1

InhoudWhat is Ancient Mediterranean Religion? Fritz Graf..............................................................................6

Monotheism and Polytheism. Jan Assmann...........................................................................................7

Ritual. Jan Bremmer..............................................................................................................................9

Myth. Fritz Graf....................................................................................................................................10

Cosmology: Time and History. John J. Collins.......................................................................................11

Pollution, Sin, Atonement, Salvation. Harold W. Attridge....................................................................12

Law and Ethics. Eckart Otto..................................................................................................................13

Mysteries. Sarah Iles Johnston.............................................................................................................15

Religions in Contact. John Scheid..........................................................................................................16

Writing and Religion. Mary Beard........................................................................................................18

Magic. Sarah Iles Johnston...................................................................................................................20

Egypt. Jan Assmann & David Frankfurter.............................................................................................21

Mesopotamia. Paul-Alain Beaulieu......................................................................................................23

Syria and Canaan. David P. Wright.......................................................................................................24

Israel. John J. Collins.............................................................................................................................25

Anatolia: Hittites. David P. Wright........................................................................................................27

Iran. William Malandra & Michael Stausberg......................................................................................28

Minoan and Mycenaean Civilizations. Nanno Marinatos.....................................................................29

Greece. Jon Mikalson...........................................................................................................................30

Etruria. Olivier de Cazanove.................................................................................................................32

Rome. John North.................................................................................................................................33

Early Christianity. Harold Attridge........................................................................................................35

Sacred Times and Places.......................................................................................................................37

Introduction.....................................................................................................................................37

Greece..............................................................................................................................................37

2

Etruria...............................................................................................................................................38

Rome................................................................................................................................................38

Religious Personnel..............................................................................................................................40

Introduction.....................................................................................................................................40

Greece..............................................................................................................................................40

Etruria...............................................................................................................................................40

Rome................................................................................................................................................40

Religious Organizations and Bodies......................................................................................................41

Introduction.....................................................................................................................................41

Greece..............................................................................................................................................41

Rome................................................................................................................................................41

Sacrifice, Offerings and Votives............................................................................................................42

Introduction.....................................................................................................................................42

Greece..............................................................................................................................................42

Etruria...............................................................................................................................................42

Rome................................................................................................................................................42

Prayers, Hymns, Incantations and Curses.............................................................................................43

Introduction.....................................................................................................................................43

Greece..............................................................................................................................................43

Etruria...............................................................................................................................................43

Rome................................................................................................................................................43

Divination.............................................................................................................................................45

Introduction.....................................................................................................................................45

Greece..............................................................................................................................................45

Etruria...............................................................................................................................................45

Rome................................................................................................................................................45

Deities and Demons.............................................................................................................................46

3

Introduction.....................................................................................................................................46

Greece and Rome.............................................................................................................................46

Etruria...............................................................................................................................................46

Religious Practices of the Individual and the Family.............................................................................47

Introduction.....................................................................................................................................47

Greece..............................................................................................................................................47

Etruria...............................................................................................................................................47

Rome................................................................................................................................................47

Rites of Passage....................................................................................................................................48

Introduction.....................................................................................................................................48

Greece..............................................................................................................................................48

Rome................................................................................................................................................48

Illnesses and Other Crises.....................................................................................................................49

Introduction.....................................................................................................................................49

Greece and Rome.............................................................................................................................49

Etruria...............................................................................................................................................49

Death, the Afterlife, and Other Last Things..........................................................................................50

Introduction.....................................................................................................................................50

Greece..............................................................................................................................................50

Etruria...............................................................................................................................................50

Rome................................................................................................................................................50

Sin, Pollution and Purity.......................................................................................................................52

Introduction.....................................................................................................................................52

Greece..............................................................................................................................................52

Rome................................................................................................................................................52

Ethics and Law Codes...........................................................................................................................53

Greece..............................................................................................................................................53

4

Rome................................................................................................................................................53

Theology, Theodicy, Philosophy...........................................................................................................54

Introduction.....................................................................................................................................54

Greece and Rome.............................................................................................................................54

Religion and Politics.............................................................................................................................55

Introduction.....................................................................................................................................55

Greece..............................................................................................................................................55

Rome................................................................................................................................................55

Controlling Religion..............................................................................................................................56

Introduction.....................................................................................................................................56

Greece..............................................................................................................................................56

Rome................................................................................................................................................56

Myth and Sacred Naratives..................................................................................................................57

Greece and Rome.............................................................................................................................57

Etruria...............................................................................................................................................57

Visual Representations.........................................................................................................................58

Introduction.....................................................................................................................................58

Greece, Rome and Etruria................................................................................................................58

Sacred Texts and Canonicity.................................................................................................................59

Introduction.....................................................................................................................................59

Greece..............................................................................................................................................59

Etruria...............................................................................................................................................59

Rome................................................................................................................................................59

Esotericism and Myticism.....................................................................................................................60

Introduction.....................................................................................................................................60

Theurgy............................................................................................................................................60

Hermeticism.....................................................................................................................................60

5

College dictaat: 5 februari 2007...........................................................................................................61

College dictaat: 12 februari 2007.........................................................................................................62

College dictaat: 19 februari..................................................................................................................63

College dictaat: 26 februari 2007.........................................................................................................64

College dictaat: 5 maart 2007..............................................................................................................65

6

What is Ancient Mediterranean Religion? Fritz GrafDe politieke geografie, eenvoudige zeeverbindingen en intensieve communicatie in de wereld van de oudheid rondom het Middellandse Zee gebied betekenen dat er een relatief homogene cultuur ontstaat. Een relatief homogene cultuur betekend dat er tussen diverse volken parallellen gezicht kunnen worden die dan waarschijnlijk een gemeenschappelijke oorsprong hebben. Ook goden worden op deze wijze uitgewisseld (diplomatieke verbindingen, dynastieke huwelijken etc.). Door de verstedelijkte cultuur en het min of meer zelfstandige karakter van de steden ontwikkelen zich onafhankelijk pantheons van goden met eigen feestdagen en festivals. Veel Griekse en Romeinse goden (Cybele bijvoorbeeld) komen in Griekenland via omwegen door diverse culturen. Namen worden daarbij verbasterd en afbeeldingen aangepast. De Romeinen zien dan ook de goden als alom aanwezig maar hun naam is slechts een cultuur linguïstisch merk. Zeus en Jupiter zijn hetzelfde. Egypte is hierop een uitzondering, Egyptische goden behouden wel hun eigen naam. Men interpreteert de goden uit een andere cultuur en ‘bouwt’ ze om naar de eigen cultuur. Op die wijze vindt men overal de ‘eigen’ goden terug. De bijbehorende rituelen zullen in grote lijnen wel herkend zijn als zodanig maar het is sterk de vraag of men ook de betrokken God bij het ritueel zou kunnen plaatsen. De goden zijn onderdeel van de persoonlijke identiteit en die wordt met name gevormd door rituelen. Veranderende rituelen in andere culturen kunnen dan ervaren worden als en verliezen van identiteit. Toch kunnen bepaalde rituele handelingen zoals plengen, het offeren van slachtvee en het gezamenlijk eten van vlees wel bij vrijwel alle culturen gezien worden.

Religies in de antieke wereld stonden dus continu, net als taal, in contact met elkaar. Dit had een grote mate van assimilatie en dissimilatie tot gevolg. Het grootste onderscheid in de klassieke religies is het onderscheidt tussen urbane en nomadische culturen.

7

Monotheism and Polytheism. Jan AssmannDe woorden monotheïsme en polytheïsme dateren uit de 17de eeuw. Monotheïsme betekend concreet ‘één God’ of ‘geen andere goden’. Voor polytheïsme zit dat niet zo eenvoudig. De eenheid van een God is ook in het polytheïsme van essentieel belang. Polytheïsme is een creatie van het monotheïsme omdat monotheïsme zichzelf identificeert door het afzetten tegen het polytheïsme. Toch is polytheïsme wel een goed woord omdat de eenheid van een god niet automatisch de exclusieve eenheid betekend. Volgens de klassieke auteur Varro bestaat de religieuze wereld uit drie dimensies: de theologia naturalis (de kosmische dimensie van een god), de theologia civilis (de cultische dimensie van een god) en de theologia fabularis (de mythisch/verhalende dimensie van een god).

De religieuze kosmologie in het polytheïsme is coöperatief. Dat wil zeggen dat de goden samenwerken in het scheppen en onderhouden van de wereld. Vrijwel alle antieke pantheons hebben een oppergod die over de goden heerst als een koning over zijn onderdanen. Deze oppergod wordt meestal ook aangeduid als eerste schepper. Deze schepping dient in balans te blijven en gevrijwaard te worden van chaos, anarchie en andere zaken die de kosmische orde aan konden tasten. Met name in Egypte wordt dit gezien als de belangrijkste taak van de goden en de mens helpt hen daarin door nauwgezet de terugkerende cycli (seizoenen, sterren, rivierwater etc.) ritueel in kaart te brengen en te volgen.

De cultische dimensie heeft betrekking op de goddelijke heerschappij op aarde. De belangrijkste steden hebben ook een duidelijke rituele taak en worden beheerst door een centraal tempelcomplex van een beschermgod. Dit heeft een centraliserende werking op het gebied of rijk wat vanuit een stad wordt geregeerd of waar een stad deel van uitmaakt. Het cultische aspect moet gezien worden als een herendienst van een onderdaan aan de vorst.

De mythische dimensie heeft betrekking op het persoonlijke karakter van een god in relatie tot de andere goden. Goden leven, handelen en hebben een persoonlijkheid in relatie tot de andere goden. Hieruit komen verhalen en mythen tot stand waarbij de goden menselijke eigenschappen toegedicht krijgen.

Uit dit drieledige onderscheid ontstaat het beeld van een afstandelijke relatie tussen goden en mensen. Daarom speelt er eigenlijk nog een vierde mee: de historische dimensie. De goden beheersen immers de ontwikkeling van de menselijke geschiedenis op aarde. Daarmee verandert het antropomorfische (goden hebben menselijke eigenschappen) karakter van het polytheïsme in een antropocentrische (de mens staat centraal). De goden sluiten vredesverdragen tussen steden er bestaan persoonlijke beschermgoden etc. Het judaïsme doet dit in extreme, men sluit een persoonlijk beschermingsverbond met één God. Hieruit ontstaat het idee dat de geschiedenis een doorlopende lijn is beheerst door de godheid van schepping tot het einde der tijden (in de judeo/christelijke traditie is dit de historia sacra). In het monotheïsme is het de vierde dimensie die de andere drie gaat overheersen.

Tussen monotheïsme en polytheïsme bestaan verschillende tussenfases. Henotheïsme is het vereren van één god maar daarbij wel erkennen dat er andere goden bestaan. Monolatrie is de verering van

8

één god waarbij het bestaan van andere goden niet wordt ontkend. Monotheïsme is dan tot slot de verering van één god en het ontkennen van andere goden.

De verschillende dimensies van de goden kunnen ook tot uitwisseling leiden. In Egypte maakt en bijvoorbeeld onderscheidt door ‘-‘ te plaatsen. De naam voor de streep is dan de God wiens cultische dimensie men bedoelt en de naam daarna die van de God wiens kosmische dimensie men bedoelt: Amun-Re bijvoorbeeld. Amun is de god van Thebes waarin het kosmische aspect van de zonnegod Re zich manifesteert. Dit is iets anders dan de interpretatie en uitwisseling van namen van goden tussen culturen. Ze gaan niet in elkaar op maar complementeren elkaar. Uit deze geneste structuur ontwikkelt zich in sommige culturen (Mesopotamië maar ook Egypte) het idee dat alle goden slechts namen en aspecten zijn van de oppergod. Een vervolgt op deze ideologie is de claim dat er boven die oppergod een supergod staat (bijv. de Israëlitische YHWH). Dit wordt Hypsistos genoemd (allerhoogste). Dit keert ook terug in de filosofie van de stoici.

Er is dus een lijn aan te wijzen van polytheïsme naar monotheïsme. De opkomst van revolutionair monotheïsme is daarin alleen niet te verklaren. Revolutionair monotheïsme is monotheïsme wat stelt wat god niet is en hoe god niet vereerd dient te worden. Revolutionair monotheïsme stelt een goede God tegenover valse niet bestaande goden. Waar polytheïsme in de eerste plaats betrekking heeft op het handelen van de mens heeft monotheïsme dan betrekking op het geloof van de mens. Orthopraxie wordt orthodoxie; het gaat niet langer om de correcte uitvoering van rituelen en incantaties maar het geloof achter de rituelen. Revolutionair monotheïsme draait dan ook om openbaring en niet meer om praktische ervaring. God wordt transcendent: God staat buiten de wereld en er niet langer in. Geopenbaarde waarheid die niet direct ervaren kan worden moet op een andere wijze opgeslagen worden voor het nageslacht. Hieruit ontstaat de behoefte aan een normatieve en canonieke tekst. Het normatieve dient in eerste plaats om onderscheid te maken tussen de ware volgelingen en heidenen. Het leidt echter ook tot de opkomst van een het concept van de ‘zonde’: het niet juist leven naar de normen. Daardoor komt ‘rechtspreken’ ook onder invloed van de religie. In veel polytheïstische samenlevingen is het rechtspreken voorbehouden aan de relatie tussen mensen en is de cultus bepalend in de relatie tussen goden en mensen. Revolutionair monotheïsme wijzigt dit en wordt God een rechtsprekende god. Gerechtigheid wordt de manier van het eren van God.

9

Ritual. Jan BremmerRitueel betekend herhaald symbolisch gedrag en heeft niet noodzakelijk een religieus karakter. Omdat het een term is die in deze betekenis pas een eeuw oud is,is het zeer anachronistisch. In de oudheid bestaat er geen term met deze betekenis. Van de meeste culturen weten we weinig over de toepassing van rituelen in het dagelijks leven. Griekenland vormt hier een uitzondering op.

Rituelen worden net als goden ook overgenomen door andere culturen en kunnen op verschillende manieren bestudeert worden. Waar komen ze vandaan en wat zijn onderlinge overeenkomsten en verschillen? Wat zijn de verwachtingen van een ritueel? Wie voeren het ritueel uit? Wat zegt het ritueel over de cultuur waar het vandaan komt?

Voorbeelden zijn verbanningsrituelen waarbij dieren of mensen de gemeenschap worden uitgedreven nadat ze de fouten van de gemeenschap ritueel op zich hebben gekregen. Of rituelen rondom het nieuwe jaar waarbij vaste rollenpatronen worden verbroken.

Een vrij algemeen ritueel is de processie. De processie is meestal gekoppeld aan een speciale gebeurtenis. Sommigen hebben betrekking op een bepaalde ruimte en gaan dan ook gepaard met het binnentreden of verlaten van die ruimte. Anderen zijn tekenend voor de identiteitsbepaling van de gemeenschap en het bevestigen van machtsverhoudingen. Een ander algemeen ritueel is de purificatie. Purificatie heeft betrekking op de onbeheersbare dingen in het leven (geboorte en dood, ziekte en bloeden seks en menstruatie etc.). Dit kan meestal met water of bloed weggewassen worden.

10

Myth. Fritz GrafMythe (Gr. Mythos) heeft men in de 19de eeuw aangeduid als: verhalen die op een dieper niveau ‘waar’ zijn. Men doet er historisch, psychologisch, religieus, ritueel etc. onderzoek naar. Daarmee verschilt de betekenis van de mythe significant van de betekenis die het in de antieke oudheid had. Plato ziet mythes als fictie zonder enige binding met de empirische werkelijkheid. De Romeinen noemen de verhalen dan ook fabula. In de romantische periode werden mythes geïsoleerd gezien en als onderdeel van de volksaard. Met de opkomst van het idee dat er een Indo-Europese oertaal is ging men ook mythes uit verschillende culturen vergelijken. Men onderscheidt nu naast de Griekse mythologie ook de Egyptische mythologie, de Oudtestamentische mythologie, Hittitisch etc. samengevat als de west-Azische mythologie. Binnen deze mythologische traditie bestaat een grote overeenkomst in onderwerp, scene en structuur. Daarnaast delen ze een vaste geformaliseerde vorm van mondelinge overlevering. Overlevering door schrift was slechts een kleine uitzondering. Voorbeelden van overkoepelende thema’s zijn bijvoorbeeld de scheiding van hemel en aarde en de zondvloed.

Mythen worden overgedragen door reizigers die het verhaal in een nieuwe cultuur introduceren. Hier wordt het aangepast aan de verwachtingen en gewoonten van die cultuur. Om als mythe te ‘overleven’ is het belangrijk om gekoppeld te worden aan een festival of ritueel, of ‘ aanpasbaar’ te zijn. Niet de belangrijkste mythen zijn opgeschreven maar die mythen die interpretabel genoeg waren voor diverse verschillende culturen. De connectie tussen mythe en rite is heel groot, talloze mythen verklaren de oorsprong rituelen.

Van veel mythen zoekt men de historische ondergrond. Vaak handelt het verhaal over de voorouders die in rechtstreeks contact staan met de goden. Mythische verhalen zijn dan ook geen getrouwe herinneringen van de geschiedenis maar de constructie van een gemeenschappelijk geheugen dat indien nodig door inzichten, veranderende verhoudingen etc. per generatie vernieuwd wordt.

11

Cosmology: Time and History. John J. CollinsKosmologie is de beschrijving van de eenheid en samenhang in de schepping. Door het niet-dogmatische karakter van het polytheïsme bestaan er zelfs binnen culturen meerdere scheppingsverhalen. De scheppingsverhalen vallen uiteen in twee groepen. Enerzijds de Egyptische waar de schepping voort komt uit één God en een verhaal van balans en orde is. Anderzijds de Semitische waarbij de schepping het gevolg is van een conflict tussen groepen goden. Opvallenderwijs is de Israëlitische/Bijbelse versie meer een Egyptische dan een Semitisch verhaal.

In de oudheid wordt de wereld vaak in drie delen gezien: hemel, aarde en onderwereld. De hemel en sterren waren vrijwel altijd het domein van de goden en gezegende voorouders. Men beoefende astronomie en astrologie in het idee dat de gang van de sterren betrekking had op de gang van het leven op aarde. In de Griekse wereld ontstaat met de opkomst van de filosofie het idee dat goden niet antropomorfisch zijn maar hooguit aspecten van de kosmos. Plato gaat in Timmaeus uit van een enkele schepper, de handwerker (demiourgos), die de hele schepping maakte. De stoici schrappen de goden in geheel en zien de schepping zelf als goddelijk en tot leven gekomen door de pneuma (geest) en de logos (rede). Met de hellenisering van de Egyptische en Israëlitische werelden vormt deze filosofie de basis voor het christelijke, islamitische en joodse monotheïsme. Met de invloed van de filosofie vermindert het idee van driezijdige scheppingen ontstaat het kosmologische model van een ronde wereld waar zon, maan en planeten omheen draaien. Deze geocentrische kosmologie wordt uiteindelijk geheel uitgewerkt door Ptolemaeus. Alleen in het volksgeloof bestaat dan het idee van een onderwereld nog.

Tijd wordt in de oudheid gezien als cyclisch. Het herhaald zich bij zonsopgang (het idee van ma’at , orde in Egypte), door de omwenteling van de planeten etc. Plato heeft het over het ‘Grote Jaar’, de tijd waarin de zon, maan en de 5 planeten hun reis voltooien en weer terugkeren op hun oorspronkelijke plek in de hemel. Naast cyclische tijd bestaat er ook het idee van universele tijd die begint met de schepping. Het Bijbelse Genesis is daar een voorbeeld van maar ook het onderscheiden van verschillende stadia (epochen, saecula) van menselijke ontwikkeling. Deze ontwikkeling is gerelateerd aan het idee van kosmische eschatologie. Als er een begin is van universele tijd, de schepping, dan is er ook een einde, de Apocalyps. Een terugkerend thema is de verdeling van de tijd in koninkrijken, beschavingen, waarbij de eigen beschaving de laatste is voor de eindtijd. Zie ook het Bijbelboek Daniël. Waar vroeger de Apocalyps meervoudig was en een metafoor voor de ondergang van steden en rijken krijgt dit in de joods/christelijke wereld een eenduidig eindpunt (zie de beken Enoch, Ezra en Openbaringen).

12

Pollution, Sin, Atonement, Salvation. Harold W. AttridgeReligieuze systemen zijn het geheel van rituelen en verhalen die sociale verhoudingen, gedrag stuurt en bepaalde resultaten uitsluit. Daarmee doorkruizen ze bestaande juridische systemen met name op het vlak van ‘zonde’. Het idee van zonde valt uiteen in twee kanten. Enerzijds een vorm van vervuiling, die door gedrag aan een zondaar is gekoppeld. De zondaar vervuilt daarmee niet alleen zichzelf maar ook de mensen en plaatsen waar hij mee in aanraking komt. Anderzijds kan zonde ook gezien worden als iets persoonlijks. Een begane overtreding of belediging versus de godheid. Vervuiling kan opgelost worden door rituele reiniging van de zondaar terwijl een persoonlijke zonde opgelost zal moeten worden door boetedoening door een offer etc.

Vervuiling hoeft niet alleen met gedrag te maken te hebben. Iedereen die met het hogere wil verkeren, in ritueel, in een tempel etc. moet ‘puur’ zijn. Soms dat dit te maken heeft met geslacht, leeftijd en status. Algemene zaken die gezien worden als ‘onrein’ zijn bloed, speeksel, sperma, ontbindend vlees, bevalling, seksualiteit, menstruatie, overlijden of bepaalde dieren. Dit betekend dat volgelingen van een religie in veel gevallen altijd een mate van onreinheid tegen zullen komen veelal door juist de geboden van de religie te volgen (het gebod ‘gaat heen en vermenigvuldigt u’ of de verplichting de doden te begraven). In onreine toestand de goden verzoeken, eed zweren, offeren etc. is een belediging en wordt door de goden gestraft. Uit dit idee van ‘zondig’ gedrag worden veelal de tegenslagen in het aardse leven verklaard. Voor veel vormen van onreinheid bestaan wel eenvoudige reinigingsrituelen die kunnen bestaan uit baden of simpelweg het verstrijken van tijd. Behalve mensen kunnen ook groepen en plaatsen onrein worden. Hiervoor zijn meer uitgebreide rituelen nodig (bijvoorbeeld verbanning van een zondebok etc.).

Begane zonden kunnen ook gezien worden als de belediging van de godheid alsof het een mens betreft. Het afkopen van de zonde door middel van het betalen van losgeld aan de tempel of het brengen van een offer. In de Israëlitische traditie is de zonde een overtreding van het verbond met God. Hieruit komt vergeving voort die pas mogelijk is na wezenlijke spijt en het opbiechten van de zonde. Dit vormt het kader van de christelijke tradities van zonde waarin de zonde zelf tot kosmisch niveau wordt verheven (de oerzonde) die een kosmisch antwoord verdient (het offeren van Christus als een deel van God). Het offer wat Christus bracht wordt door de eerste christenen ook gezien als een losgeld voor vergeving van zonde. Christus is de zondebok, het lam Gods.

Rationele filosofen stellen dat de goden helemaal geen menselijke genoegdoening voor beledigingen nodig hebben. Plato erkent de rituelen van reiniging niet maar stelt de smetteloze ziel wel als voorwaarde voor het verkrijgen van onsterfelijkheid.

13

Law and Ethics. Eckart Otto.Etiek is de theorie van de moraal en biedt een kader van gedrag wat een groep mensen als ‘goed’ normeert. In de oudheid ligt er een verbinding tussen het gedrag in het leven en hoe het mensen gaat/afloopt. Moderne concepten als ‘hoe het zou moeten zijn’ of ‘dat heeft hij niet verdient’ zijn onbekend. Het Semitische begrip voor recht betekend niet zozeer rechtspraak maar solidariteit met de gemeenschap. De Egyptische moraal is ‘doe voor degene die voor jou doet’. Culturen zijn gebaseerd op schaamte en hebben een collectief geheugen waardoor onrecht niet vergeten wordt. Goden worden verantwoordelijk geacht voor de juiste verbinding tussen gedrag en lot. Omdat deze verbinding niet altijd ervaren wordt komt het idee op dat het gedrag van een mens gestraft of beloond kan worden aan zijn nageslacht. De geldende moraal van goed is wat normaal geacht wordt in een cultuur en niet wat normaal zou moeten zijn.

De wetten gebaseerd op die moraal ontstaan in het oostelijke deel van de middellandse zee niet uit een aristocratische ethiek maar worden door priesters en wijsgeren samengesteld uit de volkmoraal op basis van gezegden etc. Een mens kan alleen een ‘goed’ leven leiden als hij de goden volgt, met name de oppergod die vaak de vorm aanneemt van de vorst. Dit komt voort uit de behoefte aan een sterke maatschappij met de vorst aan het hoofd. Loyaliteit aan de gemeenschap, vorst en goden vloeit dan samen in het besef wat ‘goed’ is. De mens is hier niet geschapen naar het evenbeeld van de goden, alleen de vorst heeft die plaats. De Israëlitische wijkt hier sterk van af, alle mensen zijn in het evenbeeld van God geschapen en dienen hem zondermeer te gehoorzamen. Hier verdwijnt dus de positie van de sterke vorst.

In het westen van de middellandse zee komen wetten wel vort uit een aristocratische ethiek die niet gericht is op sociale cohesie maar op kracht, slagvaardigheid en het handhaven van de persoonlijke eer. Pas met de opkomst van de Griekse filosofie ontstaat het idee (Plato) dat onrecht ondergaan beter is dan het wreken. De Griekse wereld kent een rechtstreekse relatie tussen mensen en goden en gaat niet langs de goddelijke vorst.

De Griekse cultuur zag de onsterfelijkheid als grootste verschil tussen goden en mensen. In moreel opzicht waren er eigenlijk weinig verschillen. Ze konden worden verleid, wreekten hun eer, waren jaloers etc. In de Griekse beschaving ontbrak ook een intellectueel priesterlijk ambt dat de religieuze moraal kon rationaliseren en zo de politieke wil kon creëren om religieuze ethiek om te zetten in wet. Het streven naar sociale cohesie door de religies was in Griekenland dan ook klein. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld Egypte waar de koning-priesterklasse het gehele leven en bestuur had doordrongen van ma’at waaruit zij vrijwel totale gedragsvrijheid konden uitoefenen. Israel vormt daarbij de tussenweg. Er is wel een priesterstand maar deze staat vrij los van het koningschap. Gevolg daarvan is dat met name in deze maatschappij de priesters en profeten verkondigen wat sociaal geaccepteerd is en van belang wordt geacht. Hierdoor wordt de sociale ethiek verhoogd tot de wil van God. Dit is ook noodzakelijk omdat in het monotheïsme de schuld van tegenslag en noodlot niet langer op kwaadgezinde goden kan worden geschoven. God is immers goed.

Wetten vloeien voort uit de goden. De godheid heeft zijn macht over mensen gedelegeerd naar de vorst. Hierdoor zijn de wetten veelal niet gecodificeerd. Griekenland en Israel vormen hier uitzonderingen op. In Griekenland staan de gekozen stedelijke wetten op schrift en vormen ze een

14

tegenhanger van het openbaar gezag. Ook de heerser dient zich er aan te houden. In Israel komen de wetten van God en ook daar dienen dus de priesters en vorst ze te volgen.

15

Mysteries. Sarah Iles JohnstonMysterie culten zijn grotendeels afkomstig uit Griekenland en Rome. Ze zijn over het algemeen gesloten (myein Gr. Gesloten) en verwachten van de gelovigen geheimhouding van de riten. In ruil voor deze geheimhouding geven ze een belofte dat de betreffende god het leven of het leven na de dood verbeteren zal. Gedurende de initiatie ontstaat er daarom een speciale band tussen de gelovige en de godheid. De mysterie culten zijn geen concurrent voor de gewone religies maar een soort ‘extra’ aanvulling. Kenmerkend voor alle mysterie culten is een centrale mythologie die het relaas van de goden verteld. Voorbeelden van mysterieculten zijn de cultus rondom Demeter en Persephone, de Bacchus riten van Dionysus, de cultus van Meter/Cybele, de Mythras cultus en de mysteriën van Isis en Osiris.

De initiatie in een cultus is niet alleen actief door het opzeggen van spreuken en het plegen van handelingen maar ook passief: men ondergaat bepaalde ervaringen. De combinatie van beiden zorgt voor de opstanding als een ‘nieuw’ mens. Dit is vergelijkbaar met rituele volwassenwording of het huwelijk. De jongere ondergaat een initiatie en wordt daarna door de gemeenschap als een nieuw mens gezien: een volwassene. Na een huwelijksceremonie heeft de bruid niet alleen een man maar ze wordt door de gemeenschap ook als een ander ‘soort’ vrouw gezien. Vreemd genoeg bestaan de mysterieculten juist in culturen die weinig van dit soort overgangsceremonieën kennen: Rome en Griekenland. Het lijkt alsof ze die juist vervangen. Toch zijn er ook verschillen met deze typen van ceremonieën. Ten eerste lijken ze elkaar niet uit te sluiten, mensen kunnen in meerdere culten geïnitieerd zijn. Daarnaast kan de initiatie soms herhaald worden. Dit is typerend voor polytheïsme in met name Griekenland, er bestaat geen dualisme, geen orthodoxie en dus geen ketterij. Er was dus geen reden om bepaalde goden te vermijden.

Geheimhouding van de riten is kenmerkend voor de culten. Soms dat er zelfs maar een klein aantal individuen alle teksten en geheimen kent. Daarbij maakt men onderscheidt tussen absolute geheimhouding en relatieve geheimhouding. Bij absolute geheimhouding weten buitenstaanders van het bestaan niet af. Bij relatieve geheimhouding kennen de buitenstaanders wel de grote lijnen maar zijn ze niet bekend met de details. Absolute geheimhouding is uitzonderlijk en alleen noodzakelijk als er een verbod ligt op de religie. Het werkt ook tegen de verspreiding van de religie. De relatieve geheimhouding is juist een voordeel bij verspreiding, het creëert een zekere mate van nieuwsgierigheid. Tegelijkertijd vormt het ook een zwakte, zodra men de religie(bijv. de Bacchanalen in Rome) aanvalt en claimt dat er sociaal onwenselijk gedrag plaatsvindt, kan de cultus zich niet verdedigen zonder de geheimhouding te verbreken.

16

Religions in Contact. John ScheidIeder individu in een polytheïstische samenleving behoord tot meerdere religieuze kringen. OP die manier staan alle religies in continu contact met elkaar. Een individu in Rome vereerd bijvoorbeeld huisgoden, behoord tot een bepaalde professie met bijbehorende goden, en deelt in de publieke religie van de stad. Inwoners van naburige steden kunnen na een verhuizing naar een andere stad zonder veel problemen omschakelen naar de verering van nieuwe publieke goden of een andere wijze van verering. Geen van deze religies werft actief nieuwe leden door het verkondigen van de boodschap, het behoren tot een bepaalde religie zat vast aan de sociale positie die men in de maatschappij bekleedde en was dus niet gekoppeld aan een persoonlijke overtuiging of conversie.

In geval van politiek conflict en oorlog worden wel de religies van de tegenstander gestigmatiseerd als ‘kwaad’ om na verovering dat label weer te verliezen. Hier zit zelden een religieuze achtergrond aan vast. Groepen bestrijden elkaar wel maar niet direct om de riten en ceremonies van de ander uit te roeien. Zelfs de relatie met de monotheïstische Joden wordt hierdoor getekend. Hoewel de Joodse oorlogen aan het begin van onze jaartelling heel heftig waren en leidden tot de vernietiging van de Joodse tempel ontwikkelden zich na afloop regels voor het samenleven van joden in niet-joodse steden en kon het jodendom zich vrij rustig verder ontwikkelen in het Romeinse Rijk. Ook vervolging van de Bacchus en Isis culten in Rome zelf hadden te maken met de publieke orde en politieke toestand in de stad. Rome neemt verder wel heel actief vreemde goden op. Soms worden ze uitgenodigd een tempel te komen bewonen in de stad, op andere momenten worden ze na een verovering meegenomen. Rome maakt in verering onderscheidt in de Albanische Rite (Alba Longa, thuisland) of de Griekse Rite. De Griekse Rite hoort bij een etnische groep terwijl de Albanische Rite dat niet doet. Dit past in de hellenizering van Rome. Hoge cultuur is Grieks terwijl al het andere samengevoegd wordt. De Griekse Rite was dan ook voor Romeinen de manier om te laten zien dat zij ook bij de Griekse wereld behoorden.

Tot de periode van de burgeroorlogen neemt Rome talrijke goden op in de publieke religie. Daarna verandert dit en worden goden alleen nog opgenomen in de privésfeer. In tijden van kalmte dienden bijvoorbeeld Synagogen in Rome als referentiepunt en kunnen Joden en Romeinen gezamenlijk religieuze festivals vieren onder voorwaarde dat de Joden hun spijswetten kunnen naleven. Al met al lieten de Romeinen de veroverde gebieden redelijk vrij om de religieuze gebruiken na te leven mits ze niet leiden tot ongehoorzaamheid aan het Romeinse gezag (zoals in Judea). De enige werelijk religieuze verboden waren gericht tegen het (vermeende) offeren van mensen (kinderen) in Noord Afrika en de druïdische traditie in de Keltische gebieden. De noordelijke gebieden van Rome hadden de ambitie om Romeins te worden net zoals de Romeinen de ambitie hadden om tot de Griekse cultuur te horen. In dat opzicht is het dan ook lastig om te zien welke noordelijke religieuze tradities Romeins zijn of ‘verromeinst’ zijn.

Een ander teken van de pluriformiteit is het ontbreken van een eigen naam voor groepen religieuze volgelingen. Alleen de cultus van Isis identificeert zich zeer zelden als ‘Isianen’, Joods is meer een etnische omschrijving. Pas met de opkomst van het christendom ontstaat er een groep die zich identificeert als ‘christenen’. Een politiek gericht tegen een religie ontstaat daar ook mee. Christenen voelen zich christen en geen romein en verzetten zich tegen het gezag van de keizer, het heidendom

17

en de publieke tolerantie ten opzichte van het polytheïsme. Daarmee tasten ze het gezag aan en dienen vervolgt te worden.

18

Writing and Religion. Mary BeardDe codificatie van religieuze handelingen en festivals kan een machtsmiddel zijn van de priesterklasse als de teksten binnen een beperkte groep gehouden worden. Daarentegen kan het ook een middel zijn om religie te democratiseren als de methoden algemeen beschikbaar gemaakt worden. Dit wordt uiteraard teniet gedaan als men kijkt naar de geletterdheid van de bevolking. Dit is moeilijk vast te stellen maar zal extreem laag geweest zijn. Het is dan ook belangrijk om te realiseren dat antieke religie mondeling ervaren wordt. Als het schrift in een cultuur wordt geïntroduceerd impliceert dit een omschakeling in het functioneren van die cultuur. In een cultuur zonder schrift bestaat een collectief geheugen en gebeuren dingen zoals de voorouders dat ook deden. Echter dit wordt onbewust continu aangepast aan veranderende omstandigheden. Verschriftelijking betekend automatisch dat de manier van de voorouders vast staat en het eigen gedrag gaat afwijken. Dit kan een extreem conservatisme tot gevolg hebben maar ook een afkeer van traditie of een zelfbewuste historische kritiek. Wat betreft religie sterven afwijkende ideeën niet meer uit met een scepticus maar kan het een geheel nieuwe traditie tot gevolg hebben. Tot slot heeft de introductie van schrift tot gevolg dat organisaties complexer worden (politiek, sociaal en religieus) door het bijhouden van lijsten etc. Feitelijk maakt het een verandering in mentaliteit los, logisch denken wordt gekoppeld aan het kunnen toepassen van grammatica.

Het gebruik van schrift in religies door bijvoorbeeld hymnen op te schrijven lokt ook meer teksten uit. Men gaat oudere teksten interpreteren. Daarnaast kunnen dor de ouderdom teksten onleesbaar worden voor het gewone volk en is een priesterklasse nodig die in staat is de tekst te vertalen en te verkondigen wat er staat. Dit betekend dat er meer macht bij de priesters komt te liggen. Religieuze teksten in het algemeen zijn niet bedoelt voor een lezer maar als hulp voor de schrijver om de tekst te herinneren.

In vergelijking met het christendom en de joodse religie wordt de rol van het schrift duidelijk. Beide religies zijn ‘religies van het boek’ en kennen niet alleen een door god geïnspireerde tekst maar een door god geschreven tekst. Het object dat de tekst bevat tabletten, boekrollen etc. wordt op zichzelf al vereerd. Ze zijn dan ook bepalend voor de identiteit van de groep. Toch zal ook in deze twee religies het overgrote deel van de volgelingen analfabeet zijn. Beide kennen dan ook naast de tekstuele variant een sterke mondelinge traditie. Het christendom kent een verering van mensen die sine litteris (ongeletterd ) zijn net als Christus zelf en zijn eerste discipelen. Het verschil met het polytheïsme is dus niet zo sterk te trekken. Met name ook omdat het Egyptische woord hiëroglief letterlijk ‘Gods woorden’ betekend en ook een grote centrale rol voor tekst kent. Daarnaast kennen ook de Grieks-Romeinse goden een grote traditie om in tekst met volgelingen te communiceren (via orakel teksten etc.) en de priestercolleges werden geassocieerd met priesterboeken. Het belangrijkste bewijs van de grote rol die het schrift ook in het polytheïsme speelt is de hoeveelheid overgebleven inscripties die de vroomheid van mensen beschrijven. Gezien de kleine hoeveelheid mensen die werkelijk konden lezen zullen die niet het doel hebben gevormd. De rol van deze inscripties is eerder het permanent maken van deze vroomheid, opdat het niet vergeten zal worden. De vraag bij alle godsdiensten blijft dan ook welke manier van communiceren meer autoriteit heeft: het gesproken of het geschreven woord? In het geval van het Jodendom en christendom ligt deze autoriteit duidelijk bij het geschreven woord.

19

Tot slot kan het schrijven van teksten als handeling zelf ook een ritueel worden.

20

Magic. Sarah Iles JohnstonAls we naar magie kijken is de vraag van belang: waar houdt religie op en begint magie? In de antieke wereld is magie vrijwel altijd dat wat de ander doet. De eigen spreuken en incantaties zijn religie terwijl die van een andere cultuur onder magie vallen. Magie wordt daarmee normatief. Magiërs zelf worden gezien als ‘technici van het heilige’, mensen die meer weten hoe het hogere benadert moet worden dan de gewone bevolking. Een modern wetenschappelijk onderscheidt tussen magie en religie is niet aan te brengen.

Magie draait, net als religie, veelal om woorden. Magische woorden werken automatisch na het uitspreken of opschrijven ze hoeven niet vergezeld te gaan van rituelen. Een voorbeeld is de vervloeking. Er zijn drie typen vervloekingen, ten eerste de directe formule (“Ik vervloek …”). Ten tweede de opdracht aan de goden (“Vervloek voor mij …”) en tot slot de wens (“Dat … vervloekt mag zijn.”). De laatste vorm neigt richting een gebed omdat er vaak een tegenprestatie geboden wordt. Naast vervloekingen bestaan er ook ‘geheime woorden’ die meestal de ‘ware’ naam van een engel, demon of godheid zijn waarmee zijn aandacht getrokken kan worden. Woorden en hun betekenis zijn fysiek uitwisselbaar. Wat het opgeschreven woord overkomt, overkomt ook de bedoelde betekenis (vernietiging, uitwissen, doorsteken van het materiaal, doorslikken etc.).

Wat geldt voor woorden geldt in grote mate ook voor afbeeldingen. In de meeste magische handelingen worden ze dan ook beiden gecombineerd gebruikt. Ousia (Gr. zijn, essentie) is een bijzonder soort afbeelding omdat het voorkomt uit het doelobject (nagel, haar, hout van een schip dat vergaan is etc.)

21

Egypt. Jan Assmann & David FrankfurterDe Egyptische cultuur kent geen woord voor ‘religie’. Het hele leven is wel vervuld van een concept dat daar op lijkt. De zonnegod en schepper Re heeft de farao naar de aarde gezonden om ma’at (rechtspraak, waarheid en orde) te vestigen en op die wijze isfet (onrechtvaardigheid, leugens, chaos) uit te bannen. De godencultus heeft tot doel de goden te vereren en een verbinding te scheppen tussen de wereld en de ‘andere’ wereld. Deze verbinding wordt instant gehouden door offers, een soort cultische handel die samenvalt met spreuken om de goden uit de andere wereld te laten afdalen in afbeeldingen en tempels.

Een tweede dimensie van religie was de kosmos en schepping. Dit was in Egyptische ogen niet een plaats maar een proces waarin isfet overwonnen moest worden. Deze continue strijd was niet bij voorbaat al geslecht en de Egyptische cultuur was steeds bezig isfet te bestrijden. Men zocht in de astronomie dan ook naar de regelmaat en de orde in plaats van het afwijkende wat de astrologen uit andere culturen deden. De goden hadden hun eigen domein, steden etc. het politieke en sociale leven was doortrokken van religieuze posities aan de plaats van de goden.

Een derde dimensie van religie was voor de Egyptenaren de naam. De naam van een persoon of God representeert feitelijk alles was van dat individu gezegd kan worden en is dus feitelijk meer dan alleen een noemer.

De Egyptische mythologie draait om drie gerelateerde concepten: de kosmos, de staat en de individuele toekomst (met name de dood). Na de Amarna revolutie van 1320 v.Chr. komt daar een vierde concept bij: geschiedenis. De goden grijpen vanaf dat moment zelf in, in de schepping. Vanaf die periode zien we persoonlijke vroomheid opkomen.

Door de ondergang van het oude koninkrijk door chaos komen er nieuwe vragen op over de aard van de goden. Met gaat een god ten opzichte van goden plaatsen, een schepper tegenover de schepping. Er ontstaat het idee van de ene die de goden en schepping gemaakt heeft. Dit valt samen met de opkomst van het nieuwe koninkrijk dat streeft naar een universele kosmologie in relatie tot de grotere wereld en ambities waar de dynastieën banden mee ontwikkelen. Hieruit ontwikkeld zich de totale suprematie van zonnegod Re die zowel goden en mensen als onderdanen heeft. Het experiment van Akhenaten in Amarna met de invoering van het monotheïsme is daar slechts de extreme uiting van.

De latere periode valt uiteen in de Ptolemaïsche tijd (305 – 30 v.Chr.), de vroeg Romeinse tijd (30 v. Chr. – 3de eeuw), de laat Romeinse tijd (midde 3de eeuw – 4de eeuw) en de koptische periode (laat 4de eeuw – 7de eeuw).

De gehelleniseerde ptolemaïsche vorsten namen de naam en rol over van de oude farao’s. Veel van de grote tempelcomplexen (Karnak) stammen uit deze periode. De combinatie van Egyptische en Griekse cultuur werkte twee kanten op en creëerde in Griekenland het beeld van het magische en mystieke Egypte waardoor de Egyptische goden verspreidt raakten over de antieke wereld (met name Isis en Amun).

22

De vroeg Romeinse periode begint met het vestigen van keizerlijke macht over de verschillende tempelcomplexen. De keizers blijven wel de Egyptische culten ondersteunen die daardoor verder blijven ontwikkelen. Door de economische crises en verzwakking van de keizerlijke macht in de derde eeuw worden de tempels en culten overgedragen aan lokaal bestuur en raken ze in verval. De eschatologie van de terugkerende farao wakkert aan met de hoop op herstel van de oude orde. Door de diepe integratie van Egyptische en Griekse cultuur komt het koptische schrift op: Egyptisch in Griekse tekens. Met de omschakeling van het keizerrijk naar het christendom ontstaat er een sfeer van vervolging. Bisschoppen, abten en zelfs legers trekken door het vierde eeuwse Egypte om het te ontdoen van heidens/demonische invloed; tempels worden gesloten of verwoest en vervangen door christelijke kerken.

23

Mesopotamia. Paul-Alain BeaulieuDe Mesopotamische culten vinden hun oorsprong in zuid Irak in de Sumerische periode (Uruk, ca. 3300 – 3100 v.Chr.). Het betreft hier offerlijsten aan Inanna (de planeet Venus) in de hoedanigheid van ochtend en avond ster. Daarna krijgen de Mesopotamische goden een los karakter, ze zijn niet van deze wereld en worden afgebeeld als dieren met een sterk antropomorfisch karakter. Door de losse reeks van goden en goddelijke figuren ontwikkelt men de wens naar theologische ordening. De eerste tekenen hiervan stammen uit de eerste vroege dynastieke periode (ca. 2900 – 2700 v.Chr.) en zijn centraal opgesteld en gelden voor heel Sumerië.

Het concept achter de Mesopotamische religie was en groep goden die direct de maatschappij bestuurt en daarin gediend werd door een priesterstand. De tempel was het paleishof van deze goden. In de religie bestond een grote mate van continuïteit, festivals en hymnen veranderden amper in 1500 jaar geschiedenis. Religieuze veranderingen gingen gepaard met politieke veranderingen. Zo ontwikkelde de beschaving zich van een koning-priester combinatie naar een meer seculiere vorst wat resulteerde in de opkomst van een priesterstand. De priester was de werkelijke macht terwijl de ‘vorst’ en soort beheerder was van de goddelijke domeinen. Deze verhouding verandert langzaam door de groeiende macht van de vorst. De vorst is dan zonder priesterlijke taken waardoor de vergoddelijking van de koning kan plaats vinden. Met de opkomst van nieuwe dynastieën komen ook nieuwe goden op. Zo gaat de eerste Babylonische dynastie samen me de vervanging van oppergod Enlil door de nieuwe god Marduk.

De grootste verandering in de vroege periode is het samengaan van de Sumerische traditie en Semitische/Akkadische tradities waarbij de Sumerische traditie dominant blijft. Uit deze fusie van culturen ontstaat de Babylonische cultuur waarin de god Marduk gekozen is om de mensheid te leiden. In deze midden periode ontstaat de verering van een persoonlijke god en een intieme relatie tussen god en gelovige. Hieruit ontstaat concepten als zonde maar ook de realisatie van afstand en onpeilbaarheid van de goden. In oorlogen wordt het veroveren van de god van een andere stad essentieel hieruit blijkt het idee dat oorlog gezien moest worden als de woede van de goden met hun eigen land en de vijand opriepen het te vernietigen. Het meevoeren en vernederen van het beeld van de godheid van de vijand riep daarmee dezelfde vloek over de vijandelijke stad af.

De Assyrische beschaving (vanaf de 14de eeuw v.Chr.) behoud ondanks een grote Babylonische invled zijn eigen religieuze karakter. Met de doorgroei naar een Assyrisch wereldrijk kwam de behoefte aan een universele rijksgod waaruit zich de monolatrie ontwikkeld rondom oppergod Assur.

Met de val van Babylon aan de Perzische vorst Cyrus de Grote verdwijnt de vorstelijke steun aan de tempels in Mesopotamië na de inval van de Parthen in de 2de eeuw v.Chr. verdwijnt het spijkerschrift in zijn geheel met uitzondering van Babylon zelf. De religie in die periode wordt een mengsel van Assyrisch, Babylonisch, Perzisch, Grieks, Aramees en Joods.

24

Syria and Canaan. David P. WrightSyro-Canaanitische religie begint in de stadstaat Ebla (24ste eeuw v. Chr.) met de verering van een veelvoud aan west-semitische goden. Daarna in de 13de eeuw v. Chr. Ligt het centrum aan de Middellandse Zee en zijn er verhalende (mythen en legenden) bronnen en rituele beschrijvingen gevonden in het Ugaritisch. Met name de Bhaal vertellingen komen hiervandaan. In de Ugaritische beschaving worden de voorouderlijke vorsten als godheid opgenomen in de verering. De goden communiceren met de mensheid door dromen, divinatie, astrologische fenomenen en natuurlijke afwijkingen. Aan het hoofd van de cultus stond de waarzegger die heerste over een groter gebied en redelik onafhankelijk was van de vorst.

De Phoenicische beschaving aan de Middellandse Zeekust in Libanon kent een ander pantheon voor iedere stad. Ieder pantheon werd geleidt door twee paar goden. De religieuze ideeën van de zeevarende phoeniciërs verspreidden zich over het gehele Middellandse Zee gebied. Met name de Punische territoria rondom Carthago. De religieuze verering draaide rondom de vorst die zijn plek verkreeg van de goden. Er zijn aanwijzingen voor het incidenteel offeren van kinderen.

De Syro-Canaanitische religie vormt de basis voor het judeo-christelijke geloof omdat grote delen van het Oude Testament als reactie op deze religie zijn geschreven.

25

Israel. John J. CollinsHet verhaal van Israel wordt met name verteld in het Oude Testament. Kritisch onderzoek suggereert echter een afwijkend verloop. Volgens de Bijbel vereerd de semi-nomadische Abraham de Babylonische God El. De vierde generatie van zijn nakomelingen in Israel vertrekken naar Egypte om daar in slavernij te vervallen. Mozes leidt de Exodus en komt daar de God El weer tegen onder de naam YHWH. YHWH openbaart op de Berg Sinai een set met wetten waarop het volk een verbond sluit met deze ene God. De Israëlieten vallen vervolgens het land Israel weer binnen en vernietigen de lokale bevolking. Rond 1000 v. Chr. ontstaat de monarchie waarmee een toename ontstaat van heidense gebruiken. Met het sterven van Solomon splitst het koninkrijk in twee delen Israel (noorden) en Juda (zuiden). De Assyriërs vernietigen het noordelijke koninkrijk terwijl in het zuiden de Koning Josias (621 v.Chr.) de oude wetten weer hersteld. Juda valt voor de Babyloniërs maar na vijftig jaar keren de ballingen terug.

Kritisch archeologisch en historisch onderzoek tonen aan dat het Israëlitische volk ontstaan is in Canaan. Er is geen bewijs voor een tocht van en naar Egypte. Aangenomen wordt dat als er al een historische basis is deze voor een kleine groep geldt en niet voor de gehele bevolking. De Israëlitische bevolking vereerd El/YHWH die onderdeel uitmaakt van het Canaanitische pantheon, andere groepen van het volk volgen daarnaast ook de aartsrivaal an El/YHWH de god Bhaal. Monotheïsme is hoogst uitzonderlijk in de oudheid en kan gebaseerd zijn op de Egyptische experimenten onder farao Akenathen (14de eeuw v.Chr.) er zijn linguïstische vergelijkingen te trekken tussen Egyptische hymnen en bepaald psalmen. Waarschijnlijker is de oorspronkelijk YHWH een Syro-Canaanitische stormgod. De centrale rol van de Exodus ontstaat in de cultus in Jerusalem met de hervormingen van Koning Josias in de 7de eeuw v.Chr. Het koningschap van YHWH wordt daarin gekoppeld aan de heersende dynastie van David. Er zijn ook aanwijzingen voor een partner godin voor YHWH, Asherah genaamd. In de periode van de twee koninkrijken (ca. 922-722 v.Chr.) zal alleen een kleine minderheid slechts YHWH op monotheïstische wijze hebben vereerd. Waarschijnlijk komen uit deze groep de profeten voort.

De deuteronomische hervorming van Koning Josias in de 7de eeuw v.Chr. zijn een fundamentele wijziging geweest in Israel. Het verbood de verering van andere goden dan YHWH en het offeren op andere plekken dan de tempel in Jerusalem. Tempels en offerplaatsen werden door de troepen van Josias verwoest. Met deze hervorming verscheen ook de eerste versie van het boek Deuteronomium dat grote gelijkenis vertoont met Assyrische vredesverdragen. Feitelijk is het een poging om gezag te centraliseren en wetten op schrift vast te leggen. Deze poging is niet direct succesvol. Josias komt om in een veldslag tegen de Egyptenaren (609 v.Chr.). De Babylonische ballingschap betekende wel de vestiging van het wettelijk gezag van YHWH. De tempel kon men niet meenemen naar Babylon maar de goddelijke wetteksten wel. Uit de ballingschap ontstaat de Diaspora, veel Israëlieten leven sindsdien buiten Judea waardoor het jodendom zich losmaakte van een etnische achtergrond. Deze ontwikkeling werd gestimuleerd door het feit dat de wetten die de religie bonden op schrift waren vastgesteld.

Ongeveer vijftig jaar na de vernietiging van de eerste tempel door de Babyloniërs werd de tweede tempel gebouwd. Het herstel van het Israëlitisch koninkrijk ging niet gepaard met herstel van het koninklijk gezag. Gezag lag bij een priester en een gouverneur. De wetteksten werden in deze

26

periode door het priesterschap uitgebreid met tradities, priestercodes (Leviticus) etc. Ezra (ca. 458 v.Chr.) legt op last van de Perzische vorst uiteindelijk een definitieve versie vast wat samenvalt met de Perzische gewoonte om plaatselijk recht op schrift te laten zetten. Hij hanteert een strikte interpretatie van de Torah en streeft naar een ‘puur’ ras met een eigen identiteit.

In de 2de eeuw v.Chr., met name na de veroveringen van Alexander de Grote, komt het tot botsingen tussen de soepele en strikte interpretaties. Onder invloed van de hellenisering verdwijnen steeds meer ‘typische’ joodse gebruiken. In een poging hogepriester te worden bestrijden uiteindelijk Jason en Menelaus elkaar in een burgeroorlog waarin de hellenistische vorst Antiochus IV Epiphanus ingrijpt. Antiochus onderdrukt de uitvoering van de traditionele joodse wetten en daarbij komt het tot een voor de oudheid uitzonderlijke religieuze vervolging. Deze vervolging leidt tot een algemene joodse opstand (Maccabeeïsche opstand) en de vestiging van de joodse Hasmoneeïsche dynastie. Deze vorsten waren zowel koning als hogepriester. Deze revolutie is essentieel in de vorming van de joodse identiteit. Na de Maccabeeïsche opstand ontstaan veel joodse sekten die op verschillende wijze een zeer strikte interpretatie geven aan de Torah. De belangrijkste conservatieve groep zijn de Farizeeën met hun mondeling overgeleverde interpretatie van de Torah. Daarnaast zijn er verschillende nog striktere sekten als die van Qumran en de Essenen die beschreven worden in de Dode Zee Rollen. Zij scheiden zich op basis van reinheid beginselen geheel af van de Israëlitische samenleving. De meer gematigde groepen zoals de Sadduceeën verwerpen de strikte interpretaties en handhaven de bestaande tempelcultus. Joden in de Diaspora blijken verrassend weinig interesse te tonen in de conflicten rondom reinheid en puurheid en richten zich meer op de verbintenissen tussen joden en niet-joden (bijv. Philo van Alexandrië die poogt de Torah op Grieks filosofische basis te interpreteren). In de periode van de tweede tempel en rondom de Maccabeeïsche Opstand ontwikkelt zich ook een apocalyptische bewustwording. Dit komt voort uit een nieuwe fase van profetie waarin openbaringen toegewezen worden aan oude profeten (Enoch, Daniël). Pas in deze periode is er bewijs voor het geloof in de berechting van joden na de dood. Deze apocalyptische ontwikkeling en het idee dat tijd lineair is en daarmee ook tot einde komt heeft de westerse geschiedenis zeer beïnvloed. Apocalyptische teksten worden over het algemeen alleen gebruikt door kleine joodse sekten waar het latere Christendom ook onderdeel van uit maakte.

De periode van de tweede tempel eindigde in de Romeinse overheersing. Na drie mislukte opstanden in de 1ste en 2de eeuw n. Chr. De opstand van 66-70 leidde al tot de verwoesting van de tempel in Jeruzalem. De tweede van 115-118 in Egypte had tot gevolg dat de grote Joodse gemeenschap verdween. De laatste Bar Kochba opstand (132-135) was een Messiaans/Apocalytische beweging die tot mislukken gedoemd was. Overleving van het Jodendom als religieuze beweging in plaats van een natie op etnische basis lag daarmee bij de groepen Rabbi’s in Babylon en Galilea die een beperkt aantal teksten accepteerden als canoniek (het huidige Oude Testament). Uit deze nieuwe versie zijn alle apocalyptische teksten verwijdert met uitzondering van de profetie van Daniël. De interpretaties van deze groepen Rabbi’s hebben geleidt tot de ontwikkeling van de Talmud van Babylon en die van Jeruzalem en met name belangrijk is omdat het ook de discussies en tegenstrijdige ideeën bevat van de diverse Rabbi’s. Het is vooral de Talmuddie er verantwoordelijk voor is geweest dat het Jodendom tot in de 21ste eeuw is blijven bestaand.

27

Anatolia: Hittites. David P. WrightHittitiesche cultuur en religieuze beleving is een mix van verschillende voorgaande en naburige culturen. Gegevens over de hittieten zijn overgeleverd door duizenden teksten die in Bogazköy (vml. Hattusha) zijn gevonden. De Hittieten waren zich bewust van de verschillende achtergronden van hun goden en richtten gebeden vaak in de oorspronkelijke taal aan hen. De stormgod Hatti en de zonnegodin Arinna stonden aan het hoofd van een enorm complex pantheon dat uit honderden goden bestond. De mythische verhalen zijn vergelijkbaar met de Ugaritische.

De Hittieten kennen een zogenaamde tempel-economie. De tempel is meer dan alleen de plaats van offeren en de woning van de godheid, het neemt een essentiële plaats in voor de gemeenschap. Een grote groep landeigenaren werkte voor de tempel en het complex diende als opslagruimte voor graan, waardevolle spullen etc. Offers namen vaak de vorm aan van een gezamenlijke maaltijd voor de god alsof men een hogere politieke functionaris probeerde te beïnvloeden. Voor de Hittieten was de ambitie en manier van denken voor goden en mensen gelijk. Het ritueel doden en slachten van vee heeft daarom geen plaats in de Hittitiesche religieuze beleving. Door langdurige religieuze festivals onder leiding van de vorst werd de eenheid in het rijk bewaakt en verkreeg de koning steun van steden en inwoners. De koning is dan ook de hoogste priester in het rijk gevolgd door een uitgebreid apparaat van priesterambtenaren. Mensen konden direct in gebeden met de goden spreken maar het antwoord was altijd indirect: in dromen, astrologische gebeurtenissen, vlucht van vogels etc. De vorst wordt na zijn dood een nieuwe godheid.

28

Iran. William Malandra & Michael StausbergDe oudste iraanse religieuze teksten stammen uit de 6de en 5de eeuw v. Chr. En zijn de Avestan gedichten van Zarathustra. Het is onbekend wanneer hij leefde maar hij wordt gesitueerd ten tijde van Cyrus de Grote (6de eeuw v. Chr.) of veel vroeger (1200 – 1100 v. Chr). De oudste religieuze verering stamt uit het 2de millennium v.Chr. en is verwant aan de Indische Veda’s. De kosmos in dit model bestond uit drie lagen: aarde, atmosfeer en hemel. De aarde was verdeelt in zes continenten die in cirkels elkaar omringden met in het midden de kosmische berg. De geschiedenis bestaat uit 4 perioden van ieder 3000 jaar. De heilige teksten (Veda’s) konden alleen gelezen worden door speciaal opgeleide priesters die een eigen kaste gingen vormen in de maatschappij (de Zaotar). Zarathustra was naar alle waarschijnlijkheid een Zaotar en stond daarmee in een traditie van mondelinge overlevering. De visies die deze profeet ontving zorgden voor een radicale omwenteling in religieus besef. Hij verhief de god Ahura Mazda tot oppergod in een nagenoeg ethisch dualistisch systeem. Zarathustra ontwikkelde een systeem rondom een tweeling godheid die gevormd was door keuzes voor goed en kwaad. Dit spiegelde de mensheid, er waren mensen van de waarheid en mensen van de leugen (Ahura/Daiwa). Na zijn dood en de eenwording van het Iran onder de Achaemeniden vermengt de religie zich opnieuw met het polytheïsme waardoor een mix ontstaat die de Perzische godsdienst gaat vormen. Na de ondergang van het rijk door Alexander de Grote vehelleniseerd de godsdienst maar in de 3de eeuw n.Chr. treedt een Zoroaster revival op waarin voor het eerst de overlevering van Zarathustra op schrift wordt gesteld. Het Zoroastrianisme blijft in Perzië dan staatsgodsdienst tot de val van het Sassaniden-Rijk en de overgang naar de Islam.

29

Minoan and Mycenaean Civilizations. Nanno MarinatosDe Minoïsche beschaving bloeide op het eiland Kreta van de 3de tot het 1ste millennium v.Chr en was een zogenaamde paleiscultuur. Overgeleverde teksten zijn geschreven in een taal die onbekend is waardoor namen en structuur van het pantheon onduidelijk is. Wel is te concluderen dat de religies bij een geavanceerde, ambtelijke cultuur horen die draaiden rondom de enorme vorstelijke paleizen. De religies werden totaal gedomineerd door vruchtbaarheid in de vorm van geslachtsidentiteit, volwassenwording en sterven. Door de complexiteit van het ambtelijk systeem ligt het voor de hand om ook te verwachten dat de rituelen en mythologie uitgebreid was en door de locatie leek op die van het nabije oosten. Er zijn vondsten van tempels.

De inwoners van Griekenland in het 2de millennium worden Myceners genoemd op basis van de grote citadel van Mycenae. De Myceense cultuur lijkt op de Minoïsche. Er wordt zelfs vermoed dat Mycene het gehele pantheon van de Minoïsche beschaving heeft overgenomen en aangepast aan de eigen behoeften. Het schrift lijkt op het Minoïsche en ook dit is niet vertaald. We moeten oppassen in de Myceense en Minoïsche beschavingen een voorloper van de Griekse cultuur te zien. Beiden zijn meer verwant aan het nabije oosten.

30

Greece. Jon MikalsonHet Griekse pantheon lijkt uit het niets te zijn ontwikkeld door de grote poëten Homerus en Hesiodus. Zij hebben zich waarschijnlijk laten inspireren door talloze lokale goden en die ontdaan van hun plaatselijke kenmerken en een overkoepelend pan-Grieks karakter gegeven. De epische traditie baseert zich waarschijnlijk op de ontwikkelingen uit de Griekse donkere eeuwen (ca. 1125 – 700 v.Chr.). Door het epische karakter zal de beschreven godsdienst daarnaast waarschijnlijk sterk afwijken van de werkelijke godsdienst beoefening. Essentieel in het Griekse religieuze concept is het idee van onreinheid en purificatie.

Naast goden kent het Griekse pantheon ook helden die na hun dood een cultus ontwikkelen. Deze traditie komt vooral op in de periode 750-650 v.Chr. Deze culten waren zeer lokaal gebonden, meestal rondom het graf van de held. Een beperkt aantal helden als Asclepius en Heracles ontwikkelen zich door tot goden.

Pas vanaf ongeveer 550 v.Chr. kan de daadwerkelijke mythologie en godsdienst gereconstrueerd worden. Deze is gebaseerd op de sociale structuur van de Griekse stadstaat. Goden zijn vooral beschermer van de urbane cultuur. Met de democratisering (508/507 v.Chr.) van Athene ontstaan in de verschillende demes uitvoerige eigen religieuze programma’s. De stadstaten vieren daarnaast eigen religieuze festivals waar alleen burgers volwaardig deel van uit kunnen maken. De controle over de culten ligt bij de lokale aristocratie en is verdeelt over de verschillende families. De priesters werken part-time en worden in de democratische steden jaarlijks uitgeloot. In andere steden wordt de positie geveild. Hierdoor komt het nooit tot een centrale priesterklasse of canonieke beweging etc. De verering van dezelfde god kan daardoor in de verschillende steden totaal verschillen. Zelfs voor goden als zoals Zeus.

De Grieken verwachten van hun goden praktische steun in vruchtbaarheid van het land, economische voorspoed etc. De relatie tussen goden en mensen draait dan ook om charis: dienst en wederdienst (do ut des) dat voorkomt in vooral aristocratische culturen. Dit betekend ook dat de Grieken geen religieuze angst voor de dood kenden. In deze relatie was er geen beloning of vervloeking na het sterven maar het schaduw-schimmen rijk Hades. Later ontstaan wel culten die een betere tijd beloven in ruil voor bepaald gedrag.

De Griekse religies verspreiden zich met de kolonisatie van het Middellandse Zeegebied. De heldenverering ontstaat hier opnieuw rondom de stichters van de kolonie. Er zijn dus twee religieuze stromingen te onderscheiden: de oude steden met hun vaste gewoonten en de nieuwe steden met opkomende culten. Verrassenderwijs waren de oude gebruiken zeer bestand tegen veranderingen ondanks het gebrek aan centralisatie. Hier liggen de voordelen aan ten grondslag die alle standen van de maatschappij uit de culten putten waardoor ze buiten de sociale spanningen blijven. De grootste bedreiging voor de religie kwam dan ook van buiten. De Perzen en Macedoniërs.

Een andere bedreiging vormt de opkomst van de filosofie die grotendeels de goden verering bekritiseren. Dit betrof echter de Homerisch-Epische godenverering en niet de gebruikelijke plaatselijke verering. In de Klassieke periode treden er geen revolutionaire veranderingen op. Dit verandert in de Hellenistische periode ten tijde van Philipus II en Alexander de Grote van Macedonië.

31

De tempelculten komen onder het gezag van de vorst en er ontstaat een cultus rondom de vorst zelf. Nadat de Griekse steden deel uit gaan maken van wereldrijken (eerst et Macedonisch Hellenistische en later het Romeinse) verspreiden de Griekse goden zich over de antieke wereld maar komen ook vreemde goden in de Griekse cultuur terecht waardoor er een versmelting optreed van culturen. De oude steden bleken hier nog het best tegen bestand.

32

Etruria. Olivier de CazanoveDe Etruskische beschaving komt oorspronkelijk uit midden Italië n de taal vormt nog steeds een barrière in de studie naar de cultuur. De beschaving verdwijnt met de groeiende Romeinse macht in Italië in de 3de eeuw v.Chr. Door het ontbreken van enige vorm van literatuur zijn we aangewezen op Romeinse bronnen die een zwaar vertekend beeld geven van hun Etruskische voorouders. De Etruskische religie zou in grote mate gebaseerd zijn op divinatie en boeken. De kennis voor divinatie zou volgens de mythologie geopenbaard zijn door het kind Tages en vastgelegd in de Disciplina Etrusca. Etruskische religie zal in grote mate urbaan en lokaal zijn. Verdere gegevens komen vooral uit de archeologie en zijn nog zeker niet definitief geïnterpreteerd. Net als de andere volken in Italië zijn er veel goden met een Griekse achtergrond en in de 1ste eeuw v.Chr. lijkt er een bepaalde hiërarchische structuur te ontstaan.

33

Rome. John NorthRome ontstaat in de 10de eeuw v.Chr. en gaat vanaf de 6de eeuw een rol van betekenis spelen in Italië. Het koninkrijk wordt in de 5de eeuw afgeschaft en vervangen door een republiek. De republiek blijft tot in de 1ste eeuw v.Chr. bestaan. De stadstaat wordt feitelijk bestuurt door een oligarchie van aristocratische families. Vanaf de 3de eeuw v.Chr. ontstaat het succesvolle militaire apparaat waardoor Rome zijn invloed uitbreidt over centraal Italië. Het wereldrijk komt daarna tot stand in een serie oorlogen met Carthago, de Hellenistische wereld en de onderwerping van Spanje. Ten tijde van de grote burgeroorlogen beheerst Rome direct of indirect het gebied rondom de Middellandse Zee en Turkije. Pompeius onderwerpt het oostelijke Middellandse Zeegebied, Julius Caesar voegt Frankrijk aan het rijk toe en Augustus Octavianus trekt op tot de grenzen langs de Rijn en de Donau. Deze snelle veranderingen hebben ook grote sociale en religieuze gevolgen waardoor het onderzoek naar Romeinse godsdienst ingewikkeld is.

Het traditionele pantheon was sterk gekoppeld aan de lokale Romeinse stad. Goden werden in Rome behandelt als goddelijke inwoners. De communicatie met de goden ging op rituele wijze en via divinatie zoals het bestuderen van de vlucht van vogels. Daarnaast speelde de profetische boeken een belangrijke rol die bewaard werden door een college van priesters. De religieuze identiteit van een Romein was feitelijk de bevestiging van zijn identiteit als burger van de stad. Het inwisselen van de ene Romeinse god voor de andere deed niets af aan die identiteit. Religie is dan ook niet autonoom zoals dat in de latere christelijke periode wel het geval zou zijn, waardoor de priesterschappen ook geen rivaliserende macht vormden naast de staat. IN veel gevallen worden posities zelfs bekleed door dezelfde mensen Cicero is er bijvoorbeeld trots op politicus, soldaat en priester te zijn. De staat onderhoud dan ook grote delen van de culten. Religie is niet een middel in de politiek, het moderne onderscheid bestaat namelijk niet. Er is geen verschil tussen politieke en religieuze macht.

Door deze nauwe verbinding tussen religieuze en politieke macht moeten de godsdiensten van Rome met de politieke verhoudingen mee zijn verandert. In de late Republiek zien we dat de religieuze macht verdeelt is over verschillende colleges, de senaat en ambtelijke organen. Met de vestiging van het Keizerrijk komt de religieuze macht bij de keizer te liggen, de pontifex maximus, de hoogste priester van het rijk. Een andere ontwikkeling is de import van goden uit de Hellenistische wereld en Turkije gedurende de periode van de Republiek. Daarnaast ontstaan er ook nieuwe culten voor zaken die tot dan toe als kwaliteit werden gezien: ‘eer’, ‘loyaliteit’ etc. In de keizertijd komt daar de toevoeging van de keizercultus bij. De keizer wordt in Rome pas na zijn dood met toestemming van de senaat tot god verheven. Buiten Rome is hij al godheid bij leven.

Door de eenvoudige acceptatie van polytheïsten dat goden andere namen en rituelen kennen in andere streken wordt de interne communicatie in het rijk verbeterd. Verhuizingen vinden regelmatig plaats waarna de lokale goden overgenomen worden alsof het de eigen goden betreft. De keizercultus werd daarnaast afhankelijk van gebruik op de lokale manier ingevuld. Alleen het joodse Palestina vormde een uitzondering op deze regel.

Tijdens het late keizerrijk en de vestiging van de christelijke religie doet zich een zeer belangrijke ontwikkeling voor. Waar mensen zich tot dan toe niet op religieuze basis identificeerden ging men

34

dat nu wel doen. Iemand was christen en romein of heiden en romein etc. Uit deze nieuwe manier van denken ontwikkelen zich vervolgingen etc. Tot dan toe hadden vervolgingen geen religieus karakter gehad. De oorzaak voor vervolging was meestal etnisch (de Joden waren een volk met een eigen vreemde godsdienst) en veroorzaakt door opstand etc. Christenen daarentegen werden als religie vervolgt omdat het een keuze was van heidenen om de ware goden die onderdeel waren van de identiteit te laten vallen. Daarmee lieten ze in feite de Romeinse staat, cultuur en identiteit vallen. Toch waren de meeste vervolgingen zeer tijdelijk en plaatselijk van aard.

35

Early Christianity. Harold AttridgeHet christendom is eigenlijk een mutatie onder de antieke godsdiensten die begon als een joodse opwekkingsbeweging rondom Jezus van Nazareth. Hij verkondigde de naderende komst van het Koninkrijk Gods maar heeft zichzelf waarschijnlijk in eerste plaats als profeet maar nooit als goddelijk gezien. Zijn profetie was gebaseerd op alledaagse gelijkenissen gekoppeld aan geweldloosheid. Zijn uitlatingen rondom het Koninkrijk Gods en de reiniging van de tempel zorgden in de gespannen en opstandige toestand van Palestina voor een hard ingrijpen van het Romeinse gezag. Na zijn dood ontwikkelde de groepering zich met name verder rondom Jezus triomf over de dood, de verzameling van alle volgelingen van Israëls God en dat Jezus’ dood als crimineel eigenlijk een offer was geweest voor de zonden van de mens. Hieruit ontstaat het idee van een nieuw convenant tussen God en de mens. Een convenant dat niet langer voor joden was voorbehouden maar voor de hele mensheid kon gelden. Het zendingswerk van Saulus van Tarsus (Paulus) leverde daarover een crisis op dat uiteindelijk in diens voordeel in 49 n.Chr. werd beslecht. Ook niet joden konden vanaf dat moment christen worden. Verschillende gemeenschappen ontstaan in Griekenland die alleen verbonden zijn in het geloof dat zij een over een nieuwe pneuma (geest) beschikken die een voorbode is van de toekomst. Tussen de gemeenschappen worden veel brieven uitgewisseld. Met de executie van Paulus in de eerste helft van de jaren 60 n.Chr. bestaat het christendom uit kleine urbane gemeenschappen die samenkomen in de privéwoningen van rijke leden. Hier werden ter ere van de dood van Jezus gemeenschappelijke maaltijden gevierd die gepaard gingen met rituele handelingen. Kort na de dood van Paulus en Petrus komen de joden in Palestina in opstand tegen het Romeinse gezag (66 n.Chr.) dit resulteert in de vernietiging van de tweede tempel in 70 n.Chr. en het verdwijnen van de oorspronkelijk joods-christelijke beweging in Jeruzalem. Waarschijnlijk stamt het eerste evangelie (Marcus) uit deze periode omdat het de spanningen weerspiegeld die in deze periode spelen. Marcus wordt gevolgd door Matheus in de jaren 80 en Lucas in de jaren 90. Uit de laatste twee evangeliën blijkt een steeds sterkere rivaliteit met de joodse gemeenschappen. Rondom het jaar 100 wordt uiteindelijk het evangelie van Johannes geschreven wat nog sterkere anti-joodse sentimenten in zich heeft. Teksten uit de tweede eeuw zijn met name gnostieke openbaringen en spreuken waaruit een steeds sterker eschatologisch bewustzijn blijkt. Deze ontwikkeling gaat gepaard met een groeiende organisatie van de lokale gemeenschappen rondom presbyters en een episcopaat (opziener). In Egypte vormen de gemeenschappen zich echter naar filosofisch model als studiegroepen rondom een meester het is met name hier dat de Gnostiek sterk opkomt. Uit alle teksten is het Marcion die voor het eerst streeft naar een canonieke tekst maar dan wel één die geheel gereinigd is van joodse invloeden. Dit wordt door het grootste deel van de christenen echter verworpen waardoor het christendom uiteindelijk nog steeds dezelfde God aan is blijven hangen als de joden dat doen. Met de groeiende organisatie wordt het christendom ook bekender maar ook meer verfoeit. Tegen beschuldigingen en vervolging ontstaan in de 2de eeuw de apologetische teksten die de theologie vastleggen en zich daarmee verdedigen. Eind 2de eeuw heeft het christendom zich verspreid over het hele Romeinse Rijk en zelfs door het Parthische Rijk naar de kust van India. Verschillende soorten stromingen ontstaan in deze periode (o.a. het Montanisme) en een steeds sterkere beïnvloeding door de Romeins/Hellenistische cultuur. Vooral de filosofie van Plato is van grote invloed geweest (vooral de Alexandrijnse Origenes is hierin van groot belang). Tegen deze verschillende stromingen en invloeden ontwikkeld zich de orthodox-katholieke variant die met name door Irenaeus van Lyon werd verkondigt. Hij stelt een normatieve canon van boeken samen die de

36

eerste versie van het Nieuwe Testament wordt. Met de grote politieke crises van de 3de eeuw komt het verschillende keren tot vervolging. In de loop van de 4de eeuw hersteld het machtsevenwicht zich weer onder keizer Constantijn die in het Edict van Milaan (313) het Christendom geloofsvrijheid geeft. Zijn overwinning over zijn medekeizers plaatst hij in het teken van het christendom als beschermgod en hij maakt van de kerk een instrument om zijn macht uit te oefenen over het keizerrijk. De verschillende grote onderlinge disputen moeten opgelost worden in het Concilie van Nicaea (324) waar de Keizer zelf voorzitter is. Behalve een basis voor orthodoxie wordt in Nicaea een stap gemaakt met het samenvoegen van politieke en religieuze macht. Hierdoor wordt het Christendom onder Keizer Theodosius (379-395) zelfs staatsgodsdienst. Vanaf de 4de eeuw consolideert de nieuwe religie zich en ontpopt het niet allen als een stroming maar vooral als de dominante stroming in de antieke wereld.

37

Sacred Times and Places

IntroductionRuimte en tijd bepalen de leefomstandigheden van mensen. Mensen willen alles, dus ook ruimte en tijd onder controle brengen. We brengen daarom beiden in kaart. Dat is wat betreft ruimte eenvoudiger dan voor tijd. Tijd reconstrueren we op twee tegenstrijdige manieren. De eerste is lineaire tijd: begin tot eind, geboorte tot sterven. Deze reconstructie is dus tijdelijk en zal eindigen. De tweede manier is de cyclische tijd: dag wordt nacht wordt dag etc. Dit is veelal gebaseerd op de seizoenen, maanfases, zon etc. Deze reconstructie is eeuwigdurend.

Antieke culturen gaan allemaal anders om met deze reconstructies. Een probleem daarbij is dat maankalenders en zonnekalenders moeilijk om te rekenen zijn. Daarnaast kunnen zaken met een lineair verloop, zoals bijvoorbeeld het leven, door vieringen als verjaardagen weer cyclisch herdacht worden. Dat geldt ook voor festivals rondom de oorsprong van de stad etc. Geschiedenis krijgt darmee iets collectiefs, het overstijgt het individu.

Wat betreft plaats is het van belang te onderzoeken waarom bijvoorbeeld tempels en heiligdommen staan waar ze staan en hoe de afscheiding tussen tempel en omgeving is gemarkeerd. Ze vormen meestal het centrum van de stad en zijn verheven op een (kunstmatige) heuvel. Ook de grens tussen stedelijk territorium en de buitenwereld wordt vaak aangegeven met heiligdommen. De route van processies en de wijze waarop rituelen in de tempel worden uitgevoerd zijn allemaal voorbeelden va hoe men met heilige ruimte om gaat.

De meeste antieke religies zien een gradatie van hoe ’heilig’ bepaalde ruimte of tijd is. Men kent dus meer dan alleen het onderscheid tussen sacraal en profaan.

GreeceDe Griekse steden leven langs een maankalender. Verschillen tussen zon en maankalender worden wat willekeurig opgelost. De kalenders verschillen per stad maar stammen waarschijnlijk terug tot de Myceense cultuur waardoor veel maanden genoemd zijn naar niet langer bestaande festivals. In Athene begon het jaar met een langdurig festival dat de stad ritueel reinigde van het ‘kwaad’ en ging gepaard met de verbanning van de zondebok, meestal een slaaf. De Grieken maken verder weinig onderscheidt tussen heilige en profane tijd, festivals worden door mensen voor de goden gehouden, de goden roepen er niet toe op. Ze zijn dan ook traditioneel en daardoor aan verandering onderhevig.

De Griekse stadstaat onderscheidde drie soorten ruimte: het stadscentrum (polis), de velden rondom de stad (agroi) en de onontgonnen grensgebieden (eschatie). Alle drie konden ze heiligdommen herbergen. De heiligdommen waren veelal een open ruimte met een altaar en omringd door grensstenen (horoi) waaruit bleek dat daarbinnen het heilige (hieron) was gelegen. De afgescheiden ruimte werd temenos genoemd en had specifiek de communicatie met het hogere tot doel. De temenos kon een gebouw (portico) bevatten waar giften werden opgehangen (anathemata). Deze giften lieten de macht van de godheid en de schenker zien en waren eigendom van de godheid. Toegang tot de temenos was in principe vrij voor iedereen die rein is. De heilige

38

wetten die bepaalden wat wel en niet rein was werden bij de toegang opgehangen. De temene konden meerdere tempels bevatten. Tempels in een klassieke stijl hadden één ruimte met daarin het beeld van de godheid. Deze ruimte was in principe openbaar toegankelijk. Griekse tempels hebben trappen rondom. Orakelheiligdommen hadden vaak een afgezonderde ruimte voor het medium. Naast al deze plaatsen bestonden er ook plekken waar de goden hun wens hadden duidelijk gemaakt, de plaats waar bijvoorbeeld de bliksem ingeslagen was . Deze plekken noemde men abaton. Al met al lijkt het er niet op dat alle ruimte een bepaalde vorm van heiligheid had en er zijn dan ook geen bewijzen voor heiliging en ontheiliging van tempels of voormalig tempels.

EtruriaDe etrusken kennen een zeer exacte vorm van religie vastgelegd in de libri rituales waarin de volgorde en manier van rituelen in tijd en ruimte stonden aangegeven. Etruskische heilige tijd lag op vier niveaus. De maandelijkse cyclus stond in het teken van steeds terugkerende rituele dagen. De jaarlijkse cyclus was de herhaling van specifieke festivals. De derde cyclus stond in het teken van natuurlijke generaties. De tijd tussen de oudste van de stad en de meest laatst geborene op de eerste dag van het saeculum. Tot slot stelden de Etrusken dat hun beschaving 10 saecula zou voortduren. Van de 9de tot de 6de eeuw vonden rituele plaats op heilig plekken in het landschap. Daarna komen er handleidingen op voor het ontwerp en de plaatsing van tempels. Tempels hadden alleen trappen aan de voorzijde.

RomeIn Rome moeten we ons realiseren dat mensen hun gehele leefomgeving deelden met de goden. Tijd en ruimte was verdeelt in menselijke en goddelijke plekken en momenten. In Rome bestond een natuurlijke kalender die door de goden was bepaald en voor alle mensen gold. Daarnaast bestond er een civiele kalender voor magistraten en verschillende private kalenders van individuele (rijke) families. De natuurlijke kalender draaide rondom de zodiak en was met name ook een agrarische kalender. De civiele kalender was de kalender van decreten, wetten en festivals. De kalender werd vanaf de 2de eeuw v.Chr. aangevuld met de verjaardagen van de bouw van de grote tempels, de overwinningen van Romeinse families en in de keizertijd de geboortedagen van de keizers. Daarmee drong niet het publieke door tot het goddelijke maar werd het publieke verheven tot het goddelijke. Op de kalender stonden zoveel festivals dat onmogelijk iedereen overal aan mee kon doen. Veelal waren dan ook enkele magistraten bij betrokken en wat priesters. De kalender was bovenal Romeins en kon niet zomaar in het hele rijk worden ingevoerd. Gedeelten werden in de Romeinse steden wel overgenomen. Het complex van festivals die allemaal een religieus karakter hadden toonde de Romeinse wil om ook controle over de tijd uit te oefenen.

Daarnaast wilde Rome controle uitoefenen over ruimte. De stadsplanning beheerde de ruimte in de stad en deelde die met de goden. De augurs bepaalden welke ruimte beschikbaar kwam. Ze werden daarna ingewijd (inaugurare) en voor een doel vastgelegd en gemarkeerd. Daarmee was die ruimte templum. Templa konden voor alle publieke doelen zijn. Dus ook voor de bouw van een tempel. De ruimte van de stad (urbs) werd pomerium genoemd maar was van zichzelf niet heilig. Troepen waren niet toegestaan binnen de pomerium behalve voor triomftochten.

39

Heilige plaatsen bestonden uit twee typen: gebouwd door mensen en natuurlijke plaatsen gekozen door de goden. Door mensen gebouwde plaatsen moesten altijd door de stad als heilig bestempeld worden. Privé plaatsen gewijd aan een god of goden werden wel getolereerd en mochten niet worden ontdaan van hun doel (verschil sacer en religiosus). De Romeinse tempels zijn gebouwd op een podium en hebben alleen een trap aan de voorzijde. Het altaar voor de offers was voor de ingang naar de cella waar achterin het cultusbeeld stond. De cella was de woning van de godheid en alleen toegankelijk bij rituelen en ceremonies. De natuurlijke plaatsen werden uitgekozen en beheerd door de goden zelf.

40

Religious Personnel

IntroductionIn de oudheid spelen veel verschillende factoren in de bestudering van ‘religieus personeel’. Er zijn grote verschillen wat betreft recruitering, training, afscheiding van de maatschappij, functie, beloning etc. De term ‘priester’ heeft dan ook betrekking op een heel scala aan verschillende functies waar de gebruikelijke taken die wij associëren met een priester juist meestal niet binnen vielen.

GreeceGrieks religieus personeel valt binnen de polis en is verbonden aan specifieke culten. Het priesterschap in Athene is open voor alle burgers en wordt op democratische wijze vastgesteld door het lot. Selectie voor priesterschappen gaat dan ook op dezelfde manier als de publieke ambten. In andere steden wordt het priesterschap verkocht aan de hoogste bieder. Daarnaast zijn er priesterambten die altijd door bepaalde aristocratische families worden ingevuld. De enige eisen die aan priesters werden gesteld waren het burgerschap en fysieke gezondheid. Invaliden en zieken konden geen priester worden. Na aanstelling kunnen in sommige culten de priesters hun hele leven e taak blijven vervullen. Voor dit werk worden ze beloond in de vorm van geld of delen van de offergaven. De Griekse beschaving was uitzonderlijk in de acceptatie van priesteressen. Er waren ongeveer net zoveel priesters als priesteressen. Vrouwen waren priesteres van godinnen en mannen van goden. De Griekse wereld erkende nauwgezet het geslachtsverschil ook in de goden. Alleen mannen konden ook publieke en politieke functies bekleden. Waarschijnlijk was de positie van priester net zo essentieel voor het functioneren van de staat als de andere magistraten. Priesters buiten de staatsinstellingen hadden het moeilijk vaak behandelde men hen als charlatans.

EtruriaEr is heel weinig bekend over Etruskische priesters met uitzondering van de Haruspices. Zij hadden namelijk later in Rome een belangrijke plaats. De priesters waren waarschijnlijk afkomstig uit de grote aristocratische families en werden opgeleid in de heilige boeken. Priesters hoorden bij specifieke culten en er zijn aanwijzingen voor een vrouwelijke priesterschap.

RomeDe Romeinse priesterschappen waren een complex. De religieuze autoriteit lag bij dezelfde mensen die ook de politieke autoriteiten vertegenwoordigden (familiehoofden: patresfamlias en de magistraten: patres conscripti). Zij hadde tot taak de vrede met de goden te bewaren. Rome kent dus geen aparte priesterstand. De taken die deze mensen uitvoeren worden wel gescheiden in heilig en seculier. Tijdens de Republiek lag de religieuze verantwoordelijkheid bij de pontifex maximus die boven alle mensen stond die betrokken waren bij de godsdiensten. De flaminus waren priesters die direct gekoppeld waren aan bepaalde goden. De augurs waren verantwoordelijk voor het interpreteren van de wens van de goden en consulteerden de sibyllijnse boeken. De haruspices kwamen van buiten de stad en werden geraadpleegd voor divinatie. Keizer Augustus neemt zitting in alle priestercolleges en trekt de titel pontifex maximus naar zich toe en concentreert de religieuze

41

macht in zijn titel princeps. Buiten Rome lag de priesterlijke autoriteit bij gouverneurs, legercommandanten etc.

42

Religious Organizations and Bodies

IntroductionNaast de officiële organisatie van tempels bestaat er in de oudheid een netwerk van vrijwillige privé culten georganiseerd als broederschappen, langs familie banden etc. De leden van deze organisaties behoorden vaak tot de lagere sociale klassen en kwamen samen in het huis van een rijkere patroon. Daarnaast verspreide veel oosterse godsdiensten zich op deze wijze naar het westen.

GreeceDe organisatie van privéculten is een afspiegeling van het complexe Griekse pantheon en de samenleving. Veelal waren ze gevormd voor het beheer van gemeenschappelijke heiligdommen tussen de steden. Echte privéculten in de steden bestonden ook maar men maakte geen onderscheid tussen cultische activiteiten en professionele activiteiten. Enkele culten hadden leefregels die naast de regels van de polis golden. Deze culten zijn voortgekomen uit de opkomst van de filosofie (bijvoorbeeld de Orphidische culten). Nog later komen er filosofische scholen op die vergelijkbare eigenschappen vertonen. Leden van de culten ware over het algemeen beperkt in aantal en konden slaaf, vrij, man of vrouw zijn. Gezamenlijk vierden ze offers met gebeden en banketten maar ook geboorten, verjaardagen en huwelijken. Daarnaast regelden ze de begrafenis. Meestal werd jaarlijks een nieuwe voorzitter/priester gekozen en werden lokale heiligdommen beheerd.

RomeIn Rome zijn groepen georganiseerd in priestercolleges. Hieruit ontwikkelen zich clubs waarvan de leden lang niet allemaal meer priester zijn. Deze verenigingen hebben en organisatie, fondsen etc. en zijn opgezet voor een specifiek doel. Bijvoorbeeld het garanderen van een goede begrafenis. De voorzitter is vaak een priester (flamen) en de vereniging is dan ook opgedragen aan een bepaalde godheid. Lidmaatschap is vrijwillig en niet verplicht door een bepaald beroep etc. Of de leden toetraden uit devotie of omwille van materiële voordelen is niet duidelijk. Door de groei van het rijk en de toename en tolerantie voor goden ontwikkelden de privéculten zich ook als kleine groeperingen van volgelingen in vreemde steden. Met name de mysterieculten verspreiden zich op deze manier en het christendom maakt daar later ook gebruik van.

43

Sacrifice, Offerings and Votives

IntroductionOffers zijn transacties waar goederen worden overgedragen van stervelingen aan het hogere. De waarde bepaald de ernst van de transactie en de kracht van degene aan wie geofferd wordt. Uit een offer spreekt ook een bepaalde verwachting van een antwoord of wens. Offers worden gebracht aan goden, demonen of de doden. Uit het offeren kan een soort tempelbelasting ontstaan die in het algemeen gesteld werd op een tiende. Offers konden naast voedsel voor de goden ook bestaan uit persoonlijke geschenken (anathemata) die de tempel versierden. Een verandering die optrad was de vertegenwoordigende kunst waarbij niet het ware geschenk (een zwaard bijvoorbeeld) geofferd werd maar een terra-cotta miniatuur.

GreeceHet offeren vormde de basis van de Griekse godsdiensten. Veelal betrof het boerderijdieren (meestal schapen maar ook runderen) waarvan de oneetbare delen verbrand werden voor de goden en het vlees door mensen gegeten werd. Het offerdier werd versierd en gereinigd waarmee ook de goedkeuring van het dier werd verkregen (de onschuldkomedie). Het bloed werd over het altaar gesprenkeld waarna het dier geopend werd om de ingewanden te schouwen. Botten en vet werden voor de goden verbrand en het vlees geroosterd voor een gezamenlijke maaltijd. Het hele ritueel ging gepaard met plengoffers van wijn en het spel van fluitisten. Dit type offer noemt met Olympische offers. Daartegenover stonden de Chtonische offers waarbij het gehele dier werd vernietigd en opgedragen aan meestal de goden van de onderwereld.

Behalve vlees werden er ook offers gebracht van fruit en cake etc. Daarnaast bestonden er votieve offers (de anathemata) meestal waren dit representaties of restanten van eerdere offers. Vooral goden van geneeswijzen ontvingen dit soort offers. Meestal representaties van het lichaamsdeel wat hersteld was.

EtruriaUit iconografie is meer bekend over het offeren dan over andere delen van de Etruskische religies. In de religieuze kalender staan ook de te brengen offers beschreven waaronder dieren, wijn en voedsel in kruiken. In tegenstelling tot wat men eerder dacht is de huidige opvatting niet meer dat de Etrusken ook mensenoffers brachten.

RomeRomeinse godsdiensten zijn transactioneel (do ut des) . De schenker offert met een directe tegenprestatie in gedachte. Dit kan een offer vooruit zijn maar ook een eed (votum) dat als de goden een bepaalde wens toestaan dat daarna een offer volgt. Soms werden offers de goden onthouden omdat ze niet meewerkten. De wijze van offeren vertoont grote gelijkenissen met de Griekse methoden.

44

Prayers, Hymns, Incantations and Curses

IntroductionIn de oudheid gaat men er vanuit dat iedere rituele handeling (praxis) gepaard gaat met een ritueel woord (logos). Rituele woorden moeten zich onderscheiden van dagelijkse taal, ze zijn antiek, in metrum, gaan gepaard met zang of dans etc. Vervloekingen zijn er in twee vormen de echte vloek en de afsmeking. Vloeken zijn persoonlijk en gericht op een persoon waarbij de goden worden opgeroepen iets tegen hem of haar te ondernemen. Afsmekingen zijn geaccepteerde vloeken gericht op een collectief: de vijanden van de staat of grafrovers etc. We zien net als in de verspreiding van technische ontwikkelingen ook in de aard van gebeden en spreuken een beweging van het oosten naar het westen.

GreeceGrieks hymnen en gebeden vormen onderdeel van een groter offer en hebben tot doel het ritueel uit te leggen of de aandacht te vragen voor hetgeen van de goden verlangt wordt. Ze hebben daarom een vrij strikte structuur: het aanroepen, de argumentatie en het verzoek. Er wordt staande gebeden met opgeheven handen en de tekst wordt meestal hardop uitgesproken. Hymnen zijn gezongen gebeden die nog verder geformaliseerd zijn. Meestal worden hymnen door een koor gezongen die zo de gemeenschappelijke stem van de samenleving representeren. Feitelijk zijn hymnen versierde gebeden en worden de goden als offer aangeboden. Gebeden en hymnen kunnen ook als afsmeking opgedragen worden om een groep mensen te schaden. Vervloekingen verschillen qua terminologie weinig van afsmekingen. De Grieken kennen ook de juridische vervloeking waarbij de goden op juridische wijze gevraagd worden om een onrecht te wreken. Bijzonder populair waren de vervloekingen die iemand dwongen ergens van af te zien of ergens toe te dwingen. Gebruikelijk waren ook voorwaardelijke vervloekingen. Een soort valstrik voor mensen die iets in de toekomst verkeerd kunnen doen. Deze worden meestal op grafgiften en in tombes geplaatst. Tot slot was er de eed-vervloeking waarbij de persoon die de eed aflegt zweert dat als hij zijn eed verbreekt, vervloekt zal worden.

EtruriaGebeden en hymnen waren in gebruik maar geen enkele is overgeleverd. Het is bekend dat de Etrusken vervloekingen vreesden omdat er amuletten zijn gevonden die vervloekingen af moeten wenden. Waarschijnlijk moesten rituelen, spreuken en gebeden perfect worden uitgevoerd en gesproken om te zorgen dat ze werkten.

RomeRomeinen maken geen onderscheid op de manier waarop de mens in woorden met het hogere probeert te communiceren. Gebeden, spreuken, hymnen etc. zijn allemaal hetzelfde en zijn rigide en geformaliseerde vorm van poëzie (carmen). Publieke en private gebeden werden opgezegd en vastgelegd in gebeden boeken. De precieze aanroeping was belangrijk om de juiste god te ‘activeren’. De gebeden waren over het algemeen pragmatisch, men wenste een concreet effect te bereiken en de vorm kwam dan ook overeen met het sluiten van een transactie. Dankzeggingen

45

kenden de Romeinen niet. De Romeinen zagen net als de Grieken de hymne als de stem van de gemeenschap. Dit werd benadrukt door de rol van de poëet die van oudsher de stem van de gemeenschap vertegenwoordigde. Vervloekingen zijn vrijwel identiek aan gebeden en overgeleverd via de defixiones meestal samengevouwen tabletten van lood met de vloek er opgeschreven en doorboort met een spijker.

46

Divination

IntroductionMet divinatie worden alle mogelijke manieren bedoelt waarmee het hogere met mensen communiceert. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen natuurlijke divinatie (visioenen, dromen) en kunstmatige divinatie (het rollen van dobbelstenen, interpreteren van organen etc.). Daarnaast maken de Romeinen onderscheid tussen afgesmeekte en spontane divinaties. Tot slot bestond er geïnspireerde divinatie (een god spreekt door een mens) of geïnterpreteerde divinatie (een mens leest de tekenen van de godheid). Het lot wordt net gezien als absoluut en divinaties vormen meer een waarschuwing dat een bepaalde uitkomst mogelijk is. Met de opkomst van de meer eschatologische religies komen er naast waarschuwingen ook leefregels en kritieken op de machthebbers uit divinaties.

GreeceDivinatie was overal aanwezig in de Griekse cultuur. De interpretatie van signalen leverde echter problemen op. Iedereen, niet alleen specialisten, kan tekens interpreteren. Er bestaan geïnstitutionaliseerde orakels. Dit zijn orakels beheerd door een priesterschap en die op een vaste plaats bestaan (Orakel van Delphi). Daarnaast zij er onafhankelijke beoefenaars (mantis) van divinatie (interpretatie van dromen, vogels etc.). Orakels worden geïnterpreteerd door de chresmologoi.

EtruriaEtruskische divinatie is grotendeels overgeleverd via de Romeinen. Etruskische zieners (haruspices) hanteerden twee methoden: lever onderzoek vaneen slachtdier en het observeren van de bliksem. Divinatie wordt alleen beoefend door de mannelijke aristocratie.

RomeHet publieke systeem van divinatie in Rome tijdens de Republiek is met name een politiek middel. Waar hedendaagse divinatie met name kijkt naar de toekomst is de rol van antieke divinatie meer het uitleggen en vaststellen van gebeurde zaken. Divinatie heeft voor de Romeinen een geïnspireerde kant en een technische kant. De geïnspireerde kant kon bestaan uit dromen maar ook uit een instituut als de sibylleinse boeken. De technische divinatie had drie aspecten: het waarnemen van verzochte tekenen van de goden (observeren van het weer, de vlucht van vogels). Daarnaast het zoeken naar tekenen in de organen van offerdieren en tot slot de interpretatie van prodigia uitzonderlijke tekenen en gebeurtenissen.

47

Deities and Demons

IntroductionHoe gaat men in de verschillende culturen om met de veelvoud aan goden in relatie tot de eigen goden en hoe classificeert men die in het pantheon. Sommige culturen kiezen voor een indeling naar functie (Rome), geografie (Egypte), thematisch (Anatolië) of eenvoudigweg in goddelijke families. Mensen zoeken naar de zichtbare representatie van de goden in de zon, maan, zee, lucht, ruimte etc. Daarbij kunnen goden meerdere dingen tegelijkertijd zijn: een man in een paleis en de regen (allebei Zeus). De Griekse en Romeinse cultuur zien een beperkt aantal goden met verschillende namen maar het blijven dezelfde goden.

Greece and RomeDoordat het grootste deel van informatie is overgeleverd via teksten is het moeilijk onderscheid te maken tussen levende religieuze traditie en verhalende mythologie. Mythologie is de theologie van de Grieken en Romeinen, het zijn de verhalen over de goden. De mythologie wordt over de lokale tradities en interpretaties van de goden heen gelegd. De goden streven op aarde tegen elkaar en het is de keuze van mensen om hen uit elkaar te houden met soms dramatische gevolgen. De goden hoewel onsterfelijk en eeuwig jong hebben dezelfde driften als mensen. In de levende religieuze praktijk blijken goden echter niet te vagen onder de algemene mythologische beschrijvingen. Verschillende groepen en gemeenschappen organiseren hun goden op verschillende manieren. Goden zijn voor hun verzamelingen van aspecten, functies en karaktereigenschappen die apart aangeroepen kunnen worden. In Rome zijn de goden niet georganiseerd in een vast pantheon zoals in Griekenland. Goden bestonden bij de gratie van een priesterlijke hiërarchie en waren sterk met de staat verbonden door de kalender en de topografie van de stad. De theologie wordt in drie delen gezien. De Griekse mythologie, de uitleg van de filosofen en de uitleg van de politici. De gradatie van heidense goden als demonen door het christendom is iets wat in de oudheid vreemd is. Demonen en goden zijn vrijwel identiek aan elkaar. Daarnaast personificeren bepaalde zaken als goden zoals de dood, angst etc. Tot slot betekend het vergoddelijken van heersers niet de afbreuk van de grens tussen goden en mensen maar eigenlijk dat die grens nogal vaag was. Let bijvoorbeeld ook op de heldenverering.

EtruriaDe Etrurische goden worden vaak vergeleken met de Griekse en Romeinse varianten. Er zijn alleen binnen de verschillende Etruskische steden ook nogal wat variatie. De overeenkomsten met de Griekse beschaving zullen het gevolg zijn geweest van handelscontacten en Griekse invloed langs de kusten dat betekend nog niet dat afgezien van de naam de functie van de betreffende god ook hetzelfde was.

48

Religious Practices of the Individual and the Family

IntroductionLange tijd is volksreligie gezien als een aftreksel van de ware religies van de oudheid. Vanaf de 20ste eeuw is er onderzoek gekomen naar religieuze rituelen naast de bekende mythologie. Nu wordt er zelfs nog verder onderscheid gemaakt. Naast volks en staatsgodsdienst zet men nu ook dorpsgodsdienst en regionale godsdienst of boerengodsdienst, soldatengodsdienst en geleerdengodsdienst. In de oudheid was een mens geen individu in de moderne zin. Een mens was een mens door zijn deelname in een familie of groepsverband. Families maken deel uit van grotere groepen, een dorp wordt gezien als een groep mensen met een gelijke voorouder. De religie van een individu is daarom vrijwel altijd hetzelfde als de religie van een groep en richt zich met name op voorouderverering en huisgoden. Huisgoden zijn vaak wel erkende goden maar door traditie of locatie voelt de groep zich met hen verwant. De grote goden zijn over het algemeen te druk om zich bezig te houden met de kleine verzoeken van een familie. Familiereligie is dan ook in eerste plaats een kenmerk van identiteit.

GreeceHet Griekse huishouden (Oikos) is een economische, sociale en religieuze eenheid onder autoriteit van een familiehoofd. Steden bestaan uit huishoudens. Het huishouden draait om de ‘haard’ die vertegenwoordigd wordt door de godin Heista. Geboorte, huwelijke etc. wordt allemaal gevierd met opname in de oikos en in ere van Heista.

EtruriaHet is door het beschikbare bronnenmateriaal heel moeilijk om onderscheid te maken tussen algemene en familiegodsdienst. Er zijn weinig aanwijzingen dat de Etrusken thuisgoden aanhingen. Toch komt uit persoonlijke voorwerpen een sterk religieuze hellenistische invloed naar voren.

RomeRomeinse huishoudens draaiden om de goden Lares en Penates. Lares en Penates zijn beiden een soort goddelijke kabouters zonder aparte mythologie die het gezin beschermen. De Lares wonen op de plek waar het gezin verblijft en verhuizen nooit mee, de Penates trekken wel mee en zijn de directe binnenste huisgoden. Vrijwel alle huishoudens hebben thuis een minitempel waar de huisgoden vereerd worden. De Romeinse cultuur ziet de religie van het huishouden ook als de religie van de gemeenschap en de gemeenschap, het rijk, als één grote familie onder de keizer als pater familias/patriae.

49

Rites of Passage

IntroductionOvergangsrituelen houden zich met de hoogtepunten bezig van het leven: geboorte, volwassenwording, huwelijk en de dood. Niet alle culturen gaan er gelijk mee om. Eigenschappen van deze rituelen zijn het knippen van haar, ritueel baden of wassen, verandering van kleding etc.

GreeceDe geboorte gaat gepaard met de onreinheid van de moeder. Het kind wordt door de vader opgenomen in de oikos en krijgt een naam na 10 dagen als de moeder weer rein is geworden. De initiatie is de rite rondom de volwassenwording. Dit zijn over het algemeen zeer strenge en strikte rituelen van opvoeding die vaak plaatsvinden binnen groepen jongeren die samen de tradities van de gemeenschap leren. Het huwelijk was het hoogtepunt van het leven van een vrouw vergelijkbaar met de volwassenwording van jongens. Het betreft het inruilen van jeugd en speelgoed voor een man en het huwelijk was dan ook primair een instituut voor de geboorte van legitieme kinderen. De bruidegom was vaak twee keer zo oud als de bruid.

RomeIn de Romeinse cultuur zijn de rites vooral een familie aangelegenheid. In tegenstelling tot publieke rituelen is er dan ook geen autoriteit die de tradities in stand houdt. De Romeinse tradities rondom de geboorte lijken veel op de Griekse. De volwassenwording van jongens vindt plaats tussen 14 en 17 waarbij de traditionele ketting (bulla) afgedaan wordt en geofferd aan de Lares. De jongen kleedt zich daarna in de witte toga als teken van zijn volwassenheid. De volwassenwording van een meisje gaat samen met haar huwelijk. Jongens en meisjes huwen jong waarbij de regel is zodra ze fysiek volwassen zijn (Romeinen vinden dat rond het 12de levensjaar). Tijdens het huwelijk wordt de bruid overgedragen van de macht van de vader naar de macht van de bruidegom.

50

Illnesses and Other Crises

IntroductionCrises werden voor mensen in de oudheid veroorzaakt door de goden of demonen en men keerde zich dan ook tot het hogere voor hulp. Eén van meest ingrijpende persoonlijk crises betreft de gezondheid. Door gebrek aan medische en hygiënische kennis ontstaan er talloze problemen waar de oorzaak niet van bekend is. Daarom kijkt men voor herstel van de gezondheid naar de goden. Hier getuigen ook de grote hoeveelheid genezingswonderen van. In veel culturen bestaat er niet echt een verschil tussen professionele artsen en priesters. Er is immers ook geen onderscheid tussen rationeel en goddelijk. Tegen ziekten en voor het voorkomen van ziekten en ander onheil worden vaak amuletten ingezet.

Greece and RomeVolgens Clifford Geertz is een rol van religie onder andere het bieden van een verklaring voor dat wat men niet begrijpt. Ziekte valt daar ook onder en kan bekeken worden op een algemeen niveau (welke symptomen veroorzaken de ziekte) of een individueel niveau (waarom overkomt mij dit). In de Griekse mythologie zien we dat ziekten van buiten komen nadat ze losgelaten zijn uit de Doos van Pandora. Algemene ziekten liggen daarmee buiten het bereik van de goden maar specifieke ziekten die een specifiek individu treffen kunnen wel degelijk door een god veroorzaakt worden. Voor de algemene ziekten ontwikkelt men heiligdommen voor Asclepius (bij Epidaurus) de grote geneesgod. Daarnaast ontstaat de hippocratische geneeskunde, echter beiden vormen niet de eerste lijn van hulp bij ziekte. Dit gebeurd binnen de familie of groep met name ook omdat de zieke voor zowel de geneeskundige als de priester op reis moest. Ziekte kan ook veroorzaakt of genezen worden met magie.

EtruriaDe enige bron voor ziekte zijn de votieve offers van terracotta beeldjes van lichaamsdelen.

51

Death, the Afterlife, and Other Last Things

IntroductionIn de oudheid gelooft men in het algemeen in een leven na de dood. Men viert gezamenlijke maaltijden met de doden. Dat leven na de dood is wel heel somber in een onderwereld waar geen zonlicht binnenkomt. Egypte vormde een grote uitzondering op deze gedachten. Het leven volgde de zon in een cyclus en zou dus weer tot opstanding komen. Daarbij was het lichaam essentieel en perfectioneerde men de mummificatie technieken. Daarnaast is in Egypte ook het modernere idee van hemel en hel al zichtbaar. Men wordt beoordeeld door het wegen van het hart. Een revolutie in het denken over de dood doet zich in Griekenland in de 6de eeuw v.Chr. voor. De lessen van Pythagoras en de Orphische cultus leggen de nadruk op een beloning of straf na de dood. De ziel wordt dan echt onsterfelijk.

GreeceIn de vroeg Griekse periode geloofde men dat het lot na de dood voor iedereen hetzelfde was. De ziel vertrok naar de onderwereld waar Hades en Persephone regeerden en verbleef daar zonder verdriet maar ook zonder plezier. Slechts enkele mythische personen worden in Hades eeuwig gestraft (Tantalus, Sisyphus) voor misdaden tegen de goden. In de laat archaïsche periode ontstaat het idee van een straf na de dood gebaseerd op de daden in het leven. Hieruit komt ook een ander gedrag voor de dood naar voren. Een angst voor begane zonden tijdens het leven stimuleert de opkomst van mysterieculten die een vorm van verlossing na de dood bieden. Het probleem is echter dat deze vaak nog geen gedragscode kennen, initiatie is voldoende. Dit doet afbreuk aan de geloofwaardigheid. Iemand is pas volledig dood als de juiste begrafenisrituelen zijn toegepast anders loopt men het risico dat de dode terugkeert als spook.

EtruriaDe Etruskische wereld is alleen bekend door de overgebleven graven. Deze graven zijn wel van de elite. Uit de archeologische vondsten kan men concluderen dat de Etrusken uitgebreide grafrituelen kenden. De levenden en de doden hebben een nauwe band, wegen liepen door necropolissen naar steden.

RomeHet sterven van een individu gaat in Rome de hele gemeenschap en met name de hele familie aan. Zij zorgen ervoor dat de overledene opgenomen wordt in het collectief van voorouders. De dood brengt onreinheid met zich mee en veel rituelen richtten zich dan ook op het reinigen daarvan. De grafrite was gesplitst in twee perioden van negen dagen met de begrafenis als scheiding. De eerste periode draait om het lichaam en de voorbereiding van de begrafenis, de tweede periode rondom het reinigen en offeren. Begraafplaatsen zijn privéterrein en geen publieke terreinen maar vallen wel onder de bescherming van de wet als locus religiosus. Begraafplaatsen lagen allemaal buiten de stadsmuren van Rome. Rondom 150 na Chr. treed een verandering op waarin men van een meerderheid aan crematies naar een meerderheid van begraven gaat. Redenen hiervoor zijn moeilijk te geven. De geesten van de voorouders worden als heilig gezien en er worden met regelmaat offers

52

gebracht en rituele maaltijden aan het graf gevierd. Hieruit blijkt ook het geloof in een leven na de dood maar het ontbreekt aan een volledig uitgewerkte mythologische plaats.

53

Sin, Pollution and Purity

IntroductionZonde ís gedrag terwijl onreinheid volgt uit gedrag of fysieke gesteldheid. Zonde is gedrag dat tegen de wil van de goden gaat terwijl een staat van onreinheid het heilige bedreigt. Een begane zonde of onreinheid was merkbaar in de straf van de goden: ziekte, honger, verlies etc. Om dit te voorkomen of te herstellen kende men veel reinigingsrituelen. Zowel zonde als onreinheid functioneren in een samenleving als een sociaal beheersmiddel.

GreeceIn de Griekse cultuur wordt de hele samenleving gestraft als een geval van ernstige onreinheid (moord of een onschuldige veroordeling etc.) zelfs ongemerkt blijft bestaan. Na een passende straf ondergaat men dan een reinigingsritueel en kan men vaak weer terugkeren in de samenleving. Hieruit blijkt de werking van onreinheid en reiniging als sociaal beheersmiddel. In het dagelijkse leven was onreinheid en reiniging gereduceerd tot een aantal eenvoudige regels die eventueel voor specifieke tempels uitgebreider waren. Met de opkomst van de mysterie culten van Pythagoras en Orpheus verschuift het concept reinheid van ritueel naar een specifiek gedrag.

RomeDe Romeinen kennen eigenlijk noch zonde noch onreinheid. Ze onderkennen wel dat er iets ‘mis’ kan zijn met een individu. Het maken van een morele fout heeft niet direct een religieuze associatie. Ook de natuurlijk optredende zaken die bij de Grieken onreinheid veroorzaken (menstruatie, seks, de dood) ontbreken bij de Romeinen. Toch erkent men wel dat als een ritueel verkeerd wordt uitgevoerd of een taboe wordt doorbroken er consequenties zijn. Die consequenties zijn niet voor het individu maar voor de gemeenschap. Onreinheid, zonde en fouten worden dan ook pas gezocht als zich een ramp of crisis heeft voorgedaan als straf van de goden. Persoonlijke schuld en vergeving speelt eigenlijk alleen een rol in de mysterieculten die naar verlossing streven (zoals uiteindelijk het christendom).

54

Ethics and Law Codes

GreeceReligie in de Griekse beschaving staat aan de basis van een moreel systeem dat door de filosofie van Aristoteles de Ethiek genoemd wordt. Griekse goden gaven zelf geen morele gedragsregels maar men zag zichzelf wel als afhankelijk van de goden. Het ging er om de relatie te onderhouden met deze antropomorfische hogere machten. Hier lag dan ook de belangrijkste morele verantwoordelijkheid van ieder mens. Daar vielen zaken onder als deelname aan de cultus, het meedoen met festivals en verantwoordelijk burgerlijk gedrag. Deze sociale en morele verplichtingen werden gedragen door de religie en de mythologie. Maar, hierdoor is kritische beschouwing van het eigen gedrag ook altijd een uiting van kritiek op de goden. Hieruit vloeit de filosofische aanval op de traditionele religie en verplaatst ethisch debat zich naar de filosofische scholen. Dit gaat samen met een radicale verandering in het denken over de kosmologie. Er vindt een omschakeling plaats van een aristocratische godenfamilie naar een geordende wetmatige kosmologie langs filosofische lijnen waarin morele normen en waarden een diepere oorzaak hebben in het grotere geheel.

RomeDe Romeinse ethiek is in grote lijnen vergelijkbaar met die in Griekenland. De Romeinse ethiek heeft wel enkele kenmerken die de Grieken niet kennen. Ten eerste idealiseert men historische figuren vanwege hun voorbeeldige gedrag ten opzichte van de gemeenschap. Daarnaast heeft men de neiging om altijd het ‘nu’ te vergelijken met het geïdealiseerde morele gedrag van vroeger en te concluderen dat het steeds slechter gaat. De formele ethica wordt met name vastgesteld door de filosofie en stelt dat een gelukkig leven mogelijk wordt door een deugdzaam leven. Daarin spelen moed en rechtvaardigheid een belangrijker rol dan wijsheid en zelfbeheersing. Nieuw bij de Romeinen is wel de toegepaste ethiek. Men ging filosofie en ethica gebruiken in het dagelijkse leven. Daar kwamen ook verwachtingen bij van bepaald gedrag in de politiek maar ook in religie.

55

Theology, Theodicy, Philosophy

IntroductionTheologie, de theodicee en de filosofie bestuderen de structuur van de realiteit en het fundament van het menselijke bestaan. De vroegste antwoorden hierop worden gegeven door religie die zich met catastrofes in de betreffende cultuur ontwikkeld van impliciet naar expliciet. We zien in de grote beschavingen dat met uitbreiding en onderwerping van andere volken de goden universeler worden. Ze zijn niet langer voorbehouden aan het eigen volk maar hebben veel meer geschapen. Hieruit ontwikkeld zich het idee dat er één god (de eigen god) machtiger is dan de anderen. In Egypte mondt dit uit in het experiment van Akhenaten met exclusief monotheïsme rondom Amun. Na zijn dood blijft het monotheïsme maar wordt het een inclusief monotheïsme. Dit is een tendens die we in veel beschavingen tegen komen. Bij onderwerping of een catastrofe stellen mensen vragen over goddelijke rechtvaardigheid. Hieruit ontwikkeld zich de theodicee, men kan een straffende god makkelijker verdragen dan een afwezige god. Als men weet waarvoor god straft dan ontwikkeld zich een biecht en berouw cultuur waarbij goed en fout en dus uiteindelijk orthodoxie centraal komen te staan. Orthodoxie kan niet bestaan in een cultuur met een impliciet religieus beeld of een orale cultuur overdracht. Voor orthodoxie is schrift noodzakelijk, het vastleggen van een canon en dus automatisch een vorm van expliciete religieuze beleving.

Greece and RomeIn het archaïsche Griekenland horen de theologische vragen bij de poëten. Er bestaat geen controlerend instituut als een priesterschap waadoor er heel verschillende verhalen ontstaan. Rechtvaardigheid speelt een centrale rol. Uit het verschil tussen de onrechtvaardige praktijk en de verwachte goddelijke rechtvaardigheid ontwikkelen zich de sociale hervormingen van Solon. Met de opkomst van de Griekse filosofie vervalt de noodzaak voor traditie omdat het niet langer afhankelijk is van mondelinge overlevering. De pre-Socratsche filosofen zagen de theologie als aanvullend op de natuurwetenschappen waardoor er een nieuwe kosmologie ontstond. Xenophanes (ca. 570-460 v.Chr.) trekt dit in het uiterste door en gaat uit van één ultieme grote goede en omnipotente God die totaal van de mens verschilt (dus niet antropomorfisch). Pythagoras en zijn leerlingen maken juist de grens tussen goden en mensen vager. De ziel is goddelijk. In beide gevallen is er nog wel sprake van interactie tussen de mens en het hogere. Protagoras (ca. 490-420 v.Chr.) begint die te ontkennen en stelt dat de mens god of de goden niet kent en nooit zal kunnen kennen. Plato bundelt al deze ideeën in een nieuw filosofisch systeem met een nieuwe kosmologie wat een duidelijke scheiding betekend tussen het volk en de filosofen. De filosofische religie kon makkelijker omgaan met de veranderende omstandigheden van de hellenistische periode. In deze periode ontstaat het epicurisme en het stoïcisme als tegenhangers van het platonisme.

56

Religion and Politics

IntroductionReligie kent een ideologie waarbij bepaalde menselijke instituten en sociale organisatie aan het hogere worden gekoppeld en ze op die manier legitimeren. Dit heeft als vanzelf politieke implicaties Bij religie stellen we het hogere tegenover het lagere, kosmische orde tegenover aardse chaos etc. Deze scheiding trekt men door op de menselijke samenleving: staat en onderdaan, ouderling versus jeugd, man versus vrouw en burger versus slaaf. Religie dient een politiek doel als het aangewend wordt om het volk te overtuigen van bepaalde beslissingen.

GreeceIn Griekenland bestaat er geen onderscheid tussen politiek en religie zoals we dat in de moderne westerse cultuur kennen. De stad zelf heeft de rol van de kerk en bepaald welke goden waar en hoe worden vereerd. Politieke veranderingen in dit systeem zijn dan ook vrijwel automatische altijd religieuze veranderingen. Met de opkomst van vergoddelijkte heersers in de Hellenistische en Romeinse perioden ontstaan nieuwe heersersculten die gebaseerd worden op de bestaande culten.

RomeIn Rome bestaat geen verschil tussen religie en seculiere autoriteit. Dezelfde aristocratie die de seculiere macht had vormde ook de priesterlijke autoriteit. Ook het leger en de oorlog hadden een religieuze lading, zo waren er altijd priesters die verzekerde dat een oorlog een rechtvaardige oorlog was. Met de omschakeling naar de keizertijd ontwikkelt zich de heerserscultus. De keizer als goddelijke en hoogste macht. Hij was dé connectie tussen de mens en het hogere.

57

Controlling Religion

IntroductionReligie beheerst menselijk gedrag. Mensen moeten immers doen wat de goden behaagd en laten wat de goden niet behaagd. Het beheersen van religie levert dus controle op over het gedrag van mensen. Het beheersen van religie ligt bij de samenleving zelf. Als een samenleving zichzelf identificeert door het gemeenschappelijke geloof dan betekend dat ook dat er een strikte controle over religie wordt uitgeoefend. Dit is vaker het geval bij monotheïstische godsdiensten dan bij polytheïstische.

GreeceIn Griekenland wordt de religie niet beheerst door poëten of priesterschappen. De laatste zijn individuen en niet georganiseerd in een kerk of organisatie en het ontbreekt de eerste aan een canonieke autoritaire tekst. Beslissingen wat betreft de religies worden genomen door de staat en priesters moeten daar hun eigen zaak verdedigen. De staat consulteert in serieuze zaken wel een orakel op die manier konden de goden zelf hun wensen duidelijk maken.

RomeDe Romeinse religies werden op ieder niveau door mensen beheerst en was overal aanwezig. Het ontbrak echter wel aan een gespecialiseerd religieus instituut. Religie beheerde in grote mate zichzelf juist omdat het zo verweven was met de staat. Met de groei van het Romeinse Rijk was het de taak aan de autoriteiten om een balans te vinden tussen conservatief traditionalisme en het opnemen van nieuwe goden met de integratie van nieuwe volken in het rijk. Daarbij worden vaak delen van een cultus die niet passen in de Romeinse tradities verboden terwijl de god op zich wel toegestaan is.

58

Myth and Sacred Naratives

Greece and RomeGriekse mythologie valt uiteen in drie onderdelen: ontstaansgeschiedenis, handelingen van de goden en handelingen van de helden. De ontstaansgeschiedenis is met name samengesteld door Hesiodus en bevat kosmologie, schepping en scheiding van goden en mensen. De handelingen van de Goden zijn beschreven door Hesiodus en Homerus en gaan over de familiebanden, privileges en hun interventie in de menselijke wereld. De helden zijn veelal ook beschreven door Homerus en tonen een ideaal beeld van de Griekse maatschappij.

De meeste mythen zijn lokaal gebonden rondom een stadstaat. Hierdoor bestaan er een aantal vaste kernverhalen waarvan de hoofdrolspelers en gebeurtenissen per gebied verschillen. Met de komst van de poëten Homerus en Hesiodus worden de verhalen aangepast aan een panhellenistisch model en in een vaste vorm gegoten. In de klassieke periode putten vrijwel alle schrijvers van tragedies en komedies uit de mythologie. In de Romeinse periodes worden in talloze publieke speeches etc. steeds gerefereerd aan de mythologie. Mythologie is dus diep verankerd in de literaire cultuur van de Romeinse e Griekse wereld en de artistieke verbeelding ervan werd niet alleen door mensen gewaardeerd maar ook aan de goden geschonken. Zelfs als een mythe al lang niet meer als waarheid werd gezien behield het zijn kracht van uitleg. Hieruit blijkt het antieke idee dat hoe ouder iets is, hoe meer ‘waar’ het is.

Het ontbreekt de Romeinen aan een kosmologische ontstaansmythologie. Wel kennen ze verklarende verhalen over het ontstaan van specifieke festivals en rituelen. Daarnaast bestaat er mythologie over het ontstaan van de stad Rome en voeren de grote aristocratische families hun geslacht terug op mythische figuren. De mythologie is een mix van Etruskische en Griekse elementen.

EtruriaDe Etrusken kenden heilige verhalen die een ontstaansgeschiedenis beschrijven. De Etruskische mythologie vertoont veel overeenkomsten met de Griekse maar heeft ook specifiek eigen elementen en is dus niet zomaar een kopie.

59

Visual Representations

IntroductionWeergave van de goden is een cruciaal punt in religie. Ook in religies die ontkennen dat god/de goden weergegeven kunnen of mogen worden, niet weergeven is immers ook een vorm van een beeld scheppen. Er is in de oudheid grote variatie van weergeven: van antropomorfische Grieks-Romeinse figuren tot het Israelitische woord YHWH. De interpretatie van veel beeldmateriaal en de wijze waarop mensen op de beelden hebben gereageerd is moeilijk te bestuderen. Toch hebben ze altijd een enorm belangrijke rol gespeeld in culten en rituelen.

Greece, Rome and EtruriaVan de Grieks-Romeinse reactie op de beeltenis van goden is eigenlijk alleen een interpretatie te geven van de intellectuele en elitaire delen van de samenleving. Talloze beelden en afbeeldingen zijn niet overgeleverd dus we zijn grotendeels beperkt tot de literaire uitleg. Tot slot bestaat er grote onzekerheid over de identificatie van veel overgebleven beelden.

Grieks-Romeinse tempels waren geen plaatsen van gemeenschappelijke verering maar de letterlijke woning van de beeltenis van de godheid. Daarnaast geven beeltenissen duidelijkheid over bepaalde grote vragen. In de Romeinse wereld bijvoorbeeld het ‘hoe’ rondom de keizerlijke apotheose. In de Griekse oudheid worden er al in de 6de eeuw met name door Xenophanes vraagtekens gezet bij de antropomorfische afbeeldingen van de goden. Anderen twijfelden sterk aan de goddelijke aanwezigheid in de beelden. Toch bleven afbeeldingen van de goden tot in de Romeinse tijd ‘hoger’ dan andere afbeeldingen, ze aten mee, bezaten juridische macht etc.

Afbeeldingen van rituelen zijn niet eenvoudigweg bewijzen van het bestaan van bepaalde rituelen maar pogingen om een specifiek uitgevoerd ritueel te bewaren en verankeren in het geheugen.

60

Sacred Texts and Canonicity

IntroductionSchrift is een heel bijzonder iets in de antieke wereld en heeft absoluut niet de vanzelfsprekende rol die het nu heeft. Schrijven wordt ook uitgeoefend door speciaal daarvoor getrainde mensen die vrijwel altijd een religieuze rol vervullen. De priesters beheren immers de rituele religie en het woord van de goden. Schrijven betekend dan ook meestal dat er een achterliggend instituut bestaat. De hiëroglyfen zijn bijvoorbeeld het schrift van de goden zelf. Het voorlezen van teksten is de enige manier waarop analfabeten met de teksten om kunnen gaan. Dit is niet alleen informatief maar zelfs magisch. Teksten die door een hele cultuur als autoriteit worden aangemerkt worden daarmee canoniek.

GreeceDe kracht van de Griekse religie ligt in het polytheïsme, ritualisme, and regionalisme. Dit betekend dat het kan overleven zonder canonieke teksten. Ondanks de meer verbreide kennis van het schrift heeft het nooit een grote rol gekregen in de religies. In de latere oudheid zijn wel de teksten Ilias en Odyssee van Homerus min of mee canoniek geworden. In tegenstelling tot de Torah, Koran of Bijbel zijn deze teksten echter nooit behandelt alsof ze door goddelijke inspiratie tot stand zijn gebracht. De Orakel uitspraken van bijvoorbeeld Delphi zijn wel goddelijke geïnspireerd maar vrijwel altijd mondeling overgeleverd en vormen dus ook geen canon. Heilige tekst in de Griekse beschaving is alle tekst die over het heilige gaat. Het gaat dus om de inhoud. De tekst zelf wordt niet met het heilige geassocieerd.

EtruriaVan de Etrusken is bekend dat ze een groot aantal heilige teksten en boeken hadden die de Etruskische religies uiteenzetten.

RomeReligieuze teksten in Rome zijn niet gelijk aan religieuze doctrine en nooit gebaseerd op goddelijke openbaring of inspiratie. Teksten vormen de meningen en praktische formules van priesterschappen voor de uitvoering van de cultus. Ze vormen dan ook alleen een autoriteit op basis van de argumentatie en niet zozeer omwille van de traditie of doctrine. Een ander soort tekst zijn de Sibylleinse Orakel boeken. Het is niet duidelijk of deze tekst gezien werd als door de goden geschonken. Waarschijnlijk bevatte het de woorden van Sibyl en haar kennis van de toekomst. Goddelijke openbaring past namelijk niet echt in de Romeinse cultuur. Het feit dat de toegang tot de boeken beheerst werd door de senaat die alleen opdracht kon geven tot raadpleging toon hoezeer de tekst eigenlijk buiten de staatsgodsdienst staat en daarmee dus ergens een bedreiging vormde.

61

Esotericism and Myticism

IntroductionEsoterie en Mystiek ontwikkelen zich van geheimzinnig rituelen voorbehouden aan de heilige vorst naar culten toegankelijk voor het volk. Doel is om op basis van geheime kennis zelfstandig in contact te treden met het goddelijke en zo openbaringen, visioenen of zelfs eenwording te bereiken.

TheurgyDe theurgie is voortgekomen uit de combinatie tussen de traditionele culten en platonische filosofie. Ze stonden tegenover mystici die claimden de goden alleen te vereren door studie. Theurgici geloofden in rituele verering. Dit is een klassieke tegenstelling overdenken\studie tegenover rituele verering. Theurgie ontwikkelde zich in de Romeinse keizertijd en baseerde zich op het platonische idee van de ene hoogste god (de Vader) die puur intellect en vurig licht was. Uit de Vader kwamen de lagere krachten voort waarvan de kosmische ziel (Psyche) er één was die gelijkgesteld aan de Godin Hecate.

HermeticismRondom Hermes Trismegistus in het gehelleniseerde Romeinse Egypte ontstond het Hermetisisme. De Egyptische Hermes had een speciaal inzicht in de werking van de kosmos en was een combinatie tussen de Griekse Hermes en de Egyptische Thoth. De Hermetica staat beschreven op verschillende bronnen en is een laat-antieke ontwikkeling die (net als het gnosticisme en neoplatonisme) poogt de religieuze tradities te combineren met de nieuwe filosofische ontwikkelingen.

62

College dictaat: 5 februari 2007Omdat er continu contact was tussen de verschillende religies en gebieden is het niet juist om van dé Griekse of Romeinse wereld te spreken. Het is belangrijk om verder te kijken.

Religie is moeilijk te definiëren het is iets wat overal aanwezig is en een zeer diep onderzocht fenomeen terwijl het ook nog steeds ongrijpbaar blijft. De vraag blijft wat religie precies is. Het ligt erg gevoelig en is daarom moeilijk vast te pinnen. Daarnaast is het een algemeen menselijk verschijnsel en dat maakt dat iedereen er bij betrokken is, net als bij geslacht. Het is ets wat je niet kunt ontkennen. Religie neemt hoe dan ook een centrale plaats in de samenleving in.

Religie is het geloof in een bovennatuur die betrokken is bij het leven op aarde en daar een zekere invloed op kan uitoefenen en waar de mens mee in contact kan treden teneinde die invloed te erkennen en/of te sturen, benevens alle in dat verband verrichte handelingen. Religie als ‘emic’ zijn de begrippen die van binnenuit komen. Religie als ‘etic’ zijn de begrippen van buitenaf.

Als we de Grieken bestuderen dan is ‘religie’ en etic-begrip omdat het begrip uit het latjn komt en de Grieken het zelf niet zo noemden. Grieken noemden het zelf eusebeis (vroom-zijn) en dit is dan het emic-begrip.

Communicatie is essentieel binnen het concept religie. Mensen zijn er van overtuigd dat ze op de eoa manier kunnen communiceren met de bovennatuur. Dit is de cognitieve zijde, het gaat om het daadwerkelijk geloven. Voor deze communicatie zijn ‘ bijhandelingen’ noodzakelijk zoals vereringen, offers etc.

Een religie is dan een groep mensen die dezelfde ideeën delen en dit dmv dezelfde handelingen tot uiting brengen. Een soort te onderscheiden eenheden innen het concept religie. Dit blijft problematisch omdat het sterk generaliserend is. Het werkt dan ook niet in de oudheid. Er is niet een Griekse, een Hittitische of Mesopotamische religie etc. Alleen voor Eypte valt daar iets voor te zeggen. De Griekse religie bestaat niet omdat iedere stad/streek het net een beetje anders doet. Het ontbreekt aan afgebakende systemen, de stelsels zijn open en lopen in elkaar over. Ze beïnvloeden elkaar steeds.

Het woord ‘geloven’ wordt gereserveerd voor iets waarbij het geloof geïnternaliseerd is, waar je je dus tot kunt bekeren. De oude religies gaan meer om rituelen op een bepaalde plaats en tijd en niet om een geloof erachter. Toch zouden die rituele handelingen en denkwijzen onzinnig zijn zonder een ‘geloof’ er achter. Door ‘geloof’ teveel voor te behouden aan et christendom creëer je een kloof die er eigenlijk niet is. De antieke religies zijn de voorlopers van het christendom dat een duidelijk product van deze religies is.

Religie in de oudheid was niet overal in vertegenwoordigt maar eigenlijk was alles in de religies vertegenwoordigd.

63

College dictaat: 12 februari 2007Waarom is de wereld van de oudheid religieus? De mens heeft hulp nodig om te (over)leven in dit en mogelijk andere levens (religion is good to suffer with). Daarnaast zoekt de mens verklaring warom alles is zoals het is en wat de zin ervan is (religion is good to think with). Deze definities komen van Clifford Geertz. Een derde definitie is ‘religion is good to unite communities’ .

Religie is fundamentalistisch en komt in alle dingen van het dagelijks leven terug. Er is niet echt een alternatieve verklaring voor rampen en tegenspoed. Er is weinig wat je als mens kan hepen, geen medische wetenschap of sociaal stelsel. Toch is niet iedereen fanatiek religieus sommigen zoeken hun heil in de filosofie.

De bovennatuur wordt in alle delen van de antieke wereld gemaakt tot wezens/entiteiten waarvan er meerdere bestaan (polytheïsme). Zo kennen de Grieken 12 Olympische goden en veel lagere niet-Olympische goden. De bovennatuur wordt hiërarchisch ingedeeld naar bovenwereld en onderwereld. Zowel goden, halfgoden als demonen zijn bovennatuurlijk. De grens die getrokken wordt ligt tussen goden, mensen en dieren. De grens tussen mens en het hogere is doorlaatbaar. De voorouders kunnen het leven vanuit het hiernamaals beïnvloeden. Ze echter geen goden, wat zijn ze dan wel?

Godheden manifesteren zich op talloze manieren: tekens, dieren, halfdieren of mensen. Dieren symboliseren bepaalde eigenschappen van de goden de ware gestalte van de godheid is vaak geheim. Goden zijn vaak de personificatie van een abstract begrip (lot, democratie etc.). De goddelijke samenleving is een kopie van de menselijke samenleving. Tot slot kan de godheid zijn oorsprong vinden en een natuurverschijnsel.

64

College dictaat: 19 februariDe bovennatuur kan zich op talloze manieren manifesteren. De ware gedaante van een godheid is niet te bevatten. Bij de visualisatie zijn er an-iconische voorstellingen (symbolen), pars-pro-toto (lichaamsdelen), bijna antropomorfe (gedeeltelijk object/menselijk), antropomorfe (menselijke gestalten), teriomorfe (dierlijke gestalte) of géén visualisatie (inscripties). De echte verschijning van goden aan mensen wordt epifanie genoemd. Zichtbaar of niet goden zijn altijd overal aanwezig. Consequentie is dat de mens een grote keuze heeft, dit is een fundamenteel probleem in de polytheïstische wereld. Een andere consequentie is dat er dus ook verscheidenheid is van één god naar regio, wie of wat rechtvaardigt de waarheid van de goden. Een oplossing kan het integreren van nieuwe (aspecten van) goden in het bestaande pantheon zijn. Een andere oplossing is de interpretatio het aan elkaar gelijk stellen van goden die ongeveer hetzelfde zijn. Dit kan de vorm aannemen van syncretisme: twee religieuze verschijnselen die worden gecombineerd tot een nieuw verschijnsel.

Het polytheïsme is dus geen stabiel systeem het godenbestand is variabel en heeft vooral de neiging tot groeien. Ook de hiërarchie is niet stabiel en het in kaart brengen van de hele polytheïstische wereld is dan ook nagenoeg onmogelijk. Ook de monotheïstische wereld kent en veelvoud aan goddelijke verschijningen. Het verschilt alleen in de opbouw van de hiërarchie. Polytheïsme wordt ook wel gezien als eenheid in veelheid waar alle goden een manifestatie zijn van de ene grootheid. Naast monotheïsme en polytheïsme bestaat er monolatrie waarbij men niet ontkent dat er meer goden bestaan men aanbidt ze alleen niet. Daarnaast bestaat er henotheïsme warbij men het unieke karakter van één van de goden benadrukt terwijl de cultus van de anderen gewoon door kan gaan. Henotheïsme is een tijdelijke toestand. Mijn god is de machtigste, de rest schikt zich ernaar wordt al gauw de rest is mijn god waarna het dus monotheïstisch wordt. Monotheïsme is exclusief. In het gesloten systeem van monotheïsme moet gelet worden op afvalligheid en ontstaat er dus iets zoals orthodoxie versus ketterij.

65

College dictaat: 26 februari 2007Kosmologie is het expliciet maken van een wereldbeeld in woord en beeld. Dit verschilt per sociaal milieu, gebied etc. Voor de oudheid kunnen we over een vrij homogeen wereldbeeld spreken ook al is het en reconstructie. Expliciteren van dit beeld gebeurd in mythologie en theologie. De scheppingsmythen worden kosmogonie genoemd.

Mythen zijn overgeleverde historische verhalen met een meer dan individueel belang die een bepaald wereldbeeld helpen vormen en bewaren en evt. aan rituelen gekoppeld zijn. Deze definitie sluit aan bij de wijze waarop de verhalen in de oudheid gebruikt werden. De mythe draagt dus een element van traditie in zich. Verhalen waar de goden/helden een rol in spelen of waar het om kosmos/genealogie/migratie/stichting/autochtonie/eerste vinder gaat etc. Ze hebben een historische kern, een plaats en een tijd en worden dan ook vaak als zodanig gezien. Dit onderscheidt ze van fabels en sprookjes. In de oudheid wordt er geen onderscheidt gemaakt tussen mythen en geschiedenis. De makers hebben bedoelt om een beeld te geven van tijd en plaats. Ze veranderen echter met de tijd mee waardoor ze enorm variabel worden.

Mythologie zijn geen religieuze teksten in de zin van teksten die in een religie een canonieke rol spelen. Ze kunnen wel een rol hebben binnen een ritueel (logomena: de dingen die gezegd moeten worden itt dromena: de dingen die gedaan moeten worden).

Mythologie heeft een bepaalde thematiek ze kan verhalen over de kosmologie, kosmogonie (scheppingsverhalen), antropogonie (waar komen mensen vandaan), eschatologie (hoe loopt de schepping af), goden en heldengeschiedenis, theodicee (waarom lijden onschuldigen) of een explicatie van de kosmos, hemel, wereld, tijd etc. Het gaat erom dat dit niet de orthodoxie is maar een reek van elkaar beconcurrerende verklaringen. In het monotheïsme wordt wel gepoogd om één verklaring te geven.

De theologie is een reflectie op metaniveau. Bijvoorbeeld de mythografie, de discussie over de aard van de mythen en ze ‘kloppend’ maken. Xenophanes viel Homerus in de 6de eeuw v.Chr. al aan over de te antropomorfe goden. Ook verkuising en historisering volgen als reflectie op de mythologie. Theologie in polytheïsme is vreemd omdat het zo veranderlijk is. Het is vooral voorbehouden aan de joodse en christelijke religies die er orthodoxie uit genereren. Polytheistische theologie is met name gericht op het staatsbelang. De antieke griekse filosofen beoefenen nog het meest theologie. Dit maat theologie voorbehouden aan een intellectuele elite.

Heilige tijd en ruimte staan niet in oppositie tot profane tijd en ruimte. Hooguit staat er tegenover heilige tijd en ruimte iets minder heilige tijd en ruimte. De werking van de goden vindt immers overal plaats. Hieros is de gwijde en heilige plaats en is gehele voorbehouden aan de goden. Hosios is de plaats waar de goden mensen toestaan te doen wat ze willen maar dit valt dus duidelijk niet buiten de goddelijke invloedssfeer!

66

College dictaat: 5 maart 2007Tijd en ruimte zijn beide heilig. Mental mapping is het begrip van mensen van hun fysieke wereld die gedeeld wordt met medemensen (territorialiteit). Daarnaast wordt de wereld gedeeld met de doden die hun sporen via de mythologie hebben achtergelaten. Mythologie en de doden zijn gekoppeld aan het landschap. Naarmate er meer heilige plaatsen zijn wordt religie meer studie. De heilige tijd en heilige plaatsen roepen het idee op dat er ook profane tijd en plaatsen bestaan. Dit begrip is eigenlijk niet bruikbaar: pro-faan betekend buiten de tempel dus aan het religieuze ontkoppelde. Maar in de oudheid is niets aan het religieuze ontkoppeld, het Grieks kent daar ook geen term voor. In de oudheid maakt men dan ook geen onderscheid tussen heilig en niet-heilig. In Egypte is het hele rijk ‘heilig’ en tempels en heiligdommen zijn ‘heiliger’ dan de rest. Tussen hieros en hosios liggen wel grijze gebieden bijvoorbeeld begraafplaatsen: behoren de doden tot het hogere of het lagere? Hosios is duidelijk zichtbaar in de staf van de goden: ze straffen ook buiten de hieros.

Deze nuance bestaat ook bij heilige tijd, vaste rustdagen bestonden niet en niet iedereen deed altijd mee met alle festivals. Heilige tijd kan terugkeren in de vorm van een dagelijks offer etc. maar ook in bijzondere gebeurtenissen zoals geboorte, huwelijk, sterven etc. Daarnaast bestaat er ook collectieve heilige tijd. Binnen al deze mogelijkheden van collectief-individueel en lokaal-interlokaal etc. zijn er altijd momenten en plaatsen die beter geschikt zijn om met de goden te communiceren (hieros).

Temenos is de Griekse term voor het concrete heiligdom dat afgescheiden is van de wereld voor het heilige. Dit zegt helemaal niets over het formaat. Temene hebben een fysieke grens afgebakend met muren of grensstenen. Tussen de temenos en de buitenwereld is grensverkeer waar restricties op kunnen worden gelegd: geen vrouwen of mannen, vreemdelingen, onreinheid etc.

De beleving van tijd is lineair, het heeft een begin en einde. Daarnaast is het ook cyclisch (seizoenen etc.). De religies vullen dit in door festivals als rustdagen in te zetten. Festivals zijn niet alleen feesten maar ook pechtigheden.

67

College dictaat: 19 maart 2007In de religies spelen intermediairs een belangrijke rol. Priesters\priesteressen stammen uit het christendom: presbyter en betekend ouderling. De naam wordt echter ook gebruikt voor alle antieke culturen. Dit in de vorm van dienaar van een godheid. Egyptisch Hem Netjer (bedienaar van het Heilige) en Grieks Hiereus (hij die over de heilige zaken gaat). Deze mensen leiden de cultusin goede banen door specifieke kennis etc. In de oudheid is de priester zeker geen zielzorger. Dit komt pas met de henotheïstische cultenuit de hellenistische tijd. Dit gaat namelijk gepaard met het geloven en bekeren tot een god. Naast de priester zijn er andere personen met een priesterlijke rol zoals de vorst. Priesters zijn in de eerste plaats gebonden aan een plaats en cultus en niet aan een soort universele religie. Priesters zijn dus niet over steden en culturen uitwisselbaar. Uitzondering hierop is Rome met zijn priester-colleges omdat religie hier totaal verweven is met de staat en de priesters feitelijk ambtenaren zijn.

De vorm van het priesterschap wisselt per locatie en cultus. Ze zijn professioneel (of niet), fulltime of parttime, gebonden aan veel wetten of vrijwel vrij, priesterschap kan overdraagbaar zijn, verkoopbaar, verkozen, geloot etc. In het algemeen moeten priesters wel vrij zijn van lichamelijke gebreken maar het is niet gebonden aan een bepaald geslacht. Israel vormde hierop een uitzondering. (Joan Conelly: portrait of a priestess). Naast de priesters zijn er specialisten die al dan niet aan een cultus verbonden zijn. Dit betreft waarzeggers, profeten, zieners, astrologen, droomduiders, sjamanen, exorcisten, execratoren (vervloekers), genezers, tovenaars en zelfs sacraal prostituees . Deze personen komen ook voor als vrij-ondernemers en hebben de neiging tot professionalisering.

Niet al het tempelpersoneel valt onder deze specialisaties. Personen in een ondersteunende rol die niet direct bij de communicatie met het hogere zijn betrokken worden hier niet toe gerekend.

De vraag blijft of gelovigen van een intermediair gebruik moeten maken. Kan de gelovige zelf zich rechtstreeks tot de goden wenden? Priesters worden in dat geval slechts faciliterend en zorgen voor een omgeving voor communicatie en zijn op die wijze essentieel intermediair. In andere gevallen monopoliseren de priesters de communicatie. Dit is bijvoorbeeld het geval in Egypte met als consequentie een enorme volksdevotie.

68

College dictaat: 2 april 2007Dromena zijn de non-verbale activiteiten in het kader van religie terwijl de Legomena de verbale handelingen zijn. De speech-act kan onderdeel zijn van een ritueel: gebed, mythe, vertelling, incantatie, vervloeking etc. Soms heeft het woord een dwingende kracht. De antieke wereld ziet de goden als zij-die-luisteren. De goden worden opgeroepen te luisteren. Zowel dromena als legomena worden opgeschreven maar alleen opgeschreven legomena hebben een religieuze betekenis en kunnen soms de gesproken tekst vervangen. Bij de geschreven teksten wordt het belangrijk wie er kunnen lezen en schrijven. Bij veel bezweringen en vervloekingen hoeft het doelwit niet te kunnen lezen.

Religies die teksten opschrijven of uitspreken zijn over het algemeen geformaliseerd en gestileerd. Er is onderscheidt tussen test over ‘heilige zaken’ en ‘heilige tekst’. Teksten over heilige zaken zijn bijvoorbeeld de ‘hieros nomos’: de heilige wet. Op dat moment moet men iets, het is een reglement dat de heilige zaken regelt. Heilige tekst s door de godheid zelf aan de mensen gegeven. In sommige gevallen is de vorm van de tekst, het object zelf, ook heilig. De fysieke tekst is niet door mensen geschreven maar aan mensen geopenbaard. Uit dit soort teksten worden lijsten samengesteld: de canon. Heilige teksten, openbaringen en canonieke teksten zijn in hoge mate voorbehouden aan de grote monotheistische religies. Egypte vormt hier de uitzondering op. Daar is zelfs het schrift zelf heilig (hiërogliefen). Toch is ook hier geen sprake van een canon of op zich staande heilige inhoud.

69

College dictaat: 16 april 2007Offers worden vaak gezien in de vorm van mensen of dieren (eng: sacrifice): het offer als het doden van een wezen. Dit staat tegenover de gave, wijgeschenk of votief waarbij zaken worden geschonken (eng: offer).Hetzelfde onderscheidt wordt gemaakt in het Grieks: thusia versus anathemata. Dit lijkt een duidelijk verschil maar dat is het niet. Er zijn offers met aspecten van beiden. Offers zijn dan algemeen gesproken de giften aan de bovennatuur en de doden en nemen een centrale plaats in. Alleen in Mesopotamië vindt men waarschijnlijk geen dieroffers. Men kan alles offeren van grootschalige bouwprojecten tot kiezelstenen en van publieke offers tot private.

Offers worden geacht gebracht te worden naar vermogen en bestaan uit plantaardige, vloeistoffen, reukstoffen, dieren, mensen, objecten, energie, representaties van zaken, representaties van goden, representaties van gelovigen en zelfs representaties van het offeren zelf. Het brengen van offers in de vorm van vloeistoffen wordt wel een plengoffer genoemd (water, wijn, melk honing etc.). Het brengen van een dier of mensoffer betekend niet altijd het doden. Ze kunnen worden toegevoegd aan de kudde of het personeel van de godheid. Het schenken van energie is omstreden maar men denkt hierbij aan sportwedstrijden zoals e Olympische Spelen. Representaties van offers is niet alleen en stand-in maar ook een permanente afbeelding van bijvoorbeeld een pleng- of reukoffer. Er treedt een grote verschuiving op van reële naar representatieve offers. In Egypte ontwikkeld zich het symbolische offeren. In representaties worden hiëroglyfen geofferd die staan voor ‘wereldorde’, ‘bestendigheid’ etc. De behandeling van offers verschilt zeer sterk. Het doden is de meest exclusieve gift van het leven van een mens of dier. Hoewel het brengen van een mensenoffer in de antieke wereld hele hoge uitzondering is geweest die ook verkeerd geïnterpreteerd kan zijn geweest. Het doden van een moordenaar kan namelijk ook een poging zijn om de gemeenschap te zuiveren van onreinheid. Sommige offers worden volledig aan de menselijke sfeer onttrokken door ze te vernietigen. Ze kunnen ook aangewend worden ten behoeve van de intermediairs door consumptie, betaling, verkoop etc. To slot worden offers ook ingezet voor ‘iedereen’ in feestmaaltijden van het offerfeest, het gebruikmaken van tempelgebouwen etc. De intentie van het offeren is voor de goden al voldoende. Hieruit komt de representatie voort. De motivatie voor de offers ligt in grote mate bij ‘gift-exchange’. Men staat in het krijt bij de ander na een ontvangen gift. Daarnaast zijn er ook sociale motieven zoals het uitdragen van rijkdom, vroomheid, status, macht etc. Offers worden ook gebracht voor een specifiek doel of uit dank naar aanleiding van een specifieke gebeurtenis of in afwachting van iets. De veilige variant van die laatste is de belofte iets te offeren als het gebeurd.

70

College dictaat: 23 april ‘Divination is communication between humans and the supernatural, by means of either spontaneous or evoked signs coming from this supernatural. These signs are interpreted and thus become messages bearing meaning about events which have happened in the past, are occurring in the present or may take place in the future.’

Divinatie = mantiek = waarzeggerij en betekend zeggen wat onzichtbaar is. Er zijn veel verschillende vormen die overal voor komen. De lever of ingewandenschouw (extispicie), vogelwichelarij (ornithomantie), necromantie, omina, orakels, profetie, droomduiding etc. Extispicie maakt deel uit van dieroffers. Degene die de ingewanden leest wordt de Haruspex genoemd. Ornithomantie kan gaan om de manier waarp vogels naar voedsel pikken maar bestaat in Rome uit een groep priesters (de Augurae) die mbv een templum de vlucht van vogels analyseren. Necromantie id de divinatie mbv vragen aan de doden. Omina is de analyse van voortekenen zoals vreemde gebeurtenissen en wonderen in de natuur. Orakels zijn plekken waar mensen antwoord op vragen krijgen. Profeten zijn individuen door wiens mond de goden spreken. Droomduiding is de uitleg van dromen etc.

Tekens of boodschappen kunnen gevraagd of ongevraagd zijn en kunstmatig of natuurlijk. Het gaat verder dan toekomstvoorspelling en betreft alle vragen aan de bovennatuur.

71

College dictaat: 7 mei 2007Reinheid en onreinheid hebben een centrale plaats in de oudheid. De toegang naar heiligdommen wordt bijvoorbeeld onder andere op reinheid gebaseerd. Reinheid ligt onder veel zaken in vrijwel alle antieke religies. In niet-Grieks/Romeinse religies speelt het vaak een grotere rol. Onreinheid wordt daar vaak kosmisch benadert omdat het chaos binnen brengt in de geordende wereld. Reinheid-onreinheid als verhouding tussen goed en kwaad.

Concreet is reinheid in religieus verband: de voorwaarde voor communicatie met de bovennatuur. Als men zich niet aan de normen houdt dan treft de straf vaan een onprecieze groep. Er is dus een sociale controle binnen de groep naar het naleven van deze regels. M. Douglas ‘Purity and Danger’. Reinheid valt uiteen in lichamelijk en geestelijk maar dit loopt weer vaak in elkaar over. Geestelijke onreinheid betreft meestal misdrijven. Hieruit ontstaat het christelijke zonde idee wat vrijwel in geheel om geestelijke reinheid draait. De antieke wereld heeft echter ook nog veel aandacht voor lichamelijke onreinheid. Beiden kunnen met rituele of bepaalde gereedschappen afgewassen worden. Reinheid en onreinheid is waarschijnlijk ook van toepassing op het interne geweten. De reinheidsvraag telt dus niet alleen bij het ‘uitkomen’ van bepaalde misdrijven. Het betreft dus niet een guild-shame cultuurverschil uit de antropologie.

Fysieke onreinheid is concreet vuil, dit moet afgewassen worden. Morele onreinheid is een misdrijf wat men gepleegd zou hebben. Hierbij wordt dus een beroep gedaan op het eigen geweten. Rituele onreinheid zijn veelal arbitraire regels die stellen dat het je onrein maakt. Bijvoorbeeld: spijswetten, seksuele omgang, bevalling etc. Contact met iemand die ritueel onrein is maakt een mens ook onrein. Het gaat dan om secundaire onreinheid. Reinheid is feitelijk het vrij zijn van (contact met) onreinheid. Dit kan door het te vermijden, het ritueel te reinigen of wachten tot de tijd het gereinigd heeft.

Miasma: onreinheid, katharos: rein. Pharmakos: reinigingsrituelen die de gehele gemeenschap periodiek reinigen en de onreinheid op één persoon legt en die de stad uit verbant.

72

College dictaat: 14 mei 2007Ziekte is een menselijke toestand die te bestrijden valt door ritueel handelen. Dit is een niet-medische kijk op ziekte die veel lijkt op onreinheid. Een toestand die door de bovennatuur aan de mens wordt opgelegd. In Griekenland gaat men de bovennatuurlijke rol afwijzen en ziet men ziekte als een aandoening die door medisch ingrijpen kan worden bestreden. Binnen dit medisch ingrijpen kan de bovennatuur nog steeds een rol spelen. Ziekte is iets anders dan zichtbare verwondingen en fysieke trauma’s. Ziekten zijn intern en grotendeels onzichtbaar. Medische behandeling is niet noodzakelijk de taak van een natuurwetenschappelijke arts. Het kan ook uitgevoerd worden door de bovennatuur (bijvoorbeeld genezing door de god Aesclepios). In andere culturen, Egypte en Hittittische etc. is er veel meer sprake van bovennatuurlijke benadering dan in Griekenland.

Religies bestaan voor een grootdeel bij het sterven. Een veel voorkomende gedachte is dat de dood niet het einde is maar dat (een deel van) de mens verder gaat. Het idee dat de dood definitief het einde betekende was veelal onverdraaglijk. Wat betreft de dood speelt er een metafysische discussie. Is een mens zijn lichaam, zijn ziel of beide? Is de mens hoger dan het dier en lager dan de goden? Wat is een dood mens? Gelden bepaalde ideeën voor iedereen of alleen een selecte groep? In Egypte en het christendom zijn deze vragen sterk uitgewerkt terwijl in de overige culturen de ideeën concurreren en men het er alleen over eens is dat er ‘iets’ is. Dit blijkt uit de enorme aandacht voor grafrituelen en voorouderverering. Voorouders werden hel erg betrokken bij het leven van nu. Het hiernamaals kijkt verder dan het grafritueel. In feite hebben we te maken met twee modellen: reïncarnatie en het dodenrijkmodel. Reïncarnatie komt in de antieke oudheid slechts sektarisch voor. Het overgrote deel van de culturen kent een dodenrijk, een onderwereld, onder de aarde of op een onbereikbaar deel van de wereld.

73

College dictaat: 21 mei 2007Net als in Griekenland is het beeld van de dood in Egypte sterk gefragmenteerd. Er is een wereld waar de doden heen gaan. Deze ligt duidelijk gescheiden in een ‘goed’ en ‘kwaad’ deel. Criteria zijn rechtvaardigheid en oprechtheid in het leven. Bepaald dor de weging van het hart van de dode. De hel is feitelijk de tweede of de ‘echte’ dood. Rituelen zijn gericht op de goden Osiris en Re. Het bekende Egyptische beeld van de doden is het ritueel van de elite en niet van de massa. De Egyptische cultuur wordt bijzonder in de oudheid op het vlak dat het voortbestaan in het hiernamaals gekoppeld is aan het voortbestaan van het lichaam. Ka wordt onderscheiden van Ba. Ka is de levenskracht, het voedsel en de voortplanting terwijl Ba de ziel is en de koppeling van het aardse met het hogere. Beiden blijven voortbestaan onder voorwaarde dat het lichaam ook op aarde achterblijft. Dit is de achtergrond van de mummificatie. Deze drang tot bewaring van het lichaam is typisch Egyptisch. De meeste andere beschavingen verbranden het lichaam. Veel culturen kennen alleen een negatieve Hel zonder positieve Hemel. Gedurende de antieke periode begint de differentiatie naar straf en beloning na de dood. Het Egyptische model is daar een geavanceerd voorbeeld van. Daaruit ontwikkelen zich de drang om goed terecht te komen. Hieruit komen inwijdingsculten op zoals de Orfische mysteriecultus.

Magie kan emic benaderd worden: het gezichtspunt van binnen uit of epic: gezichtspunt van nu. Magie in emic betekenis wordt gebruit om bepaalde religieuze fenomenen te veroordelen als ‘niet bonafide’. Vanuit de wetenschap kan het woord magie eigenlijk niet gebruikt worden omdat het een waarde oordeel impliceert. Magisch handelen kan wel. Dit handelen betekend het dwingen van de bovennatuur dmv dranken, spreuken etc.