima [3,4,5].Disfunkcijaštitaste žlezde je često neprepoznata,simptomi su subklinički, ali se zato is-poljavaju na psihičkom planu, neretkosa kliničkom slikom pseudodemencije[4,5]. Po pravilu , ovakve promene napsihičkom planu upućuju da je pacijentprevshodno psihijatrijski slučaj, da bise tek tokom hospitalizacije otkrio en-dokroinološki poremećaj koji ili uzro-kuje promene na psihičkom planu ili jekomorbidan sa već postojećim psihič-kim poremećajem. [3,4 ].Prema savre-menijim istraživanjima, čak 1/3 terapo-reztistentnih depresivnih pacijenataimaju i poremećaj u funkciji štitastežlezde, i nakon uvodjenja specifičnesupstitucione terapije i simptomi de-presivnog poremećaja se povlače, tj.depresivni poremećaj prestaje da budeteraporezistentan.Jedno od objašnjenjapozitivnih efekata koje daje supstituci-ona terapija na ispoljavanja kliničkeslike depresivnih poremećaja ili pseu-dodemencije, daje hipoteza [12,13]daje hipotireoidizam udružen sa redukci-jom centralne serotoninergične funkci-je, te da supstituciona terapija zapravokoriguje centralnu serotoninergnutransmisiju [5,14,15] , čime se objaš-njava i redukcija simptoma depresiv-nog reda. Sugestije proistekle iz brojnihistraživanja komorbidnih mentalnih itelesnih poremećaja ukazuju na potre-bu da se svaki pacijent pored toga štoboluje od mentalnog poremećaja morai detaljno ispitati u cilju pravovreme-

nog dijagnostikovanja telesnog obole-nja (najčešće komorbidne telesne bole-sti su endokrinološke, kardiološke, ga-strointestinalne, maligne [ 5,6,7], obzi-rom da će isključivo lečenje i telesne ibolesti i mentalnog poremećaja dovestido povlačenja simptoma i oporavka ta-kvog bolesnika.

ZAKLJUČAK

Mentalni poremećaji su u visokomprocentu u komorbiditetu sa brojnimtelesnim bolestima [2,3,4,5]. U prikazuslučaja bolesnica je pored bipolarnogafektivnog poremećaja obolela i od hi-potireoze, koja je dovela, izmedju osta-log i do grubih poremećaja na planupsihičkih funkcija. Adekvatna obradabolesnice, uključujući bateriju labora-torijskih testova i po potrebi konsulta-ciju interniste, doprinela je brzoj dijag-nostici, pravovremenom uključenjusupstitucione hormonalne terapije po-red primene psihofarmaka, što je rezul-tiralo zadovoljavajućem oporavku bo-lesnice. Lečenje samo psihofarmacimanikako nije moglo biti dovoljno, zbogendokrinog poremećaja koji je uzroko-vao pogoršanje psihičkog stanja bole-snice. Neophodno je stoga naglasiti daje kod komorbidnih telesnih i mental-nih poremećaja jedino istovremeno le-čenje i jednog i drugog obolenja zapra-vo terapija izbora koja dovodi do za-dovoljavajućeg oporavka takvog bole-snika [12,13,14,15].

58

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

59

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

HYPOTHIYREOSIS AND THE BIPOLAR AFFECTIVE DISORDER

Mina Cvjetković-BošnjakBranislava Soldatović-StajićAleksandra NedićOlga Živanović

Institute for Psychiatry, Clinical Centerof Vojvodina, Novi Sad, Serbia

School of Medicine, University of Novi Sad, Novi Sad, Serbia

Summary

Introduction: Connection between men-tal and somatic problems in medical illpatients occure very often.

Case report: A patient, with diagno-se of the bipolar affective disorder (BAP)was admitted in Psychiatric Clinic. Du-ring the last ten years, she was in goodremission, she took pharmacotherapyregularly, and her functioning at homewas well. Few days before hospitaliza-tion she became confused, she could noteat and sleep. Laboratory test showedhypofunction of thyroid gland. Supstitu-tional therapy was administred; alongwith psychopharmacs Patient was rele-ased from the hospital, with reference tocontinue psychiatric teratment as well astretment with supstitucional hormonaltherapy.

Conclusion: In this patient, adequatetreatment with both psychopharmacsand substitution hormone therapy resul-ted in full recovery, without symptomsof mental illness. The reason for changesof mental functioning was hypothyroi-dism, not mental illness by itself. There-fore in every day medical practice, it isvery important to notice that patientswith psychiatric problems can also havedifferent somatic dysfunctions and suchpatient require adeqate diagnostic pro-ceeding, as well as patients withoutpsychiatric comorbidity. In patients withco-morbid somatic and mental problemsjust dual therapy-both for somatic andpsychiatric disorders can result in com-plete recovery.

Key words: bipolar affective disor-der, hypothyreosis, comorbidity

1. Peiris AN, Oh E, Diaz S. Psychiatric Ma-nifestation of Thyroid Disease.SouthernMedical Journal 2007;vol.100(8):773.

2. Fagiolini A, Gorraci A. Trhe effects of un-dertreated chronic medical illness in pa-tients with severe mental disorders.J.Clin. Psychiatry 2009;70 Suppl 3:22-9

3. Fleischhacker WW, Cetkovich-BakmasM, De Hert M, Hennekens CH, LambertM, Leucht S, Maj M, McIntyre RS, NaberD, Newcomer JW, Olfson M, Osby U,Sartorius N, Lieberman JA.Comorbid so-matic illness in patient with severe men-tal disorders:clinical, policy,and researchc h a l l e n g e s . J . C l i n . P s y c h i a t r y2008;69(4):514-9

4.. Luzny J, Ivanova K. Hypothyreoidism in-seniors hospitalised in inpatient geron-topsychiatric wards in mental hospitalKromeriz. Scripta Medica 2010;83(1):69-73.

5. Rizvi A. Thyrotoxic psychosis associatedwith subacute thyroiditis. South Med J2007;100:837-40.

5. Simić S, Šikanić N, Milovanović S. De-presivni poremećaj u svetlu supkliničkedisfunkcije tiroidne žlezde.Engrami2007, 29(1-2):39-43

6. Roca RP,Blackman MR,AckerleyMB.Thyroid hormone elevations duringacute psychiatric illness:relationship toseverity and distinction from hyperthyre-oidism. Endocrinol.Res 1990;16:415-447.

7. Stanley B,Paula H.Depression or endoc-rine disorder?What mental health coun-selors need to know about hypothyroi-dism.Journal of Mental Health Co-uns.1997;19(3):211-28.

8. Tallius F .Primary hypothyreoidism:A ca-se for vigilance in the psychological treat-ment of depression.British Journal of Cli-nical Psychology;1993,32:261-9.

9. Lisha Menon V. High prevalence of unde-tected thyroid disorders in an iodine suf-ficient adult south Indian population. J.In-dian.Med assoc.2009;107 (2)

10. Rizvi A.Thyrotoxic psychosis associatedwith subacute thyroiditis.South Med J2007;100:837-40.

11. Pavlović D,Pavlović A. Hašimoto encefa-lopatija-autoimuna encefalopatija saaantitireoidnim antitelima.Engrami2009;31 (1-2): 91-99

12. Bauer M,Whybrow PC.Thyroid hormone,Neural Tissue and Mood Modula-tion.World J.biol.Psychiatry 2001;2:59-69.

13. Pfening A,Frye MA,Koberle U,BauerM.The Mood spectrum and Hypothala-mic-Pituitary-Thyroid Axis.Prim.Psychia-try,2004;11 (10):42-47

14. Haggerty JJ,Prange AJ.Borderlinehypothyreoidism and depression.AnnuRev.Med.1995;46:37-46

15. Chong JY,Rowland LP.Whats ina NAIM?Hashimoto Encephalopathy,steroid-<re-sponsive Encephalopathy Associatedwith Autoimune Thyreoiditis,or Nonva-sculitic Autoimmune Meningoencephali-tis? Arch.Neurol.2006;63:11175-6

Mina Cvjetković-BošnjakKlinika za psihijatriju, Novi SadHajduk Veljkova 1-9.21000 Novi Sad, SrbijaTel. 021 4843827; 0214843250Mob: 063 152-35-98;064 806-91-88minacvjet@gmail.com

60

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

Literatura:

UVOD

Film, iako prevashodno umetnostvizuelnog, poseduje niz psiholoških re-ferenci, kako u formi tako i u sadržaju.Činjenica da su film i psihoanaliza od-rasli zajedno na prelazu u XX vek, do-datno jača ovu povezanost. Frojd jeskovao termin psihoanaliza u približnoisto vreme kada je prikazan i prvi film.Možda možemo i da se zapitamo, da libi Frojdovo delo „Tumačenje snova“steklo takvu slavu i uticaj, da se knjiganije pojavila u isto vreme kada je i filmbio u začetku. Filmovi su prikazivalisanjive scene u mraku, baš kao što iz-

gleda i pravi san. Ova koincidencija jesigurno pomogla Frojdovoj teoriji dastekne prednost u ozbiljnim krugovi-ma, a i onim manje ozbiljnim koji suprosto uživali u projektovanim scena-ma na platnu. Štaviše, film je naučniizum, a i Frojd je svoje inovativno tu-mačenje snova smatrao naučnim.

Kada je 1927. godine nastao zvučnifilm, i zamenio preterano emotivnuglumu nemog filma, svet je bio spre-man za terapiju razgovorom. Pošto sepsihoanaliza pojavljivala tako često ufilmovima, javnost je mislila da je onazlatni standard za psihijatrijsko lečenje.Teško je zamisliti da bi psihoanaliza

61

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

PSIHOANALIZA I FILM

Srđa Zlopaša1

Olivera Vuković1,2

Bojana Dunjić-Kostić1

Aleksandar Damjanović1,2

UDK: 615.851.1:791

1 Klinika za psihijatriju, Klinički centar Srbije, Beograd, Srbija

2 Medicinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija

Kratak sadržaj

U radu se razmatra međusobna ispreple-tanost filma i psihoanalize. Činjenica dasu film i psihoanaliza odrasli zajedno naprelazu u XX vek, dodatno jača ovu po-vezanost. Posebna poglavlja čine psihoa-nalitička hermeneutika filma, uz analizunekoliko odabranih primera, kao i psi-hoanalitička transkripcija umetnosti “su-spensa” kod Alfreda Hičkoka. Svaki odova dva umetničko-naučna pravca su de-lovala samostalno, na svoj način, ali svo-ju pravu snagu i kulturološku promi-nentnost pokazuju upravo kada delujuzajedno sa svim svojim originalnim i pre-plićućim fenomenima.

Ključne reči: film, psihoanaliza,Frojd, Hičkok

“Poput Frojda, Hičkok dijagnostikuje nezadovoljstvokoje besni i nagriza masku civilizovane uljudnosti mo-dernog čoveka. Poput Pikasa ili Dalija, on registruje fe-nomenološku pretnju naglo modernizovanog sveta.”

Piter Konrad

održavala toliko dugo svoj uticaj, danije bilo filma. Lečenje na kauču se idan danas reciklira u komedijama(Analiziraj ovo). U stvari, u XXI veku,psihoanaliza se uglavnom pojavljujekao parodija, a parodija najčešće uka-zuje na poslednje faze umiranja jedneideje.

Psihoanaliza je prve filmove činilazanimljivijim i modernijim. Moglo bise reći da su film i psihologija percepci-je dali skelet, psihoanaliza dodala me-so, dajući filmovima više dimenzija.Frojd se nije bavio analizom filma, alije smatrao da umetnost i psihoanalizaimaju iste osnove, te da se i umetnici ipsihoanalitičari bave nesvesnim, fanta-zijom, snovima i igrom. U novije vremerazvija se psihoanalitička filmska kriti-ka, posebno u Americi. Metoda učenjapsihoanalize putem analize filma vrloje korisna i za laike, ali i za psihoanali-tičare pružajući prvima da steknuosnovna znanja iz psihoanalize a drugi-ma da obogate i prošire svoja iskustvajednim novim oblikom psihoanalitičkeprakse putem psihoanalitički fundiranefilmske kritike [1]. Psihoanalitičkufilmsku kritiku očekuje interesantna ivrlo plodotvorna budućnost, jer je tek1986. godine u SAD osnovan "Forumza psihoanalitičku teoriju filma", a nje-gov je inicijator i osnivač uvaženi klini-čar i profesor Roj Has. On smatra daće upravo psihoanalitička filmska kriti-ka izgraditi mostove između kliničara iakademika, ali i približiti psihoanalizulaicima.

Ipak, Frojd nije bio ljubitelj filmo-va. U svom životu je video samo jedanfilm, tokom posete Americi 1909. godi-ne. U pitanju je bio vestern, suštinskiamerički žanr. Pogledao je ovaj film vi-še iz zainteresovanosti za Ameriku, ne-

go iz zainteresovanosti za film. Ironijeradi, nakon Drugog svetskog rata, ve-stern je razvio jedan podžanr poznatkao Frojdovski vestern. Frojdovski ve-sterni su počeli sa Hoksovom Crvenomrekom (1948), u kojoj je glumio DžonVejn (najpopularnija filmska zvezdaikada), kao i Montgomeri Klift. Froj-dovski vesterni se pojavljuju onda kadaje psihoanaliza bila na vrhuncu uticajana film (kao i na američku kulturuuopšte) i doprineo je da psihoanalitičkaintrospekcija i refleksivnost postanuprivlačniji mačo vojnicima koji su sevraćali kući iz rata.

U filmu Tajne duše (1926) nemačkirežiser G. Pabst je dramatizovao Froj-dovu psihoanalitičku teoriju uz pomoćdva Frojdova asistenta, Abrahama iSaksa slikajući sekvence snova sa mul-tiplim slojevima superimpozicije (po-stignuti posredstvom ponovnog pre-motavanja filma i multiplim ekspozici-jama). Frojd nije želeo da se njegovoime pominje u vezi sa ovim projektom.U pismu Karlu Abrahamu on ističe:“Moja glavna primedba filmu je da ni-sam dovoljno zadovoljan kako on pri-kazuje plastičnost naših apstrakcija ifantazija”. Frojd je zadržao u odnosuna filmsku umetnost, ovakav skeptičanstav do kraja života [1].

PSIHOANALITIČKA HERMENEUTIKA FILMA-NEKOLIKO ODABRANIH

PRIMERA

U filmskoj verziji Čarobnjak iz Oza,Doroti pati od potresa usled tornada, iulazi u stanje sna koje je vodi do žutestaze, u potragu za čarobnjakom (čitaj:analitičarem) koji živi u mitskom Ozu.Kada se Doroti i njeni prijatelji najzad

62

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

sretnu sa misterioznim čarobnjakom,saznaju da već poseduju ličnu snagukoju su očekivali da će čarobnjak nanjih da prenese. Bio im je potreban ne-ko ko bi istražio njihovo nesvesno,osvežio im sećanje, i uverio ih da su većpokazali iste one sposobnosti koje susmatrali da im nedostaju. Sa drugestrane, možemo reći da ovaj film uma-njuje i razotkriva uticaj Frojda, s obzi-rom da je čarobnjak u stvari prevarantkoji se krije iza platna (čitaj: kauča).

Talentovani Fric Lang, 1931. godi-ne režira film M, samo dve godine na-kon što je Hitler postao kancelar Ne-mačke. U ovom psihološkom trileru oserijskom ubici, zapaženu ulogu odi-grao je Piter Lore. Film M je možda ipočetak uvek popularnog filmskogžanra psihološki triler. Sam Piter Lore,deceniju kasnije, glumio je u filmu Stra-nac na trećem spratu (1940), koji pred-stavlja prvi “film noir”. Lore je odigraojoš jednog šizotipalnog ubicu čiji jeidentitet otkriven psihoanalitičkom in-terpretacijom snova.

Jedan od najpoznatijih filmova SFžanra je Blejd raner (1982) koji takodjeposeduje niz psihoanalitičkih intertek-stualnosti. U ovom filmu, ono što raz-likuje ljude od mašina su snovi. Andro-idi koji sanjaju su ljudi, i ne mogu bitiuništeni kao što je planirano. Zahvalju-jući Frojdovom naglasku na svest i sno-ve, XX vek je počeo da veruje u „Sa-njam, dakle postojim“. Dekartov kon-cept „Mislim, dakle postojim“ je uniš-ten.

Filmovi Dejvida Linča su, uzvišeniobjekt psihoanalitičkih tumačenja: unjegovim se filmovima prepliću plano-vi svesnog i nesvesnog, želja silovito iz-bija ispod naslaga konvencija, a fanta-zam ulazi u neprozirne igre sa realnim.

Ili, kako kaže Tod Mekgauen [2]: „Ufilmu Bulevar zvezda (Mulholland Dri-ve), Dejvid Linč pravi filmsku podeluizmeđu iskustva želje i iskustva fanta-zma, i pritom otkriva da nam fanta-zam, istovremeno kada prikriva Real-no, takođe nudi povlašćen put u Real-no.“ Problem se pojavljuje kada jednaod ove dve strukture - fantazam, odno-sno realno - nadvlada. „Prvi deo filmaje logičan (...), relativno jasan i jedno-stavan", ali tome uprkos „postoji fan-tazmatska aura koja okružuje početnideo filma. Spajajući smisao sa struktu-rom fantazma, Linč prvi deo Bulevarazvezda koristi za istraživanje uloge ko-ju fantazam ima u logičkoj strukturaci-ji i osmišljavanju iskustva." No, nasta-vlja Mekgauen, „fantazam kao katego-riju ne smemo suprotstavljati realnostijer fantazam održava ono što doživlja-vamo kao realnost.” Ta ideja - da fan-tazam podupire naš osećaj za realnost -vidljiva je u prethodnom Linčovom fil-mu Izgubljeni autoput, ali Bulevar zve-zda ide korak dalje u odnosu na Izgu-bljeni autoput „utoliko što naglašavakako fantazam ne samo da nudi rešenjeza potpunu blokadu želje već i to dafantazam otvara put za insceniranje su-sreta sa traumom i autentičnim isku-stvom gubitka, susreta koji bi bez nje-ga bio nemoguć. Na taj način, Bulevarzvezda slavi fantazmatsku dimenzijuholivudske kinematografije, njenu po-svećenost istraživanju fantazma.”

Kontroverzni danski autor, Lars fonTrir, poznat i kao rodonačelnik film-skog manifesta, “Dogma 95”, u komesu definisana krajnje nekonvencional-na pravila filmske estetike, kao što su,na primer: snimanje kamerom iz rukebez korišćenja stalka, prirodno osve-tljenje, ogoljena scenografija i dr., svo-

63

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

jim je naslovima do sada pokazivaootvoreno zgražavanje prema svim vr-stama represija koje se vrše prema čo-veku. Njegov pretposlednji film Anti-hrist se obraća suštinskim traumamapojedinca i pokušava da dešifruje kon-flikte unutar slojevitosti ljudskog bića injegovih ontoloških dilema. Sadržinufilma čini napor psihoterapeuta (Vili-jam Defo) da pomogne svojoj supruzi(Šarlot Geinsbur ) u prevazilaženju teš-kog psihičkog stanja koje se javlja kaoposttraumatsko iskustvo nakon smrtisina. Antihrist se može slobodno obu-hvatiti terminom „linčovski“, jer i kodnjega, kao što je to slučaj i sa filmovi-ma Dejvida Linča, svaki pokušaj anali-ze nije moguće izvesti do kraja.

Ako pođemo od najosnovnijegpredmeta proučavanja koji čini psihoa-naliza, a to su nesaznatljive oblastiljudske podsvesti čiji izvor Frojd naziva“Id”, odmah se može uočiti određenaanalogija sa filmom. Naime, “Idn” jenaziv šume u filmu, u koju odlazi brač-ni par kako bi se supruga što bolje su-očila sa svojom žalošću pri čemu sim-bolika postaje jasnija. I dok kroz filmpratimo terapiju supruge praćenu fan-tazmagoričnim scenama seksa, životi-nja iz šume i kišom, Lars fon Trir pola-ko otkriva samu inherentnost i esenci-jalnost zle ljudske prirode (poput Froj-da), naglašavajući nemogućnost njego-vog potpunog objašnjenja. S drugestrane, ime šume “Idn” aludira na“Eden”, rajski vrt iz koga je Bog prote-rao prvog čoveka i ženu zbog prvorod-nog greha, pri čemu sam odlazak brač-nog para u šumu pokazuje da povratakharmonije između ljudi kroz prirodunije više moguć, već da je čovek ka-žnjen večitim zlom koje danas poprimaoblike duševnih bolesti kao i sve veća

patološka posesivnost koja se javlja iz-među partnera. Takođe, muž u filmuprimenjuje poznati Frojdov metod“slobodnih asocijacija” i analizu snovakoji imaju za cilj da duboko podsvesnekonflikte, neshvatljive i samom paci-jentu, donekle, učine jasnijim. Veomadivlje scene seksa, gotovo bez cenzure,deluju preterano napadno na čula gle-dalaca i u tom delu je scenario moždatrebalo korigovati i učiniti podnošljivi-jim film koji je i bez toga ispunjen me-taforičnim slikama i težak za gledanje.Činjenica je da postmoderna namećefilmskim umetnicima tezu da je neop-hodno šokirati i što više isprovociratikategoriju (pseudo) moralnosti kodgledalaca. Međutim, i pored toga, An-tihrist zadire u seksualnost čoveka ko-ja je, sudeći po filmu, u današnje vremesvedena na sirovo zadovoljenje seksu-alnog nagona. On je postao, a ne bi tre-balo, još jedan od načina potiskivanjaduševnih problema koji onemogućava-ju svaki zdravi odnos, konkretno u fil-mu, između bračnih partnera.

Prema Antihrist-u, podsvest je tam-na, hladna i zlokobna šuma gde vladahaos koji se može nazreti jedino krozduševnu patnju. I dok se kroz film sveviše osvetljava mračna hladnoća izme-đu partnera, začeta, čini se, još mnogopre smrti sina, žena postaje sve više op-sednuta saznanjem o zloj prirodi kojučak naziva i “sataninom crkvom”.Razvoj događaja, pokrenut ženinombolesnom opsesijom pomešanom sapatološkim strahom da je muž ne na-pusti, sve više, i jednog i drugog, bacau stanje još veće patnje, bola i očaja satragičnim ishodom. Da li je moguće čo-veku da izađe iz ovakve šume u koju seupleo, a da izbegne “tri prosjaka” (pat-nja, bol, očaj). Kakav god odgovor da

64

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

se krije u Antihrist-u, nije ga mogućenaći dokle god pojedinac besomučnouvećava svoje duševne konflikte “hra-neći” ove “prosjake” raznim lekovimai psihoanalizama koje još više otkriva-ju zastrašujući sadržaj podsvesti pri če-mu ne nude nikada potpuno razreše-nje. Ako patnja, bol i očaj čine antihri-sta koji će, pre ili kasnije, odvesti čove-ka u najmučniju smrt, jasno je da sestalna i nikad okončana borba izmeđuljudske duše i zle prirode vlastitog telajedino može voditi pod zastavom sve-tog trojstva koju čine – vera, ljubav, na-da.

Analiza granice spoljašnjih i unutar-njih ego - granica (Federnov koncept)otvara čitav psihoanalitički spektar pi-tanja i bilo bi zanimljivo videti analizujoš jednog kultnog ostvarenja, Strava uulici brestova Vesa Krejvena, u kojemje upravo san tačka prodora realnog uprostor prividne stvarnosti, gde se tra-uma iz prošlosti reifikuje. Na sličan na-čin mogla bi se otvoriti i paralela izme-đu filmova Stvar i Elien, kultnih filmo-va žanra naučne fantastike, takođe izperspektive otuđenja i kapitalizma.

ALFRED HIČKOK (1899-1980)– PSIHOANALITIČKA

TRANSKRIPCIJA UMETNOSTI“SUSPENSA”

“Imamo nekoga ko ima neuobičajenovelik, neurotičan strah od nereda. Oda-tle izvire Hičkokova umetnost. On po-smatra ljude same u stanju nereda. Sviti ljudi misle da kontrolišu situaciju,misle da su moćni, misle da su sređeni– a u jednom trenutku on naglo izvlačitepih ispod njihovih nogu samo da bivideo njihove reakcije.”

Dru Kasper

Hičkok je postao kultni režiser, ori-ginalni stilist, izvor inspiracije kakokreativnih tako i netalentovanih film-skih i umetničkih epigona. Karakteri-stike njegovih filmova su sklonost spe-cifičnoj (za to vreme posebno) montažiili pokretima kamere, crni humor, iro-nija i cinizam, napetost i šok, cirkulaci-ja komičnih i tragičnih elemenata.Atraktivna, uzbudljiva i napeta fabulanjegovih filmova zapravo predstavljasvojevrsnu maska za dublju, misaonupodlogu stvaralaštva [3]. Za vremeHičkokove karijere, osnovna 'naučna'objašnjenja za ljudsko ponašanje proiz-ilazila su iz teorija Sigmunda Frojda.Mada je bio skeptičan prema psihoa-nalizi kao što je bio skeptičan premasvim pokušajima da se objasni ljudskoponašanje, ipak se u mnogim filmovi-ma koristio psiohanalizom. Na primerZačarani (Spellbound - gde su glavni li-kovi psihoanalitičari), Psiho (na krajuimamo dugi i prilično edukativni ple-doaje psihijatra), Marni. Psihoanalitič-ki koncepti važni su i u filmovima Ver-tigo (Vrtoglavica), Frenzy, The WrongMan (Pogrešan čovek), Shadow of aDoubt (Senka sumnje), Rope (Kono-pac), Rear Window (prevedeno kodnas kao Prozor u dvorištu).

Frojdove koncepcije utkane u Hičkokove filmove

Potiskivanje

Frojd je smatrao da traumatska, de-struktivna sećanja iz detinjstva, bivajupotisnuta iz svesnog u nesvesno, gdepostaju izvor za neuroze ili psihoze.Cilj psihoanalize je da klarifikuje ta po-

65

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

tisnuta sećanja kako bi ih se pacijentoslobodio i postigao zadovoljavajućikvalitet života. Prema Frojdu, većinapotisnutih sećanja u odnosu je sa sek-sualnošću. Na primer, tzv. "primalnascena", kada su deca svedoci roditelj-skog seksa, potiskuje se. U filmu Psiho,za Normana Bejtsa psihijatar kaže daje ubio svoju majku i njenog ljubavni-ka nakon što ih je zatekao zajedno.

Slično u filmu Marni, heroinino ne-urotično ponašanje objašnjeno je sve-dočenjem o zlostavljanju u detinjstvu,tj. vodi do potisnutog sećanja na svojumajku prostitutku koju je zlostavljaonjen seksualni partner. Neurotične epi-zode mogu biti izazvane događajima ilisimbolima u svakodnevnom životuosobe, iako osoba ne mora da shvatinjihovu povezanost.

U filmu Začarani, psihološki „trig-ger” su paralelne linije na svetloj poza-dini. Kroz psihoanalitički tretman vra-ćaju se sećanja na analizantovo detinj-stvo, kada je akcidentalno izazvao smrtkoja ima veze sa čeličnom ogradom(zbog toga su paralelne linije).

Edipov kompleks

Najpoznatija Frojdova teorija o de-čijoj seksualnosti nazvana je po mito-loškom kralju Edipu, koji je ubio svogoca i oženio sopstvenu majku [4].Frojd opisuje kako svakog mladog de-čaka privlači njegova majka, što rezul-tira željom za ubistvom oca i posedo-vanjem majke. Ta zabranjena želja jepotisnuta, osim što se vraća kasnije urazličitim formama ispoljavanja neuro-tičnih simptoma. Majke često nesvesnoohrabruju Edipov kompleks, posesiv-

nim ili zavodničkim ponašanjem premasinovima. Norman Bejts govori Ma-rion Krejn "dečaku je najbolji prijateljnjegova majka" (ili "sin je loša zamenaza ljubavnika").

U filmu Psiho, psihijatar kaže zaNormanovu majku da je "zahtevna že-na koja drži sina čvrsto uz sebe (cling =prilepiti se), i godinama su njih dvoježiveli u svojevrsnoj patološkoj simbio-zi. Tada ona sreće muškarca i Norma-nu se čini da ga je odbacila (napustila)zbog tog muškarca. To ga je iniciraloda pređe granicu i on ih oboje ubija ".

"Mamizam" je mišljenje da je maj-ka odgovorna za destruktivno ponaša-nje svojih sinova - sve od nezrelog po-našanja do ubistva .

Stadijumi psihoseksualnog razvojaFrojd globalno identifikuje tri stadi-

juma psihoseksualnog razvoja: oralni,analni i genitalni. Normalno, individuaprolazi kroz prva dva stadijuma do ge-nitalne zrelosti. Moguća je međutim,fiksacija na nekom od ranijih stadiju-ma. U oralnom stadijumu dete doži-vljava svet kroz usta: sisanjem, žvaka-njem, inkorporacijom.

U filmu Psiho, Norman Bejts čestojede bombone. Jedenje je uvek asocira-no sa seksualnošću u Hičkokovim fil-movima. Analni stadijum je fokusiranna trening kontrole sfinktera, kada de-te uči da kontroliše telesne funkcije i teaktivnosti moraju biti diskretne. Anal-no fiksirani odrasli su asocirani sa eks-cesivnim čišćenjem, iritabilnošću, izbir-ljivošću, urednošću [3]. Hičkok je ujednom intervjuu rekao Fransoa Tri-fou: "Kada se kupam sve uredno nazadvratim na mesto. Moja strast za redomide ruku pod ruku sa velikim gnuša-

66

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

njem prema komplikacijama [3].” Svedo filma Psiho, ni jedan američki filmkoji pripada glavnoj struji (trendu) višeod 50 godina nije prikazao toalet(WC), sugerišući da je naša kulturaanalno fiksirana. Hičkok je sa zado-voljstvom detronizovao taj tabu.

Analiza snova

Kroz analizu snova dolazi se do ne-svesnih sadržaja koji po Frojdu temati-zuju potisnutu traumu ili želju, uvek usimboličnoj formi. Psihoanalitička te-rapija ohrabruje pacijenta da opiše i in-terpretira sadržaje svojih snova. Mno-ge od Hičkokovih slika koje se pona-vljaju – oči, padanje, suzdržavanje,ogledala, senke – važne su u Frojdovojinterpretaciji snova. Dva značajna Hič-kokova filma sadrže sekvence snovakoji imaju veze sa junakovim emocio-nalnim traumama.

Sekvence snova u filmu Začaranibazirane su na dizajnu Salvadora Dali-ja. Slike uključuju oči, mutilacije, pro-ganjanje (od divovskih krila), padanje– sve blisko Frojdovoj interpretacijisnova. Sekvenca iz filma Vertigo uklju-čuje sliku padanja i otvorenih grobova.

Dvostruka, disocirana ličnostU ekstremnim slučajevima, moguć

je razvoj alternativnog identiteta. Ta al-ternativna specifičnost može izrazitipotisnute čežnje ili želje a da "normal-na" osoba toga nije svesna.

U filmu Psiho psihijatar objašnjava:"Kada se realnost približi, kada opa-snost ili čežnja zapreti toj iluziji, on seoblači, čak stavlja i jeftinu periku kojuje kupio. Tada bi šetao kućom, sedeo bina njenoj stolici, govorio njenim gla-

som. On nikad nije bio čitav Norman,ali je često bio samo Majka". U litera-turi i analizi snova, ogledala su čestoasocirana sa drugim selfom ili skrive-nim aspektima individualnosti. Slo-mljeno ogledalo u filmu Pogrešan čo-vek simbolizuje ženinu psihotičnu de-kompenzaciju.

Doppelganger = doubleganger = sa-blasni dvojnik ili kopija žive osobe

Nekad se u literaturi zamisao o al-ternativnom selfu manifestuje kaoodvojeni karakter, ili Doppelganger("double walker", dvostruki šetač).Dvostruki karakter se interpretira kaopremeštanje verzije sebe, koji predsta-vlja ili izražava individuine potisnuteželje. Ideja o dvostrukom karakteru,naročito je snažna u filmu Stranac uvozu, ukršta se kod Hičkoka sa više te-ološki baziranom idejom o zameni kri-vice.

Doppelganger je dvostruki ili drugiself. U literaturi, analizi snova ili u jun-gijanskom arhetipskom simbolizmu,često figurira kao blizanac, senka ili re-fleksivna (lakanovski stadijum ogleda-la) slika protagonista (ili predstavljablizanca ... ili se prikazuje kao bliza-nac...). Karakteristično je za Dvojnikada se javlja kao identičan (ili vrlo sli-čan) protagonisti, ponekad protagonisti Dvojnik imaju isto ime.

Primeri iz literature su Poov "Villi-jam Vilson", Stivensonov "Dr Džekil iMister Hajd", Konradov "The SecretSharer", “Dvojnik” Dostojevskog, kaoi roman Čak Pahlanjuka “Borilačkiklub”.

Važna literarna forma koja uključu-je motiv dvojnika je psychomachia, ori-ginalno nastala od grčkog pesnika Pru-

67

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

detiusa koji jasno prikazuje "konfliktunutar duše" ili borbu između vrline iporoka unutar individue. Psychomac-hia je bila naročito važna u srednjove-kovnoj umetnosti i dramama, gdeodvojeni karakteri (likovi) predstavlja-ju različite aspekte iste ličnosti, pa kon-flikt u drami ocrtava borbu savesti ilipotrebu za integracijom ličnosti.

Danas, pod uticajem Frojda, dvoj-nik reprezentuje skriveni ili potisnutiaspekt ličnosti protagonista. IzraženoFrojdovim terminima, dolazak dvojni-ka predstavlja povratak potisnutog.Protagonisti moraju da prepoznaju štadvojnik predstavlja, dok se istovreme-no bore protiv toga. Karakteristično zapriče o dvojnicima je da je dramatičnivrhunac nihova konfrontacija, obično sborbom do smrti. Smrt dvojnika pred-stavlja uspešnu represiju opasnih im-pulsa, ali borba ostavlja protagonistutužnijim i mudrijim u odnosu na kon-cept humanosti ili sopstvene samospo-znaje i samoostvarenje.

Motiv dvojnika nalazimo u Hičko-kovim filmovima Senka sumnje i Stra-nac u vozu. U filmu Vrtoglavica motiv

transformacije žene u pokojnu dvojni-cu javlja se dva puta (udvostručen je).Psiho koristi sličan motiv rascepa lič-nosti i dve fizički slične muške figure.Norman Bejtsova rascepljena individu-alnost prikazana je njegovom refleksi-jom u prozorskom staklu. Kasnije Nor-man se konfrontira sa Semom Lumi-som - kritičari su bili u većini saglasnio fizičkoj sličnosti među glumcima pridodeli te dve uloge.

UMESTO ZAKLJUČKA

Psihoanaliza i filmska umetnost pri-padaju istoj kulturnoj klimi, dele tako-đe iste socijalne brige. Reflektuju isteintelektualne argumente i naučna do-stignuća, ali i komentarišu iste politič-ke konflikte koji su uvek u aktuelnomžarištu svoga doba. Psihoanaliza i filmutiču jedno na drugo, prožimajući seod samog početka. Svaki od ova dvaumetničko-naučna pravca su delovalesamostalno, na svoj način, ali svojupravu snagu i kulturološku prominent-nost pokazuju upravo kada deluju za-jedno sa svim svojim originalnim i pre-plićućim fenomenima.

68

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

1. Damjanović A. Rastuća senka tame. Be-ograd. Deko Art; 2006.

2. Mekgaune T. Izgubljeni na MalholandDrajvu: Vodič kroz Linčov hvalospev Ho-livudu. Treći program radio Beograda,2010.

3. Trifo F (editor). Hičkok. Beograd. Institutza film; 1987.

4. Rubinesko E, Plon M (editors). Rečnikpsihoanalize. Novi Sad. Izdavačka knji-žarnica Zorana Stojanovića, SremskiKarlovci; 2002.

Aleksandar DamjanovićKlinika za psihijatriju, Klinički centar SrbijePasterova 2, 11000 BeogradE-mail: damal64@yahoo.com

69

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

PSYCHOANALYSISAND MOVIES

Srdja Zlopaša1

Olivera Vuković1,2

Bojana Dunjić-Kostić1

Aleksandar Damjanović1,2

1 Clinic for Psychiatry, Clinical Centerof Serbia, Belgrade, Serbia

2 School of medicine, University of Belgrade, Belgrade, Serbia

Summary

The link between psychoanalysis andmovies is discussed in the paper. The factthat the movies and the psychoanalysisgrew up together at the verge of the 20thcentury additionally reinforces theirbond. Separate parts of the paper are de-voted to psychoanalytic hermeneutics ofthe movies, together with the analysis offew selected examples, and psychoa-nalytic transcription of the art of „su-spense“by Alfred Hitchcock. Each of thetwo directions in art and science actedindependently, in their own way. Howe-ver, they show their real strength and cul-tural prominence acting together, in alltheir originality and interplay of the phe-nomena.

Key words: movie, psychoanalysis,Freud, Hitchcock

Literatura:

Nedavno se u biblioteci ‘’Imago’’izdavača ‘’Clio’’, koju znalački uređujeAleksandar Dimitrijević, pojavila knji-ga ‘’Bolja briga o mentalnom zdra-vlju’’. Onima koji se zanimaju za psihi-jatriju u zajednici poznata su imenaautora ove knjige. Tornicroft je profe-sor na Kings koledžu u Londonu, aTansela profesor na Univerzitetu u Ve-roni. Obojica imaju bogato iskustvo uprimjeni principa psihijatrje u zajedni-

ci u organizaciji pružanja mentalnozdravstvenih usluga. Svako od njih jenapisao brojna vrijedna djela.

Danas , prvenstveno među onimakoji sebe nazivaju ili ih drugi nazivajusocijalnim psihijatrima, vode se ras-prave o tome šta je zapravo uslovilo,pedesetih i ranih šezdesetih godinaprošlog vijeka, pojavu psihijatrije u za-jednici, kao novog vida psihijatrijskezaštite. Da li su posrijedi bili prven-

71

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

PRIKAZ KNJIGE / BOOK REVIEW

BOLJA BRIGA O MENTALNOM ZDRAVLJUGrejem Tornikoft, Mikele Tansela

CLIO, Beograd, 2011, str. 246

stveno finansijski razlozi (sve skupljisve duži boravak sve većeg broja paci-jenata u duševnim bolnicama); socio-loške studije koje su ukazale na autori-tarni i anti-terapijski ambijent dušev-nih bolnica; pokret protiv moći drža-ve, a za veće individualne slobode iprava je, šezdesetih godina, protutnjaoAmerikom i dobrim brojem evropskihzemalja; ambulantni tretman sve većegbroja ‘’lakše’’ duševno poremećenihosoba, ili možda sve navedene okolno-sti?

Jedno je sigurno, psihijatrija u za-jednici nije samo novi vid pružanjamentalno-zdravstvenih usluga. Ona jejedan novi pogled na duševni poreme-ćaj, nova paradigma u konceptualiza-ciji odnosa izmedju duševnog poreme-ćaja i društva.

Zlatno doba psihijatrije u zajedniciobuhvata tri decenije - 1950-1980. Ti-me ne želim reći da je prošlo vrijemepsihijatrije u zajednici, nego istaći da,posljednjih trideset godina, pažnju psi-hijatara u industrijski razvijenim ze-mljama Zapada više od pitanja veza-nih za terapijsku zajednicu zaokuplja-ju pitanja vezana za dijagnostiku i kla-sifikaciju duševnih poremećaja, za raz-ličite aspekte psihofarmakologije i na-stojanja da se utvrdi biološka osnovaduševnih poremećaja. Mada ima shva-tanja da je psihijatrija u zajednici ‘’odjedne sezone’’, kao što su bile mnogepsihijatrijske dijagnostičko-terapijskemetode i tehnike i vidovi organizacijezaštite duševnog zdravlja, mišljenjasam da ko god bilo gdje, danas ili su-tra, želi da organizuje zaštitu i unapre-đenje duševnog zdravlja i onih ljudikoji su duševno dobro, ali bi mogli bi-

ti bolje, i ‘’lakše’’ i ‘’teže’’ duševno po-remećenih osoba niti može niti smijeda ignoriše osnovne príncipe psihijatri-je u zajednici. Oni su postali dio kor-pusa psihijatrijskog znanja.

Tako smo došli da knjige ‘’Briga zabolje mentalno zdravlje’’. Ova knjigaje izvanredno koristan priručnik zasvakoga ko se bavi psihijatrijom u za-jednici, ko u praksi primjenjuje njenepostavke, ko vjeruje u njene brojne iznačajne prednosti u odnosu na tako-zvanu azilsku psihijatriju. Čitalac će uovoj knjizi naći vrlo konkretne upute otome šta treba da čine oni koji su u bri-zi o zdravlju stanovništva vođeni ideja-ma psihijatrije u zajednici. Nije ostaoneobrađen niti jedan aspekt vanbolnič-kog tretmana, nije izostao odgovor nina jedno pitanje koje može da se javikada se stanovništvu određenog pod-ručja (sektor) pruža ili želi pružiti sve-obuhvatna psihijatrijska zaštita. Po-sebno su u tom pogledu korisne brojneveoma informativne i pregledne tabelei sheme kojima knjiga obiluje.

Primjenjivana već desetljećima ubrojnim zemljama svijeta psihijatrija uzajednici je pokazala dobre strane i po-tencijalne nedostatke. Dobre strane subrojne – od kontinuiteta tretmana douključivanja članova porodice i šire za-jednice u pružanju pomoći onima koji-ma je potrebna, do poštovanja različi-tih potreba duševno poremećenih lju-di. Ne bi trebalo previdjeti i potencijal-ne nedostatke, tačnije, prepreke u pri-mjeni ideja psihijatrije u zajeednici upraksi – od negativnih stavova dušev-no zdravih prema duševno poremeće-nim, koje oličava stigma duševnog po-remećaja, do precijenjivanja sposob-

72

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

nosti značajnog broja hroničnih,ozbiljno oštećenih duševnih bolesnikaza samostalan život. Ono što nije ne-dostatak psihijatrije u zajednici, ali štomože da je kompromituje jeste kam-panjska, brzopleta dehospitalizacija(deinstitucionalizacija) prije nego štose razviju odgovarajuće vanbolničkeustanove i obezbijedi njihovo sigurno itrajno finansiranje.

Prave prednosti psihijatrije u zajed-nici mogu doći do punog izražaja sa-mo ako se nađe prava mjera izmeđuoptimizma i realizma u odnosu na mo-gućnosti (re)integracije duševno pore-mećenih u tkivo svakodnevnog života.Vrijednost knjige ‘’Bolja briga za men-talno zdravlje’’ je i u tome što sve zain-

teresovane upućuje u to kako da orga-nizacijom zaštite mentalnog zdravljana principa psihijatrije u zajednici štoviše afirmišu njene dobre, i prevenira-ju njene potencijalno negativne efektena duševno poremećene ljude, pona-vljam, u prvom redu one koji su pore-mećajem ozbiljno ili teško funkcional-no oštećeni.

Knjigu toplo preporučujem psihija-trima, psiholozima, socijalnim radnici-ma, srednjem i višem medicinskomosoblju, radnim terapeutima i svimonima koji posredno ili neposrednopružaju pomoć duševno poremećenimljudima i duševno zdravim koji bi mo-gli da budu zdraviji.

Dušan Kecmanović

73

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

ENGRAMI su ~asopis za klini~ku psihijatriju,psihologiju i grani~ne discipline. ENGRAMI}e izdavati 4 sveske godi{nje. ^asopisobjavljuje: originalne radove, saop{tenja,prikaze bolesnika, preglede iz literature,radove iz istorije medicine, radove za praksu,izve{taje s kongresa i stru~nih sastanaka,stru~ne vesti, prikaze knjiga i dopise zarubrike Se}anje, In memoriam i Promemoria,kao i komentare i pisma Uredni{tvu u vezi sobjavljenim radovima.

Prispeli rukopis Ure|iva~ki odbor {aljerecenzentima radi stru~ne procene. Ukolikorecenzenti predlo`e izmene ili dopune, kopi-ja recenzije se dostavlja autoru, s molbom daunese tra`ene izmene u tekst rada ili da argu-mentovano obrazlo`i svoje neslaganje sprimedbama recenzenta. Kona~nu odluku oprihvatanju rada za {tampu donosi glavni iodgovorni urednik.

Za objavljene radove se ne ispla}uje hon-orar, a autorska prava se prenose na izdava~a.Rukopisi i prilozi se ne vra}aju. Za reproduk-ciju ili ponovno objavljivanje nekog segmen-ta rada publikovanog u ENGRAMIMAneophodna je saglasnost izdava~a.

^asopis se {tampa na srpskom jeziku,latinicom, sa kratkim sadr`ajem prevedenimna engleski jezik. Radovi stranih autora se{tampaju na srpskom jeziku kao i radovidoma}ih autora ili na engleskom jeziku sakratkim sadr`ajem na srpskom i engleskomjeziku.

OP[TA UPUTSTVA

Tekst rada kucati u programu za obraduteksta Word, latinicom, sa dvostrukim prore-dom, isklju~ivo fontom Times New Roman iveli~inom slova 12 ta~aka (12 pt). Sve mar-gine podesiti na 25 mm, veli~inu stranice na

format A4, a tekst kucati sa levim poravnanjemi uvla~enjem svakog pasusa za 10 mm, bez del-jenja re~i (hifenacije). Ne koristiti tabulatore iuzastopne prazne karaktere (spejsove) radiporavnanja teksta, ve} alatke za kontrolu porav-nanja na lenjiru i Toolbars. Posle svakog znakainterpunkcije staviti samo jedan prazan karak-ter. Ako se u tekstu koriste specijalni znaci (sim-boli), koristiti font Symbol.

Rukopis rada dostaviti od{tampan jednos-trano na beloj hartiji formata A4 u tri primer-ka. Stranice numerisati redom u okviru donjemargine, po~ev od naslovne strane. Podaci okori{}enoj literaturi u tekstu ozna~avaju searapskim brojevima u uglastim zagradama –npr. [1, 2], i to onim redosledom kojim sepojavljuju u tekstu.

Naslovna strana. Na posebnoj, prvojstranici rukopisa treba navesti slede}e:

· naslov rada bez skra}enica;· puna imena i prezimena autora (bez tit-

ula) indeksirana brojevima;· zvani~an naziv ustanova u kojima autori

rade i mesto, i to redosledom koji odgovaraindeksiranim brojevima autora;

· ukoliko je rad prethodno saop{ten nanekom stru~nom sastanku, navesti zvani~annaziv sastanka, mesto i vreme odr`avanja;

· na dnu stranice navesti ime i prezime,kontakt-adresu, broj telefona, faksa i e-mailadresu jednog od autora radi korespondenci-je.

Autorstvo. Sve osobe koje su navedenekao autori rada treba da se kvalifikuju zaautorstvo. Svaki autor treba da je u~estvovaodovoljno u radu na rukopisu kako bi mogaoda preuzme odgovornost za celokupan tekst irezultate iznesene u radu. Autorstvo se zasni-va samo na:

75

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

UPUTSTVO AUTORIMA

· bitnom doprinosu koncepciji rada, dobi-janju rezultata ili analizi i tuma~enju rezultata,

· planiranju rukopisa ili njegovoj kriti~kojreviziji od znatnog intelektualnog zna~aja,

· zavr{nom doterivanju verzije rukopisakoji se priprema za {tampanje.

Autori treba da prilo`e opis doprinosa urukopisu za svakog koautora pojedina~no.Finansiranje, sakupljanje podataka ili general-no nadgledanje istra`iva~ke grupe sami posebi ne mogu opravdati autorstvo. Svi drugikoji su doprineli izradi rada, a koji nisu autorirukopisa, trebalo bi da budu navedeni u zah-valnici s opisom njihovog rada, naravno, uzpisani pristanak.

Kratak sadr`aj. Uz originalni rad,saop{tenje, prikaz bolesnika, pregled iz liter-ature, rad iz istorije medicine i rad za praksu,na posebnoj stranici treba prilo`iti krataksadr`aj rada obima 200-300 re~i.

Za originale radove kratak sadr`aj trebada ima slede}u strukturu: uvod, cilj rada,metod rada, rezultati, zaklju~ak. Svaki odnavedenih segmenata pisati kao posebanpasus koji po~inje boldovanom re~i Uvod,Cilj rada, Metod rada, Rezultati, Zaklju~ak.Navesti najva`nije rezultate (numeri~ke vred-nosti) statisti~ke analize i nivo zna~ajnosti.

Klju~ne re~i. Ispod kratkog sadr`ajanavesti klju~ne re~i (od tri do {est). Uizboru klju~nih re~i koristiti MedicalSubject Headings – MeSH(http://gateway.nlm.nih.gov).

Prevod na engleski jezik. Na posebnojstranici otkucati naslov rada na engleskomjeziku, puna imena i prezimena autora,nazive ustanova na engleskom jeziku i mesto.

Na slede}oj stranici prilo`iti kratak sadr`ajna engleskom jeziku (Abstract) sa klju~nimre~ima (Key words), i to za radove u kojima jeobavezan kratak sadr`aj na srpskom jeziku,koji treba da ima 200-300 re~i.

Za originalne radove apstrakt naengleskom treba da ima slede}u strukturu:Introduction, Objective, Method, Results,Conclusion. Svaki od navedenih segmenatapisati kao poseban pasus koji po~injeboldovanom re~i.

Za prikaze bolesnika apstrakt naengleskom treba da sadr`i slede}e:Introduction, Case outline, Conclusion. Svakiod navedenih segmenata pisati kao posebanpasus koji po~inje boldovanom re~i.

Prevesti nazive tabela, grafikona, slika,shema, celokupni srpski tekst u njima i legen-du.

Struktura rada. Svi podnaslovi se pi{uvelikim slovima i boldovano.

Originalni rad treba da ima slede}e pod-naslove: uvod, cilj rada, metod rada, rezultati,diskusija, zaklju~ak, literatura.

Prikaz bolesnika ~ine: uvod, prikazbolesnika, diskusija, zaklju~ak, literatura. Netreba koristiti imena bolesnika, inicijale ilibrojeve istorija bolesti, naro~ito u ilustracija-ma.

Pregled iz literature ~ine: uvod, odgovara-ju}i podnaslovi, zaklju~ak, literatura.Pregledne radove iz literature mogu objavlji-vati samo autori koji navedu najmanje petautocitata (reference u kojima su ili autori ilikoautori rada).

Tekst rukopisa. Koristiti kratke i jasnere~enice. Prevod pojmova iz strane literaturetreba da bude u duhu srpskog jezika. Svestrane re~i ili sintagme za koje postoji odgo-varaju}e ime u na{em jeziku zameniti timnazivom.

Za nazive lekova koristiti prevashodnogeneri~ka imena.

Skra}enice. Koristiti samo kada jeneophodno, i to za veoma duga~ke nazivehemijskih jedinjenja, odnosno nazive koji sukao skra}enice ve} prepoznatljivi (standardneskra}enice, kao npr. DNK). Za svakuskra}enicu pun termin treba navesti priprvom navo|enju u tekstu, sem ako nije stan-dardna jedinica mere. Ne koristiti skra}eniceu naslovu. Izbegavati kori{}enje skra}enica ukratkom sadr`aju, ali ako su neophodne,svaku skra}enicu ponovo objasniti pri prvomnavo|enju u tekstu.

Obim rukopisa. Celokupni rukopis rada– koji ~ine naslovna strana, kratak sadr`aj,tekst rada, spisak literature, svi prilozi, odnos-no potpisi za njih i legenda (tabele, fotografi-

76

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

je, grafikoni, sheme, crte`i), naslovna strana ikratak sadr`aj na engleskom jeziku – moraiznositi za originalni rad, saop{tenje i preglediz literature do 5.000 re~i, za prikaz bolesnikado 2.000 re~i, za rad iz istorije medicine do3.000 re~i, za rad za praksu do 1.500 re~i;radovi za ostale rubrike moraju imati do 1.000re~i.

Tabele. Tabele se ozna~avaju arapskimbrojevima po redosledu navo|enja u tekstu,sa nazivom na srpskom i engleskom jeziku.Tabele raditi isklju~ivo u programu Word,kroz meni Table–Insert–Table, uz definisanjeta~nog broja kolona i redova koji }e ~initimre`u tabele. Desnim klikom na mi{u –pomo}u opcija Merge Cells i Split Cells – spa-jati, odnosno deliti }elije. U jednu tabelu, uokviru iste }elije, uneti i tekst na srpskom itekst na engleskom jeziku – nikako ne pravitidve tabele sa dva jezika! Koristiti font TimesNew Roman, veli~ina slova 12 pt, sa jednos-trukim proredom i bez uvla~enja teksta.

Kori{}ene skra}enice u tabeli treba objas-niti u legendi ispod tabele na srpskom iengleskom jeziku.

Svaku tabelu od{tampati na posebnomlistu papira i dostaviti po jedan primerak uzsvaku kopiju rada (ukupno tri primerkatabele za rad koji se predaje).

Fotografije. Fotografije se ozna~avaju ara-pskim brojevima po redosledu navo|enja utekstu, sa nazivom na srpskom i engleskomjeziku. Za svaku fotografiju dostaviti tri primer-ka ili tri seta u odvojenim kovertama. Primajuse isklju~ivo originalne fotografije (crno-bele iliu boji). Obele`iti svaku fotografiju na pole|ini.Fotografije snimljene digitalnim fotoaparatomdostaviti na CD i od{tampane na papiru, vode}ira~una o kvalitetu (o{trini) i veli~ini digitalnogzapisa. Po`eljno je da rezolucija bude najmanje150 dpi, format fotografije 10×15 cm, a formatzapisa *.JPG. Ukoliko autori nisu u mogu}nostida dostave originalne fotografije, treba ih skeni-rati kao Grayscale sa rezolucijom 300 dpi, uoriginalnoj veli~ini i snimiti na CD.

Grafikoni. Grafikoni treba da buduura|eni i dostavljeni u programu Excel, da bise videle prate}e vrednosti raspore|ene po

}elijama. Iste grafikone linkovati i u Wordovdokument, gde se grafikoni ozna~avaju arap-skim brojevima po redosledu navo|enja utekstu, sa nazivom na srpskom i engleskomjeziku. Svi podaci na grafikonu kucaju se ufontu Times New Roman, na srpskom iengleskom jeziku.

Kori{}ene skra}enice na grafikonu trebaobjasniti u legendi ispod grafikona na srp-skom i engleskom jeziku.

Svaki grafikon od{tampati na posebnomlistu papira i dostaviti po jedan primerak uzsvaku kopiju rada (ukupno tri primerka zarad koji se predaje).

Sheme (crte`i). Sheme raditi u programuCorel Draw ili Adobe Illustrator (programi zarad sa vektorima, krivama). Svi podaci nashemi kucaju se u fontu Times New Roman,na srpskom i engleskom jeziku, veli~ina slova10 pt.

Kori{}ene skra}enice na shemi trebaobjasniti u legendi ispod sheme na srpskom iengleskom jeziku.

Svaku shemu od{tampati na posebnomlistu papira i dostaviti po jedan primerak uzsvaku kopiju rada (ukupno tri primerka zarad koji se predaje).

Zahvalnica. Navesti sve one koji sudoprineli stvaranju rada, a ne ispunjavajumerila za autorstvo, kao {to su osobe kojeobezbe|uju tehni~ku pomo}, pomo} u pisan-ju rada ili rukovode odeljenjem kojeobezbe|uje op{tu podr{ku. Finansijska imaterijalna pomo}, u obliku sponzorstva,stipendija, poklona, opreme, lekova i ostalo,treba tako|e da bude navedena.

Literatura. Reference numerisati rednimarapskim brojevima prema redosledunavo|enja u tekstu. Broj referenci ne bi treba-lo da bude ve}i od 30, osim u pregledu iz lit-erature, u kojem je dozvoljeno da ih bude do50.

Reference se citiraju prema tzv. vankuver-skim pravilima (Vankuverski stil), koja su zas-novana na formatima koja koriste NationalLibrary of Medicine i Index Medicus. Naslove~asopisa skra}ivati tako|e prema na~inu koji

77

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4

koristi Index Medicus (ne stavljati ta~ke posleskra}enica!). Za radove koji imaju do {estautora navesti sve autore. Za radove kojiimaju vi{e od {est autora navesti prva tri i etal. Stranice se citiraju tako {to se navedepo~etna stranica, a krajnja bez cifre ili cifarakoje se ponavljaju (npr. od 322. do 355. stran-ice navodi se: 322-55).

Molimo autore da se prilikom navo|enjaliterature pridr`avaju pomenutog standarda,jer je to vrlo bitan faktor za indeksiranje pri-likom klasifikacije nau~nih ~asopisa.

Primeri:

1. ^lanak u ~asopisu:Roth S, Newman E, Pelcowitz D, Van der

Kolk, Mandel F. Complex PTSD in victimsexposed to sexual and physical abuse: resultsfrom the DSM-IV field trial for posttraumaticstress disorder. J Traum Stress 1997; 10:539-55.

2. Poglavlje u knjizi:Ochberg FM. Posttraumatic therapy. In:

Wilson JP, Raphel B, editors. InternationalHandbook of Traumatic Stress Syndromes.New York: Plenum Press; 1993. p.773-83.

3. Knjiga:Maris RW, Berman AL, Silverman MM, edi-

tors. Comprehensive Textbook ofSuicidology. New York, London. TheGuilford Press; 2000.

Za na~in navo|enja ostalih varijeteta~lanaka, knjiga, monografija, drugih vrstaobjavljenog i neobjavljenog materijala i elek-tronskog materijala pogledati posebno izdan-je Srpskog arhiva iz 2002. godine podnazivom Jednoobrazni zahtevi za rukopisekoji se podnose biomedicinskim ~asopisima,Srp Arh Celok Lek 2002; 130(7-8):293-300.

Propratno pismo. Uz rukopis obaveznoprilo`iti pismo koje su potpisali svi autori, akoje treba da sadr`i:

· izjavu da rad prethodno nije publikovani da nije istovremeno podnet za objavljivanjeu nekom drugom ~asopisu, i

· izjavu da su rukopis pro~itali i odobrilisvi autori koji ispunjavaju merila autorstva.

Tako|e je potrebno dostaviti kopije svihdozvola za: reprodukovanje prethodnoobjavljenog materijala, upotrebu ilustracija iobjavljivanje informacija o poznatim ljudimaili imenovanje ljudi koji su doprineli izradirada.

Slanje rukopisa. Rukopis rada i sviprilozi uz rad dostavljaju se u tri primerka,zajedno sa disketom ili diskom (CD) na kojeje snimljen identi~an tekst koji je i na papiru.Rad se {alje preporu~enom po{iljkom naadresu: Klinika za psihijatriju, Klini~ki centarSrbije, Uredni{tvo ~asopisa ENGRAMI, ul.Pasterova 2, 11000 Beograd..

78

Engr

ami

vol.

33

okto

bar-

dece

mba

r 20

11.

br. 4