آشنایي با تاریخ دفاع مقدس

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدسhttp://www.dsrc.ir

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢

١٠.....................................................................................مقدمه ١٢.............................بررسي سوابق مناقشات مرزي ایران و عراق: صل اولف

١٣.............................................................)١٥٥٥(قرارداد آماسیه ١٤...............................................................)١٦٣٩(قرارداد زهاب ١٥..............................................................)١٧٤٦(قرارداد کردان

١٥.......................................................)١٨٢٣(قرارداد اول ارز روم ١٧.....................................................)١٨٤٧( روم ه دوم ارزعهدنام

١٨...................................................................یادداشت توضیحي ١٩......................................»یادداشت توضیحي«عدم اعتبار حقوقي

٢٣.................................................................١٩١١پروتکل تهران ٢٤.............................................................١٩١٣پروتکل اسالمبول

٢٦.....................................................١٩١٤کمیسیون تحدید حدود ٢٦..........................................................................١٩٣٧قرارداد

٢٩...............................١٩٣٧نقش انگلستان در انعقاد عهدنامه مرزي ٣٢...........................................................١٩٣٧لغو رسمي قرارداد

٣٣.................."Rebus sic Stantibus"اصل تغییر اوضاع و احوال ) الف ٣٤.........................."Pacta SUNT Servanda"اصل وفاي به عهد ) ب

٣٤............................................ شوراي امنیت٣٤٨قطعنامة شمارة ٣٥........................................................................١٩٧٥عهدنامه

٣٧.............................................................بررسي اعالمیه الجزایر ٣٩...................................................................................نتیجه

٤١.....................................................:سه سئواالت زیر پاسخ دهید ٤٢........سالمي ایران قبل از شروع جنگشرایط حاکم بر جمهوري ا: فصل دوم ٤٣.................................................................اوضاع سیاسي) الف ٥٠..........................................................اوضاع اقتصادي ایران) ب ٥١..............................................................اوضاع نظامي ایران) ج

٥٣......................................................:به سئواالت زیر پاسخ دهیدعراق قبل از تجاوز به جمهوري اسالمي ایران و اهداف شرایط حاکم بر کشور : فصل سوم

٥٤......................................................................................تجاوز عراق ٥٤............................ ـ شرایط سیاسي، اقتصادي و نظامي رژیم عراق١ ٥٦................................. و جلب رضایت امریکاطلبي صدام ـ توسعه٢

٥٧ :مهمترین اهداف تجاوز رژیم بعضي عراب به جمهوري اسالمي ایران عبارتند از ٥٧.................................................. ـ حاکمیت مطلق بر اروند رود١ ٦٠..........................................................گانه ـ استرداد جزایر سه٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣

٦٥................................................................. ـ تجزیه خوزستان٣ ٦٨.............................س در تجزیه استان خوزستاننقش دولت انگلی ٧٣......................................................................ارزیابي و تحلیل

٧٤...........................طرح تجزیه خوزستان توسط رهبران رژیم عراقاز زمان عبدالکریم قاسم تا صدام (اقدامات دولت عراق در تجزیة استان خوزستان

٧٥.................................................................................)حسین ٨١..................................... ـ سرنگون کردن نظام جمهوري اسالمي٤ ٨٤............................................................. ـ رهبري جهان عرب٥

٨٦............................................................انتشار منشور ملي) الف ٨٧....................................................تقویت ناسیونالیسم عربي) ب

٨٩......................................................:به سئواالت زیر پاسخ دهید ٩١...........................................پیشینه و چگونگي آغاز تجاوز: فصل چهارم

٩١...........................................بخش اول ـ پیشینه و حوادث آغاز جنگ ٩١.......................نقض مکرر حریم هوایي، زمیني و دریایي ایران) الف

٩١.................ي اسالمي ایرانشدة عراق به جمهور تعداد تجاوزات ثبت ٩٢................................................................١٩٧٥لغو قرارداد ) ب

٩٧.................................................١٩٧٥تحلیل حقوقي لغو قرارداد ٩٨............................................... عهدنامه مرزي٦ ـ از لحاظ ماده ١

٩٨..................................................................................:٦ماده ١٠٠...................................................... ـ از لحاظ کنوانسیون وین٢ ١٠١.................................................... ـ از لحاظ منشور ملل متحد٣ ١٠٢............................................... ـ اعالمه اصول حقوق بین الملل٤

١٠٣....................................................بخش دوم ـ چگونگي آغاز تجاوز ١٠٣..........................................١٣٥٩ شهریور ٣١ ـ تجاوز سراسري ١ ١٠٤.................................................. ـ اشغال شهرهاي مرزي ایران٢ ١٠٦.................گیري امام خمیني در برابر تهاجم ارتش عراق وضع ـ م٣ ١٠٧.................................................................. ـ مقاومت مردمي٤ ١٠٩.............................. درماني، آموزشي ـ تخریب مناطق مسکوني،٥ ١٠٩....................................المللي ـ واکنش دولتها و سازمانهاي بین٦

١١١...................................................:هاي زیر پاسخ دهید به پرسش ١١٢......................................................................دفع تجاوز : پنجمفصل

١١٢.................................................................افزایش توان دفاعي ١١٢..............................با حذف بني صدر) ره( ـ فرماندهي امام راحل١ ١١٣گیري و رویکردي کالسیك به جنگ ها در تصمیم ـ حذف تفکر لیبرال٢ ١١٤...........................................)بسیج( ـ تجهیز گروههاي مردمي ٣ ١١٦..................................................... ـ وحدت بین ارتش و سپاه٤

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٤

١١٧.......................................................... ـ خودباري و ارادة ملي٥ران براي بیرون راندن دشمن از خاك ایرانتغییر فرایند دفاعي با مهمترین عملیات ای

...........................................................................................١١٨ ١١٩.................................................شده ـ آزادسازي مناطق اشغال١

١١٩...............................عملیات فرمانده کل قوا خمیني روح خد) الف ١١٩.............................................................االئمه عملیات ثامن) ب ١٢٠...........................................................القدس عملیات طریق) ج ١٢١..............................................................المبني عملیات فتح) د ١٢٣..........................................................المقدس عملیات بیت) هـ

١٢٥..........................................مواضع کشورها بعد از فتح خرمشهر ١٢٧.....................................المللي اي و بین مواضع سازمانهاي منطقه

١٣٠......................................................طرح چند سؤال و پاسخ آن)استراتژي عدل(المللي براي تصمیمي عادالنه وادار کردن مجامع بین: بخش دوم

...............................................................................................١٣٣ ١٣٣.......................................................... ـ تثبیت مواضع دفاعي١ ١٣٥............................................... ـ فعال کردن حرکت دیپلماسي٢

١٣٥.........................................................................٥٢٢قطعنامة ١٣٥...............به اتفاق آرا تصویب شد) ١٣٦١ مهر ١٢ (١٩٨٢ اکتبر ٤در

١٣٧........................................مرزي یا انهدامي سلسله عملیات برون ١٣٧.................................................................. ـ عملیات رمضان١ ١٣٧.................................................................. ـ عملیات ثارهللا٢ ١٣٧..................................................... ـ عملیات مسلم بن عقیل٣ ١٣٧................................................................... ـ عملیات محرم٤ ١٣٨..................................................... ـ عملیات والفجر مقدماتي٥ ١٣٨...............................................................١والفجر ـ عملیات ٦ ١٣٨..............................................................٢ ـ عملیات والفجر ٧ ١٣٨........................................................٦ تا ٣ ـ عملیات والفجر ٨ ١٣٨................................................................... ـ عملیات خیبر٩ ١٣٩................................................................. ـ عملیات میمك١٠ ١٣٩..................................................................... ـ عملیات بدر١١ ١٣٩.....................................٤ تا ١ظفر ) ایذائي( ـ سلسله عملیات ١٢ ١٣٩..............................................٥ تا ١ ـ سلسله عملیات قدس ١٣ ١٣٩..........................................٤ تا ١ ـ سلسله عملیات عاشوراي ١٤ ١٤٠..................................)معروف به فتح فاو (٨ ـ عملیات والفجر ١٥ ١٤١......................................................... ـ سلسله عملیات کربال١٦ ١٤٢...................................١٠ تا ١فتح ) نامنظم(ه عمیالت ـ سلسل١٧

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٥

١٤٢................................................٩ تا ١ ـ سلسله عملیات نصر ١٨ ١٤٢....................................٧ تا ١ظفر ) نامنظم( ـ سلسله عملیات ١٩

١٤٢........................................................نتایج عملیات برون مرزي ١٤٣.............................................................چند سؤال و پاسخ آن

١٤٣.....................................................................پاسخ سؤال اول ١٤٤.....................................................................پاسخ سؤال دوم ١٤٥....................................................................پاسخ سؤال سوم

١٤٦.....دامات سازمان مللواکنش دشمن در برابر توان دفاعي ایران و اق ١٤٦..............................................نشیني از مواضع اشتغالي ـ عقب١ ١٤٦...................................... ـ تجهیز و سازماندهي گروهك منافق٢ ١٤٧...............................)جنگ شهرها( ـ حمله به مناطق مسکوني ٣ ١٤٨.........................ها و آلوده کردن محیط زیست ـ حمله به کشتي٤

١٤٨.................................٥٤٠ي امنیت در صدور قطعنامه اقدام شورا ١٤٩.........................................................................٥٤٠قطعنامة

١٥٢....................................................٥٥٢) ١٩٨٤(قطعنامة شمارة ١٥٣........................................................ ـ کاربرد سالح شیمیایي٥

١٥٤...............................هاي شیمیایي عراق منابع تأمین کننده سالح ١٥٦......................قدالئل اثبات کاربرد سالحهاي شیمیایي توسط عرا

١٥٦...................................................ها ـ اعتراف کشورها و دولت١ ١٥٧ ـ اظهارات دولتمردان عراقي به کاربرد سالحهاي شیمیایي در جنگ تحمیلي٢ ١٥٨.............................هاي کارشناسان سازمان ملل متحد ـ گزارش٣

١٥٨واکنش سازمان ملل در برابر کاربرد سالحهاي شیمیایي توسط عراق ١٥٩.........................................................................٦١٢قطعنامة ١٦١..........................................................................٦٢٠قطعنامة

١٦٤...............٥٩٨ قطعنامه رویکرد حقوقي جنگ و علل پذیرش: فصل ششم ١٦٤...........................................................اي دبیر کل ماده٨طرح

١٦٦........................................................................٥٨٢قطعنامة ١٦٨.............................................................٥٨٨) ١٩٨٦(مة قطعنا

١٧١............................................:٥٨٨موضع ایران در برابر قطعنامه ١٧٥................................................. و سرانجام جنگ٥٩٨قطعنامه

١٧٥.................................................:٥٩٨هاي صدور قطعنامه زمینه ١٧٨..................................................................٥٩٨متن قطعنامة

١٨٠........................:٥٩٨نگاه تحلیلگران سیاسي و نظامي به قطعنامه ١٨٠......................................................................:نگاه مثبت) الف ١٨١........................................................................:نگاه منفي) ب

١٨٢......................................٥٩٨جمهوري اسالمي ایران و قطعنامه

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٦

١٨٥..............................................................طرح اجرایي دبیر کل ١٨٥.................................: از سوي ایران٥٩٨دالئل پذیرش قطعنامه

ـ تغییر استراتژي حمایت مستقیم از صدام، تحت پوشش حفظ صلح و امنیت ١ ١٨٥........................................................:فارس المللي در خلیج بین ١٨٦.....المللي طلب در محافل بین ـ معرفي صدام به عنوان چهره صلح٢ ١٨٦.........: ـ کاربرد وسیع سالحهاي شیمیایي و میکروبي توسط عراق٣ ١٨٦..........................................................:المللي ـ تهدیدات بین٤ ١٨٩................................................:دفاع مشروع از ایران ـ سلب ٥ ١٩٠...................................:هاي نبرد ـ تغییر روند تحوالت در جبهه٦ ١٩١......................................................: ـ تحریم تسلیحاتي ایران٧

١٩١...........................................امام خمیني و تعیین استراتژي دفاع ١٩٤..............................................................٥٩٨عراق و قطعنامه ١٩٥.........................................٥٩٨المللي و قطعنامه سازمانهاي بین

١٩٥............................................................... ـ جنبش عدم تعهد١ ١٩٧...................................................: ـ سازمان کنفرانس اسالمي٢

٢٠٠........................................٥٩٨ و قطعنامه همکاري خلیجشوراي ٢٠٢......................................٥٩٨روند اجراي بندهاي قطعنامه : فصل هفتم

٢٠٢............................................................:نده ـ مقام مذاکره کن١ ٢٠٣.................................................... ـ دور جدید تجاوزات عراق٢ ٢٠٤................................................................. ـ عملیات مرصاد٣ ٢٠٦..........................................................بس اعالم تاریخ آتش ـ ٤

٢٠٧......... الجزایر از سوي عراق١٩٧٥تجاوز به کویت و پذیرش قرارداد ٢١٥...................بررسي مسؤولیت مخاصمه و اعالم متجاوز بودن عراق

٢١٨..................................................بررسي حقوقي گزارش دبیرکل ٢٢٠.........................................گیري دبیر کل عوامل مؤثر در تصمیم

٢٢٠............................قبول مجدد قرارداد الجزایر از سوي عراق) الف ٢٢٣.........................................................:تجاوز عراق به کویت) ب

٢٢٧......................................................٥٩٨ قطعنامه ٧اجراي بند ٢٢٨.......................................................٥٩٨موانع اجراي قطعنامه

٢٢٨..................................................ناکارآمدي شوراي امنیت) الف ٢٣٥..............................المللي جزایي بینفقدان دادگاه و قوانین ) ب

٢٣٥...........................................................:المللي جرائم بین) الف ٢٣٧.........................................................................جرائم مدني

٢٣٨........................................................................رائم جزائيج ٢٤٠...............................................................منابع و مآخذ فارسي

٢٤٢.......................................................فهرست روزنامه و نشریات

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٧

٢٤٥................................................................منابع و مآخذ التینIntrodution..........................................................................٢٤٦

٢٤٨دي دفاع مقدسپیامدها و دستاوردهاي سیاسي ـ فرهنگي ـ اقتصا :فصل هشتم ٢٤٨..................................................اعتماد به نفس و خودباوري. ١ ٢٤٩................................................شکوفایي استعداد و خالقیت. ٢ ٢٤٩.............................................................رشد باورهاي دیني. ٣ ٢٥٠..............................................................تولد تفکر بسیجي. ٤ ٢٥١................................................رشد فضایل اخالقي و معنوي. ٥ ٢٥٢...............................................تحول در صنایع دفاعي کشور. ٦ ٢٥٣....................................................ي نظام اداري کشور تزکیه. ٧ ٢٥٣......................................ها ي مردم در جبهه حضور داوطلبانه. ٨

٢٥٤.................................................احساس تکلیف براي دفاع. الفدفاع ازموجودیت اسالم و انقالب اسالمي و حفظ تمامیت ارضي کشور. ب

..........................................................................................٢٥٤ ٢٥٥...............................................سنجش ظرفیت دفاعي مردم. ٩ ٢٥٥...................................................نیروهاي مردمي عشایري. ١٠ ٢٥٦..................................................................تجارب سیاسي. ١١ ٢٥٧..............................................................تجارب اقتصادي. ١٢ ٢٦٠...................................................................تجارب نظامي. ١٣ ٢٦١................................................................تجارب فرهنگي. ١٤ ٢٦١...........................................................تحکیم وحدت ملي. ١٥ ٢٦٢................................................ها و منافقین رسوایي لیبرال. ١٦ ٢٦٣.............................................................ريآزمون روشنفک. ١٧ ٢٦٥ها و مراکز عالي کشور هاي علمي و پژوهشي دانشگاه تأثیر در نگرش. ١٨ ٢٦٥..................................آزمون کارآمدي نظام جمهوري اسالمي. ١٩ ٢٦٧..............................................ي هنر و ادبیات تأثیر در حوزه. ٢٠ ٢٦٩..............تکامل سازمان ارتش و سپاه پاسداران انقالب اسالمي. ٢١ ٢٧٠..................................................................ها خلق زیبایي. ٢٢ ٢٧٢.............................................تکرار عاشورا و تجلي شهادت. ٢٣ ٢٧٣.......................................................سنگر سنگر سازان بي. ٢٤ ٢٧٤..................................................................سفیران آزاده. ٢٥ ٢٧٤............................................................مشارکت فعال زنان. ٢٦ ٢٧٤.......................تأثیر در تحکیم روابط اجتماعي و روح برادري. ٢٧ ٢٧٥....................................................ها تحکیم بنیان خانواده. ٢٨ ٢٧٥...........................................تأثیر در فرهنگ عمومي کشور. ٢٩ ٢٧٦....................................................شناخت دوست از دشمن. ٣٠

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٨

٢٧٦....................................ي دفاع باز دارنده و همه جانبه تجربه. ٣١ ٢٧٦.....................................احیاي نقش مساجد در دفاع مقدس. ٣٢ ٢٧٦................................مسجد؛ اولین پایگاه حکومت اسالمي. ٣٢ ـ١ ٢٧٧....................................................مسجد، محور وحدت. ٣٢ـ ٢ ٢٧٨.........................................ي مطمئن سجد، تنها رسانهم. ٣٢ ـ٣ ٢٧٨.......................................................مسجد و روحانیت. ٣٢ ـ٤ ٢٧٩....................................................تربیت نیروهاي مبارز. ٣٢ ـ٥ ٢٨٠....................................................تشکیل بسیج مردمي. ٣٢ ـ٦ ٢٨١........................پایگاه تبلیغ انقالب اسالمي و دفاع مقدس. ٣٢ ـ٧ ٢٨١.....................ي توسط مساجدهاي مردم جمع آوري کمك. ٣٢ ـ ٨ ٢٨٢........................................ترویج فرهنگ ایثار و شهادت. ٣٢ ـ ٩ ٢٨٤....................هاي دفاع مقدس نقش مساجد در نشر ارزش. ٣٢ ـ١٠

٢٨٥.................................تحقق مردم ساالري دیني در مساجد. الف ٢٨٥........................................هاي فرهنگي مسجد؛ مرکز فعالیت. ب ٢٨٥................................................. مطالبات مردممسجد؛ مرکز. ج ٢٨٥.............................................مسجد و پیوند دین با سیاست. د ٢٨٦....................................مسجد؛ محل پیوند نسل امروز با فردا . ه

٢٨٦..........................اي دفاع مقدس دستاوردهاي بین المللي و منطقه ٢٨٦......................................تثبیت اقتدار جمهوري اسالمي ایران. ١ ٢٨٧.......................................................تقالل کشورتضمین اس. ٢ ٢٨٧.................................................تولد استراتژي نوین دفاعي. ٣ ٢٨٧..................................هاي بزرگ ایجاد الگوي مبارزه با قدرت. ٤ ٢٨٨............................................اثبات مظلومیت ایران در جهان. ٥ ٢٨٨.............................رشد روابط سیاسي و دیپلماسي با کشورها. ٦ ٢٨٨...........................در تأمین امنیت منطقهاعتقاد به نقش ایران . ٧ ٢٨٩..................................................اثبات کار آمدي دین اسالم. ٨ ٢٨٩...........ي اسراییل در خاورمیانه شکست اهداف زمان بندي شده. ٩ ٢٨٩..............................ي امریکا شکست استراتژي مهار دو جانبه. ١٠ ٢٩٠..................اي هاي بین المللي و منطقه ارزیابي عملکرد سازمان. ١١ ٢٩٠.................تر انقالب اسالمي در سطح جهاني مطرح شدن بیش. ١٢ ٢٩١.........ي دشمنان انقالب اسالمي طلبانه هاي توسعه شکست طرح. ١٣ ٢٩٢.............................................................آزمون حقوق بشر. ١٤ ٢٩٣...........................................................بیداري جهان اسالم. ١٥

٢٩٣.....................................................:به سئواالت زیر پاسخ دهید ٢٩٥......................................................فرهنگ شهادت و ایثار: فصل نهم ٢٩٨......................................................................ایمان به خدا. ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٩

٢٩٩...................................................................بینش و آگاهي. ٢ ٣٠٠....................................................................والیت پذیري. ٣

٣٠٥...........................................................والیت پذیري بسیجیان ٣٠٦....................................................................والیت در اسارت

٣٠٧..................................................: زیستي دنیا گریزي و ساده. ٤ ٣١٥......................................................................دعا و نیایش. ٥

٣١٥.....................................................................................نماز ٣١٩............................................................داري تهجد و شب زنده

٣٢٢..........................................................................انس با قرآن ٣٢٤.........................................................................دعا و توسل

٣٢٨...........................................................طلبي ایثار و شهادت. ٦ ٣٣٢........................................................ها مصادیق ایثار در جبهه

٣٣٧..................................................................صبر و مقاومت. ٧ ٣٤٤...................................................................ها و انتظارها پیام

٣٥١......................................................:به سؤاالت زیر پاسخ دهید

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٠

مقدمهیـا بـه خـاك مقـدس جمهـوري تجاوز سراسري ارتش رژیم عراق از زمین، هـوا و در

حادثـه مهمـي اسـت کـه بررسـي ابعـاد آن بـراي نـسل ١٣٥٩ شهریور سـال ٣١اسالمي در اگرچه در علل تجاوز لزومـا بایـد بـه ریـشه . حاضر و آیندة تاریخ بسي حائز اهمیت است

تاریخي اختالفات ایران و دولت عثماني نظر داشت، اما تجاوز رژیم عراق در مقطعي که نقالب اسالمي در ایران به پیروزي رسید و هنوز ثبات الزم براي حل و فصل عادي تازه ا

امور داخلي خود نداشت و ارتش آن نیز سامان نیافته بود و نیروهاي مردمي و انقالبي هم با حوادث داخلي درگیر بودند و حتي مرزبـاني از حـدود و ثغـور مـرزي بـا مـشکل انجـام

انگیزد که رژیم عراق با ایـن تجـاوز گـسترده تأمل را برميشد، و دهها دلیل دیگر این مي کرد؟ چه اهدافي را دنبال مي

نظر گرفتن اوضـاع سیاسـي ـ اقتـصادي همچنین بررسي نحوة تجاوز ارتش عراق با در و نظامي طرفین نکـات ظریفـي را در اختیـار محققـان و اندیـشوران سیاسـي ـ نظـامي قـرار

مه را در تنظیم و تحلیل این حادثه عظیم در تاریخ دو ملت تر از آن ه خواهد داد، و مهمها و سازمانها، بویژه قدرتهاي و حتي نقش پیچیده دولت. کمك شایان توجه خواهد کرد

هـاي گیـري هـا در وقـوع تجـاوز و سـپس موضـع بزرگ مدعي حقوق بشر و استقالل ملت .رود آنها طي هشت سال جنگ از فرازهاي مهم این حادثه به شمار مي

خواند، در واقع سیر تحلیلي همـین فراینـد از سـه آنچه خوانندة عزیز در این کتاب ميتجاوز است، و اگر به خوبي این مقطع را شناسایي نکنـیم » علل ـ اهداف ـ شرایط«: عنصر

. و حتي زوایاي فرعي قضیه را در نظر نگیریم، ماال بـه نتیجـه قابـل قبـولي نخـواهیم رسـیداست دفاعي نظـام جمهـوري اسـالمي در برابـر تجـاوزي از پـیش طراحـي سپس مطالعه سی

هـا و اظهارنظرهـا پیرامـون توانـد معیـاري درسـت بـه خواننـدة محتـرم در قـضاوت شده ميبخش مهم و گستردة این کتـاب پـرداختن بـه سیاسـت دفـاعي ایـران . تجاوز و دفاع بدهد

صـدر در مـصادر افـرادي چـون بنـيهـا و اگرچه در آغاز تجاوز به دلیل نفوذ لیبرال. استقدرت سیاسي و نظامي ایران تدوین استراتژي دفاع عمال ناممکن بود، اما پـس از حـذف

در رأس فرمانـدهي جنـگ، اسـتراتژي دفـاعي مـا در دو ) ره(آنها و حـضور مـستقیم امـام المقـدس کـه بـه هویت یافت، به طوري که ما تا عملیـات بیـت) مهار و دفع تجاوز(شکل

آزادسازي خرمشهر منجر شد، سیاست مهار دامنـه تجـاوز بـا هـدف آزادسـازي اراضـي و

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١١

پــس از آن سیاســت دفــع تجــاوز اضــالع دیگــر . کــردیم شــهرهاي اشــغالي را تعقیــب مــيداد، ورود بـه خـاك عـراق در بعـضي منـاطق و انهـدام استراتژي دفاعي ما را تـشکیل مـي

ضـمنا . گرفـت سیاست دفع تجـاوز صـورت مـيمراکز نظامي و تسلیحاتي غالبا در راستاي در تحلیل و بررسي این مقطع به سؤاالت و شبهاتي چون چرا بعد از فتح خرمشهر جنـگ ادامه پیدا کرد؟ آیا مسئولیت ادامه جنگ با ایـران نیـست؟ و سـؤاالتي از ایـن قبیـل پاسـخ

شـوراي امنیـت هـاي گیـري هاي دیپلماسي بویژه تـصمیم همچنین تأثیر فعالیت. خواهیم دادها در روند جنگ عراق علیه ایران مورد بررسـي قـرار سازمان ملل متحد و صدور قطعنامه

.خواهد گرفتجنگ عراق علیه ایران به دالیل مختلف پایان نظامي نداشت، بلکه آناني که عـراق را

مـانع از اند با همه توان بـه میـدان آمدنـد و علیه جمهوري اسالمي ایران به تجاوز وا داشتهآن شدند که ارتش عراق در میدان نبرد به ایران ببازد، لذا سمت و سوي تحوالت جنگ

الخطـاب فـصل٥٩٨اند، به طوري که صدور قطعنامـه را به پایاني حقوقي ـ سیاسي کشاندهباشد، به همین دلیل در این کتاب قطعنامـه همه در ماجراي هشت سال نزاع و درگیري مي

ي دهگانه آن مورد بررسي و تحلیل دقیق قـرار گرفتـه اسـت، بنـد شـش و مفاد بندها٥٩٨قطعنامه مذکور که خواسته به حق جمهوري اسالمي ایران در طول جنگ بـوده اسـت، بـا تشکیل کمیته کارشناسي به منظور تشخیص آغازگر جنگ و نهایتا اعالمیه دبیر کل وقـت

٣١/٦/١٣٥٩ننـده جنـگ در تـاریخ سازمان ملل متحد مبني بر اینکه رژیم عراق شروع کبوده است، و همچنین تعیین خسارت جنگي در بنـد هفـتم و چگـونگي تـأمین آن و علـل

. و بررسي موانع آن از مطالب خواندني این کتاب است٥٩٨عدم اجراي کامل قطعنامه به پیامدها ودستاوردهاي دفاع مقدس و نقش فرهنـگ ایثـار و روحیـة در فصل پایاني

بي رزمندگان در تحصیل پیروزیها اختـصاص یافتـه اسـت و در پایـان هـر فـصل طل شهادتامید اسـت بـا . سؤاالتي به منظور تحقیق و مطالعه بیشتر دانشجویان عزیز مطرح شده است

المقـدور مـسئولیت همکاري و همدلي استادان محترم و دانشجویان عالقمنـد بتـوانیم حتـي .داکاري شهیدان خداجو را ادا کنیمخود را در برابر مجاهدت رزمندگان و ف

تقصیرهاي رفته به خدمت ادا کنیم اي دل بیا به عهد امانت وفا کنیم

)ارم ـ الریجاني (٢١/٦/١٣٨٧و السالم ـ سنه ـ

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٢

فصل اول

بررسي سوابق مناقشات مرزي ایران و عراق

دولـت اختالفات مرزي ایران و عـراق بـه دوران حکومـت سلـسله صـفوي در ایـران و سلطان محمـد دوم پادشـاه . گردد عثماني که عراق بخشي از خاك آن بوده است، باز مي

به حیات هزار سالة امپراتوري روم شـرقي میالدي با فتح قسطنطنیه،١٤٥٣عثماني در سال خاتمه داد و با تأسیس امپراتوري نیرومند عثماني در صدد کشورگشایي برآمـد، ) بیزانس(

.اهداف آن بوده استکه ایران از جمله شـاه اسـماعیل صـفوي در ایـران تأسـیس ) میالدي١٥٠٢(سلسلة صفوي را نیز در سال

.کرد، که هدف اصلي آن حفظ تمامیت ارضي ایران از خطر هجوم ترکان عثماني بودصفویان براي مقابله با تفوق مذهبي عثمانیهـا، مـذهب شـیعه را بـه عنـوان دیـن رسـمي

ند که در حل اختالفات داخلـي و تحکـیم وحـدت، نقـش بـسزایي مردم ایران ترویج کرد امـا مطالعـة تـاریخ روابـط ١داشته است تا حدودي که مانع استیالي عثمانیها بر ایران شـد،

سـال ٤٠٠دهـد کـه نبردهـاي خـونین بـین دو کـشور طـي سیاسي ایران و عثماني نشان ميانـد، نبایـد قصد جهانگـشایي داشـتهادامه داشته است، البته نقش کشورهاي اروپایي را که کـشورهاي اروپـایي از زمـاني کـه . در تشدید جنگها بـین ایـران و عثمـاني نادیـده گرفـت

دولت قدرتمند صفویه در قبال عثماني قد علم کـرد، همـواره بـا تحریـك و توطئـه سـعي ان کردند قدرت عظیم امپراتوري عثماني را متوجه ایران کنند تا مانع توسـعه فتوحـات آنـ

در اروپـا شـوند، جنگهــاي طـوالني و بعـضا خطرنــاك بـین ایـران و عثمــاني، بـه اروپاییــان تنها وضعیت مطلـوبي در داخـل پیـدا کننـد، بلکـه بـه فکـر جهانگـشایي و فرصتي داد تا نه

هرگـاه نیـز از ناحیـه عثمانیهـا احـساس . هـا باشـند توسعه تجارت و بازرگاني در دیگر قـارههاي شوم مجددا آتش جنگ بـین ایـران و عثمـاني را روشـن ح نقشهردند، با طر: خطر مي

کردنـد و یـا بـه عنـوان ـ البته در اینکه صفویان از مذهب شیعه به عنوان اهرم سیاسي در برابر عثمانیهـا اسـتفاده مـي ١

د، جاي بحث و اقوال مختلف است که بیان آن از حوصـله یك اعتقاد دیني آن را دین رسمي کشور اعالم کردن .این نوشتار خارج است

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٣

:گویند مي» جرج وسترن«دلیل نیست که کردند، بي ميدر این زمـان افـساري بـه ترکهـا زده و مـانع از ) صفوي(امپراتوري صوفي «

١».آن شده بود که دنیاي مسیحیت بیش از این متحمل زیان شودتوري عثماني، بخشي از خاك ایران بـود و خانـدان سرزمین عراق قبل از تأسیس امپرا

براي ١٦٣٨قویونلو بر آن حکمروایي داشت، که به وسیلة سلطان مراد چهارم در سال آق .همیشه از خاك ایران جدا شد

بین ایران و عثمـاني امـضا شـد ٢»آماسیه« میالدي که عهدنامة معروف به ١٥٥٥از سال عهدنامـه بـین دو ١٨ سـال، حـدود ٤٢٠ول بـیش از ، یعنـي در طـ١٣٧٥تا عهدنامـة مـرزي

دهنـدة عمـق اختالفـات و منازعـات بـین ایـران و کشور به امـضا رسـید کـه ایـن امـر نـشانطلبي عثمانیها، اختالفات ناشـي از شـیعي بـودن ایرانیـان و عثماني است و در هر بار توسعه

بـه بعـد دولتهـاي ١٩رن از قـ. شد هاي منعقده مي سني بودن عثمانیها موجب نقض عهدنامهها بین دو کشور ایران و عثماني نقش مستقیم داشتند و روس و انگلیس در انعقاد عهدنامه

گرفتنـد و بـا تهدیـد و ها همیـشه منـافع ملـت ایـران را نادیـده مـي در تهیه و تنظیم عهدنامهنعقده بین هاي م چون تعداد عهدنامه. کردند جوسازي، مواد عهدنامه را به ایران تحمیل مي

اي خواهیم داشـت تـا ریـشه ترین آنها اشاره در این مقال به مهمایران و عثماني زیاد است .اختالفات، مخصوصا اختالفات مرزي بین دو کشور ایران و عراق کامال روشن شود

)١٥٥٥(قرارداد آماسیه

قــرارداد آماســیه اولــین پیمــان صــلحي اســت کــه بــین دولــت ایــران و عثمــاني پــس ازهاي آذربایجان، ارمنستان جنگهاي بیست ساله به امضا رسید، به موجب این قرارداد ایالت

شرقي و گرجستان شرقي در اختیار دولت ایران قرار گرفت و گرجستان غربي، ارمنـستان .غربي و کشور عراق به دولت عثماني واگذار شد

ب شـیعه بـا مـدارا رفتـار در این قرارداد سلطان عثماني موافقت کرد که با پیروان مـذهعـالوه بـه فرمانـدهان کند و از زوار ایراني که عازم مکه و مدینه هستند، حمایـت کنـد بـه

)١٥٢، ص ١٣٦٤تهران، نشر هما . (ـ عبدالحسین نوایي، ایران وجهان از مغول تا قاجاریه ١ .ـ محلي در آسیاي صغیر ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٤

مرزي نیز تأکید شـود تـا از صـدور هرگونـه دسـتوري کـه موجـب منازعـات مـرزي شـود، ١.خودداري کنند

قـرارآمیـز بر شاه طهماسب که پیوسته عالقمند بود بین دو کشور مسلمان روابط صـلحباشد، هم در زمان حیات سلطان سلیمان و هم پس از فـوت او، قـرارداد صـلح آماسـیه را محترم شمرد و تا آخرین روز حیات خود از هرگونه اقـدامي کـه موجـب ایجـاد اخـتالف

عالقمندي شاه طهماسب به حفظ صـلح باعـث شـد . بین دو کشور گردد، خودداري کرد . سال بدون برخورد نظامي ادامه یابد٢٥ طي تا روابط دو کشور ایران و عثماني،

)١٦٣٩(قرارداد زهاب

پس از وفات شاه عباس صفوي، سلطان مراد چهارم بـا توجـه بـه شکـستي کـه از شـاه عباس براي تصرف مجدد بغداد خورده بود، از ضـعف دربـار صـفوي اسـتفاده کـرد و در

ا متــصرف نمــود، در ســال روم بــه ایــروان حملــه کــرد و آنجــا ر از طریــق ارزم١٦٣٥ســال نیز به بغداد حملـه کـرد و بـا وجـود مقاومـت چهـل روزه پادگـان ایرانـي، بغـداد را ١٦٣٨

. تصرف کرد و دستور داد باقیمانده سپاهیان ایـران و مـردم غیرنظـامي را قتـل عـام کردنـدشاه صفي پادشاه وقت ایران، با فنون جنگ بیگانه بود و پس از فتح بغـداد توسـط ارتـش

بـین » زهـاب«مـاني تقاضـاي صـلح کـرد کـه بـا قبـول دولـت عثمـاني قـرارداد صـلح در عث .نمایندة شاه صفي و نمایندگان دولت عثماني به امضا رسید

به موجب این قرارداد عراق براي همیـشه بـه عثمـاني واگـذار شـد و از آن تـاریخ جـز را در تـصرف خـان بـرادر کـریم خـان زنـد بـصره که صادق) ١٧٧٩ ـ ١٧٧٦( سال ٣مدت

قرارداد ٢.داشت، شهرهاي باال تا جنگ جهاني اول تحت سلطه دولت عثماني قرار داشتزهاب از یك نقطه نظر واجد اهمیت خاص است، زیرا بـراي اولـین بـار از حـدود منـاطق

در . مرزي دو کشور صحبت به میان آمد، اما مرز دو کشور بـه طـور دقیـق مـشخص نـشدرزي که ایران و عثماني در آن فاقد قدرت بودند، به عنوان مـرز این عهدنامه، یك نوار م

هـاي قابـل اعتمـاد و عـدم تعیین شد و دو کشور بر این ناحیة مرزي بـه علـت فقـدان نقـشه

.٤٨٦ص ، ١٣٥٤ ، انتشارات پیام،ـ تاریخ ایران، ترجمة کریم کشاورز، تهران. ـ پطرو شفسکي و دیگران١ .٥٣، ص ١٣٦٩هاي تاریخي اختالفات ایران و عراق، دکتر منوچهر پارسا، شرکت سهامي انتشار، ـ ریشه ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٥

.وجود وسایل مدرن حمل و نقل و ارتباطات، کنترل سیاسي نداشتند

)١٧٤٦(قرارداد کردان

زمـاني . شاهان صفوي بـه پایـان رسـیدبا روي کار آمدن نادرشاه عمال دوران سلطنتافشار زمام امور را به دسـت گرفـت کـه اوضـاع داخلـي حکومـت دچـار هـرج و نادرقلي

مرج شده بود، حمله افغانها به خراسان و اشغال قسمتهایي از خاك ایران توسـط عثمانیهـا همچنین حـضور امپراتـوري روس در شـمال ایـران، موقعیـت خاصـي را بـراي نادرشـاه بـه

.وجود آورد سال توانست با سرکوب افغانها به حکومت آنان خاتمه دهد ٢نادر، در فاصلة کمتر از

و بعد از آن متوجه ترکان عثماني شد تا اراضي اشغالي را از آنها پس بگیرد، امـا علیـرغم سالها جنگ نتوانست به پیروزي قطعي دست یابد، لذا با برقراري صلح موافقت کـرد کـه

منجـر ١٧٤٦در سـپتامبر » کـردان«ام مذاکرات طرفین بـه امـضاء قـرارداد صـلح پس از انجبر اساس این قرارداد هر دو طرف قبول کردند مرزهاي آنها بـر طبـق قـرارداد زهـاب . شد

مـیالدي منعقـد شـده بـود، برقـرار ١٦٣٩که بین شاه صفي و سلطان مراد چهـارم در سـال .م بشمارند و از تجاوز خودداري کنندباشد و طرفین متعهد شدند تا آن را محتر

ناگفته نماند از جمله کارهاي نادرشاه تأسیس نیروي دریایي بـود، کـه متعاقـب آن در میالدي لطیف خان، یکـي از سـرداران نـادر، بـه کمـك ایننیـرو بـراي تـصرف ١٧٣٥سال

در این موقع دو کـشتي جنگـي مجهـز انگلـیس کـه در آبهـاي . بصره داخل اروندرود شدورود ناوگان دریـاي انگلـیس . ندر بصره لنگر انداخته بودند، به کمك عثمانیها برخاستندب

ــسران کــارآزمودة ــان و اف ــري جنــگ توســط ملوان ــز رهب ــران و عثمــاني و نی ــه جنــگ ای ب نکتـة قابـل توجـه ١.انگلیسي، موجب شکست نیروي دریایي جوان و نـاآزمودة ایـران شـد

. با ایران وارد جنگ شد ن بار به نفع عثماني،این است که دولت انگلیس براي اولی

)١٨٢٣(قرارداد اول ارز روم

.٣٠٣، ص ١٣٤٤خوار استعمار، تهران، امیرکبیر، ـ دکتر مهدي بهار، میراث ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٦

اي که به حفـظ صـلح داشـت، نتوانـست مـدتي طـوالني با تمام عالقه» کردان«قرارداد دوام بیاورد، زیرا عامل مذهب و روحیه جهانگشایي از یك طـرف، و اهـداف اسـتعماري

دن به اختالفات و آغاز مجـدد جنگهـاي روس و انگلیس از طرف دیرگ، موجب دامن ز .وسیع بین ایران و عثماني شد

در فاصله دو جنگ بین ایران و روس، روابط ایران و عثماني مجددا تیره شـد، عـالوه بر بدرفتاري مأموران و مردم عثماني بـا ایرانیـان شـیعه کـه عـازم کـربال، نجـف و یـا مکـه

مـأموران عثمـاني، کـارواني را . ن را برانگیخـتاي رخ داد که خشم شـاه ایـرا واقعه بودند،رفت، بـا خـشونت بازرسـي کردنـد و موجـب که یکي از زنان فتحعلیشاه با آن به مکه مي

تیرگي روابط دو کشور، در مرزها نیز اثـر گذاشـت و منازعـاتي . ناراحتي همسر شاه شدند ١.بین نیروهاي دو طرف روي داد

تجدید جنگ، اندکي از سرافکندگي ایرانیان را که کوشید تا با البته دولت روسیه ميها نیز پس از انعقاد قـرارداد انگلیسي. ناشي از شکست در جنگهاي قفقاز بود، جبران کند

که طي آن عراق به عثماني واگذار شد، همواره از دولت عثماني حمایـت ) ١٤٦٩(زهاب .رقي از اروپا بودکردند، زیرا عراق کوتاهترین راه وصول به هند و آسیاي ش مي

در هر حال فتحعلیشاه با توجه به بـدرفتاري مـأموران دولـت عثمـاني بـا زوار ایرانـي و عبـاس میـرزا از . مخصوصا همسرش، عباس میرزا را براي جنـگ بـا عثمانیهـا مـأمور کـرد

، تـا »دیـار بکـر«و » سـلیمانیه«جبهة شمال به خاك عثمـاني حملـه کـرد و پـس از تـصرف .ت و آن شهر را نیز به محاصره خود درآوردبغداد پیش رف

دولت عثمـاني کـه توانـایي جنگیـدن در دو جبهـه اروپـا و ایـران را نداشـت، تقاضـاي روم آغاز شـد و مذاکرات صلح در شهر ارز. صلح کرد و فتحعلیشاه با آن موافقت نمود،

. منجر شد١٨٣٣ در سال روم ارزبه امضاء قرارداد اول میالدي به عمل ١٧٤٦» کردان«هایي که در قرارداد نامه کلیه توافقبه موجب این عهد

آمده اسـت، در مـورد احتـرام بـه مرزهـاي قـدیمي، زوار، بازرگـان، تحویـل پناهنـدگان و خروج بدون مانع کلیه اسیران جنگي و همچنین اقامت یـك سـفیر در دربارهـاي مربـوط،

هاي فوق را دقیقا رعایـت د که توافقهمچنان به قوت خود باقي ماند و طرفین تعهد کردن

.٧١هاي تاریخي اختالفات ایران و عراق، ص ـ ریشه ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٧

.کنند

)١٨٤٧ ( روم ارزعهدنامه دوم

داد، بـه علـت بیمـاري نقـرس کفـایتي نـشان مـي مایه و بي محمد شاه قاجار که فرد کمکلیــه امــور را بــه دســت حــاجي میــرزا آقاســي ســپرد و خــود در اداره امــور کــشور کمتــر

.ار بحران و آشفتگي شددر نتیجه وضع کشور به شدت دچ. کرد دخالت ميدیــد، بــه دولــت انگلــستان کــه بــه هــم ریختگــي اوضــاع ایــران را بــه صــالح خــود مــي

تحریکات خود در افغانستان شدت بخـشید و در هـرات ایجـاد دشـواري کـرد، محمدشـاه مـیالدي بـه سـوي هـرات حرکـت ١٨٣٧براي سرکوبي افغانها سپاهي گردآوري و در سال

در همان هنگام که محمدشاه به محاصره هـرات اشـتغال . کردکرد و آن شهر را محاصره حمله کرد و مردم ) محمره( به خرمشهر ١٨٣٧داشت، علیرضا پاشا، حاکم بغداد، در سال

دولـت . آنجا را قتل عام کرده اموال آنان را نیز به یغما برد و خرابیهاي بسیار به بـار آورداضاي جبران خسارت و جلب رضایت ایران ایران به حمله علیرضا پاشا اعتراض کرد و تق

.نمود :دولت عثماني در مقابل اعتراض دولت ایران پاسخ داد

از توابـع بـصره و بغـداد و ملـك ماسـت و رعیـت ) خرمشهر(بندر محمره «آنگاه از اگر ثابت کردید که محمره از ایران است،. ایم خود را تنبیه کرده

».آن گفتگو کنید :گلستان نیز به حمایت از دولت عثماني برآمده، گفتوزیر مختار دولت ان

١».شما اول اثبات کنید که محمره خاك ایران است، آن وقت ادعا کنید«در دولت روس و انگلـیس بـراي حفـظ منـافع خـود ترتیبـاتي بـراي حـل اختالفـات از

مرکـب ١٨٤٣طریق مذاکره به وجود آوردند و پس از اقـدامات الزم کمیـسیوني در سـال ــران، عثمــاني، انگلــیس و روســیه در ارز روم کــه یکــي از ا ز نماینــدگان چهــار دولــت ای

.شهرهاي شرقي دولت عثماني در مجاورت مرز ایران بود، تشکیل شد

، ٣، بـه نقـل از آینـده، دورة چهـارم، شـمارة )خطـي(نگار یـشرازي، تـاریخ قاجاریـه عـ میرزا احمدخان قاجار، وقای ١

.١٤٩، ص ١٤٣٨

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٨

ــذاکرات ــدون آنکــه در م ــانجي و ب ــوان می ــه عن ــاهرا ب ــیس ظ ــدگان روس و انگل نماین کمیـسیون مزبـور شـرکت دوجانبه ایران و عثمـاني داراي حـق رأي و یـا داوري باشـند در

.کردند کردند ولي در باطن اهداف خاصي را تعقیب مينمایندة انگلیس اصرار داشت که خرمشهر باید به عثمـاني واگـذار شـود، امـا اسـتدالل

امیرکبیر موجب شد کـه نماینـدگان کنفـرانس ارز روم، حاکمیـت ١محکم میرزا تقي خانالخره مذاکرات نمایندگان پس از چهار سـال بـه با. مستمر ایران را بر خرمشهر تأیید کنند

. منجر شد١٨٧٤ در سال روم ارزانعقاد قرارداد دوم به موجب این قرارداد، طرفین متعاهدین از کلیه دعاوي ارضـي خـود صـرفنظر کـرده،

درنگ اعضاء هیأت و مهندسان را بـراي تعیـین مرزهـاي دو کـشور شوند که بي متعهد ميایران از کلیه دعـاوي خـود در مـورد شـهر و والیـت سـلیمانیه چـشم دولت . انتخاب کنند

، )آبـادان(شود بندر خرمشهر جزیـره خـضر پوشد و دولت عثماني نیز متقابال متعهد مي ميالعرب یعنـي سـاحل چـپ آن کـه در تـصرف لنگرگاه و اراضي واقع در ساحل شرقي شط

عــالوه بــه. ایــران باشــدعــشایر ایــران شــناخته شــده اســت، تحــت حاکمیــت مطلــق دولــت العـرب، از محلـي هاي ایراني حق آن را خواهند داشت تـا بـا آزادي کامـل در شـط کشتي

.تا نقطه تالقي مرزهاي دو کشور عبور و مرور کنند) مصب(ریزد که شط به دریا مي

یادداشت توضیحي

ه، تـالش کـرد تـا عـالوه بـر شـهر سـلیمانی روم ارزدولت عثماني در جریان مـذاکرات ساحل شرقي ارونـدرود و حتـي بنـادر خرمـشهر و آبـادان را تـصرف کنـد، ولـي بـه علـت قــدرت اســتدالل و تــدبیر میــرزا تقــي خــان امیرکبیــر علیــرغم پــشتیباني نماینــدگان روس و

.انگلیس موفق به این کار نشد، فلذا چارة دیگري اندیشیدروس و انگلیس فرسـتاد کـه دولت عثماني قبل از مبادله اسناد، یادداشتي براي سفراي

به بهانة مبهم بودن بعضي از مفاد قرارداد، سؤاالتي را مطرح کرد، تا از ایـن طریـق بتوانـد طبـق ایـن یادداشـت توضـیحي، بنـدر خرمـشهر از اطـراف بـه مـرز . به مقصود خـود برسـد

شد و منطقة ساحل چپ اروندرود که در تـصرف عـشایر ایـران بـود و عثماني محدود مي

.٨١ـ ریشة تاریخي اختالفات ایران و عراق، دکتر پارسا، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٩

شد، از مالکیت ایـران خـارج و ص صریح ماده دوم قرارداد، ملك ایران شناخته ميطبق ن .شد به دولت عثماني واگذار مي

دولت انگلیس مدافع یادداشت توضیحي و خواهان محدود کردن حاکمیـت ایـران بـر تـالش کـرد کـه خرمـشهر از ایـران روم ارزحتي در کمیـسیون . خرمشهر و اروندرود بود

.ه تصرف عثماني درآیدجدا شده، ب :نویسد مي» لردکولي«، وزیر مستشار انگلیس در تهران، به »شیل«

حــال کــه دولــت عثمــاني از پــشتیباني دو دولــت میــانجي روس و انگلــیس «برخوردار است، از چنـد نکتـة مـشکوك عهدنامـه تأویلهـایي شـده، کـه بـا

ولـت د. بـوده اسـت» موسـیو اسـتینف«تأیید و تصویب رسمي آن جنـاب و ایران هر دست و پا و کوششي که در ابطـال آنهـا کنـد، دسـتش بـه جـایي نخواهــد رســید، از آنجــا کــه بــرخالف تــصمیم مــسجل انگلــستان و روســیه

١».است، و در نتیجه منافي رأي دولت عثماني نخواهد بودــرارداد وارد ــصویب ق ــة اســناد ت ــراي مبادل ــي خــان ب ــرزا محمــد عل ــي می ســرانجام وقت

ــ ــاس ــضاء المبول ش ــه ام ــناد را ب ــة اس ــیس مبادل ــت روس و انگل یادداشــت «د، ســفراي دولمیرزا محمد علي خان بر اثر تهدید، تطمیـع و فـشار . توسط وي مشروط کردند» توضیحي

دولت ایران بعد از اطالع از ایـن امـر، . را امضا کرد» یادداشت توضیحي«سفراي مذکور، لـة اسـناد تـصویب قـرارداد و یادداشـت عمل میرزا محمـدعلي را خودسـرانه داشـت و مباد

٢.مذکور را به آن صورت، باطل و غیرمعتبر اعالم کرد

»یادداشت توضیحي«عدم اعتبار حقوقي

:یادداشت توضیحي به دالیل زیر فاقد اعتبار حقوقي بودایـن . را تـصویب کـرد» حقوق قراردادهـا«، متن ١٩٦٩ مه ٢٢کنوانسیون وین در ) الف

المللـي دربـاره قراردادهاسـت کـه از اهمیـت رین و تنها حقوق مدون بینکنوانسیون معتبرتدر کنوانـسیون ویـن ضـمن روشـن شـدن نکـات الزم، شـرایط . باشد بسزایي برخوردار مي

.١٥٣، ص )١٣٤٨انتشارات خوارزمي، : تهران(ـ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران ١ .١٧٠، ص ١٣٧١بحران در خلیج فارس، مؤسسه کیهان، ـ دکتر اصغر جعفري ولداني، کانونهاي ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٠

اي است کـه ترین آن شرایط، صالحیت نماینده یکي از مهم. صحت قرارداد نیز تعیین شد .کند آن را امضا مياز طرف دولت خود در باب قرارداد، مذاکره و یا

کنوانسیون ویـن، یـك شـخص در صـورتي نماینـده یـك دولـت ٧طبق بند الف ماده » اختیـارات تـام خـود«شود که مـدارکي دال بـر براي مذاکره و یا امضاء قرارداد دانسته مي

شـود کـه آن معلـوم مـي» نحـوه عمـل آن کـشور«ارائه دهد و یا طبق بنـد ب آن مـاده، از مـذاکره (را نماینده خود براي انجام آن مقاصـد » آن شخص«است که دولت قصد داشته

در ٢تلقـي نمایـد و بـه او اختیـارات تـام داده اسـت و بنـد پ مـاده ) و یا امـضاي قـرارداداختیـارات تـام عبـارت از سـندي اسـت کـه از «کند که تصریح مي» اختیارات تام«تعریف

ه موجـب آن شـخص یـا اشخاصـي شود و ب دار یك کشور صادر مي طرف مقام صالحیتبه سمت نماینده آن کشور براي مذاکره، ملزم بودن رعایـت مـواد آن قـرارداد و یـا بـراي

١».شوند انجام هر اقدام دیگري که به قرارداد مربوط باشد، تعیین ميکه محمدشاه به وي داده بود، » اي اختیارنامه«بر این اساس میرزا محمدعلي خان، طبق

» یادداشـت توضـیحي«اما وي با امـضاء . را مبادله کند روم ارزود که عهدنامة تنها مختار ب :میرزا محمدعلي خود در این مورد گفته است. از حدود اختیارات خود تجاوز کرده بود

انــد کــه عهدنامــة امــضاء شــده را بــا دولــت ایــران مــرا فقــط مــأمور فرمــوده« به هیچ وجه از دولـت، مرا. عهدنامة ممضي اعلیحضرت سلطان مبادله کنم

مأموریــت و اختیــاري نبــود چنــین کاغــذي بدهــد تــا جوابهــاي آن جنابــان ٢».را تصدیق کند) سفراي روس و انگلیس(

قراردادهایي که ١٩٦٩ کنوانسیون وین، حقوق معاهدات ٥٢ و ٥١به موجب مواد ) ب :دارد ن مقرر مي کنوانسیون وین چنی٥١مادة . تحت فشار منعقد شده باشند، فاقد اعتبارند

ابراز رضایت یك کشور از التزام به یك معاهده که با فشار به نماینـدة آن دولـت از «طریق اقدامات یا تهدیدات مستقیم علیه او صورت گرفته باشد، فاقـد هرگونـه اثـر حقـوقي

.است :دارد نیز مقرر مي٥٢مادة

١ - Iran M. Sinxclik, The Vienna Convention on the law of D. ١٤٥ Manchester, university press ١٩٧٣.

.١٤٥ـ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢١

المللـي ض اصـول حقـوق بـیناي در نتیجة تهدید یا استفاده از زور که ناق اگر معاهده« ».اعتبار است مندرج در منشور ملل متحد باشد، منعقد شود، معاهدة مذکور بي

در نتیجه فشار دولتهاي روس و انگلـیس بـه » یادداشت توضیحي«با توجه به مواد باال، :میرزا محمدعلي خان تحمیل شده است، سفراي مذکور به میرزا محمد علي گفتند

) عـدم امـضا(کنـیم از عاقبـت ایـن کـار به شما اعالم مي) رسمي(تي حاال به طور دول« ».براي دولت خود و خود بیندیشید

اي کـه تحـت فـشار و تهدیـد امـضا شـود، فاقـد اعتبـار بنابراین آشـکار اسـت عهدنامـه ١.است :دارد اشعار مي١٩٦٩ کنوانسیون وین ٥٠مادة ) جگیـري نماینـدة آن از طریـق رشـوهاگر رضایت یك کشور از التزام به یـك معاهـده،«

کشور از کشور طرف مذاکره، چه مستقیم و چه غیرمستقیم صورت گرفتـه باشـد، کـشور اش در التزام بـه یـك معاهـده، بـه مـسئله اعتباري رضایت نماینده تواند براي بي مذکور مي

.رشوه استناد کند. ت گرفتـه اسـتبـا ارتـشاء صـور» یادداشـت توضـیحي«به موجب مـاده یـازده، امـضاء

رشـوه بـه رسـم جـایزة ) هـزار تومـان٤معـادل ( هزار قـروش ٢٠٠سفراي روس و انگلیس بـدیهي اسـت ٢.سلطاني، به محمدعلي میرزا دادند و به اصرار و ابرام سـندي از او گرفتنـد

.چنین سندي فاقد اعتبار حقوقي استقـرارداد از طـرف کـسي کند، اقدام به انعقـاد یـك کنوانسیون وین تأیید مي٨ماده ) د

شود، قـوت قـانوني نخواهـد االختیار دولت خود محسوب نمي ، نماینده تام٧که طبق ماده .داشت، مگر آنکه مجددا به وسیله آن دولت تأیید شود

از اقدام غیرمجاز میرزا محمدعلي خان به موجب این ماده، دولت ایران پس از اطالع یحا بــه آن اعتــراض کــرد و یادداشــت توضــیحي را تنهــا آن را تأییــد نکــرد، بلکــه صــر نــه

.غیرمعتبر اعالم کرداي اهمیت ویژه» یادداشت توضیحي«اختیاري نکته مهم حقوقي دیگري که در بي) هـ

١ - RC. Agarwei, international law. (India: Allahabadcentral Agency).

.٦٦، ص ١٣٤٠ـ عباس اقبال آشتیاني، میرزا تقي خان فراهاني، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٢

ــاده ــر م ــسمت آخ ــرارداد دوم ٩دارد، ق ــاده . اســت روم ارز ق ــسمت از م ــن ق ــشانة ٩ای ، نآن در هیچ یك از قراردادهاي قبلي و دوراندیشي میرزا تقي خان امیرکبیر است و مفهوم

.قراردادهاي بعدي وجود نداردمرسوم آن است که قراردادهـا پـس از امـضاء نماینـدگان صـالحیتدار، قـبال شـاه و در

کنـد و بـه توضـیح رئـیس مملکـت سالهاي اخیر مجلس شـوراي ملـي آن را تـصویب مـيقـرارداد از همـان روز مبدلـه . درساند و آنگاه اسناد قرارداد به طـور رسـمي مبادلـه شـو مي

ولـي میـرزا تقـي خـان . شـود گـردد و بـه مـورد اجـرا گذاشـته مـي داراي اعتبار حقوقي ميپایــه دولــت عثمــاني و امیرکبیــر کــه پــس از چهــار ســال مــذاکره و مالحظــه ادعاهــاي بــي

خواهي آن و با توجه بـه ضـعف و از هـم گـسیختگي شـیرازه امـور ایـران در دوران زیادهشــاه و حــاجي میــرزا آقاســي و مخــصوصا بــا توجــه بــه پافــشاري دولتهــاي روســیه و محمد

انگلستان در حمایت از دولت عثماني و اصرار آنها در لطمه زدن به حاکمیـت و تمامیـت کرد کـه احتمـاال در آینـده دشـواریهایي پـیش خواهـد آمـد، در بیني مي ارضي ایران پیش

اد پس از مبادله، مجددا از طرف دو دولـت ایـران به تصویب رساند که قرارد٩آخر ماده .شود و اسناد مصوبه آن در ظرف دو ماه یا کمتر مبادله خواهد گردید و عثماني امضا مي

و » یادداشــت توضــیحي«ایــن تــدبیر امیرکبیــر در هــیچ قــراردادي ســابقه نــدارد، در رد ، ٩ب قسمت آخر ماده به موج. باشد اعتبار شمردن آن، داراي قدرت حقوقي شایان مي بي

همچنـین بـه . داراي اعتبار رسمي شود و سند تلقي گردد» یادداشت توضیحي«براي آنکه بـود و آن را بـه دار دولـت ایـران مـي فرض آنکه میرزا محمدعلي خان نماینـده صـالحیت

شـد و مـي» امـضا و قبـول«بایستي از طرف دولت ایـران کرد، باز مي طور رسمي مبادله ميمبادلـه » در ظـرف دو مـاه یـا کمتـر«کـرد اي که انجـام ایـن عمـل را تأییـد مـي مهنا تصدیق

بـه آن اعتـراض » یادداشـت توضـیحي«گردید و چون ایران پـس از استحـضار از مفـاد ميآن باشـد تنظـیم » امضا و قبول«اي که داللت بر نامه نمود و آن را رد کرد و هرگز تصدیق

عالوه بر مراتب باال، از این جهت که مرحله » توضیحيیادداشت«و مبادله نکرد، بنابراین نیز در مورد آن اجرا نشد، فاقد اعتبار اسـت و سـند ٩بیني شده در ماده مهم حقوقي پیش

.شود المللي محسوب نمي بینــارات ســفراي روس و انگلــیس در کنفــرانس ــه روم ارزاختی ــه« ب ــا »مــساعي جمیل و ی

دولـت . حق نداشتند سـندي را تنظـیم و یـا تفـسیر کننـدمحدود بود و آنها» گري میانجي«

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٣

و یـا در سـندي جداگانـه، تـوافقي نکـرده روم ارزایران و عثمـاني هرگـز در مـتن قـرارداد تر آنکه بودند که سفراي روس و انگلیس حق تفسیر ماهیت قرارداد را دارند، و نکته مهم

المللي معتبر شناخته شـده ینطبق اصول حقوقي که هم در حقوق داغلي و هم در حقوق ب. است، هیچ تفسیري نباید با نص صریح قانون و یا ماده مورد نظـر قـرارداد متنـاقض باشـد

سفراي روس و انگلیس، به جاي توضیح نکات بـه اصـطالح مـبهم از خـصومت و جـدال بـدیهي . وارد ماهیت قرارداد شدند و اساس آن را به نفع یك طرف به کلـي تغییـر دادنـد

که چنین تفسیري، به فرض آنکه سفراي مذکور، طبق توافـق دو طـرف حـق تفـسیر است .اثر و فاقد اعتبار حقوقي است داشتند، از اساس بي هم مي

١٩١١پروتکل تهران

کردند، در سال که از نفوذ آلمان در ایران احساس خطر ميدولتهاي روس و انگلیس ، ایـران بـه سـه منطقـة ١٩٠٧وجـب قـرارداد بـه م. براي تقسیم ایران به توافق رسیدند١٩٠٢

بخـش شـمالي را سـهم روسـیه، قـسمت جنـوبي را سـهم انگلـیس و . قابل نفوذ تقسیم شـد) ١٩٠٨(از طرفي کشف و استخراج نفت در ایـران . طرف شناختند منطقه مرکزي را نیز بي

لـیس و تشکیل شرکت نفـت ایـران و انگ. نیز بر مسأله مرزهاي ایران و عثماني اثر گذاشتسپس صـدور آن، اسـتفاده از ارونـدرود را بـراي کمپانیهـاي نفتـي انگلـیس بـیش از پـیش

انگلیس بـا مـسائل فنـي و حقـوقي پیچیـده در ارونـدرود مواجـه بـود و رژیـم . افزایش دادبـه همـین . ، در این زمان پاسخگوي نیازهـاي انگلـیس نبـود روم ارزحقوقي عهدنامه دوم

قراردادي بـا دولـت عثمـاني منعقـد کـرد کـه بـه ١٩١٣ژوئیه ٢٩جهت دولت انگلیس در موجب آن امپراتوري عثمـاني، راهنمـایي کـشتیها، نـصف چراغهـاي روشـنایي و خـدمات

١.مربوط به پلیس رودخانه به وسیلة انگلیس را در اروندرود به رسمیت شناختداشـت کـه اساسي خود عالقه خاصي عالعرب نیز به علت مناف دولت انگلستان در شط

اختالفات مرزي ایران و عثماني در اطراف آن و ناحیه خانقین بر طبق خواست آن دولت سـرانجام بـا پافـشاري دولتهـاي . حل و فصل شود تا در آینده برایش مشکلي ایجـاد نـشود

مـذاکراتي را بـا ١٩١١خارجـه ایـران، در سـال الدوله، وزیر امور روسي و انگلیسي، وثوق

١ - H. Manc International Rivers And Canal Transport ١٩٤٤ (P.P ٧٨.٧٩) oxford: oxford university Press.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٤

دسـامبر ٢١هران انجـام داد کـه منجـر بـه امـضاء پروتکـل تهـران مـورخ سفیر عثماني در ت . میالدي شد١٩١١

به موجب پروتکـل تهـران، دو کـشور ایـران و عثمـاني موافقـت کردنـد تـا کمیـسیوني از . در اسـالمبول تـشکیل شـود) به تعـداد مـساوي(مرزي، متشکل از نمایندگان دو طرف

ــ ــاره ب ــدم اش ــن پروتکــل، ع ــیس در نکــات برجــستة ای ــدگان روس و انگل ه شــرکت نماین) ١٨٤٧( روم اســاس کــار کمیــسیون را نیــز عهدنامــه دوم ارز. باشــد کمیــسیون مــذکور مــي

انـد کـه چنانچـه در مـورد تفـسیر و یـا همچنین دو کـشور موافقـت کـرده. دهد تشکیل ميو کـشور اجراي برخي از مواد قرارداد نتوانند به توافق برسند، به جـاي ارجـاع مـسأله بـه د

.روس و انگلیس، به دیوان داوري الهه مراجعه کنندــسیون پــیش ــشکیل شــد و کمی ــاده اول پروتکــل، زود در اســالمبول ت بینــي شــده در م

نمایندگان روس و انگلیس نیز بدون آنکه مجوزي داشته باشند، ظاهرا به عنوان میانجي و ــصمیم ــام ت ــه صــورت مق ــع ب ــده، در آن شــرکت جــستند در واق ــاز کــه .گیرن ــان آغ از هم

روس و سـفراي » یادداشـت توضـیحي«مذاکرات درباره تعیین خطوط مرزي شـروع شـد، انگلیس نیز مطرح گردید و دولت عثماني به پشتیباني نمایندگان روس و انگلیس خواهان

دولت ایران به دالیلي که قبال گفته شد، تفسیر سفراي مذکور را مخـالف . اجراي آن شدراداد اعالم کرد و امضاء نماینده خود را نیز در مـورد قبـول تفـسیر فـوق مصرحات مواد ق

غیرمعتبر دانست، ولي در جلسه هفـدهم نماینـده دولـت ایـران موافقـت دولـت خـود را بـا .اعالم کرد» یادداشت توضیحي«

١٩١٣پروتکل اسالمبول

ــرن ــصاد١٧دولــت انگلــیس از اوایــل ق ــه اهمیــت اســتراتژیکي و اقت ــیالدي کــه ب ي ماروندرود پي برد، از حاکمیت ایـران بـر ایـن رودخانـه نگـران بـود، بـه همـین جهـت ایـن

عـالوه دولت همواره در صدد آن بود که حاکمیت ایـران را از ایـن آبـراه سـلب کنـد، بـه زا دولـت عثمـاني بـه دسـت آورد، ١٩١٣ ژوئیـه ٢٩انگلستان با امتیازاتي که طـي قـرارداد

از ایـن رو پـیش از . ب و خانقین بـه عثمـاني امتیـازاتي بدهـدالعر درصدد برآمد تا در شطسـه . انعقاد پروتکل اسالمبول، مکاتبات و مذاکراتي را با دولت روس و عثماني انجام داد

کشور مذکور بـدون اینکـه از ایـران نیـز نظرخـواهي کـرده باشـند، در مـورد مـرز ایـران و

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٥

ت کردنـد تـا بـر توافقهـاي آنهـا در مـورد عثماني به توافق رسیدند و از نماینده ایران دعوبـدین ترتیـب دوکـشور روس و انگلـیس بـا ترفنـد خاصـي، . مرزهاي خـود صـحه گذارنـد

را نه به صورت ضمیمه بلکـه در مقدمـه پروتکـل درج کردنـد و بـه » یادداشت توضیحي« .زیان ایران و در جهت منافع خود و دولت عثماني، مرزهاي دو کشور را تعیین نمودند

شد، بلکـه شـامل اراضـي ایـران کـه منافع دولت انگلیس تنها به اروندرود محدود نميبـه همـین جهـت دولـت انگلـیس بخـش . شـد اخیرا در آن نفت کشف شـده بـود، نیـز مـي

دسـتي بـه دولـت عثمـاني وسیعي از اراضي ایران واقع در قسمت مرکزي مرز را بـا گـشادهدر عـین حـال در نظـر داشـت . لمـان مـانع شـودبخشید تا از نزدیکي بیشتر آن کـشور بـه آ

زیـرا منافع خود را در اراضي ایران که به این ترتیب به عثماني بخشیده بـود، حفـظ کنـد، بـرداري از میـادین نفتـي در بایـست قـادر باشـد بـه بهـره شرکت نفـت ایـران و انگلـیس مـي

بـه همـین . ه دهـداراضي انتقالي ایران بـه عثمـاني، بـدون پرداخـت هرگونـه عوارضـي ادامـ پروتکل اسالمبول به صراحت قید شد که امتیاز نفت در اراضـي انتقـالي ٧جهت در ماده

١.ایران به عثماني، به قوت خود باقي استباالخره دولت انگلیس با اهداف مـذکور، توانـست بـا توسـل بـه هـر گونـه فـشار علیـه

ان چهار کشور روس، انگلـیس، پروتکل اسالمبول را بین نمایندگ١٩١٣ نوامبر ٤ایران در .ایران و عثماني به امضا برساند

به موجب این قرارداد، خط مـرزي در هـر محـل بـه وسـیله کمیـسیون تحدیـد حـدود، قرارداد، مباني و اصـولي ٣مرکب از نمایندگان چهار دولت مشخص خواهد شد، در ماده

اهـد داد، روشـن مـي که کمیسیون تحدید حدود بـر اسـاس آن وظیفـه خـود را انجـام خو، چگــونگي حــل اخــتالف نظــر در کمیــسیون فــوق را مــشخص، و تــصریح ٤مــاده . شــودکند که در صورت بروز اختالف، نمایندگان ایران و عثماني یك شـرح کتبـي حـاوي مي

ساعت به نمایندگان روس و انگلیس تسلیم نموده تـا آنـان ٤٨دیدگاههاي خود را ظرف را بـه همکـاران له مورد اخـتالف تـصمیم بگیرنـد و آنطي جلسة خصوصي در مورد مسئ

ایـن تـصمیم در صـورت مـذاکره جلـسه عمـومي درج شـد و . ایران و عثماني اعالم کننـد .رعایت آن براي هر چهار دولت الزامي خواهد بود

.١٨٧ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، دکتر اصغر جعفري ولداني، ص ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٦

١٩١٤کمیسیون تحدید حدود

داشـت کـه خـط مـرزي بـه وسـیله کمیـسیون تحدیـد مقـرر مـي١٩١٣ پروتکـل ٢ماده در اجـراي آن یـك . ود، مرکب از نمایندگان چهار دولت در محل، معین خواهد شـدحد

کمیسیون مشترك مرزي با شرکت نماینـدگان ایـران، عثمـاني، انگلـیس و روسـیه تـشکیل سـاعت قبـل از آغـاز جنـگ ٤٨ ماه ادامـه داشـت و ٩شد، فعالیت این کمیسیون به مدت

ستون مرزي از خرمشهر تا آرارات ٢٢٧سیون، این کمی. جهاني اول به کار خود پایان داد . نیز به پروتکل اسالمبول ضمیمه شدصورت جلسات این کمیسیون. نصب کرد

مایـل مربـع از ٧٠٠به طور کلي پروتکـل اسـالمبول و صـورت جلـسات منـضم بـه آن اراضي ایران واقع در شمال و جنوب قصر شیرین را بـه دولـت عثمـاني واگـذار کـرد کـه

امروزه بخشي از صادرات نفت عراق از چاههـاي نفتخانـه . شود نامیده مي» تقالياراضي ان« .شود اند، تأمین مي بوده» اراضي انتقالي«و خانقین که جزو

١٩٣٧قرارداد

، ١٩٢٠ اوت ١٠پـس از پایـان جنـگ جهـاني اول، کــشورهاي فـاتح طبـق معـاده ســور بعـضي را . آسیا از آن جدا کردنـدمتصرفات وسیع امپراتوري عثماني را در اروپا و غرب

.زیر نفوذ خود قرار دادند» قیمومیت«به ظاهر مستقل کردند و تعدادي را تحت عنوان ، عـراق و فلـسطین و ١٩٢٠ آوریـل ٢٥در » سـان رمـو«به موجب تصمیمات کنفـرانس

پــس از آن دولــت انگلــستان . اردن، ســهم انگلــستان و ســوریه و لبنــان، ســهم فرانــسه شــد اکتبـر ١٠فیـصل در . پسر شریف حسین را بـه عنـوان پادشـاه عـراق انتخـاب کـرد» فیصل«

قراردادي با دولـت انگلـیس امـضا کـرد کـه بـه موجـب آن، عـراق همچنـان تحـت ١٩٢٢پس از آن انگلستان عالقمند بود که ایران نیز . ماند حمایت و سرپرستي انگلستان باقي مي

مات پذیرفته شدن عراق را به عنوان یك عضو استقالل عراق را به رسمیت بشناسد تا مقد: ولــي دولــت ایــران بــه رســمیت شــناختن آن را موکــول کــرد بــه. جامعــه ملــل فــراهم کنــد

العـرب، و همچنـین محتـرم موافقت عراق با به رسمیت شناختن حقوق حقة ایـران در شـط .شمردن حقوق اتباع ایران در عراق که مورد آزار و اذیت بودند

ن بر آن شد کـه مـانع را از میـان بـردارد، بـه همـین جهـت وزیـر مختـار دولت انگلستا

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٧

به وزیر امور خارجـة ایـران چنـین ١٩٢٩ مارس ١١انگلیس در ایران طي یادداشت مورخ :نوشت

ام که به آن جناب اطمینان قـاطع بـدهم اکنون دستوراتي دریافت کرده هم« دولت مـن پـس از که اگر دولت ایران اکنون عراق را به رسمیت بشناسد،

آنکه به طور مشروح از نظرهاي دولت ایـران دربـاره مـشکالت عملـي کـه ــور در شــط ــي ام ــضمین ناشــي اســت از وضــع فعل ــایي کــه العــرب و از ت ه

خواهد آگاهي یافت، با وسـاطت نـزد دولـت عـراق بـه ایـران مـساعدت مي ١».خواهد کرد که خواستهاي معقول خود را به دست آورد

ن رسمي دولت انگلستان، ایران، دولت عراق را به رسمیت شناخت و در بعد از اطمیناولـي دولـت . اولین سفارتخانه ایـران در عـراق گـشایش یافـت) ١٩٢٩ژوئیه (١٣٠٨تیرماه

عراق و انگلستان که از طرف آن کشور دربارة انجام خواستهاي معقول ایران قول مساعد ر رعایـت حقـوق ایـران بـه عمـل نیاوردنـد، بلکـه تنها هیچگونه اقدامي د داده بود، عمال نه

ها آن بود که ایران، دولت جدیدالتأسیس عراق را بـه نشان دادند که منظور از تمام وعده ٣٢٧٦دولت ایران که به اشتباه خود پي برده بود، طـي یادداشـت شـماره . رسمیت بشناسد

ر ایـران فاقـد اعتبـار از نظـ١٩١٤، به دولت عراق اعالم کرد که تحدیـد حـدود ١٣١٠آذر ٢.شناسد است و آن را به رسمیت نمي. از سـوي ایـران روابـط دو کـشور رو بـه تیرگـي نهـاد١٩١٤پس از لغو تحدید حدود

جامعـه میثاق جامعه ملـل، بـه شـوراي ١١ ماده ٢ طبق بند ١٩٣٤ نوامبر ٢٩دولت عراق در را ١٩١٤حدیـد حـدود و تـصمیم کمیـسیون ت١٩١٣شکایت کرد و در آن اعتبار پروتکل

.العرب نمود مورد تأیید قرار داد و مأموران دولت ایران را متهم به تجاوز در آبهاي شط و اقدامات کمیسیون مـرزي ١٩١٣وزارت خارجه ایران در اثبات این امر که پروتکل

در بخشي . بدون رضایت ایران و با اعمال فشار و تهدید به ایران تحمیل شده است١٩١٤ :مه خود به شوراي جامعه ملل نوشتاز نانامــه نماینــده خــود را خوانــد، بــه ســفیر انگلــستان در » لــرد پالمرســتون«پــس از آنکــه «

).تهران، وزارت(العرب، ـ وزارت امور خارجة ایران، حقایقي چند دربارة اختالفات ایران و عراق راجع به شط ١ .١١ـ منبع پیشین، ص ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٨

:پایتخت روسیه نوشتشـود مگـر خط مرزي بین عثماني و ایران هرگز به طور قطعـي تعیـین نمـي«

١».با یك تصمیم مستبدانه از طرف انگلستان و روسیهوران انگلیـــسي و روســـي کـــه بـــر تعیـــین خـــط مـــرزي و همـــین نظـــر از طـــرف مـــأم

اي کـه در سـال مـأموران مـذکور طـي نامـه. گذاري مرزها نـاظر بودنـد، تأییـد شـد عالمت : به دولتهاي متبوع خود نوشتند، تأکید کردند١٨٥١

دانیم که بدون مداخله مستقیم و مصممانه دربارهاي مـا ما به طور حتم مي«ــیه( ــستان و روس ــ) انگل ــودتقریب ــوانعي را کــه ســد راه . ا محــال خواهــد ب م

٢».گذاري مرز است، برطرف کرد عالمتدر نامه وزارت خارجه ایران توضیح داده شد که در اوایل قـرن بیـستم هـر دو کـشور

منــد بودنــد کــه دربــاره منــاطق نفــوذ خــود در خــاور نزدیــك بــا روســیه و انگلــستان عالقــهکـشور ایـران و عثمـاني را متقاعـد کردنـد کـه یکدیگر توافق کنند و به همـین جهـت دو

شد و پروتکـل یل شکاختالفات مرزي خود را حل کنند و به دنبال آن، کنفرانس تهران ت درباره تشکیل کمیسیوني مرکب از تعداد مساوي از نمایندگان دوکـشور ١٩١١ دسامبر ٢١

ال رونوشــت وزارت خارجــه ایــران بــا ارســ. بــه امــضاء نماینــدگان ایــران و عثمــاني رســیدپروتکل باال توجه شوراي جامعه ملل را جلب کرد که عـراق در نامـه خـود بـه آن شـورا مناسب دیده که از پروتکل تهـران نـام ببـرد و حـال آنکـه پروتکـل تهـران داراي اهمیـت

پروتکل قید گردید که اساس کار کمیـسیون مـشترك بـر طبـق ٣در ماه . العاده است فوقدر این پروتکـل مطلقـا از اقـدام میـرزا محمـد . خواهد بود١٩٤٧ال قرارداد ارز روم در س

چون دولت ایران فقط . به عمل آمد، ذکري نشده است١٨٤٨ ژانویه ٣١علي خان که در بـه . شناسـد امضا شـده بـه رسـمیت مـي١٨٤٨ ماده و در سال ٩آن قراردادي را که حاوي

هیچ ١٨٤٨ ذکر شده و به سال ١٨٤٧همین جهت در پروتکل تهران فقط و منحصرا سال بـه ١٨٤٨اي نشده است و مفهوم آن این است که هرگونه اقدامي کـه در سـال گونه اشاره

ایــن نظــر در جلــسات کمیــسیون . عمـل آمــده، از نظــر پروتکــل تهــران بــدون اعتبـار اســت

١ - Rouhollah, Ramazani, The Foreign Policy of Iran in World Affairs (viginia ١٥٠٠ – Adeveioping nation Press, ١٩٦٦) P.١٩٤٧ ٥٦.

٢ - League of Nations, official Journal Feb, ١٩٣٥. P. ٢١٨.

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٩

تشکیل شد رعایت و عمل شده ١٩١٢ اوت ٢٢ تا ٩ مارس و از ٢٥ تا ١٢اسالمبول که از ، ولي سپس دولت روسیه به ایران فشار آورد و آن را ناگزیر کرد در حـالي کـه آن است

پروتکـل ٢طبـق مـاده . نظر را از لحاظ اصولي صحیح بداند، در عمل از آن چشم بپوشـدبیطرفـي «بایستي بـر اسـاس یـك روش تهران خط مرزي بین دو کشور ایران و عثماني مي

بـدون توجـه بـه ) انگلستان و روسیه(دولت میانجي تعیین شود ولي در عمل، دو » صادقانه» اي مـستبدانه« بـا روش ١٩٠٧ و ١٨٩٩آن و بدون رعایت مقررات کنوانسیونهاي الهـه در

.اختالفات مرزي را حل کردند و صورت جلسات ١٩١٣وزارت خارجه ایران در نامه خود مدلل ساخت که پروتکل

فاقد اعتبار قانوني است، زیرا به موجب اصل ، از ظنر دولت ترکیه نیز ١٩١٤تحدید حدود تــصویب پارلمــان بــراي انعقــاد . اصــالح شــد١٩٠٩ قــانون اساســي عثمــاني کــه در ســال ٧

. معاهدات مربوط به صلح، بازرگاني، واگذاري اراضي و یا الحاق اراضي، ضـرورت دارداعـالم به همین جهت جمهوري ترکیه که پس از جنگهاي جهاني اول تشکیل شـد، رسـما

نـه بـه تـصویب مجلـس نماینـدگان عثمـاني و نـه بـه توشـیح ١٩١٣کرد که چون پروتکل سلطان که رئیس قوه مجریه در آن زمان بوده، نرسیده است، بنابراین پروتکل مزبور باطل

اثر است و به دنبال آن دو کشور ایران و ترکیه براي تعیین مرزهاي خود بـا یکـدیگر و بي امضا، و حـدود مرزهـاي خـود ١٩٣٢نامه مرزي جدیدي را در سال مذاکره کردند و عهد

.را به موجب این عهدنامه تعیین کردند

١٩٣٧نقش انگلستان در انعقاد عهدنامه مرزي

در جریان مذاکرات ایران و عراق، دولت انگلستان به منظور حصول توافقي که منـافع در اوت » نـوري سـعید« توافق کلي پس از. کامل او را تأمین کند نقش فعالي را ایفا کرد

فقط مقابل محدوده آبادان خـط مـرزي دو کـشور » تالوگ« در تهران مبني بر آنکه ١٩٣٥. العرب باشد، دولت ایران هیأتي را براي اتمام مـذاکرات مربـوط بـه بغـداد فرسـتاد در شط

ینـده العـرب، نما ولي دولت عراق عنوان کرد که در کمیسیون مربوط به بحث درباره شطدولـت ایـران بـا نظـر فـوق . دولت انگلستان نیز به علت منافعي که دارد، باید شـرکت کنـد

.مخالفت کرداي به العرب، نامه نوري سعید درباره لزوم شرکت انگلستان در مذاکرات مربوط به شط

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٠

به سفارت ایران در بغداد ارسال کرد و در آن اظهـار ١٩٣٦ ژوئیه ٢٣ مورخ ١٩١٤شماره :نمودهـا بایـد مرکـب از سـه عـضو باشـد و کمیسیون مربوط به تنظیم قرارداد حرکت کشتي«

.باشد این امر ذینفع است دولت انگلستان ميتنها کشور ثالثي که در المللـي آن روز ها و انجام مذاکرات دوجانبه با توجه بـه شـرایط بـین پس از تبادل نامه

یـه منـافع دول اسـتعماري مخـصوصا دولـت که آلمان و ایتالیا هر دو به تهـاجم وسـیعي علانگلستان مبادرت کرده بودند و جنگهاي حبشه و اسپانیا، و مشکالتي کـه آلمـان در قـاره

آورد، و دیپلماسـي فعـال آلمـان اروپا، چکسلواکي و اطریش براي انگلستان به وجـود مـي نفوذي انگلستان براي نفوذ در میان کشورهایي نظیر ایران و عراق که از پایگاههاي مسلم

بودند و در مجموعه دولت انگلستان را که به تنهایي قادر نبود از منـافع وسـیع و گـسترده کـرد، آن دولـت را بـه اعمـال فـشار و تحمیـل نظرهـاي خود دفاع کند، دچار نگراني مـي

خود به دولت ایران وادار کرد تا هرچه زودتر و حتي با گذشتن از حقوق مـسلم ایـران و باالخره ایران زیر فشار شـدید . العرب، قرارداد مرزي را امضا کند یاتي آن در شطمنافع ح

رغم دعاوي گذشـته و اسـتداللي کـه بـراي اثبـات حقـوق خـود در دولت انگلستان و علينمـود، العـرب ـ در آن قـسمتي کـه مربـوط بـه مـرز ایـران و عـراق مربـوط اسـت ـ مـي شط

قرارداد در بغـداد تهیـه و تـدوین شـد و سـپس بـه طرح این ١.عهدنامه مرزي را امضا کردبـین وزیـر امـور خارجـه عـراق و ) ١٩٣٧ ژوئیـه ٤ (١٣١٦ تیرمـاه ١٣طور رسمي در تاریخ

پیمـان سـعدآباد بـین ) ١٩٣٧ ژوئیـه ٨ (١٣١٦ تیرمـاه ١٧چهار روز بعـد در . ایران امضا شد ٢.چهار کشور ایران، عراق، ترکیه و افغانستان به امضا رسید

وجب این عهدنامه مرزهاي دو کشور اساسا همان خطوطي است که طبق پروتکل به متنها یك استثنا در این مورد . تعیین شده است١٩١٤و صورت جلسات ) ١٩١٣(اسالمبول

بـه ایـن . وجود دارد و آن تعیین مرز بر اساس خـط تـالوگ، فقـط در مقابـل آبـادان اسـت

ضـمن شـرح اختالفـات بـین ) هفت روز پـس از حملـه عـراق بـه ایـران (١٩٨٠ سپتامبر ٢٩ـ روزنامه لوموند، مورخ ١

نامه مرزي کـه زیـر ، طي موافقت١٩٣٧تر در ژوئیه قبل از جنگ جهاني دوم و دقیق«: ایران و دولت عراق نوشتالعـرب بـرده شـد و تمـامي شـط بـه شود خط مرزي به عقب و به ساحل ایراني شـط ر دولت انگلستان منعقد مينظ

. عراق تعلق گرفت .١٩٧دکتر منوچهر پارسا، ص هاي تاریخي اختالفات ایران و عراق، ـ ریشه ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣١

.راردادهاي مرزي ایران با عراق شدترتیب کلمة تالوگ براي اولین بار وارد قالمللي است و به صورت مـرز در سـر با وجود اینکه خط تالوگ یك اصل حقوق بین

رود، در اروندرود تنها در مقابـل آبـادان بـه عنـوان مـرز شـناخته تا سر رودخانه به کار ميــراي تعیــین و عالمــت. شــد ــا ب گــذاري مرزهــاي زمینــي نیــز دو کــشور موافقــت کردنــد ت

.میسیوني مرزي تشکیل دهندکدر مورد رژیم حقوقي اروندرود نیز دو کشور موافقـت کردنـد کـه رودخانـه بـه طـور

ولـي در مـورد کـشتیهاي جنگـي، . متساوي براي کشتیهاي تجاري تمام کشورها باز باشـدکلیة عوارض مأخوذه نیـز . تنها کشتیهاي جنگي طرفین قرارداد از چنین حقي برخوردارند

الزحمه خواهد داشت و منحصرا براي نگهداري اروندرود و بهبود راه کـشتیراني جنبه حقهاي تجاري کلیه کشورها العرب براي کشتي شط«این امر که مفهوم ١.مصرف خواهد شد

العـرب یـك رودخانـه داخلـي آن اسـت کـه شـطالملـل از نظر حقوق بین» .باز خواهد بودهـاي المللـي اسـت کـه کـشتي آبراه تقریبـا بـینعراق مانند دجله و فرات نیست، بلکه یك

تواند به عنوان اعمال توانند از آن عبور کنند و بدین مفهوم عراق نمي تجاري کشورها ميها بـه آبـراه تواند، از ورود کشتي حاکمیت مطلق، همانطور که در مورد دجله و فرات مي

.العرب نیز جلوگیري کند شط، نــشانة اعمــال نفــوذ صــریح دولــت ١٩٣٧مــه مــرزي پروتکــل منــضم بــه عهدنا٤مــاده

کند که هیچ یـك از زیرا این ماده مقرر مي. انگلستان بر هر دو دولت ایران و عراق است ٣٠مقررات عهدنامة مذکور به حقوق و وظایفي که دولت عراق به موجب مادة عهدنامـه

.خواهد کرد نسبت به اروندرود در مقابل انگلیس دارد، خللي وارد ن١٩٣٠ژوئن دارد بــا توجــه بــه اینکــه ایــران و عــراق منــافع مــشترکي در عهدنامــه مقــرر مــي٥مــادة

شوند که قـراردادي راجـع بـه نگهـداري و بهبـود راه کشتیراني اروندرود دارند، متعهد مي ٢در مــاده . کــشتیراني، حفــاري، راهنمــایي و عوارضــي کــه بایــد اخــذ شــود، منعقــد کننــد

و کــشور تعهــد کردنــد ظــرف مــدت یــك ســال از تــاریخ اجــراي پروتکــل ضــمیمه نیــز دباالخره با انعقاد عهدنامـة . بیني شده، منعقد کنند پیش٥عهدنامه، قراردادي را که در ماده

ایران براي اعاده حقوق مـسلم خـود در ارونـدرود از میـان تالش یکصدسالة١٩٣٧مرزي

.٢٠١ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، دکتر جعفري ولداني، ص ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٢

دولت انگلـستان . عراق واگذار کردرفت و عهدنامة مذکور مالکیت تمامي رودخانه را به ایران بـراي اعـاده حقـوق مـسلم خـود تالش یکصدسالة١٩٣٧هم با انعقاد عهدنامة مرزي

در اروندرود از میان رفت و عهدنامة مذکور مالکیت تمامي رودخانه را به عـراق واگـذار و با حمایـت به هدف دیرینة خود رسید ١٩٣٧دولت انگلستان هم با انعقاد عهدنامة . کرد

.العرب تثبیت کرد از عراق و تهدید و فشار به ایران، موقعیت خود را در شط :نویسد ، وزیر امور خارجة اسبق، در مورد نقش انگلیس مي»باقر کاظمي«

ها پیوسته از یك قرن و نیم قبل چـه در موقـع مـذاکرات عهدنامـة انگلیس«المللـي و چـه نـگ بـینارز روم و چه در مذاکرات اسالمبول، چه قبل از ج

پــس از تــشکیل حکومــت عــراق، در جامعــه ملــل و غیــره کوشــش کردنــد ١».العرب محروم کنند ایران را از شط

١٩٣٧لغو رسمي قرارداد

، اختالفات بین ایران و عراق )١٩٥٨(بعد از روي کار آمدن عبدالکریم قاسمدر عراق و مطبوعـات عـراق علیـه ایـران و با وجود تبلیغات منفي در مجالت و رادیـو. تر شد عمیق

بدرفتاري با ایرانیان مقـیم عـراق و ایجـاد مزاحمـت در ارونـد رود همـواره ایـران خواهـان بود و طي یادداشتهاي متعددي منظور خود را به دولـت عـراق ١٩٣٧اجراي مفاد عهدنامه

کیل ، خواهـان تـش١٩٣٧ عهدنامـه سـرحدي ٥دولـت ایـران بـا اسـتناد بـه مـاده . اعالم کردکمیسیون جهت روشن شدن وضعیت ادارة مشترك اروندرود بود، اما بـا مخالفـت شـدید

بایـست عهدنامـه مـي٤همچنین به موجب ماده . شد عراق در هر دور از مذاکره مواجه ميشـد، لکـن عوارض مأخوذ، از کشتیراني منحصرا صرف بهبود کشتیراني در اروندرود مـي

خـودداري کـرده بـود، یعنـي عمـال بـا عـدم اجـراي مـواد دولت عراق از انجـام ایـن مـاده .عهدنامه، در راستاي لغو آن پیشقدم شده بود

دولت عـراق بـراي آنکـه واکـنش تنـدي بـه ایـران نـشان دهـد و بـراي همیـشه او را از ســفیر ) ١٣٤٨ فــروردین ٢٦ (١٩٦٩ آوریــل ١٥ بــاز دارد در ١٩٣٧تکــرار اجــراي عهدنامــه

:وزارت امور خارجه احضار کرد و به وي چنین اظهار داشتایران در بغداد را به

.٣٥٠ ـ ٥١، ص ١٣٢٩، اردیبهشت ٦ آینده، دورة چهارم، شمارة »العرب و مرز عراق ضوع شطمو«ـ باقر کاظمي ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٣

دانـد و از دولـت ایـران العرب را جزئي از قلمرو خود مي دولت عراق شط«ــه کــشتي درخواســت مــي العــرب هــایي کــه پــرچم ایــران را در شــط کنــد ب

انــد دســتور دهــد کــه پــرچم خــود را پــایین آورنــد و اگــر در آن برافراشــتههـا را تـرك نیروي دریایي ایران باشد باید آن کـشتيکشتي فردي از افراد

در غیر این صورت دولت عراق با قـوه قهریـه، افـراد نیـروي دریـایي . کنندها خارج خواهد کرد و در آینده نیـز اجـازه نخواهـد داد ایران را از کشتي

١».العرب شوند کنند، وارد شط هایي که به بنادر ایران حرکت مي کشتيدولت ایران از برخورد غیراصولي عراق به خـشم آمـد و تـصمیم گرفـت به دنبال آن،

. را رسما لغو کند١٩٣٧قرارداد در ١٣٤٨ فـروردین ٣٠، قـائم مقـام وزارت امـور خارجـه ایـران، در »امیرخسرو افشار«

مجلس سنا پس از ذکر تخلفـات دولـت عـراق و رفتـار خـشن و غیرانـساني او بـا ایرانیـان . اثـر اعـالم کـرد ارزش و باطل و بي را از سوي ایران بي١٩٣٧ه مرزي مقیم عراق، عهدنام

صادر کـرد و در ١٣٤٨ اردیبهشت ٧اي در به دنبال آن وزارت امور خارجه ایران اعالمیه . را اعالم کرد١٩٣٧آن لغو رسمي قرارداد

:الملل استناد کرد که عبارتند از به دو اصل حقوق بین١٩٣٧ایران در لغو عهدنامه

"Rebus sic Stantibus"اصل تغییر اوضاع و احوال ) الف

اوضــاع و «ایــن اصــل حــاکي از آن اســت در صــورتي کــه قــراردادي زیــر فــشار یــك آیـد، تغییرات اساسي بـه وجـود» اوضاع و احوال«خاص منعقد شود و بعد در آن » احوال

.توان قرارداد را فسخ کرد مي زیـر فـشار دولـت ١٩٣٧ در امـضاء قـرارداد به موجب این اصل ایران مدعي است کـه

شـود، و حتـي در و عراق کامال از طرف دولت انگلستان حمایت مـي انگلیس بوده است، و فقـره هفــتم ١٩٣٠ عهدنامـه مـذکور کــه گفتـه شـده، عـراق بــه موجـب عهدنامـه ٤مـاده

خللي پروتکل منضم به آن وظایف و حقوقي نسبت به انگلستان به عهده گرفته که به آنوارد نخواهد شد و چون امروزه دیگر زیر نفوذ دولت انگلستان قرار ندارد و این امر یك

.٨٢ ـ ٨٣ـ وزارت امور خارجه ایران، حقایقي چند درباره اختالف ایران و عراق، ص ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٤

تغییر اساسي در اوضاع و احوال هنگـام انعقـاد قـرارداد اسـت، پـس قـرارداد فـوق را فاقـد .کند داند و آن را لغو مي اعتبار مي

"Pacta SUNT Servanda"اصل وفاي به عهد ) ب

المللي و شوراي امنیت اعالم کـرد و مکاتبات مکرر به محافل بینطي مذاکراتایران که کلیه مدارك و اسناد مربوط را که حاکي است از حسن نیت و وفـاي بـه عهـد ایـران

و پروتکــل آن، در اختیــار دارد و نیــز بــه مــدارکي کــه نــشانگر ١٩٣٧در اجــراي عهدنامــه اسـت، اسـتناد کـرده اسـت و ١٩٣٧د اعتنایي دولت عراق نسبت به اجـراي مـواد قـراردا بي

اعتنـایي رغم مساعي و تقاضاي مکرر دولت ایران، همواره مورد بـي دارد که علي مقرر ميانـد، لـذا الوقت سر باز زده با اتخاذ رویه دفعدولت عراق قرار گرفته است و از اجراي آن

ل مسلم حقـوق باشد و بنابر اصو شده مي عهدنامه مذکور از طرف دولت عراق عمال نقض ١.شمارد المللي، دولت ایران آن را بدون ارزش، کان لم یکن و منتفي مي بین

دولــت عــراق بــه شــوراي امنیــت شــکایت کــرد و آن را ١٩٣٧بــه دنبــال لغــو قــرارداد درنـگ و دولـت ایـران نیـز بـي. منشور ملل متحـد دانـست٢ و ماده ٤ و ٣مخالف بندهاي

ن را بـه وسـیلة نماینـدة دائمـي ایـران در سـازمان ملـل، دور روز پس از نامة عراق پاسخ آبـه هـر حـال کـار منازعـه بـین ایـران و عـراق بـاال . براي رئیس شوراي امنیت ارسـال کـرد

متعاقـب آن، . منجر شـد١٣٥٢ بهمن ٢١گرفت تا اینکه به برخورد خونین روز یکشنبه در اي نشست فوري امـضاء دولت عراق به شوراي امنیت سازمان ملل متحد شکایت، و تقاض

دولت ایـران نیـز از دبیـر کـل خواسـت تـا نماینـده خـود را بـراي بازدیـد از . شورا را کرد .اساس بودن ادعاي عراق به جهانیان ثابت شود منطقه اعزام کند تا بي

شوراي امنیت٣٤٨قطعنامة شمارة

کیل تـش١٣٥٢ اسـفند ٣ بهمـن و ٢٦در پي درخواست دولت عراق، شوراي امنیت در جلسه داد و پس از استماع نظرهاي نمایندگان طرفین، مقرر داشت کـه نماینـده دبیـر کـل

.١٣٤٨، اردیبهشت ١٢٨٧٣ـ روزنامه اطالعات، شماره ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٥

شده، بازدید کنـد و ظـرف سـه سازمان ملل متحد از مناطقي که در آنجا زد و خورد واقع .ماه گزارشي از چگونگي حوادث مذکور به دبیر کل تسلیم نماید

نماینـده مکزیـك را بـراي » ن مـونیسوکمـ«، دبیر کل سازمان ملل، »کورت والدهایم«. عازم عـراق و ایـران شـد١٣٥٢وي در رأس هیأتي در اسفند . این مأموریت انتخاب کرد

هـدف . مونیس از تمام مواضع مرزي که در آن، برخوردهـا روي داده بـود، بازدیـد کـرد یـابي کنـد، وي متوجـه خواست حوادث مرزي را ریشه مونیس تعیین مقصر نبود، بلکه مي

دهنـد و هـایي را بـا خطـوط متفـاوت مـورد اسـتناد قـرار مـي شد که هریك از طرفین نقشهگـذاري مـرز دانـست و طـرفین را بـه علت این امر را ناشـي از ناتمـام مانـدن کـار عالمـت

مـونیس در نتیجـة . تشکیل یك کمیسیون جدیـد مـشترك و تحدیـد حـدود تـشویق کـردوي طرفین . هیزات بیش از حد در مرزها شدبازدیدهاي خود متوجه آمادگي نظامي و تج

.یکدیگر خودداري کنندآمیز علیه را متقاعد کرد که از هرگونه اقدامات خصومتسرانجام شوراي امنیت براي استماع گزارش نماینده دبیر کل تشکیل جلسه داد و پس

ن در ایــ. مبــادرت کــرد٣٤٨از بررســي و مطالعــة گــزارش وي، بــه تنظــیم قطعنامــة شــماره :اند قطعنامه گفته شده بود که طرفین در موارد زیر به توافق رسیده

١٩٧٤ مارس ٧بس ـ رعایت اکید قرارداد آتش١ نشیني سریع و همزمان نیروهاي دو کشور از نواحي مرزي ـ عقب٢ ـ اجتناب از به کار بستن هر نوع اعمال خصمانه علیه یکدیگر٣ون هیچ گونه قید و شرط، به منظور حل همـة ـ از سر گیري مذاکرات دو کشور بد٤

١مسائل دوجانبه

١٩٧٥عهدنامه

شوراي امنیت، هیأتهـاي نماینـدگي دو کـشور ایـران و عـراق، ٣٤٨در اجراي قطعنامه در اسالمبول با یکدیگر مالقـات و مـذاکره ) ١٣٥٣ شهریور ٦ مرداد تا ٢١( روز ١٧مدت ه عـراق و بـا حمایـت مـستقیم و مـؤثر ایـران این امر با تشدید حمالت کردهـا علیـ. کردند

در این مذاکرات توافق شد که وزیـران خارجـه دو کـشور بـا یکـدیگر دیـدار . مقارن بود

.٢٣٥ ولداني، ص ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، دکتر اصغر جعفري ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٦

در اســالمبول بــا ١٩٧٥بــه دنبــال ایــن توافــق، وزراي خارجــه دو کــشور در ژانویــة . کننــد وزیــر یکــدیگر مالقــات کردنــد، لکــن نتیجــة مطلــوبي از مــذاکرات بــه دســت نیامــد، زیــرا

خارجه عراق بر حاکمیت در اروندرود تأکید، و آن را جزء سـرزمین ملـي عـراق قلمـداد .کرد

. جلـسه سـاالنه سـران اوپـك در الجزیـره تـشکیل شـد) ١٣٥٣اسـفند (١٩٧٥در مارس رئیس جمهور وقت الجزایر که میزبـان اجـالس اوپـك بـود، بـراي حـل اخـتالف بـین دو

شور ایـران و عــراق بـا آن موافقــت کردنــد و در کـشور میــانجي شـد و رؤســاي هـر دو کــ مارس طي دو جلسه مذاکرات طوالني بین شاه ایران و صـدام حـسین کـه ٦ تا ٤روزهاي

، رئـیس »هـواري بومـدین«در آن موقع معاون رئـیس جمهـور عـراق بـود انجـام گرفـت و در جلـسة آخـر سـران اوپـك، هـواري . جمهور الجزایر، نیـز در گفتگوهـا حـضور داشـت

:کننده اعالم کرد بومدین در میان تعجب حاضرین خطاب به رؤساي کشورهاي شرکتخوشوقتم به اطالع شما برسانم که روز گذشته یـك توافـق کلـي بـین دو «

١».کشور برادر ایران و عراق براي پایان دادن به اختالفات آنها حاصل شد مارس ٦وف است در تاریخ معر» اعالمیة الجزایر«اصوال مورد توافق طرفین که به نام

:به شرح زیر انتشار یافت) ١٣٥٣ اسفند ١٥ (١٩٧٥ و صــورت ١٩١٣ ـ طــرفین، مرزهــاي زمینــي خــود را بــر اســاس پروتکــل اســالمبول ١

.کنند تعیین مي١٩١٤جلسات .کنند ـ دو کشور، مرزهاي آبي خود را بر اساس خط تالوگ تعیین مي٢زهاي خود کنترل دقیق و مـؤثري بـه منظـور قطـع شوند که در مر ـ طرفین متعهد مي٣

.داشته باشد، اعمال کنند» خرابکارانه«هرگونه رخنه و نفوذ که جنبة ناپذیر براي یك راه حل کلـي بـوده، در نتیجـه، نقـش ـ مقررات فوق، عوامل تجزیه٤

٢.هریك از مفاد فوق با روحیة توافق الجزیره مغایر استالجزیره، وزیران امور خارجه ایران و عـراق و الجزایـر پس از صدور اعالمیة مشترك

طي چندین نشست در تهران و بغداد و الجزیره، در مورد حل کلیه مسائل مورد اخـتالف

.ـ ریشة تاریخي اختالفات ایران و عراق، منوچهر پارسا ١ .٢٣٦ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، دکتر جعفري ولداني، ص ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٧

ایـن . بـود» ١٩٧٥عهدنامـه مـرزي «مذاکره و توافـق کردنـد، کـه نتیجـه ایـن توافـق امـضاء :عهدنامه داراي سه پروتکل ضمیمه به شرح زیر است

گذاري مجدد مرز زمیني بین ایران و عراق کل راجع به عالمت ـ پروت١ هاي بین ایران و عراق ـ پروتکل راجع به تعیین مرز رودخانه٢ ـ پروتکل مربوط به امنیت در مرز ایران و عراق٣ عهدنامه٦ مادة ٥ ـ الحاقیة مربوط به بند ٤

دسـامبر در بغـداد بـه ٢٦باشـد کـه در پروتکل تکمیلي نیز مي٤ داراي ١٩٧٥عهدنامه :ها عبارتند از این پروتکل. امضا رسید

هاي مرزي ـ پروتکل راجع به استفاده از آب رودخانه١ ـ پروتکل راجع به مقررات مربوط به کشتیراني٢ پروتکل راجع به تعلیف احشام ـ ٣ ـ پروتکل راجع به کالنتران مرزي٤

جــالس قانونگــذاري ایــران و عــراق هــاي منــضم بــه آن را م و پروتکــل١٩٧٥عهدنامــة درتهـران مبادلـه شـد و از همـان ١٩٧٦ ژوئـن ٢٢تصویب کردند و اسناد تـصویب آن در

منـشور ملـل متحـد ١٠٢االجراء گردید و چـون طبـق مـاده تاریخ قراردادهاي مذکور الزمکلیـه . معاهدات بین دو و یا چند کشور بایـد در دفتـر سـازمان ملـل متحـد بـه ثبـت برسـد

در » معاهـدات ایـران و عـراق« تحـت عنـوان ١٤٩٠٧ تـا ١٤٩٠٣هـاي ناد فـوق بـه شـمارهاس .دبیرخانه سازمان ملل متحد به ثبت رسید

بررسي اعالمیه الجزایر

شود، دولت ایران طبق مـاده اول اعالمیـه، ـ به طوري که از مواد اعالمیه استنباط مي١کنـد و بـه موجـب آن و بـر اسـاس ياختالف مرزهاي زمیني خود را به سود عراق حل مـ

کنـد مقـداري از اراضـي را کـه در تـصرف ایـران قـرار داشـته پروتکل اسالمبول قبول مي .است، به دولت عراق بدهد

هاي اصلي اختالف که تعیین خط تـالوگ بـه ـ برابر ماده دوم اعالمیه، یکي از ریشه٢پـذیرد کـه خـط د و عراق ميشو العرب بود به نفع ایران حل مي عنوان خط مرزي در شط

.المللي است به رسمیت بشناسد مرزي تالوگ را که روش متداول بین

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٨

شـود زیـرا گردد به نفع عراق حـل مـي ـ ماده سوم اعالمیه، به طوري که مالحظه مي٣پذیرد که از حمایت کردهـا در شـمال عـراق کـه به موجب آن، ایران به طور تلویحي مي

راق بودند دست بردارد و با همکاري عراق، در حفظ امنیت مشکل بزرگي براي دولت عمرزها و جلوگیري از نفوذ هر عاملي که مزاحمي بـراي هریـك از دو طـرف ایجـاد کنـد،

.اقدام نمایدکنـد ـ ماده چهارم اعالمیه از یك جهت واحد اهمیت خاص است، زیرا تأکیـد مـي٤

مـل بـه یکـي از اجـزاء متـشکله، بـا که سه راه حل مواد فوق، عناصر جداناپذیر اسـت و عبنــابراین مـاده چهـارم بـر جامعیـت توافـق طــرفین . روح توافـق الجزیـره مغـایر خواهـد بـود

ناپـذیر تلقـي پندارند که تفکیك کند و همة توافق ها را یك واحد مشخص مي داللت مي .شوند مي

منعقد شد، در که بر اساس توافق اعالمیه الجزایر بین طرفین١٩٧٥ ـ عهدنامه مرزي ٥هر دو کشور و پیوندهاي تاریخي و مذهبي و » ادارة صادقانه«مقدمه نسبتا طوالني خود از کند که از تصمیم جدي دولتایران و عـراق در حـل اختالفـات فرهنگي بین طرفین یاد مي

بـه چهـار نکتـه مهـم ٤مخصوصا در مـاده . و تحکیم روابط دوستانه فیمابین حکایت دارداي و امنیـت در مرزهـا اول آنکه هر سه پروتکل مرزهـاي زمینـي، رودخانـه. کند مياشاره

سوم . ها براي همیشه وضع شده است دوم آنکه، پروتکل. عهدنامه هستند» جزء الیتجزاي«نکته چهارم، اصل پیوند و یگانگي بـودن . باید مورد احترام قرار گیرنداینکه براي همیشه

عناصـر غیـر قابـل تجزیـه «کند که مقررات سـه پروتکـل ریح ميآنها را تأکید کرده و تصپس به این اصـل، نـشانگر تـصمیم و قـصد هـر دو » .دهند یك راه حل کلي را تشکیل مي

.کشور در حل کلیه اختالفات فیمابین استهـاي دقیـق و مـشروحي را دربـاره چگـونگي حـل عهدنامـه، شـیوه٦همچنین در مـاده

کند که طرفین در مرحله اول باید بـا یکـدیگر بـه طـور أکید ميدهد و ت اختالف ارائه ميمستقیم مـذاکرات دوجانبـه بـه عمـل آورنـد و در صـورتي کـه در ظـرف دو مـاه بـه حـل اختالف نایـل نـشدند در مـدت سـه مـاه بـه میـانجیگري دولـت ثالـث متوسـل شـوند و در

را بـه داوري صورت عدم توافق از طریق میانجي، در ظرف مدت یك ماه حـل اخـتالف .ارجاع کنند

ـ از ویژگیهاي دیگر قرارداد الجزایر نسبت بـه چهـار قـرارداد اخیـر کـه بـین ایـران و ٦

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٩

عثماني منعقد شـد، ایـن اسـت کـه در قـرارداد الجزایـر میـانجي، دولـت روس یـا انگلـیس ر کننده متن قـرارداد باشـند، بلکـه ایـن بـار میـانجي، الجزایـ نیست که دستوردهنده و تنظیم

ــي ــالش م ــراق ت ــران و ع ــت ای ــشترك دو دول ــوان دوســت م ــه عن ــه ب ــد اســت ک در . کنتوانـستند قراردادهایي که میانجي، روس و یا انگلیس بـود و دولتهـاي ایـران و عـراق نمـي

آزادانه و با ابتکار خود بر سر میز مـذاکره بنـشینند و اخـتالف خـود را بـا یکـدیگر بـدون انـد کـه دیـدگاههاي تحمیـل شـده از سـوي یر بـودهواسطه حل کنند و در هر مـورد نـاگز

خـورد، قـصد، روس یا انگلیس را لحاظ کنند، اما در قرارداد الجزایر آنچـه بـه چـشم مـي .رضا و آزادي طرفین در حل اختالف بوده است

نتیجه

اي ایـران و عـراق، و بررسـي آنچه را که از مجموعـه بحـث پیرامـون اختالفـات ریـشه :توان به شرح زیر خالصه کرد آید، مي بین طرفین به دست ميقراردادهاي منعقده

شـد، حـضور قـدرتهاي اسـتکباري نظیـر ـ در هر قراردادي که بین طـرفین امـضا مـي١روس و انگلیس و دخالت مستقیم آنها در تنظیم متن قراردادها، دلیل ضعف معاهـدات و

علـت منـافع سرشـاري کـه در عدم استحکام و دوام آنها بود، زیرا قدرتهاي استعماري بـهاند و دارند، هیچگاه حاضر نبودند حاکمیت ایـران و یـا عـراق را منطقه خلیج فارس داشته

کردند کـه اگـر روزي منـافع آنهـا در منطقه بپذیرند؛ فلذا به نحوي قراردادها را تنظیم ميچ تردیـدي بـدون هـی. اقتضا کند به راحتي بتوانند آن را نقض، و کان لم یکن اعالم کنند

یکي از عوامـل نقـض قراردادهـا و تـشدید اختالفـات بـین ایـران وعـراق را بایـد در نقـش .استعمار و اهداف او جستجو کرد

ـ اگرچه انعقاد قراردادها به منزله پایان مناقشه بـوده اسـت و هـر دو طـرف امکانـات ٢ن تجربه نشان کردند، لک زیادي را صرف بهبود روابط و رفع تنگناهاي موجود سیاسي مي

دهد که به محض روي کار آمدن دولتي استبدادي همة مناسبات و شرایط سیاسـي بـه ميخورد، چون حکومتهاي مـستبد نظیـر صـدام حـسین بـه دلیـل ماهیـت تجـاوزگري، هم مي

گیرند و حتي براي امضاء خود که مالك شخصیت سیاسي حقوق سایر ملل را نادیده مي .ئل نیستندآنها در جهان است، ارزش قا

ـ کلیه قراردادهایي که بین ایران و عراق منعقد شد، به دلیل بـه هـم خـوردن تـوازن ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٤٠

بـه علـت تخلفـات ١٩٣٧ ژوئیـه ٤مـثال قـرارداد . شد قدرت به نفع هرکدام، ملغي اعالم ميمکرر دولت عراق و عدم توجه آن به درخواسـتهاي متـوالي ایـران هرگـز بـه مرحلـه اجـرا

مخلوع ایران به دلیل آنکه قدرت نظامي او بـا حمایـت امریکـا بـاال رفتـه لکن شاه. نرسید قرارداد مذکور را لغو ١٩٦٩ آوریل ١٧بود و نقش ژاندارمري منطقه را داشت، در تاریخ

همچنین بعد از پیروزي انقالب اسـالمي کـه ایـران گرفتـار مـشکالت طبیعـي بعـد از . کرد شمرد و بـا احـساس برتـري نظـامي نـسبت بـه انقالب بود، صدام حسین فرصت را غنیمت

طلبانـه خـود را در قالـب جنگـي الجزیره را لغـو کـرد و نیـات توسـعه١٩٧٥ایران، قرارداد .تمام عیار علیه ایران به منصه ظهور گذاشت

هاي منضم به آن همه راههاي حـل اختالفـات ها و پروتکل ـ با وجود اینکه عهدنامه٤ بـه دلیـل نداشـتن ضـمانت اجرایـي، عمـال بـا شکـست مواجـه کـرد، لکـن بیني مـي را پیش

الجزیره، با آن جامعیت و صراحت طرفین بـه امـضا ١٩٧٥مخصوصا وقتي قرارداد . شد ميدر آن، » غیرقابـل نقـض«و » تغییرناپـذیر«و » دائمي«، »قطعي«رسید و تکرار مفاهیمي چون

د کـه دوران اختالفـات و تیرگـي بـاوران سیاسـي زنـده کـر اي از خوش این فکر را در عدهروابط ایران و عراق براي همیشه پایان یافتـه اسـت؛ امـا همگـان دیـدیم کـه عمـر قـرارداد

تـر از بقیـه قراردادهـا بـود و صـدام حـسین در کمـال رغم جامعیت خود کوتـاه علي١٩٧٥ .غرور و حماقت آن در مقابل چشمان خیره ناباوران پاره کرد

بعد از جنگ جهاني دوم تأسیس شد و مأموریت حفظ صلح و سازمان ملل متحد که المللي را به عهده گرفت نیز با مشکل ضمانت اجرایي مواجه است، اگرچه باید امنیت بین

نفس حرکت را در تشکیل سازمان ملل متحد با دید مثبت ارزیـابي کـرد، لکـن اکنـون بـه امـروزه . ي عمـل برخـوردار نیـستدلیل نفوذ ابرقدرتها در آن، از استقالل در رأي و آزاد

قــدرتهاي بــزرگ بــه جــاي میــانجي در حــل اختالفــات، در قالــب ســازمان ملــل متحــد بــا المللـي، همـان اهـداف اسـتعماري خـود را فرمولهاي از پیش تهیه شـده و بـا تـوجیهي بـین

.کنند تعقیب ميار بـود، به راستي اگر سازمان ملل متحد از استقالل و قـدرت اجرایـي بالفعـل برخـورد

داد و مناقــشه و در قــضیه جنــگ ایــران و عــراق، ایــن همــه ضــعف و تعلــل بــه خــرج نمــيکــشید، امــا همــانطوري کــه قــبال گفتــه شــد، تنظــیم درگیــري تــا هــشت ســال بــه درازا نمــي

مکانیسم توسعة منافع ابرقدرتها در منطقه خلیج فـارس بـه شـوراي امنیـت سـازمان، مجـال

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٤١

تنهـا داوري شـفابخش آالم نـه٥٩٨دهـد و امـروز قطعنامـه يو فراگیـر را نمـتصمیم قـاطع نیست، بلکه مسکني بر وي زخم عمیق اختالفات ایران و عراق است کـه هـر ازچنـد گـاه

ها است، در هالـة ابهـام ممکن است سر باز کند، چون تنبیه متجاوز که ریشة همة مصیبتــصمیم ــ ت ــه ابرق ــر روزي اســت ک ــت اســت و منتظ ــوراي امنی ــري ش ــورد او گی درتها در م .گیري کنند تصمیم

:سه سئواالت زیر پاسخ دهید

ـ به نظر شما علت اصلي مناقشات مرزي ایران و دولت عثماني در طـول تـاریخ چـه ١ باشد؟ مي

. ـ نقش دولت انگلیس را در انعقاد معاهدات میان ایران و عراق را توضیح دهید٢ . را بررسي و تحلیل نمایید١٩٣٧ ـ قرارداد ٣ .هاي مربوط به آن را بررسي کنید و پروتکل١٩٧٥ ة ـ عهدنام٤ ـ از مجموع بحث پیرامـون مناقـشات تـاریخي ایـران و عـراق چـه نتـایجي بـه دسـت ٥ آید؟ مي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٤٢

فصل دوم

شرایط حاکم بر جمهوري اسالمي ایران قبل از شروع جنگ

ب اسالمي را بـه اگرچه اوضاع سیاسي، جهان و منطقه خاور میانه در زمان ظهور انقالایم، اما بیان اجمـالي بعـضي به طور مبسوط بررسي کرده١طور مستقل در نوشتاري دیگر،

از مطالــب خــصوصا نقــش اســتکبار جهــاني در شــروع جنــگ تحمیلــي بــا در نظــر گــرفتن اوضاع سیاسي و نظامي جمهوري اسالمي ایـران بعـد از پیـروزي انقـالب و موقعیـت برتـر

ز نکات حائز اهمیت است، که حتي در شناسایي آغازگر جنـگ مـورد رژیم بعثي عراق، ا .توجه دبیر کل سازمان ملل قرار گرفته است

مریکـا را برانگیخـت، اپیروزي انقالب اسالمي در ایـران خـشم اسـتکبار جهـاني بـویژه زیــرا عــالوه بــر ســرنگوني رژیــم شاهنــشاهي کــه حــافظ منــافع آنــان در منطقــه خاورمیانــه

جویانــه و نفــي ســلطه شــرق و غــرب منــافع د، عمــدتا بــا سیاســت اســتقاللشــ محــسوب مــيمریکـا در ابـه طـوري کـه بـا اشـغال النـه جاسوسـي . مریکا را به خطر انـداختاالمللي بین

. معارضه جدیدي بین انقالب اسالمي و استکبار جهاني آغاز شدایرانرة غافلگیرانـه انقـالب مریکا با اشغال سفارت خود در ایـران عمـال خـود را در محاصـا

اســالمي دیــد و بــا وجــود فــشارهاي سیاســي و تبلیغــات گــسترده جهــاني نتوانــست از ایــن جهـت ١٣٥٩محاصره خارج شود، تا اینکه به عملیات طبس در پنجم اردیبهشت ماه سال

.شود زد که با شکست مواجه مي آزادي گروگانهاي خود دست مي، بـه منظـور تحـت فـشار قـرار گـرفتن ایـران مریکا پـس از ناکـامي در عملیـات طـبسا

مریکــا و اآنگــاه . شــود زنــد کــه بــا عــدم موفقیــت روبــرو مــي کودتــاي نــوژه را دامــن مــيمتحدانش به این فکر افتادند که ایجاد یك غائله مرزي با توجه به اوضـاع سیاسـي داخـل

طرح حملـه تواند هدف او را تحقق ببخشد، از این جهت و توان نیروهاي مسلح ایران ميمریکـا قـرار انظامي بـه ایـران در دسـتور کـار متخصـصان و کارشناسـان سیاسـي و نظـامي

.هاي آن، از نگارنده ـ انقالب اسالمي و اولویت ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٤٣

:گرفت، یکي از مقامات کاخ سفید در این باره اظهار داشتمریکا به بررسي عملیات احتمالي نظامي از قبیل محاصره دریایي و هوایي ا

١.و جنگ در بیابان پرداخته استمریکـا همـواره بـاطرح ااق بـا علـم بـه راه حـل نظـامي صدام حسین رئیس جمهـور عـر

خـود را بـه ... گانـه و ادعاهاي واهي، مبني بر حاکمیت بر اروندرود و اسـترداد جزایـر سـهمریکا شرایط انمود و براي جلب اعتماد عنوان کاندیداي حمله نظامي در منطقه مطرح مي

.بخشیدسیاسي و اقتصادي و نظامي خود را به نحو مطلوبي بهبود خوب است قبل از بیـان اوضـاع سیاسـي و اقتـصادي و نظـامي رژیـم عـراق، در همـین

ها اوضاع ایران را در آن زمان اجماال بررسي کنیم، و این بررسي و مقایـسه نـه تنهـا زمینهکند، بلکه ما را بـه پاسـخ ایـن سـؤال کـه توانمندي رژیم عراق را نسبت به ایران ثابت مي

. تحقیقا کمك خواهد کردآغازگر جنگ کیست؟

اوضاع سیاسي) الف

هاي بارز اوضاع سیاسي ایران بعد از پیروزي انقـالب اسـالمي حاکمیـت یکي از نشانهتــا ســقوط ) ١٣٥٧ بهمــن ١٦(وزیــري مهنـدس بازرگــان تحقیقــا آغــاز نخــست. لیبرالهاسـت

س بازرگـان و مهنـد. تـوان دوران حاکمیـت لیبرالهـا نامیـد را مـي١٣٦٠صدر در تیرماه بنيسازي روابط با امریکـا، و سیاسـت داخلـي همفکرانش در سیاست خارجي معتقد به عادي

معتقد به جذب تمام گروهها و دستجات سیاسي بودند، گروههایي کـه از نظـر مـاهوي بـا الـشرایط حکومت اسـالمي خـصوصا حکـومتي کـه در رأس آن ولـي فقیـه عـادل و جـامع

دلیـل بـا لیبرالهـا در مقابـل نیروهـاي انقالبـي و پیـرو خـط بـه همـین. باشد، مخالف بودنـدمریکا ضمن مثبت ارزیابي ااز سوي دیگر دولت . وحدت تاکتیکي برقرار کردند) ره(امام

کرد با حمایت از لیبرالها، سیاس داخلي ایـران کردن روند تحوالت داخلي ایران سعي مي دلیـل بـا دخالـت در اغتـشاشات به همین. را در جهت اهداف مورد نظر خود هدایت کند

ضمن مشغول کـردن نیروهـاي حـزب هللا و پیـرو ... مناطق مرزي، نظیر کردستان و گنبد و .درصدد تثبیت موقعیت لیبرالها در مسند امور برآمد) ره(خط امام

.١٩٨٠ آوریل ١١ـ نشریة دیلي اکسپر ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٤٤

گروههـاي چــپ و راســت نیـز از ایــن موقعیــت اســتفاده کـرده و بــا حــضور در مراکــز اي را آغاز کردند و قـصد داشـتند ها تالش گسترده و دانشگاهها مختلف از جمله کارخانه

برداري از اوضاع، در مصادر حساس نفوذ کرده و سرانجام رشتة امور را بـه دسـت با بهرهکردند ضمن حمایت از دولت گیرند، و با سیاست گاهي به نعل و گاهي به میخ سعي مي

.بازرگان مشکالت پیش آمده را متوجه لیبرالها کننددر مقابل این جریانات، نیروهاي اصیل انقالب اسالمي که از فرامین و دستورات امـام

کردند، براي حفظ دستاوردهاي انقالب و اجراي احکام اسالم همه تبعیت مي) ره(خمیني که ١٣٥٨ فروردین ١٢تالش خود را به کار گرفتند، و در این راستا با برگزاري رفراندوم

ص شد و نیز انتخابات مجلس خبرگان بـه منظـور تـدوین قـانون در آن نوع حکومت مشخاساسي و تشکیل مجلس شوراي اسالمي، قدمهاي بزرگي را در جهت تثبیت نظام مقدس

امــا ایجــاد جــو نــاآرام سیاســي و فــشارهاي روانــي از ســوي . جمهــوري اســالمي برداشــتند سـایه حاکمیـت افکني در صفوف ملت با تحریـك عوامـل خـارجي در گروهکها و تفرقه

) ره(لیبرالها، وضعیتي را به وجود آورد که براي نیروهاي مؤمن و حتي خود حضرت امام .قابل تحمل نبود

نکته قابل توجه در مورد لیبرالها این است که سابقة مبارزاتي آنها علیـه رژیـم پهلـوي ه مبـارز تنهـا هیچگـا نظیر سیاست کشورداري آنها در بعـد از انقـالب بـوده اسـت، آنهـا نـه

جدي نبودند، بلکه اساسا اعتقادي هم به سرنگوني رژیم پهلوي نداشنتد، با وجود این بعد هـاي را از چهـره) ره(از پیروزي خود را متولي اصـلي انقـالب قلمـداد کـرده و حتـي امـام

آمـدن مهنـدس بازرگـان بـه روي کـار . دانستند که به سلك آنها پیوسته است مبارزي مي. بر اساس تدبیر خاصي صورت گرفته بود) ره(ري از سوي حضرت اماموزی عنوان نخست

دانست که اگر بخواهد لیبرالها و هر مدعي دیگري مانند به خوبي مي) ره(زیرا امام راحلکفایتي آنها اصال وارد صحنه سیاسـت نکنـد، بـراي همیـشه مخـل صدر را با علم به بي بني

هـم بـا آن همـه رسـوایي مـدعي خیلـي چیزهـا اآلن. (نظام جمهوري اسالمي خواهند بـودهـاي مـذهبي زیرا با یدك کشیدن سابقه زندان و مبازره که با حمایت بعضا جناح) هستند

اي همراه بود، در شرایط نارس سیاسي و فکري جامعه، انقالب اسالمي را با مشکل عمده .ساختند مواجه مي

وارد صحنه کند تا امتحـان خـود را تصمیم گرفت که لیبرالها را) ره(بدین ترتیب امام

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٤٥

لـه بهتـرین زمـان پس داده و براي همیشه طومار آنها در هم پیچیده شود، و از نظـر معظـمبـه عنـوان حـافظ ) ره(کنیم کـه امـام راحـل لذا مالحظه مي. همان شرایط اولیه انقالب بود

حاکمیـت در اصلي انقالب اسالمي چگونه لیبرالها را در رسیدن به اهداف خود با وجـودالبته لیبرالها هم به گمان اینکه همه چیز را بـه . گذارد دستگاههاي اجرایي کشور ناکام مي

زیرا . زدگي هرچه بیشتر باعث افول عمر کوتاه سیاسي خود شدند دست گرفتند، با شتاب برقـراري رابطـه بـا امریکـا و هـا حتـي با علني کردن اهداف پنهان در سخنرانیها و مصاحبه

را در شـرایطي قـرار داد تـا بـه ) ره(ات با سران آنها، نیروهاي انقالب و پیرو خط اماممالقور شده و بنا به فرمـودة ها یعني سفارت امریکا حمله مرکز هدایت و سازماندهي این توطئه

.انقالبي بزرگتر از انقالب اول را به وجود آورند) ره(امام پیــرو خــط امــام و افــشاي اهــداف اگرچــه اشــغال ســفارت امریکــا توســط دانــشجویان

طلبانه امریکا و پرده برداشتن از ارتباط بعضي از سران دولت موقت موجب سـقوط توسعهصدر بـه عنـوان رئـیس دولت مهندس بازرگان شد، لکن حکومت لیبرالیسم با انتخاب بني

جمهور همچنان به حیات خود ادامـه داده و بـا سیاسـت حـذف نیروهـاي انقالبـي از تمـام ها، اطمینان امریکا و گروهکهاي وابسته به او در داخل را بیشتر از دولت موقت بـه صحنه

در مجموع عوامل فشار بر علیه خط امام و نیروهاي وفادار بـه ایـن خـط . خود جلب نمود :توان در موارد زیر خالصه کرد را مي

امریکـا، فشار سیاسي امریکا به منظـور آزاد کـردن جاسوسـان خـود در سـفارت ) الفتـوان قطـع ارسـال در ایـن مـورد مـي. که با حفظ موقعیت سیاسي لیبرالها همراه بوده است

تجهیزات نظامي و تجاري و توقف واردات امریکا به ایران توسـط کـارتر رئـیس جمهـور موقت امریکا، لغـو پروازهـاي امریکـا بـه ایـران و صـدور روادیـد بـراي ایرانیـان و توقیـف

. بانکهار امریکا را نام برددارائیهاي ایران در .تشدید بحرانها و ناآرامیهاي مرزي در استان کردستان) بطرح حمله نظامي در واقعة طبس به بهانه آزاد سـاختن گروگانهـاي امریکـایي در ) ج .ایراندرخواست امریکا از کشورهاي عضو بازار مشترك اروپا مبني بر تحریم اقتـصادي ) د

.ایران و موافقت آنهاایجاد جو شدید تبلیغاتي و جنگ رواني علیه نیروهاي مؤمن و انقالبي با تحریـك ) ـه

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٤٦

.گروهکهاي داخلي خصوصا سازمان منافقیني اهداف داخلـي و صدر رئیس جمهور وقت در اجرا باالخره محور قرار دادن بني) و

صــدر و اســتفاده از ایجــاد وحــدت تــاکتیکي بــین همــة گروههــاي مخــالف در لــواي بنــي .وقعیت و امکانات تبلیغاتي رئیس جمهور در راستاي تحقق آنم

هـاي مختلـف انقـالب سرانجام بـا ایـن فـشارها نتوانـستند نیروهـاي مکتبـي را از صـحنهشده ایجاد هاي محاسبه و بر اساس تحلیل. حذف و حاکمیت والیت فقیه را تضعیف کنند

ت نیروهـاي مکتبـي مـؤثر مرزي و درگیـر شـدن بـا رژیـم عـراق را بـراي شکـس یك غائلههـاي مرتجـع دیدند، از این رو تفسیر نادرست از مفهوم صدور انقالب که تحریك دولت

را بـه همـراه ) ره(منطقه خصوصا رژیم عراق، علیه انقالب اسالمي و شخص حضرت امامداشت، براي شـروع مناسـب دانـستند، زیـرا رژیـم بعثـي عـراق بـا داشـتن بیـشترین شـیعه و

مقدســة امامــان شــیعه در آن کــشور خــود را اولــین کــانون ســرایت صــدور وجــود عتبــاتکرد، لذا پیش از سران دولتهاي دیگر منطقه احساس خطـر نمـود انقالب اسالمي تلقي مي

.پردازند و با شهادت آیت هللا صدر و خواهرش به قلع و قمع نیروهاي جوان مذهبي مياي، المللـي و منطقـه الوه بر تبلیغـات بـینامریکا با مثبت ارزیابي کردن این استراتژي ع

و در . کـرد مـيسیاست تبلیغاتي داخلي ایران را نیز در جهت تحریك رژیم عراق هدایتــه مجــامع ــه ارســال گــزارش تحریکــات داخلــي لیبرالهــا ب آن ســو رژیــم عــراق را وادار ب

نمونه وزارت براي. کرد تا حمله سراسري آنها را در آینده موجه جلوه دهد المللي مي بین : به دبیر کل سازمان وحدت آفریقا نوشت١٩٨٠ مه ١٦خارجه عراق در تاریخ

دولت ایران، سه جزیره عربـي را کـه شـاه بـا زور و بـا تخلـف از قـوانین و عـالوه المللـي اشـغال کـرده بـود هنـوز در تـصرف خـود دارد، بـه عرف بین

اصطالح انقالب دولت ایران در امور داخلي کشورهاي دیگر ما صدور به بـه عـالوه . نمایـد کند و آنها را تهدیـد بـه اعمـال زور مـي ایران دخالت مي

صـدر در فرمانده نیروي زمیني ایران پس از مالقـات بـا امـام خمینـي و بنـي ١. اعالم داشت که عدن و بغداد متعلق به ماست١٩٨٠ آوریل ٧تاریخ

ر مـورد مالکیـت ارضـي متأسفانه بعـضي از شخـصیتهاي سیاسـي و نظـامي وقـت هـم د

.١٩٨٠ مه ١٧ـ روزنامه لوموند، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٤٧

تیسفون و مدائن و بصره و دیگر اراضي عراق سخن گفته و یا مصاحبه کردنـد و اگرچـه بعضا نیت سوئي نداشته و بیشتر به خاطر بزرگ جلوه دادن توان نظامي ارزش ایران بـوده است، لکن در مجموع این گونه تلیغـات خوشـایند لیبرالهـا در راسـتاي سیاسـت تحریـك

سعدون حمادي نماینـدة دولـت بعثـي عـراق هـم در سـازمان ملـل متحـد . استعراق بودهبنـدي از صـدور انقـالب، جمهـوري انگشت روي همین نقطه نظـرات گذاشـت و بـا جمـع

.اسالمي را به تمایالت کشورگشایي متهم کردهـاي شـوم دشـمنان بـوده و بالفاصـله کـه در هـر مقطعـي متوجـه نقـشه) ره(امام راحـلفرمودنـد، ایـن بـار نیـز تلقـي نادرسـت و مغرضـانه بیني مـي سازي آن را پیش راههاي خنثي

دشمن در مورد صدور انقالب را به خوبي دریافته و براي آگاه کردن اذهـان آحـاد ملـت :فرمودند

خــواهیم ایــن معنــي غلــط را از صــدور انقــالب برداشــت نکننــد کــه مــا مــيهمة . دانیم ودمان ميما همة کشورهاي مسلمین را از خ. کشورگشایي کنیم

معني صدور انقالب مـا ایـن اسـت ... کشورها باید در محل خودشان باشندکه همه ملتها بیدار شوند و خودشان را از این گرفتاري که دارند و تحـت

رود و اي که هستند و از ایـن کـه همـه مخـازن آنهـا دارد بـه بـاد مـي سلطهخـواهیم ایـن مـا مـي... کننـد، نجـات دهنـد خودشان به نحو فقر زندگي مي

چیزي که در ایران واقع شد، این بیداري و اینکه خودشـان را از ابرقـدرتها فاصله دادند و دست آنهـا را از مخـازن خـود کوتـاه کردنـد، ایـن در همـه

١.ها واقع بشود، آرزوي ما این است ملتها و در همة دولتوز رژیم عراق به ایـران در خواست از بحران تجا صدر مي دلیل روشن ما در اینکه بني

جهت حذف نیروهاي مکتبي و در رأس همه آنها روحانیت آگاه و متعهد به والیت فقیه هـاي گیـري خصوصا شخص شهید آیت هللا دکتر بهشتي اسـتفادة مطلـوب را ببـرد، موضـع

گونـه صـدر از یکـسو هـیچ بنـي. ایشان در ایام بعـد از تجـاوز سراسـري رژیـم عـراق اسـتیزي عملیاتي براي دفع تجاوز دشمن که بخض اعظمـي از خـاك کـشورمان را در ر برنامه

، مرکـز مـدارك انقـالب اسـالمي وزارت فرهنـگ و )ره(، مجموعه رهنمودهاي حضرت امـام خمینـيـ صحیفة نور ١

.١٥، ص ١٣ تهران، ج ارشاد اسالمي،

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٤٨

کرد و اصـال اعتقـادي بـه مقابلـه بـا آنهـا بـه غرب و جنوب تحت اشغال خود داشت، نميریـزي عملیـاتي خاطر هدف مذکور نداشت و از سوي دیگر علـت نـاتواني و عـدم برنامـه

در داخل ) نیروهاي مکتبي(روه اقلیتي مدت و درازمدت را مزاحمت و کارشکني گ کوتاههـا را بـه خـرج نیروهـاي مکتبـي نـشیني دانست و همه ناکامي در حفـظ مرزهـا و عقـب مي

: گفت٥٩ اسفند ١٤به عنوان نمونه ایشان در سخنراني . کرد تجزیه و تحلیل ميدر داخل کشور کساني هستند که موافق پیروزي ما در ایـن جنـگ نیـستند

آینـد دانند، اینها که نمـي تر از پیروزي دشمن مي خطرناكو پیروزي ما رابه طور علني بگوینـد مـا بـا پیـروزي نیروهـاي مـسلح مخـالفیم، آنهـا عمـده کوشش خود را صرف تضعیف رئیس جمهور و شکستن روحیه نیروهـاي

ــرده ــا ک ــسلح م ــي م ــر روز یــك دروغ را م ــد و ه ــي ان ــازند و م ــد از س رون ١.کنند میان مردم شایع ميتریبونهایي که دارند، در

صدر جنگ ایران و عراق را باید جنـگ تـصفیة نیروهـاي خـط امـام نامیـد، از نظر بني بـا سیاسـت ایشان دقیقا با دستاویز قرار دادن مسائل جبهه، حرکت نیروهـاي مکتبـي را کـه

کردنـد، بـه عنـوان تـضعیف نیروهـاي مـسلح شدة او از سـوي امریکـا مخالفـت مـي هدایت و خالصه اینکه شکـست نیروهـاي انقالبـي و مکتبـي و در نهایـت حـذف کرد، ميقلمداد

تبلیغـات شـدید او و . تـر بـود صـدر از دفـع تجـاوز بیگانـه مهـم خط والیت فقیه بـراي بنـيهوادارانش با استفاده از موقعیت ریاست جمهوري علیه نیروهاي وفادار به انقـالب و امـام

ها و عدم تجهیـز سـپاه پاسـداران هاي مردمي در جبههو ممانعت از حضور نیرو) ره(راحلصـدر قبـل از هـر چیـزي دهـد بنـي دالئل روشني هستند کـه نـشان مـي... انقالب اسالمي و

خواست با استفاده از حربة جنگ تکلیف خود را با نیروهاي مکتبـي در داخـل روشـن ميــصاحبه ــا م ــاس رزم و ی ــا لب ــون ب ــاهر شــدن در صــفحة تلویزی ــا ظ ــد، و ب ــهکن ــا در جبه ه

خواست به مـردم بفهمانـد کـه رئـیس جمهـور شـما بـه فکـر جنـگ اسـت، منتهـي اگـر ميپیــشرفتي نیــست، بــه خــاطر مــشکالتي اســت کــه نیروهــاي مخــالف رئــیس جمهــور ایجــاد

. فریبي قصد داشت مردم را علیه نیروهـاي مخلـص انقـالب بـشوراند کنند و با این عوام مي از این نیت باطني خـود پـرده بـر ١٣٥٩ اسفند ١٤ود در صدر در سخراني مفتضحانه خ بني

.١٣٥٩ اسفند ١٦ـ روزنامه انقالب اسالمي، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٤٩

:دارد مي کـساني را کـه بـه هـر بهانـه روحیـه مطمئنم که مردم امروز ما و نه تـاریخ،

نیرویي که در جبهه ... کنند، نخواهند بخشید نیروهاي مسلح را تضعیف مياش پـایین است در صورتي که وسایل و ابزار خود را کـافي نبینـد، روحیـه

بینـد کـه جـو تحقیـر و آید، در صورتي که جوي را پشت سر خود مـي يمشـود و ایـن خیلـي سـازي باشـد، تـضعیف مـي جویي باشـد، جـو شـایعه بهانه

١.کننده است تضعیفهـاي خـود و مـسائل جبهـه پیونـد صدر بین شـیطنت شود، بني به طوري که مالحظه مي

د و مفهـومش آن اسـت کـه دانـ زنـد و تـضعیف خـود را تـضعیف نیروهـاي مـسلح مـي ميــد و ــور حمایــت کنن ــیس جمه ــد از رئ کــساني کــه نگــران سرنوشــت جنــگ هــستند، بای

هاي او را به مصالح انقالب اسالمي بدانند، که البته تا حـدودي شـگردهاي او ماجراجویيدر مظلومیـت کامـل ) ره(هاي بزرگي چون شهید دکتر بهشتي کارگر واقع شد و شخصیت

گیـرد کـه شـهید صدر علیه نیروهاي انقالبـي اوج مـي زماني حمالت بنيالبته. قرار گرفتندتوانست به شود و تثبیت دولت او مي وزیر مأمور تشکیل کابینه مي رجایي به عنوان نخست

شــهریور ١٧فلــذا ســخنراني . کلــي لیبرالهــا را در رســیدن بــه مقاصــد خــود ناکــام بگــذاردسازمان منافقین برگزار شد، خطر بـه اصـطالح داري صدر در میدان شهداء که با صحنه بني

ظـاهرا . گروه اقلیتي را از خطر امریکا و حضور دشمنان در خاك کشورمان بیشتر دانستنـشان ) ره(کرد برخالف میل بـاطني، خـود را هماهنـگ بـا حـضرت امـام صدر سي مي بني

دید، د نميدهد و قبل از حذف نیروهاي مکتبي برخورد با والیت فقیه را به مصلحت خو :لذا در همین سخنراني براي اینکه خود را خط امامي جلوه دهد، گفت

هاي قالبـي وحدت مردم را با مرزبندي خط اصلي امام خط وحدت است،اگر نخستین رئیس جمهور ایران خدایي نکرده، مخالف امام ... بر هم نزنید

٢کیست؟ بنیانگذار جمهوري است، آن کسي که موافق است، ه نیروهاي مکتبي هم در مقابل شیطنت لیبرالها و گروهکهاي وابسته، بیکـار نشـسته البت

.١٦/٦/١٣٥٩ ـ روزنامه انقالب اسالمي، ١ .١٦/٦/١٣٥٩ـ روزنامه انقالب اسالمي، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٥٠

سـاختند، بـه طـوري کـه حـضرت و با افشاي اهداف پنهان آنها، اذهان مردم را روشن مـي :صدر گفت االسالم و المسلمین هاشمي رفسنجاني در پاسخ به اتهامات بني حجت

دم توافـق صـد در صـد بـا آقـاي ام تـا دالئـل خـود را مبنـي بـر عـ من آمادهتـوانیم بـه طـور همـه جانبـه بـا صدر اعالم کنم و بگویم که چرا ما نمي بني

ایــشان مثــل آقــاي رجــایي موافــق باشــیم، خالصــه همانقــدر کــه ایــشان از کننـد، مـا هـم بـه همـان انـدازه از حکومـت ها وحشت مـي حکومت مکتبي

ب تحمـل بکنـیم کـه یـك توانیم بعـد از انقـال لیبرالها وحشت داریم و نميلیبرالیسم بر کشور حکومت بکند که انقالب به کلي نابود بـشود کـه هـیچ

ایـشان یـك ... روح اسالم و روح رهبر و روح شهداء بـا آن موافـق نیـستخواسـت کـه ایـشان دادند که من دلـم مـي اقلیتي را مورد نکوهش قرار مي

ت مجاهدین انقالب دادند که صریح نام آن اقلی آنقدر شهامت به خرج ميانـد؟ یـا دانـشجویان پیـرو خـط امامنـد؟ آیـا مدرسـین حـوزة علمیـه اسالمي

١.یا همه اینها هستند! قمند؟ کي هستند اینهاآن کسي که رئیس جمهور است و فرماندهي کل قوا هم بـه او تفـویض شـده اسـت،

ور، آن را بیند و به جاي بیرون راندن دشمن از خـاك کـش جنگ را به وفق مراد خود ميمایــة خــوبي بــراي ســرکوب کــردن و حــذف نیروهــاي مکتبــي و وفــادار بــه انقــالب دســت

داند، و از سوي دیگر نیروهاي دلسوز و عاشقان والیت از کـوچکترین وسـیلة اسالمي مي .دفاعي محروم بوده و تحمل چنین شرایطي براي آنها بسیار دردناك و کشنده بود

اوضاع اقتصادي ایران) ب

کمتــر از مــشکالت سیاســي نبــود، در ٥٩ و ٥٨ت اقتــصادي ایــران در ســالهاي مــشکالسالهاي قبل از پیروزي به دلیل اعتصابات انجام گرفته در بخشهاي اقتصادي کـشور بـویژه در شرکت نفت که اقتصاد ایران به فـروش آن بـستگي داشـت، عمـال اقتـصاد کـشور فلـج

کـارگران و ) ره(مي، بـه فرمـان امـام راحـلشده بود، اگرچه بعـد از پیـروزي انقـالب اسـاللکن به دلیل عدم انسجام سیاسـي در داخـل . کارمنداني فعالیت خود را از نو آغاز کردند

.١٩/٦/١٣٥٩ي، ـ روزنامه جمهوري اسالم ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٥١

ــصادي شــکل مناســبي نداشــت ــسته حرکــت اقت ــاي واب ــوع . و تحریــك گروهکه در مجمتـوان بـه شـرح زیـر مشکالت اقتصادي را قبل از شـروع تجـاوز رژیـم عـراق بـه ایـران مـي

:صه کردخالمعلق ماندن قراردادهاي اقتصادي به کشورهاي غربي که عمـدتا در زمـان رژیـم ) الف

.پهلوي منعقد شده بودتشکیل سازماندهي مراکز اقتـصادي و تولیـدي بـه دلیـل فـرار کارشناسـان فنـي بـه ) ب

.خارج از کشورزل در مشکل فروش نفت و توطئه دشمنان خارجي در بازارهاي نفتي و ایجـاد تزلـ) ج

.اي نفت در سازمان اوپك قیمت پایه) ره(شده که بتواند الگوهاي ارائه شده از سـوي امـام راحـل فقدان سیستمي تعریف) د

هاي اجرایـي جامـه عمـل بپوشـاند و دورنمـاي روشـني از چهـرة اقتـصاد را در قالب برنامه .ایران را ترسیم نماید

.مریکا و تحریم اقتصادي ایرانهاي ایران در بانکهاي ا بلوکه شدن دارائي) هـحرکت کند چرخهاي اقتـصادي بـه دلیـل عـدم امکـان تهیـه و خریـد لـوازم یـدکي ) و

.هاي کارگري کارخانجات و اغتشاش گروهکها در محیطهاي اقتصادي متناسب با استراتژي عدم وابـستگي بـه شـرق و حل بیني راه عدم پیش) ز

.مریکاغرب با حفظ سیاست و مبارزات دائمي با اعــالوه بــر دالئــل مــذکور، تمایــل لیبرالهــا بــه برقــراري رابطــه بــا امریکــا بــویژه در بعــد

ریزي و تدوین الگوهاي اقتصادي بر مبنـاي رهنمودهـاي حـضرت اقتصادي، فرصت برنامهرا از نیروهاي مکتبي سـلب کـرده بـود، و در مجمـوع دورنمـاي اسـتقالل ) ره(امام خمیني

.داد لوه ميپذیر ج اقتصادي را خدشه

اوضاع نظامي ایران) ج

به مراتب بدتر از اوضاع سیاسـي و اقتـصادي ٥٩ و ٥٨اوضاع نظامي ایران در سالهاي ٥٧ بهمـن سـال ٢٢ارتش جمهوري اسالمي بعد از پیروزي انقالب اسالمي در . بوده است

هـاي زیرا ساختار ارتش متناسـب بـا منـافع شـاه و اولویـت. اي گردید دچار تحوالت عمدهتوانــست در خــدمت اهــداف سیاســي امریکــا در منطقــه بــوده اســت و بــا آن ســاختار نمــي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٥٢

ضمن تأکید بر حفظ انـسجام ارتـش، ) ره(حضرت امام خمیني. انقالب اسالمي قرار گیردفرصت الزم را در اختیار این نیرو قرار داد تا ساختار جدیـد خـود را بـر مبنـاي معیارهـاي

کنار این مأموریت مهم با مشکالت جـانبي دیگـري مواجـه ارتش مکتبي توسعه دهد، در :ترین آنها عبارتند از بود که عمده

خروج کارشناسان نظامي و فرار فرماندهان نظامي به خارج از کشور کـه عمـدة ) الف .هاي نظامي را در اختیار داشتند فنون و تخصص

٩/٢/٥٨یخ کاهش نیروهاي ارتش توسط دولت بازرگان، بـه طـوري کـه در تـار) ب هـزار نفـري نیـازي نـدارد و تعـداد ارتـشیان کـاهش ٥٠اعالم داشت کـه ایـران بـه ارتـش

١.خواهد یافتاقــدام مــشکوك دولــت بازرگــان در زمینــه لغــو قراردادهــاي نظــامي، از قبیــل لغــو ) ج

قرارداد خرید شش فروند زیردریایي از آلمـان و لغـو قراردادهـاي نظـامي امریکـا، کـه در توان نظـامي و عـدم امکـان توسـعة طرحهـاي سـاختاري ارتـش هـدف آن مجموع کاهش

.بوده است مـاه و اعـزام کادرهـاي ارتـش بـه ١٢ مـاه بـه ٢٤کاهش مدت خـدمت سـربازي از ) د

محلهاي سـکونت و زادگـاه خـود، از دیگـر اقـدامات دولـت بازرگـان اسـت کـه سـازمان .ارتش را دچار تزلزل کرد

گروهکهاي مخالف هماهنگ با سیاست کاهش توان شعار انحالل ارتش از سوي) هـ .دفاعي ارتش از سوي لیبرالها

بـه خـارج از ١٣٥٩کودتاي نوژه و فرار تعدادي از عناصر ارتشي کودتا در تیرمـاه ) وکشور بویژه عراق، که اطالعات ارزشمندي از تـوان دفـاعي ایـران را در اختیـار مـسئوالن

.عراق قرار دادمي خصوصا امریکا با اطالع دقیق از ماهیت ارتش ایـران، بـر ایـن انقالب اسالدشمنان

از این رو . باور بودند که در رویارویي با مشکالت نظامي، کارایي الزم را نخواهد داشتدانستند، و این خود در ایجاد انگیـزه جهـت پذیر مي در ارزیابي خود ارتش ایران را ضربه

اگرچـه در کنـار ارتـش، سـپاه پاسـداران انقـالب . تجاوز مرزي به ایران مـؤثر بـوده اسـت

.١٤، ص ١٣٧٣ـ خالصه روزشمار جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، سال ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٥٣

اسالمي هـم مـشکل گرفـت، لکـن درگیریهـاي مـرزي در اسـتانهاي کردسـتان، خوزسـتان، صحرا موجب گردید که سپاه سیستان و بلوچستان در کنار شورشهاي آذربایجان و ترکمن

نظـامي به شدت با بحرانهاي داخلي درگیر باشد و فرصت الزم را بـراي گـسترش سـازمان در هر حال تـوان دفـاعي کـشور در حـدي نبـوده اسـت کـه بتوانـد بـا هجـومي . خود نیابد

سراسري در مرزهاي غربي و جنوبي کشور مقابله کند، و ایـن واقعیتـي بـود کـه از چـشم اي بـه دور نمانـد و تمامـا چهـرة نـامطلوبي از وضـعیت نظـامي و المللي و منطقه محافل بین

گیرنـدگان حملـه عـراق بـه ایـران در تجزیـه و کردند و نیز تـصمیم دفاعي ایران ترسیم ميتحلیل خود از اوضاع ایران، ضعف بنیة دفاعي کشور ایران را بـه نقطـة امیـد صـدام بـراي حمله و پیروزي سه روزه مبدل کرده بود، و این مطلبي است که سـران رژیـم عـراق قبـل

وان نمونه، طارق عزیز وزیر امور خارجـه کردند، به عن از حمله با صراحت آن را ابراز مي :نویسد عراق سه ماه قبل از حمله طي تحلیلي از اوضاع ایران مي ١.امروز ارتش ایران از هم پاشیده شده است

:به سئواالت زیر پاسخ دهید

ـ شرایط سیاسي ـ نظامي و اقتصادي ایران را قبل از تجاوز عراق بررسـي و پـژوهش ١ .نماییدقتصادي ایران بویژه در حـوزة فـروش نفـت و بـازار جهـاني آن را تحقیـق ـ اوضاع ا٢ .نماییدصدر رئـیس جمهـور وقـت را بررسـي ـ نقش جریان لیبرالیزم و همدستي آنان با بني٣ .کنید . ـ نقش منافقین و ستون پنجم در تشویق دشمن به تجاوز را بررسي کنید٤ط حـاکم بـر ایـران تهیـه و بـه اسـتاد ـ یك مقالة تحقیقـي و پژوهـشي پیرامـون شـرای٥

.مربوطه تحویل نمایید

.٢١، ص ١٣٥٩ـ طارز عزیز، روابط ایران و عراق، تهران ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٥٤

فصل سوم

شرایط حاکم بر کشور عراق قبل از تجاوز به جمهوري اسالمي ایران و اهداف تجاوز عراق

ـ شرایط سیاسي، اقتصادي و نظامي رژیم عراق١

ــراق ــي حــزب بعــث ع ــیونالیزم عرب ــر ناس ــه ب ــا تکی ــذهبي و ب ــاي غیرم ــر معیاره ــه ب کطلبانه و سیادت بر گذاري شده بود، همواره موفقیت خود را در اتخاذ سیاستي توسعه بنیان

توانـست شـیعیان عـراق را پیروزي انقالب اسالمي در ایران مي. کرد جهان عرب دنبال ميانـد، بـه حرکـت وا دارنـد و مـوج که با وجود اکثریت، از حکومت و قدرت بـه دور بـوده

از ایـن رو . عـراق بـه دیگـر کـشورهاي منطقـه سـرایت کنـدخواهي از طریق شیعیان اسالمکرد، اقدام شتابزده او در رژیم عراق خود را بیش از دیگران در معرض خطر احساس مي

هللا صـدر و خـواهرش و نیـز قلـع و قمـع نیروهـاي فعـال شـیعه در به شهادت رساندن آیت :کند اسالمي چنین بیان ميپذیري عراق را از انقالب صدام آسیب. همین راستا بوده است

ما از تروریسم وحشتي نداریم، دولت سوسیالیست عراق بیش از هر کشور دیگــر در خــاور میانــه مــورد تهدیــد فرمــان آیــت هللا خمینــي بــراي صــدور

١٣انقالب ایران قرار دارد، ایران یك کشور شیعه بوده و نیمي از جمعیت ١.دهند میلیوني عراق را نیز شیعیان تشکیل مي

صدام حسین با ترساندن دیگـر کـشورهاي منطقـه از صـدور انقـالب اسـالمي، شـرایط منطقه را براي ایجاد ضربة نظامي به ایران آماده کرد و از طرفـي تمایـل شـرق و غـرب را که از نظر ماهوي با انقالب اسالمي مخالف بودند، بـه خـود جلـب کـرد، و در سـایة ایـن

را بـیش از پـیش تقویـت نمایـد و امکـان اتخـاذ مواضـع اعتماد توانست بنیـة دفـاعي خـود گیري از دو ابرقـدرت رژیم عراق با استفاده از سیاست بهره. تري را به دست آورد مستقل

شرق و غرب، بدون آنکه مناسبات خود را با شرق کاهش دهد، به بلوك غـرب نزدیـك

.١٤/١/١٣٥٩ـ روزنامه کیهان، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٥٥

امریکـا را آغـاز کـرد، شد و به بهانة مقابله با صدور انقـالب اسـالمي خریـد تجهیـزات از :نویسد نامه گزارش و وقایع غرب چاپ بیروت در این زمینه مي هفته

وزارت امور خارجه ایاالت متحده هفته گذشته به یك کمپـاني امریکـایي ــه بغــداد ــا ب ــه ارزش ٨اجــازه داد ت ــوربین ب ــه عــراق ٢/١١ ت میلیــون دالر ب

ا بـراي چهـار کـشتي هـ نامه ایـن تـوربین بر اساس گزارش این هفته. بفروشدشـوند، در جنگي که در حال حاضر به سفارش عراق در ایتالیـا سـاخته مـي

الزم به یادآوري است که عـراق ماننـد لیبـي، سـوریه و . اند نظر گرفته شدهــشورهایي کــه از ــمي ک ــست رس ــن در لی ــق یم ــك خل ــوي دموکراتی جمه

ه سپس یادآور نام این هفته. کنند، قرار دارد المللي حمایت مي تروریسم بین قطـع شـد، ١٩٦٧شود که مناسبات عـراق و ایـاالت متحـده کـه از سـال مي

١.یابد روز به روز بهبود مي بـه ١٩٨٠ با امضاء قرارداد نظامي باعراق در سـال ١٩٦٧همچنین کشور فرانسه از سال

نیروهاي هـوایي ایـن کـشور . صورت یکي از بزرگترینمنابع تسلیحاتي ارتش عراق درآمد فرونـد ٦٠ تحویل حدود ١٩٨٠ متخصصان فرانسوي تجدید سازمان شد و از اوایل توسط

. کــوپتر، موشــك و تجهیــزات دریــایي نیــز صــورت گرفــت ، هلــي٢٠٠٠هواپیمــاي میــراژ هـاي شـیمیایي از همزمان با این اقدامات، اخبار بسیاري در مورد دسترسي عراق بـه سـالح

٢.تسوي محافل سیاسي و نظامي جهان انتشار یافاي کوتاه با برقراري توازن در روابـط خـارج رژیم عراق توانست در فاصلهبه هر حال

از رقابت شرق و غرب، در جهت افزایش توان نظامي خود سود ببـرد و بـا شـعار دفـاع از ــا ــل انقــالب اســالمي روابــط تجــاري و اقتــصادي خــود را ب ــافع جهــاني عــرب در مقاب من

و سرانجام با مد نظر قرار دادن اهـداف تجـاوز کـه کشورهاي عربي منطقه گسترش دهد،عیـار اي تمـام قبال بحث آن گذشت، همه گونه تسهیالت و تجهیـزات الزم را بـراي حملـه

.فراهم آوردتـوان اینك بـا مقایـسه اوضـاع سیاسـي و اقتـصادي و نظـامي دو کـشور بـه راحتـي مـي

.٢٥/٥/١٣٥٩ـ روزنامه اطالعات، ١ .٣٧٣ و ٢٥، ص ٤المللي ایران، شمارة راق، مجلة مسائل بینـ عباس ملکي، شوراي امنیت و جنگ ایران و ع ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٥٦

کـدامیك از ) ١٣٥٩ور شـهری٣١ (١٩٨٠ سـپتامبر ٢٢قضاوت کرد کـه آغـازگر جنـگ در اند؟ اگر کسي بگوید ایران، قـضاوتي نابجـا و بـه دور از واقعیـت کـرده طرفین درگیر بوده

. است و اگر کسي بگوید عراق، قضاوتي عادالنه و در خور عقل و انـصاف نمـوده اسـتافزایـد کـه حتـي راه طفـره را بـر دشـمنان البته تشریح اوضـاع آنچنـان بـر بـداهت امـر مـي

اي جز اعتراف به متجاوز بودن رژیم عراق براي آنان قالب اسالمي بسته و چارهمغرض ان .گذارد باقي نمي

طلبي صدام و جلب رضایت امریکا ـ توسعه٢

طلب قرار گیرد، قطعـا آن اگر پتانسیل باالي اقتصادي و نظامي در اختیار فردي توسعهایـن قاعـدة مـسلمي اسـت . گیـرد طلبانه خود به کار مي پتانسیل را در جهت اهداف توسعه

بـا توجـه بـه بررسـي اوضـاع . باشـد که مورد قبـول همـه اندیـشمندان سیاسـي و نظـامي مـيطلـب اسـت، اقتصادي و نظامي ایران این پتانسیل در اختیار صدام حسین که فردي توسـعه

شخصیت صدام حسین به لحاظ روحي و روانـي بـراي همگـان شـناخته شـده . قرار گرفتطلبي را براي او به آهنگي سـوزان مبـدل کن آرزوي رهبري جهان عرب، توسعهنیست، لیبویژه شرایط اقتصادي، نظـامي و سیاسـي عـراق اهـداف تجـاوز را کـه بارهـا و . کرده بود

.الوصول کرده بود ها تکرار نمود، سهل ها و مصاحبه بارها در سخنرانياش توانـد بـه اهـداف دیرینـه ن مـيصدام به گمانش با استفاده از اختالف امریکا و ایرا

لذا با ایجاد توازن در روابط خارجي خود با شرق بارها بـه امریکـا چـراغ . دست پیدا کنداز آن طرف امریکا هم به اسـتراتژي نظـامي بـراي جمهـوري اسـالمي روي . سبز نشان داد

اطمینـان آورد، و به دنبال عنصري بود که عـالوه بـر تـوان الزم بـراي انجـام مأموریـت او .باالیي نیز برخوردار باشد

صدام حسین به دلیل توانایي در انجـام ایـن مأموریـت نظـر امریکـا را جلـب کـرد، امـا نگراني مهـم امریکـا در عـدم اطمینـان کامـل بـه صـدام بـود، زیـرا معتقـد بـود کـه عناصـر

ل قابـل طلب اگرچه براي انجام مأموریتهاي فوري و قطعي مفیدند، امـا در عـین حـا توسعهطلبـي صـدام بـه عنـوان اما شـتابزدگي امریکـا در مهـار ایـران و توسـعه. اطمینان هم نیستند

تاکتیك مناسب موجب شد که دولتمردان امریکا به استراتژي پنهان روي آورند، یعني به طرف جلوه دهند و در پنهان به حمایـت مـستقیم ظاهر خود را در جنگ ایران و عراق بي

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٥٧

به طوري که سخنگوي وزارت خارجه امریکا پـس از وقـوع . اق بپردازندو غیرمستقیم عر :جنگ ایران و عراق اعالم کرد

ایــن کــشور از هــیچ یــك از دو کــشور ایــران و عــراق در منازعــه موجــود ١.کند حمایت نمي

اي او و بـا اطمینـان از سرانجام صدام حسین با جلـب رضـایت امریکـا و اذنـاب منطقـهان، جنگ تمام عیاري را علیه انقـالب اسـالمي نوپـاي ایـران بـه طـور جانبه آن حمایت همهکه روند حـوادث از مقابـل نگـاه دورانـدیش او ) ره(امام راحل. اي آغاز کرد ناجوانمردانهلــذا . کــرد، دریافــت کــه عامــل اصــلي در ایــن تهــاجم سراســري، امریکــا اســت عبــور مــي

:فرمودند هرچـه تظـاهرات داریـد، بـر ضـد هرچه فریاد دارید، بر سر امریکا بکـشید،

امریکا کنید، قواي خودتان را مجهز کنید و تعلیمات نظامي پیدا کنید و به ٢.دوستان تعلیم دهید

:و در جاي دیگر فرمودند ٣.این دست امریکاست که از آستین صدام بدر آمده است

روشـن آن زمـاني عظمـت بیـان امـام. به راستي که تحلیل امام خمیني بسیار دقیق بـودرغم سیاست پیدا و پنهان خود، در سالهاي پایـاني جنـگ دسـت خـود شد که امریکا علي

.هاي گوناگون خود را از رژیم عراق آشکار نمود را رو کرد و حمایت

:مهمترین اهداف تجاوز رژیم بعضي عراب به جمهوري اسالمي ایران عبارتند از

ـ حاکمیت مطلق بر اروند رود١

عمدة ایران و عراق، به مرز مشترك دو کشور در اروندرود مربوط یکي از اختالفاتکرد که اروندرود، بـه آن کـشور متعلـق اسـت و در دولت عراق همواره ادعا مي. شود مي

مقابل، دولت ایران نیز معتقد بوده کـه ارونـدرود یـك رودخانـه مـرزي و قابـل کـشتیراني

.٢/٧/١٣٥٩ ـ ٢٤/٩/٨٠ـ نشریه، الشرق االوسط، ١ .٢٣٩، ص ١٠ـ صحیفه نور، ج ٢ .٣٣٩ـ همان، ص ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٥٨

الملل مرز دو کشور باید خـط بیناست، به همین جهت بر اساس اصول و مقررات حقوق ١.باشد» تالوگ«

در مجمـوع بـه منظـور تعیـین مـرز دو کـشور در رودخانـه ارونـدرود، تـاکنون چنــدین : قرارداد بین ایران و عثماني و بعدا ایران و عراق منعقد شد کـه مهمتـرین آنهـا عبارتنـد از

ــه ارزروم دوم ــتامبول ١٨٤٧عهدنام ــس١٩١٣، پروتکــل اس ــد حــدود ، و صورتجل ات تحدیبـه موجـب عهدنامـه . ١٩٧٥، عهدنامه مـرزي، و حـسن همجـواري ١٩٣٧ تا عهدنامه ١٩١٤ .، مرز دو کشور در اروندرود خط تالوگ تعیین شده است١٩٧٥

و اعالمیة الجزایـر را بـه ١٩٧٥ عهدنامة مرزي ١٩٨٠ سپتامبر ١٧دولت عراق در تاریخ از طریق زمین، هوا و دریا به حملة گسترده سپتامبر٢١طور یکجانبه لغو کرد و سپس در

العـاده صـدام حـسین در سـخنان خـود در جلـسه فـوق. اي علیه ایران دسـت زد جانبه و همه :، در این مورد اظهار داشت١٩٨٠ سپتامبر ١٧مجلس ملي عراق در

از نظـر مـا ١٠٧٥ مـارس ٦کـنم کـه موافقتنامـه من در برابر شما اعالم مـي«العـرب بایـد بـه بنابراین وضعیت حقوقي شـط. شود قي ميتل» کان لم یکن«

ایــن رودخانــه بــا تمــام حقــوقي کــه از . برگــردد١٩٧٥وضــع قبــل از مــارس شـود، جـزو تمامیـت عربـي عـراق آن ناشـي مـي حاکمیـت مطلـق عـراق بـر

اســت، همــانطور کــه در سراســر تــاریخ، در نــام و در واقعیــت چنــین بــوده ٢».است

شـود صـدام حـسین قبـل از حملـه بـه ایـران هـدف خـود را به طوري که مالحظـه مـيالعرب که آرزوي دیرین همة سردمداران عـراق در طـول یابي کامل بر شط آشکارا دست

تر حاکمیت این بار صدام با جرأت و گستاخي هرچه تمام. کند تاریخ بوده است، بیان ميبیند، لغو با آن مغایر مي را ١٩٧٥کند، ولي چون عهدنامه مرزي مطلق بر آن را مطرح مي .کند تا بر سر راه تجاوز وحشیانه او مانعي وجود نداشته باشد یکطرفه آن را اعالم مي

باشـد و در اصـطالح بـه ایـن مفهـوم اسـت کـه مي» دره«ـ تالوگ یك کلمه قدیمي آلماني است و معني لغوي آن ١

، ص ١٣٦٥، ٥جله حقوقي، شماره . (ترین نقطه رودخانه، مرز دو کشور همجوار است ل کشتیرانيترین و قاب عمیق ). ایران و عراق١٩٧٥، دکتر اصغر جعفري ولداني، نگرشي به تعهدنامه ٧٤ ـ ٧٥

٢ - Institute of Studies and Research "Edition du Monde conflict Arabs" The Iraq Iranian Arabe, ١٩٦٦ P.٢٣٢ Paris: Editions du monde.

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٥٩

در پي اعالم این تصمیم، دولت عراق به منظور بازگشت وضعیت رودخانـه ارونـدرود ــه دورة قبــل از عهدنامــه مــرزي ــه عمــل آورد١٩٧٥ب ــدامات الزم را ب در ایــن راســتا . ، اق

ولین بندري دولت عـراق بـه کارکنـان خـوددر داخـل و خـارج دسـتور دادنـد هـدایت مسؤکشتیها، صدور اجازة حرکت آنها، و اخـذ عـوارض بنـدري را بایـد کـال نیروهـاي عراقـي

المللــي را نیــز آنهــا بــه عمــل آورنــد، هــاي الزم را آژانــسهاي بــین انجــام دهنــد، همــاهنگيتیها بـه کارکنـان خـود دسـتور دهنـد تـا بـراي همچنین از آنهـا خواسـتند کـه صـاحبان کـش

دریافت خـدمات کـشتیراني فقـط از راهنمایـان عراقـي کمـك بخواهنـد و بـراي ورود بـه اروندرود و خروج از آن نیز از مقامات عراقـي کـسب اجـازه کننـد و پـرچم عـراق را بـر

١.فراز کشتیهاي خود حتي اگر مقصد آنها بنادر ایران باشد، برافرازنداي بــا ریــاض، رئــیس دایــرة حقــوقي وزارت امــور خارجــة عــراق، طــي مــصاحبهدکتــر

:خبرگزاري عراق چنین اظهار داشتالعــرب الجزایــر بــدین معنــي اســت کــه شــط١٩٧٥لغــو قــرارداد ســال «

. اي کامال ملي باشد و زیر نفوذ کامل حاکمیت عـراق قـرار گیـرد رودخانهایــم کلیــه اعــالم کــردهمــا بــه ســازمانهاي کــشتیراني و دیگــر ســازمانها

العرب بگذرند، بایـد عـالوه بـر پرداخـت خواهند از شط هایي که مي کشتيخواهـد مالیات به عراق، پرچم این کشور را نیز برافرازند، مقصد هرجا مـي

٢».باشد، حتي اگر قصد لنگر انداختن در بنادر ایران را داشته باشدکـرد، اهـداف راي تجاوز عنوان مـيهایي که رژیم عراق ب به وضوح روشن است بهانه

وزیر امـور . نمود که از جملة آن، کنترل کامل اروندرود بوده است بزرگتري را دنبال مي، ١٩٨٠ سـپتامبر ٢١خارجة عراق در نامة خود به دبیـر کـل سـازمان ملـل متحـد بـه تـاریخ

:تصریح کردامـل بـازگردد و کنتـرل ک١٩٧٥عراق در نظر دارد به موضـع قبـل از سـال «

٣».اروندرود را در دست گیرند

.٦٨ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، دکتر اصغر ولداني، ص ١ ).ش. هـ ٢٨/٦/١٣٥٩ (١٩/٩/١٩٨٠ـ رونامه االنوار و النهار، مورخ ٢

٣ - United nations Year book, ١٩٨٠. P.٣١٢.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٦٠

دولت عراق ضـمن اعتـراف صـریح بـه اهـداف تجـاوز، از ایـن نکتـه غفلـت کـرد کـه در حالي که . ١٩٣٧، یعني اقدام به اجراي عهدنامة ١٩٧٥بازگشت به وضع قبل از عهدنامة

هـاي ماقبـل آن کـه بـین ایـران و عـراق به هیچ وجه در متن عهدنامه اخیر و حتي عهدنامهاین ادعـا نـشان . اي نشده است منعقد شده بود، به حاکمیت مطلق عراق بر اروندرود اشاره

دهد آقـاي وزیـر امـور خارجـه حتـي از تـاریخ روابـط سیاسـي ایـران و عـراق آگـاهي ميگـاه ناشـیانه ادعـا داشت، هـیچ درستي نداشته است، چون اگر اطالع درستي از گذشته مي

تر، شخص صدام حسین است که یکي از شرایط صلح و اهاز وزیر خارجه ناآگ. کرد نمي عنـوان ١٩٧٥پایان دادن به جنـگ را بازگـشت رودخانـه ارونـدرود بـه وضـع قبـل از سـال

:کند مياز جمله شرایط پایان دادن به جنگ، بازگرداندن وضع اروندرود به حالت «

١». است١٩٧٥قبل از سال دفاعي میهن اسالمي مـا را در غـرب و رهبران عراق که در آغاز جنگ توانستند خط

امـا . کردند جنوب کشور بشکنند، عجوالنه اهداف خود را یکي پس از دیگري اعالم ميشجاعت و همت واالي رزمندگان و استقامت امت شهیدپرور خصوصا فرماندهي داهیانـة

.، تمامي اهداف رژیم عراق و اربابانش را نقش بر آب کرد)ره(امام راحل

گانه ترداد جزایر سه ـ اس٢

گانـه ابوموسـي، هدف دیگر رژیم عراق از تجاوز به خاك ایـران، اسـترداد جزایـر سـهگونــه مبنــاي تــاریخي و تنــب بــزرگ و تنــب کوچــك بــود، در حــالي کــه ایــن ادعــا هــیچ

الجزایـر ایـران بـوده اسـت و قـسمتي از آن بـه گانه جـزو مجمـع جزایر سه. حقوقي نداشتاسـتعماري انگلـیس بـراي مـدت کوتـاهي جزایـر مـذکور را تحـت دولت . آید حساب مي

، حاکمیت مجدد ایران بر ١٩٧١اشغال خود داشت، ولي با خروج دولت انگلیس در سال .آنها تثبیت شد

بر فرض آنکه جزایر سـه گانـه بـه ایـران تعلـق نداشـته باشـد، ایـن ادعـا را بایـد دولـت به خوبي پیداست که هدف رژیم عـراق از اما. امارات متحده مطرح کند، نه دولت عراق

.١٣٦٣ بهمن ١٨ـ اطالعات، جنگ تحمیلي و ریشة اختالفات، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٦١

.طرح این مسأله چه بوده استشـدة بـه اسنادي از خود بـه جـا گذاشـت کـه تجـاوز بـا برنامـه و حـسابصدام حسین

صدام وقتي عـزم خـود را بـراي حملـه بـه . دهد خاك جمهوري اسالمي ایران را نشان ميلذا با طرح . دانست زي خود ميایران جزم کرد، همراهي ملل عرب را از عوامل مهم پیرو

: اظهار داشت١٩٨٠ فوریه سال ٨در » اصول منشور ملي«شرایط سـختي کـه امـت عـرب بـا آن مواجـه اسـت، تنهـا از وجـود رژیـم «

شـود؛ بلکـه نمـي صهیونیستي که سرزمینهاي عربي ما را اشغال کرده است، جهـان عـرب اي ناشي باشد که به تقـسیم تواند از وجود رقابت شرورانه مي

دانیـد مي. اند میان دولتهایي صورت گرفته که چشم طمع و آز بدان دوختهفکـر شـوند، دسـت و همـسوي و هـم که اعراب براي این که یکدل و یـك

بدین جهت مسؤولیت شـما عراقیهـاي . نیازهاي بسیاري را پیش روي دارندمیـت تنهـا دفـاع از شـرف و تما گردد، زیـرا نـه بزرگوار، سترگ و خطیر مي

شود، بلکه دفاع از وحدت اعراب، سرزمین، ارضي عراق به شما محول مي. جـا بـه عهـدة شماسـت ملیت، شرف، اصول، و تاریخ این امت نیز در همـه

کنیم، بلکـه بـه حراسـت و تنها به دفاع از خاك عراق اکتفا نمي آري، ما نهد را کنـیم؛ همچنـین خـو نگهباني از شرف عراق و عراقیـان نیـز بـسنده نمـي

براي دفاع از شرف امت عرب و وحدت و یگـانگي آن، و مبـارزات ملـي کنیم و به تمام کـساني کـه چـشم آز و طمـع بـه سـرزمین اعراب آماده ميگـاه بـه گوییم ما هیچ اند ـ از هر نژاد و ملیتي که باشند ـ مي عربي ما دوخته

د، از هر شمشیرهاي غیرعربي اجازه نخواهیم داد بر گردن اعراب فرود آین .زبان که باشند و هر رژیمي که داشته باشند

باید به آنها بگـوییم ـ طبیعتـا وقتـي کـه آنهـا سـخن مـا را بـشنوند، خواهنـد نماینـد ـ عراقیهـا نـه تنهـا بـه دفـاع از ملـت و گفت عراقیها بسیار مغرور مـي

خواهند از امت عـرب و شـرف آن نیـز کنند، بلکه مي میهن خود اکتفا نمي ١».کننددفاع

.٣٨یز با صلح، ستاد تبلیغات جنگ، شوراي عالي دفاع، ص ـ ست ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٦٢

شود، صدام حسین با طرح منشور ملي خواست به ملل عرب به طوري که مالحظه ميشـود، در واقـع بـه نماینـدگي از طـرف بفهماند که اگر در آینده با ایـران وارد جنـگ مـي

جنگد، در آن صورت، جنگ بین ایران و عـراق نیـست، بلکـه جنـگ بـین همة اعراب مي صدام به نماینـدگي از طـرف دولتهـاي عـرب، بـا ایـران ایران و اعراب خواهد بود، منتهي

کند، در واقـع از زبـان دولـت گانه مي بنابراین اگر صحبت از استرداد جزایر سه. جنگد مي .گوید امارات متحده که عضوي از جامعة اعراب است، سخن مي

یغاتي کارگیري این حربه توانست کمکهاي مالي، تسلیحاتي و تبل رژیم عراق دقیقا با بههـاي خـود سـرازیر کنـد و همـواره در سـخنرانیها و دولتهاي عرب منطقه را به سوي جبهه

بـراي . کـرد هاي دلفریب، خود را نماینـده اعـراب در جنـگ بـا ایـران معرفـي مـي مصاحبه :العادة وزراي خارجه عرب در بغداد، طي سخناني اظهار داشت نمونه در اجالس فوق

بــه نماینــدگي از ســوي شــما دفــاع از ســرزمین مــا کــه برادرانتــان هــستیم، « ١».اعراب را آن گونه که شایسته است، به عهده خواهیم گرفت

صدام حـسین وقتـي توانـست شـور عربیـت را بـه حـد اعـالي خـود برسـاند و خـود را نمایندة اعراب در جنگ بـا جمهـوري اسـالمي ایـران مطـرح کنـد، آنگـاه اسـترداد جزایـر

دانـــد و طـــي مـــصاحبة مطبوعـــاتي در تـــاریخ جـــاوز خـــود مـــيگانـــه را از اهـــداف ت ســـه :دارد اظهار مي٣١/٤/١٣٦٠

در صورت تجاوز به هر کشوري در خلیج، ارتش عـراق پـیش از ایـن کـه اگـر بـه . ارتش آن کـشور آمـادة جنـگ شـود، بـا متجـاوز خواهـد جنگیـد

کویت تجاوزي شود، ارتش عراق را بـا شـهامت و شـجاعتي کـه کمتـر از . یت نیست، در حال جنگ و دفـاع از آن کـشور خواهنـد یافـتدلیري کو

همچنین کشور امارات متحـدة عربـي، ایـن مـا هـستیم کـه از امـارات دفـاع گانـه عربـي مگر ما نبودیم که گفتیم ایران باید از جزایـر سـه. خواهیم کرد

خارج شود و این جزایر به شیخ زاید تـسلیم گـردد؟ بنـابراین مـا در زمـاني مارات در پادگانهاي خـویش مـستقر اسـت از ایـن کـشور دفـاع که ارتش ا

گفته ما دلیلي است بر اینکه سـخنمان بـراي مطبوعـات فقـط . خواهیم کرد

.٧١ـ ستیز با صلح، ستاد تبلیغات جنگ، شوراي عالي دفاع، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٦٣

١.گوییم، عمل خواهیم کرد حرف و قول نیست، بلکه ما به آنچه ميصدام حسین قصد داشت به بهانة دفاع از کیان و مرز و بوم کشورهاي عربـي، جنـگ

کند تا با درگیر کردن کلیه کشورهاي منطقه با ایـران اسـالمي، بـه سـه هـدف اي را منطقه :عمده دست یابد

بیشتر تلفات و خـسارات ناشـي از جنـگ را کـشورهاي منطقـه متحمـل شـوند و ) الف .دار باشد صدام ضمن تحمل خسارات ناچیز، رهبري جنگ را عهده

کنـد و درگیـر وارد مـيایران اسالمي ضمن اینکه خسارات سنگیني به کـشورهاي) بشود، خـود نیـز در فرصـتي بـسیار کوتـاه تـسلیم شـرایط باعث تضعیف بنیة دفاعي آنها مي

.رژیم عراق شودطلبانه خود را با تجاوز به با تضعیف ایران و سایر کشورهاي درگیر، اهداف توسعه) ج

اسـت کـه شاهد این ادعا تجاوز دولت عراق به کشور کویـت . کشوري دیگر، دنبال کند .دارد از اهداف پلیدا صدام حسین پرده برمي

گانـه را عامـل رژیم عراق براي درگیر کردن کشورهاي همجـوار بـا ایـران، جزایـر سـهخوبي براي تحریك آنها دانست، لذا براي مساعد کردن زمینه دایه دلسوزتر از مـادر شـد

گانـه، بـراي مـا غیـر قابـل کرد که اشـغال غیرقـانوني جزایـر سـه و در هر مناسبتي اعالم ميپیـامي بـه فیـدل کاسـترو، رئـیس شـشمین بـراي نمونـه سـعدون حمـادي طـي . تحمل است

: اعالم کرد١٩٨٠کنفرانس کشورهاي غیرمتعهد در آوریل تنـب بـزرگ، (دولت جمهوري عراق اشغال غیرقـانوني سـه جزیـره عربـي «

تمـام شناسـد و را توسط ایران، به رسـمیت نمـي) تنب کوچك و ابوموسيخواهد که هرچه زودتـر از پذیرد و از ایران مي پیامدهاي این اشغال را نمي

٢».نشیني کند جزایر مذکور عقبگانه، واکـنش مناسـبي را از سـوي سـران صدام حسین وقتي با طرح استرداد جزایر سه

اي در تیرمـاه کشورهاي عرب مشاهده نکرد، بـراي شکـستن سـکوت آنهـا، طـي مـصاحبه :ر داشت اظها١٣٥٩

.٧٠ـ همان منبع، ص ١

٢ - Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Iraq. The Iraqi - Iranian conflict op cit, P.٢٥١.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٦٤

گرفتن جزایر و امکان به دست آوردن مـوردي را کـه اکنون توان بازپس «آن را باز خواهیم گرفت، داریم؛ پـس چـه دلیـل وجـود دارد کـه سـکوت

١».کنیم، طرحـي نیـز بـراي ١٩٨٠ سـپتامبر ٢٢حتي دولت عراق همزمان با تجـاوز بـه ایـران در

د سـاعت قبـل از تجـاوز بـه ایـران، از گانه تهیه کرده بـود، ولـي فقـط چنـ اشغال جزایر سهاجراي طرح مذکور منصرف شد، زیرا عمان و امارات متحده عربـي و عربـستان سـعودي . به علت عدم امکان موفقیت طرح مذکور، از همکاري بـا عـراق خـودداري کـرده بودنـد

کنـد، هـر را کنتـرل مـيآنها اعتقاد داشتند که چون نیروي دریایي ایرانـي آبهـاي اطـراف ٢.اي به جزایر مذکور خطرناك است گونه حمله

هاي مقامات عراقي قبل از حملة سراسري، بیانگر اهـداف تجاوزگرانـه آنهـا، سیر گفتهصدام حسین که جنـگ . و آمادگي اذهان عمومي ملل عرب، براي تجاوزي آشکار است

بـود، در سـال رواني و تبلیغاتي را از آغاز پیروزي انقالب اسالمي علیه ایران شروع کردهها و سـخنرانیها، اخـتالف بـین شدت بیشتري به آن بخشید و طي مصاحبه) ش. هـ (١٣٥٩

کرد و حتي در ماههـاي نزدیـك بـه زمـان دار توصیف مي ایران و اعراب را عمیق و ریشه جامعه عرب را بـا ایـران درگیـر دانـست و طـي ، کامال)١٣٥٩ شهریور ٣١(تجاوز آشکارا

هـا آن را مخــابره کردنـد، بـراي توقــف کــه خبرگـزاري١٣٥٩ردین مـاه گفتگـویي در فـرو :جنگ به شرح زیر اعالم کرد

قید و شرط ایران از جزایر تنب و جزیره ابوموسي خروج بي) الف ١٩٧٥العرب به حالت قبل از سال بازگرداندن دنباله شط) ب ٣.)با نام مجعول عربستان(به رسمیت شناختن عربي بودن خوزستان ) ج

العـرب، اهـداف گانه در کنار حق حاکمیت شط رژیم عراق با طرح استرداد جزایر سهتجاوز خود را با منافع کشورهاي عرب گرده زد و ارتش خود را در خط مقـدم دفـاع از

طلبانـه و سران کشورهاي منطقه از حـس توسـعه. هاي آنان قرار داد منافع عرب و سرزمین

.١٣٦٦مرداد ٢٠ـ روزنامه اطالعات، ١ .٧٥ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، دکتر اصغر جعفري ولداني، ص ٢ـ تحلیلي بر جنگ تحمیلي عراق علیه ایـران، دفتـر حقـوقي وزارت امـور خارجـه جمهـوري اسـالمي ایـران، بهمـن ٣

.٥، ص ١٣٦١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٦٥

با اطالع بودند، از آن همه ایثار و اظهار پیـشقدمي از در راه روحیة استکباري صدام غالبا هاي صدام یکي پـس از دفاع از منافع عرب، در آغاز دچار شك و تردید شدند، اما نقشه

سـرانجام . دیگري تحقق یافـت و غالـب سـران کـشورهاي منطقـه بـه دام فریـب او افتادنـدعــرب نــام نهادنــد و در پــي آن بــا صــدام را ســرداري فــداکار، و قربــاني آرمانهــاي جهــان

کمکهاي مالي، تسلیحاتي و تبلیغاتي از او، دامن خود را بـه جنایـات هولنـاکي کـه صـدام آلودند و مزد خدمات و حمایتهـاي خـود در جنگ تحمیلي علیه ایران مرتکب شده بود،

را از صدام پس از افشاي ماهیت دروغین او در حمله به کـشور دوسـت و بـرادري چـون .ویت دریافت کردندک

ـ تجزیه خوزستان٣

اهداف تجاوزکارانة رژیم عراق تنها به حاکمیت مطلب بر اروندرود و استرداد جزایـر شد، بلکه دولت عراق نسبت به استان خوزستان ایران نیز چـشم طمـع گانه خالصه نمي سه

ــراق . داشــت ــت ع ــاه دول ــد، هرگ ــاب بررســي ش ــن کت ــصل اول ای ــه در ف ــه ک ــان گون همشد، در کنار سایر مسائل ادعایي، موضوع عربي بودن ختالفاتش با دولت ایران شدید ميا

. دانــست کــرد و آن را جــزو الیتجــزاي کــشور عــراق مــي اســتان خوزســتان را مطــرح مــيتري را براي زد، اقدامات جدي سر باز مي١٩٣٧مخصوصا در دوراني که از قبلو عهدنامه

» الجمهوریـه«، روزنامـة ١٩٦٩بـه طـور مثـال در مـاه مـه . دیـد تجزیة خوزستان تدارك مـي :چاپ بغداد نوشت

» عربـــستان«بـــه زودي فرســـتنده رادیـــویي جدیـــدي کـــه منحـــصرا بـــراي «بـه » .کنـد برنامه پخش خواهد کرد، در بصره شروع به کار مي) خوزستان(

دعـوت ) خوزسـتان(» عربـستان«نوشتة این روزنامه در این برنامه، از اعراب د شد که مبارزه براي دفـاع از پـرچم عربـي و پیوسـته بـه مـیهن مـادر خواه

» عربـستان«ایـن روزنامـه اضـافه کـرده بـود کـه . ادامـه دهنـدعربي خـود را در زمان حکومت عثماني جزو عراق بوده که بعـدها ایـران آن ) خوزستان(

١».را غصب کرده است

.١٣٤٨ اردیبهشت ١٣ـ روزنامه آیندگان، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٦٦

:هار داشت اظ١٩٦٩صالح مهدي عماش، وزیر کشور عراق، نیز در سال العـرب بـا ایـران اخـتالف نداشـته در مـورد شـطعراق هرگز به طور جـدي«

اخــتالف در مــورد عربــستان . العــرب جــزو خــاك عــراق اســت شــط. اســتبــوده کــه قــسمتي از خــاك عــراق اســت و در دورة قیمومیــت ) خوزســتان(

شـود و بـر خـالف خواسـت مـردم عـراق، اهـواز خارجي، ضمیمة ایران مي ١».دشو نامیده مي

هـا مبـادرت کـرد تـا همچنین دولت عراب به طور رسمي نیز به تغییر اساسـي در نقـشهبه طور مثال، دولـت عـراب در کنگـره معلمـان . طلبانه را منعکس کند این خواست توسعه

ارائه کرد که به موجب آن بخشي از خاك ایران » االحواز�خارطـ«اي به نام عرب نقشهو یـا خـاك » احـواز« بـه نـام به صـورت یـك منطقـه مـستقلشد، شهر را شامل مي٢٦که

دولت عراق این نقشه را به تصویب کنگره مذکور رسـانید و قـرار . عراق معرفي شده بود ٢.شد که در مدارس عربي نیز آموزش داده شود

) ١٩٨١ ژانویـه ٢٨ تا ٢٥(همچین صدام حسین طي یك سخنراني در کنفرانس طایف :اظهار داشت

در شــرق جزیــره آبــادان بــوده ١٨٤٧یــران و عــراق قبــل از ســال مرزهـاي ا« ٣».است

منظور صدام از ایـن سـخن آن اسـت کـه پـس از انعقـاد قـرارداد دوم ارزروم، جزیـرة .آبادان و خرمشهر و به طور کلي ساحل شرقي اروندرود، به ایران واگذار شده است

روشــن شــده اســت، » قبررســي اختالفــات ایــران و عــرا«امــا همــانطوري کــه در فــصل در هـر دوره بـدون مطالعـة دقیـق، سـخنان واقعیت چیـز دیگـري اسـت کـه رهبـران عـراق

.کردند اي را در مورد آن مطرح مي پایه سست و بيزیــرا اوال اختالفــات تــاریخي، بــین ایــران و دولــت عثمــاني بــوده اســت و عــراق شــهر

ا وجود اینکه عـراق بعـد از جنـگ ثانیا ب. آمد کوچکي از امپراتوري عثماني به حساب مي

.٢٣٢تر جعفري ولداني، ص ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، دک ١ .١٣٥٢ بهمن ٢٠ـ روزنامه اطالعات، ٢

٣ - Institute of Studies and research Editions du Monde Arabe. The Iraq Conflict. (Paris: Editions Du Monde, Iran Arabe, ١٩٨١) P.٢٩١.

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٦٧

الحمایـه مـستقیم دولـت انگلـستان جهاني اول عنوان کشوري مستقل به خود گرفت، تحتانگلیس به دلیل منافع سرشاري که در خلیج فارس داشت، همواره در تـشدید . بوده است

اختالفــات بــین ایــران و عــراق و نیــز در حــل و فــصل اختالفــات، جانــب دولــت عــراق را اسـناد تـاریخي در ایـن زمینـه گویـاي ایـن حقیقـت اسـت کـه دولـت ایـران در . فتگر مي

با وجـود ایـن، نویـسندگان . امضاء قراردادها همواره تحت فشار دولت انگلیس بوده استعرب بـا انتـشار مقـاالت و کتـب در مـورد تـاریخ مجعـول خوزسـتان، اذهـان را در مـورد

به طور مثال یکي از نویـسندگان عـرب، پـس . کنند ایران بر این استان مشتبه ميحاکمیت :نویسد ، در کتاب خود مي١٣٥٩از اشغار خرمشهر از سوي نیروهاي عراقي در سال

چنـدین دهـه ) خرمـشهر(گـوییم کـه محمـره کنیم وقتـي مـي ما اغراق نمي«اســت کــه منتظــر عراقیهاســت، منتظــر ســربازان صــدام کــه ماننــد قهرمانــان،

آســـا از بردگـــي آزاد کننـــد و چهـــرة عربـــي را بـــرق) خرمـــشهر(محمـــره هــاي اي کــه ایرانیــان بــا نقــاب شــرافتمندانه آن را بــه آن بازگرداننــد، چهــره

را ) خرمـشهر(خـون عربـي کـه چهـره محمـره . اند مصنوعي آن را پوشانیدهگـشاید تـا اي را مـي دروانـه گـسترده) مردم خرمـشهر(کند بر آنها پاك مي

پـرچم . تاریخ عربي شرافتمندانه خود شـوندوارد تاریخ حقیقي خود، یعنيبرافراشـتند نـه فقـط ) خرمـشهر(عراق کـه قهرمانـان عـراق بـر فـراز محمـره

١».نویسد، بلکه تأکیدي است بر اینکه زندگي هنوز ادامه دارد تاریخ را ميهمچنین یکي از نویسندگان دیگر عرب با جعل حقایق تاریخي، حمایت انگلـستان را

:از دولت عراق دانست) خوزستان(بستان موجب جدایي عرخاتمــه داده شــد و ) خوزســتان(بــا حمایــت بریتانیــا، بــه اســتقالل عربــستان «

عهدنامـه سـال . کنترل نظامي و اداري ایران بـر ایـن منطقـه تحکـیم گردیـد، این اسـتان را )خرمشهر( اساسا با شناسایي حاکمیت ایران بر محمره ١٨٤٧

٢».به ایران واگذار کردــران در ــا از ای ــت بریتانی ــر حمای ــي ب ــرب مبن ــسندگان ع ــاي نوی ــالن ادعاه ــه بط اگرچ

١ - M. A. Alnajar, Mohammareh Principaliy: A study of its Arabian History (١٩٨٠) .١٩٢٦ - ١٨١٢, P.٣٢ - ٣٠.

٢ - Tareq Ismael, Iraq and Iran, Rools (Syracuse: Syracuse - University Press - ١٩٨٠. of conflict. P.٩.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٦٨

هاي منعقده بین ایران و عراق، نیاز به استدالل ندارد، لکن بـه منظـور تبیـین بیـشتر عهدنامهمسأله، نقش استعماري انگلیس را در تـاریخ روابـط سیاسـي ایـران و عـراق مخـصوصا در

خیز خوزستان به اختصار مورد بررسـي امون تجزیة استان نفتتنظیم و امضاء قراردادها پیر .دهیم قرار مي

نقش دولت انگلیس در تجزیه استان خوزستان

ریختـه نیـاز دولت انگلستان هرگاه براي رسیدن به اهدافش به موقعیتي آشفته و به هـم ا، علیرضـا پاشـ١٨٣٧در سـال . زد داشت، بالدرنگ دست به آشفتگي اوضاع در ایران مي

امـوال آنـان را بـه کند و مردم آنجا را قتل عـام کـرده، حاکم بغداد، به خرمشهر حمله ميتردید به تحریك مأموران دولت انگلستان انجام گرفت اقدام علیرضا پاشا بي. برد یغما مي

.تا محمدشاه را از ادامة محاصرات هرات باز دارند :پاسخ دولت عثماني این بود. کرددولت ایران نسبت به اقدام علیرضا پاشا اعتراض

از توابـع بـصره و بغـداد و ملـك ماسـت و رعیـت ) خرمشهر(بندر محمره «از ایـران )خرمـشهر(اگـر ثابـت کردیـد کـه محمـره . ایـم خود را تنبیه کـرده

».آنگاه از آن گفتگو کنید است، :وزیر مختار دولت انگلستان نیز به حمایت از دولت عثماني برآمد و گفت

خـاك ایـران اســت، آن ) خرمـشهر(ما نخـست ثابـت کنیـد کــه محمـره شـ«این نخستین بار بود که دولتهاي عثماني و انگلیس اساس . هنگام ادعا کنید

١».کردند حقوق حاکمیت ایران را بر خرمشهر انکار ميبه هر حال براي جلوگیري از جنگ بین ایـران و عثمـاني، دو کـشور روس و انگلـیس

اسـاس . در کنفرانس ارزروم، اختالفـات فیمـابین را حـل و فـصل کردنـداز طریق مذاکرهاستدالل ایران در کنفرانس ارزروم که بـه مـدت چهـار سـال بـه طـول انجامیـد، بـر مبنـاي حقوق تاریخي و مالکیت بالفعل ایران بر خرمشهر استوار بود، امـا نماینـدة دولـت عثمـاني

لــت انگلــیس نیــز کــه بــه عنــوان میــانجي در نماینــده دو. بــه کلــي منکــر حقــوق ایــران بــود

٤ـ اصغر جعفري ولداني، بررسي تاریخ اختالفات مرز ایـران و عـراق، مجلـه سیاسـت خـارجي، سـال اول، شـماره ١

.٤١٧ص ) ١٣٦٦ور تیر ـ شهری(

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٦٩

.کرد کنفرانس شرکت داشت، از موضع دولت عثماني دفاع ميتالش مشترك دولت عثماني و انگلیس به علت تدابیر و قـدرت اسـتدالل میـرزا تقـي

زیـرا امیرکبیـر در . خان امیرکبیر، نماینده ایران در کمیسیون ارزروم، با شکست مواجه شـد ١٢٥٤ان بـر خرمـشهر سـندي را ارائـه داد کـه بـه فرمـان مـورخ محـرم مورد حاکمیت ایـر

در . سلطان محمد دوم، پادشاه عثماني، خطاب به علیرضا پاشا، حـاکم بغـداد، مربـوط بـود :قسمتي از این فرمان آمده است

از توابع ایالت فارس است و اهالي آنجـا از ) خرمشهر(از آنجا که محمره «... نداشـتند، در مقـام منازعـه برنخاسـتندجانب حکومت خود اجازه جنـگ

را بـه آن دولـت بازگردانیـد و سـند اسـترداد آن را ) خرمـشهر(فورا محمره ١».خدمت وزراي ما تقدیم دارید

با توجه به استدالل امیرکبیر، مالکیت ایران بر خرمشهر محرز شـد و دقیقـا در مـاه دوم یـن مـاده، دولـت ایـران از کلیـه دعـاوي به موجـب ا. قید شد) ١٨٤٧(قرارداد دوم ارزروم

پوشـد و دولـت عثمـاني نیـز متقـابال رسـما خود در مورد شهر و والیت سلیمانیه چشم مـي، لنگرگـاه و اراضـي )آبـادان(، جزیـره خـضر )خرمشهر(شود شهر و بندر محمره متعهد مي

العرب یعني ساحل چپ آن که در تصرف عـشایري اسـت کـه واقع در ساحل شرقي شط تحـت حاکمیـت مطلـق دولـت ایـران باشـد، بـه عـالوه متعلق به ایران شناخته شـده اسـت،

العرب، از محلي که شط هاي ایراني حق خواهند داشت که با آزادي کامل در شط کشتي ٢.تا نقطه تالقي مرزهاي دو کشور، عبور و مرور کنند) مصب(ریزد به دریا مي

که به موجب » یادداشت توضیحي«و انگلیس با این حال دولت عثماني با تباني روس میـرزا محمـدعلي . شـد، تهیـه کردنـد العـاده محـدود مـي آن مالکیت ایران بر خرمشهر فوق

خان، نماینده ایران که براي مبادله اسناد مصوب عهدنامه ارزروم به اسالمبول رفته بود، با . کندامضا» یادداشت توضحیي«تهدید و ارعاب دولت انگلستان مجبور شد

البته دولت ایران به طور رسمي اعالم کرد که چون نمایند ایران فاقد اختیارات قانوني .بود، لذا آن را نپذیرفت و فاقد اعتبار تلقي کرد» یادداشت توضیحي«براي امضا

.هاي تاریخي اختالفات ـ ریشه ١ .٨٢ ص هاي تاریخي اختالفات ایران و عراق، ـ ریشه ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٧٠

بنابراین هم در جریان مذاکرات قبل از عهدنامـه دوم ارزروم و هـم در مـتن عهدنامـه، ولي دولت عثماني با حمایت انگلیس . ن خوزستان کامال محرز استمالکیت ایران بر استا

، وزیـر مختـار انگلـیس در »شـیل«اظهـارات . سعي کـرد امتیـازات بیـشتري از ایـران بگیـرد :دارد برمي تهران، از تباني دولت عثماني با دو کشور میانجي پرده

حــال کــه دولــت عثمــاني از پــشتیباني دو دولــت میــانجي روس و انگلــیس«برخوردار است و تأویلهایي که از چنـد نکتـه مـشکوك عهدنامـه شـده، بـا

دولـت ... تأیید و تصویب رسـمي آن جنـاب و موسـیو اسـتینف بـوده اسـتایران هر دست و پا و کوششي که در ابطال آنهـا بکنـد، دسـتش بـه جـایي نخواهد رسید، براي آنکه برخالف تصمیم مسجل انگلستان و روسیه است

١». منافي رأي دولت عثمانيو در نتیجهحـاکي از تبـاني دولـت عثمـاني بـا دو » شـیل«شود، اظهارات به طوري که مالحظه مي

هاي خـود بـه ایـران از هـیچ کوشـشي کشور انگلیس و روس است که در تحمیل خواستهاالسف باید از صدام حسین و نویـسندگان عـرب پرسـید بـا توجـه بـه مع. کردند دریغ نمي

کرد ، آیا کشور بریتانیا از ایران حمایت مي)١٨٤٧( در عهدنامه دوم ارزروم اسناد موجودیا از دولت عثماني؟ اصـال مـوقعیتي کـه انگلـیس در آن هنگـام در خلـیج فـارس داشـت،

کرد که از دولت عثماني حمایت کند و بدون تردید تمـام تـالش انگلـستان هـم اقتضا مي را براي همیشه از ایران جـدا کنـد، منتهـي اسـناد این بود که در آن موقع استان خوزستان

تاریخي وجود و استدالل خوب امیرکبیـر مـانع از تحقـق توطئـه انگلـستان شـد و بـه همـین وانگهـي اگـر . جهت در متن عهدنامـه، مالکیـت ایـران بـر اسـتان خوزسـتان محـرز گردیـد

ل نداشـت کـه بـا دولت انگلیس بنا به نوشتة نویسندگان عرب، حامي ایرن بـود، هـیچ دلیـرا بـه ضـرر ایـران تهیـه و بـا فـشار و » یادداشـت توضـیحي«تباني دولـت عثمـاني و روس،

.تهدید به نمایندة ایران تحمیل کندبا کشف نفت در آغاز قرن بیستم، دولت استعماري انگلستان بـیش از گذشـته متوجـه

نـوب غربـي العـرب، کـه مـرز ج الجیـشي آن و اهمیـت شـط اهمیت ایران و موقعیـت سـوقداد، شده است و براي بسط و تحکیم نفـوذ خیز ایران را تشکیل مي خوزستان، منطقه نفت

.١٥٣ـ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٧١

بـا تـشکیل شـرکت نفـت . خود در این منطقه از هیچ گونه اقدامي خودداري نکـرده اسـتایران و انلگیس عالوه بر سود سالیانه، نفت را به قیمت ارزان از شرکت مذکور خریداري

ن موهبتي بود که به کمك منافع آن توانست بر قـدرت نظـامي و تعـداد نفت ایرا. کرد ميولت انگلستان شرکت نفـت ایـران و انگلـیس هرگـز بـه دولـت . ناوگان جنگي خود بیفزاید

ایران اطالع ندادند که وزارت دریاداري انگلستان نفت ایران را بـه چـه قیمتـي خریـداري وشت که ادارات دولتـي انگلـیس در اثـر ن» بحران جهاني«فقط چرچیل در کتاب . کند مي

تـر از استفاده از مواد قرارداد با شرکت نفت ایران و انگلیس و خرید نفـت بـه قیمـت نـازل ١.اند نفع برده) هفت میلیون و پانصد هزار لیره٧٥٠٠٠٠٠(بازار

. با قیام مشروطه در ایران، دولت انگلستان براي منافع سرشار خود احساس خطـر کـردر نظر داشت تا با کمك شیخ خزعل، حاکم خوزستان، ایـن اسـتان ایـران را تجزیـه فلذا د .کند

عربستان «خوانده بود و براي تشکیل » امیر عربستان«در این زمان، شیخ خزعل خود را شیخ خزعل براي رسیدن بـه ایـن آرزو بـا بیگانگـان و دشـمنان ایـران . کرد تبلیغ مي» آزاد

هاي عراق، سوریه روزنامه. کرد خ کویت، در نهان سازشها ميبویژه با بزرگان عراق و شیــه آن حمایــت ــي، و از تجزی ــي معرف ــران را یــك ســرزمین عرب ــتان ای ــز خوزس ــصر نی و م

احمد کسروي که خـود در ایـن زمـان مـأمور دادگـستري در اسـتان خوزسـتان . کردند مي :نویسد بود، در این مورد مي

گـویي بـاز کـرده بودنـد و ان به بیهودههاي عراق زب در آن روزها، روزنامه«ــا نــام » امــارات مــستقله عربیــه«از خوزســتان بــا عنــوان ســلطان «و از شــیخ ب

٢».کردند یاد مي» عربستان، وزیر امور خارجه انگلیس، که عاقـد »لرد کرزن«گیري دولت انگلستان پس از کناره

را بـا دولـت ١٩١٩وزیري خـود، قـرارداد اوت ـ وثوق الدوله که از هواخواهان جدي انگلستان بود، هنگام نخست ١

دولت . گرفت که به موجب آن کلیه امور نظامي ایران در اختیار کارشناسان انگلیسي قرار ميانگلستان امضا کردوزیـر، فیـروز میـرزا نـصرت انگلستان براي امضا قرارداد فوق مبلغ یکصد و سي هزار لیره به وثوق الدولـه نخـست

به علت مبارزات ایرانیان ١٩١٩اد چون قرارد. الدوله وزیر امور خارجه و صارم الدوله وزیر دارایي رشوه داده بودهاي خود، از دولت ایران مطالبه کردو دولت نیـز از افـراد فـوق لغو شد، دولت انگلستان رشوه فوق را جزو طلب

).٦٩تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکي، جلد اول، ص . (مسترد داشت .٢٣٣، ص )١٣٦٢، تهران، انتشارات خواجو(ـ احمد کسروي، تاریخ پانصد ساله خوزستان ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٧٢

حمایـت بـود، سیاسـت و طرفدار حمایت از شیخ خزعل و تجزیه خوزستان ١٩١٩قرارداد :در این مورد نوشت» والتر اسمارتز«. از رضاشاه و حفظ تمامیت ارضي ایران را برگزید

٢٠تواند به مـدت اگر به طور منطقي بتوانیم امیدوار باشیم که رضاشاه مي«سال دوام آورد و ایران را از نو تقویت کنـد و اصـالحاتي انجـام دهـد، در

یـك ) حمایت از شیخ خزعـل(یاست جنوبي این صورت ما باید به جاي س ١».را در پیش گیریم) حمایت از رضاشاه و دولت مرکزي(سیاست ایراني

نقشة دیگر دولت انگلیس براي تجزیة استان خوزسـتان، در زمـان جنـگ جهـاني دوم بــا آغــاز جنــگ جهــاني دوم، دولــت انگلــیس بــه بهانــة حفــظ منــافع خــود در . بــوده اســت

دولتهاي عراق و سـایر . ، استان خوزستان را به اشغال خود درآوردهاي نفتي جنوب حوزهــد و از دولــت انگلــیس خواســتند ــان از فرصــت اســتفاده کردن ــي در ایــن زم ــارات عرب ام

بـا وجـود اینکـه جنـگ جهـاني دوم بـا شکـست . خوزستان را به کشور خـود الحـاق کنـداز تخلیـه ) سـابق( شوروي آلمان پایان یافت، ولي دولت انگلیس به بهانه خودداري دولت

بــه ١٣٢٥آذربایجــان، همچنــان بــه اشــغال خــود در اســتان خوزســتان ادامــه داد و در ســال در این میـان دولـت عـراق . سربازان انگلیسي مقیم هند دستور داد تا به بصره حرکت کنند

اي صادر کرد و در آن اطالع داد که ورود ایـن براي رفع هرگونه مشکل حقوقي، اعالمیهصـورت ) ١٩٣٠(عـراق و انگلـیس بـه تـاریخ ربازان به خاك عراق بـه موجـب عهدنامـه س

.گرفته استبه هر حال با خروج نیروهاي شـوروي از آذربایجـان، و تـضمین منـافع نفتـي غـرب از

بهانـه دولـت انگلـیس بـراي حفـظ منـافع خـود از میـان رفـت و سوي دولت جدید ایـران،بــا خــروج نیروهــاي . د کــه منطقــه را تــرك گوینــدنیروهــاي دولــت انگلــیس نــاگزیر شــدن

٢.انگلیسي از منطقه، طرح تجزیه خوزستان منتفي شدنقشة دیگر دولت انگلیس جهت تجزیه خوزستان، در زمان دکتر محمد مـصدق بـوده

همزمان با ملي شدن شرکت نفت، مجددا موضوع تجزیه خوزستان از سـوي دولـت . است

تهـران، انتـشارات فلـسفه، (ـ سرپرستي لوزن، شیخ خزعل و پادشـاهي رضـا خـان، ترجمـه محمـد رفعـي مهرآبـادي ١

.٦٠ص ) ١٣٦٣ .٩٤ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، ص ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٧٣

نظـامي تهیـه و خارجه انگلیس براي ایـن منظـور طرحـيوزارت امور . انگلیس مطرح شدتنظیم کـرد کـه حـاوي نقـشه اشـغال خوزسـتان از سـوي دولـت عـراق بـا کمـك و یـاري

اي در پـي حملـه برقـرار طرح مذکور مشروط بر این بـود کـه دوران متارکـه. انگلستان بود .پوشي کند مشود و در طول دوران یادشده، ایران از این استان خود به نفع عراق چش

طرح یادشده چندین بار مورد تجزیه و تحلیـل قـرار گرفـت تـا بـا شـرایط و اوضـاع و بایـست شـیوه در طي اجراي طرح مـذکور، دولـت عـراق مـي. احوال زمان هماهنگ باشد

تجربـه شـده بـود، » العلمین«را در بکارگیري وسیع توپخانه که در نبرد » مارشال مونتگري«ر را مستـشاران انگلیـسي کـه در آن زمـان در منـاطق مختلـف در پیش گیـرد طـرح مـذکو

١.خاورمیانه حضور داشتند، تهیه کردنددر مراحل بعدي، دولت انگلیس با تحرك ایالت و عشایر و تحویـل اسـلحه بـه آنهـا،

برداري نفت جنوب را به دسـت توانند بهره اعالم کرد که ایالت و عشایر جنوب خود مي. ولت مرکزي ایران از منابع طبیعـي و نفتـي خوزسـتان اسـتفاده کنـدگیرند و نگذارند که د

سرانجام این مرحله از تجزیه خوزستان هـم بـا سـقوط حکومـت دکتـر مـصدق و تـشکیل .کنسرسیوم نفت و تأمین منافع نفتي دولت انگلیس متوقف شد

ارزیابي و تحلیل

ان خوزسـتان بـه نتایجي که از مجموع حرکت استعماري دولت انگلیس در تجزیه اسـت :آید، عبارتند از دست مي

اي بر ضـد منـافع دولـت انگلـیس و اسـتقالل کـشور در ـ هرگاه حرکت آزادیخواهانه١افتادنـد، ها به فکـر تجزیـه خوزسـتان مـي گرفت، بالفاصله انگلیسي داخل ایران صورت مي

نهـا در چون بیم آن داشتند که ممکن است دولتي بر سـر کـار آیـد کـه بـه حفـظ منـافع آهاي ضد اسـتعماري را سـرکوب اما همین که حرکتها و جنبش. جنوب تمایلي نداشته باشد

شـدند، از تجزیـه خوزسـتان کردنـد و از وفـاداري دولـت حـاکم در ایـران مطمـئن مـي مي .کردند نظر مي صرف ـ نکته مهم و جالب توجه این است کـه هـر وقـت دولـت انگلـستان بـه فکـر تجزیـه ٢

.١٣٦٦ تیر ٢٨ـ روزنامه اطالعات، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٧٤

کرد، این افتاد، دولت عراق را به عنوان مجري و ابزار مورد اعتماد نامزد مي خوزستان ميگوشي سردمداران رژیم عراق نسبت به دولت انگلیس امر به یقین، سرسپردگي و حلقه به

.رساند را به اثبات مي ـ استان خوزستان به دلیل برخورداري از ذخایر سرشار نفتي، همواره مـورد توجـه و ٣

واران بوده است و خواهـد بـود، آثـار لـذت ایـن لقمـة چـرب هنـوز در دهـان طمع جهانخخواران جهاني باقي است، آنها منتظر فرصـت دیگـري گشاد استعمار انگلیس و سایر نفت

.هستند تا بتوانند مجددا بر این استان زرخیز سلطنه پیدا کنند

طرح تجزیه خوزستان توسط رهبران رژیم عراق

دلیل موقعیت خاص طبیعي و ذخایر نفتـي کـه در خـود جـاي داده استان خوزستان بهدر این بین اگر از . است، همواره مورد توجه تجاوزکاران به حقوق ملت ایران بوده است

نقش استعمارگران فعال صرف نظر کنیم، سهم کشورهاي منطقه خصوصا دولت عـراق در : بـه طـور مثـال. دیگـران بـوده اسـت علیه استان خوزسـتان، بیـشتر از اندازي و توطئه دست

قـدرت را در عـراق بـه دسـت ) ١٣٣٧(عبدالکریم قاسم که طي کودتایي در تاریخ تیرماه طلبانه خود قرار داد و هاي توسعه ، بالفاصله استان خوزستان را مورد هدف خواسته گرفت

:طي سخناني در این زمینه اظهار داشتــون نمــي« ــا اکن ــاریخ عــشایر م ــه ت ــواز و محمــره خــواهیم ب ــیم اه عــرب مقپوشـي دولـت عثمـاني از منطقـه که در آن زمان بـه علـت چـشم) خرمشهر(

استرداد آن به ایران که تا آن روز قسمتي از عراق بـود، ) خرمشهر(محمره خـواهیم بـه ایـن موضـوع و عـواملي کـه ما در حال حاضر نمي. اشاره کنیم

١».اداشت، بپذیریمپوشي و دولت عثماني را در آن روز به این چشمدر اینجا به طور اختصار، مجموعة اقدامات دولت عراق را از زمـان عبـدالکریم قاسـم

در مــورد تجزیــة اســتان ) ١٣٥٩ شــهریور ٣١(تــا زمــان حملــه سرتاســري عــراق علیــه ایــران آوریم تا بدیهي بودن حملة تجاوزکارانه صدام حسین بر همگان خوزستان به شمارش مي

.آشکار شود

.٩ـ بررسي تاریخي اختالفات مرزي ایران و عراق، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٧٥

از زمان عبدالکریم قاسم تا صدام (دامات دولت عراق در تجزیة استان خوزستان اق )حسین

» عربـستان«با هـدف آزادسـازي » جبهه التحریر«بخش اهواز یا ـ تشکیل جبهه آزادي١ .دولت عراق در استان خوزستانبا حمایت ) هـ (١٣٣٧در سال ) خوزستان(

در ). هــ (١٣٣٨ماه ور خارجه عراق در ديبه وسیله وزارت ام» کتاب سفید« ـ انتشار ٢کـه تـابع عـراق ) خرمشهر(دولت عثماني از شهر و بندر محمره «: این کتاب ادعا شده بود ».نظر کرد بود، به نفع ایران صرف

ـ درخواسـت رفرانـدوم تحـت نظـارت سـازمان ملـل متحـد، توسـط روزنامـه عراقـي ٣زنامه مذکور مبني بر الحاق اسـتان خوزسـتان ادعاي رو. در زمان عبدالکریم قاسم» الثوره«

.١٣٤٢به عراق، عرب زبان بودن اکثریت در جامعه عرب از سوي دولت عراق در سال در جامعـه عـرب از سـوي دولـت عـراق در سـال ) خوزستان( ـ طرح مسأله عربستان ٤١٣٤٢. عنامـة در قط). ش. هــ ١٣٤٣( ـ تشکیل کنفرانس حقوقدانان عرب در بغداد بـه سـال ٥

:پایاني این کنفرانس آمده بود، ایالت ایراني اهواز در شمال )خوزستان(کند عربستان کنفرانس اعالم مي«

١».العرب، جزء الینفك میهن عربي است نزدیك شط) فارس(خلیج . ـ حمایت دولتهاي مصر و سوریه از تـصمیم کنفـرانس حقوقـدانان عـرب در بغـداد٦

دولت ایران سفیر خـود را از سـوریه احـضار و ) هـ (١٣٤٤این امر موجب شد که در سال .سفارتش را در آن کشور تعطیل کند

ـ تشکیل سازمانها و گروههاي علني و مخفي براي براندازي نظام جمهوري اسالمي ٧

اي انتشار داد کـه در آن گفتـه راض به قطعنامة پایاني کنفرانس حقوقدانان عرب، کانون وکالي ایران بیانیهـ در اعت ١

چون اصوال مبناي اظهارات حقوقدانان و وکالي دادگستري باید با واقعیـت و مـدارك قطعـي منطبـق باشـد، «: شدر به غلط به نام حقوقدانان و وکال تنظـیم نظر از اینکه میهن عرب وجود ندارد، حاکي است که قطعنامه زبو صرف

خواهند حقـایق مـسلمي را شده و در اعداد اراجیف تبلیغاتي است که با مصاحبه تلویزیوني و هیاهوهاي دیگر ميهاي عرب نوشته شده که رئیس کانون وکالي بغـداد بـه اسـتناد آن قطعنامـه منکر شوند و نظر به اینکه در روزنامه

اي دارد که چنـین قطعنامـه ه، از این لحاظ هیأت مدیره کانون وکالي ایران به اتفاق آرا اعالم ميمطالبي بیان داشتاطالع و نـاداني تـراوش کـرده اساس از دماغ بي کنند و بدون تردید این ادعاي بي را وکال و حقوقدانان صادر نمي

).١ ـ ٢ ص )١٣٤٣بهمن و اسفند (٩٤مجله کانون وکال، سال شانزدهم، شماره . (است

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٧٦

.و خرمشهربه وسیله رژیم صدام حسین در سراسر خوزستان و کردستان از جمله اهواز عرب که در اوایـل پیـروزي انقـالب در اهـواز تـشکیل ـ تشکیل مرکز فرهنگي خلق٨ .شد این مرکز مستقیما از کنسولگري عراق در خرمشهر تغذیه و رهبري مي. شد

هاي مـالي و تـشکیالتي با کمك) خوزستان( ـ تشدید فعالیت جبهه التحریر عربستان ٩ .رژیم صدام

هـاي از طـي دوره ـ تربیت دههـا جاسـوس و تروریـست در عـراق؛ ایـن افـراد پـس١٠این عوامل پس از . آموزشي در عراق و گرفتن پول و امکانات، به خوزستان گسیل شدند

انـد و دستگیري در دادگاهها اعتراف کردند کـه از طـرف عـراق تجهیـز، و حمایـت شـدهانـد و متعاقبـا بـه مستقیما کارشناسان خرابکاري و تروریـستي عـراق بـه آنهـا آمـوزش داده

هـاي هـا و خانـه هاي نفت و پاالیشگاهها و مـساجد و حتـي مغـازه ظیر انهدام لولهاقداماتي ناســنادي کــه بعــدها بــه دســت آمــد، ارتبــاط و همکــاري مقامــات . مــردم مبــادرت کردنــد

کنسولي عراق در خرمشهر، و همچنین کارکنان مدرسه عراقیهـا را بـا ایـن عوامـل بـیش از ون عراقي دبیر کل دفتر مشترك همـاهنگي عالوه کشف شد که معا پیش آشکار کرد، به

ــر، از گرداننــدگان یــك شــبکه امــور شــط ــاتي دفت العــرب، و معــاون عراقــي قــسمت عملی ١.اند خرابکاري در خوزستان بوده

هـاي جعلـي، و تفکیـك قـسمتهاي مهمـي از خـاك ایـران کـه ـ تهیه و چاپ نقـشه١١در یکـي از . باشـد ایـران مـيشامل خوزستان، کردستان و حتي استان سیستان و بلوچستان

هـزار سـاله آریانـشین جـزو ٣هاي جنـوبي زاگـرس و حتـي منـاطق ها، تمام دامنه این نقشهآورده شـده بـود، بـدین معنـا کـه ) شامل خوزستان و نـواحي آن(» عربستان بزرگ«منطقه

٢.بایست از ایران جدا، و ضمیمه عراق شود این محدوده ميتـاریخ سیاسـي امـارات عربـي عربـستان، «: جعـولي چـون ـ تهیـه و چـاپ کتابهـاي م١٢

.»تاریخ عربستان، محمره، شهر و امارات عربي، مشکل عربستان و درگیري عربي ـ فارسيزبـان خوزسـتان از ـ صدور کارتهـاي شناسـایي جهـت عوامـل خـود فروختـه عـرب١٣

.طریق استانداریهاي بصره و عماره

.٨٠ـ تحلیلي بر جنگ تحمیلي رژیم عراق علیه جمهوري اسالمي ایران، ص ١ .٧٢ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، ص ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٧٧

ود سـند گویـایي بـر اهـداف عـراق در امـر ـ اظهارات سران رژیـم بعـث عـراق، خـ١٤ :تجزیه خوزستان است

: در مجمع شوراي ملي عراق گفت١٣٥٩صدام حسین در ماه اردیبهشت ) الفمـا فریـاد زنـان . ایـم هیچ وقـت رسـالت خـود و مفهـوم آن را از یـاد نبـرده«

١».برند، از یاد نخواهیم برد به سر مي) خوزستان(عربي را که در عربستان بــه مناســبت دوازدهمــین ) ١٩٨٠ ژوئــن ٧ (٢٧/٣/١٣٥٩دام حــسین در تــاریخ صــ) ب

:سالگرد به اصطالح انقالب عراق، گفتافتـاده و خودکامـه و ما به مبارزات خلقهاي ایران علیه دیـدگاههاي عقـب«

شوند، ولي هاي منحرفي که زیر پوشش مذهب مخفي مي گیري علیه جهت دین پاك اسالم و ارزشـهاي واال و در روشهایشان به مرز کفر ورزیدن به

ــارز . فرســتیم تمــدن پــاك و اصــیل آن رســیدند، درود مــي ــه خلــق مب ــا ب مکه در راه آزادي و برابـري علیـه دار و ) مقصود استان خوزستان(عربستان

تـرین حقـوق زنـدگي و امیـدها محـروم دسته نژادپرسـتي کـه او را از سـاده ٢».فرستیم دارد، درود مي یم ميساخته است و کاروانهاي شهیدانش را تقد

: گفت١٩٨١ نوامبر ١٢اي در صدام حسین طي مصاحبه) جاز مـا ) عنوان مجعول عربستان به کار برده شده اسـت(اگر مردم خوزستان

بخواهند آنجا مستقر شویم، همچنان مردم بلوچ، کردهـا و یـا آذربایجانیهـا ــه آنهــا مربــوط تواننــد مــستقیما تــصمیماتي بگیرنــد خواهنــد، مــي مــي کــه ب ٣.شود مي

طارق عزیز، معاون نخست وزیر عراق، در آغاز هشتیم مـاه جنـگ تحمیلـي اظهـار ) د :داشته است

وي . وجود پنج ایران کوچك، از وجود یك ایران واحد بهتر خواهد بود«گفت ما از شـورش ملتهـاي ایـران پـشتیباني، و همـه سـعي خـود را متوجـه

.١٣٦٦ تیر ٣١ـ روزنامه اطالعات، ١ .١٠١ـ تحلیل بر جنگ تحمیلي رژیم عراق علیه جمهوري اسالمي ایران، ص ٢ .١٩٨١ نوامبر ١٢ـ روزنامه لوموند، ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٧٨

١».تجزیه ایران خواهیم کردصدام حـسین در مـصاحبه بـا روزنامـه کـویتي االنبـاء در پاسـخ مخبـري کـه سـؤال ) هـ

نـام مجعـول عربـستان (کرده بود آیا عراق اعطاي خودمختاري به اعراب منطقه خوزستان :داند، گفت را یکي از شرایط خاتمه جنگ مي) به کار برده شده است

باید بـه نـوعي از انـواع در ایران پنج ملیت مختلف وجود دارد که به آنها«نام مجعـول (ما از برادران عرب خود در خوزستان . خودمختاري داده شود

٢».کنیم دفاع مي) عربستان به کار برده شده است روشني اسـت کـه از قـصد و نیـت رژیـم عـراق بـراي تجـاوز بـه بیان موارد باال دالیل

دهـد کـه حملـه نـشان مـيدارد و جمهوري اسالمي ایـران و تجزیـة خوزسـتان پـرده برمـيسـازي و تمهیـدات اولیـه به ایـران، بـدون زمینـه١٣٥٩ شهریور ٣١گسترده رژیم عراق در

.نبوده استکند که تجاوز عـراق بـه ایـران بـر اسـاس طـرح تجزیـه برخي از گزارشها حکایت مي

. در وزارت امور خارجه انگلیس تهیه شده، استوار بـود١٣٢٩خوزستان ایران که در سال بر اساس طرح مذکور، قرار بود ارتش عراق با کمك شـاپور بختیـار و غالمعلـي اویـسي،

جمهـوري «ظرف مدت یك هفته اسـتان خوزسـتان را بـه اشـغال خـود درآورنـد و سـپس بایـست پایتخت جمهوري جدید نیـز مـي. را تحت رهبري بختیار تشکیل دهند» آزاد ایران

٣.شد س از اشغال، به این جمهوري ملحق ميشهر اهواز باشد و کردستان ایران نیز پ، ارتـش عـراق در یـك تجـاوز بیرحمانـه در باالخره در اجراي طرح تجزیه خوزسـتان

خرمشهر را اشغال کرد و صدام حسین بـه گمـان باطـل خـود، آرزوي ١٣٥٩ششم مهرماه هـار یافته دید و طي پیامي به مناسبت اشـغال خرمـشهر اظ دیرین سران رژیم عراق را تحقق

.داشتالعـرب را ، مرواریـد شـط)خرمـشهر(محمره ... اکنون نیروهاي مسلح ما هم«

شهري که امروز لباس عزا را از تن رها کرد و لباس . به تصرف درآوردند

.١٠٢ـ همان منبع یك، ص ١ . به نقل از کتاب تحلیلي رژیم عراق علیه جمهوري اسالمي ایران١٩٨١ ژانویه ١٩ـ روزنامه کویتي االنباء، مورخ ٢

٣ - Dilip Hiro / Iran under the Ayatollaha (London: Routiedge and Kegan Paulple, ١٩٨٥). P.١٦٤.

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٧٩

١».عربي یعني پیروزي بر تن نمودپس از اشغال خرمشهر تصور کرد که این شـهر بـراي همیـشه بـه خـاك صدام حسین

گیـري آن را کـرد کـه ایـران تـوان بـازپس ت و هیچگـاه گمـان نمـيعراق ضمیمه شده اســا خیــال راحــت بــه ســاختن راههــاي شوســته و آســفالته، ایجــاد . داشــته باشــد از ایــن رو ب

هـاي مخـابراتي و خـدماتي پـستي در خوزسـتان اقـدام کـرد تـا بتوانـد بـین شـهرها و شبکه . کنداراضي اشغالي ایران با سایر شهرهاي عراق ارتباط برقرار

خیالیهاي صدام براي تجزیـه خوزسـتان و الحـاق آن بـه خـاك عـراق، هرگـز اما خوشنتوانست به خود جامه عمل بپوشاند زیـرا دالور مـردان جبهـه اسـالم در نبـردي سـنگین و

از ١٣٦١خرمـشهر را در سـوم خـرداد سـال نظیر و با توکل بـه عنایـات الهـي، مقاومتي کمدادند و این پارة جداناشدني پیکر میهن اسـالمي را از لـوث چنگال دژخیمان بعثي نجات گیریم، زیرا فـتح ما آزادي خرمشهر را همه ساله جشن مي. وجود بعثیون پاکسازي کردند

خرمشهر نقطة عطفي در تاریخ نبرد سرسختانه ما با دشمن بعثي است، از این تاریخ اسـت دشـمن . کنـد مي ایـران تغییـر مـيکه توازن قواي نظامي و سیاسـي بـه نفـع جمهـوري اسـال

نیروهـاي اسـالم پـي مغرور و خودفروخته، در این نبرد بـه ضـعف نیروهـاي خـود و تـوان بـر پیکـر ارتـش عـراق بـه ) فـتح خرمـشهر(المقـدس اي که در عملیـات بیـت ضربه. برد مي

ناپذیر وارد شـد، تمـامي محاسـبات آن رژیـم را دگرگـون کـرد و صـدام اصطالح شکستمتجاوز مغرور، در جادة سرازیري شکست قـرار گرفـت و در حـالي کـه عـرق حسین این

خوزسـتان را ) عربـستان(هاي تجزیه خوزستان و نجات مردم عـرب شرم از شکست وعدهبس بـه بر چهره داشت، کشکول گدایي را به دوش گرفت و براي صلح و برقراري آتش

رافروخته که جز با سـوختن و دانست با دست خود آتشي را ب زیرا مي. همگان متوسل شد .نابودي او فروکش نخواهد کرد

همچنین فـتح خرمـشهر از آن جهـت بـراي مـا مهـم اسـت کـه قـدرتهاي اسـتکباري بـا دار خود در اوایـل جنـگ از اقـدامات تجاوزگرانـه صـدام خـشنود بودنـد، و سکوت معني

بر آنها انتظاري میمـون و انتقام از ملتي که به تازگي از یوغ اسارت آنان رهایي یافته بود، اما پس از فتح خرمشهر به دست رزمندگان اسالم به این نتیجه رسیدند کـه . خوشایند بود

١ - Institute of Studies and Research, op. cit, P.١٢٧.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٨٠

ژیمي نیست که جمهوري اسالمي ایران آن رژیمي نیست که صدام وعدة سرنگوني آن ر روز داده اسـت و بـه خـوبي دریافتنـد کـه جنـگ ٣صدام وعدة سرنگوني آن را به مدت

ها از ایـن پـس بـه نـام جمهـوري اسـالمي ایـران لة جدیدي شده است و پیروزيوارد مرحاي را براي ایجاد صلح، با فشار بـه جوامـع فلذا حرکت سیاسي گسترده. رقم خواهد خورد

از طرفي چون کسي را که امیـد پیـروزي او . المللي خصوصا سازمان ملل آغاز کردند بینهـاي مـالي و تـسلیحاتي را بـه طـور مـستقیم و ، کمـكاند، بازنده یافتند در جنگ را داشته

.غیرمستقیم از طریق کشورهاي وابستة منطقه به سوي عراق سرازیر کردندهمچنین فتح خرمشهر از آن جهت حائز اهمیت است که ضربة روحي و رواني آن به قواي دشمن بیشتر از ضربة فیزیکي و نظامي آن بوده است، زیرا دشمن بـه عمـق ایمـان و

طلبي رزمندگان ما پي برد و ترس عجیبي از غریو تکبیر و شـعار ال الـه اال روحیه شهادتمـا بـراي . هللا رزمندگان، بر دل دشمن مستولي شد و این ترس اکنون همچنان باقي اسـت

تنها به فکر تجزیه خوزستان نیفتد، بلکه براي همیشه فکر تجـاوز بـه حـریم آنکه دشمن نههاي دفاعي خـود را هرچـه بیـشتر ان را از سرش بیرون کند، باید بنیهجمهوري اسالمي ایر

:محکم کنیم و آیه مقاومت را به معني واقعي کلمه، تحقق بخشیم ١»واعدوا لهم ما استطعتم من قوه«

ترین زمان براي برقراري صلح بـین ایـران بعضي از تحلیلگران عقیده دارند که مناسبمشهر بوده است، و شرایط پایاني جنگ نیز تا حدودي بـه و رژیم متجاوز، بعد از فتح خر

دهـد کـه اعـالن صـلح را قبـول این نظریه قوت بخشید، اما دالیل زیر به خـوبي نـشان مـي :بس بعد از فتح خرمشهر به هیچ وجه به صالح ما نبوده است آتش

الف ـ بنا به اعتراف کارشناسـان نظـامي مـا کـه زنـدگي خـود را وقـف دفـاع از مـیهناسالمي کـرده بودنـد، بعـد از فـتح خرمـشهر رزمنـدگان اسـالم بـه لحـاظ نظـامي موقعیـت

بس هنگامي میسر است که فرماندهان اصوال قبول آتش. ها نداشتند اي در جبهه شده تثبیتهـا ایجـاد کننـد تـا در صـورت نقـض را در جبهـه» خـط اطمینـان«یـا » نقطه استوار«نظامي کننده ایـن امـر مهـم بنابراین فتح خرمشهر تأمین. را داشته باشندبس توان مقابله اولیه آتش

.نبوده است

.٦٠ـ انفال، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٨١

المللي تا زمان فـتح خرمـشهر، از سـوي شـوراي امنیـت سـازمان ملـل ب ـ به لحاظ بینبین ایران و عراق صـادر نـشده بـود، بلکـه تنهـا بـه اعـالم » منازعة«اي دال بر متحد قطعنامه

نکـرده اسـت » احراز تجاوز« اعالم وضعیت، سازمان ملل با. شده است اکتفا مي» وضعیت«و چون به اعتقاد اعضاي شوراي امنیت، تجاوز محرز نـشده اسـت، تبعـا مـسؤولیتي را هـم

کـه مبنـاي حـل و فـصل » اي قطعنامـه«بنابراین بعـد از فـتح خرمـشهر . کند متوجه آنان نميح خرمـشهر جـز آنکـه شـور و بس بعد از فت منازعه قرار بگیرد، وجود نداشت، قبول آتش

گیـر را بـراي رژیـم عـراق بهبـود هیجان رزمندگان ما را متوقف کند، و آن شـرایط نفـس .داشت بخشد، نتیجة دیگري در پي نمي

که محصول مجاهدتهاي قهرمانانه رزمندگان اسـالم در عملیـات فـتح ٥٩٨در قطعنامه عـراق شـده اسـت و هـم اینکـه بـین ایـران و» منازعـه«فاو و کربالي پنج است، هم اعـالم

موضوع شناسایي متجاوز که از اهداف اولیه صلح از سوي ایران بوده، در آن منظور شده از طـرف شـوراي امنیـت ٥٩٨المللي در اجراي قطعنامه با وجود قبول مسؤولیت بین. است

. ایم هتوجهي این سازمان در اجراي مفاد قطعنامه بود سازمان ملل، تاکنون شاهد تعلل و بيحال تصور برخورد شـوراي امنیـت سـازمان بعـد از فـتح خرمـشهر بـدون قبـول مـسؤولیت

.المللي نسبت به سرنوشت جنگ، بسیار آسان است بینا با توجه به روند ـ اصوال تصمیمات نظامي در شرایط خودش قابل بحث است، فلذ ج

ودش بهترین تـصمیم توان گفت که تصمیمات فرماندهان در موضع و موقع خ عملیات ميبنابراین تحلیل هر واقـع را . شد بوده است که قطعا مورد تأیید مسؤوالن باالتر نیز واقع مي

بـا رعایـت ایـن قاعـده، گـره زدن شـرایط فـتح . باید به زمان و مکـان وقـوع ارجـاع دهـیم .رسد خرمشهر با اوضاع پایاني جنگ، کار منطقه به نظر نمي

وري اسالمي ـ سرنگون کردن نظام جمه٤

. یکي از اهداف تجـاوز عـراق، سـرنگوني نظـام نوپـاي جمهـوري اسـالمي بـوده اسـتبالشك آنچه که ابرقدرتها خصوصا دولت امریکا از صدام حسین انتظار داشتند، منحصرا به سقوط کشاندن نظام اسـالمي در ایـران بـوده اسـت، زیـرا وقـوع انقـالب اسـالمي بـراي

هـاي پیـام انقـالب اسـالمي افـق. قه غیر قابـل تحمـل بـوده اسـتامریکا و نوکرانش در منطها، خصوصا مسلمانان جهان گشوده و استقبال با اشـتیاق مـسلمانان اي را بر روي ملت تازه

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٨٢

ـــري و ـــالم، از فراگی ـــار ع ـــالب اســـالمي در گوشـــه و کن ـــان از انق ـــان جه و آزادیخواهداد و مي به جهانیـان نویـد مـيآنچه را که انقالب اسال. کرد شمولي آن حکایت مي جهانــي ــر سرنوشــت خــویش، و شکــست خــط ســلطه و م ــد، آزادي، اســتقالل حاکمیــت ب ده

ــوده اســت ــدرتها در جهــان ب امریکــا و دولتهــاي مرتجــع منطقــه از همــان . غــارتگري ابرقاحساس خطر کردند، مخصوصا تحقیر روزهاي نخستین پیروزي، از ناحیه انقالب اسالمي

ناپذیري قـدرتهاي بـزرگ، باعـث النه جاسوسي و شکست طلسم شکستامریکا با اشغال شد امریکا علیه انقالب اسالمي سخت بسیج شود و در انتظار فرصتي بود تا ضـمن حفـظ موقعیت خود در منطقه، تدابیري را براي ضربه زدن و سرنگوني نظـام جمهـوري اسـالمي

.فراهم ورد شـاه ایـران، ژانـدارمي منطقـه را بـه در این بین صدام حسین که قصد داشـت بـه جـاي

عهده بگیرد، با اطالع از اهداف و نیات امریکا و دیگر قدرتهاي بـزرگ جهـان نـسبت بـه انقالب اسالمي، خود را براي نبردي که نتیجه آن سرنگوني نظام جمهوري اسالمي باشد،

صا آماده کرد و یقین داشت که در این معرکـه از حمایـت کامـل قـدرتهاي بـزرگ خـصوفلذا بهانه رژیم عراق براي تجاوز، تنهـا . امریکا و اذنابش در منطقه، برخوردار خواهد بود

گانــه نبــوده اســت، بلکــه هــدف اصــلي از تجــاوز العــرب یــا اســترداد جزایــر ســه آبــراه شــطاظهـارات مقامـات عـراق خـود گویـاي ایـن . سرنگوني نظام جمهوري اسالمي بوده اسـت

.واقعیت است :ضان، معاون نخست وزیر عراق، گفته استطه یاسین رم و یا چند صد کیلومتر خـاك و یـا نـصف ١٩٧٥این جنگ براي عهدنامه «

العــرب نیــست، ایــن جنــگ بــراي ســرنگوني رژیــم جمهــوري اســالمي شــط ١».است

وزیر و فرمانده ارتـش خلقـي عـراق، در همچنین طه یاسین رمضان، معاون اول نخست : اظهار داشت١٩٨٠رسمي حزب بعث در ژانویه » الثوره «مصاحبه اختصاصي با روزنامه

کنیم که جنگ به پایان نخواهد رسید مگر اینکـه ما بر این نکته تأکید مي«

.٢٥ـ تحلیلي بر جنگ تحمیلي رژیم عراق علیه جمهوري اسالمي ایران، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٨٣

١».رژیم حاکم بر ایران به کلي از بین برود :نویسد مي» کانتراسپاي«مفسر معروف امریکایي در مجله » جف مك کانل«

، هـدفش سـرنگوني دولـت ایـران شاید بتوان گفت که جنـگ علیـه ایـران«کنـد و یـا حـق العـرب کـه صـدام مطـرح مـي است، بنـابراین بازسـتاني شـط

جزیره تنب بزرگ و کوچك و ابوموسي، تنها عامـل ٣حاکمیت عربي بر بـسیاري از تحلیلگـران سیاسـي در غـرب، امیـدوار . باشد افروزي نمي جنگ

شـود و کـشور را اعتباري حکومت ایران مي بود که ادامه جنگ موجب بيتـوان پـي بـرد کـه چـرا عـراق با این ادله مـي. کشاند ثباتي و تشنج مي به بي

مقـصد اصـلي . دهـد جنگ را بدون تصرف مناطق مورد اختالف ادامـه مـيعراق از نبردهاي سنگین که در سراسر خوزستان و کردستان اعمال کرده،

مي ایـران مستأصل کردن رژیـم ایـران و در نهایـت سـقوط جمهـوري اسـال ٢».بود

:صدام حسین نیز طي همدردي با ملت ایران در مجلس ملي عراق اظهار داشتامیدوارم از این که در برابر مجلس ملي، بخشي از سـخنانم را خطـاب بـه «

دهم، تعجب نکنید زیرا در حال حاضر ملت ایران ملت ایران اختصاص ميیت ما این نیست کـه بـه برند و مسؤول در محنت و بدبختي واقعي به سر مي

جاي آنان براي رهائیشان از این محنت تالش کنیم ولي وظیفـه انـساني مـا کند که بیچارگي و درماندگي آنان را درك کنیم و اگر آنـان را حکم مي

٣».ایم براي رهایي از دست دشمن مشترك یاري دهیم، به خطا نرفتهنظران مسائل سیاسي معاصر را تا هاي سرسپرده و صاحب نکته قابل توجه اینکه، دولت

قبل از پیروزي انقالب اسالمي اعتقاد بر این بود که هیچ کشوري بدون اتکا به قـدرتهاي تواند به حیات خود ادامه دهد، مخصوصا در زمان جنگ بدون کمك مالي و بزرگ نمي

اس رژیم عـراق بـر اسـ. شود خورد و سرنگون مي تسلیحاتي ابرقدرتهاي سریعا شکست مي

.٨ـ همان منبع، ص ١ .٥٣ـ ستیز با صلح، ص ٢ .٥٣ـ ستیز با صلح، ص ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٨٤

بینـي کـرد کـه مقاومـت ایـران در جنـگ تحمیلـي کـه روي پـاي خـود همین اعتقاد پـیشچنـد روزي بیـشتر جنگد و از منابع مالي و اسـلحه دولتهـاي بـزرگ برخـوردار نیـست، مي

:گوید طارق عزیر، وزیر امور خارجه وقت عراق، در این زمینه مي. نخواهد بودــدون داشــ« ــادر نیــست ب ــوي، هــیچ کــشوري در جهــان ق تن یــك دولــت ق

المللي اقتصادي مطلـوب، و منـابع مـالي و تـدارکات متحدین در محافل بینتسلیحاتي اقدام به جنگ کند؛ جمهوري اسـالمي ایـران هـیچ یـك از ایـن

١».امتیازات را نداردرژیم عراق که به زعم خود جمهوري اسالمي ایـران را فاقـد متحـدیني چـون امریکـا،

تشي ضعیف و کم سالح یافـت بـا اطمینـان بـه پیـروزي قطعـي و اقتصادي ورشکسته، و ارزودرس در جنگ، حمله گستردة خود را علیـه جمهـوري اسـالمي ایـران آغـاز کـرد، امـا دیري نپایید که محاسبات سران عراق غلـط از آب درآمـد و مقاومـت دلیرانـه رزمنـدگان

.گیر کرد اسالم، ارتش عراق را زمین

ـ رهبري جهان عرب٥

م حسین قصد داشت که با آغاز جنگ علیه ایـران، آن را بـه جنـگ بـین ایـران و صداکـرد کـه از جانـب از این رو پس از تجاوز، در سخنان خود اظهار مـي. اعراب مبدل کند

جنگد و از طرفي تصمیم گرفت تا با تجزیه خوزسـتان، خـود را منجـي اعراب با ایران مي .دهدعربهاي دربند و مدافع وطن عربي جلوه

البته حزب بعث از نظر ایدئولوژیکي، رسـالت تـاریخي خـود را تـشکیل ملـت واحـده است و معتقد اسـت کـه ٢»امه عربیه واحده، ذات رساله خالده«داند و شعار آنها عربي مي

انـد و اکنـون نیـز بایـد داده کشورهاي مختلف عربي همیـشه ملـت واحـدي را تـشکیل مـيیـان برداشـته شـود و اعـراب مجـددا ملـت واحـدي را مرزهاي بـین کـشورهاي عربـي از م

.تشکیل دهندزد در خالل تجاوز به ایـران، از حزب بعث همان گونه که از امت واحد عربي دم مي

.٥٣ـ ستیز با صلح، ص ١ .ـ یك ملت عرب، یك مأموریت ابدي است ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٨٥

کند، تا از یك طرف یاد مي روابط تاریخي ایران و اعراب که اغلب خصمانه بوده است، ملل عرب جا بدهد، و از طرفي جنگ خود با ایران را جنگ بین اعراب و ایران در ذهن

این مطلب کـامال در . عنوان رهبر عرب که هدف اصلي او نیز بود، مطرح کندخود را به خطـاب بـه ١٣٦٢ اسـفند ٢٣اي در سخنان صدام حـسین مـشهود اسـت، وي طـي مـصاحبه

:اعراب گفتمــا کــه برادرانتــان هــستیم، بــه نماینــدگي از ســوي شــما، دفــاع از ســرزمین «

١».ا آن گونه که در خور است، به عهده خواهیم گرفتاعراب رنامـد، مـي» قادسـیه صـدام«یـا » قادسـیه دوم«همچنین صدام جنگ خـود علیـه ایـران را

صـدام حـسین در نظـر داشـت ظـاهرا . جنگي که در آن، اعراب ایرانیها را شکـست دادنـدر ایرانیـان جلـوه هاي روزهاي اول جنگ نیروهاي خود را نوعي پیروزي اعراب بـ پیشرفت

طــي ١٩٨٠ ســپتامبر ٢٨وي در . دهــد و در معنــا خــود را رهبــر جهــان عــرب معرفــي کنــد :سخناني اظهار داشت

ما باید شمشیرهاي علي خالد و سعد ابن ابي وقاص را براي مبـارزه بـا آن «گــروه ســتمگر و آمــوختن درســهاي تــاریخي جدیــد بــه آنهــا هماننــد نبــرد

نبـرد باشـکوه قادسـیه تکبـر و خودخـواهي . آوریمباشکوه قادسیه از نیام دردیني و خسروپرویز را نابود کرد و موانع اسالم را از میان برداشت، ولي بي

ارتــش دلیــر مــا نیــز در . کــن کــرد نــاداني و تجــاوز را در ایــن منطقــه ریــشه ٢».القوس و سیف سعد همین کار را انجام داد زین

هـان عـرب در ذهـن صـدام، از خـصوصیات ناگفته نماند که پرورش رویاي رهبري جدر مـورد شخـصیت و ویژگیهـاي اخالقـي صـدام . گیـرد روحي و اخالقي او سرچشمه مـي

رحــم، خونخــوار، بــي غالبــا او را فــردي تــشنه قــدرت، دیکتــاتور، . ســخن زیــاد رفتــه اســتتلـر و هـا او را بـا هی بعـضي. داننـد المللي و بـاالخره تـشنة جنـگ مـي اعتنا به مقررات بین بي

طرفـدارانش او را بیـسمارك، صـدر اعظـم سـابق آلمـان، . داننـد ردیـف مـي موسولیني هـمخواهد ملت واحـد عـرب دانند که مي کنند و وي را بیسمارك جهان عرب مي مقایسه مي

.٧١ با صلح، ص ـ ستاد تبلیغات جنگ، ستیز ١ .٥٧ـ همان، ص ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٨٦

.را به وجود آوردطلـب تقـسیم طلـب و صـلح ، رهبران سیاسي را به دو گروه جنگ»ژان پاتیت دوروزل«در میـان . گیـرد بنـدي، صـدام حـسین در گـروه اول قـرار مـي این تقـسیمبر اساس. کند مي

. رهبران معاصر جهان عرب، صدام حسین تنها فردي است که تمایالت شدید نظامي داردــصر ــسران آزاد در م ــال عبدالناصــر کــه از اف ــوده، ) ١٩٥٢(جم ــالب ٥ب ــس از انق ســال پ

دام همچنان یونیفورمنظامي بر تـن یونیفورم نظامي خود را از تن درآورد، در حالي که صــك، . دارد ــسیج، تاکتی ــرد، ب ــد جنــگ، تجــاوز، نب در ســخنان صــدام حــسین کلمــاتي مانن

اي کــه بــراي صــدام حــسین مطــرح تــرین مــسأله مهــم. شــود زیــاد دیــده مــي... اســتراتژي وصـدام . جنگیـدن بـا دشـمنان و از بـین بـردن تـوان نظـامي آنهـا: باشد، عبارت اسـت از مي

کند، به نحوي اسـت کـه اتخـاذ یـك عتقد است خطرهایي که عراق را تهدید ميحسین مبـه نظـر وي عـراق بـه علـت وسـعت کـم و . سـازد استراتژي صرفا دفاعي را غیرممکن مـي

١.هاي تهاجمي ناگزیر است فقدان عمق استراتژیك، از اتخاذ سیاستخـود، قبـل از به هر حال به منظـور ارضـاء حـس تجـاوزگري و تحقـق رویـاي دیـرین

براي احراز رهبري جهان عرب تمهیداتي را به عمل آورده بود تا پوشش تجاوز به ایران، :از جمله آن اقدامات عبارتند از. مناسبي براي تأمین منظور او باشد

انتشار منشور ملي) الف

صدام حسین براي دستیابي به هدف خود به عنوان رهبـر جهـان عـرب، انتـشار منـشور را اولین گام ضروري دانست؛ تا از این طریق اذهان ملل عرب را ١٣٥٨بهمن ماه ملي در

:گوید صدام حسین در این مورد مي. براي پذیرش موضوع آماده کندبــه ایــن منــشور بــه عنــوان ) فــارس(بــه عقیــده مــا تعهــد کــشورهاي خلــیج «

را تـأمین) فارس(کننده چهارچوب کلي روابط فیمابین، امنیت خلیج تعیینو کشورهاي ) فارس( فرزندان خلیج ،)فارس(نگهبان امنیت خلیج . کند مي

٢».آن هستند

.٣٠٠ـ ستیز با صلح، ص ١ .١٣٦٦ مرداد ٥ـ روزنامه اطالعات، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٨٧

را از خلـیج فـارس حـذف کـرد و » فارس«، صدام حسین عنوان نقطه قابل توجه اینکهعربي بودن این خلیج همیشه فارس را بدیهي دانست و براي این مسأله، جایي براي بحث

التـصرف اسـت و بود که در فرداي حمله به ایران قریبندید، شاید آن موقع گمان کرده در قلمرو حکومت جهاني عربي به رهبـري صـدام تنهـا چیـزي کـه نبایـد حرفـي از آن بـه

.میان آورد، عربي بودن خلیج فارس استصــدام حــسین در روزهــاي آغــازین پــس از تجــاوز بــه ایــران، ایــن عقیــده را آشــکار

: در این مورد گفت١٩٨٠ سپتامبر ٢٨خود در کند، ولي در سخنراني رادیویي ميبلکـه بیـشتر بـراي تمـام اعـراب و همچنـین . این جنگ تنها براي ما نیـست«

عـراق از «: او اضـافه کـرد کـه» .اسـت)... فـارس(ویژگي عربي بودن خلیج ١».رزمد مي) فارس(طرف ملت عرب و شهروندان خلیج

تقویت ناسیونالیسم عربي) ب

ات صدام حسین به منظور تحقق ملت واحد عربي و نهایتـا تثبیـت یکي دیگر از تمهیدرهبري خود بر جهان عرب، تشکیل گروههاي ناسیونالیـست و برقـراري ارتبـاط بـین آنهـا

چون حزب بعث عراق بر اساس ایدئولوژي خود معتقد است که مرزهاي بـین . بوده استمیـان برداشـته شـود و اعـراب کشورهاي عربي ساخته و پرداخته اسـتعمار اسـت و بایـد از

.کشور واحدي را تحت رهبري آن حزب تشکیل دهنددر راستاي این هدف، حزب بعث عراق تالش کرد تا مردم عـراق را بـه مهـاجرت بـه

عـراق قـصد دارد تـا بـه ایـن ترتیـب، ترکیـب . کشورهاي جنوبي خلیج فارس تشویق کنـدق در ایـن زمینـه مقـررات جدیـدي را عـرا. جمعیتي این کشورها را به نفع خود تغییر دهد با ١٩٧٠ دولت عراق همچنین در اوایل دهه. وضع کرده و تسهیالتي را در نظرگرفته است

ایجاد واحدهاي حزب بعـث در بحـرین، قطـر، ابـوظبي ودوبـي و پـشتیباني از آنهـا تـالش رف کرد تا مقدمات نفوذ سیاسي و تجاري خود را در این کشورها فراهم آورد، از طـ مي

اي خطاب به سـازمانها و مـأموران حزب بعث عراق بخشنامه محرمانه١٩٧٠دیگر در سال هاي خود از کشور کویـت بـا خود صادر، و آنها را موظف کرد تا در مکاتبات و اعالمیه

١ - Institute of Studies and research, P.١١٦.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٨٨

نـام » امارات ماوراء کویت«نشینهاي خلیج فارس به عنوان و از شیخ» منطقه کویت«عنوان ١.برند

گذارد اسیونالیستي در گفته رهبران عراق جاي هیچ شکي را باقي نميتقویت روخیة نحامـد علـوان، وزیـر مـشاور سـابق . که آنها خواهان دستیابي به رهبري جهان عرب بودنـد

:عراق در مسائل خلیج فارس، در این مورد گفتبـه منزلـه ) فـارس(هرگونه تهدیدي علیه هریك از کشورهاي خلیج عربي «

مـا هـیچ گـاه خـود را . رود لیه حاکمیت عراق به شمار مـيتهدید مستقیم عدانیم، بلکه عقیده داریم که امنیت خلیج نمي) فارس(قیم برادران در خلیج

گذشته از اینکه مـا . ناپذیري از امنیت ملي عراق است جزء جدایي) فارس( ٢».نسبت به کل منطقه تعهدات ناسیونالیستي داریم

سـازیها، شناسـایي بـه اصـطالح موقعیـت ژئوپولتیـك زمینـهباالخره صدام حسین با این بــر اســاس . جدیــد رژیــم عــراق را بــا حملــه نظــامي بــه ایــران امــر ضــروري تــشخیص داد

اي که پس از جلسات متعدد و کامال محرمانه بـین سـران حـزب بعـث در بغـداد، بخشنامهکریـستین «زنامـه اي از آن به دست محافل خبري بیـروت افتـاد و در رو صادر شد و نسخه

:چاپ شد، آمده است» ساینس مانیتوربه عقیده حزب بعث براي ایجاد یك موقعیت ژئوپولتیك جدید به وسـیله «

عراق، زمینه از هر جهت فراهم است، لذا به منظور شناسـایي ایـن موقعیـت جدید از سـوي دنیـاي عـرب، حملـه نظـامي بـه ایـران بـا وارد آوردن یـك

شـود، الزم ارزیابي آنهـا بـه شکـست ایـران منتهـي مـي مؤثر که بنا به ضربة ٣».است

در کنار طرحهاي یادشده، تبلیغ براي صدام حسین به عنوان تنها رهبر منحصر بـه فـرد از ایـن رو . رسـید جهان عرب و القاء آن در افکار دنیاي عـرب امـر ضـروري بـه نظـر مـي

وظـایف حـزب بعـث و دولـت طرح قابلیتهاي صدام در کنار سایر امکانـات بـالقوه، جـزو

.٣١٦ـ کانونهاي بحران در خلیج فارس، ص ١ .١٣٦٦ تیرماه ٢٨ـ روزنامه اطالعات، ٢ .٧٨وري اسالمي، ص ـ تحلیلي بر جنگ تحمیلي رژیم عراق علیه جمه ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٨٩

، در یــك آگهــي دو ١٩٨٠ ژوئیــه ٢٠در » آبــزرور«روزنامــه انگلیــسي . عــراق بــوده اســت :نویسد اي از دولت عراق در این مورد مي صفحه

بـا . عراق بار دیگر تخته پرشي براي تمدن جدید در خاورمیانه شده اسـت«د رهبــري ماننــد صــدام حــسین و ثــروت سرشــار نفــت و مردمــي قــوي ماننــ

شکوه و عظمت گذشته را دوباره احیاء خواهد کـرد و ) صدام(عراقیها، او الرشــید در نــام صــدام همردیــف حمــورابي، آشــوربانیپال، منــصور و هــارون

١».تاریخ ثبت خواهد شدصدام حسین بر اساس محاسبات دقیـق و کارشناسـانه، بـه اجـراي طـرح خـود اطمینـان

تـي دولـت امریکـا را در ایـن رابطـه بـه همـراه یافت و تأیید غالـب کـشورهاي منطقـه و ح سال دفاع مقدس و مردانه ملت غیور و خداجوي ایران نه تنها صـدام ٨اما پس از . داشتافروز به هیچ یك از اهداف خود نرسیده، بلکه به جاي تشکیل ملت واحـد عربـي، جنگ

ي، ورشکـستگي خرابـي، ویرانـ. هاي خـود کـرده اسـت طلبي کشور عراق را نیز قرباني جاهاقتصادي و میلیاردها دالر بدهي خارج، و اتالف نیروي انساني، ارمغـان ایـن تجـاوز بـوده

.استصدام متجاوز با ویران کردن دهها شهر و روستاي ایران و کشتار هزاران زن و مـرد و

دفاع و با به کار بردن بمبهاي شیمیایي علیه رزمندگان و بمباران هوایي منـاطق کودك بيبه یقین، تـاریخ از او بـه عنـوان فـردي . کوني، روي جالدان تاریخ را سفید کرده استمس

.آشام در ردیف جالداني چون چنگیز و هیتلر یاد خواهد کرد درنده و خون

:به سئواالت زیر پاسخ دهید

. ـ شرایط نظامي و اقتصادي رژیم عراق در زمان تجاوز به ایران را بنویسید١یکي رژیـم عـراق در زمـان تجـاوز بـه جمهـوري اسـالمي را شـرح ـ شـرایط ژئوپـولت٢ .دهیدطلبي ـ نقش استکبار به ویژه امریکا را در تحریك صدام با استفاده از روحیة توسعه٣

.او را توضیح دهید

١- The Gulfwar, In Saddams, Iraq Revolution or reaction? London: ٢ ed hd. ١٩٨٦ books, or P.٢٢٨.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٩٠

.ترین اهداف تجاوز رژیم بعثي عراق به جمهوري اسالمي ایران را بنویسید ـ مهم٤جـز الینفـك ) ابوموسي، تنب بزرگ و تنـب کوچـك(نه گا ـ به چه دلیل جزایر سه٥

.باشد جمهوري اسالمي مي

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٩١

فصل چهارم

پیشینه و چگونگي آغاز تجاوز

بخش اول ـ پیشینه و حوادث آغاز جنگ

رژیم عراق به اقداماتي دست زده است کـه ١٣٥٩ شهریور ٣١قبل از تجاوز سراسري جنـگ شـده اسـت کـه مهمتـرین آن شـده وارد دهد ایـن رژیـم بـا برنامـه حـساب نشان مي

:اقدامات عبارتند از

نقض مکرر حریم هوایي، زمیني و دریایي ایران) الف

در شرایطي که نظام جمهوري اسالمي ایران پس از پیروزي انقالب درگیـر مـشکالت داخلي و حل نابـسامانیهاي بـر جـاي مانـده از رژیـم گذشـته بـود، رژیـم عـراق از فرصـت

.ا اقدام به تجاوز هوایي، زمیني و دریایي به ایران نموداستفاده کرده، مکرر مورد تجاوز زمیني، ٦٣٦، جمعا ١٣٥٩ شهریور ٣٠ لغایت ١٣٥٨ فروردین ١٣از تاریخ

. هوایي و دریـایي از جانـب عـراق بـه مرزهـاي جمهـوري اسـالمي ایـران صـورت گرفـترسـاند کـه عـراق ه مـيهاي زماني مختلف ما را به این نتیج گسترش این حمالت در دوره

یك آمار فـوق بیـانگر ایـن مطلـب تفک. ریزي دقیقي براي حمله به ایران داشته است برنامه .است

شدة عراق به جمهوري اسالمي ایران تعداد تجاوزات ثبت

مورد١٤ ١٣٥٨سه ماهة اول سال مورد١١ ١٣٥٨سه ماهة دوم سال مورد٢٦ ١٣٥٨سه ماهة سوم سال مورد٣٣ ١٣٥٨ل سه ماهة چهارم سا مورد١٤٢ ١٣٥٩سه ماهة اول سال

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٩٢

مورد٤١٠ ١٣٥٩سه ماهة دوم سال این آمار همچنین مؤید آن است که هرچه به زمان هجوم سراسري عراق به جمهوري

ضـمن آنکـه شـدت و . یابـد شدیم، حمالت تکرر بیـشتري مـي تر مي اسالمي ایران نزدیك ١.گردد وسعت حمالت نیز افزون مي

١٩٧٥و قرارداد لغ) ب

اي و رژیم عراق پس از تهیه و تفهیم اهـداف تجـاوز و نظرخـواهي از دوسـتان منطقـهاربابان خارجي خود در پي فرصـتي مناسـب بـود تـا آن را بـه مرحلـه اجـرا درآورد، زیـرا

طلبانـه او باشـد، از درجـة اهمیـت چگونگي آغاز تجـاوز کـه سرپوشـي بـر مقاصـد توسـعهانـدازي جنـگ با وجود اینکه سران رژیم عراق در خالل راه. استخاصي برخوردار بوده

تبلیغاتي گسترده علیه ایران، اهداف تجاوز، نظیر حاکمیت مطلـق بـر ارونـدرود و اسـترداد کـدام سـاختند، امـا هـیچ هـا و سـخنرانیها مطـرح مـي گانـه را در البـالي مـصاحبه جزایر سـه

حتـي بعـضي . فکـار عمـومي بـه صـدا آینـدنتوانستند به عنوان صداي زنگ تجـاوز بـراي ازدند که گویي با ایـران در حـال جنـگ هـستند تـا اي حرف مي سران رژیم عراق به گونه

هـاي مـشابه و افکـار جهانیـان را متوجـه العمـل شاید از این طریق ایران را وادار بـه عکـس :به عنوان مثال نعیم حداد رئیس مجلس ملي عراق اظهار داشت. خود سازند

ــانجیگري را میــان خــود و ایــران مــردود عــ« ــه می ــه طــور قــاطع هرگون راق بدانـد، ولـي بازگردانـدن جزایـري کـه رژیـم شـاه سـابق در خلـیج عربـي مـي

بر آنها تـسلط یافـت، عـراق را بـراي مـذاکره بـا ایـران بـدون هـیچ) فارس( ٢».اي آماده خواهد ساخت واسطه

ایـران و عـراق را دو مـاه پـیش از شود نعیم حداد جنگ بین به طوري که مالحظه ميیافتـه تلقـي کـرده و از میـانجیگري و مـذاکره جریـان) ١٣٥٩ شـهریور ٣١(حمله سراسري

از ایـن . ها نتوانست توجیهي براي آغاز حمله سراسـري باشـد اما این بهانه. گوید سخن مياي شـروع ویز بررو پس از مشورت با دوستان و اربابان خارجي، دولت عراق بهترین دستا

. و مرکز اسناد بنیاد حفظ آثار٤١ و ٤٢ـ تاریخ سیاسي جنگ تحمیلي، علي اکبر والیتي، صفحه ١ .٢٢/٤/١٣٥٩ و ١٣/٧/١٩٨٠ـ الوطن، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٩٣

رژیـم عـراق تـصور کـرد کـه ادعاهـایي بـراي لغـو . تجاوز را لغو قـرارداد الجزایـر دانـستبر ایـن . کننده آغاز تجاوز باشد تواند توجیه قرارداد الجزایر وجود دارد که تا حدودي مي

:گوید اي در مورد لغو قرارداد چنین مي اساس بالدرنگ با صدور اعالمیه و ١٩٧٥ مـــارس ٦ت ایـــران در قـــرارداد نظـــر بـــه اخاللگریهـــاي دولـــ«

هاي متمم آن و نقض مفاد و روح آن به واسـطة عـدم احتـرام بـه موافقتنامهروابط حسن همجواري و دخالت آشکار و عمدي در امور داخلي عراق و

شـدة عراقـي کـه بـر اسـاس قـرارداد امتناع از بازگرداندن سرزمینهاي غصبر آن حاصـل شـد و ایـن موضـوع، بازگشت حاکمیت عراق ب یادشده توافق

را بر آن داشت تا این پیمان را کـان لـم ١٩٧٥طرف ایراني قرارداد مارس ١٧/٩/١٩٨٠یکن تلقي کند؛ شوراي فرماندهي انقـالب در نشـست مـورخ

تــصمیم گرفــت پیمــان مــذکور را لغــو نمایــد و ) ش. هـــ ٢٦/٩/١٣٥٩(ز گیرد و بر اسـاس العرب با حاکمیت کامل قانوني و واقعي خود را بر شط

١».این تصمیم عمل کند نمایندگان مجمع ملي عراق را ١٩٨٠ سپتامبر ١٧حسین در شب هنگام همچنین صدام

العاده فرا خواند و پس از تشکیل جلسه، صدام در حالي که لباس براي تشکیل جلسه فوق : گفت١٩٧٥فرمانده کل قوا را بر تن داشت، در مورد علت لغو قرارداد

زمامداران ایران از همـان آغـاز بـه دسـت گـرفتن قـدرت بـا مداخلـة چون«آشکار و تعمدي در امور داخلي عراق و با پـشتیباني و تـسلیح دار و دسـتة

هـا و امریکـا هـستند، دقیقـا همـان شورشیان که مـورد حمایـت صهیونیـستکاري را کردند که شاه کرد و با خودداري از استرداد اراضي عراق که ما

یر شـدیم آنهـا را بـه زور آزاد کنـیم، قـراداد را بـه دالیـل فـوق نقـض ناگزداریـم کـه قـرارداد شـشم مـارس اند، بنابراین در مقابل شما اعالم مـي کرده ٢». از طرف ما نیز ملغي شده است١٩٧٥

ــرارداد ــو ق ــس از لغ ــراق در ١٩٧٥پ ــه ع ــور خارج ــپتامبر ١٧، وزارت ام ٢٦ (١٩٨٠ س

.١٠ و ٩، ص ١٩٨٠ الجزائر بین العراق و ایران، نشر فرهنگ و اطالعات عراق، بغداد �ــ لماذ الغیب اتفاقی ١

٢ - Edition L. du Monde Arabe The Iraq and Iran conflict. P.٢٢٥.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٩٤

ت ایـران را احـضار کـرد و طـي یادداشـتي کـه بـه او تـسلیم کاردار سـفار) ١٣٥٩شهریور :نمود، اظهار داشت

نامه الجزیره که در دولت جمهوري عراق تصمیم گرفته است که موافقت« میــان دو کــشور منعقــد گردیــد، مرزهــاي دولتــي و ١٩٧٥ مــارس ٦تــاریخ

حسن همجواري منعقده میان دولت جمهـوري عـراق و دولـت شاهنـشاهي ١٣هایـشان کـه در تـاریخ راه با سه پروتکل پیوست آن و ضمیمهایران، هم

نامــه مــذکور در بغــداد امــضاء شــد، چهــار بــر اســاس موافقــت١٩٨٥ژوئــن ١٩٧٥ سپتامبر ٢٦هایشان که در نامه متمم قرارداد مذکور و ضمیمه موافقت

هاي مبادلـه شـده و سـوابق مـشترك را در بغداد به امضاء رسید و یادداشتلت نقض گفتاري و کرداري آنها از سوي دولت جمهوري اسالمي را به ع

الـذکر کـان لـم قرارداد سـابق٤نامه الجزیره و ماده موافقت٤طبق مفاد بند ١».یکن بشمارد

شود رژیم عراق براي لغو قـرارداد بـه دو دلیـل اسـتناد کـرد، به طوري که مالحظه ميوم خــودداري ایــران از بازگردانــدن اول دخالــت عمــدي ایــران در امــور داخلــي عــراق، د

بالشك اگر . شد زمینهاي عراقي که بر اساس قرارداد الجزیره باید به عراق بازگردانده ميداشـت، آنهـا را از مـدتها قبـل در وسـایل تبلیغـاتي و در موارد ادعاشدة عراق صـحت مـي

تجـاوز قـرار ساخت و یا الاقل آنهـا را دسـتاویزي بـراي المللي مطرح مي سطح محافل بین .داد مي

الجزایـر ١٩٧٥گاه در پي اجـراي قـرارداد دهند که رژیم عراق هیچ شواهد گواهي ميکننـده عراقـي در تهـران به عنوان مثال؛ به هنگام ترك ناگهاني هیأت مذاکره. نبوده است

:وزارت امور خارجة ایران طي یادداشتي مطالب زیر را عنوان نمود) ١١/٤/١٣٧٥( خارجـة ایـران، تعارفـات خـود را بـه سـفارت جمهـوري عـراق اظهــار و وزارت امـور«

اشــعار ) ٦/٣/١٣٥٧ (٢٧/٥/١٩٨٧ مــورخ ٥/٢/٨٢٠احترامــا عطــف بــه یادداشــت شــماره :دارد مي

ـ همــانطور کــه استحــضار دارنــد، موضــوع تحویــل و تحــول اراضــي و مــستحدثات ١

.١٢٤ـ تحلیلي بر جنگ تحمیلي رژیم عراق علیه جمهوري اسالمي ایران، نشریه وزارت امور خارجه، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٩٥

سرزمیني بـین ایـران و خصوصي و عمومي که تعلق ملي آنها متعاقب عالمتگذاري مجدداز طــرف ) ٢٢/٩/٢٥٣٦ (١٩٧٧ دســامبر ٣عــراق تغییــر یافتــه اســت، در مــذاکرات مــورخ

ت عراقي که در معیت معاون رئیس جمهوري عراق به تهران آمده بود، مطرح گردید هیأو از طرف هیأت ایراني پیشنهاد شد کـه بـا توجـه بـه وضـع فعلـي، شـروع کـار کمیـسیون

موکول شد واین پیشنهاد مورد موافقـت ١٩٨٧ول به بعد از ماه مارس مختلط تحویل و تح مــورخ ٥/٢/١٩٥مقامــات مربوطــه عــراق قــرار گرفــت و مراتــب، طــي یادداشــت شــماره

آن ســـفارت، بـــه ایـــن وزارت اعـــالم گردیـــد و در نتیجـــه، ) ٢٠/١١/١٣٥٦ (٩/٢/١٩٨٧ .در تهران آغاز نمود کار خود را ١٩٨٧ مه ١٤االشعار، از تاریخ کمیسیون مختلط فوق

ـ همانطور که کرارا و مؤکدا در مذاکرات کمیسیون مختلـت متـشکله در تهـران، از ٢ــا ١٤ ــا ٢٤ (١٩٨٧ مــه ٣١ ت ــران اعــالم ) ١٣٥٧ خــرداد ١٠ اردیبهــشت ت از طــرف هیــأت ای

ــاده اســت کــه کــار تحویــل و تحــول آن قــسمت از اراضــي و ــران آم ــد، دولــت ای گردیي که بر اثر عالمتگذاري مجدد مرز زمیني تعلـق ملـي آنهـا مستحدثات خصوصي و عموم

تغییر یافته است، به انجام برساند و این اعالم آمادگي از جملـه در قـسمت اخیـر بنـد دوم الـذکر منـدرج کمیـسیون مخـتلط فـوق) ١٣٥٧ خـرداد ١٠ (١٩٨٧ مه ٣١صورتجلسه مورخ

هـاي متبادلـه بـین وزراي مـهلیکن هیأت عراقي، بدون توجه به وظایف محولـه در نا. است، مــذاکرات را متوفــق ســاخت و در ١٩٧٥ ژوئــن ٢٢امــور خارجــه ایــران و عــراق، مــورخ

به بغداد مراجعت نمود و بنابراین روشـن اسـت ) ١٩٨٧اول ژوئن (١٣٥٧ خرداد ١١تاریخ متوجـه طـرف ایرانـي نبـوده اسـت و بـدین که مسئولیت تأخیر در انجـام تحویـل و تحـول

ا آمادگي دولت شاهنشاهي ایران را بـراي اجـراي امـر تحـول و تحـول مـورد وسیله مجدد .نماید بحث تأیید مي

هاي متبادله بین وزراي امور خارجه ایران و مشترکي که در اجراي برنامه ـ کمیسیون ٣در تهــران ) ١٩٨٧ مــه ١٤ (١٣٥٧ اردیبهــشت ٢٤، از تــاریخ ١٩٧٥ ژوئــن ٢٢عــراق، مــورخ

مأموریت محدود تحویل و تحول اراضي و مستحدثات مرز زمیني تشکیل گردید، داراي تنها ارتبـاطي بـه کـار ایـن است و تقاضاي آن سفارت، دائر به تغییر محل عالئم مرزي، نه

کمیسیون ندارد، بلکه به موجب قسمت الف مادة یك پروتکل عالمتگذاري مرز زمینـي، ین متعاهـدین تأییـد و اذعـان که در آن تصریح شده است، که طرف١٩٧٥ ژوئن ١٣مورخ

نمایند کـه عالمتگـذاري مجـدد مـرز زمینـي دولتـي بـین ایـران و عـراق، توسـط کمیتـه مي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٩٦

پروتکـل از جملـة. (مختلط ایران و عراق و الجزایر بر مبناي مراتب زیر انجام یافتـه اسـت و صورتجلسة تفـصیلي عملیـات عالمتگـذاري مـرز زمینـي و ١٩١٤ و صورتجلسات ١٩١٣) هاي شناسایي عالئم مرزي قدیم و جدیـد و عکـسهاي هـوایي نـوار مـرزي ها و فش نقشه

عهدنامة مربـوط بـه مـرز دولتـي و حـسن همجـواري بـین (موردي نداشته و بر اساس مادة در کادر غیر قابل تغییـر بـودن مرزهـا و احتـرام کامـل بـه ) دارد ایران و عراق که مقرر مي

نمایند که خط مرز زمینـي و ین متعاهدین تأیید ميتمامیت ارضي دو دولت، طرفین معظممحـل عالئـم . یافتـه اسـت باشد، امـري خاتمـه اي آنان الیتغیر و دائمي و قطعي مي رودخانه

موقـع را بـراي تجدیـد احترامـات فائقـه مغتـنم . مرزي، قطعي و غیر قابل تغییر خواهد بـود ١.شمارد مي

اي در پاسـخ بـه امه بود، حداقل جوابیـهبه راستي اگر رژیم عراق خواهان اجراي عهدنهـا و نظـرات خـود را مطـرح کرد و خواسـت یادداشت وزارت امور خارجه ایران ارائه مي

تــرك ناگهــاني مــذاکرات از ســوي هیــأت عراقــي از نیــات و اهــداف پنهــاني . ســاخت مــيد، حکایت دارد که با توجه به اوضـاع و احـوال آن روز ایـران کـه در آسـتانة انقـالب بـو

از همان زمان رژیم عراق بـه ایـن فکـر افتـاد کـه بـا تغییـر . دستگیر هیأت مذکور شده بود .رژیم، شرایطي را فراهم کند تا امتیازات بیشتري از ایران بگیرد

را بـه میـان ١٩٧٥ پس از لغو قرارداد سخن از تحمیلي بودن قـرارداد دقیقا رژیم عراقبـه عنـوان نمونـه بـه چنـد . رساند عراق به اثبات ميآورد که تحلیل فوق را در نیات رژیم

صــدام حــسین طــي یــك ســخنراني در کنفــرانس . کنــیم مــورد از آن در اینجــا اشــاره مــي :اظهار داشت) ش. هـ ٦/١١/١٣٥٩(اسالمي طایف در تاریخ

پیمان الجزایر در شرایطي که به آن اشاره کردم، بـه مـا تحمیـل شـد و اال «ماندند، مـا نیـز جانـب بند مي به این پیمان پاي) ایران(اگر زمامداران جدید

داشتیم، نه از روي آن که به درستي آن ایمان داشته باشـي، آن را نگاه مي ٢».بلکه به این علت که آن را امضاء کردیم

اظهــار ) ش. هـــ ٢/٩/١٣٦٠(صــدام طــي ســخنراني در مجلــس ملــي عــراق در تــاریخ

.٢٦ـ ٢٥ـ همان منبع، ص ١ .١٦، اداره مطبوعات سفارت عراق در لندن، ص �ـ الحقایق التاریخیه االطماع الفارسیـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٩٧

:داشتانـد، زیـرا پیمـان سـال آویز خود سـاخته را دست ١٩٧٥اکنون آنها قرارداد «

ایـن موضـوع و . کند العرب را براي آنها تضمین مي غصب نیمي از شط٧٥مسائلي دیگر، ما را بر آن داشت تا در جنگي که از شـروع آن پـانزده مـاه

١».بها سازیم گذرد، خونهاي پاکي را خون مي :آید از سخنان صدام حسین سه مطلب زیر به دست مي

.قرارداد الجزایر براي رژیم عراق تحمیلي است) الف .رژیم عراق به قرارداد الجزایر ایمان ندارد) ب .العرب توسط ایران است پیمان الجزایر غصب نیمي از شط) ج

آیـد کـه قـرارداد الجزایـر بـه نفـع ایـران اسـت، از همین چند جمله کوتاه به دست ميکنـد؟ وانگهـي رژیـم ت، خـودش آن را لغـو مـيچگونه قراردادي که به نفع کشوري اسـ

ماند؟ با انـدکي بند مي عراق چگونه به قراردادي که بنا به اظهار صدام تحمیلي است، پاي توسـط ١٩٧٥آیـد کـه لغـو قـرارداد ها و سخنان صدام حسین به دست مي تأمل روي گفته

بلکـه لغـو . اسـتاي بـیش نبـوده عراق به علت عدم رعایت مفاد آن از سوي ایـران، بهانـهبینـیم پـس از لغـو قرارداد، سوت آغاز تجاوزي سراسري بوده است، چرا که به خوبي مي

ایـران فرصـت پاسـخگویي بـه بـه بدون آنکه ١٣٥٩ شهریور ٢٦یکجانبه قرارداد در تاریخ ٣١/٦/١٣٥٩شده به سفارت ایران در عراق را بدهد، در تاریخ اطالعیه و یادداشت تسلیم

جانبه خود را به خـاك جمهـوري اسـالمي ایـران حمله گسترده و همه) ١٩٨٠ر سپتامب٢٢( .کند آغاز مي

١٩٧٥تحلیل حقوقي لغو قرارداد

اعتنایي بـه مقـررات و گیرد تا بي از آن جهت مورد بررسي قرار مي١٩٧٥لغو قرارداد ، و قواعد حقوقي به عنوان معتبرترین سـند جـرم علیـه رژیـم عـراق در تـاریخ ثبـت گـردد

.تر نماید ارادة محافل رسمي جهان را در تنبیه و مجازات مصممآیـد صـحیح نبـوده و از به دالیلي که ذیال مـي١٩٧٥اقدام رژیم عراق در لغو قرارداد

.٢٤/١١/١٩٨١ـ روزنامه الثوره بغداد، مورخ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٩٨

:الملل محکوم است لحاظ حقوق بین

عهدنامه مرزي٦ ـ از لحاظ ماده ١

رگونـه تفـسیر و برداشـت ه٦ بـا قـصد و اراده در مـاده ١٩٧٥امضاء کننـدگان قـرارداد هـا، بـا قاطعیـت رد کـرده و راههـاي حـل اختالفـات را کـامال شخصي را در اجراي توافق

ــد ــق. مــشخص نمودن ــراي بررســي دقی ــاده ب ــتن م ــضیه عــین م ــر ق ــل ٦ت ــه را در ذی عهدنام :آوریم مي

:٦ماده

ـ در صــورت اخــتالف دربــاره تفــسیر یــا اجــراي عهدنامــه حاضــر و ســه پروتکــل و ١ئم آنها ـ این اختالف با رعایت کامل مسیر خط مرز ایران و عراق ـ منـدرج در مـواد ضما

٣االشــعار و نیــز بــا رعایــت حفــظ امنیــت در مــرز ایــران و عــراق ـ طبــق مــادة فــوق٢ و ١ .الذکر حل و فصل خواهد شد فوق ـ این اختالف در مرحله اول طي مهلت دو ماه از تاریخ درخواست یکي از طـرفین ٢

طریق مذاکرات مستقیم دو جانبه بین طـرفین معظمـین متعاهـدین حـل و فـصل خواهـد از .شد

بـه مـساعي ـ در صورت عدم توافق، طرفین معظمین متعاهدین ظرف مدت سه مـاه،٣ .جمیله یك دولت ثالث دوست توسل خواهند جست

ت ـ در صورت خودداري هریك از طرفین از توسل به مساعي جمیله یا عدم موفقیـ٤مساعي جمیله، اختالفات طي مدت یك ماه از تاریخ رد مساعي جمیله یـا عـدم موفقیـت

.آن از طریق داوري حل و فصل خواهد شددر صورت عدم توافق بین طـرفین معظمـین متعاهـدین نـسبت بـه آئـین و یـا نحـوه ـ ٥

ز توانـد ظـرف پـانزده روز از تـاریخ احـرا داوري هریك از طرفین معظمین متعاهـدین مـيبراي تشکیل دادگاه داوري و بـراي حـل . عدم توافق به یك دادگاه داوري مراجعه نماید

و فصل هریك از اختالفات هریك از طرفین معظمین متعاهدین یکي از اتباع خـود را بـه اگـر طـرفین . عنوان داور تعیین خواهد نمود و دو داور یك سرداور انتخاب خواهند نمود

یك ماه پس از وصول درخواست داوري از جانـب یکـي معظمین متعاهدین ظرف مدت

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٩٩

از طرفین از دیرگي به تعیین داور مبادرت ننمایند و یا چنانچه داوران قل از انقضاي همین مدت در انتخاب داور مبادرت ننمایند و یا چنانچه داوران قبل از انقضاي همین مـدت در

ه داوري را درخواسـت نمـوده انتخاب سرداور به توافق نرسند، طـرف معظـم متعاهـدي کـالمللـي دادگـستري تقاضـا نمایـد تـا طبـق است، حـق خواهـد داشـت از رئـیس دیـوان بـین

.مقررات دیوان دائمي داوري یا سرداور تعیین نمایداالجــرا آور و الزم ـ تــصمیم دادگــاه داوري بــراي طــرفین معظمــین متعاهــدین الــزام٦

.خواهد بودهر اختالفي اعم از آنکه درباره تفسیر مواد عهدنامـه و شود، به طوري که مالحظه مي

دهـد کـه تغییـري در مـسیر خـط مـرز یا چگونگي اجراي آن باشد، به طـرفین اجـازه نمـي مـاده تـصریح دارد طرفـي کـه اخـتالف دارد ٢ایران و عراق، ایجاد نمایند و همچنین بند

از تـاریخ درخواسـت منتظـر باید مستقیما به طرف دیگر مراجعه کند و طي مهلت دو مـاه در . حل اختالف از طریق مذاکرات مستقیم دوجانبه بین طرفین معظمـین متعاهـدین باشـد

عهدنامـه ٣صورتي که طرفین مذاکره کردنـد، ولـي بـه توافـق نرسـیدند، آنگـاه طبـق بنـد در . مــاه بــه مــساعي جمیلــه یــك دولــت ثالــث متوســل شــوند٣مــرزي بایــد ظــرف مــدت

دام هم به نتیجه نرسد، و اختالف همچنان باقي ماند، باید ظـرف مـدت صورتي که این اق .داوري مراجعه نمایند روز از تاریخ احراز عدم توافق به یك دادگاه ١٥

بدین ترتیب رژیم بعثي عراق موظف بـوده اسـت کـه بـه تعهـدات خـود عمـل کنـد و دي وزیـر خارجـه بینـیم سـعدون حمـا در حالي که مـي. اجازة تفسیر به رأس به خود ندهد

هـاي ضـمیمة آن نیـز بـوده اسـت، طـي عراق کـه امـضاءکننده عهدنامـه مـرزي و پروتکـل به سفارت ایران و بغداد، دربـارة علـت لغـو قـرارداد اسـتدالل ١٩٨٠ سپتامبر ١٧اي در نامه :کند مي

هاي مـورد بحـث بـه علـت نقـض گفتـاري و کـرداري آنهـا از نامه موافقت«نامـه الجزیـره موافقت٤مي ایران، طبق مفاد بند سوي دولت جمهوري اسال

ــاده ــرارداد ســابق٤و م ــذکر ق ــرزي«ال ــه م ــم یکــن شــمرده » عهدنام کــان ل ١».شود مي

.١٩٨٠ سپتامبر ١٩ـ روزنامه لوموند، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٠٠

عهدنامه حق هرگونه تفسیر نهایي را از طرفین سلب نموده اسـت ٦با وجود اینکه ماده تغییرناپـذیر بـودن و دولت عراق با قصد و اراده آن را امضاء کرده و بر قطعي و دائمي و

بینـي شـده حلهـاي پـیش آن تأکید داشته است، وظیفه داشت ادعاهاي خود را از طریق راههـاي آن از سـوي بنابراین لغو یکجانبه قرارداد الجزایر و پروتکـل. نمود در ماده مطرح مي

عراق فاقد اعتبار و ارزش حقوقي است، و رژیم عراق ضامن عواقـب ناشـي از ایـن اقـدام .باشد مينیز

ـ از لحاظ کنوانسیون وین٢

ــین ــوق ب ــن شخــصا شــامل حق ــسیون وی ــین کنوان ــده ب ــاره قراردادهــاي منعق ــل درب المل بـه تـصویب رسـیده ١٩٦٩ مه ٢٢کشورهاست که از طرف مجمع عمومي سازمان ملل در

اصوال سازمان ملل و شوراي امنیت در خـصوص قراردادهـاي بـین کـشورها بـه آن . است .کنند استناد مي در مــورد لــزوم احتــرام بــه Pacta sunt Servanda کنوانــسیون ویــن بــا عنــوان ٢٦مــاده

مــتن ایــن مــاده بــه عنــوان یــك وظیفــه الزامــي از کــشورها . معاهــدات و رعایــت آنهاســتخواهد که با حسن نیت قراردادهاي خـود را بـه مـورد اجـرا بگذارنـد و طبـق تعهـدات مي

.دمندرج درآن صادقانه عمل نماین کنوانیسون وین تأکید شده است کـه تفـسیر از قراردادهـا بایـد بـا ٣١همچنین در ماده جویي براي تأمین اهداف خاصـي بایـد احتـراز یعني از هرگونه بهانه. حسن نیت انجام شود

الملـل و بـا رعایـت مـواد منـشور گردد و سعي شود قرارداد بر اساس عدالت و حقوق بینالملل و با رعایت مواد منشور ملـل متحـد و سـایر منـابع حقوق بینملل متحد و سایر منابع

.الملل به اجرا درآید حقوق بیندارد، قـراردادي کـه در آن کنوانـسیون ویـن مقـرر مـي٥٦نکته مهم دیگر اینکه مـاده

بینـي اي راجع به فسخ وجود نداشته باشد و الغـاء یـا انـصراف از قـرارداد در آن پـیش مادهتـوان آن را لغـو کـرد یـا از آن انـصراف حاصـل ه هیچ وجه من الوجوه نمـينشده باشد، ب

:نمود مگر در موارد زیرمحرز شود که طرفین قرارداد قصد داشـتند امکـان الغـاء قـرارداد یـا انـصراف از ) الف

.آن را بپذیرند

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٠١

ماهیت قرارداد به طور ضـمني داللـت بـر حـق الغـاء قـرارداد و یـا انـصراف از آن ) بشـود کـه اي دیـده نمـي هـاي آن هـیچ مـاده یـا تبـصره در قرارداد الجزایر و پروتکل.نماید

داللت بر فسخ یا لغـو آن داشـته باشـد، بلکـه بـر قـصد و ارادة قطعـي در اجـراي عهدنامـه طبق این ماده رژیم عراق حق لغو یکجانبه قرارداد را نداشته و بر اساس مـاده . تأکید دارد

زیرا تکلیـف الزامـي رژیـم عـراق . شود قصر عمدي شناخته مي کنوانسیون وین م٣١ و ٢٦حلهـاي بایست طبـق راه مي طبق مواد یادشده احترام به قرارداد بوده و اگر مشکلي داشت،

کرد و حـسن نیـت خـود را در خاتمـه دادن بـه عهدنامه عمل مي٦بیني شده در ماده پیش .داد اختالفات نشان مي

د ـ از لحاظ منشور ملل متح٣

الملل، منشور ملل متحد است که در راستاي حفظ صلح از معتبرترین اسناد حقوق بینالملل و ایجاد تفاهم و روابط دوستانه بین اعضاي سازمان ملل متحد، وظایف و امنیت بین

و تعهــداتي را کــه بــراي کــشورها مقــرر داشــته اســت و در مقدمــه بــا صــراحت هــدف از :دارد ن مقرر ميتشکیل سازمان ملل متحد را چنی

ایم به منظور برقراري شرایطي که در آن ما مردم ملل متحد تصمیم گرفته«ــوق ــابع حق ــایر من ــا و س ــدات ناشــي از قرارداده ــه تعه ــرام ب ــدالت و احت ع

».الملل حفظ شود، سازمان ملل متحد تأسیس گردد بینجهـان بـه بنابراین یکي از اهداف تأسیس سازمان ملل متحد آن است که شرایطي در

وجود آید که کشورها عدالت را در روابط متقابل رعایت نمـوده و بـه تعهـدات ناشـي از از . الملل از جمله منشور ملل متحد احترام بگذارند قراردادها و معاهدات و سایر منابع بین

منشور ملل متحد کلیه کـشورها موظـف هـستند کـه هـر نـوع ١٠٢ ماده ١این رو طبق بند بنـد ١اند در دبیرخانه سازمنا ملل به ثبت برسـانند ه با یك کشور دیگر بستهقراردادي را ک

کند که اگـر کـشوري قراردادهـاي خـود را در دبیرخانـه سـازمان همان ماده تصریح مي٢ .تواند در هیچ یك از نهادهاي وابسته به ملل متحد به آن استناد کند ثبت ننماید، نمي

به عنوان یك وظیفه بـه کلیـه کـشورهاي ٣٣ماده ١همچنین منشور ملل متحد در بند

.ست در دبیرخانه سازمان ثبت شده ا١٤٩٠٧ تا ١٤٩٠٣هاي ـ کلیه قراردادهاي ایران و عراق به شماره ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٠٢

کند که طرفین یك دعوا که ادامه آن ممکن است حفظ صلح و امنیـت عضو گوشزد ميالمللي را به مخاطره اندازد، قبـل از هـر اقـدامي بایـد بـا مـذاکره، تحقیـق، میـانجیگري، بین

ــه ســازمان ــضایي، توســل ب ــق رســیدگي ق ــههــاي من داوري، حــل اخــتالف از طری اي و طق .آمیز دیگر، درصدد حل اختالف خود برآیند المللي و یا هرگونه وسایل مسالمت بین

اعتنایي به اهداف منشور ملل متحـد خـصوصا با توجه به موارد فوق، رژیم عراق با بي، قرارداد الجزایر را یکطرفه لغـو نمـود و صـلح و امنیـت منطقـه را مـورد مخـاطره ٣٣ماده

ا نادیده گرفتن حق حاکمیت ایران در اروندرود و حتي با نصب پرچم جدي قرار داد و ب .هایي که عازم بنادر ایران بودند، بر وخامت اوضاع منطقه افزود عراق بر روي کشتي

ـ اعالمه اصول حقوق بین الملل٤

اعالمیـة اصـول حقـوق «٢٦٢٥مجمع عمومي سازمان ملل متحد، طـي قطعنامـه شـماره کشورها در انطباق با منشور ملل متحد را روابط دوستانه و همکاري بیندرباره » الملل بین

به موجب این قطعنامه اصولي از منشور ملل متحد که در این اعالمیه مورد . تصویب نمود» الملـل اصول اساسـي حقـوق بـین« بخش عمومي آن ٣بررسي دقیق قرار گرفت، طبق بند

.سزایي است ار بهشود و به همین جهت داراي اعتب نامیده مياصل دوم اعالمیـه مـورد توجـه خـاص قـرارداد اصـلي اسـت کـه بـه موجـب آن کلیـه

. آمیـز حـل و فـصل خواهنـد نمـود المللي خود را با وسایل مسالمت کشورها اختالفات بین ١هـایي کـه در بنـد حل آمیز راه در این اصل ضمن تأکید حل اختالفات از طریق مسالمت

تحد قید شـده اسـت، مجـددا گوشـزد گردیـده اسـت و سـپس مقـرر منشور ملل م٣٣ماده موفـق حلهاي فوق توسل جـسته ولـي گردد که طرفین یك دعوا در صورتي که به راه مي

هاي خود براي حل اختالفات خویش بـا وسـایل اند باید به کوشش به حل اختالفات نشدهشـود، سـایر کـشورها از ميهمچنین در اصل فوق تأکید . آمیز دیگري ادامه دهند مسالمت

هر اقدامي که ممکن است وضـع را وخـیم گردانـد، خـودداري خواهنـد نمـود و بـر طبـق .مقاصد و اصول منشور ملل متحد، طرفین دعوا به حل اختالفات تشویق خواهند

رژیم عراق، به عنوان یك کشور عضو سازمان ملل متحـد کـه اعالمیـه اصـول حقـوق پذیرفته است، وظیفه داشت که براي حل اختالفـات خـود کـه الملل را به طور رسمي بین

منـشور ملـل متحـد ٣٣ مـاده ١هـاي منـدرج در بنـد حـل اي بیش نبـود بـه راه در واقع بهانه

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٠٣

هـاي آورد بـاز وظیفـه داشـت کـه بـه کوشـش شد و اگر موفقیتي به دست نمـي متوسل ميداد و به هیچ وجـه وظیفـه يآمیز دیگر ادامه م خود براي حل اختالفات، از طریق مسالمت

نداشــت صــلح و امنیــت منطقــه را بــه خطــر انــدازد و بــا لغــو قــرارداد اصــل صــریح حقــوق .الملل را نقض نماید بین

المللـي را زیـر پـا بنابراین رژیم بعثي عراق با لغو قـرارداد الجزایـر کلیـه معاهـدات بـیناي بــراي تجــاوز شینهگذاشــت و بــدون هــیچ تردیــدي ایــن اقــدام رژیــم عــراق را بایــد پیــ

سراسري به خـاك ایـران دانـست و بـه عنـوان گویـاترین سـند آغـازگر جنـگ در پرونـده .جنایت رژیم بعضي ثبت و ضبط نمود

بخش دوم ـ چگونگي آغاز تجاوز

١٣٥٩ شهریور ٣١ ـ تجاوز سراسري ١

شـده سـرانجاغم تهـاجم سراسـري خـود را ارتش رژیم عراق با اهداف از پـیش تعیـیناسـتعداد نیـروي . از زمین، هـوا و دریـا آغـاز نمـود١٣٥٩ شهریور ٣١ ایران در تاریخ علیه

٥ لـشکر مرکـب از ١٢ یگان بـود کـه شـامل ٤٨زمیني ارتش عراق در آغاز تجاوز بالغ بر تیـپ ١٠ تیـپ مـستقل شـامل ١٥ لشکر مکانیزه و همچنـین ٢ لشکر زرهي، ٥لشکر پیاده،

١٠اضـافه تیـپ تیپ نیروهاي مخصوص، به٣نیزه و پیاده، یك تیپ زرهي، یك تیپ مکا . تیپ مرزي بوده است٢٠گارد جمهوري نیز نیروهاي گارد مرزي که شامل

قبـضه ٨٠٠منـدي کامـل از تجهیـزات نظـامي نظیـر همچنین ماشین نظامي عراق با بهره فرونـد هواپیمـا و ٣٦٦ قبـضه تـوپ ضـد هـوایي، ٤٠٠ دستگاه تانك و نفربر، ٥٤٠٠توپ،

١.کوپتر، از آمادگي عملیاتي مناسبي برخوردار بود فروند هلي٤٠٠ :خبرگزاریهاي انگلستان نیز بالفاصله گزارش دادند

ایران و عراق حالت جنگي میـان دو کـشور را اعـالم کردنـد، هواپیماهـاي عراق اقدام بـه بمبـاران کلیـه پایگاههـاي نظـامي در داخـل خـاك ایـران از

در پي ایـن حمـالت خـسارات سـنگیني بـه . مودندجمله فرودگاه مهرآباد ن

.٢٤ـ از خونین شهر تا خرمشهر، ص ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٠٤

: خبرگــذاري عــراق اعــالم کــرد. تأسیــسات نظــامي و غیــر نظــامي وارد آمــدبـه ) ٢٣/٩/١٩٨٠( ظهـر امـروز ١٢نیروي هوایي عـراق در حـدود سـاعت «

وقت محلـي چنـد فرودگـاه نظـامي و دیگـر اهـداف نظـامي ایـران را مـورد ودگاه نظـامي در منـاطق آبـادان، هاي عراق شش فر جنگنده. حمله قرار داد

را با موشکهاي هـوا بـه ) خوزستان ایران(اصفهان، آغاجاري و در عربستان ١».زمین مورد حمله قرار داده و خسارات سنگین وارد آوردند

:اي گفت صدام حسین نیز طي مصاحبهــاران کــرد و « ــا، پایگاههــاي گــروه مجــوس را بمب ــروز م ــروي هــوایي پی نی

در دریـا نیروهـاي جـسور مـا در برابـر . به آنها وارد کـردخسارات سنگیني نیروهاي دریایي دشمن پایداري کردند و در خشکي نیروهاي دالور ما بـه

شده پیشروي کردند و ظرف چند روز گذشـته سوي اهداف از پیش تعیینهـا را بـا دالوري و سپتامبر تـا بـه امـروز ایـن مأموریـت٢٢از صبح دوشنبه ٢».نجام دادندلیاقت و سرعت ا

تجاوز و تهاجم سراسري رژیم عراق در عین سنگیني با سرعت عجیبي همراه بود که شـدة آنهـا دارد و بـراي جمهـوري اسـالمي ایـران ریـزي حکایت از اهداف از پـیش برنامـهبیني بود، امـا بـا ایـن حجـم و گـستردگي غافلگیرانـه و اگرچه حمله رژیم عراق قابل پیش

.دغیر قابل تصور بو

ـ اشغال شهرهاي مرزي ایران٢

خود را براي تصرف شهرهاي استان خوزستان به کار نیروهاي٣/٢رژیم بعضي عراق به طوري که از محورهاي شملچه، نـشوه، تنگـه چزابـه، دزفـول بـه اشـغال خـاك . گرفت

هدف مهم و استراتژیك او اشغال خرمشهر بود که با وجود مقاومـت . خوزستان پرداختــه تــصرف خــود درآوردسرســختان ــردان اســالم، ســرانجام ایــن شــهر کلیــدي را ب . ه دلیرم

گران سیاسي ضمن اعتراف به مقاومت شجاعانه رزمندگان اسـالم از رسـیدن رژیـم تحلیل

.٢٣/٩/١٩٨٠ برابر با ١/٧/١٣٥٩ـ شرق االوسط، ١ .٧/٧/١٣٥٩ـ اللواء، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٠٥

دهـد همگـان از اهـداف تجـاوز رژیـم عـراق عراق به اهدافش خبر دادند که این نشان مي :نویسد ز ميبراي نمونه نشریه نیویورك تایم. باخبر بودند

رغـم مقاومـت مـداوم ایـران بـه اکثـر گویند کـه عـراق علـي گران مي تحلیلــة خــود رســیده اســت هــدف ــع از ١٢٤اشــغال حــدود . هــاي اولی مایــل مرب

العرب بعالوه خرمشهر و اهواز و سرزمینهاي مورد اختالف و تسلط بر شط ١.پاالیشگاه عظیم نفت آبادان را نیز در محاصره دارد

ولیه در اشغال شهرهاي ایران بسیار بامعناسـت کـه بعـدا بـا ادعـاي مالکیـت هاي ا هدفچنانکه صدام حسین فرمانده کل نیروهاي مسلح عراق . شود عراق بر این شهرها همراه مي

:اعالم کردبـر . پرچم عراق بر فراز شهرك سوسنگرد خفاجیه به اهتزاز درآمده اسـت

ي جعل و تزویر خفاجیه را سوسـنگرد اساس این بیانیه عراق، ایرانیها از رونام گذاردند، به طوري که این امر نشانگر آن است که عراق این شـهرك

٢.آورد را جزئي از اراضي اصلي خود به شمار ميادعاي مالکیت سران رژیم عراق با تغییر اسم شهرها نظیر محمره به جـاي خرمـشهر و

ین رمــضان معــاون رئــیس شــوراي طــه یاســ. شــود عربــستان بــه جــاي خوزســتان آغــاز مــي :فرماندهي عراق پس از سقوط خرمشهر اعالم کرد

٣.آزاد شده است) خوزستان(عربستان دهد که ارتش رژیم عراق براي ماندن آمده این ادعاها در مالکیت خوزستان نشان مي

:به طوري که پس از سقوط خرمشهر مطبوعات عراق اعالم کردند. استین اجدادي است و نیروهاي مسلح عراق آن شـهر سرزم) خرمشهر(محمره

٤.را براي ابد بازپس گرفتندو حتي مسئولین رژیم عراق اعـالم کردنـد کـه منـاطق آزادشـده از ایـران را در شـبکه

.٨/٧/١٣٥٩ ـ ٣٠/٩/١٩٨٠ـ نشریه نیویورك تایمز، ١ .٦/٧/١٣٥٩ ـ ٢٨/٩/١٩٨٠ـ نشریه الشرق االوسط، ٢ .١٨/٨/١٣٥٩ـ نشریه االنوار، ٣ .٥/٨/١٣٥٩ـ نشریه شرق االوسط، ٤

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٠٦

١.کنند پست و تلفن خود ادغام ميبنابراین رژیم عـراق عـالوه بـر اشـغال شـهرهاي مـرزي خوزسـتان و غـرب نظیـر قـصر

داف تجــاوز را کــه همــان تجزیــه خوزســتان باشــد، بــه طــور علنــي در شــیرین یکــي از اهــهـاي خبـري منطقـه و جهـان نیـز هاي رسمي خود اعـالم نمـوده و رسـانه ها و بیانیه مصاحبه

هـاي سـران رژیـم عـراق اذهـان عمـومي را بـراي بعضا به طور غیرمـستقیم بـا تکـرار گفتـه .کردند پذیرش این ادعا آماده مي

مام خمیني در برابر تهاجم ارتش عراقگیري ا ـ موضع٣

سایة سهمگین تهاجم سراسري ارتـش عـراق در اوضـاع نابـسامان سیاسـي و اقتـصادي کرد، به طوري کـه وحـشت و اضـطراب کشور بر پیکر ملت و مسئولین ایران سنگیني مي

در چنـین اوضـاع و احـوالي همـة دیـدگان بـه . از عاقبت کار احساس طبیعي همگـان بـوددانست که تنهـا او هم به خوبي مي) ره(امام راحل. دوخته شده بود) ره( امام خمینيتدابیر

فلذا طي سخناني عنصر ایمـان و توکـل بـه . باید در آن شرایط حساس حرف آخر را بزندخدا را بزرگترین پایه قدرت و توانایي دانسته و قدرت دشمن را در برابر آن نـاچیز تلقـي

.نمودندآید قوي اي که پیش مي یران خواهانم که در هر مسئلهمن از ملت بزرگ ا

باشند، قدرتمند باشند، متکي بـه خـداي تبـارك و تعـالي باشـند، و از هـیچ ) صـدام(ایـن . ما از آن قدرتهاي بـزرگ نترسـیدیم. چیز باك نداشته باشند

٢.که قدرتي ندارد، عراق که چیزي نیستمطمــئن و جــان آرام او سرچــشمه کــه از قلــب ) ره(ایــن ســخنان ملکــوتي امــام راحــل

گرفت، روحیة مردم و مسئولین را تقویت نمود و اتکال آنها را بـه خـدا بیـشتر کـرد و ميانگیزه دفاع و مبارزه با دشمن را در آنان بویژه جوانان جـان بـر کـف مـیهن اسـالمي بـاال

:برده تا جایي که فرمود و به صدام حـسین هر وقتي که مقتضي بشود من پیامي به ملت خواهم داد

.٧/٩/١٣٥٩ـ نشریه السفیر، ١ .٢٣٢، ص ١٣ـ صحیفة نور، ج ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٠٧

١.و امثال او ثابت خواهم کرد که اینها، این اذناب امریکا قابل ذکر نیستندبا تحقیـر دشـمن، مـردم را بـه مبـارزه و حتـي شکـست دشـمن امیـدوار ) ره(امام راحل

هاي اعجازآفرین والیت فقیه در نظام جمهوري اسالمي اسـت، کـه در کرده و این صحنهکنـد کـه دهـد، و ثابـت مـي کشتي نظام را از تزلـزل نجـات مـيترین شرایط سکان بحراني

.جوهر اقتدار نظام و امنیت کشور والیت استشاهد جوشش مقاومت مردمـي در همـة ) ره(گیري شجاعانه امام راحل به دنبال موضع

به طوري که یکپارچـه . آحاد ملت و مسئوالن و دولتمردان نظام جمهوري اسالمي هستیم .شده از مرد و زن و پیر و جوان بسیج شدند و آزادسازي مناطق اشغالبراي دفع تجاوز

به مسئوالن سیاسي و نظامي دستور دادندکه در شـوراي عـالي ) ره(همچنین امام راحلهاي کالن به طور کالسـیك بپـردازد، و بـا تـشکیل ها و برنامه دفاع به تهیه و تدوین طرح

روهـاي مردمـي جهـت اعـزام بـه جبهـه همـت سازمانهاي رزمي به امور شهر سازماندهي نی .گمارند

ـ مقاومت مردمي٤

تبیین شد، مقاومـت خودجـوش ) س(مشي دفاعي از سوي امام راحل پس از آنکه خطبـویژه ایـن مقاومـت در شـهرهاي اشـغالي ایـران توسـط . جـا شـکل گرفـت مردمي در همه

عـراق و خبرگزاریهـاي به طوري که فرماندهان ارتش . اي داشت ارتش عراق نمود فزاینده .جهاني زبان به اعتراف گشودند

:نویسد خبرگزاري رویتر در مورد مقاومت مردم آبادان مياي از نیروهاي عراقي تحکیم محاصرة شـهر نفتـي آبـادان ایـران را بـا حلقـه

٢.دهند اما ساکنین شهر مقاومت شدیدي نشان مي. اند فوالد آغاز کردهسین طي محاسبات غلط خویش به فرمانـدهانش گفتـه این در حالي است که صدام ح

نـشریه گـاردین از قـول . بود در هر شهري وارد شوید، مردم از شما استقبال خواهند کـرد :گوید یك دهقان پیر مي

.٢٢١ـ همان، ص ١ .٢٧/٧/١٣٥٩ ـ ١٩/١٠/١٩٨٠ـ نشریه االنوار، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٠٨

) ارتـش عـراق(اگـر آنهـا . ما با چنگ و ناخن به این زمین خواهیم چـسبیدبعـد بـاز خـواهیم . همه چیز را نابود کننـد، مـا در چادرهـا خـواهیم خوابیـد

ایـن : گویـد سـپس مـي. گشت و همه چیز را چـون ویتنـام خـواهیم سـاختگویند که امپریالیـسم امریکـا مقایسه اتفاقي نیست و همه مردم در اینجا مي

١.پشت صدام حسین استاي مردمـي شـده بـود کـه حتـي کودکـان و زنـان مقاومت در شهرهاي اشغالي به گونه

هـاي حماسـي نیـز از ایـن صـحنه. خود در نبـرد شـرکت جـستنددوشادوش پدران و مردان :چشم خبرنگاران پنهان نماید، به طوري که گزارش دادند

در خرمشهر و آبادان کودکان بسیاري اغلب در کنار پدرانـشان در جنـگ ساله بود با افتخار بـراي خبرنگـاران ١٤اند و یکي از آنها که شرکت داشته

بــا دو کوکتــل مولوتــف تانــك عراقــي را غربــي تعریــف کــرد کــه چگونــه ٢.منهدم کرده است

هاي مقاومت مردم شـهرهاي مـرزي اینها گزارش و اعتراف خبرنگاران خارجي صحنهباشـد، کـه غالبـا بـه منظـور اهـداف به همراه جوانان سلحشور و رزمنده سپاه و ارتـش مـي

دیني آنها را به حیرت دیگري به منطقه آمده بودند، اما همایش زیباي مقاومت و حماسةهـــاي مقاومـــت و روحیـــة ایثـــار و آورد و حـــداقل واکـــنش آنهـــا گـــزارش ایـــن منظـــره

.طلبي مردم بود شهادتقطعا منشأ این مقاومت و پایداري، ایمان و عشق به اسـالم و مـیهن اسـالمي و اطاعـت

بــوده اســت کــه موجــب مباهــات و ســرفرازي ایــران) س(صــادقانه از دســتور امــام خمینــي :در این باره فرمودند) ره(به طوري که امام راحل. اسالمي شده است

آنچه براي اینجانب غرورانگیز و افتخارآمیز است، روحیة بـزرگ و قلـوب طلبي این عزیـزان، کـه سـربازان سرشار از ایمان و اخالص و روح شهادت

ایــن اســت فتــوح . باشــد حقیقــي ولــي هللا االعظــم ارواحنــا فــداه هــستند مــي

.٢٢/٧/١٣٥٩ ـ ١٤/١٠/١٩٨٠ـ نشریه گاردین، ١ .٢٤/٧/١٣٥٩ ـ ١٦/١٠/١٩٨٠ـ نشریه گاردین، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٠٩

١.توحالفبدین ترتیب ایمان و عشق به خدا رمز مقاومت و پایداري ملـت ایـران در هـشت سـال

نامیـده شـد و در طـول » فـتح الفتـوح«) س(دفاع مقدس بوده است که از نظـر امـام راحـلسالیان مبارزه همواره به عنوان جوهر دفاع و مقاومت مورد توجـه رزمنـدگان اسـالم بـوده

.است

درماني، آموزشي ني، ـ تخریب مناطق مسکو٥

هـا، ارتش رژیم عراق براي در هم کوبیـدن مقاومـت مـردم در شـهرهاي مـرزي، خانـهداد، کشتن زنـان بیمارستانها و اماکن آموزشي را مورد حمالت هوایي و موشکي قرار مي

ها براي رژیـم آموزان در مدرسه ها و یا بیماران در بیمارستانها یا دانش و کودکان در خانهاگرچه مجامع خبري داخل عراق در آغاز ایـن حمـالت را . ق مفهومي انساني نداشتعرا

کردند، اما خبرگزاریهاي خـارجي از ایـن جنایـت صـدام کـه بیرحمانـه بـه منـاطق انکار مي :مثال گاردین نوشت. کردند، خبر دادند حمله مي... مسکوني، درماني و

به زمین به منـاطق مـسکوني بر اثر حمله نیروهاي عراقي با موشکهاي زمین ١٧٤ نفـر کـشته و ١٠٠در شهر دزفول واقع در جنوب غربي ایران بـیش از

٢.نفر مجروح شدندبعدها رژیـم عـراق وقتـي ریـشه مقاومـت مردمـي را درایـران اسـالمي همگـاني یافـت،

المللـي، برخالف همـة مـوازین بـین. حمالت ددمنشانه خود را به سایر شهرها گسترش داداطق مسکوني شهرهاي مختلف ایران، مراکز درماني و آموزشي و بناهـاي تـاریخي و به من

.ور شد فرهنگي با هواپیما و موشکهاي دوربرد حمله

المللي ـ واکنش دولتها و سازمانهاي بین٦

هـا پس از وقوع تجاوز سراسري رژیم عراق به خاك جمهوري اسالمي ایـران، دولـتهـاي منطقـه بـویژه دولـت. ي متفاوتي را از خود نشان دادنـدها المللي واکنش و مجامع بین

.٢٨٩، ص ١٣ـ صحیفة نور، ج ١ .٥/٨/١٣٥٩ ـ ٢٧/١٠/١٩٨٠ـ نشریه گاردین، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١١٠

١.عربستان، اردن و کویت حمایت خود را از عراق اعالم نمودند گانـه عربـي کـه از سـوي دولت امارات متحده عربي مجددا تأکید نمود که جزایر سـه

٢. باید به این کشور بازپس داده شود رژیم ایران به اشغال درآمده،مثال یـك مقـام . ها با تمجید و ستایش از صدام حسین همراه بوده است اغلب حمایت

:رسمي اردن نزدیك به شاه حسین گفتصــدام حــسین یقینــا بــه عنــوان مــرد قدرتمنــد در رهبریــت ملــي اعــراب در

آمیـز خواهد آمد و پیروزي وي در جنگ با ایران اولـین عملیـات موفقیـت ٣.بودنظامي اعراب در طول سال گذشته خواهد

همچنین انجمن ادباي کشور کویت با ارسال تلگرافي به صدام حسین حمایـت کامـل :خود را از عراق در جنگ با ایران اعالم کرد، در این تلگراف آمده است

فرز صالح عربیت رفیق صدام حسین ـ بغدادافتخار دارم که تصمیم هیأت اداري انجمن ادباي کویت با تمامي اعـضاي

گیـري اراضـي کامل از موضـع شـجاعانه شـما بـراي بـازپسآن در حمایت بـه پـیش اي قهرمـان عربیـت و ... عراق از غاصبین فارس بـه اطـالع برسـانم

٤)احمد سقاف ـ دبیر کل. (پیروزي از آن ارتش بزرگ ما بادالبته صدام حسین این اظهار ارادت و حمایت ادباي کویت را در تجاوز به آن کـشور

.ادبا و نویسندگان کویت را به اوج تخیل و قهقراء کشاندپاسخ داد و مشاعر آرایـي شوراي همکاري حوزه خلیج فـارس در کنـار صـدام حـسین علیـه ایـران صـف

دبیر کل اتحادیه عرب طي مکالمه تلفنـي بـا دبیـر کـل شـوراي فرمانـدهي عـراق ٥.کردندازمان کنفـرانس دبیر کـل سـ٦.مواضع قوي و عربي صدام حسین را مورد ستایش قرار داد

ــه صــدام حــسین و امــام خمینــي خواســتار برقــراري اســالمي ضــمن ارســال دو تلگــراف ب

.٢٥/٩/١٩٨٠ـ نشریه الشرق االوسط، ١ .٢٢/٩/١٩٨٠ـ نشریه الشرق االوسط، ٢ .٣٠/٩/١٩٨٠ـ نشریه واشنگتن پست، ٣ .٢٨/٩/١٩٨٠ـ نشریه االنباء، ٤ .٢٤/٩/١٩٨٠ـ الشرق االوسط، ٥ .٢٥/٩/١٩٨٠ـ الشرق االوسط، ٦

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١١١

١.بس فوري شد آتشرسـیدند، امـا بـا لحنـي کشورهاي غربي اگرچه از اقدام صدام حسین راضي به نظر مي

پسند اغلب هاي غرب تا اینکه تدریجا رژیم عراق با حرکت. متناقض به اظهارنظر پرداختندگیري شوراي امنیت سازمان ملل به در این بین موضع. حمایت آنها را با خود همراه نمود

» کـورت والـدهایم«عنوان نماد رسمي حل مناقشه، براي همگان قابل توجه بوده تـا اینکـه اي بـدین مـضمون بـه منـشور، نامـه٩٩دبیر کل وقـت سـازمان ملـل متحـد بـر اسـاس مـاده

:شوراي امنیت نوشت سترش اختالف بین ایران و عراق نگران هستم، این امـر بـه عقیـدةمن از گ

٢.المللي است من یك تهدید جدي بالقوه براي صلح و امنیت بین

:هاي زیر پاسخ دهید به پرسش

. ـ حوادث قبل از آغاز تجاوز عراق را در ایران بررسي کنید١ از سوي صدام حسین چگونه صورت گرفت؟١٩٧٥ ـ لغو قرارداد ٢ .الملل را بررسي کنید ـ اعالمیه اصول حقوق بین٣ . ـ چگونگي آغاز تجاوز سراسري رژیم عراق را توضیح دهید٤ . ـ واکنش جمهوري اسالمي ایرن در برابر تجاوز را بررسي کنید٥

.٢٤/٩/١٩٨٠ـ الشرق االوسط، ١ .٢/٧/١٣٥٩ ـ روزنامه کیهان، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١١٢

فصل پنجم

دفع تجاوز

هجوم سراسري ارتش رژیم عراق به خاك جمهـوري اسـالمي ایـران و اشـغال منـاطق بیت مواضع و تغییر ساختارهاي شهري، این بـاور را در اذهـان جهـاني پـرورش مرزي و تث

المللـي و امتیـازگیري سـنگین رژیـم داد که خروج عراق جز با تـصمیم جـدي مجـامع بـیناز آن طرف در ایران بویژه در اندیشه . عراق از جمهوي اسالمي ایران ممکن نخواهد بود

آمـد و نیـز تکیـه بـر ي بیهـوده بـه حـساب مـيامیـد بـستن بـه دیگـران امـر) س(امام راحـلشده بود ) ره(هاي خودي در خروج دشمن و تنبیه متجاوز تصمیم قطعي امام خمیني مؤلفه

و در این جهت تقویت توان دفاعي کشور و ایجاد عوامل آن قبل از هر چیز مورد توجـه .قرار گرفته است

افزایش توان دفاعي

نیروهاي مسلح و آحاد ملت براي مقابله با دشمن مهمترین عوامل افزایش توان دفاعي :متجاوز عبارتند از

با حذف بني صدر) ره( ـ فرماندهي امام راحل١

نیـز از صدر رئیس جمهور وقت ایران که مسئولین فرماندهي کل قـوا را ابوالحسن بنيه تنهـا اعتقـادي بـ به عهده داشت، در دوران اشغال اراضـي ایـران نـه) س(طرف امام راحل

سازماندهي نظامي براي مقابله با تجاوز نداشت، بلکه بیشتر به حرکتهاي دیپلماسي در حل صدر از این غائله مرزي در جهـت مقابلـه مناقشه روي آورد، و همانطور که گفته شد بني

هاي رقیـب داخلـي برآمـد، تـا اینکـه مجلـس شـوراي اسـالمي در جلـسه با نیروها و جناحاالسـالم و صـدر داد و جنـاب حجـت دم کفایـت سیاسـي بنـي رأي بـه عـ٣١/٣/٦٠مورخ

اي مراتـب را بـه استحـضار امـام المسلمین هاشمي رفسنجاني رئیس مجلس وقت طي نامـه .رساند) س(راحل

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١١٣

:امام در پاسخ فرمودندپس از رأي اکثریت قاطع نمایندگان محترم مجلس شـوراي اسـالمي مبنـي

ریاسـت جمهـوري اسـالمي ایـران صـدر بـراي بر اینکه آقاي ابوالحسن بنـيکفایت سیاسي نـدارد، ایـشان را از ریاسـت جمهـوري اسـالمي ایـران عـزل

١.نمودماي به ستاد مشترك نیروهاي مسلح جمهوري اسالمي طي نامه) س(همچنین امام راحل

.صدر را از فرماندهي کل نیروهاي مسلح برکنار نمودند ایران بني بـه خـوبي دریافـت کـه شخـصا بایـد جنـگ را در آن شـرایط حـساس) س(امام راحل

:فرماندهي کند و این کار آثار و برکات فراواني داشت که مهمترین آنها عبارتند ازبه عنوان تکلیف ) س(الف ـ تأثیرپذیري مردم ایران بویژه جوانان از فرامین امام راحل

.شرعي و الهي بویژه فرمانـدهان کـه امیـد و هاي نبرد ب ـ ایجاد سرور و شادماني در رزمندگان جبهه

.انگیزه آنها را براي دفع تجاوز در حدي غیر قابل تصور باال بردج ـ ایجــاد خودبــاوري و فـضاي معنــوي در کــشور و تقویـت انگیــزه جهــاد و روحیــه

.طلبي در همة آحاد ملت شهادتد ـ جدي تلقي شدن جنگ به عنوان مـسئله اولکـشور از سـوي مـردم ومـسئولین نظـام

.ویژه نیروهاي مسلحب

گیري و رویکردي کالسیك به جنگ ها در تصمیم ـ حذف تفکر لیبرال٢

تنهــا از هــا کــه در روزهـاي آغــازین تجــاوز، قافیـه نبــرد را بــه صـدام باختنــد، نــه لیبـرالکردنـد، بلکـه اعتقـادي بـه صـرف هزینـه مـالي و هاي کالسیك نظامي حمایـت نمـي شیوه

نهـضت آزادي ایـران بـه . انهاي رزمي بـه هـیچ وجـه نداشـتندنیروي انساني یا تجهیز سازمهـاي هاي خود با طرح مشکالت اقتـصادي و ضـعف بنیـه عنوان نماد تفکر لیبرالي در بیانیه

دانـست، و گـرفتن نظامي کشور ورد به نبـردي کـامال کالسـیك نظـامي را غیـرممکن مـيصدر که تحت تأثیر ایـن بني.دد زمان از دشمن در مقابل زمین را بر هر کاري ترجیح مي

.٣/٤/١٣٦٠ـ روزنامه جمهوري اسالمي، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١١٤

:تفکر قرار داشت، در سخنراني و سالگرد انقالب اسالمي خاطرنشان کردبوده و منـابع ارزي % ٣٥بیکاري نسبت به سال گذشته افزایش یافته، تورم

. ما تا حدود چهار میلیارد دالر براي دو مـاه آینـده کـاهش خواهـد داشـت ١.کننده است وضعیت مالي بسیار نگران

نمایي مشکالت اقتـصادي در ایـن صـدد بـود کـه بـه مـردم بفهمانـد صدر با بزرگ نيبگـذاري در زمینـه مسئله اول ما جنگ نیست و یا با این معـضالت اقتـصادي عمـال سـرمایه

) س(ناگفته نماند که همة نیروها و احزاب مخالف خـط امـام راحـل. جنگ ناممکن استصـدر بـا ایـن پـشتوانه دقیقـا در مقابـل نـد و بنـيکرد کننده حمایت مي از این تفکر مأیوس

اصرار فرماندهان جنگ مبني بـر سـازماندهي نظـامي نیروهـا و حتـي توسـعة سـازمان سـپاه .کرد پاسداران انقالب اسالمي مقاومت مي

گیري، حرکت مؤثري صدر و طرد تفکر لیبرال در تصمیم با حذف بني) س(امام راحلگیـري توسـعه نیروها رقم زد، بویژه ایـن مؤلفـه در شـکلرا در جهت افزایش توان دفاعي

گیري نقش بـسزایي داشـته اسـت رزمي سپاه پاسداران و استقالل فرماندهان آن در تصمیم .و این واقعیت حتي از دید کارشناسان خارجي پنهان نماند

هـا را در دسـت صدر پاسـداران انقـالب، ابتکـار عمـل در جبهـه با رفتن بني ٢.هاي خود را با احساسات جوشان خود پوشاندند گرفته و ضعف

البته احـساسات جوشـان از دیـد کارشناسـان خـارجي، همـان عنـصر ایمـان و عـشق بـه تـوان آن را جـوهر شهادت و فداکاري در راه خـداي محبـوب اسـت کـه بـه حقیقـت مـي

.مقاومت در طول هشت سال دفاع مقدس نامید

)بسیج( ـ تجهیز گروههاي مردمي ٣

در دفـاع از اسـالم و نظـام جمهـوري اسـالمي، آهنـگ ) س( استمداد امـام راحـلطنیناي در جان ملت ایران بویژه جوانان غیرتمند ایـن مـرز و بـوم بـه وجـود آورد؛ بـه جاودانههــاي نبــرد شــتافتند و اي کــه در پــي فرمــان مقتــداي خــود سراســیمه بــه ســوي جبهــه گونــه

.٢٠/٣/١٩٨١ـ میدال الیست، نشریه انگلیسي، ١ .١٩٨٢ ژانویه ٢٥ـ نشریه لس آنجلس تایمز، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١١٥

ي پیکار دغدغة هـر جـوان مـسلمان ایرانـي ها فراگیري آموزش نظامي و حضور در صحنهسپاه پاسداران انقالب اسالمي که خود مولود بسیج مردمي است، مأموریت آمـوزش . بود

دار شــد، و در فاصــله زمــاني بــسیار کوتــاه توانــست بــا و ســازماندهي نیروهــا را عهــده بـه طـوري .هاي نبرد نشان دهد ریزي دقیق، حضور کالسیك این نیروها را در جبهه برنامه

:کننده در دفاع شامل که ترکیب اصلي نیروهاي عمل جمهوري اسالمي ایرانـ ارتش

ـ سپاه پاسداران انقالب اسالمي ـ نیروهاي داوطلب بسیج

هاي نامنظم که از آرزوهاي آغازین تجاوز ارتـش عـراق بـه همـت و ـ نیروهاي جنگ با نـام ایـن شـهید عزیـز هدایت شهید عزیز دکتر چمران شکل گرفت و آزادي سوسنگرد

.عجین شده استکننده هستند کـه در پـشت جبهـه و بـه طـور البته این غیر از مراکز و یگانهاي پشتیباني .کلي در همة شهرهاي ایران سازماندهي شدند

مندي از این نیروها در مقابله با تجـاوز آثـار محـسوس خـود را نـشان داد و حتـي بهرهاي از آن را در اینجـا ایـران اعتـراف کردنـد کـه نمونـهمحافل خـارجي بـه قـدرت تجهیـز

:آوریم ميبنا به دالیلي عراق در آغاز جنگ پیـشرفت خـوبي کـرد، امـا هنگـامي کـه ایران تجهیز شد، پیشروي آن متوقف گردیده براي انجام یك حملـه علیـه مواضع مستحکم و ثابت برتري الاقل سه به یك الزم است و حتي برتـري

شود و ایران سـرگرم تغییـر موازنـه بـراي ایجـاد یـك توصیه ميپنج به یك ١.حالت یك به یك در جبهه است

که بعد از اتکال به خداوند متعال، تکیه بر ایمان مـردم را در پیـروزي ) س(امام راحلانقالب اسالمي تجربه کرده بود، این بار با همان انگیزه مردم را به صحنه دفاع مقدس فرا

راخواني و حضور مردم به قدري باشکوه بود که عالوه بر دوستان اعجـاب خواند و این فاي که همة ناکـامي رژیـم عـراق را در فرمانـدهي امـام افکار جهان را برانگیخت، به گونه

.٢٠/٣/١٩٨١ـ میدل الیست، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١١٦

:له دانستند و حضور یکپارچه مردم ایران در اطاعت از فرامین معظم) س(راحلرفیـت و آمـادگي مـردم آنچه را کـه رهبـران عـراق از نظـر دور داشـتند، ظ

آمدنشان به دور مظاهر انقالبشان، امام بود که هنوز در شور و ایران و جمع ١.هیجان یك رستاخیز مذهبي و سیاسي هستند

محاسـبه کارشناسـان سیاسـي و نظـامي را کـه سـقوط ) س(همچنین تدبیر امـام خمینـيد و صدام حسین هم دادند، نقش بر آب کر زودهنگام جمهوري اسالمي ایران را نوید مي

اي و هاي غلط آتش را برافروخت که سرانجام دامنگیر او و حامیان منطقـه با همین تحلیل :نویسد آنجلس تایمز در این باره مي نشریه لس. المللي او گردید بین

کردند که ایـران بـر اثـر درگیـري بـین بیني مي کارشناسان سال گذشته پیشاهـد شـد و تجـاوز عـراق بـه ایـران نیـز ثبـاتي خو هاي قدرت دچار بي جناح

گردد، اما این جنگ باعث سرعت بخشیدن به سقوط رژیم امام خمیني مي ٢.بیني ما منجر به اتحاد و تقویت ملت ایران شد برخالف پیش

ـ وحدت بین ارتش و سپاه٤

ارتش جمهوري اسالمي ایران که به لحاظ نظامي داراي ساختاري تعریـف شـده بـود، ها نیاز بـه راههـاي روشـني داشـت راي همکاري با سپاه و نیروهاي مردمي در جبههلزوما ب

که در حوزة استراتژیك و تاکتیك بتواند وحدت رویه ایجاد کنـد کـه ایـن کـار مهـم بـا . و همکاري صمیمانه فرماندهان ارتش و سپاه تحقـق یافـت) ره(سرپنجة تدبیر امام خمیني

:ن به این واقعیت اذعان نمودنداي که ناظران و کارشناسا به گونهگر ساخته است، بلکه خیلي تنها خود را منظم و قانوني جلوه ارتش ایران نه

باشد، همکاري پاسداران بـا ارتـش موجـب پدیـدار جنگجو و مبارز نیز مي ٣.شدن پیروزیها شده است

اهتمام جانبه بین ارتش و سپاه به عنوان فرمانده کل قوا به وحدت همه) س(امام راحل

.٩/٢/١٩٨١ـ تایمز مالي، ١ .١٩٨٢ ژانویه ٢٥آنجلس تایمز، ـ لس ٢ .١/٤/١٩٨٢ـ نشریه لوموند فرانسه، ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١١٧

خاصي داشت و بدون تردید یکي از عوامل مهم افزایش توان دفاعي را در سایه وحـدت کـه اخـتالف ارتـش و سـپاه را از اهـداف امریکـا کرد، تـا آنجـا ارتش و سپاه جستجو مي

:دانست مياگر روزي میان ارتش و سپاه پاسداران انقالب اختالف ظاهر شود، در آن

١.زدیك خواهد شدروز امریکا به اهداف خود ندر بخش تغییر فرایند دفاعي خواهیم دید کـه ارتـش و سـپاه چگونـه در یـك تعـاملي صادقانه مهارت و دانش نظامي و اسـتعداد سرشـار و خـالق نیـروي انـساني را در خـدمت

دفاع مقدس قرار دادند و این از آثار و برکات این وحدت و همدلي است؟

ـ خودباري و ارادة ملي٥

بـه عوامـل افـزایش تـوان دفـاعي ضـمیمه ) س(هاي مهمي که امام راحل مؤلفهیکي ازکردنـد، تقویــت خودبـاوري دینــي در آحـاد ملــت بـود کــه در ایمـان بــه خـدا و عــشق بــه

اي ملي و میهنـي، ارادة عمـومي ملـت [ شهادت تجلي کرد، و همچنین با استفاده از انگیزهمة اقشار ملـت از کوچـك و بـزرگ و به طوري که ه. را پشت سر رزمندگان بسیج کرد

نیویـورك تـایمز طـي . هـاي دفـاع یافتنـد پیر و جوان حضوري غیرتمنـدان در همـه صـحنه :دارد باره این چنین اظهار مي اي حیرت خود را در این مقاله

ــه ــربازان حرف ــامي از س ــب نظ ــب و غری ــروي عجی ــانیون، یــك نی اي، روحوجوان سیزده ساله، که همگي بـا اي ن هاي مدرسه نظامیان محلي، و بچه شبه

بـست طـوالني شـوند، بـن یك التهاب اسالمي شدید به یکدیگر متـصل مـيجنــگ خلــیج فــارس را بــا تــار و مــار کــردن نیروهــاي ســنگرگرفته عراقــي

٢.شکستندنقش ایمان و توکل به خدا رزمندگان ما را بـه حقیقـت ایـن آیـه رهنمـون گـشت کـه

:فرمود فال غالب لكـم وإن يخـذلكم إن ينصرآم الله

.١٤/٣/١٣٦١ـ جمهوري اسالمي، ١ .١٩٨٢ ـ هفت آوریل ١٨/١/١٣٦١ـ نیویورك تایمز، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١١٨

١.فمن ذا الذي ينصرآم من بعدهاگر خدا شما را یاري کند، کیست که بر شما غالب آید و اگـر خـدا شـما

را ذلیل کند، کیست شما را یاري کند؟با علم به این آیة شریف رزمندگان دریافت که عزت و ذلـت هـرکس بـه دسـت خـدا

ت، از این رو ایمان خالصانه به او را جوهر مبارزه و جهاد مردانة خود علیه دشمن قرار اسدادند و بر اساس همین باور و اعتماد توانستند پیروزیهاي بزرگـي را رقـم بزننـد و برتـري

افزاري مدرن را به اثبات برسانند تا آنجا که خبرنگاران جهاني در عظمـت ایمان بر جنگ :نداین حمایه نوشت

نوجوانان متعـصب اخیـرا نـشان . کند دانیم که ایمان کوهها را جابجا مي ميتواننـد لـشکرهاي زرهـي را بـه عقـب براننـد و یـك ارتـش اند کـه مـي داده

٢. هزار سرباز را با شکست مواجه سازند٢٥٠مدرن متشکل از نـوان اي بود که در دفاع هـشت سـاله رزمنـدگان مـا بـه ع خودباوري بزرگترین سرمایه

دستاوردي مهم نصب ملت ایران گردید، و رمز این خودباوري در عنصر ایمان نهفته بـود .انداز افکار جهانیان به نمایش درآورد که کارآمدي خود را در چشم

نتیجه اینکه از مجموعه عوامل یادشده توان دفـاعي کـشور در شـرایطي مطلـوب قـرار را در برسـاند، اینـك تـأثیر ایـن عوامـلگرفت تا دشمن متجاوز را به سـزاي اعمـال خـود

.گیریم تغییر موازنه قوا و تقویت فرایند دفاعي رزمندگان اسالم پي مي

تغییر فرایند دفاعي با مهمترین عملیات ایران براي بیرون راندن دشمن از خاك ایران

ها و شهرهاي مـرزي ایـران، رزمنـدگان اسـالم اعـم از اگرچه در مدت اشغال سرزمینهـاي نـامنظم در قالـب چنـدین عملیـات چریکـي مـانع و سپاه و بـویژه سـتاد جنـگارتش

اند و حتي بخشي از اراضـي را از اشـغال ارتـش عـراق آزاد نمودنـد، پیشروي دشمن شدهکــه از آن جملــه آزادســازي شــهر سوســنگرد پــس از محاصــرة دوم بــه فرمانــدهي ســردار

آن اسـت، امـا بـا تکمیـل و تـأمین عوامـل اي از پرافتخار اسالم شهید دکتـر چمـران نمونـه

.١٦٠ـ آل عمران، ١ .٥/٤/٨٢ـ نشریه فرانسه، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١١٩

به طوري که رزمندگان مـا از پوسـته دفـاعي . افزایش توان دفاعي، فرایند دفاع تغییر یافتبه در آمده و مشي تهاجمي را در پیش گرفتنـد، و هـدف اول مـشي تهـاجمي آزادسـازي

.مناطق و شهرهاي اشغالي از چنگال دشمن بود

شده ـ آزادسازي مناطق اشغال١

آزادسازي مناطق اشغالي توسط نیروهاي خودي طي چندین عملیات صـورت گرفـت :که مهمترین آنها عبارتند از

عملیات فرمانده کل قوا خمیني روح خد) الف

صدر اولین عملیات پیروزمندانـه رزمنـدگان اسـالم اسـت این عملیات پس از عزل بني ایـن عملیـات ضـمن وارد آمـدن انجـام شـد، در) جنوب دار خـوئین(که در شرق کارون

کیلــومتر از مواقــع دشــمن در منطقــه بــه تــصرف ٣خــسارت ســنگین بــه دشــمن، بــه میــزان .رزمندگان اسالم درآمد

صـدر بـه اهمیت این عملیات از آن جهـت اسـت کـه جنـگ در مـدت فرمانـدهي بنـي ها تحرك جدي بـه غیـر از حرکـات مقطعـي حالت رکود و سردي گرائیده بود و در جبهه

صدر و متحدان ضد انقالبـي او اندازیهاي بني و حتي سنگ. خورد رزمندگان به چشم نميامــا عملیــات موفــق . هــاي جــدي و فراوانــي را بــراي رزمنــدگان فــراهم کــرده بــود زحمــت

نکرد، تنها تزلزل در ارادة ملت غیور ایران ایجاد صدر نه دارخوئین ثابت کرد که عزل بني .ها گردید رزمندگان در جبههبلکه باعث تقویت روحیه

االئمه عملیات ثامن) ب

هاي دشمن بر روي رودخانه کارون این عملیات در شمال آبادان به منظور تصرف پلهاي آبادان ـ ماهشهر و آبادان اهواز و نیز شکست حصر آبـادان و و تصرف و تأمین جاده

.انهدام نیروهاي دشمن صورت گرفتحـصر آبـادان بایـد «: بود که فرمودند) س(مان امام راحلجوهرة اصلي این عملیات فر

ســرانجام رزمنــدگان اســالم بــا شکــستن حــصر آبــادان دشــمن را در شــرق » .شکــسته شــود

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٢٠

. خـود دسـت یافتنـد شـدة رودخانه کارون به عقب راندند و به همه اهداف از پـیش تعیـینهان درج شـد، بـه هاي خبري ج نشیني دشمن به سرعت در رسانه خبر این پیروزي و عقب

:طوري که تایمز مالي اظهار داشتعراق دیروز اعالم کرد نیروهاي مهـاجمش از شـرق بـه غـرب سـاحل رود

اند، لیکن اعـالم کـرد کـه در صـورت لـزوم نشیني کرده کارون ایران عقب ١.توانند باز گردند مي

:نتایج زیر را در بر داشته است) ع(االئمه به طور کلي عملیات ثامن رژیم عراق همواره از حصر آبادان به عنوان کي امتیاز سیاسي براي تحمیل کردن ـ١

.کرد که با این شکست، این امتیاز مهم را از دست داد مقاصد خود به ایران یاد ميامنیــت دشــمن و حامیــانش بــه صــدا درآورد و تــوان بــالقوه ـ زنــگ خطــر را بــراي ٢

.راي دشمن مطرح گردیداي جدي ب رزمندگان اسالم به عنوان دغدغه .هاي ابتکاري در جنگ افزایش داد ـ اعتماد فرماندهان را در اتخاذ تاکتیك٣ناپـذیري دشـمن را پذیري دشمن را به خوبي نمایان کرد و کابوس شکست ـ آسیب٤

.از اذهان رزمندگان بیرون کردتوجـه جـدي ریزي عملیات مـورد مندي از نیروهاي مردمي در طرح ـ استراتژي بهره٥

.مسئولین جنگ قرار گرفت

القدس عملیات طریق) ج

ــه ــرز و دسترســي ب ــأمین م ــستان و ت ــهر ب ــازي ش ــور آزادس ــه منظ ــه ب ــات ک ــن عملی ای بـه ٨/٩/١٣٦٠االئمـه در تـاریخ هورالهویزه طراحي شده بود، دو ماه بعد از عملیات ثـامن

اطـراف آن بـه وسـعت اجرا درآمده که سرانجام منجر بـه آزادسـازي بـستان و روسـتاهاي . کیلومتر مربع گردید٨٠٠

کنند، هاي خارجي با این عنوان که ایرانیها شکست پي در پي را تحمل مي خبرگزاري :گزارش دادند

طبق اظهار دیپلماتهاي غربي، ایران شکستي را به نیروهاي عراقي در اسـتان

.٢٩/٩/١٩٨١ـ تامیز مالي، نشریه انگلیسي، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٢١

فتن نفتي خوزستان واقع در جنوب ایران تحمیل کرده است و موفق به گـر ١.شهر بستان در نزدیکي مرز عراق گردیده است

:القدس عبارتند از مهمترین نتایج عملیات طریق ـ شناخت نقاط ضعف و ناتواني دشمن به همراه اعتماد به نفس رزمندگان اسالم در ١

.کارگیري بهینه از امکانات هاي ابتکاري و به اجراي طرحللـي و قطـع ارتبـاط جبهـه شـمالي دشـمن بـا الم شـده بـین ـ رسیدن به مرزهاي شناخته٢

.جبهة جنوبي ـ کارآمدي نیروهاي مردمـي و بـسیج و ایجـاد انگیـزه در توسـعة سـازمان رزمـي بـه ٣

.ها منظور جذب و هداي آنان به سوي جبهه . دشمن مبني بر ارائه حضور در مناطق اشغالي ـ ایجاد تردید و تزلزل در تصمیم٤هـــا و ســـلب فرصـــت از دشـــمن در عمـــل در جبهـــه ـ بـــه دســـت گیـــري ابتکـــار ٥

.ها گیري تصمیمالمللي و فعـال شـدن هیأتهـاي صـلح بـا اصـرار و ـ ایجاد شرایط جدید در صحنه بین٦

.ابرام دشمن بعثي

المبني عملیات فتح) د

با وجود چندین عملیات کوچك در غرب کشور کـه عمـدتا سـپاه پاسـداران انقـالب تـاریخ المبـین در منطقـة غربـي رودخانـة کرخـه در ت بزرگ فتحاسالمي انجام داد، عملیا

آغاز گردید که سرانجام به تصرف ارتفاعات منطقه و آزادسازي بخش وسـیعي ١/١/٦١ .از جنوب غربي کشور اسالمي ایران منجر گردید

المبـین از کلیـه جمهوري اسالمي ایران پـس از پیـروزي غرورآفـرین در عملیـات فـتحي و خارجي جهـت مـشاهده پیـروزي رزمنـدگان اسـالم دعـوت بـه عمـل خبرنگاران داخل

یکي از نـشریات فرانـسه . آورد که غالبا مشاهدات خود را به منابع خبري منعکس نمودند :نویسد در این باره مي

موفقیت ایران در این حمله که فتح نام دارد، توسط خبرنگـاران غربـي کـه

.٨/٢/١٩٨١ـ تایمز مالي، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٢٢

نگـاران دعـوت شـده از روزنامـه. سـتتوانستند به جبهه بروند، تأیید شـده اســوي تهــران مــشاهده کردنــد کــه نیروهــاي ایرانــي، ارتــش عــراق را دههــا

١.اند کیلومتر عقب راندههمچنین نیویـورك تـایمز نـشریه امریکـایي خبـر داد کـه صـدام حیـسن طـي پیـامي از

:نیروهاي سپاه چهارم عراق خواستو بــه وظیفــه خــود در نــشیني خطــوط دفــاعي خــود ناراحــت نبــوده از عقــب

٢.نابودي قدرت جنگي دشمن عمل کنندالمبین همانگونه که از نامش پیداست، به قدري روشـن و آشـکار بنابراین عملیات فتح

بود که دشمن براي تقلیل فشار روحي نیروهایش ضمن اعتراب به شکست به دلجـویي از .پردازد آنان مي

:گوید مينشریه ایران آزاد طي تحلیلي در این باره انداز پیروزي نهـایي ایـران و سـرانجام سـقوط رژیـم صـدام حـسین را چشم

چنــین . بایــد زنــگ خطــري بــراي بــسیاري از کــشورهاي منطقــه تلقــي کــردتواند مالحظـات صـرفا نظـامي را بـر تمـامي شکستي براي صدام حسین مي

اي حاکم کند که اهمیت سیاسي و استراتژیك آن، بسیار قابل توجه منطقه ٣.است

:المبین عبارتند از مهمترین دستاورد عملیات فتح ـ متخصصان نظامي و سیاسي در غرب، این عملیات را پیروزي بزرگ ایران نامیدند ١

.هاست ها در دست ایراني و اعتراف کردند که ابتکار عمل در جبههه مانـدگي نیروهـاي دشـمن در مواجهـه بـا سـپاهیان اسـالمي، بـ ـ تزلـزل روحـي و در٢

.نمودند طوري که عموما به فرار یا تسلیم مبادرت مي ـ بــه هــم ریخــتن کنتــرل فرمانــدهي ارتــش عــراق، بــه طــوري کــه بــا داشــتن نیــرو و ٣

.تجهیزات و امکانات فراوان قادر به آرایش و سازماندهي نیروها نبودند

.١١/١/١٣٦١ـ لیبراسیون، ١ .١١/١/١٣٦١ـ نیویورك تایمز، ٢ .١٤/١/١٣٦١ ایران آزاد، ـ نشریه ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٢٣

ان او ـ تقاضاي برقراري صلح به منظور نجات رژیم بعث عراق مجددا از سوي حامی٤ .و یا هیأتهاي صلح مطرح گردید

هـاي سیاسـي و طرفـي از سـوي کـشورهاي حـامي صـدام کـه بـا حمایـت ـ نقض بـي٥ .تبلیغي و ارزي ماهیت پنهان خود را آشکار نمودند

المللـي بـه منظـور هـاي بـین ـ تقویت قدرت مانور دیپلماسي ایران در منطقه و صـحنه٦ .متجاوزدادخواهي ملت مظلوم ایران و تنبیه

ـ نمود فزایندة همکاري ارتـش و سـپاه و پوشـش نقـاط ضـعف در روابـط متقابـل و ٧ .ایجاد تحرك و پشتیباني و حمایت

المقدس عملیات بیت) هـ

ــت ــات بی ــدگان، عملی ــزرگ رزمن ــات ب ــسله عملی ــاه خاصــي در سل ــدس از جایگ المق ١٠/٢/١٣٦١خ کیلـومتر مربـع در تـاری٦٠٠٠اي بـه وسـعت برخوردار است که در منطقـه

و از نتـایج ارزشـمند . روز در سه مرحله، زمان آن به طول انجامید٢٥آغاز گردید و طي آن آزادي شهر بندري خرمشهر، شهر هویزه و پادگان حمید و خارج شدن بخش وسیعي

.از خاك جنوب کشور اسالمي از تیررس آتش دشمن بودمیان اقشار مختلف میهن اسـالمي تنها شادي و سرور را در خبر آزادسازي خرمشهر نه

برانگیخت، بلکه بازتاب خارجي آن حاکي از شگفتي و غیـر قابـل تـصور بـودن پیـروزي ــاره بــزرگ بــراي افکــار جهــاني بــوده اســت؛ چنانکــه نــشریه اشــتوتگار آلمــاني در ایــن ب

:نویسد ميآیـت هللا ) امـام(گیري شهر بندري خرمشهر توسط نیروهاي انقالبي بازپساي نتیجـه. نتیجه جنگ را بعد از بیست ماه به نفع خود تغییر دادهدخمیني،

هـاي شـگرفي را توانـد دگرگـوني کرد و مي که هیچ کس تصور آن را نمي ١.در جهان به وجود آورد

گــران و کارشناســان علــت اصــلي پیــروزي رزمنــدگان ایرانــي را شــور و اغلــب تحلیــلبـه عنـوان نمونـه، تـایمز لنـدن در ایـن بـاره . خـواهي دانـستند انگیزة اسالمي و حـس مـیهن

.٢٦/٥/١٩٨٢ـ نشریه اشتوتگار، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٢٤

:گزارش داددر آغــاز جنــگ بــراي ارتــش عــراق تــصرف خرمــشهر پــنج هفتــه بــه طــول

گیـري آن کمتـر از دو روز در حالي که اکنون براي ایران بـازپس. انجامیدشور و شوق اسـالمي بـا ناسیونالیـسم ایرانـي موجـب شـدند کـه . بوده است

١.تهاجم عراقیها دفع گرددامروز رسما تأیید نمود که نیروهایش بنـدر ایرانـي خرمـشهر را رژیم عراق

بغـداد در . که ایران دیـروز ادعـا نمـود بـازپس گرفتـه، تخلیـه نمـوده اسـتــه عقــب ــسله توجی ــشیني کــه از سل ــشیني عقــب ن ــر ن هــاي او در ماههــاي اخی

باشــد، اظهــار نمــود، وظیفــه اصــلي عــراق در جنــگ بیــست ماهــه وارد مــين شــدیدترین تلفــات ممکــن بــر ایرانیهــا بــوده اســت کــه ایــن وظیفــه آورد

را ١٩٧٥در حـالي کـه صـدام حـسین وقتـي معاهـده . حاصل گردیده استپــاره نمــود و ســربازانش را بــه عمــق اســتان نفتــي خوزســتان ایــران فرســتاد،

٢.هدف اصلي بازگرداندن حقوقش نامید: گفتایـم، کـه ایـن حـاکي از وي دشـمن بـودهگویي در هر عملیـات از سـ البته شاهد تناقض

زدگي و سردرگمي دشمن پس از حمالت غافلگیرانه رزمندگان شجاع اسـالم بـوده شتاب .است

:المقدس عبارتند از مهمترین نتایج عملیات بیتها و باورهاي جهـاني نـسبت بـه توانمنـدي رزمنـدگان اسـالم و اثبـات ـ تغییر نگرش١

.ها و ابتکار نیروهاي ایراني هاي مبتني بر خالقیت قابلیتزدگي محافل و افکار جهاني از پتانسیل ایمان، اصل غافلگیري و ـ شگفتي و حیرت٢

.هاي جدید دفاعي سرعت عمل رزمندگان اسالم به عنوان رهیافتالمللـي رژیـم عـراق کـه بـا اي و بـین ـ ایجاد نگراني و وحشت در بین حامیان منطقـه٣

.تي خود به پیروزي عراق امیدوار بودندهاي مالي و تسلیحا کمكهاي نبرد، به طوري که ابتکار عمل آفنـدي در اختیـار ـ تغییر موازنة قدرت در جبهه٤

.١٩٨٢ مه ٢٥ـ تایمز لندن، ١ .٢٦/٥/١٩٨٢ـ نشریه اسکاترن، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٢٥

.رزمندگان اسالم قرار گرفتالمللـي، بـه طـوري کـه مـسئولین سیاسـت ـ افزایش اقتدار سیاسي نظام در سطح بـین٥

لــي از حقــوق ملــت مظلــوم ایــران دفــاع المل خــارجي، ســرفرازانه در محافــل و مجــامع بــین .کردند مي

ـ واکنش کشورها به بهانه تهدید امنیت در خلیج فارس و اظهار نگراني از گسترش ٦ .انقالب اسالمي در صورت تثبیت نظام جمهوري اسلمي

المللي به موضعگیري بـویژه شـوراي امنیـت اي و بین ـ وادار کردن سازمانهاي منطقه٧کوت خود را پـس از چنـدین مـاه از آغـاز تجـاوز شکـست و اقـدام بـه سازمان ملل که س

.صدور قطعنامه نمود ـ شکست توان سیاسي و نظامي عراق و تردید حامیـان او در توانـایي نظـامي ارتـش ٨

.هاي مالي و سیاسي و نظامي گسترده عراق با وجود حمایتحـدت ملـي و انگیـزة ـ ایجاد سرور و شادماني یکپارچه در ملـت ایـران و تقویـت و٩

.دفاعي در همة آحاد ملت و مسئولین ـ محدود شدن فعالیت گروهکهاي ضد انقالب و ستون پـنجم در داخـل، و ناامیـد ١٠

.ها و احساس ترس از خشم و غرور دیني و ملي مردم شدن از ادامه فعالیت

مواضع کشورها بعد از فتح خرمشهر

کـنش کـشورهاي منطقـه و جهـان در برابـر المقدس، وا بیت یکي از آثار مهم عملیات اگرچه پرداختن به تمامي مواضع کشورها از حوصله ایـن . پیروزي رزمندگان اسالم است

طرف و یا بحث خارج است، اما اشاره به مواضع کشورهایي که خود را در این جنگ بي .دانستند، حائز اهمیت بسیار است حتي مخالف رژیم عراق مي

داد، بعـد از طـرف جلـوه مـي ر آغاز تجاوز رژیم عراق خـود را بـيدولت امریکا که دفتح خرمشهر نتوانست خشم و ناراحتي خود را از پیروزیهاي رزمندگان اسالم پنهان کند،

:زده اعالم کرد لذا ژنرال هیگ، وزیر خارجه وقت امریکا در اقدامي شتاب کـه ناشـي از امریکا در برابر هرگونه تغییـر اساسـي در منطقـه خلـیج فـارس

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٢٦

١.تفاوت نخواهد بود جنگ ایران و عراق باشد، بيهمچنین وزیر خارج امریکـا در نطقـي بـسیار مهـم در مقابـل شـوراي روابـط خـارجي

:امریکا در شیکاگو اعالم داشتاینــك لحظــه اقــدام امریکــا بــراي متوقــف کــردن جنــگ ایــران و عــراق و

٢.برقراري صلح در سراسر منطقه فرا رسیدن استهجوم سراسري را به خاك ایران آغـاز کـرد و بـسیاري از آیا زماني که صدام حسین

دفاع آن خراب کرد و قریـب بـه بیـست مـاه بـه شهرهاي مرزي ایران را بر سر ساکنین بيهاي اشغالي ادامه داد، زمان برقراري صلح در منطقه نبوده است؟ تاخت و تاز در سرزمین

طرفي و حمایت المقدس نشانة نقض بي س از عملیات بیتخواهي امریکا پ آیا داعیه صلح از رژیم عراق نیست؟

:دکتر عظمي الباز مشاور شخصي حسني مبارك رئیس جمهور مصر هشدار دادها دست به یك هجوم جدي به داخل عراق بزنند، بـدون شـك اگر ایراني

٣.درگیري مصر در جنگ را افزایش خواهد دادطرفـي خـود در جنـگ ایـران و امریکا خواست تا موضـع بـيهمچنین ولیعهد اردن از

رود، از عـراق حمایـت عراق را رها نموده و به خاطر اینکه ایـران در جنـگ بـه پـیش مـي ٤.کند

اي را کننده آساي بندر حیاتي خرمشهر توسط رزمندگان اسالم، ضربه گیج تسخیر برقخاموشـي، هـا س از مدتبه طوري که پ. بر عراق و همه کشورهاي متحدش وارد ساخت

تماما براي نجات صدام حسین به تکافو افتادند و بـا فـشارهاي تبلیغـي و سیاسـي بـر ایـران هـاي پیـدا اي بسیار کوتاه دست تا اینکه در فاصله. بس فوري شدند خواهان برقراري آتش

در ایـن ) س(امـام راحـل. ها در حمایت از رژیم متجاوز عـراق آشـکار شـد و پنهان دولت :گوید اره ميب

کـرد کـه مـن وابـستگي بـه امریکـا این صدام که تا حال این قدر ادعـا مـي

.٥/٣/١٣٦١ـ خبرگزاري جمهوري اسالمي، ١ .١٤/٣/١٣٦١ الحوادث، ـ ٢ .٢٣/٥/١٩٨٢ـ ابزرور، ٣ .١٩/٣/١٣٦١کریستین سانیس مانیتور، ـ٤

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٢٧

ندارم و من با اسرائیل دشـمنم و بـا مـصر دشـمن هـستم و مـن یـك عربـي فهمـم و امریکـا و فرانـسه و دیگـران را اصـال هستم که فقط عربیت را مـي

حـاال کاري ندارم و قبـول نـدارم، حـاال معلـوم شـد کـه قـضیه چـي اسـت، معلوم شد که این مرد، هم امریکایي بوده است، هم اسرائیلي بوده است و

١.هم در غیاب آنها شوروي پست و بند داشته است

المللي اي و بین مواضع سازمانهاي منطقه

المللــي ســکوت خــود را اي و بــین پــس از فــتح خرمــشهر مجــامع و ســازمانهاي منطقــه : نمودندشکستند و تصمیمات گوناگوني را اتخاذ

شوراي همکاري خلیج فارس به ریاست شاهزاده فهد ولیعهد وقـت کـشور تشکیل جلسه داد و خواهـان توقـف جنـگ ٩/٣/١٣٦١عربستان در تاریخ

اند که مقامـات عربـستان سـعودي در نظـر ناظران مطلع نیز اظهار کرده. شد دادن دارند از فرانسه و مقامات این کشور درخواست نمایند تا براي پایـان

٢.به جنگ ایران و عراق اقداماتي را آغاز نمایندسازمان کنفرانس اسالمي نیز با تشکیل کمیته میـانجیگري درصـدد برآمـد کـه جنـگ بین ایران و عراق را متوقف کند، حبیب شطي دبیر کل وقـت سـازمان کنفـرانس اسـالمي

:گوید در این بار ميــا جنــگ ایــران و عــراق چهــل و ســه کــ شور عــضو کنفــرانس در ارتبــاط ب

اسالمي تالش خواهند کرد که این دو کشور، ملت اسالمي را که بیش از سـوز هـستند، بـا یکـدیگر آشـتي یك سال قبل درگیـر یـك جنـگ خانمـان

٣.دهندشوراي امنیت سازمان ملـل متحـد کـه طبـق منـشور سـازمان مـسئولیت دفـع تجـاوز بـه

. ایران و عراق را دنبال نکرده استدار است، به طور جدي قضیه جنگ کشورها را عهده

.، سخنراني در جمع فرمانده و جمعي از کارکنان نیروي هوایي٢٠/١١/١٣٦٢ـ روزنامه کیهان، ١ .٩/٣/١٣٦١ولت، ـ روزنامه آلماني دي ٢ .٤/٥/١٣٦٢ـ نشریه لوماتسن فرانسه، ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٢٨

تـشکیل جلـسه ) ١٩٨٠ سـپتامبر ٢٨ (١٣٥٩ مهـر مـاه ٦اعضاي شوراي امنیت تنها در جلسه ١. را تصویب کرد٤٧٩داد و به اتفاق آراء قطعنامه بـا » وضـعیت میـان ایـران و عـراق«شود این قطعنامه با عنـوان به طوري که مالحظه ميکند که از هرگونه کاربرد بیـشتر زور خـودداري خواست مياظهار نگراني از دو کشور در

حتـي بـه صـورت (جاي بسي تعجب است کـه درخواسـت عـدم اسـتفاده از زور . کنند ميزماني مطرح شده اسـت کـه قـسمت اعظمـي از غـرب و جنـوب غربـي ایـران در ) مشروع

ي متجـاوز بس در خاك ایران، از نیروهـا اشغال نیروهاي عراقي بود و شورا با حکم آتش المللي بازگردند، بلکه خواستة واقعـي شـورا آن درخواست نکرده است که به مرزهاي بین

ایـن . از دفاع مشروع بـراي دفـع تجـاوز دسـت بـردارد) ایران(بود که دولت قرباني تجاوز . منشور ملل متحد است٥١امر خود نقص صریح ماده

مـاه سـکوت کـرد و ایـن ٢٢ت شوراي امنیت سازمان ملل به مـد٤٧٩پس از قطعنامه در ایامي است که رژیم عراق در اوج پیروزي است، امـا پـس از عملیـات بیـت المقـدس،

صدا با سایر کشورهاي متحد عراق براي توقف جنگ سـکوت خـود را شوراي امنیت هم

: شوراي امنیت٤٧٩ـ قطعنامه ١

اي عـضو ، با توجه به اینکـه کلیـه کـشوره»وضعیت بین ایران و عراق«با شروع رسیدگي به موضوع داراي عنوان آمیز و به نحوي کـه صـلح المللي خود را با وسایل مسالمت اند که اختالفات بین طبق منشور ملل متحد متعهد شده

.المللي و عدالت مورد مخاطره قرار نگیرد، حل نمایند و امنیت بینتهدیـد بـه زور یـا المللي از هرگونه همچنین با توجه به اینکه کلیه کشورهاي عضو متعهد هستند که در روابط بین

.به کار بردن آن علیه تمامیت ارضي یا استقالل سیاسي هر کشوري خودداري نمایند، شـوراي امنیـت مـسؤولیت اصـلي حفـظ صـلح و )ملـل متحـد( منشور ٢٤با یادآوري این نکته که به موجب ماده

ش بین ایران و عراق،المللي را به عهده دارد، با ابراز نگراني عمیق از وضعیت رو به گستر امنیت بینخواهــد کــه از بــه کــار بــردن بیــشتر زور خــودداري کننــد و اخــتالف خــود را بــا وســایل ـ از ایــران و عــراق مــي١

الملل حل نمایند؛ آمیز و بر طبق اصول عدالت و حقوق بین مسالمتیـا بـه سـازمانها یـا ترتیبـات خواهد که هر پیشنهاد مناسب را براي میانجیگري یـا آشـتي بپذیرنـد ـ از آنها مصرا مي٢

آمیز دیگر به انتخاب خود که اجراي تعهداتشان را در منشور ملل متحد تسهیل کند اي یا سایر وسایل صلح منطقه متوسل شوند؛

داري را به عمل آورند و از هر اقدامي کـه ممکـن اسـت خواهد که نهایت خویشتن ـ از عموم کشورهاي دیگر مي٣ بیشتر درگیري منجر شود، خودداري نمایند؛به تشدید و یا گسترش

نماید؛ ـ از کوششهاي دبیر کل و پیشنهاد وي در مورد مساعي جمیله براي حل این وضعیت پشتیباني مي٤ . ساعت به شوراي امنیت گزارش دهد٤٨ظرف ) نتایج اقدامات را(کند که ـ از دبیر کل درخواست مي٥

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٢٩

) دو متحـد عـراق در جنـگ بـا ایـران(شکست و در پي درخواست کشور اردن و امریکـا را بــه اتفــاق آرا ٥١٤قطعنامــه ) ١٩٨٢ ژوئیــه ١٢ (٢١/٤/١٣٦١ و در تــشکیل جلــسه داد

١.تصویب کردــار از برقــراري آتــش٤٧٩در ایــن قطعنامــه بــرخالف قطعنامــه بــس و بــراي نخــستین ب

المللـي و تـشکیل نیروهـاي پاسـدار صـلح و شده بـین نشیني نیروها به مرزهاي شناخته عقبه حاکمیـت، اسـتقالل، تمامیـت ارزش و عـدم استقرار آنهـا سـخن رفتـه اسـت و احتـرام بـ

.مداخله در امور داخلي کشورها مورد توجه قرار گرفته استبدیهي است که ایـن مـوارد ضـرورت داشـت کـه در زمـان برتـري نیروهـاي عراقـي و

امنیـت اشغال بخشي از مناطق و شهرهاي مرزي ایران هم به طور جـدي از سـوي شـوراي ماه سـکوت ٢٢ود، حال به چه علتي شوراي امنیت پس از ملل مطرح و تعقیب شسازمان

.به فکر وظایف اولیه و ابتدایي خود افتاده است، جاي بسي سؤال و تعجب است

: شوراي امنیت٥١٤ ـ قطعنامه ١

،»وضعیت بین ایران و عراق«از رسیدگي مجدد به موضوع داراي عنوان بعد با ابزار نگراني عمیق درباره طوالني شدن منازعه بـین دو کـشور کـه منجـر بـه تلفـات سـنگین انـساني و خـسارات

مادي قابل توجه گردیده و صلح و امنیت را دچار مخاطره کرده است،د و اینکه برقراري صلح و امنیت در منطقه مستلزم رعایت دقیق ایـن مفـاد منشور ملل متح٢با یادآوري مفاد ماده

باشد، مياش و هـاي میـانجیگري کـه بـه نحـو شـایاني از طـرف دبیـر کـل سـازمان ملـل متحـد و نماینـده با توجه به کوشش

همچنین جنبش کشورهاي غیرمتعهد و سازمان کنفرانس اسالمي پیگیري شده است، باشد؛ خاتمه فوري کلیه عملیات نظامي ميبس و ـ خواهان آتش١ باشد؛ المللي مي شده بین نشیني نیروها به مرزهاي شناخته عالوه خواهان عقب ـ به٢نـشیني بـس و عقـب گیرد گروهي از نـاظران سـازمان ملـل را بـراي تأییـد، تحکـیم و نظـارت بـر آتـش ـ تصمیم مي٣

ایـن مقـصود را ) اجراي(کند گزارشي درباره ترتیبات الزم براي اعزام دارد و از دبیر کل درخواست مي) نیروها( به شوراي امنیت تسلیم نماید؛

اي هماهنگ از طریـق دبیـر کـل جهـت دسـتیابي بـه یـك راه خواهد که کوششهاي میانجیگري به گونه مصرا مي ـ٤سایل مهـم بـر اسـاس اصـول حل جامع، عادالنه، شرافتمندانه که قابل قبول هـر دو طـرف باشـد، در مـورد کلیـه مـ

منشور ملل متحد از جمله احترام به حاکمیت استقالل، تمامیت ارضـي و عـدم مداخلـه در امـور داخلـي کـشورها ادامه یابد؛

کند از هرگونه اقـدامي کـه ممکـن اسـت بـه ادامـه منازعـه کمـك نمایـد، ـ از کلیه کشورهاي دیگر درخواست مي٥ ضر را تسهیل نمایند؛خودداري کنند و اجراي قطعنامه حا

.کند که اجراي قطعنامه حاضر را در ظرف سه ماه به شورا گزارش دهد ـ از دبیر کل درخواست مي٦

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٣٠

معرفـي : هاي مشروع خویش نظیـر را نپذیرفت، زیرا هنوز تا خواسته٥١٤ایران قطعنامه شـت و قطعنامـه متجاوز و پرداخت خسارت و تضمین صلح، راه درازي را در پـیش رو دا

. هیچ راهکاري را براي تحقق مقاصد مشروع ایران پیشنهاد نکرد٥١٤

طرح چند سؤال و پاسخ آن

تواند مشتمل مي رسد، سؤاالتي که در این مقطع یعني بعد از فتح خرمشهر به ذهن مي :بر موارد زیر باشد

ذیرفت؟ ـ چرا ایران پس از فتح خرمشهر پیشنهاد صلح شوراي امنیت را نپ الف ب ـ آیا مسؤول ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر ایران نیست؟

شــود امــام خمینــي خواهــان خاتمــه دادن بــه جنــگ پــس از فــتح ج ـ اینکــه گفتــه مــي خرمشهر بود، آیا صحت دارد؟

تواند به پاسخ سؤاالت خـود برسـد، امـا اگرچه خواننده محترم با مطالعه این کتاب ميافکنـان بـه جـواب آن ص این سؤاالت، بـویژه از سـوي شـبههاختصاصا به دلیل طرح مشخ

:پردازیم ميسؤال اول ـ چرا ایران پس از فتح خرمشهر پیشنهاد صـلح از سـوي کـشورها و مجـامع

المللي را نپذیرفت؟ بینجمهوري اسالمي ایران از آغاز تجاوز رژیم عراق خواهان صلح بوده است، اما صلح

الملل باید حاوي مقـدمات زیـر ي است صلح از نظر حقوق بینبدیه. حقیقي و شرافتمندانه :باشد

ـ دفع آتش تجاوز ـ شناسایي متجاوز

ـ تعیین خسارات و تنبیه متجاوز ـ تضمین صلح و بقاي آن به کشور مورد تجاوز

هـا و هـا و رؤسـاي دولـت هاي شخصیت با توجه به این مقدمات در کلیه نظرها و بیانیهبس بعد از فتح خرمشهر به راه انداختند، تمامـا که هیاهوي صلح و آتشالمللي مجامع بین

شوراي امنیت سـازمان ملـل کـه بـر اسـاس منـشور سـازمان در ایـن . فاقد موارد فوق بودندبـین » منازعـه«هاي بعدي به جاي لفـظ و قطعنامه٥١٤رابطه مسئول بوده است، در قطعنامه

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٣١

الملـل ایـن دو واژه از نظـر حقـوق بـین کـرد، ه مـياستفاد» وضعیت«ایران و عراق از کلمه هـیچ مـسئولیتي متوجـه شـوراي امنیـت » وضـعیت«تعریف خاص خود را دارند، در اعالن

شـد، بـه همـین آور مي براي شوراي امنیت مسئولیت» منازعه«شود، ولي اعالن سازمان نميبنابراین شورایي که . کرد ها خودداري مي در صدور قطعنامه» منازعه«دلیل از کاربرد واژة

. رود دفع مخاصمه بین کشورها را به عهده دارد تا این اندازه کـه از مـسئولیتش طفـره مـيکشید؟ آیا شعار صـلح را ایران به امید کدام مرجع دیگري دست از دفاع مقدس خود مي

بدون توجه به مقدمات و راهکاري عملي آن با آب و تاب مطرح نمودن خیانت بـه واژة فریبان مدعي از سوي ایـران کـار قدس صلح نیست؟ آیا با این وجود عدم پذیرش صلحم

اي نبوده است؟ خردمندانه آیا مسئول ادامة جنگ پس از فتح خرمشهر، ایران نیست؟ :سؤال دوم

در جنگ رژیم عراق علیه ایران سه نوع پایـان قابـل تـصور بـود، اوال ایـران ملغـوب و المللـي ثالثا یك تصمیم بین. انیا عراق مغلوب و ایران غالب شودث. رژیم عراق غالب شود .جنگ را خاتمه دهد

فرض اول تحقیقا منتفي است، زیرا اگـر قـرار بـود کـه ایـران مغلـوب شـود، در همـان روزهاي اول جنگ که غـافلگیر شـده بـود و در اثـر درگیـري بـا مـشکالت طبیعـي بعـد از

ــاجم ــا ته ــه ب ــادگي مقابل ــيانقــالب آم ــم عــراق را نداشــت، م ــا گــستردة رژی ــست از پ بایآسـایي خـود را تجهیـز کنـد و در آمد، اما دیدیم که چگونه توانست به طرز معجزه درمياي کوتاه نه تنهـا تمـامي اراضـي اشـغالي را از دشـمن پـس بگیـرد، بلکـه بـه تعقیـب فاصله

ملتي که با تکیـه بـر ) ره(لو از طرفي به فرمودة امام راح. متجاوز در خاك او نیز بپردازدهمـین در قـرآن کـریم بـه . جنگید، شکـست در منطـق او راه نـدارد ایمان و ارادة الهي مي

١.مضمون آمده استالوقـوع نبـود، زیـرا فرض دوم اینکه رژیم عراق مغلوب شود، که این فرض هم محقـق

دادنــد يحامیــان و متحــدان رژیــم عــراق بــه هــر قیمتــي اجــازة شکــست رژیــم عــراق را نمــکردنــد و المللــي را نقــض نمــي ودیــدیم کــه در راســتاي حمایــت از او تمــامي قــوانین بــین

هاي مخرب میکروبي و شیمیایي را در اختیـار او قـرار دادنـد، صـدام حـسین هـم بـا سالح

إن ینصرکم الله فال غالب لکم وإن یخذلکم فمن ذا الذي ینصرکم من بعدهـ ١

)١٦٠عمران، آیه آل. (

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٣٢

فـرض سـوم تـصمیمات . آرامش خاطر آنها را علیه رزمندگان ما وقیحانـه بـه کـار گرفـتاز ایـن رو برابـر مـاده . به این کار نشده بود اقدام ٥٩٨ر قطعنامه المللي بود که تا صدو بین منشور سازمان ملل متحد کشوري که مورد تجاوز قرار گرفـت تـا زمـاني کـه شـوراي ٥١

امنیت تدابیر اجرایي جهت دفع تجاوز اتخاذ نکنـد، حـق دارد از خـود دفـاع کنـد، امـا بـه کـرد، بایـد کـشور مـورد تجـاوز از ادامـة محض اینکه شوراي امنیت تدابیر الزم را اتخاذ

حمالت خودداري کند تا شوراي امنیت بتواند بـا طیـب خـاطر بـه فعالیـت خـود در زمینـه از ایـن رو برابـر مـاده یکـم قطعنامـه تعریـف متجـاوز، . شناسایي و تنبیه متجاوز ادامه دهـدمـورد تجـاوز از زمـین، هـوا و دریـا ١٣٥٩ شـهریور ٣١جمهوري اسالمي ایران در تـاریخ

چـون تـصمیم روشـني از سـوي ٥٩٨ارتش عراق قرار گرفت و تـا زمـان صـدور قطعنامـه شوراي امنیت براي دفع تجاوز اتخاذ نشد، حق داشت از خود دفاع کند و از نظر حقوقي

امــا قیــد تعیــین مــسئول . باشــد ایــن دفــاع حتــي در داخــل خــاك کــشور متجــاوز مجــاز مــيدقیقـا مالحظـه . حق دفاع مـشروع را از ایـران سـلب نمـود٥٩٨ قطعنامه ٦مخاصمه در بند

کنیم که بعد از این حجم تبلیغات دشمن و حامیان او حول این محور که ایران نـاقض ميدانـستند دفـاع مـشروع شود، در حالي که قبل از آن مـي الملل است، متمرکز مي حقوق بین

.حق ایران است و نه مسئولیتي در ادامه آن داشته است، آنچـه بدین ترتیب ایران نه آغازگر جنگ بود

که مسلم است مسئولین ادامه جنـگ بـه عهـده شـوراي امنیـت سـازمان ملـل اسـت کـه بـه ورزید کما اینکـه اکنـون گیري تعلل مي خاطر فشار حامیان صدام بویژه امریکا در تصمیم

.کند کوتاهي مي٥٩٨در اجراي مفاد قطعنامه پس از فتح خرمشهر خواهـان خاتمـه دادن بـه جنـگ ) س(نيآیا امام خمی: سؤال سوم

بود؟همـواره خواهـان پایـان دادن بـه جنـگ بـود، امـا پایـاني کـه متـضمن ) س(امام خمیني

حقوق ملت مظلوم ایـران باشـد، امـا از اینکـه پـس از فـتح خرمـشهر مـصرا خواهـان پایـان در ) س(مـام راحـلبخشیدن به جنگ بود هیچ مدرك و سندي در دست نیست وانگهي ا

داد، تحقیقا اگر نظر فرماندهان به نظر کارشناسان و متخصصان بسیار اهمیت ميهر کاريــود ــاع مقــدس ب ــر ادامــه دف همــان نظــر را ) ره(امــام راحــل. و کارشناســان جنــگ مبتنــي ب

تر لحن سخنان و محتواي رهنمودهاي امـام خمینـي بـویژه بعـد پذیرفتند، و از همه مهم مي

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٣٣

. کـرد مشهر گویاي صلحي عادالنه بود که از ارکان حقوقي صـلح حکایـت مـياز فتح خرله طي سخناني در جمع گروهي از دانشجویان دانـشکده افـسري ارتـش و براي مثال معظم

:مسئولین این دانشکده فرمودندیکي از اموري است که مـا بـه تبـع از طلب بودیم و صلح از اول هم صلح

شوند بعد از صـلح، مي، صلحي که برادر ميصلح اسال. اسالم قبول کردياما صـلحي کـه اصـال اعتنـا نکننـد بـه اینکـه جنایـت . و ما طالب این هستیم

کردند در اینجـا و اعتنـا نکننـد بـه اینکـه غرامـاتي وارد شـده اسـت و بایـد ایـن اسـمش . جبران بکنند، خساراتي وارد شده است و بایـد جبـران بکننـد

١.توانیم بگذاریم صلح صدامي ميصلح نیست، این اسمش را ٥٩٨همین منطق را تا پایان جنگ دنبال نمودنـد و حتـي مفـاد قطعنامـه ) ره(امام راحل

را که پذیرفتند متضمن صلح واقعي و عادالنه ندانستند، از این جهت پذیرش آن را چـون .نوشیدن جام زهر دانستند

استراتژي ( عادالنه المللي براي تصمیمي وادار کردن مجامع بین: بخش دوم )عدل

جمهوري اسالمي ایران پس از آزادسازي بخش اعظمي از شهرها و مناطق اشـغالي از جانبه آنان تصمیم گرفـت خواهان و فشار همه چنگال قواي دشمن، در برابر هیاهوي صلح

المللي را که در ایجـاد صـلح که استراتژي عدل را در پیش گیرد، یعني مجامع رسمي بینآمیز کشورها مسئول هستند، وادار بـه تـصمیمي عادالنـه کنـد کـه در یستي مسالمتو همز

براي تحقـق ایـن هـدف مهـم عمـل بـه مـوارد . آن حقوق کشور مورد تجاوز تضمین شود :هاي استراتژي عدل ضروري بود ذیل به عنوان مؤلفه

ـ تثبیت مواضع دفاعي١

هـا را بـه دسـت مـل در جبهـهاگرچه رزمندگان اسالم پـس از فـتح خرمـشهر ابتکـار ع

.١٢/٧/١٣٦١ري اسالمي ایران، ـ روزنامه جمهو ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٣٤

گرفتند، اما تدبیر ضروري و مهم در این مقطع ترسـیم هندسـه مقاومـت بـود، یعنـي اتخـاذ بـر اسـاس ایـن تـدبیر دو کـار . استراتژي دفاعي براي حفظ موازنه قوا در خطوط درگیـري

اول تثبیـت مواضـع دفـاعي یعنـي دور کـردن دشـمن از مواضـع . شـد لزوما بایـد انجـام مـيهـاي سـنگین و مندگان و بستن خطوط نفوذي و از همه مهمتر دور کردن آتش سـالحرز

دوربرد دشمن از مواضع دفاعي رزمندگان که اضالع خط استوار و هندسه مقاومت را در کرد و این از نظر علم استراتژیك نظامي کامال پذیرفته شده اسـت خاك دشمن طلب مي

شمن واقع شـد، ناچـارا بایـد از خـاك او عبـور که اگر ضلعي از مثلث دفاعي در خاك دالمللي هم در آن شـرایط دور از انتظـار کرد، این قاعده به اعتقاد کارشناسان و ناظران بین

:نبود، چنانکه گفتنداي جهت المللي ایران در حال حاضر در تدارك حمله به اعتقاد ناظران بین

پـس از سـقوط اي دوربـرد ایـن کـشورهـ تصرف بـصره اسـت کـه توپخانـه ١.اند باران آن نموده خرمشهر اقدام به گلوله

زیرا شهر بصره عالوه بر خطوط مواصالتي و پشتیباني دشمن دقیقا مواضع رزمنـدگان اسالم را زیر آتش سنگین خود داشـت کـه دور کـردن دشـمن از ایـن مواضـع و خطـوط

.ارتباطي در راستاي تدابیر تثبیت مواضع دفاعي ایران بوده استتــصمیم دوم مهلــت نــدادن بــه دشــمن بــراي ســازماندهي مجــدد بــود، چــرا کــه بعــد از

المقــدس کــه موجــب ســردرگمي فرمانــدهان و شکــست ســنگین دشــمن در عملیــات بیــتکـرد کـه بـه دشـمن فرصـت مسئولین ارتش عراق شد، تدبیر دفاعي براي ایران حکـم مـيــتفاده از ــا اس ــد و ب ــازماندهي مجــدد را نده ــشیدن و س ــاعياندی ــوان دف ــور و ذوق و ت ش

رزمندگان به نقطه اطمینان و خط استوار دفاعي که امروزه در فنون نظامي جایگاه خاصي نظریه کارشناسان دفاعي چنین اقداماتي را از سوي ایران قابل پـیش بینـي و از . دارد برسد

ایـن آنجلس تـامیز طـي تحلیـل کارشناسـي در بدیهیات علوم دفاعي دانستد، بطوریکه لس :زمینه گزارش داد

اکنون که سـکه بـر روي دیگـرش قـرار دارد، ایـران بـیش از یـك چهـارم ــاظ ــوایي از لح ــروي ه ــت، نی ــوده اس ــسخیر نم ــنهم و ت ــراق را م ــش ع ارت

.٢١/٣/١٣٦١ـ نشریه الحوادث، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٣٥

عملیاتي، آمادگي عراق را تا دو سوم کاهش داده و ظـاهرا روحیـه ارتـش و نیروهـاي باشد صدام حسین را شکسته است، جاده اصلي به بغداد باز مي

١.باشند ایران در مقابل پایتخت عراق از پیروزي و شوق در هیجان مي

ـ فعال کردن حرکت دیپلماسي٢

المللي به تصمیمي عادالنـه در مـورد تجـاوز رژیـم براي وارد کردن مجامع رسمي بینعراق علیه ایران فعال کـردن حرکـت دیپلماسـي و جلـب توجـه محافـل سیاسـي جهـان بـه

متأسـفانه شـوراي امنیـت سـازمان ملـل کـه تحـت تـأثیر . ایران ضروري بـودقدرت دفاعيهـاي توجه به قدرت دفاعي رزمندگان اسالم همچنـان بـه واکـنش قدرتهاي بزرگ بود بيداد بطوریکه بفاصله کمتر از دو ماه و نیم پس از صـدور قطعنامـه بازدارنده خود ادامه مي

:نماید مي اقدام ٥٢٢ مبادرت به صدور قطعنامه ٥١٤

٥٢٢قطعنامة

.به اتفاق آرا تصویب شد) ١٣٦١ مهر ١٢ (١٩٨٢ اکتبر ٤در

شوراي امنیت،، بـا ابـراز »وضعیت بین ایران و عـراق«بعد از رسیدگي مجدد به موضوع داراي عنوان

تاسف از طوالني شدن و شدت یافتن منازعه بین دو کـشور کـه منجـر بـه تلفـات سـنگین قابل توجه شده و صلح و امنیت را دچار مخاطره کرده است، بـا انساني و خسارات مادي

تأیید مجدد این امر که بازگردانـدن صـلح و امنیـت بـه منطقـه مـستلزم آن اسـت کـه کلیـه کشورهاي عضو دقیقا بر طبق تعهداتشان در منـشور ملـل متحـد عمـل کننـد، بـا یـادآوري

اتفــاق آرا تــصویب شــد و بیانیــه بــه ١٩٨٠ ســپتامبر ٢٨خــود کــه در ) ١٩٨٠ (٤٧٩قطعنامــه ) ١٩٨٢ (٥١٤، بـه عـالوه، بـا یـادآوري قطعنامـه ١٩٨٠ نـوامبر ١٥رئیس شـوراي امنیـت در

١٥ به اتفاق آرا تصویب شد و بیانیه رییس شوراي امنیت در ١٩٨٢ ژوئیه ١٢خود که در دبیر کل،١٩٨٢ ژوئیه ١٥، با در نظر گرفتن گزارش ١٩٨٢ژوئیه

.١٧/٣/٦١آنجلس تایمز ـ ـ لوس ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٣٦

باشد؛ خواهان آتش بس فوري و خاتمه کلیه عملیات نظامي مي ـ بار دیگر مصرا١المللـي نـشیني نیروهـا بـه مرزهـاي شـناخته شـده بـین ـ درخواست خود را براي عقب٢

کند؛ مجددا تائید مي ـ از ایــن واقعیــت کــه یکــي از طرفهــا آمــادگي خــود را بــراي همکــاري در اجــراي ٣

خواهـد کـه کند و از طـرف دیگـر مـي تقبال مياظهار داشته است اس) ١٩٨٢ (٥١٤قطعنامه چنین کند؛

ـ لزوم اجراي بدون تأخیر بیشتر تصمیم خود را در مورد اعزام ناظران سـازمان ملـل ٤ کند؛ براي تأیید، تحکیم و نظارت بر آتش بس و عقب نشیني تأیید مي

کند؛ ـ فوریت ادامه کوششهاي میانجیگري کنوني را مجددا تأیید مي٥درخواست خود را از کلیه کشورهاي دیگر در مورد خودداري از انجام هر عملي ـ ٦

که ممکن است به ادامه منازعـه کمـك کنـد و تـسهیل اجـراي قطعنامـه حاضـر را مجـددا کند؛ تأیید مي

کند کـه اجـراي قطعنامـه حاضـر را در ظـرف ـ به عالوه، از دبیر کل درخواست مي٧ .دهد ساعت به شوراي امنیت گزارش ٧٢

ــه ــا قطعنام ــراي تنهــا تفــاوت ایــن قطعنامــه ب ــود کــه شــورا ب هــاي قبلــي شــورا در آن بدارد اگــر یکــي از اجرایــي قطعنامــه مقــرر مــي٣خوشــایندي عــراق و متحــدین او در بنــد

اعـالم کنـد، ٥١٤طرفین درگیـر آمـادگي خـود را جهـت همکـاري بـراي اجـراي قطعنامـه .نماید حسن استقبال مي

دهـد خـواهي سـر مـي تمسك به این پیشنهاد شوراي امنیت شعار صـلحصدام حسین با افـروز معرفـي طلـب و ایـران آتـش در تبلیغات متحدان و دوستانش نیز بـه ایـن بهانـه صـلح

.شود ميجمهوري اسـالمي ایـران بمنظـور کاسـتن فـشارهاي تبلیغـي دشـمن و متحـدانش و نیـز

هاي شـوراي امنیـت از پذیرش قطعنامهجلب توجه افکار جهانیان به دالئل استنکاف ایرانهـاي مـؤثرتري در میـدان عالوه بر فعالیت همه جانبـه وزارت خارجـه ایـران نیـاز بـه اهـرم

ایکه شوراي امنیت را بدور از فـشارهاي سیاسـي و تبلیغـي وادار بـه عملیاتي داشت، بگونه .المللي نماید تصمیمي عادالنه بر اساس موازین بین

بیر فرمانـدهان در جنـگ را بـه یـك سلـسله عملیـات بـرون مـرزي همه این عوامل تـد

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٣٧

اي از هدایت کرد، تا در احقاق حق ملت مظلوم ایـران و تنبیـه متجـاوز توانمنـدیهاي تـازه .قدرت رزمندگان اسالم را به نمایش گذاردند

مرزي یا انهدامي سلسله عملیات برون

ندگان اسالم و سلب فرصت جمهوري اسالمي ایران بمنظور تثبیت مواضع دفاعي رزماز دشــمن جهــت ســازماندهي مجــدد و نیــز فعــال کــردن محافــل سیاســي در راســتاي

گیري جدي و عادالنه در حل مناقشه، در بعضي از خطوط دفاعي، عبور از مرزهـا تصمیماین تدبیر نـه تنهـا خردمندانـه بلکـه . و تصرف مناطق استراتژیك دشمن را هدف قرار داد

سلـسله عملیـات مهـم انهـدامي . المللي بوده است دفاعي و حتي موازین بینمنطبق بر فنون :عبارتند از

ـ عملیات رمضان١

در شرق بصره کـه بـه منظـور دور کـردن آتـش دشـمن از شـهرهاي جنـوبي کـشور و .انهدام نیروهاي رژیم عراق صورت گرفت

ـ عملیات ثارهللا٢

نجـر بـه آزاد شـدن دو ارتفـاع مهـم در منطقه عملیاتي قصر شیرین انجام گرفـت کـه م .مشرف به قصر شیرین گردید

ـ عملیات مسلم بن عقیل٣

در غرب سومار و ارتفاعات مسلط بـر شـهر منـدلي عـراق صـورت گرفـت کـه در آن .ارتفاعات مشرف به شهر مندلي عراق و پاسگاه مرزي ایران آزد و پاکسازي شدند

ـ عملیات محرم٤

و بیات ـ جنوب شرقي دهلران در غرب عین خوش انجـام در منطقه شرهاني، زبیداتشد که منجر به آزادسازي جاده عین خوش ـ دهلـران و تـأمین امنیـت شـهرهاي موسـیان،

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٣٨

.هاي اطراف آن گردید دهلران و پادگان عین خوش و دهکده

ـ عملیات والفجر مقدماتي٥

انجام گرفت که حاصـل در منطقه عملیاتي فکه ـ چزابه بمنظور انهدام نیروهاي دشمن آن آزادي پاسگاههاي ایرانـي سـویله، صـفریه، رشـیده، و طاووسـیه و پاسـگاههاي عراقـي

.وهب، کرامه و صفریه بوده است

١ ـ عملیات والفجر ٦

در منطقه عملیـاتي شـمال غـرب فکـه بـا هـدف انهـدام نیروهـاي دشـمن و آزادسـازي زي چنـدین ارتفاعـات و روسـتا در بخشي از نوار مرزي انجـام شـد کـه نتـایج آن آزادسـا

.حاشیه رودخانه دویرج بوده است

٢ ـ عملیات والفجر ٧

در منطقه عملیاتي حاج عمران بمنظور خارج کردن شـهرهاي کردنـشین ایـران از زیـر آتــش دشــمن و آزادســازي ارتفاعــات مهــم منطقــه و مــسدود کــردن راه ضــد انقــالب و

ن عملیات عالوه بـر پادگـان حـاج عمـران و در ای. تصرف پادگان حاج عمران بوده است کیلـومتر مربـع از چنـگ ٢٠٠اي بـه وسـعت تنگه دربنـد و تنگـه چومـان مـصطفي، منطقـه

.دشمن آزاد شد

٦ تا ٣ ـ عملیات والفجر ٨

که به ترتیب در مناطق عملیاتي مهران، دره شیلر در شمال مریـوان و پنجـوین، منطقـه در (و منطقـه عملیـاتي چزابـه و چـیالت ) دهلـرانحـد فاصـل مهـران و (عملیاتي چنگولـه

انجـام گرفـت کـه عمومـا بـا هـدف انهـدام نیروهـا و تجهیـزات دشـمن و ) جنوب دهلـران .آزادسازي ارتفاعات منطقه و مسدود کردن راه ضد انقالب به اجرا درآمدند

ـ عملیات خیبر٩

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٣٩

دســازي جزیــره در منطقــه هورالهــویزه و جزایــر مجنــون انجــام شــد کــه نتــایج آن آزا حلقه چاه نفت و چندین روستاي منطقـه بـوده ٥٠ کیلومتر مربع با ١٦٠مجنون به مساحت

.در این عملیات خسارات سنگیني به تجهیزات و یگانهاي دشمن وارد آمد. است

ـ عملیات میمك١٠

در ارتفاعات مرزي میمك به اجـراء درآمـد کـه منجـر بـه آزادسـازي ارتفاعـات مهـم .ین پاسگاه مرزي گردیدمنطقه و چند

ـ عملیات بدر١١

در شرق رودخانة دجله انجام شد که منجر به آزادسازي بخش وسیعي از مناطق مهـم خیز هورالهویزه و چندین روستاي منطقه و دههـا پاسـگاه دشـمن در هورالهـویزه و و نفت

.گردید) معروف به خندق(جادة الحجرده

٤تا ١ظفر ) ایذائي( ـ سلسله عملیات ١٢

به ترتیب در جزیرة مینو، پنجوین، شمال غرب کشور و فکه انجـام گرفـت کـه عمـدة اهداف در این عملیات ضربه زدن به بخشي از نیروي دشمن و تصرف نقـاط اسـتراتژیك

.عملیاتي بوده است

٥ تا ١ ـ سلسله عملیات قدس ١٣

ن، جنـوب شـرقي به ترتیب در منطقه هورالهویزه و شرق رودخانه دجله، جنوب دهلراالعماره در هورالهویزه و غرب هورالهویزه انجام شـد کـه عمـدتا بـه منظـور دفـع حمـالت

.دشمن و انهدام بخشي از نیروي دشمن بوده است

٤ تا ١ ـ سلسله عملیات عاشوراي ١٤

به ترتیب در تکاب و صائین دژ در شمال کردستان، منطقه چنگوله در جنوب مهران، النعاج در هورالهویزه، انجام شد که عمدتا بـه منظـور انهـدام ام یاچهشمال فکه و غرب در

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٤٠

.تجهیزات و نیروهاي دشمن صورت گرفت

)معروف به فتح فاو (٨ ـ عملیات والفجر ١٥

عملیات والفجر هشت در شبه جزیرة فاو به منظور کوتاه کـردن دسـت رژیـم متجـاوز زمینــي ســپاه پاســداران انقــالب عــراق از آبهــاي خلــیج فــارس توســط دلیــر مــردان نیــروي

هـاي جدیـد بکـار گرفتـه در این عملیات مهـم عـالوه بـر تاکتیـك. اسالمي به اجرا درآمدالجیـشي خاصـي برخـوردار شده از سوي رزمندگان اسالم، از موقعیت جغرافیـایي و سـوق

اســت، بطوریکــه عبــور ســپاهیان اســالم از رود ارونــد حیــرت همــة کارشناســان نظــامي را یخت، و به لحاظ سیاسي نگراني عمیقي را در حامیان رژیم عراق ایجاد کرد تا آنجا برانگ

که همگان بیم داشتند با سقوط صدام حسین، فرایند جهاني شدن انقـالب اسـالمي سـپري .گسترده پیدا کند، و بیش از همه دولت غاصب اسرائیل را بکام نابودي بسپارد

ر شـرق چوارتـة عـراق توسـط رزمنـدگان دلیـر د٩همزمان با فتح فاو عملیات والفجر اسالم صورت گرفت ك منجر بـه آزادسـازي ارتفاعـات مهـم منطقـه از جملـه ارتفاعـات

ایـن همزمـاني عـالوه بـر اثبـات اقتـدار دفـاعي رزمنـدگان اسـالم . کانا و تنگه سور گردید .آمد ضربه رواني محکمي بر دشمن به شمار مي

هــاي در رســانه٩ و والفجــر ٨در عملیــات والفجــر بازتــاب پیــروزي رزمنــدگان اســالم گروهي جهان به حدي بود که همگان ضمن اعتراف به توانایي نیروهاي ایراني از ضعف

:براي نمونه نیوزویك گزارش داد. گفتند توان نظامي و رواني ارتش عراق سخن ميتصرف فـاو توسـط نیروهـایي صـورت گرفـت کـه در شـرایط سـختي بـسر

اي از رزم سربازاني که به اینکار دست زدنـد اطالعـات پیچیـدهبردند و ميشبانه و تاکتیکهاي جنگهاي آبي ـ خاکي داشـتند ـ هفتـه گذشـته نیروهـاي ایراني حمله دومـي را از کوههـاي کردسـتان عـراق بـه طـرف مرکـز اسـتان

آلـود یعنـي هـاي بـاران زده و گـل سلیمانیه آغاز کردنـد ـ ایـران کـه از درهتوانـد سـود عراق از کاربرد نیروي زمینـي و عوامـل برتـرش نمـيجایي که

جوید و استفاده کند به پیروزي دیگـري دسـت یافـت، ایـن حمـالت بـدان

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٤١

کند که ایران قادر است همزمان به چند حمله دست بزند و لحاظ ثابت مي ١.رفت این براي عراق یك ضربه رواني به شمار مي

ـ سلسله عملیات کربال١٦

یك در منطقه عملیاتي مهران انجام شد که منجر بـه آزادسـازي شـهر مهـران کربالي کـه ٨ آزاد شده بـود، امـا پـس از عملیـات والفجـر ٣گردید این شهر در عملیات والفجر

منجر به آزادي شهر فاو گردید دشمن مبادرت بـه اشـغال ایـن شـهر نمـود کـه رزمنـدگان .ز دشمن بازپس گرفتنداسالم در عملیات کربالي یك مجددا آنرا ا

ــات کــربالي ــه ٢عملی ــه اجــراء درآمــد کــه منجــر ب ــه حــاج عمــران عــراق ب در منطق در ترمینال االمیـه و البکـر در ٣عملیات کربالي . آزادسازي ارتفاعات مهم منطقه گردید

در این عملیات اسکلة األمیه که مرکـز جاسوسـي . فارس صورت گرفت شمال غربي خلیجس بود، تصرف و پس از خارج ساختن کلیه تجهیزات به آتش کـشیده فار عراق در خلیج

.شد. رود به منظور انهدام نیروي دشمن به اجراء درآمـد در غرب اروند٤عملیات کربالي

. در منطقه عملیاتي شلمچه و شرق بصره به اجرا درآمد٥عملیات کربالي روز به طول ٤٥مدت این عملیات که بنام انهدام ماشین جنگي دشمن معروف شد به

تیـپ و گـردان مـستقل نیـز آسـب ٣٤ تیپ و گردان مستقل دشمن منهدم و ٨١انجامید و دستگاه انواع خـودرو و هـزاران ٥٠٠ دستگاه تانك و نفربر و ٢٢٠کلي دیدند و همچنین

سنگین و مقدار زیـادي مهمـات بـه غنیمـت رزمنـدگان قبضه انواع سالحهاي سبك و نیمه .اسالم درآمد

عمران و کـربالي در حاج٧ در شمال سومار و کربالي ٦ همچنین عملیات کربالي و در منطقــه ١٠ در منطقــه عملیــاتي قــصرشیرین و کــربالي ٩ در شــرق بــصره و کــربالي ٨

عمومي ماهوت عـراق بـه اجـرا درآمدنـد کـه هـدف عمـدة آنهـا انهـدام نیـروي دشـمن و .ده استتصرف نقاط استراتژیك و ارتفاعات مهم منطقه بو

.١٠/٣/٧٦ ـ نیوزویك ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٤٢

١٠ تا ١فتح ) نامنظم( ـ سلسله عمیالت ١٧

بطور نامنظم عموما در داخل خاك عراق به منظور انهـدام تـوان ١٠ تا ١عملیات فتح .نظامي دشمن و تصرف ارتفاعات استراتژیك منطقه به اجرا درآمدند

٩ تا ١ ـ سلسله عملیات نصر ١٨

بــه منظـور انهـدام نیروهــاي کـه عمـدتا در داخـل خــاك عـراق و شـهرهاي مـرزي آن .ها و ارتفاعات مهم آن بوده است دشمن و آزادسازي دامنه

٧ تا ١ظفر ) نامنظم( ـ سلسله عملیات ١٩

ایــن سلــسله عملیــات نــامنظم در داخــل خــاك عــراق در اســتانهایي چــون ســلیمانیه و ات دهوك و کرکوك به اجرا درآمدند که عموما با هدف انهدام مراکـز نظـامي و تأسیـس

.اقتصادي دشمن همراه بوده است

نتایج عملیات برون مرزي

بعد از فتح خرمشهر فرایند دفاعي رزمندگان بر اسـاس تـصمیم فرمانـدهان و مـسئولین هـاي نبـرد و شـرایط نظام، جهت خاصي را دنبال نمـود کـه مبتنـي بـر واقعیـات روز جبهـه

مـرزي ات انهـدامي یـا بـروننتایجي کـه از سلـسله عملیـ. سیاسي منطقه و جهان بوده استرزمندگان اسالم بدست آمد خود بیانگر ضرورت ایـن اهـداف بـوده اسـت کـه مهمتـرین

:آنها عبارتند از ـ انهــدام نیروهــا و مراکــز تأسیــسات نظــامي ـ اقتــصادي و پایگاههــاي حفــاظتي و ١

پشتیباني دشمنفلگیري و عملیـات ـ سلب اختیار آفندي از ارتش رژیم عراق با استفاده از اصـل غـا٢

.شبانه در تمامي خطوط درگیر ـ اثبات اقتدار و توان دفاعي رزمندگان اسالم اعم از ارتش، سپاه و نیروهاي مردمي ٣

هاي نبرد گیر در جبهه بعنوان قدرت فعال و تصمیمالمللي بویژه شوراي امنیت سازمان ملـل بـه قبـول مـسئولیت ـ وادار کردن مجامع بین٤

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٤٣

تحکیم صلحي عادالنه با تنبیه و مجازات متجاوزحل مناقشه و ـ سلب فرصت سازماندهي و آرایش منظم نیروها از دشـمن و ایجـاد فـضایي روانـي ٥

.بمنظور تضعیف روحیه ارتش عراق در مقابله با رزمندگان اسالم ـ تقویت فعالیـت دیپلماسـي وزارت خارجـه و حـضور پرقـدرت آتـي در مـذاکرات ٦

هاي مشروع جمهوري اسالمي ایران خواستهصلح با تکیه بر ـ تسلیم شدن شوراي امنیت سازمان ملل در برابـر ارادة جمهـوري اسـالمي ایـران بـا ٧

.توجهي میشود اگر چه در اجراي مفاد قطعنامه تعلل و بي٥٩٨صدور قطعنامه طرفي در جنـگ ـ مشخص شدن ماهیت حامیان پیدا و پنهان رژیم عراق و نقض بي٨ . دولت امریکا که طرف اصلي ما در جنگ شناخته شدبویژههـاي ـ خنثي کردن جـو ارعـاب ناشـي از حملـه بـه منـاطق مـسکوني، کـاربرد سـالح٩

.ها و ایجاد آرامش در فضاي عمومي کشور شیمیایي و میکروبي در جبهه ـ ایجـاد انگیـزه و احـساس غـرور و امیـد بـه پیـروزي در هـوادران جهـاني انقـالب ١٠

ــار و اســالمي ــة ایث ــان و روحی ــأثیر ایم ــه ت ــشان ب ــشمندان و آزاد اندی ــه اندی ــب توج و جل .ها طلبي در صالبت و پایداري ملت شهادت ـ شکــست منطــق زور و تــصمیم یکــسویه ابرقــدرتها در حــوادث جهــاني و ایجــاد ١١

.خودباوري و اعتماد به نفس در مبارزه با قدرتهاي بزرگ

چند سؤال و پاسخ آن

مرزي جمهوري اسالمي ایران چه بوده است؟ ده عملیات برون ـ دلیل عم١ .کند مرزي مسئولیت ادامه جنگ را متوجه ایران نمي ـ آیا سلسله عملیات برون٢ المللي بوده است؟ ـ آیا اقدامات برون مرزي ما مطابق موازین بین٣

پاسخ سؤال اول

ح آن در نتــایج ایــن مــرزي رزمنـدگان ایــران کــه مــشرو مهمتـرین دلیــل عملیــات بــرون :سلسله عملیات آمده است عبارتند از

. ـ انهدام ماشین جنگي دشمن و سلب فرصت سازماندهي مجدد آن١ .المللي به تصمیمي عادالنه و شناسایي آغازگر جنگ ـ وادار کردن مجامع بین٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٤٤

یــا » جغرافیــایي تثبیــت« ـ تثبیــت مواضــع دفــاعي رزمنــدگان اســالم بطوریکــه ترســیم ٣بعد از فتح خرمشهر براي ما فـراهم شـد، و از نظـر قواعـد و فنـون نظـامي » وزة اطمینانح«

کردیم، هندسه اقتدار یا تثبیت را بسیار بدیهي است که ما باید از این وضعیت استفاده ميبس دشمن نتواند مجددا مواضع مـا را مـورد حملـه قـرار کردیم، تا با قبول آتش کامل مي

مرزي شـعاع اقتـدار دفـاعي را تعقیـب یعي ما بود که با عملیات برونپس این حق طب. دهد .نمائیم

پاسخ سؤال دوم

گرا بـه رونـدگرایي از قواعد دیگر نظامي بین دو کشور درگیر تبدیل فرماندهي موضع. گیرنـد است و هر کدام از طرفین اگر موفق به این کار شدند ابتکار میدان را بدسـت مـي

از فتح خرمشهر قدرت ایجاد فرمانـدهي رونـدگرا را پیـدا کـردیم، از از این جهت ما بعد فلـذا تکمیـل معادلـة رونـدگرا در اسـتراتژي دفـاعي، . دست دادن این فرصت عاقالنه نبـودگـاه بـه منزلـة مـسئولیت ادامـه و این موضوع هیچ. کرد ورود به خاك دشمن را امضاء مي

یت ادامه جنگ مغالطة مضحکي است جنگ نیست و در واقع یك قاعدة نظامي با مسؤول .که توسط حامیان صدام در صحنة جهاني علم شده است

هاي مـؤثر در جنـگ را شـناخت، جمهـوري در مورد مسئولیت ادامه جنگ باید مؤلفهالملـل اسالمي ایران که مورد تجاوز عراق قرار گرفت حق دفاع مشروع از نظر حقوق بین

مــشروع شــامل دفــع تجــاوز و رفــع تجــاوز هــر دو بــراي او محفــوظ بــوده اســت، و دفــاع مـرزي بـدنبال رفـع ما در فـتح خرمـشهر دفـع تجـاوز کـردیم و در عملیـات بـرون. شود مي

المللـي مطـابق شـرع مقـدس اسـالم نیـز و این عالوه بر تطبیق با مـوازین بـین. تجاوز بودیم .باشد مي

:چنانکه در قرآن کریم فرمود ١قاتلوهم حيت ال تكون فتنه

.کشید آنان را تا فتنه خاموش شودببنابراین تصمیم ما براي رفـع تجـاوز هـم حقـي شـرعي و حقـوقي و هـم عقالنـي بـوده

.١٩٣ ـ سوره بقره آیه ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٤٥

است، آقاي دکتر رجائي خراساني نمایندة وقت ایران در سازمان ملـل در ایـن بـاره عبـور :ایران از مرزها به خبرنگار امریکائي گفت

ا فـرض کنیـد و بعـد بـه ایـن من دوست دارم که شـما خـود را بـه جـاي مـموضوع فکر کنید، وضـعیتي را در نظـر بگیریـد کـه یـك دشـمن خـارجي آمده و بخشي از ایاالت متحـده را اشـغال کـرده اسـت، سـپس شـما موفـق

شوید که دشمن را از خاك خود بیرون کنید و به محض آنکه دشـمن ميــه آن ســوي مرزهــا رفــت آیــا شــما تنهــا لبخنــدي زده و خواهیــد گفــ : تب

خداحافظ، این مسلما حرف آخر شما نخواهد بـود ایـن چنـین برخـوردي « ١».کامال غیر منطقي است

کند که انساني نباید به تجاوز لبخنـد بزنـد بدین ترتیب کمترین عقل سیاسي حکم مي .بلکه تدابیر الزم براي دفع و رفع تجاوز از مسلمات عقل و منطق سیاسي و نظامي است

پاسخ سؤال سوم

المللـي منطبـق بـوده اسـت، زیـرا ماهیـت مرزي مـا کـامال بـا مـوازین بـین قدامات برونا از زمین، هوا و دریا به جمهوري ١٣٥٩ شهریور ٣١تجاوز سراسري رژیم عراق در تاریخ

منطبق بوده است، و تا زمان صدور ٢اسالمي ایران عینا با ماده یك قطعنامه تعریف تجاوزمیم جدي از سوي مجـامع جهـاني بـویژه شـوراي امنیـت بعمـل هیچگونه تص٥٩٨قطعنامه

خــواهي در دوران اقتــدار دفــاعي ایــران از ســوي مــدعیان صــلح البتــه شــعار صــلح. نیامــدکرد اما پیشنهادي که متضمن راه حل عملـي و عادالنـه باشـد از سـوي ها را کر مي گوش

ادة جدي بر حل مناقـشه مراجع رسمي مشاهده نگردید، بویژه اغلب با عنصر صداقت و ار .همراه نبوده است

دار حامیان صدام، این حق ایران نبوده آیا در آن شرایط غیر منصفانه و فشارهاي معنيهـاي برخاسـته از ایمـان جوانـان خـود، پیـروزي است که با اتکال به خداي متعال و سالح

رحمـي کـه بـيارادة الهي را بر جنگ افزارهاي مـادي نـشان دهـد؟ آیـا تـرحم بـر دشـمن

.٧/٣/٦١ ـ کریستین سانیس مانیتور ـ ١ . ـ به قطعنامه تعریف تجاوز مراجعه شود ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٤٦

روزي بیشرمانه به خاك ما حمله ور شد و زن و مرد و کودك بي گناه و پیر بي پنـاه مـا را به خاك و خون کشید و اینـك در کمنـد قـدرت رزمنـدگان مـا گرفتـار آمـد عادالنـه بود؟ آیا ابر دقترهایي که صدام متجاوز را از چنگال انتقام رزمندگان ما بیرون کشیدند به

اند؟ ت جهاني خیانت نکردهصلح و امنی دفاع مشروع را از مـا سـلب ٥٩٨ قطعنامه ٦سرانجام قید تعیین مسئول مخاصمه در بند

نمــود کــه ابهــام در مــسؤول آغــازگر جنــگ و ادامــه آن از ابتــداء مــورد ســؤال جمهــوري .اسالمي ایران بوده است

واکنش دشمن در برابر توان دفاعي ایران و اقدامات سازمان ملل

هـاي نبـرد از دسـت داد بـه من که توان رویارویي با رزمنـدگان اسـالم را در جبهـهدشالمللـي و حقـوق انـساني را در پـي داشـت سیاستي روي آورد که نقض تمامي قوانین بـین

:پردازیم ترین آن موارد مي اینك به عمده

نشیني از مواضع اشتغالي ـ عقب١

رابر ضـربات کوبنـده رزمنـدگان اسـالم دشمن براي نجات نیروهاي درماندة خود در بنـشیني عقـب«المللي بازگشت نمود نام این عمـل را اغلب مناطق را تخلیه و به مرزهاي بین

.نهاد» تاکتیکي

ـ تجهیز و سازماندهي گروهك منافق٢

رژیم عراق با پناه دادن به افراد گروهك منافقین بویژه سران آنهـا، عـالوه بـر اسـتفاده . آوري اطالعات از داخل به تجهیز و سـازماندهي نظـامي آنهـا پرداخـت جاسوسي و جمع

گـذاري در مقـر حـزب جمهـوري اسـالمي ایـران و این سازمان خود فروخته ضـمن بمـباي چون شهید دکتـر بهـشتي و شـهید هاي برجسته وزیري، که به شهادت شخصیت نخست

ه خیابـاني زنـان و مـردان و رجائي و شهید دکتر باهنر منجر شد و نیز با ترورهـاي وحـشیانگنــاه را بــه شــهادت رســاندند تــا از ایــن طریــق انگیــزه مــردم را از رفــتن بــه کودکــان بــي

.هاي نبرد تضعیف کنند جبهه

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٤٧

هـاي نبـرد هـم در در کنار این جنایات، رژیم عراق قصد داشت کـه از آنهـا در جبهـهسـوي ایـران زمـان آنـرا از از ٥٩٨قالب یگانهاي رزمي استفاده کند کـه بـا قبـول قطعنامـه روانـه ایـران کـرد ) فـروغ جـاودان(دست رفته دید، فلذا شتابزده آنها را در قالب عملیات

هاي نبـرد گرفتـار آمدنـد و بـا ذلـت و خـواري بـه که همگي در کمند دالور مردان جبهه

.هالکت رسیدند

)جنگ شهرها( ـ حمله به مناطق مسکوني ٣

اي ولـو اي که خود بوجـود آورد بـه هـر وسـیله مهلکهرژیم عراق براي نجات خود ازشــد از جملــه آن حملــه بــه منــاطق الملــي متوســل مــي غیــر انــساني و مغــایر بــا مــوازین بــین

مسکوني و شهرهاي مختلف ایران بود، تا با ایجاد اضطراب در مردم مانع از حـضور آنهـا بــه قبــول صــلح تحمیلــي هــا شــوند و مــسئولین جمهــوري اســالمي ایــران را وادار در جبهــه

:بطوریکه سخنگوي نظامي عراق در این باره گفت. نمایندهواپیماهاي جنگي این کشور حمالت مهلکي را به شهرهاي اهـواز، پـاوه،

عـراق قـول . انـد آبادان، همدان و ایالم براي سـومین روز پیـاپي انجـام داده ١.دامه دهدداده است تا زماني که ایران صلح را نپذیرد به این حمالت ا

جمهــوري اســالمي ایــران اگــر چــه بعــد از خویــشتنداریهاي الزم و عــدم اقــدام مــؤثر شوراي امنیت مقابله به مثـل را در حملـه بـه منـاطق نظـامي، مراکـز و تأسیـسات اقتـصادي

المللي هرگز به دشمن آغاز کرد اما بدلیل پایبندي به اصول اسالمي و احترام به قوانین بینــاطق غیرنظــا ــیس مجلــس وقــت من ــسنجاني رئ ــاي هاشــمي رف ــاب آق ــه نکــرد، جن مي حمل

:جمهوري اسالمي در این باره گفتایران توان انهدام شهر بصره را داراست، اما در اقدام بـه اصـول اسـالمي از

هـاي مـا در نمایـد، ولـي اظهـار داشـت کـه توپخانـه این کار خـودداري مـيتـوانیم ایـن شـهر را بـا و ما مـي کیلومتري بصره قرار دارند ١٢ تا ١٠فاصله

٢.سازیم منهدم کنیم مهماتي که خود مي

.٢١/٣/٦٤ ـ خبرگزاري یونایتدپرس ـ ١ .٢٢/٤/٨٣سیاسید ـ کویت ـ ـ ا ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٤٨

ها و آلوده کردن محیط زیست ـ حمله به کشتي٤

المللي تنها با حمله به مناطق مسکوني خالصـه رویکرد رژیم عراق به نقض قوانین بینن، باعـث فارس و نیـز چاههـاي نفتـي ایـرا هاي نفتي در آبراه خلیج نشد بلکه با زدن کشتي

نـشریه االنبـاء در ایـن بـاره . اخالل در مسیر کشتیراني و آلودگي وسیع محیط زیست شـد :نویسد مي

فـارس اظهـار داشـتند کـه صـدها تـن نفـت مسئولین محیط زیست در خلیجکند ایـن فارس نشست مي خام روزانه از دو چاه نفتي ایران به آبهاي خلیج

) فـارس(هـاي نفتـي در خلـیج کـهامر منجر به تـشکیل یکـي از بزرگتـرین لشده است، یکـي از ایـن چاههـا در منطقـه نـوروز در شـمال غربـي جزیـره خارك در دوم مارس توسط نیروهاي عراق مورد حمله قرار گرفته و چـاه دوم با برخورد با کشتي آسیب دیده است که تاکنون در حدود صد هـزار

جـب بوجـود آمـدن بشکه نفت حداقل به دریا نشست کـرده و ایـن امـر موــیج ــشورهاي خل ــي ک ــه نگران ــشته ک ــزرگ گ ــي ب ــه نفت ــارس را یــك لک ف

١.انگیزد برمي :نویسد نشریه ژون آفریك در مورد عامل این فاجعه عظیم مي

چــه کــسي اســت؟ ابتــداء عــراق و متحــدین ) جنــگ نفتکــشها(مــسبب آن ــربیش ــي. ع ــراق م ــة ع خواســت جنــگ را چــرا؟ بخــاطر شکــست در جبه

عراقیهـا . ته و بدین ترتیب به صادرات نفتي ایران لطمه بزنـدالمللي ساخ بیندهــد کــه ایــن بــه ناوهــاي ابرقــدرتها حملــه نکردنــد، و همــه چیــز نــشان مــي

٢.حمالت با رضایت کشورهاي عربي منطقه صورت گرفته است

٥٤٠اقدام شوراي امنیت در صدور قطعنامه

هــا، و جنــگ نفــتکشدر پــي جنایــات رژیــم عــراق مبنــي بــر حملــه منــاطق مــسکوني

.٨/٣/٨٣ ـ االنباء ـ ١ .١٣/٦/٨٤ ـ نشریه ژون آفریك، ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٤٩

ــاریخ ــران در ت ــالمي ای ــوري اس ــر ٢٨جمه ــل ١٩٨٢ اکتب ــازمان مل ــت س ــل وق ــر ک از دبییـاب بـراي بازدیـد منـاطق مـسکوني مـورد حملـه کند تا یك گروه حقیقت درخواست مي

تکـرار ١٩٨٣این درخواست مجـددا از سـوي ایـران در تـاریخ دوم مـه . عراق اعزام نمایدرده بود که چون رژیم عراق نیز ادعاي مشابهي در مـورد حملـه مضافا آنکه تأکید ک. شد

تواند به کشور عـراق هـم اعـزام ایران به مناطق مسکوني آن کشور دارد، گروه تحقیق مي .گردد

دبیر کل در این زمینه با عراق نیز مشورت کرد و عراق با اعزام گروه تحقیق موافقت از دو کشور ایـران ١٩٨٣ ژوئن ١٠ مه تا ٢٠نموده و بدین ترتیب، گروه تحقیق از تاریخ

.و عراق بازدید کرد و گزارش خود را تسلیم دبیر کل نمودگزارش گروه تحقیق بیانگر ویراني سنگین منـاطق مـسکوني در ایـران بواسـطة نیـروي هوایي، توپخانه و حمـالت موشـکي عـراق و حـاوي خـسارت نـاچیز منـاطق مـسکوني در

.عراق بوده استوراي امنیت پس از اطـالع از محتـواي گـزارش گـروه تحقیـق و نیـز در پـي اعضاي ش

رأي ١٢بـا ) ٩/٨/١٣٦٢ (١٩٨٣ اکتبـر ٣١اي رزمندگان اسالم در تاریخ عملیاتهاي سلسله را ٥٤٠بدون رأي مخالف قطعنامه ) پاکستان، نیکاراگوئه و مالت(موافق و سه رأي ممتنع

:به شرح زیر تصویب کرد

٥٤٠قطعنامة

»وضعیت بین ایران و عراق«وراي امنیت بعد از رسیدگي مجدد به مسأله شــا یــادآوري قطعنامــه و بیانیــه هــاي گذشــته خــود کــه ضــمن ســایر مــسایل، خواســتار ب

باشند، بس کامل و خاتمه کلیه عملیات نظامي میان طرفها مي آتشطـرف وي دبیر کل در مورد هیأت تعیین شده از ١٩٨٣ ژوئن ٢٠با یادآوري گزارش

انـد هاي نظامي قرار گرفتـه براي بازرسي مناطق غیرنظامي در ایران و عراق که مورد حمله بینانه وي، و با اظهار قدرداني از دبیر کل به خاطر گزارش دقیق، متوازن و واقع

همچنین با قدرداني و تشویق در مورد مساعدت و همکاري دولتهاي ایران و عراق بـا هیأت دبیر کل،

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٥٠

ابزار تأسف دوباره از درگیري میان دو کشور کـه منجـر بـه تلفـات سـنگین مـردم و با غیر نظامي و خسارات بسیار به شهرها، اموال و زیربناهاي اقتصادي شده است،

بینانه علل جنگ، با تأیید مطلوب بودن بررسي واقع«کنـد بـه کوشـشهاي میـانجیگري خـود میـان طرفهـاي ـ از دبیـر کـل درخواسـت مـي١ربط به منظور دستیابي به یك راه حل جامع، عادالنه و شرافتمندانه که قابل قبـول هـر ذي

دو طرف باشد ادامه دهد؛ــین٢ ــوق ب ــوارد نقــض حق ــه م ــررات ـ کلی ــژه نقــض مق ــه وی ــتانه، ب ــشر دوس ــل ب المل

کند و خواستار قطـع فـوري هاي آنها را محکوم مي ژنو در تمام جنبه١٩٤٩کنوانسیونهاي باشد؛ ات نظامي علیه هدفهاي غیر نظامي از جمله شهرها و مناطق مسکوني ميکلیه عملی

کنـد از کلیـه المللـي را تأییـد مـي ـ حق آزادي کشتیراني و بازرگاني در آبهـاي بـین٣خواهـد کلیـه خواهد که این حق را محترم شمارند و از طرفهاي مخاصمه مـي کشورها مي

س از جملـه خطـوط دریـایي، راههـاي آبـي قابـل فـار اقدامات خصمانه را در منطقه خلـیجها، تأسیسات دریایي دور از ساحل و کلیـه بنـادري کـه کشتیراني، تأسیسات بندري، پایانه

به طور مستقیم یا غیر مستقیم به دریا راه دارند فورا قطع کنند و بـه تمامیـت ارضـي سـایر احترام بگذارند؛) فارس خلیج(کشورهاي ساحلي

در مورد راههاي عملـي ) مخاصمه(کند که با دو طرف کل درخواست مي ـ از دبیر ٤شدن قطع مخاصمان و تأیید آن، از جمله امکان اعزام ناظران سازمان ملل مشورت کند و

نتایج این مشورتها را به شوراي امنیت گزارش نماید؛ین خواهد از هر اقدامي که ممکن است صلح و امنیت و همچن ـ از هر دو طرف مي٥

را دچار مخاطره سازد خودداري کنند؛) فارس(دریانوردي در منطقه خلیجداري را بـه عمـل خواهـد نهایـت خویـشتن ـ بار دیگر از کلیـه کـشورهاي دیگـر مـي٦

آورند و از هر اقدامي که ممکن است به تشدید و یـا گـسترش بیـشتر منازعـه منجـر شـود نمایندخودداري کنند و اجراي قطعنامه حاضر را تسهیل

کند که در مورد اجراي فـوري و مـؤثر ایـن قطعنامـه بـا ـ از دبیر کل درخواست مي٧ .مشورت کند) مخاصمه(دو طرف

: موارد زیر قابل توجه است٥٤٠در تحلیل و بررسي قطعنامه .الف ـ عنوان قطعنامه همچنان اعالم وضعیت میان ایران و عراق است

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٥١

.تر است شبیه» توصیه نامه«هاي قبلي به ب ـ این قطعنامه نیز چون قطعنامههـا و نفتکـشها بـا ج ـ رعایت حق کشتیراني با توجه به حمالت شدید عراق بـه کـشتي

.شود این قطعنامه تضمین نميد ـ لزوم بررسي واقع بینانة علل جنگ در این قطعنامه قابل توجـه اسـت، امـا ذکـر آن

.نیسم اجرایي، آنرا فاقد ارزش نموده استدر قسمت مقدماتي قطعنامه بدون اشاره به مکاهـ ـ علت صدور این قطعنامـه عمـدتا بخـاطر گـزارش هیـأت اعزامـي دبیـر کـل جهـت بازرسي مناطق غیرنظامي مورد حمله عراق بود، با توجه به حجـم حمـالت سـنگین رژیـم عراق، شوراي امنیت بـدون اشـاره بـه محکومیـت ایـن رژیـم خواهـان توقـف فـوري کلیـه

.یات نظامي علیه هدفهاي غیرنظامي از جمله شهرها و مناطق مسکوني شدعمل حــق کــشتیراني و بازرگــاني آنــرا در آبهــاي ٥٤٠ اجرایــي قطعنامــه ٣اگــر چــه در بنــد

خواهد که این حق را رعایت المللي مورد تأکید قرار داده است و از کلیة کشورها مي بینفـارس هـا در منطقـه خلـیج اصله به خصومتخواهد که بالف کنند و از طرفیت متخاصم مي

هــا تأسیــسات دور از مــن جملــه خطــوط دریــایي، آبراههــاي قابــل کــشتیراني، بنــادر، پایانــهساحل و همة بنادري که به طور مستقیم یا غیرمستقیم بـه دریـا راه دارنـد پایـان داده و بـه

.تمامیت ارضي کشورهاي ساحلي احترام بگذاردخواهد که از هر اقدامي کـه صـلح و امنیـت از هر دو طرف مي) ٥(و همچنین در بند

فـارس را در معـرض مخـاطره قـرار المللي و همچنـین حیـات دریـایي در منطقـه خلـیج بین .دهد خودداري ورزند مي

هـاي تجـاري و نفتکـشها در با این وجـود رژیـم عـراق بـه حمـالت خـود علیـه کـشتي طـي گزارشـي بـه شـورا از ١٩٨٣ دسـامبر ١١ر تا اینکـه دبیـر کـل د. فارس ادامه داد خلیج

شـوراي . ها از افزایش حمالت ابراز نگراني شدید کـرد جمله با بیان موارد حمله به کشتيفارس که عمال بـه حمایـت از رژیـم عـراق علیـه جمهـوري اسـالمي ایـران همکاري خلیج

خواسـتار طـي شـکایتي بـه شـوراي امنیـت١٩٨٤ مـه ١٤وارد میدان شده بودند در تـاریخ فـارس شـدت عمـل گردید که شورا علیه تجاوز ایران و نقض حقوق کـشتیراني در خلـیج

.نشان دهد یـا ١١/٣/١٣٦٣ مـورخ ٢٥٤٦شوراي امنیت پس از بررسي شکایت در جلـسه شـمارة

را بــه شــرح زیــر ٥٥٢قطعنامــه ) نیکاراگوئــه و زیمبــاوه( رأي موافــق و دو رأي ممتنــع ١٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٥٢

.تصویب کرد

٥٥٢) ١٩٨٤(ارة قطعنامة شم

شوراي امنیت، نماینـدگان بحـرین، کویـت، عمـان، قطـر، عربـستان ١٩٨٤ مـه ٢١با بررسي نامة مورخ هاي بازرگاني در که نسبت به حمالت ایران به کشتي ) ١٦٥٧٤/S(سعودي و امارت متحده

مسیر بنادر کویت و عربستان سعودي شکایت نموده بودند،انـد کـه بـا یکـدیگر در صـلح و اي عـضو متعهـد شـدهبا در نظر گرفتن اینکـه کـشوره

حسن همجواري بر اساس منشور ملل متحد زندگي کنند،با تأکید مجدد تعهدات دول در مورد لزوم رعایت اصول و اهداف منشور ملل متحد،

المللـي خـود از و نیز با تأکید بر اینکه کلیة کشورهاي عـضو متعهدنـد کـه در روابـط بـینل بـه زور علیـه تمامیـت ارضـي و اسـتقالل سیاسـي هـر کـشور خـودداري تهدید و یا توس

ورزند،المللـي و نقـش مـؤثر آن در صلح و امنیت بین) فارس(با توجه به اهمیت منطقه خلیج

در ثبات اقتصادي جهاني،هـاي تجـارتي در مـسیر بنـادر با ابراز نگراني عمیق نسبت بـه حمـالت اخیـر بـه کـشتي

،کویت و عربستان سعوديبا اعتقاد بر اینکه این حمالت امنیت و ثبات منطقه را در معرض مخـاطره قـرار داده و

المللي دارد، آثار جدي بر صلح و امنیت بینالمللـي حـق کـشتیراني آزاد را خواهـد تـا براسـاس حقـوق بـین ـ از کلیه کشورها مي١

.رعایت کننددریـایي و کـشتیراني در مـسیر المللـي و خطـوط ـ حق کشتیراني آزاد در آبهاي بـین٢

کلیة بنادر و تأسیسات کـشورهاي سـاحلي را کـه طـرف مخاصـمات نیـستند مـورد تأکیـد .دهد مجدد قرار مي

خواهد که تمامیت ارضي کشورهایي را که طرف مخاصمات ـ از کلیه کشورها مي٣ نیــستند محتــرم شــمرده، نهایــت خویــشتنداري را از توســل بــه اقــداماتي کــه ممکــن اســت

.موجب افزایش مناقشه شود نشان دهند

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٥٣

هاي بازرگاني را در مسیر بنادر کویت و عربـستان سـعودي ـ حمالت اخیر به کشتي٤ .سازد محکوم مي

ــه در ٥ ــن حمــالت بالفاصــله متوقــف شــده و از مداخل ــتار آن اســت کــه ای ـ خواس .کشتیراني کشورهایي که طرف مخاصمه نیستند خودداري به عمل آید

گیـرد کـه در صـورت عـدم رعایـت آن قطعنامـه، بـار دیگـر بـه منظـور یم مـي ـ تصم٦بررسي اقدامات مؤثر که منطبق با وخامت وضـعیت باشـد، جهـت اجـراي تـضمین آزادي

.کشتیراني در منطقه مجددا تشکیل جلسه دهد ـ از دبیر کل تقاضا دارد که در مورد پیشرفت اجراي این قطعنامه گـزارش خـود را ٧

.اردتسلیم د . ـ موضوع براي بررسي مجدد مفتوح است٨

بر این قطعنامه نیز ایرادهاي متعـددي وارد اسـت از جملـه اینکـه علـت صـدور آن، بـه حال آنکه . ها به جمهوري اسالمي ایران ثابت نشده بود دنبال انتساب چند حمله به کشتي

العمل بود، شورا عکسدر برابر حمالتي که عراق صراحتا مسئولیت آن را به عهده گرفته ــداد ــشان ن ــود کــه امنیــت در . مناســبي ن ــران ب ــر حــق جمهــوري اســالمي ای ــن موضــع ب ای

.بایست براي همه برقرار باشد، نه آنکه قائل به تفکیك و ترجیح گردیم فارس مي خلیجفارس در قطعنامـه، در مورد کاربرد نام ناقص خلیج به جاي نام اصیل و تاریخي خلیج

رود عیبـي بـزرگ و خـالف عـرف ي سازمان ملـل متحـد بـه شـمار مـيکه یك سند رسم .آید حقوقي به شمار مي

ایــن اســت کــه روح و مفــاد قطعنامــه و تــصریح ٥٥٢از جملــه ایــراد وارد بــه قطعنامــة هاي بازرگاني در مسیر بنـادر کویـت و عربـستان چنـین محکومیت حمالت اخیر به کشتي

فـارس مـورد تأییـد شـوراي ي همکـاري خلـیجگردد که شکایت اعضاي شـورا مستفاد ميتوانـست کـامال مـورد قبـول لذا بدیهي است که این قطعنامـه نمـي. امنیت قرار گرفته است

هـا در جمهوري اسالمي ایران واقع گردد ـ ضمن آنکه اندیشة آزادي رفت و آمـد کـشتي .فارس مورد حمایت کامل جمهوري اسالمي ایران بود خلیج

شیمیایي ـ کاربرد سالح٥

یکي از اعمال زشـت و ضدبـشري ارتـش عـراق در جنـگ تحمیلـي، کـاربرد وسـیع و

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٥٤

نـاتواني ارتـش عـراق در . هاي شیمیایي و میکروبي علیه رزمندگان اسالم بود متنوع سالحبرابر حمالت کوبنده نیروهاي جان بر کف اسـالم موجـب شـد کـه بـرخالف کنوانـسیون

هـاي مرگبـار هاي شیمیایي در کنار سـایر سـالح سالح ژنو مبني بر ممنوعیت کاربرد ١٩٢٥ .استفاده از جنگ افزارهاي شیمیایي را مورد توجه قرار دهد

در منقطة عمومي ١٣٥٩ دي ماه ٢٣ در تاریخ ارتش عراق براي نخستین بار این سالحمیمك علیه رزمندگان ما استفاده کرد تا میزان کـاربرد آنـرا مـورد آزمـایش قـرار دهـد و

هنگامیکـه بـا مخالفـت . المللـي را محـك بزنـد العمل محافل حقوقي و بـین چنین عکسهمجدي و حتي واکنش ظاهري قدرتهاي بـزرگ واجـه نـشد بلکـه از جهـاتي پنهـاني مـورد

افزارهاي شیمیایي حمایت و تجهیز این سالح هم قرار گرفت و با جسارت بیشتري جنگوریکـه اسـتفاده از آن در منطقـه عملیـاتي خیبـر بط. گیرد را علیه رزمندگان اسالم بکار مي

و عملیات والفجر هشت در سال ششم جنگ تحمیلـي در ١٣٦٢در جزایر مجنون به سال .شبه جزیرة فاو بسیار محسوس بود

توجهي مجامع جهاني ویـژه شـوراي امنیـت سـازمان ملـل متحـد دار و بي سکوت معنيافزارهاي شـیمیایي و بیولوژیـك جنگهاي متعارف از موجب شد که صدام همانند سالح

در جنگ علیه ایران استفاده کند، تا آنجا که طي هشت سال جنگ تحمیلي ارتش عـراق پنـاه غیـر نظـامي هاي شیمیایي علیه رزمندگان اسالم و مردم بـي بار از سالح٢٥٢قریب به

نجـاه استفاده کرده است که موجب شهادت بیش از هزار نفر و مصدوم شـدن قریـب بـه پ .١هزار نفر از دالوران مردان جبهه اسالم گردید

به اعتقاد کارشناسـان، رژیـم عـراق از انـواع مختلـف گازهـاي سـمي و شـیمیایي علیـه زا و تحریك کنندة اعـصاب کـه حتـي رزمندگان اسالم استفاده کرده است گازهاي تاول

مانـد آن در ذهـن مـياما سؤالي که همواره. سابقه بوده است در جنگ جهاني اول هم بيها و نیز تشویق کنندگان رژیم عراق در کـاربرد آن است که منابع تأمین کننده این سالح

اند؟ و چگونه باید با آنان برخورد اصولي و حقوقي شود؟ چه کشورهایي بوده

هاي شیمیایي عراق منابع تأمین کننده سالح

. ـ آمار تفکیکي حمالت شیمیایي در مرکز اسناد بنیاد حفظ آثار و ارزشهاي دفاع مقدس موجود است ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٥٥

ت شــیمیایي از ســوي اگــر چــه دالیــل زیــادي دال بــر ارســال تــسلیحات و تجهیــزا :کشورهایي نظیر

شوروي سابق، امریکا، یوگسالوي سابق، بلژیك، چین، اسپانیا، ایتالیا و شیلي به کشور عراق وجود دارد اما بطور عمده دو کشور آلمان و انگلستان منابع تأمین کننده تـسلیحات

.اند شیمیایي عراق بودهآور حقـوقي دال بـر ممنوعیـت د الـزامکشور آلمان تنها کشوري است که نه تنها اسـنا

ســالحهاي شــیمیایي را امــضاء کــرده اســت بلکــه بــر اســاس معاهــدة اصــالحي بروکــسل، بازرسیهاي سرزده را از صنایع شیمیایي خود، به وسیلة آژانـس کنتـرل تـسلیحات اتحادیـة

١.اروپاي غربي پذیرفته استاما با وجود این بنا به گزارش مجلـه آلمـاني ١٩٨٨ دادسـتاني آلمـان در سـال »اشـترن«

علیه چند شرکت آلماني که مـتهم بـه ارسـال و صـدور تأسیـسات شـیمایي بـه عـراق بـراي در این . هاي شیمیایي بودند، اعالم جرم کرد و آنها را تحت تعقیب قرار داد ساخت بمب

در پي سیصد بازرسي دقیـق از دفـاتر دوازده شـرکت آلمـاني کـه ١٩٨٧خصوص در سال تعـداد زیـادي . است» اوفنباخ«و » شیفرستاف«و » اشافبورك«و » هامبورگ«شان در مراکز

مجلـه مزبـور، در ایـن زمینـه . مدرك و سند دال بر این صـادرات غیرقـانوني بدسـت آمـدگـزارش داد کـه دادسـتاني آلمــان توانـسته اسـت ضـربة ســنگیني بـر گروهـي از شــرکتهاي

هاي شیمیایي بـه سات شیمیایي، براي ساخت بمبآلماني که سالهاي طوالني، مواد و تأسی ٢.اند وارد نماید عراق صادر کرده

ــالحهاي ــه س ــشور کلی ــن ک ــرد، ای ــالم ک ــیس اع ــة وقــت انگل ــین وزیــر خارج همچن از بین برد، اما احتمال اینکـه عـراق بـیش از ایـن از انگلـیس ١٩٥٠اش را در دهة شیمیایي

١٣٦٤ولي در تـاریخ اول اسـفندماه سـال . ارداسلحه شیمیایي دریافت کرده باشد وجود دیــك منبــع وزارت خارجــه انگلــیس فــاش کــرد انگلــیس مقــادیري مــواد شــیمیایي کــه در

. تواند مورد استفاده قرارگیرد، بـه عـراق صـادر کـرده اسـت ساخت سالحهاي شیمیایي مي لندن مقامي دیگر از همین وزارت، در گفتگویي با خبرگزاري جمهوري اسالمي ایران در

١ -Stein, T, Chemical Warfare, American Society of International Law - ١٩٨٩ April PP ٤٦٦- ٤٦٥ - ٥.

.١٤/٥/١٣٦٨ ـ روزنامه رسالت، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٥٦

. پس از اینکه روشـن شـد مـواد صـادر شـده بـه عـراق بـراي تولیـد کـود شـیمیایي«: گفتتواند براي ساخت سالحهاي کشنده نیز به کار گرفتـه شـود، دولـت انگلـیس مقـررات مي

١.تر کرد صادرات مواد شیمیایي به ایران و عراق را سختباشـد، امـا بـدلیل یت آلوده ميالبته دامن سایر کشورهاي غربي نیز به نوعي به این جنا

منفور بودن کاربرد سالحهاي شیمیایي و بیولوژیك در افکار عمومي جهـان از قبـول ایـن المللي بویژه اعضاي شوراي امنیت بخوبي حتي سازمانهاي بین. کنند قباحت خودداري مي

ر و عـدم دا از کاربرد سالحهاي شیمیایي عراق علیه ایران آگاه بودند ولي با سکوت معنيسـرانجام سـاز رسـوایي آنهـا . گیري جدي خود در جنایت رژیم عراق سهیم شدند تصمیم

در تهاجم عراق به کشور کویت به صدا درآمد و با شکست عراق از نیروهـاي ائـتالف و هـا و خروج این کشور از کویت، کارشناسان سازمان ملل متحد ضمن بازدید از زرادخانه

افزارهاي سـمي و مهلـك دسـت یافتنـد، و بـا مواد شیمایي و جنگهاي عراقي به کارخانهایــن عمــل خــود صــحت ادعــاي جمهــوري اســالمي ایــران مبنــي بــر قربــاني شــدن توســط

.سالحهاي شیمیایي عراق را به اثبات رسانند

دالئل اثبات کاربرد سالحهاي شیمیایي توسط عراق

هاي شیمیایي سترده از سالحدالئل ما در اینکه ارتش عراق در جنگ تحمیلي بطور گ :پردازیم استفاده کرده است فراوان است، اما در اینجا به اهم آنها مي

ها ـ اعتراف کشورها و دولت١

انـد کـه عـراق دولت و کشورها وقتي بعضي از متحدان رژیم عراق بارها اعـالم کـردههایي از که نمونهدر جنگ با ایران از سالحهاي شیمیایي و میکروبي استفاده کرده است،

:آن عبارتند از سازمان ملل متحـد، عـراق را مـتهم کـرد الف ـ دولت امریکا در کنفرانس خلع سالح

که در جنگ با ایران از سالحهاي شیمیایي استفاده کرده است و حتي در کنفرانس خلـع

.١/١٢/١٣٦٤ ـ خبرگزاري جمهوري اسالمي ایران، لندن، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٥٧

انگیزي که بر عهـده دارد ایـن اسـت کـه بایـد گـزارش وظیفه اسف: سالح ژنو اعالم کرد ١.کند شواهد موجود، استفاده عراق از سالحهاي شیمیایي را ثابت نموده است

اعـالم کـرد ) ١٣٦٧(ب ـ وزیر امور خارجه اتریش در کنفرانس خلـع سـالح در ویـن که دالئلي وجود دارد که عراق در جنگ با ایـران از سـالحهاي شـیمیایي اسـتفاده کـرده

.استنگلیــسي بــا صــراحت از کــاربرد ســالحهاي ج ـ اعالمیــه گــروه حقــوق بــشر پارلمــان ا

.شیمیایي توسط عراق در جنگ با ایران خبر دادهـا از ایـن جنایـت عـراق پس از حمله عراق به کشور کویت اغلب کـشورها و دولـت

.پرده برداشتند

ـ اظهارات دولتمردان عراقي به کاربرد سالحهاي شیمیایي در جنگ تحمیلي٢

وب به کاربرد سالحهاي شیمیایي در جنگ علیه ایـران مسئولین دولت عراق بطور متنا :اي از آن عبارتند از اعتراف کردند که نمونه

ضــمن اعتـراف بــه اسـتفاده از ســالح شــیمیایي در ١٣٦٧الـف ـ طـارق عزیــز در سـال جنگ با ایران با توجه به سرزنش کشورهاي اروپایي از کاربرد سالحهاي شیمیایي اظهار

یي خود سالحهاي شیمیایي در اختیار کشورهاي جهان سوم قـرار کشورهاي اروپا: داشت ٢.ریزند میدهند، اما هنگام استفاده از این سالحها بر سر قربانیان اشك تمساح مي

ب ـ وزیر امور خارجه عراق در یك کنفـرانس مطبوعـاتي در بـن، در پاسـخ بـه یـك ر جنگ با ایران اسـتفاده سؤال آشکار اعالم کرد که دولت عراق از سالحهاي شیمیایي د

٣.نموده و استفاده خواهد کرداي در ج ـ صدام حسین در مالقاتي با وزیران خارجه عرب کـه بـراي برگـزاري جلـسه

کـه عـراق در جنـگ از سـالحهاي شـیمیایي اسـتفاده : بردنـد، گفتـه اسـت بغداد به سر مـي

.٨/١/١٣٦٤ ـ روزنامه جمهوري اسالمي، ١ .١/٨/١٣٦٧ ـ روزنامه جمهوري اسالمي، ٢ .١/٨/١٣٦٧ ـ روزنامه جمهوري اسالمي، ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٥٨

١.جزئي کرده است، در یـك مـصاحبة مطبوعـاتي در معـاون وزیـر امـور خارجـة عـراق» نزار حمدون«د ـ

نیروهــاي عراقــي در طــول جنــگ علیــه نیروهــاي ایرانــي، کــه ماننــد امــواج : بغــداد گفــتهاي کالسیك از سـالحهاي خروشان عراق را مورد حمله قرار داده بودند عالوه بر سالح

٢.شیمیایي نیز استفاده کرده است

هاي کارشناسان سازمان ملل متحد ـ گزارش٣

ربرد سالحهاي شیمیایي و میکروبي ارتش عراق به جایي رسـید کـه سـازمان فاجعه کاتفاوت باشـد، لـذا هیأتهـاي کارشناسـي ملل نتوانست در برابر فشار افکار عمومي جهان بي

کـه . را در چندین نوبت جهـت بازدیـد و تهیـه گـزارش بـه منـاطق عملیـاتي ایـران فرسـتاداي شـیمیایي و میکروبـي از سـوي عـراق بـوده ها بیانگر کـاربرد سـالحه نتیجه این گزارش

کـه «: حتي دبیر کل وقت سازمان ملل طي اظهاراتي در شـوراي امنیـت اعـالم کـرد. استنتوانسته است از عراق در مـورد عـدم اسـتفاده از سـالحهاي شـیمیایي در جنـگ بـا ایـران

٣».تعهد بگیرد

عراقواکنش سازمان ملل در برابر کاربرد سالحهاي شیمیایي توسط

هاي مختلف بـه دبیـر کـل، اعـالم جمهوري اسالمي ایران با ارسال چهار نامه در نوبتنمود که عراق مناطق کردنشین ایـن کـشور و شـهر حلبچـه را مـورد حملـة شـیمیایي قـرار

.داده است و خواستار اعزام هیأت کارشناسي براي بررسي موضوع شدم هیأت کارشناسـان ایـن سـازمان را بـه ، سخنگوي سازمان ملل، اعزا»فرانسوا گیلیایي«

کردستان عراق، امري مشکل تلقي کـرد بـه گفتـة وي مـشکل اول ایـن اسـت کـه تحقیـق شود کـه در یـك نقطـه از کردسـتان عـراق کـه مورد تقاضاي ایران به حوادثي مربوط ميسـخنگوي سـازمان ملـل، . باشـد، روي داده اسـت هم اکنون در اشغال نیروهـاي ایـران مـي

.٢١/١/١٣٦٧ ـ روزنامه جمهوري اسالمي، ١ .٩/٨/١٣٦٧اشنگتن پست، ـ و ٢ .٢٧/٢/١٣٦٤ ـ ایران تامیز، ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٥٩

کر شد که براي دبیر کل، مسلئه بسیار دشوار است کـه هیـأتي را بـه درخواسـت یـك متذ .دولت، به خاك کشور دیگر بفرستند

مــشکل دوم آن کــه هنگــام انجــام آخــرین تحقیقــات ســازمان در خــصوص کــاربرد دبیر کل » خاویر پرزدکوئیار«سالحهاي شیمیایي در جنگ ایران و عراق در سال گذشته،

گیریهاي مزبور، هر گونـه تحقیـق جدیـد بـراي جلـوگیري از سئولیت نتیجهسازمان، خود متوسل به سالحهاي شیمیایي، بیهـوده و بـدون ماهیـت خواهـد بـود؛ زیـرا مـسأله واقعـي در

١.سطح سیاسي مطرح استسرانجام پس از گذشت دو هفته از درخواست ایران، یك گروه کارشناسي کـه فاقـد

یي بوده، به منطقه اعـزام شـد و نتـایج مـشاهدات خـود را عضو کارشناس سالحهاي شیمیا شــوراي امنیــت، مبنــي بــر محکومیــت کــاربرد ٦١٢گــزارش کــرد و متعاقــب آن قطعنامــة

.سالحهاي شیمیایي در جنگ ایران و عراق و بدون نام بردن از عامل کشتار صادر شد

٦١٢قطعنامة

دبیـر کـل بـراي تحقیـق هیـأت اعزامـي از طـرف١٩٨٨ آوریل ٢٥با توجه به گزارش درباره استعمال سالحهاي شیمیایي در منازعة بین جمهوري اسالمي ایران و عراق؛ با ابراز

رود هیأت که سالحهاي شیمیایي همچنان در منازعه به کار مـي) تحقیق(وحشت از نتایج .و اینکه استفاده از آنها حتي به میزاني شدیدتر از گذشته صورت گرفته است

رت فوري رعایت دقیق پروتکل منع استفاده از گازهاي خفه کننده سـمي یـا ـ ضرو١ در ژنو امضا گردید، تأئیـد ١٩٢٥ ژوئن ١٧گازهاي دیگر و سالحهاي میکروبي راکد در

.کند مي ـ استعمال مداوم سالحهاي شیمیایي در منازعه بین جمهوري اسالمي ایـران و عـراق ٢

.کند ژنو مغایر است، بشدت محکوم ميرا که با تعهدات مذکور در پروتکل رود هـر دو طـرف طبـق تعهدداتـشان در پروتکـل ژنـو، از بـه کـار بـردن ـ انتظار مي٣

.سالحهاي شیمیایي در آینده خودداري کنندخواهد که همچنان نظارت دقیق بر صـدور مـواد شـیمیایي کـه ـ از کلیة کشورها مي٤

.٥/١/١٣٦٧ ـ نشریة خبرگزاري جمهوري اسالمي، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٦٠

.ود، به طرفین منازعه اعمال یا برقرار نمایندر براي تولید سالحهاي شیمیایي بکار ميو ارادة خـود را نیـز بـراي . گیـرد کـه موضـوع را زیـر نظـر داشـته باشـد ـ تصمیم مي٥

.کند بررسي دوباره اجراي این قطعنامه ابراز مي بــدون آنکــه از کــشورهاي خــاص بــه عنــوان اســتفاده کننــدة ســالحهاي ٦١٢قطعنامــه

بدان گونه که ایران درخواست کـرده . دگي به دیگر شکایتهاشیمیایي یاد کند، براي رسیاي نیز به نقـش دبیـر کـل در ایـن مکانیسمهایي را مورد توجه قرار نداده و هیچ اشاره. بود

آوري همچنین منطوق قطعنامه، به صورتي است که تعهد حقوقي الـزام. مورد نکرده استالملـل ت ناشي از دیگر منابع حقوق بـینبر اساس خود قطعنامه شورا براي پیروي از تعهدا

در واقع، شورا عنوان اسناد صادر شدة خود را تغییر ١.کند ـ یعني پروتکل ژنو ـ ایجاد نمي .داده است؛ نه مضمون و محتواي آن را

ــه در مــورد قطعنامــه ــا ایــن حــال، ســه نکت شــایان توجــه اســت؛ یکــي اینکــه از ٦١٢بطرفــي، از صــدور عوامــل عایــت تعهــدات بــيشــود بــا ر کــشورهاي ثالــث درخواســت مــي

شود ـ به طرفهـاي مخاصـمه شیمیایي ـ که در ساخت سالحهاي شیمیایي به کار گرفته ميهـاي قبلـي شـورا هـیچ تـوجهي بـدان نـشده بـود، از این امر کـه در بیانیـه. خودداري کنند

ایـن بنـد، از بـر اسـاس. شورا دارد٥٩٨ قطعنامه ٢مسائل بسیار مهم است که ریشه در بند شود که منتهاي خویشتنداري را از خـود نـشان داده، از هـر تمامي کشورها درخواست مي

شـود، بـه طـور جـدي تر شدن بیشتر جنـگ منجـر مـي گونه عملي که به تشدید و گسترده ٥نکتـة دیگـر، بـه بنـد . را تسریع بخـشند٥٩٨اجتناب ورزند و با این کار، اجراي قطعنامه

در این بند، شوراي امنیت صالحیت خـود را بـراي بررسـیهاي «گردد؛ از مي ب٦١٢قطعنامه به عالوه با اشاره به استفاده از ایـن سـالحها، نـه فقـط در . دهد بیشتر، مورد تأکید قرار مي

فارس بلکه به صورت عام و کلي، شورا این صالحیت را در وسـیعترین حـد ممکـن خلیج ٢».کند خاطرنشان مي

جدا کردن موضوع کـاربرد سـالحهاي شـیمیایي ٦١٢ر مورد قطعنامه آخرین مطلب داین امر، با توجه به تقدم زماني قطعنامـه . در جنگ، از خود جنگ است کـه در آن . ٥٩٨

١ - Mann.H.Arms Control Verification and the United Nations: The Chemical Weapons Experience of the ١٩٨٠ s, C.Y.I.L, ١٩٨٨, P. ٢٠٥.

٢ - Mann, Ibid, P. ٢٠٦.

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٦١

بـس منـشور در بنـد یـك خواسـتار آتـش٤٠ و ٣٩شوراي امنیت با اقـدام بـر اسـاس مـواد ي شـده بـود قـدري عجیـب و دور از الملل نشیني به مرزهاي شناخته شده بین فوري و عقب

.کند رویة سابق شورا جلوه ميجمهوري اسالمي ایران به دلیـل اهمیـت ) ١٣٦٧ تیر ماه ٢٦ (١٩٨٨ ژوئیه ١٧در تاریخ

المللي به طـور رسـمي اي و بین حفظ جان انسانها، برقراري عدالت و صلح و امنیت منطقه، عراق در تاریخهاي ٥٩٨رش قطعنامة پیش از پذی. شوراي امنیت را پذیرفت٥٩٨قطعنامة

ــران ١٧ و ١٦ مــه، و ١٨ و ١٧ ــن، از ســالحهاي شــیمیایي علیــه ای ــان( ژوئ ــویژه غیرنظامی ) ب .استفاده کرد

بنا به درخواست ایران، هیأت کارشناسي به این کشور اعزام شـد و ادعاهـاي ایـران را ت، عـراق دوبـاره منطقـة پیش از رسیدگي شورا به گـزارش ایـن هیـأ. مورد تأیید قرار داد

را بمبـاران شـیمیایي کـرد هیـأت اعزامـي دبیـر کـل، ) مجـاور شـهر اشـنویه(» شیخ عثمـان«دوباره کاربرد سالحهاي شیمیایي علیه شهروندان ایراني را در منطقة مجاور یك شهر که

یـر، بمبـاران اخ. هایي، فاقد هر گونه دفاع بودند، مورد تأییـد قـرار داد در برابر چنین حمله از سوي ایران، صورت گرفت و این امـر، ٥٩٨درست هجده روز پس از پذیرش قطعنامة

) ١٣٦٦ مــرداد ٢٣ (١٩٨٧ اوت ٢٤بــا مفــاد قطعنامــه مغــایر بــود؛ چــرا کــه عــراق آن را در .پذیرفته بود

٦٢٠قطعنامة

اوت ٢٦شوراي امنیت بـر اسـاس گزارشـهاي هیأتهـاي کارشناسـي اعزامـي در تـاریخ : را صادر کرد که متن آن به شرح زیر است٦٢٠قطعنامة ) ٤/٦/١٣٦٧ (١٩٨٨

ژوئیـه ٢٥ و ٢٠ خود و با بررسـي گزارشـهاي ٦١٢شوراي امنیت، با یادآوري قطعنامة هیأتهـاي اعزامـي دبیـر کـل (٢٠٠٦٠/Add. I, S ,٢٠٠٦٣/Add. I, S .٢٠١٣٤/S) ١٩٨٨ اوت ١٩و

یي در مناقـشة میـان جمهـوري اسـالمي براي بررسي ادعاهاي اسـتفاده از سـالحهاي شـیمیاایران و عراق با ابـراز تأسـف عمیـق از نتـایج تحقیقـات هیأتهـا مبنـي بـر اینکـه اسـتفاده از

اي علیـه سالحهاي شـیمیایي در مناقـشة میـان ایـران و عـراق تـداوم یافتـه و چنـین اسـتفادهاز خطـر اسـتفادة ایرانیان شدت و تکرار پیدا کرده است، همچنین بـا ابـراز نگرانـي عمیـق

احتمالي از سالحهاي شـیمیایي در آینـده، بـا در نظـر گـرفتن مـذاکرات جـاري کنفـرانس

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٦٢

خلع سالح دربارة ممنوعیت کامل و مؤثر توسعه، تولید و انبار کردن سـالحهاي شـیمیایي و نیز نابودي آنها، با عزم راسخ جهت شدت بخشیدن به تالشهاي خـود بـراي پایـان دادن

ــا تعهــدات بــه هــر گونــه اســتفاده از ســالحهاي شــیمیایي، در حــال حاضــر و آینــده کــه ب :المللي مغایر باشد بین

ـ اسـتفاده از سـالح شـیمیایي در مناقـشة ایـران و عـراق را کـه بـا تعهـدات پروتکـل ١ممنوعیت استفاده از گارهاي خفه کنندة سمي و دیگر گازها و مواد میکروبـي در جنـگ

. شــوراي امنیــت مغــایر اســت٦١٢ژنــو امــضا و نیــز بــا قطعنامــة در ١٩٢٥ ژوئــن ١٧کــه در .نماید بشدت محکوم مي

کند که در پاسخ به هر دولت عضو، مبني بر اتمـام اسـتفاده ـ دبیر کل را تشویق مي٢ ژنو با دیگر ١٩٢٥از سالحهاي شیمیایي، باکترولوژیك و سمي و نقض احتمالي پروتکل

لـل عرفـي، بـسرعت تحقیقـات بـه عمـل آورد تـا شـواهد را الم قواعد مربوط به حقوق بـین .بررسي و نتایج را گزارش نماید

توانـد بـراي خواهد که بر صادرات محصوالت شیمیایي که مي ـ از تمامي دولتها مي٣تولید سالح شیمیایي به کار گرفتـه شـود، نظـارت شـدیدي اعمـال کننـد، بـویژه در مـورد

که استفاده آنها از سالحهاي شیمیایي در مغایرت با کشورهاي درگیر، و بخصوص زماني المللي مورد تأیید قـرار گرفتـه، یـا شـواهد مقتـضي دال بـر ایـن امـر در دسـت تعهدات بین

.باشدگیرد که با توجه به تحقیقات دبیر کل، در صـورت ارتکـاب هـر گونـه ـ تصمیم مي٤

الملل، از سوي هـر کـس قوق بیناستفاده از سالحهاي شیمیایي در آینده در مغایرت با حو هــر زمــان، مــسأله را بــسرعت مــورد بررســي قــرار داده و مطــابق بــا منــشور ملــل متحــد،

.اقدامهاي مناسب و مؤثري را اتخاذ نماید جداي از نقایص اساسـي، مهمتـرین سـندي اسـت کـه شـوراي امنیـت در ٦٢٠قطعنامه

ي علیه افراد غیـر نظـامي و نظـامي طي هشت سال استفاده مکرر عراق از سالحهاي شیمیایدر این قطعنامه، شورا براي اولین بار، کاربرد سالحهاي شـیمیایي . ایران صادر کرده است

را به طور تلویحي، نتیجه عدم پیشرفت مذاکرات دربـارة خلـع سـالح شـیمیایي دانـست و تولیـد مذاکرات جاري در کنفرانس خلع سالح در مورد ممنوعیت کامل و مؤثر توسـعه،

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٦٣

١.و انبار کردن سالح شیمیایي و نیز نابودي آنها را مد نظر قرار داد :به سؤاالت زیر پاسخ دهید

. ـ راهبرد جمهوري اسالمي ایران در مقابله با تجاوز صدام را بنویسید١ .را در فرماندهي و هدایت نیروهاي دفاعي بررسي کنید) ره( ـ نقش امام راحل ٢گیري خـاك مـیهن اسـالمي از دشـمن شـده که موجب بازپسهاي مهمي ـ عملیات٣

.است را نام ببرید .المقدس را تحلیل و بررسي نمایید ـ عملیات بیت٤ .الملل را پس از فتح خرمشهر بررسي نماید اي و بین هاي منطقه ـ مواضع سازمان٥ ـ چرا ایران پس از فتح خرمشهر پیشنهاد صلح شوراي امنیت را نپذیرفت؟٦

.١٠٥صفحه . ا.ا.الملل و کاربرد سالحهاي شیمیایي در جنگ تحمیلي عراق علیه ج قاسم زماني ـ حقوق بین ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٦٤

صل ششمف

٥٩٨رویکرد حقوقي جنگ و علل پذیرش قطعنامه

مـرزي، اعتـراف همانطور که قبال بیان شد هدف عمده ایـران از سلـسله عملیـات بـرونها و مجامع جهاني بـه قـدرت مـادي و معنـوي ایـران، و تـصمیمي عادالنـه از سـوي دولت

یـه متجـاوز بـوده شوراي امنیت سازمان ملل متحد بـه منظـور تـضمین صـلح و امنیـت و تنبتوانست در سرنوشت جنگ عملکرد شوراي امنیت بر اساس منشور سازمان ملل مي. است

اینك در این فـصل واکـنش . و حل و فصل معقول و عادالنه آن تأثیر بسزایي داشته باشدگیریم و با بررسي سیر تحوالت منطقـه ها پي مي شوراي امنیت را در ادامه صدور قطعنامه

گیري حقوقي به عنوان تنها راه حل مناقشات ایران و عـراق را مـد ند تصمیمو جهاني، رو .دهیم نظر قرار مي

، شاهد تحوالتي در اوضاع روند جنگ تحمیلي عراق علیه ٥٥٢بعد از صدور قطعنامه از آن جمله دبیر کـل وقـت، بـا ارزشـیابي جمهـوري اسـالمي ایـران و عـراق . ایران هستیم

ت بــه منــاطق مــسکوني، جــواب مثبــت از دو طــرف دریافــت بــراي متوقــف ســاختن حمــال برقرار ١٩٨٤و از همه مهمتر روابط رسمي امریکا و رژیم عراق نیز از اکتبر سال . کند مي .تواند بسیار با معني و سؤال برانگیز باشد این روابط در آن شرایط حساس مي. شود مي

اي دبیر کل ماده٨طرح

اي دبیر کل وقـت بـود کـه در تـاریخ اواسـط مادهاز تحوالت مهم دیگر، طرح هشتبـه منظـور » محرمانـه« دبیر کل آن را به وزاري خارجه ایران و عـراق بـا قیـد ١٩٨٥مارس

:اظهار نظر ارائه داد ـ هر دو طرف ایران و عراق به خاتمة جنگ و برقراري صلح مصمم هستند، اما نظر ١

هر دو طرف آگاهنـد کـه بـا . وت استآنان در مورد چگونگي و شرایط حصول آن متفارعایت و احترام به مسؤولیتهاي قانون اساسي خود، و نیـز تعهـدات نـسبت بـه منـشور ملـل متحد، و همچنین به دالیل اخالقي و انساني، دبیـر کـل بایـد تالشـهاي خـود را در جهـت

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٦٥

تي کاهش منازعه با مـشورت بـا طـرفین مبـذول دارد و پیـشنهادهایي بـراي تـدارك ترتیبـا :جامع براي مسأله ارائه دهد و بدین منظور برداشتن گامهاي زیر الزم است

، بــه دبیرکــل اطــالع ١٩٨٥ مــارس ٢٥ ـ هــر دو طــرف از مجــاري محرمانــه، قبــل از ٢ ٢٦ روز ٥٩/٢٣خواهنـد داد کــه کلیــة حمـالت علیــه مراکــز غیرنظـامي را قبــل از ســاعت

ژوئـن ١٢ایـن تأییـد مجـدد توافـق . قطـع خواهنـد کـرد) به وقـت گرینـویچ (١٩٨٥مارس . مارس دبیر کل اعالم خواهد کرد٢٧این موضوع را صبح روز . است١٩٨٤، بـه دبیـر کـل اطـالع ١٩٨٥ مـارس ٢٦ ـ هـر دو طـرف از مجـاري محرمانـه، قبـل از ٣

خواهند داد که همه تهدیـدات علیـه هوانـوردي غیرنظـامي را در فـضاي طـرف دیگـر، از ایـن موضـوع . قطع خواهند کـرد) به وقت گرینویچ (١٩٨٥رس ما٣١ روز ٥٩/٢٣ساعت

.را صبح روز بعد از وصول پاسخ مثبت طرفین، توسط دبیر کل اعالم خواهد کدر، تعهد خود را بـه رعایـت ١٩٨٥ آوریل ٨ ـ هر دو طرف از مجاري محرمانه، قبل از ٤

بـه دبیـر کـل ژنـو در مـورد سـالحهاي شـیمیایي و باکتریولوژیـك ١٩٢٥ضوابط پروتکل این موضوع براي عموم منتشر خواهد شـد، و هـیچ یـك از طـرفین از . اعالم خواهند کرد

.آن استفادة تبلیغاتي نخواهند کرد، بـه دبیـر کـل اطـالع ١٩٨٥ آوریـل ١٦ ـ هر دو طـرف از مجـاري محرمانـه، قبـل از ٥

ر مالکیـت هاي غیر مسلح تجاري با هـر پـرچم و هـ خواهند داد که به حمالت علیه کشتيکــه بــین تنگــه هرمــز و بنــادر کلیــة کــشورهاي ســاحلي از جملــه دو طــرف، رفــت و آمــد

بـه وقـت (١٩٨٥ آوریـل ٣٠ دوشـنبه ٥٩/٢٣این مسأله از ساعت . دهند کنند خاتمه مي ميبه موارد اجرا گذارده خواهد شد و صبح روز بعد دبیرکل آن را اعـالم خواهـد ) گرینویچ

.کرد، بـه دبیـر کـل اطـالع ١٩٨٥ آوریـل ١٦جـاري محرمانـه، قبـل از ـ هر دو طـرف از م٦

خواهند داد که در اصول با خودداري از حمله بـه بنـادر ترمینالهـا و تـسهیالت مربـوط بـه بـه ١٩٨٥ آوریـل ٣٠ روز ٥٩/٢٣ترتیبات ایـن امـر از سـاعت . طرف دیگر موافقت دارند

.مورد اجرا گذارده خواهد شد، نماینــدگاني بــراي بحــث بــا دبیــر کــل در ١٩٨٥آوریــل ١٦هــر دو طــرف تــا قبــل از

نیویورك تعیـین خواهنـد کـرد کـه ایـن نماینـدگان فهرسـت بنـادر، ترمینالهـا و تأسیـسات .مربوط و روشهاي اجرایي این ترتیبات را مشخص نمایند

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٦٦

، بـه دبیـر کـل اطـالع خواهنـد داد کـه بـا ١٩٨٥ ـ هر دو طرف تا قبل از اول آوریل ٧ــین ــة ب ــر اســاس ا کمیت ــة اســراي جنگــي ب ــراي انجــام ترتیبــات مبادل لمللــي صــلیب ســرخ ب

دبیر کل در صورت لزوم، چارچوب و . همکاري خواهند کرد١٩٤٩کنوانسیون سوم ژنو .نحوة اجراي این مبادله را تسهیل خواهد نمود

ـ هر دو طـرف بـا الـزام و تعهـد و بـا قـصد اجـراي ترتیبـات مـذکور در فـوق آن را ٨هر دو طرف طریقي را که به وسیلة آن ارتبـاط مـستمر بـا دبیـر کـل بـه منظـور . دپذیرن مي

سـازي وضـعیت مذاکره در خصوص رعیـات ایـن ترتیبـات و گامهـاي بعـدي بـراي عـادي .برقرار خواهد شد، تعیین خواهند نمود

اي اگر چه با مشورت شوراي امنیـت تهیـه شـده بـود، لـیکن در واقـع طرح هشت مادهاي هر چنـد در ایـن طـرح بـه مـسائل اساسـي و ریـشه. ابتکار دبیر کل بودحاصل تالش و

بـه گامهـاي «جنگ تحمیلي پرداخته نشده بود و تنها در پـاراگراف آخـر بـه طـور اجمـال اشاره شده بود، و تمام تالش طـرح بـراي کـاهش آالم » بعدي براي عادي سازي وضعیت

مي ایـران طـرح را پـذیرفت و در مجمـوع جمهـوري اسـال. و مصائب ناشي از جنـگ بـودهـاي انـساني و بـر جنبـه دلیل ایـران عـالوه. آمادگي خود را براي اجراي آن اعالم داشت

مشکالت ناشي از جنگ شهرها و کاربرد سالح شیمیایي و میکروبي توسـط رژیـم عـراق مشکالت ناشي از عدم امنیت فضاي کشور، نقش مهمي بود که بـه دبیـر کـل . بوده است

. نمـود و به همان نسبت نقش و اهمیت شوراي امنیت کم اهمیت جلوه مـي. ده بودداده ش .اي مختلف از پذیرش آن خودداري کرد اما عراق با بهانه

٥٨٢قطعنامة

در منطقه فاو آغاز شد و منجـر بـه ٢٠/١١/٦٤ که در تاریخ ٨بدنبال عملیات والفجر کیلـومتر ٧٠٠طقه فاو بـه وسـعت تصرف شهر بندي فاو در خاك عراق و قسمتهایي از من

مربع توسط نیروهاي جمهـوري اسـالمي ایـران گردیـد و ایـن یکـي از مـوفقترین عملیـات مرزي رزمندگان اسالم بود و تأثیر نظامي، سیاسي و رواني مهمي بـر ارتـش عـراق و برون

ق منطقه و حتي معادالت جهاني گذاشت؛ زیرا با این عملیات، ارتباط دریایي مستقیم عرا .فارس قطع شد و نیروهاي ایران به بصره و مرز عراق با کویت نزدیك شدند با خلیج

بازتاب پیروزي این عملیات آنچنان بود کـه چنـد روز پـس از آن، شـوراي امنیـت بـه

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٦٧

اردن، تونس، مراکش، (درخواست عراق و سایر اعضاي گروه هفت نفري اتحادیة عرب جلسات شورا نزدیـك بـه دو . شکیل جلسه دادت) کویت، عربستان سعودي، و یمن شمالي

اي از اعضاي اتحادیة عـرب و نیـز دبیـر کـل اتحادیـه هفته به طول انجامید و طي آن عدههاي خود در شورا ایـران را متجـاوز خواندنـد و خواسـتار آقاي شاذلي قلیبي، در سخنراني

در بحثهـاي شـورا ایران . اجراي فصل هفتم منشور در مورد جمهوري اسالمي ایران شدندمـستقیم از طریـق دبیـر کـل و بعـضي از شرکت نکرد، ولـي نظریـات خـود را بـه طـور غیـر

.اعضاي شورا مطرح کرداي که در اصل توسط گروه اتحادیـة عـرب پیـشنهاد شـده به هر صورت طرح قطعنامه

در جلـسة) ٥/١٢/١٣٦٤ (١٩٨٦ فوریة ٢٤بود، با تغییراتي در عبارات و کلمات در تاریخ . شورا به اتفاق آرا تصویب گردید٢٦٦٦

:متن قطعنامه از این قرار است شوراي امنیت،

،»وضعیت ما بین ایران و عراق«با بررسي موضوع تحت عنوان با یادآوري اینکه شوراي امنیت تقریبا شش سال است که مسئله وضعیت مـابین ایـران

.خاذ نموده استو عراق را زیر نظر داشته و در مورد آن تصمیماتي اتبا نگراني عمیق نسبت بـه طـوالني شـدن درگیـري بـین دو کـشور کـه منـتج بـه تلفـات سنگین جاني و خـسارات قابـل مالحظـة مـادي و بـه مخـاطره افتـادن صـلح و امنیـت شـده

است؟المللي با یادآوري مفاد منشور و بویژه تعهد همه اعضا براي حل و فصل اختالفات بین

المللي به خطر نیفتد، اي که صلح، امنیت و عدالت بین آمیز به گونه خود از طریق صلحبا توجه به اینکه هـر دو کـشور ایـران و عـراق اعـضاي پروتکـل ممنوعیـت اسـتفاده از

١٧گازهاي خفه کننده و مسموم و دیگر گازها و مـواد میکروبـي در جنـگ، منعقـده در باشند، در ژنو مي١٩٢٥ژوئن

ــ ــر اصــل غی ــد ب ــا تأکی ــة ب ــا مالحظ ــودن کــسب ســرزمین از راه زور، ب ــول ب ــل قب ر قاب .شود اي که توسط دبیر کل دنبال مي کوششهاي میانجیگرانه

اي که سبب بـروز منازعـه بـین ایـران و عـراق شـد، اظهـار تأسـف ـ از اقدامات اولیه١ .نماید و از ادامة منازعه متأسف است مي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٦٨

ت ارضــي، بمبــاران منــاطق صــرفا ـ همچنــین از تــشدید منازعــه، بخــصوص تهاجمــا٢طرف و یا هواپیماهاي کشوري، نقض مقررات انسان هاي بي غیرنظامي، حمالت به کشتي

المللـي و سـایر قـوانین منازعـات مـسلحانه و بخـصوص اسـتفاده از سـالحهاي دوستانة بـین .نماید ژنو ابراز تأسف مي١٩٢٥شیمیایي مغایر با تعهدات پروتکل

بـس فـوري، توقـف همـة مخاصـمات در زمـین، خواهـد آتـش راق مي ـ از ایران و ع٣المللي را بدون درنگ دریا و هوا و عقب کشاندن همه نیروها به مرزهاي شناخته شدة بین

.رعایت نمایند ـ درخواست دارد که مبادلة جامع اسراي جنگي ظرف مدت کوتاهي پس از توقف ٤

.رخ انجام گیردالمللي صلیب س مخاصمات با همکاري کمیتة بینهاي منازعـه را بـه میـانجیگري بـا هـر خواهد که فورا همه جنبه ـ از هر دو طرف مي٥

.آمیز محول نمایند وسیلة دیگر صلحنماید که به تالشهاي در جریان خود براي کمك به هر ـ از دبیر کل درخواست مي٦

. به شورا اطالع دهددو طرف در جهت مؤثر ساختن این قطعنامه ادامه داده، نتیجه راگـردد کـه منتهـاي خویـشتنداري را از ـ از تمامي کـشورهاي دیگـر درخواسـت مـي٧

خود نشان داده، از هـر گونـه عملـي کـه منجـر بـه تـشدید و گـسترده شـدن بیـشتر جنـگ .گردد، جدا اجتناب ورزند و با این کار اجراي قطعنامة فعلي را تسریع بخشند

.وع همچنان تحت بررسي قرار داشته باشدگیرد که موض ـ تصمیم مي٨ :هاي صادر شده عبارتند از نکات مهم در تحلیل تطبیقي این قطعنامه با سایر قطعنامه

بنـابراین هماننـد . اسـت» وضـعیت مـابین ایـران و عـراق«عنوان این قطعنامه نیـز همـان « محکـوم است و اصل توسل بـه جنـگ توسـط دبیـر کـل رسـما» توصیه«هاي قبلي قطعنامه

. بینـي نـشده اسـت نشده است و تدبیر مشخص بر اساس منشور ملل و وظایف محوله پیش . منشور همچنان براي ما باقي است٥١فلذا اصل دفاع مشروع بر اساس ماده

٥٨٨) ١٩٨٦(قطعنامة

المللــي و از ســوي جمهــوري اســالمي ایــران، اوضــاع بــین٥٨٢عــدم پــذیرش قطعنامــه تر کرد تـا اینکـه کارشناسـان اعزامـي دبیـر کـل وقـت گـزارش ن تیرهاي را علیه ایرا منطقه

خود در خصوص کاربرد سالح شیمیایي توسط رژیم عراق را تسلیم دبیر کل نمودنـد، و

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٦٩

بدنبال آن رئـیس شـوراي امنیـت بیانیـه نـسبتا خـوبي را دال بـر محکومیـت کـاربرد سـالح شوراي امنیـت ١٩٨٦ اوت ١٩اریخ تا اینکه در ت. شیمیایي توسط رژیم عراق، صادر نمود

هــاي نگرانــي خــود را افــزایش دامنــه درگیــري در جنــگ و گــسترش حمــالت بــه کــشتيهاي پیوسته دبیـر کـل بـویژه در زمینـة تجارتي و اهداف غیرنظامي ابراز داشت و از تالش

.سالحهاي شیمیایي و حمله به مناطق مسکوني حمایت نمود گروه هفـت نفـري اتحادیـه عـرب در مـاه اکتبـر سرانجام شوراي امنیت به درخواست

در جلـسه مـورخ . بحث خود در مورد جنـگ عـراق و ایـران را مجـددا آغـاز کـرد١٩٨٦المللـي در شوراي امنیت، دبیر کل طي سخناني عمق نگراني جامعـة بـین١٩٨٦سوم اکتبر

ات جلـس. خصوص طوالني شدن جنگ ایران و عراق و توسعة دامنه درگیري بیـان داشـت : به شرح زیر گردید١٩٨٦ در تاریخ هشتم اکتبر ٥٨٨شورا سرانجام نیز به صدور قطعنامه :متن قطعنامه به شرح زیر است

شوراي امنیت، ،»وضعیت مابین ایران و عراق«با بررسي موضوع تحت عنوان

با توجه به اینکه شورا بیش از شش سال است کـه ایـن موضـوع را زیـر نظـر داشـته و ي در مورد آن گرفته است،تصمیمات

با احساس خطر عمیق از به درازا کشیدن و تشدید منازعه که منجر به تلفـات سـنگین المللي را بـه خطـر انداختـه مادي شده و صلح و امنیت بین جاني و خسارات قابل مالحظه

است، یـا المللي خود از تهدیـد با در نظر گرفتن تعهد دول عضو مبني بر آنکه در روابط بین

کاربرد زور علیه تمامیت ارضي یا اسـتقالل سیاسـي هـر کـشوري بـا اسـتفاده از هـر روش .دیگر مغایر با اهداف ملل متحد خودداري کنند

با یادآوري مفاد منشور ملل متحد، بویژه تعهد همة اعضا براي حل و فصل اختالفـات المللـي و عـدالت بـه آمیز بـه نحـوي کـه صـلح و امنیـت بـین المللي خود از طریق صلح بین

مخاطره نیفتد،همچنین با خاطر نشان ساختن اینکه بر اساس منشور ملل متحد، دول عـضو مـسئولیت

اند و بـدین منظـور موافقـت المللي را به شوراي امنیت سپرده اولیة حفظ صلح و امنیت بین اند نقش شوراي امنیت را در حل اختالف بپذیرند، کرده

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٧٠

آمیز براي این مناقشه، کل براي یافتن راه حلي مسالمتبا ستایش تالشهاي دبیر ٢٤ کـه در ٥٨٢) ١٩٨٦( ـ ایران و عراق را به اجراي کامل و بدون درنـگ قطعنامـة ١

.خواند به اتفاق آرا تصویب شد فرا مي١٩٨٦فوریة کند همراه بـا طـرفین بـراي اجـراي قطعنامـة مـذکور در ـ از دبیر کل درخواست مي٢

. به شورا گزارش دهد١٩٨٦ نوامبر ٣٠یش را شدت بخشد و حداکثر تا فوق تالشهاگیـرد بـه منظـور بررسـي گـزارش دبیـر کـل و شـرایط اسـتقرار صـلحي ـ تصمیم مي٣

الملل بـار دیگـر پایدار میان دو کشور طبق مشنور ملل متحد و اصول عدالت و حقوق بین .تشکیل جلسه دهد

:مه نکات زیر قابل توجه استدر بررسي و تحلیل تطبیقي این قطعناوضـعیت مـابین ایـران و «هـاي قبلـي ـ عنوان این قطعنامـه نیـز همچـون سـایر قطعنامـه١ .است» عراق .است» توصیه«هاي قبلي ـ این قطعنامه نیز همانند قطعنامه٢ هفت ماه و دوازده روز اسـت کـه ٥٨٢ تا قطعنامة ٥٨٨ ـ فاصلة زمان صدور قطعنامة ٣

تنها فاصلة قطعنامة قبلي آن یعني (هاي قبلي فاصلة نسبتا کمي است ر قطعنامهنسبت به سای ) کمتر است٥٨٢ تا ٥٨٨ از فاصلة قطعنامة ٥١٤ ـ از نظر حجم و تعداد کلمات به کار برده شده، این قطعنامه کوتاهترین قطعنامـه از ٤

.هاي مورد مطالعه است مجموعه قطعنامه و حتـي در ٥٨٨ه در زمان نزدیك به صدور قطعنامـة ـ عملیات نظامي صورت گرفت٥

آنچنان اهمیتي نداشتند که موجـب هـراس شـوراي ٥٨٨ تا ٥٨٢هاي فاصلة صدور قطعنامهاي به بیان دیگر، هیچ شـاهد و قرینـه. مبادرت ورزد٥٨٨امنیت شده، تا به صدور قطعنامة

تبط بــا وضــعیت در هــاي قبلــي مــر در دســت نیــست کــه ایــن قطعنامــه را همچــون قطعنامــه .هاي جنگ بدانیم، پس شأن نزول این قطعنامه را باید در جاي دیگر جستجو کرد جبهههـاي نبـرد بـدانیم، بـا را نیز در ارتبـاط بـا جبهـه٥٨٨ ـ به هر صورت چنانچه قطعنامة ٦

شـد، ٥٨٨توجه به سخنان دبیر کل در اجالس شوراي امنیت که منجر به صدور قطعنامـة .تواند مؤثر بوده باشد ساز و نهایي مي ران مبني بر انجام حملة سرنوشتتهدیدات ایوضـعیت بـین ایـران و «هاي شوراي امنیت عنـوان نیز همانند سایر قطعنامه٥٨٨قطعنامه

٥٨٢اي بیش نیست و قسمت اعظـم مقـدماتي آن شـبیه قطعنامـه است و توصیه نامه» عراق

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٧١

خورد، تنها براي گزارش اي به چشم نمي ازهدر قسمت اجرایي قطعنامه هم مطلب ت. است .دبیر کل و لزوم برقراري صلح بادوام در بند سوم آن قابل توجه است

پس از تصویب، توسط دبیر کل به وزراي امور خارجـة هـر دو ٥٨٨سرانجام قطعنامه و همچنین طـرح هـشت ٥٨٢کشور ابالغ شد و بر اساس آن مواضع آنان در قبال قطعنامة

اي اکتبر وزیر امور خارجة عراق طـي نامـه١٣در تاریخ . ي دبیر کل استفسار گردیدا ماده را که مبین اتفـاق نظـر مجـدد جامعـة ٥٨٨دولت عراق قطعنامة «: به دبیر کل اعالم داشت

المللي براي حصول صلحي جامع، عادالنه و پایدار بین عراق و ایران بر اسـاس منـشور بین همـان ٥٨٢موضع دولت عراق راجع به قطعنامـة . پذیرد ميو اصول عدالت و صلح است،

در خـصوص طـرح . اعـالم شـده اسـت(١٧٨٩٧/S) ١٩٨٦ مـارس ٥است که در نامه مـورخ اي عملـي و رسـد وسـیله ایـم، بـه نظـر مـي اي، همان طور کـه قـبال اعـالم کـرده هشت ماده

» . است باشـد٥٨٢مة آمیز و جامع منازعه که هدف قطعنا متوازن براي رسیدن به حل صلح .در پایان این نامه، آمادگي عراق براي همکاري با دبیر کل ابراز شده بود

:٥٨٨موضع ایران در برابر قطعنامه

اکتبر دبیر کل از طرف وزیر امـور ٨، پاسخ تلگراف مورخ ١٩٨٦ نوامبر ٢٥در تاریخ هـاي شـوراي نامـهاز آنجـا کـه در ایـن نامـه قطع. خارجة جمهوري اسالمي ایران داده شـد

امنیت که تا آن زمان صادر شده بود به نقد کشید شده و مواضع تفصیلي ایـران راجـع بـه در این نامه . ها تبیین گردیده، ذکر بخشهاي اساسي آن خالي از فایده نخواهد بود قطعنامه

:از جمله آمده استت مایلم این موضوع را تکرار کنم که تقریبا همـه تـصمیمات شـوراي امنیـ

تحت تأثیر بعضي کشورهاي عرب و اعضاي مشخص و بانفوذي از شـورا، اي براي جلوگیري از تجـاوز یـا فـشار بـه متجـاوز بـراي بیـرون بـردن وسیله

فــوري قــوایش از ســرزمین مــا نگردیــد، بلکــه عامــل فــشاري بــه جمهــوري اسالمي ایران شد تا متجاوز را از تنبیه به خاطر نقض پیمانهاي دو جانبـه بـا

ــینکــ در . المللــي نجــات بخــشد شور مــن و نیــز نقــض مقــررات و قــوانین ب بـه ١٩٨٠ سـپتامبر ٢٢مواجهه با آشکارترین تجاوز در تاریخ معاصر که در

ــسمتهاي عمــده ــراق صــورت گرفــت و ق ــیلة ع ــتان مهــم وس ــنج اس اي از پ

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٧٢

جمهوري اسالمي ایران اشغال گردید، شوراي امنیت با سکوت و رضـایت الزم را براي نیروهاي متجاوز عراقي فراهم ساخت تا به ضمني خود، زمان

٤٧٩) ١٩٨٠(تقویت مواضع خود در داخل سرزمین ما بپردازنـد و قطعنامـة را صــادر کــرد کــه در آن نــه تنهــا متجــاوز معرفــي نگردیــد و از نیروهــاي

نـشیني از سـرزمین مـا بـه عمـل نیامـد، بلکـه بـا عراقي نیز درخواسـت عقـبعي در آن داشت که مـردم مظلـوم ایـران را از حـق بس س درخواست آتش

. منـشور ملـل متحـد شـناخته شـده اسـت٥١دفاع مشروع که بر اساس ماده .محروم نماید

از این روي شکي نبود که مردم مسلمان ایران براي آزادسازي سرزمینهاي هاي خود حساب خود و استقرار عدالت فقط باید روي تالشها و فداکاري

ــه ر ــد و ن ــینکنن ــي وي ســازمانهاي ب ــة . الملل ــصویب قطعنام ، ٤٧٩پــس از تاي از سـرزمین ایـران در اشـغال عـراق بـود و هنگامي کـه قـسمتهاي عمـده

شهرهاي عمدة ایران نظیر آبادان، دزفول و شوش در جنوب تا باختران در غرب و سر پـل ذهـاب در شـمال هـدف موشـکها و توپخانـة عـراق بـود و

اي به بـار آورد، شـوراي امنیـت ارات مالي عمدهتلفات جاني فراوان و خسبـه هـر حـال . المللي نداشـت دلیلي براي نگراني در زمینه صلح و امنیت بین

پس از آزادي خرمش و اخراج نیروهاي متجاوز عراقي از قسمتهاي عمـدة سرزمین ما در میان تعجب دولت من، شوراي امنیت آنچنان نگران صلح و

) ١٩٨٢(ه جلسة اضطراري شـورا تـشکیل و قطعنامـة المللي شد ک امنیت بینهـاي مـردم مـا به عبـارت دیگـر هنگـامي کـه فـداکاري. صادر گردید٥١٤

ارتش عراق را به عقب راند، شورا به یاد مـسئولیتهاي نهـادي خـود افتـاد و ایـن . المللي را مطـرح سـاخت نشیني نیروها به مرزهاي بین درخواست عقبحیة ارتش شکـست خـوردة عـراق را بـه وسـیله توانست رو تصمیم فقط مي

بـر . المللـي بـاال ببـرد نشیني بـا تـصمیم یـك مرجـع بـین مرتبط ساختن عقبهــاي اســاس برخــورد دوگانــه و موضــع جانبدارانــة شــوراي امنیــت، قطعنامــهدر . دیگري نیز تصویب شد کـه حاصـل آن فقـط حمایـت از متجـاوز بـود

بـه شـهرها، کـاربرد وسـیع و همین حال، حمالت هـوایي و موشـکي عـراق

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٧٣

المللـي، حمـالت بـه مکرر سالحهاي شیمیایي، تهدید امنیت هوانوردي بینهواپیماهـــاي مـــسافربري، حمـــالت بـــه تأسیـــسات اتمـــي کـــه بـــا مقاصـــد

هـاي تجـارتي کـشورهاي شود، حمـالت بـه کـشتي جویانه احداث مي صلحچنین اخراج فارس، سوء رفتار به ایران و جنایات جنگي، هم ثالث در خلیج

جمعي شهروندان عراقي بـه ایـران و جنایـات جنگـي کـه ارتکـاب آن دستهالمللي نیز تأییـد شـده اسـت، همچنـان توسط عراق به وسیلة سازمانهاي بین

.ادامه داشتهنگــامي کــه جمهــوري اســالمي ایــران بــه عملیــات نظــامي متوســل شــد تــا

طریق حمـالت عـراق تأسیسات نظامي عراق در فاو را منهدم کند و از این فــارس را هــاي تجــارتي و نفــتکش در خلــیج بــه منــاطق مــسکوني و کــشتي

المللـي را در خطـر کاهش دهد، مجددا شوراي امنیـت صـلح و امنیـت بـین را تــصویب کــرد کــه فقــط متــأثر از ٥٨٨) ١٩٨٦(بزرگــي دیــد و قطعنامــه

عملیات فاو بـود و حـال آنکـه اشـغال مجـدد شـهر مهـران توسـط نیروهـاي .المللي به شمار نرفت عراقي تهدیدي براي صلح و امنیت بین

ترین مسائل جنگ است موفقیت شوراي امنیت در گرو پرداختن به اساسيهمچنـین الزمـة موفقیـت شـورا . که تاکنون مـورد غفلـت واقـع شـده اسـت

طرفي و شهامت سیاسي الزم در برخورد با رژیم فعلـي عـراق بـه عنـوان بي .باشد ن منطبق با مسئولیت خسارات وارده ميمتجاوز و تنبیه آ

بـه ٥٨٢به هر روي مواضع جمهوري اسـالمي ایـران در ارتبـاط بـا قطعنامـه :شرح زیر است

ـ دو پاراگراف اول اجرایي اگر چه در بردارندة عناصر مثبتي اسـت، امـا ١بینــي معیارهــایي بــراي در معرفــي صــریح عــراق بــه عنــوان متجــاوز یــا پــیش

عراق از کـاربرد سـالحهاي شـیمیایي علیـه غیرنظامیـان، حملـه بـه بازداشتن هاي کشورهاي ثالث و تهدیدات علیه هوانـوردي کـشوري و نقـض کشتي

ــین ــشر دوســتانة ســایر مقــررات حقــوق ب الملــل بخــصوص اصــول حقــوق ب .المللي ناقص است بین : ـ پاراگراف سوم قسمت اجرایي غیرقابل اجرا است زیرا٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٧٤

طور کـه به ایران همان١٩٨٠ سپتامبر ٢٢عراق در حملة هدف اصلي ) الفبارها به وسیلة مقامات عراقي از جمله پرزیدنت صدام اعـالم شـده، تجزیـة ایران، تعیین یك رژیم دست نشانده در سرزمینهاي اشـغالي و محـو کامـل

ایـن اهـداف عـراق منبعـث از سیاسـتهاي نژادپرسـتانه، . نظام اسالمي ما بـودجویانه و همچنین با نیت سـیادت بـر کـشورهاي عـرب ، سلطهطلبانه فرصتبـس ناشـي از درخواست مأیوسـانة عـراق بـراي آتـش. باشد فارس مي خلیج

.احتیاج مبرم به بازسازي ارتش شکست خوردة آن کشور است الجزیـــره نیـــز مکانیـــسم ١٩٧٥ســـواي منـــشور ملـــل متحـــد، عهدنامـــة ) ب

بینـي کـرده فات بین دو کشور پیشآمیز اختال اي براي حل مسالمت ماهرانهاعتبـار اعـالم صدام حسین این عهدنامـه را بـي١٩٨٠ سپتامبر ١٧بود که در

وي در یك سخنراني تلویزیوني خطاب به مردم عراق اظهار داشـت . نمودکه عهدنامة الجزیره هنگامي به امضاء رسید که عراق ضعیف بود و اینـك

ایـن . احتیاجي به این عهدنامه ندارد. که عراق قدرت خود را بازیافته استتـرین اصـول منـشور نـشانة الغاي یـك جانبـة ایـن عهدنامـه و نقـض اساسـي

.خوبي از عدم پایبندي عراق به تعهدات خود نیستاي از در طـــول جنـــگ تحمیلـــي، عـــراق مـــستمرا ســـالحهاي پیچیـــده) ج

بـا خـواهیم مـا نمـي. گر غرب و شرق دریافـت داشـته اسـت قدرتهاي سلطهبس موانع محدودي را که اینك بر سر راه صدور اسـلحه بـه پذیرش آتش

عــراق وجــود دارد حــذف کنــیم و وارد یــك مــسابقة تــسلیحاتي بــا عــراق .شویم

ــي، دولــت مــن در چــارچوب ٣ ــاراگراف چهــارم اجرای ــا پ ــاط ب ـ در ارتب . آمادة همکاري است١٩٤٩کنوانسیون سوم ژنو

ي پـاراگراف هفـتم اجرایـي اسـتقبال کـرده ـ دولت من پیوسته از معیارها٤اي از آنجــا کــه چــارچوب پیــشنهادي قطعنامــه داراي نــواقص عمــده. اســت

نمایـد، است کـه از اقـدام جـدي و سـازنده در مـورد مـسئله جلـوگیري مـي :هاي زیر همکاري نماید دولت من آماده است در زمینه

ت دراز مـدت در انجـام ترتیبـات امنیتـي مناسـب بـراي برقـراري امنیـ) الف

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٧٥

فارس منطقة خلیج و جلوگیري از گسترش ٥٨٢ قطعنامه ٧قبول ضوابط اجراي پاراگراف ) ب

.جغرافیایي جنگالملـل کاهش آالم ناشي از جنگ بـا تأییـد و تنفیـذ اصـول حقـوق بـین) ج

.المللي بشر دوستانة بین ناظر به جنگ، بخصوص حقوقي را کــه هــدف آن در ایــن رابطــه جمهــوري اســالمي ایــران هــر طرحــ

ــاطق مــسکوني و ــه من ــوگیري از کــاربرد ســالح شــیمیایي، حمــالت علی جلاهداف غیرنظامي، تهدیدات علیه امنیـت هواپیماهـاي غیرنظـامي، حملـه بـه

فـارس باشـد، طرف و نفتکشها و تضمین امنیـت کامـل خلـیج هاي بي کشتي . دهد مورد استقبال قرار مي

جنگيمبادلة گروههاي معین از اسراي) دبدین منظور دولت من آمادگي کامل براي بررسي هر پیشنهاد دبیر کل یـا

در مـورد ١٩٤٩هر مقام دیگري را بـر طبـق ضـوابط کنوانـسیون سـوم ژنـو .مسائل انساني دارد

توانـد بـه عنـوان مبنـاي اي شما مـي در ارتباط با مواد فوق، طرح هشت ماده .مناسبي براي تالشهاي بیشتر به شمار آید

این نامه یکي از صریحترین و مستدلترین اعالم مواضع جمهـوري اسـالمي .هاي شوراي امنیت است ایران در قبال قطعنامه

را به اطـالع شـوراي امنیـت ٥٨٨دبیر کل نظریات طرفین در مورد قطعنامة هاي قبلي پیدا به این ترتیب این قطعنامه نیز سرنوشتي مشابه قطعنامه. رساند

آمـاده ٥٩٨هـاي الزم بـراي صـدور قطعنامـة فـاوت کـه زمینـهکرد، با این ت .شد مي

و سرانجام جنگ٥٩٨قطعنامه

:٥٩٨هاي صدور قطعنامه زمینه

رزمنــدگان اســالم در یــك ٦٤ بهمــن ســال ٢١، مــصادف بــا ١٩٨٦ فوریــه ســال ١٠در

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٧٦

حملة غافلگیرانه، فاو را تصرف کردنـد کـه ایـن امـر باعـث نگرانـي شـدید جهـان غـرب، امریکـا کـه بـه پایـداري جمهـوري . فـارس شـد ي سابق و کشورهاي سـاحلي خلـیجشورو

اسالمي ایران مطمئن شد، تصمیم گرفت بـه هـر شـکل ممکـن خـود را بـه ایـران نزدیـك .کند، از اینجا بود که حادثه رسوایي ایران ـ کنترا اتفاق افتاد

شورهاي دیگـر با وجودي که دولت آمریکا به منظور تحـریم تـسلیحاتي ایـران، بـر کـآمریکائیان دالیل این اقـدام . کرد آورد اما مخفیانه به ایران سالح ارسال مي فشار وارد مي

را کمك به آزادي گروگانهاي آمریکـایي در لبنـان، نزدیکـي بـه دولـت ایـران، و خاتمـه لکــن ایـن امــر بــر روابــط آمریکــا بــا دیگــر . دادن بـه جنــگ ایــران و عــراق عنــوان کردنــد

صا کشورهاي عـرب منطقـه تـأثیر نـامطلوبي گذاشـت و آمریکـا نیـز کـه از کشورها خصونزدیکي به دولتمردان ایران ناامید شده بود در سیاست خود یك چرخش تند و سـریع بـه وجود آورد و سیاست حمایت قاطع از عـراق و اعـراب، و مخالفـت خـصمانه بـا ایـران را

.پیش گرفت :رد عمل شدآمریکا در همین راستا در دو جبهه وا

فارس و تشویق متحدان خویش در جبهة نظامي، با تقویت ناوگان خود در خلیج) الفبه اعزام ناوهاي بیشتر به منطقه، عمال دشواریهایي را براي عملیات ایـران بوجـود آورد؛ و ــه اقــدامي در خلــیج فــارس بازگذاشــت و ــراي هــر گون از ســوي دیگــر دســت عــراق را ب

.ها در اختیار عراق قرارداد ها را از وضع جبهه ا و ماهوارهاطالعات نظامي آواکسههـا فـشار فراینـد وارد کـرد کـه از فـروش اسـلحه بـه در جبهة سیاسي نیز به دولت) ب

ایران جلوگیري کنند، و در شوراي امنیت نیز کوشید که کشورهاي عـضو را بـه تـصویب ١.زداي درباره تحریم فروش اسلحه به ایران موافق سا قطعنامهایران حملة بزرگ خود را به جنوب بصره در ) ١٩٨٧ ژانویه ٦ (١٣٦٥ دي سال ١٦در

العـاده سـنگیني را بـه ماشـین جنگـي آغاز کرد و فـشارهاي فـوق٥قالب عملیات کربالي دکوئیار، دبیر کل سازمان ملل متحـد، متعاقـب ایـن عملیـات از اعـضاء . دشمن وارد آورد

براي خاتمه دادن به جنگ، با یکـدیگر همکـاري کننـد دائمي شوراي امنیت خواست که

ـ نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، دکتر منوچهر پارسادوست، شرکت سهامي انتشار، چاپ اول بهار ١

.٦٧٤، ص ١٣٧١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٧٧

احتمـال «در این مذاکرات، آنها . که این امر با پاسخ مثبت سفراي این کشورها روبرو شدرا مورد بررسي قـرار دادنـد تـا بـدین وسـیله راه را » اینکه جنگ تهدیدي علیه صلح باشد

١».ل متحد هموار کنندبراي استفاده از اختیارات مندرج در فصل هفتم منشور ملاز طرفـي . رژیم عـراق حمـالت خـود را بـه منـاطق مـسکوني و نفتکـشها گـسترش داد

فـارس، بحـران را حضور نظامي آمریکا بـه بهانـه حمایـت از نفتکـشهاي کـویتي در خلـیج .تشدید کرد

همچنــین ایــن تــوهم در کــشورهاي منطقــه ایجــاد شــده بــود کــه پــس از عــراق نوبــت ترکیه به لحـاظ اینکـه : یان ترکیه و اسراییل از ادامه جنگ خشنود بودنددر این م. آنهاست

از ترانزیت کاال بین ایران و اروپا، و نیز ترانزیت کاال، و انتقال نفت عراق از طریـق خـط .کرد لوله، عواید سرشاري نصیب خود مي

م اي بر اساس فصل هفت پس از شروع مذاکرات، اعضاء شورا در مورد صدور قطعنامهکــه چــارچوب جدیــدي را بــراي فعالیتهــاي دبیــر کــل و اقــدامات پیگیرانــه وي از جملــه

.کرد، به توافق رسیدند هاي اقتصادي فراهم مي تحریمــائیز ــران از پ ــه ای ــي وزارت خارج ــه ١٣٦٥از طرف ــصویب قطعنام ــا ت ــاي ٥٩٨ ت ، هیأته

تـا . زام کـردمختلفي را جهت تأثیرگذاري بر طرح این قطعنامـه بـه کـشورهاي مختلـف اعـ مجبـور شـدند در مقابـل دیپلماسـي فعـال ٥٩٨نویس قطعنامه جایي که تهیه کنندگان پیش

٢.اي متضمن نظرهاي ایران بود را در آن بگنجانند که تا اندازه٨، ٧، ٦ایران، بندهاي ، وزیـر خارجـه ایـن »هـانس گنـشر«در این میان نقـش دولـت آلمـان غربـي و شـخص

ود که موفق شد درخواست ایران را در مورد تعیـین مـسؤول آغـاز کشور، بسیار برجسته ب ٣.نویس قطعنامه بگنجاند اي قابل توجه در متن پیش جنگ، و پرداخت خسارت، به گونه

، عملیات متعدد رزمندگان اسـالم در خـاك عـراق ٥٩٨اما عامل مهم صدور قطعنانمه .ر استاي عملیات کربال، فتح و نص بود که شامل مجموعة زنجیره

هوشنگ راسخي عزمي ثابت، دفتر مطالعات سیاسي : مه ـ سازمان ملل متحد، ایران و عراق، کامرون، رهیوم ترج ١

.١٣٧٦المللي، چاپ اول، و بین ـ تاریخ سیاسي جنگ تحمیلي عراق علیه جمهوري اسالمي ایران، علي اکبر والیتي، دفتر نشر فرهنگ اسالمي، ٢

.٢٠٤، ص ١٣٧٦چاپ اول، .٦٧٦ ـ دکتر منوچهر پارسادوست، همان منبع، ص ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٧٨

در شـلمچه و غـرب ارونـدرود و ٥ در غـرب ارونـدرود، کـربالي ٤عملیات کـربالي در شــمال غــرب ایــران، ٧ در شــمال ســومار، کــربالي ٦کانــال پــرورش مــاهي، کــربالي

در قــصر شــیرین، ٩ در شــرق بــصره و غــرب کانــال پــرورش مــاهي، کــربالي ٨کــربالي در ١همچنـین عملیـات فـتح . دشـت در شمال شهر ماووت عـراق و مقابـل سر١٠کربالي

ــتح ــوك، ف ــة کرک ــتح ٢منطق ــراق، ف ــرز ع ــرقي و داخــل م ــمال ش ــق ٣ در ش ٣٠٠ در عم در ٤کیلومتري داخل خـاك عـراق در محـدودة دهـوك و زاخـو، مجـددا عملیـات فـتح

در شـمال اربیـل ٦ در سـلیمانیه و جوارتـه و مـاووت عـراق، فـتح ٥منطقة کرکـوك، فـتح در شــمال اســتان موصــل، و نیــز ٨صــادق و حلبچــة عــراق، و فــتح در ســید ٧عــراق، فــتح

در غـرب ایـران ٥ در شمال عراق، نصر ٤ در شمال اربیل عراق، نصر ٣ و ٢عملیات نصر . در اطراف شهر سلیمانیه عراق٩و همچنین عملیات والفجر

اکثر این عملیات در داخـل خـاك عـراق، و بـا موفقیـت رزمنـدگان اسـالم تـوأم بـود، صا پیشروي به سوي شهر بندري بصره و عملیـات متحـرك رزمنـدگان، شـرایطي را خصو

تـري بـا مـسأله جنـگ ها پدید آورد تا شوراي امنیت سازمان ملل به شکل جـدي در جبههجدیتي که بتواند مبناي حل و فصل مناقـشه باشـد بـه طـوري کـه دبیـر کـل . برخورد کند

گزارشـي بـه شـوراي امنیـت خواسـت کـه ، طـي١٩٨٧ دسـامبر ٣١سازمان ملـل در تـاریخ . اعضاي شوراي امنیت ـ به خصوص اعضاي دائم ـ براي خاتمة جنگ تالش جـدي کننـد

وي همچنین درخواست کرد که آماده است نظرهایش را در اختیـار شـورا بگـذارد تـا در سرانجام درخواسـت . جهت اتخاذ مبنایي براي تالش مشترك آنان مؤثر و مفید واقع شود

، اعـضاء دائـم بـه طـور ١٩٨٧ر کل مورد قبول اعضاء شورا قرار گرفت و از ماه فوریـة دبیمشترك و سازماندهي شده، کار خود را در جهت پایان بخشیدن به جنگ ایران و عـراق

. شد٥٨کار این گروه پس از چندین ماه به صدور قطعنامة . آغاز کردند

٥٩٨متن قطعنامة

شـوراي امنیـت بـا ٢٥٧٠بنـد اسـت کـه در جلـسه و ده داراي یك مقدمه ٥٩٨قطعنامه منـشور سـازمان ملـل ٤٠ و ٣٩بندهاي قطعنامه بر اساس مـواد . اتفاق آرا به تصویب رسید

:متحد به شرح زیر استکند که به عنوان اولین قدم به سوي یك حل و فصل از طریق مـذاکره، ـ مطالبه مي١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٧٩

نند و تمام عملیات نظامي را در زمین، دریـا بس فوري اقدام ک ایران و عراق به یك آتشدرنــگ تــا ســر حــدات شــناخته شــدة و هــوا متوقــف کننــد و همچنــین تمــام نیروهــا را بــي

.المللي باز گردانند بینشود که گروهي از ناظران سـازمان ملـل متحـد را بـراي ـ از دبیر کل درخواست مي٢

بـه عـالوه از دبیـر . رزها اعـزام کنـدنشیني به م بس، و عقب تأیید، تحکیم، نظارت بر آتششـود کـه ترتیبـات ضـروري را بـراي مـشاوره بـا طـرفین انجـام دهـد و کل درخواست مي

.گزارش آن را به شوراي امنیت تسلیم کند ـ شورا اصرار دارد که پس از توقف مخاصـمات فعـال بالدرنـگ اسـراي جنگـي را ٣

. کند و عودت داده شوند، آزاد١٩٤٩ اوت ١٢براساس کنوانسیون سوم ژنو در شود که با دبیر کل در خصوص به اجرا درآوردن این ـ از ایران و عراق دعوت مي٤

ــه، قطعنامــه و در کوشــشهاي میانجیگرانــه بــراي کــسب یــك حــل و فــصل جــامع، عادالنشرافتمندانه، و مورد قبول طرفین در مورد تمام موضوعات مهم، بر اسـاس اصـول منـدرج

.تحد همکاري کننددر منشور ملل مداري را بـه عمـل شـود کـه حـداکثر خویـشتن ـ از تمامي دولتهاي دیگر دعـوت مـي٥

آورند و از هر اقدامي که ممکن است به تصاعد و گسترش بیـشتر مخاصـمه منجـر شـود، .احتراز جویند و بدین گونه به اجرا درآوردن قطعنامة حاضر را تسهیل کنند

ود که ضمن مشورت با ایران و عـراق مـسأله تفـویض ش ـ از دبیر کل درخواست مي٦طـرف را بررسـي کنـد و در حـداقل کار تحقیق در باب مسؤولیت مخاصمه بـه هیـأتي بـي

.مدت ممکن به شورا گزارش دهد ـ عظمت خسارات وارده در خالل مخاصمه و نیاز بـه کوشـش در جهـت نوسـازي، ٧

شـود و در ه خاتمه پـذیرد، تـصدیق مـيالمللي در خور، زماني که مخاصم با امدادهاي بینشود که هیأتي از کارشناسان را بـراي پـژوهش همین خصوص از دبیر کل درخواست مي

.در باب مسأله نوسازي تعیین کند و به شوراي امنیت گزارش دهدشود که بـا مـشورت بـا ایـران و عـراق و سـایر ـ به عالوه از دبیر کل درخواست مي٨

.افزایش امنیت و ثبات منطقه را مورد مداقه قرار دهدکشورهاي منطقه، طرق شود که شـوراي امنیـت را در مـورد بـه اجـرا درآوردن ـ از دبیر کل درخواست مي٩

.این قطعنامه، به طور مداوم مطلع کند

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٨٠

ـ شوراي امنیـت تـصمیم دارد کـه بـراي در نظـر گـرفتن اقـدامات بیـشتر و تـضمین ١٠ ١. ضرورت جلساتي تشکیل دهداجراي این قطعنامه، در صورت

اگر چه انتظار کامل جمهـوري اسـالمي ایـران را بـرآورده نکـرده اسـت، ٥٩٨قطعنامه ــا قطعنامــه ــسه ب . هــاي قبلــي ســازمان از ویژگیهــاي خاصــي برخــوردار اســت لکــن در مقای

مخصوصا بند شش قطعنامه که در باب تعیین آغـازگر جنـگ اسـت، بـا توجـه بـه اهـداف منیت در جنگ، براي جمهوري اسـالمي ایـران پیـروزي بزرگـي بـه حـساب اولیه شوراي ا

آید؛ زیرا در سایة مقاومت رزمندگان و حرکت دیپلماسي فعـال توانـسته اسـت شـوراي ميامنیت را متقاعد کند که صلح بدون تعیین متجاوز بر خالف عدالت و امنیـت، و در واقـع

.عین ظلم است

:٥٩٨به قطعنامه نگاه تحلیلگران سیاسي و نظامي

تـوان بـه دو نگـاه مثبـت و نگاه تحلیلگران و کارشناسان مسائل سیاسي و نظامي را مـي :منفي تقسیم کرد

:نگاه مثبت) الف

نگـاه مثبـت داشـته و آن را از ٥٩٨تحلیلگران مسائل سیاسي و نظامي کـه بـه قطعنامـه ، اهـم اظهاراتـشان عبارتنـد اند نظر شکلي و ماهوي برخاسته از اعتقاد شوراي امنیت دانسته

:ازصادر شده است و بر خالف » منازعه بین ایران و عراق« تحت عنوان ٥٩٨ ـ قطعنامه ١

.نیست» وضعیت مابین ایران و عراق«هاي قبلي اعالن قطعنامه .ترین آنهاست ترین قطعنامه، و از نظر حجم و عبارت دقیق مفصل٥٩٨ ـ قطعنامه ٢ته است از اعتقاد شـوراي امنیـت و نگرانـي عمیـق آن بـه ادامـه ـ قطعنامه فوق برخاس ٣

.جنگ بین ایران و عراق است . توصیه نامه نیست بلکه حالت آمرانه بودن آن غالب و قوي است٥٩٨ ـ قطعنامه ٤

.١/٥/١٣٦٦یهان، ـ روزنامه ک ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٨١

. به اتفاق آرا صادر شده است٥٩٨ ـ قطعنامه ٥النـه و شـرافتمندانه المللي بـراي برقـراري صـلح عاد راه حل جامع بین٥٩٨ ـ قطعنامه ٦

.در منازعة ایران و عراق استهـاي جهـاني و بعـضا هـم هدفـدار، بـه مطالبي از این قبیل از سوي تحلیلگران و رسـانه

شـد، خـصوصا در اوایـل صـدور منظور ایجاد جنگ رواني و تبلیغاتي علیه ایران ارائـه مـيقطعنامه با شدت و حدت بیشتري آن را دنبال مي .کردند

:نگاه منفي) ب

:اهم اظهارات تحلیلگراني که به قطعنامه نگاه منفي دارند عبارتند از از اعتقاد اعضاء شوراي امنیت برخاسته است، چرا ایـن اعتقـاد ٥٩٨اگر قطعنامه ) الف

در سالهاي اولیـه تجـاوز کـه افکـار جهـاني در انتظـار تـصمیم جـدي شـوراي امنیـت بـود، برنخاست؟

ناشـي از نگرانـي عمیـق شـوراي امنیـت از ادامـه جنـگ ایـران و ٥٩٨اگر قطعنامه ) بعراق است چرا موقعي که رژیم عراق از زمین و هـوا و دریـا بـه خـاك کـشور مـا حملـه

کـشید، ایـن دفاع مناطق مـرزي مـا را بـه خـاك و خـون مـي کرد و زنان و کودکان بي مي مـسکوني مـا را هــدف نگرانـي عمیـق بوجـود نیامــد؟ چـرا زمـاني کــه رژیـم عـراق منــاطق

هـاي اهـدائي اربابـان خـود را بـر سـر مـردم کوچـه و بـازار و داد و بمـب موشك قرار مـيریخت، نگراني اعضاء شوراي امنیت عمیـق گناه مدارس و بیمارستانها مي آموزان بي دانش

نشد؟ و چرا هنگامي که رزمندگان اسالم در خاك دشمن با عملیات پي در پي خـود در شود؟ متجاوز برآمدند، نگراني شورا عمیق ميصدد تنبیه

) ره(آور صـلح عادالنـه و شـرافتمندانه بـود چـرا امـام راحـل پیـام٥٩٨اگر قطعنامـه ) جپذیرش آن را به منزلة جام زهر دانـست؟ اگـر صـلح عادالنـه اسـت چـرا زهـر اسـت؟ آیـا

اند؟ بین متوجه این تناقض شده تحلیلگران خوش در مـوارد زیـر خالصـه ٥٩٨ت را در صـدور قطعنامـه گروهي هم هدف شـوراي امنیـ

:کنند مياعــاده حیثیــت ســازمان ملــل متحــد در درجــه اول بــه عنــوان نهــاد حــافظ صــلح ) الــف

حاصـل عـدم توانـایي خـود را در هـاي بـي المللي؛ زیرا شوراي امنیت با صدور قطعنامه بین

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٨٢

یش قـدرت و نـشان دادن کرد، لذا در وحلة نخست به منظور نمـا اذهان جهاني تقویت ميالمللي، حاضر شـد تـسلیم خواسـت بـه حـق توانایي و صالحیت خود در حل مناقشات بین

.جمهوري اسالمي ایران شود و امتیاز شناسایي آغازگر جنگ را به او بدهدالمللي صدام به خوبي دریافتند که ایران بـا جلوگیري از سقوط صدام؛ حامیان بین) ب

در جنگ، ممکن است رژیم صدام را به سقوط بکشاند، لـذا بـه تصمیمات تهاجمي خود این نتیجه رسیدند که ایجاد حرکت سیاسي تازه در منطقه ضروري است تا نقش عملیـات

.اثر کند رزمندگان ایران را در ایجاد تحوالت سیاسي منطقه بيتقویت روحیة حامیان رژیم عراق بـه منظـور جلـب حمایـت بیـشتر آنهـا نـسبت بـه ) ج

اي جنـگ صدام و تشدید روند کمکهاي تسلیحاتي و سیاسي آنهـا و حفـظ وجهـة منطقـه .ایران و عراق

سلب دفاع مشروع از ایران) د اصل دفاع مشروع را از جمهـوري اسـالمي ٥٩٨ قطعنامه ٦شوراي امنیت بر اساس بند

ق دفاع منشور سازمان ملل، کشور مورد تجاوز ح٥١ایران سلب کرد، زیرا بر اساس مادة .مشروع از خود را دارد تا زماني که شوراي امنیت تدابیر الزم اجرایي را اتخاذ کند

٥٩٨جمهوري اسالمي ایران و قطعنامه

.امور خارجه ارسال کرده بود، به طور رسمي از قطعنامه و مفاد آن مطلع شدامنیـت شـوراي «: اي اعـالم کـرد روز بعد، وزارت امور خارجـه ایـران بـا صـدور بیانیـه

اي تصویب کرده که بعضا مـواد قطعنامه غیرعادالنه. سازمان ملل با عدول از وظائف خود ١.آن با یکدیگر در تناقض آشکار است

. آنگاه وعده داده است که موضع تفضیلي وزارت امور خارجه بعدا اعالم خواهد شدرسـمي خـود را در جمهور اسالمي ایـران مواضـع ٦٦ مرداد ٢٢تا اینکه چند هفته بعد در

در ایـن بیانیـه، ایـران ضـمن اعتـراض بـه اینکـه . بنـد اعـالم کـرد١٨ در ٥٩٨قبال قطعنامـه قطعنامــه بــدون کــسب نظــر و مــشورت بــا ایــران تــدوین شــده، خــروج شــورا را از حالــت

.٣٠/٤/٦٦ ـ روزنامه کیهان، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٨٣

١.طرفي محکوم کرد و از شورا خواست که عراق به عنوان متجاوز معرفي شود بي را نـه رد کـرد و ٥٩٨شود این است که ایـران قطعنامـه ستفاد ميآنچه از بیانیه تهران م

نه پذیرفت، در این راستا جناب آقاي هاشـمي رفـسنجاني، جانـشین فرمانـدهي کـل قـواي :وقت، چنین اعالم کرد

ما خواستار آن هـستیم کـه اول متجـاوز معرفـي، و بعـد راه حـل مـسائل جـدي همـوار تجاوز و بازپرداخت غرامت، از همـین اقـدام آغـاز شود، معلوم است که محاکمه و تنبیه م

٢.اگر این جابه جایي در بندها انجام گیرد، راه هموار خواهد شد. خواهد شددکتر والیتي، وزیر خارجه وقت ایران، نیز عـدم مـشورت بـا ایـران در مـورد تـصویب

عــدم و عــدم اعــالم عــراق بــه عنــوان متجــاوز و آغــازگر جنــگ را از دالیــل ٥٩٨قطعنامــه مـشي غیرعادالنـه و یـك طرفـه شـوراي پذیرش قطعنامه ذکر کرد و آنرا نشان دهنده خط

ــست ــت دان ــیج. امنی ــا در خل ــسترده امریک ــامي گ ــاد دارد حــضور نظ ــران اعتق ــارس و ته فــه کــه از کــشورهاي جهــان خواســتار ــنجم قطعنام ــد پ ــا بن اســکورت کــشتیهاي کــویتي، ب

.داري شده بود، تناقض آشکار دارد خویشتناي را کـه بـراي تحمیـل عقایـد، بینـیم قطعنامـه والیتي تصریح کـرد کـه مـا دلیلـي نمـي

قطعنامـه شـوراي امنیـت مـورد «: او صـریحا گفـت. ناعدالنه و غیرمنـصفانه اسـت، بپـذیریم ٣.»قبول ما نیست

وزیر وقت، نیز ضمن اعالم عـدم اعتبـار قطعنامـه، گفـت مـا میرحسین موسوي، نخستمه بدبین هستیم و اگر شوراي امنیت واقعا در پي تحقق صلح در منطقه نسبت به این قطعنا

. را که متضمن معرفي متجاوز است بر بندهاي دیگـر مقـدم بـدارد٦است باید اجراي بند رجایي خراساني، نماینده ایران در سازمان ملل متحد، درخواست کرد کـه عـراق، کـشور

.» ایران بپردازدمتجاوز معرفي شود و غرامت جنگي را نیز بهرسـیم کـه دو نـوع برخـورد در بررسي موضع جمهوري اسالمي ایران به این نتیجه مي

یك گـروه از افـراد اعتقـاد داشـتند کـه قطعنامـه را بایـد . با قطعنامه کامال قابل تمایز است

.٢٢/٥/٦٦ ـ کیهان، ١ .٢١/٦/٦٦ ـ کیهان، ٢ .٣١/٤/٦٦ ـ روزنامه رسالت، ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٨٤

هاي شـوراي امنیـت اي که در مورد دیگر قطعنامه صریحا و کال رد کرد، یعني همان رویهاین گروه . اذ کرده بودند، ولي گروه دیگري به سیاست نه رد، نه قبول، اعتقاد داشتنداتخ

با توجه به آمریت قطعنامه و صدور آن بـر اسـاس فـصل هفـتم منـشور ملـل متحـد و الزم االتبــاع بــودن آن و نیــز سیاســتهاي هماهنــگ شــرق و غــرب در جهــت پایــان بخــشیدن بــه

اتخـاذ کـرده بودنـد، تـا هـم از ٥٩٨بت بـه قطعنامـه جنگ ایران و عراق، این موضع را نسشـد، مواجـه نـشوند و از طرفي با تبلیغات شدیدي که بر اثر رد کـردن قطعنامـه ناشـي مـي

قطعنامـه بـر دیگـر بنـدهاي آن، ٦طرفي هم بـا تمـسك بـه تقـدم بخـشیدن بـه اجـراي بنـد ایـن سیاسـت نـسبت مهمترین دلیل اتخـاذ . مستمسکي بر عدم پذیرش قطعنامه داشته باشند

، اوال بدبیني شدیدي بود که ایران به علت سابقة عملکرد شـوراي امنیـت، ٥٩٨به قطعنامه سـال از جنـگ ٧دار شورا پـس از گذشـت نسبت به آن داشت؛ بطوري که سکوت معني

ثانیا به دلیل موقعیت برتر نظامي خـود در . تحمیلي، عامل مهمي در تشدید این بدبیني بود .در زمان صدور قطعنامه، سعي داشت امتیازات بیشتري بدست آوردها جبهه

گیري نـه رد، نـه قبـول، نزدیـك بـه یـك سـال ادامـه داشـت و تهـران تـا مـدتي موضعاما افزایش غیرقابـل تحمـل . المللي براي پذیرش قطعنامه فائق آید توانست بر فشارهاي بین

سـابقه اعـضاء دائـم یـران، توافـق بـياین فشارها و تهدیـدهاي مـستقیم و غیرمـستقیم علیـه ااي شوراي امنیت براي خاتمه جنـگ کـه حتـي بـه آمـادگي شـورا بـراي تـصویب قطعنامـه

جهت تحریم کامل تسلیحاتي ایران نیز رسیده بود، و نیز حضور گسترده آمریکا و غـرب ت فارس و چنگ و دندان نشان دادن غربیها به تهران، و وضعیت بحراني بازار نف در خلیج

و بالتبع آن وضع اقتصادي کشور، حمله نیروهاي نظامي آمریکا به سکوهاي نفتي ایران و فارس علیه ایران، حمله به نیروي دریایي ایران و ورود آمریکا به صحنه درگیري در خلیج

غرق شدن چندین کشتي جنگي توسط نیروهاي امریکایي، و تغییر موضع و موقعیت برتر ینـي، باعـث شـد کـه بـه لحـاظ مـصلحت نظـام و جلـوگیري از نظامي در صحنه جنـگ زم

را بپـذیرد و ٥٩٨کـرد، ایـران قطعنامـه تبلیغات جهاني که ایران را جنگ طلب معرفي مـيخصوصا با توجه به روحیه صلح دوستانه دبیر کـل سـازمان ملـل متحـد و سـعي ایـشان در

کـه ٥٩٨اجراي قطعنامـه جلب نظر تهران و اعمال نظرهاي ما در طرح اجرایي خود براي به تصویب ایران رسیده بـود، در پـذیرش قطعنامـه مـوثر ٥٩٨حتي قبل از پذیرش قطعنامه

.بوده است

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٨٥

طرح اجرایي دبیر کل

بـه عناصـر جدیـدي ٥٩٨دبیر کل طي مذاکراتي با ایران و عراق براي اجراي قطعنامة ، بـه ١٩٨٧در سـپتامبر سـفر دبیرکـل . توانـست مـؤثر باشـد دست یافت که در حل قضیه مي

ایران و عراق و مذاکره با مقامات دو کـشور، عناصـر جدیـدي را بـراي وي آشـکار کـرد همچنـین ریاسـت وقـت . که در گـزارش خـود بـه شـوراي امنیـت، نیـز بـه آن اشـاره کـرد

جمهوري اسالمي ایران در سفر به نیویورك براي سخنراني در مجمع عمومي، مـذاکراتي دبیر کل با حمایـت شـوراي امنیـت ایـن مـسائل جدیـد را مبنـاي طـرح . با دبیر کل داشتند

بـه هـر دو طـرف ١٩٨٧ اکتبـر ١٥کـه در (اولین مرحلـة ایـن طـرح . اجرایي خود قرار داد باید کال و مجموعا پذیرفته شـود و هـیچ بنـدي ٥٩٨بر این مبنا بود که قطعنامة ) ارائه شد

بــر اســاس ایــن طــرح، در روز . دم نــدارداز بنــدهاي قطعنامــه بــر دیگــري ارجحیــت و تقــاز . شود طرف بررسي مسؤولیت منازعه نیز شروع مي کار هیأت بي ) D-Dayیا (بس آتش

بـدین ترتیـب دبیـر . شـود نشیني نیروها شـروع مـي بس، عقب تاریخ معیني بعد از روز آتش قطعنامـه ٦ و بنـد١نشیني نیروها را از یکدیگر جدا کرد و بین بنـد بس و عقب کل، آتش

عـراق در پاسـخ بـه طـرح اجرایـي دبیـر کـل، در . نوعي ارتباط و بـستگي بـه وجـود آورداي با امـضاء طـارق عزیـز اعـالم کـرد کـه مواضـع طـرفین بایـد بـر اسـاس پایبنـدي بـه نامه

نـه تنهـا بنـدهاي قطعنامـه بایـد بـه ترتیـب اجـرا . سنجیده شود٥٩٨کلمات و روح قطعنامة نـشیني نیروهـا بایـد پـیش از شـروع بحـث در خـصوص سـایر عقببس و شود، بلکه آتش ١.به این ترتیب عراق در طرح اجرایي دبیر کل کارشکني کرده است. موارد اجرا گردد

: از سوي ایران٥٩٨دالئل پذیرش قطعنامه

تـوان از سوي جمهوري اسالمي ایران را مـي٥٩٨مهمترین عوامل در پذیرش قطعنامه :کردبه شرح زیر خالصه

ـ تغییر استراتژي حمایت مستقیم از صدام، تحت پوشش حفظ صلح و امنیت ١ :فارس المللي در خلیج بین

١ - Caneronr.Hume. P. ١٢٥.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٨٦

المللي دست بزند، چون در شرایط یعني اگر صدام به هر کاري بر خالف موازین بینبینـیم وقتـي مـي٥٩٨از ایـن رو بعـد از قطعنامـه . گیـرد جنگي است مورد سؤال قرار نمـي

بیند، صدام از امریکا افکن ارتش عراق صدمه مي ارك امریکایي به وسیلة بمبکشتي استفـارس آرام نیـست گویند چـون منطقـه خلـیج گیرد و به جاي واکنش منفي، مي پاداش مي

اي را که صدام بـه آنهـا زده بـه خـرج مـا حـل و فـصل این پیشامدها طبیعي است و ضربه ١.دانند يکنند و راه حل آن را قبول قطعنامه م مي

المللي طلب در محافل بین ـ معرفي صدام به عنوان چهره صلح٢

هـاي شـوراي با همه جنایتي که صدام در جنگ مرتکب شده امـا چـون همـة قطعنامـه .شود افروز معرفي مي اي جنگ طلب، و ایران چهره اي صلح امنیت را نپذیرفته است، چهره

:ي توسط عراق ـ کاربرد وسیع سالحهاي شیمیایي و میکروب٣

هاي گروهي، پوششي شد المللي و رسانه طلبي رژیم عراق در محافل بین تبلیغات صلحتا به صدام به راحتي بتواند مخربترین سالحهاي میکروبي و شیمیایي را علیه رزمندگان ما

ها به کار گیـرد، و از آن طـرف واکـنش ایـران بـه دلیـل عـدم پـذیرفتن قطعنامـه، در جبهه .کرد ميضعیف جلوه

:المللي ـ تهدیدات بین٤

به عبارت دیگـر . مبتني بود٥٩٨ قسمت اجرایي قطعنامه ١٠المللي بر بند تهدیدات بین به دشمنان خطرناکي چون امریکا اجازه داد کـه حتـي تهدیـدات خـود را بـا ٥٩٨قطعنامه

٢.حمله به هواپیماي مسافربري عملي کنندریکـا، در اجـالس مجمـع عمـومي سـازمان ملـل رونالد ریگان، رئیس جمهور وقـت ام

.٩/١٠/١٣٦٦ ـ اطالعات، ١ است بلکه نفوذ ـ البته نباید تصور شود که حمله به هواپیماي مسافربري از سوي امریکا توجیه حقوقي داشته ٢

رو دهد از این هاي صادره از سوي شوراي امنیت نشان مي ابرقدرتها خصوصا امریکا را در تهیه و تدوین قطعنامه .توان به دست آورد مي٥٩٨المللي کردن جنگ عراق علیه ایران را در تحلیل ماهوي قطعنامه بین

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٨٧

:پس از نطق رئیس جمهور ایران در مجمع گفتخـواهم صـریحا و بـدون کنم و از ایـشان مـي من از این فرصت استفاده مي

ابهام اعالم کند که ایران قطعنامـة مـصوب شـوراي امنیـت را کـه خواسـتار مثبـت باشـد، اگـر پاسـخ. بس در جنگ شده قبول دارد یا نه برقراري آتش

شــود و در ایــن یــك گــام خوشــایند و یــك پیــشرفت عمــده محــسوب مــيصورت منفي بودن پاسخ ایران، شوراي امنیت راهـي جـز اعمـال مجـازات

١.بس پیش رو ندارند علیه ایران و وادار کردن این کشور به قبول آتشگرفـت و به دنبال این تهدیدات بود که حمله به هواپیماي مسافربري ایرباس صـورت

از ایـن رو حـضرت . نفر از هموطنان ما جـان خـود را در آن حادثـه از دسـت دادنـد٢٩٠اي مدظلــه العــالي، رئــیس جمهــور وقــت ایــران در اعــالن رســمي پــذیرفتن هللا خامنــه آیــت

اي و توسـعة حمله امریکا به هواپیماي مسافربري را آغاز جنگ علنـي منطقـه٥٩٨قطعنامه :دامنة آن دانسته است

همانطور که به خوبي استحضار داریـد، آتـش جنگـي کـه بـه وسـیلة رژیـم ــراق در ــپتامبر ٢٢ع ــوري ١٩٨٠ س ــه تمامیــت اراضــي جمه ــا تجــاوز علی ، ب

اینك ابعاد غیر قابل تصوري به خود گرفتـه اسـت . اسالمي ایران آغاز شدهـاي خـود گنـاه را نیـز در شـعله که کشورهاي دیگر و حتي غیرنظامیان بي

.تگرفته اسگناه که با ساقط کردن هواپیمـاي ایربـاس جمهـوري نفر انسان بي٢٩٠قتل

فارس هاي جنگي امریکایي در خلیج اسالمي ایران به وسیلة یکي از کشتي ٢.به وقوع پیوست، نمونه بارزي در این خصوص است

االسالم والمسلمین آقاي هاشمي رفسنجاني، رئیس وقـت در همین مورد جناب حجت :اي اسالمي و جانشین فرماندهي کل قوا، اظهار داشتندمجلس شور

به هیچ وجه ادعاي اشتباه در مورد حملـه بـه هواپیمـاي مـسافربري ایـران و گناه آن پذیرفته نیست، بلکـه از نظـر مـا یـك نفر سرنشین بي٢٩٠شهادت

.٢٦/٦/١٣٦٦ ـ رسالت، ١ .٢٨/٤/١٣٦٧ ـ اطالعات، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٨٨

العاده صدام در داخل عراق کـه همچنین قساوت فوق. شود اخطار تلقي مي و صدها هـزار تـن از مـردم را بـا بمبـاران شـیمیایي قتـل عـام هزاران روستا

انـد هـر دهد بـه او اجـازه داده کند از دیگر دالئل آن است که نشان مي مي .جنایتي را مرتکب شود

شـود، مـا را بـه ایـن مجموعة این شرایط و ادلة دیگري که فعـال ذکـر نمـيراق و منطقـه ایـن رساند که مصلحت انقالب و ملتهاي ایـران و عـ نتیجه مي

ایـران تـا بـه حـال خواسـتار آن بـود . است که قطعنامة مذکور پذیرفته شودکه ابتدا کمیته تعیین متجاوز تـشکیل شـود، ولـي فعـال بـا توجـه بـه شـرایط

.کند جدیدي که پیش آمده، از آن شرط خود صرف نظر مينـد و ک طلب معرفي مـي افروز و جنگ متأسفانه تبلیغات جهاني، ما را جنگ

صدام و حزب بعث متجاوز که تمـامي قـوانین را نقـض کـرده، ولـي چـون یـــك شـــعار مـــشخص دارد یعنـــي قطعنامـــه را پذیرفتـــه اســـت و قـــضاوت

ــین ــه، صــلح طلــب معرفــي ب ــه صــورتي عــوام فریبان المللــي را قبــول دارد، بپـذیر نـشان دادیـم کـه در ایـن زمینـه انعطـاف٥٩٨با قبول قطعنامه . کند مي

ــستیم ــرطي روي آن ... ه ــه ش ــودیم، بلک ــرده ب ــه را رد نک ــز قطعنام ــا هرگ مگذاشتیم و این اواخر روشن شد که ممکن است حوادث تلخي در منطقـه اتفــاق افتــد کــه نقطــه عطــف آن، ســقوط هواپیمــاي مــسافري ایــران توســط

خواستند مـا را بـه دلیـل نپـذیرفتن قطعنامـه، تحـریم آنها که مي. امریکا بوددر صـورتي کـه عـراق از قبـول (طور منطقـي از آن پـس تسلیحاتي کنند، ب

١.باید عراق را تحریم کنند) قطعنامه خودداري کندالمللي به خوبي از سـوي مـسؤوالن بلندپایـه شود تهدیدات بین بطوري که مالحظه مي

فـارس پـس از صـدور قطعنامـه و شد و ترتیبـات امنیتـي در حـوزه خلـیج ایران احساس مي. المللـي بـود منشور، اقدامي بـین٤٢ و ٤١ز سوي ایران با توسل به اصل عدم پذیرفتن آن ا

اگر چه تهدیدات در طول هشت سال دفاع مقدس وجود داشت لکن در ایـن مرحلـه بنـد . قطعنامه، به آن وجهة قانوني بخشید١٠

.٢٨/٤/١٣٦٧ اطالعات، ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٨٩

: ـ سلب دفاع مشروع از ایران٥

تـا زمـاني کـه شـوراي منشور، کشوري که مورد تجاوز واقع شده اسـت ٥١برابر ماده امنیت تدابیر اجرایي جهت دفع تجاوز اتخـاذ نکنـد حـق دارد از خـود دفـاع کنـد، امـا بـه محض اینکه شوراي امنیت تدابیري اتخاذ کرد باید کشور مورد تجاوز، از ادامة حمـالت خودداري کند تا شوراي امنیت بتواند، با طیب خاطر و اطمینان بیشتر، در زمینـه شناسـایي

از ایـن رو برابـر مـاده یـك قطعنامـه تعریـف . تنبیه متجـاوز بـه فعالیـت خـود ادامـه دهـدو از زمـین، هـوا و دریـا مـورد ١٣٥٩ شـهریور ٣١تجاوز، جمهوري اسالمي ایران در تـاریخ

چـون از سـوي ٥٩٨تجاوز ارتش عراق قـرار گرفـت و تـا زمـان صـدور قطعنامـه قطعنامـه جدیدي اتخاذ نشد، حق داشت از خود دفـاع کنـد شوراي امنیت براي رفع تجاوز تصمیم

توانـد مـصداق داشـته و از نظر حقوقي، این دفاع حتي در داخل خاك کشور متجاوز مـياین واقعیتي است که همه محافل سیاسي و علماي حقوق، خصوصا شـوراي امنیـت . باشد

هـایي کـه در آن هبه آن اذعان داشته است و پافشاري ایران را در ادامه دفاع و رد قطعنامـ ٦اما قید تعیین مسؤول مخاصمه در بند . دانستند شد منطقي و عادالنه مي احراز تجاوز نمي

کنـیم کـه بعـد از و دقیقا مالحظه مـي. این حق مشروع را از ایران سلب کرد٥٩٨قطعنامه المللـي این، حجم تبلیغات دشمن و حامیان او حول این محور که ایران ناقض حقوق بـین

حتي سران رژیم عراق در تبلیغات خود علیـه ایـران آگاهانـه اظهـار . شود است متمرکز ميکردند که مسؤول ادامـة جنـگ و طـوالني شـدن آن، ایـران اسـت و همچنـین در مـتن مي

قطعنامه هم شروع و تداوم جنگ یکسان تلقي شده در حـالي کـه دفـاع مـشروع هیچگـاه .شود نامیده نمي» ادامة جنگ«

اول، ایـران مغلـوب و . رژیم عراق علیه ایران سه نوع پایان قابـل تـصور بـوددر جنگالمللـي سـوم، تـصمیم بـین. دوم، عراق مغلوب شود و ایران غالـب. رژیم عراق غالب شود

در مـورد اول اگـر قـرار بـود کـه ایـران مغلـوب شـود در همـان . نقطة پایـان را تعـین کنـد و در اثـر درگیـري بـا مـشکالت طبیعـي بعـد از روزهاي اول جنگ که غـافلگیر شـده بـود

بایـست از پـا در انقالب براي مقابله بـا تهجـم گـستردة رژیـم عـراق آمـادگي نداشـت مـيآسـایي خـود را تجهیـز کنـد، و در آمد، اما دیدیم که چگونه توانست بـه طـرز معجـزه مي

بـه تعقیـب فاصله کوتـاهي نـه تنهـا تمـامي اراضـي اشـغالي را از دشـمن پـس بگیـرد بلکـهملتي کـه بـا تکیـه بـر ایمـان و ) ره(متجاوز در خاك او نیز بپردازد؛ و از طرفي امام راحل

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٩٠

بنابراین ایـران خـصوصا بعـد از فـتح ١.جنگند شکست در منطق او راه ندارد ارادة الهي ميانگیـزة دفـاعي ) ره(جزیره فاو که در اوج اقتدار نظامي بود و با تـدبیر داهیانـه امـام راحـل

از ) حق دفـاع مـشروع(المللي ود را بر ایمان و عنایت الهي از یك طرف، و موازین بینخطرف دیگر مبتني ساخت، تصور شکست از نظر عقلي و تحلیـل سیاسـي تحقیقـا نـاممکن

ــود مانــد شــق دوم، یعنــي شکــست ارتــش عــراق و شــق ســوم، یعنــي تــصمیم حــال مــي. بو شـواهد . ر هر کدام موجب ادامـة جنـگ شـدالمللي، که تأخیر در رسیدن به نتیجه د بین

دهد که اعضاء شوراي امنیت تحت تأثیر عوامل استکبار، قلبا بـه شکـست ارتـش نشان ميالتفاتي شوراي امنیت به مسائل جنگ تا زماني که رژیـم بي. عراق در منطقه راضي نبودند

ات ارتـش عـراق ها داشت، و شورا جدي شد به منظور نجـ عراق موفقیت برتر را در جبهههــاي پــي در پــي در شــرایطي کــه ایــران از خطــر ســقوط، تحــت پوشــش صــدور قطعنامــه

موقعیت برتر نظامي را به دست آورد، واقعیتي است کـه بـر هـیچ کـس پوشـیده نیـست و .توان نتیجه گرفت که مسؤول ادامة جنگ به تعبیري خود شوراي امنیت است مي

:نبردهاي ـ تغییر روند تحوالت در جبهه٦

هـاي نبـرد تأثیر مستقیم بر روند عملیات در جبهـه٥٩٨از جمله آثار محسوس قطعنامه نشیني نیروهاي رزمندة ایـران از بـسیاري از منـاطق اشـغالي بطوري که به عقب. بوده است

ترین این تغییر شرایط، دالئل متعددي دارد که مهم. در داخل خاك عراق منجر شده بود :آن عبارتند از

سـابقه دار محافـل اسـتکباري در کنـار حـضور بـي جنگ رواني و تبلیغات هدف) فالاي را بـه وجـود آورد کـه فارس، شرایط پیچیده ناوگانهاي امریکایي و متحدانش در خلیج

طلب معرفي شـود، بـه همـین بهانـه رژیـم عـراق بـدون ایران مظلوم و قرباني تجاوز، جنگهـاي میکروبـي را چنـد برابـر مالت شـیمیایي و بمـبالمللي، حجم ح نگراني از تهدید بین

هـاي شـیمیایي و میکروبـي توسـط کارشناسـان سـازمان تعیین حجم انهدام بمب. کرده بود .دهد ملل پس از تجاوز عراق به کویت، عمق فاجعه را به خوبي نشان مي

فرماندهان نظامي با اطالع کامل از اوضـاع منطقـة، راهکارهـاي نظـامي را پـس از) ب

...).آل عمران( ـ ان ینصرکم هللا فال غالب لکم و ان یخذلم فمن ذالذي ینصرکم من بعده ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٩١

نتیجه دانستند و براي شکست محاصـره سیاسـي و تقلیـل فـشارهاي بي٥٩٨صدور قطعنامه تبلیغاتي، در کنار مسؤولین به مطالعه قطعنامه و کم و کیف آن بـه عنـوان راه حـل مـسأله

.پرداختندتـوجهي مـسؤوالن جنـگ ناشـي ها، از ضعف و یـا بـي بنابراین تغییر منفي اوضاع جبهه

ریـزي عملیـات اي است که به لحاظ ماهوي فرصت برنامـه لول قطعنامهنبوده است بلکه مع .و یا کال راه حل نظامي منازعه را منتفي کرد

: ـ تحریم تسلیحاتي ایران٧

اگر چه ایران در طول جنگ براي تهیه اسلحه و ادوات جنگي با مشکل مواجـه بـوده شـد یم متوجه کشوري مياست، اما در این مرحله تحریم مفهوم دیگري داشت یعني تحر

ضمنا تجهیز طرف مقابل بـه هـر نـوع سـالحي . کرد امتناع مي٥٩٨که از پذیرفتن قطعنامه حتي سالح ممنوعه جزء دیگر مفهوم تحریم بوده است، کما اینکه در فاصـلة کوتـاه بعـد

و همچنین پیامد این تحریم، دالالن . از صدور قطعنامه مذکور مصداق خود را یافته استکـرد، و بـا توجـه بـه اوضـاع روش اسلحه را با قیمت چندین برابر حاضـر بـه معاملـه نمـيف

.اقتصادي و وضعیت فروش نفت حتي تصور چنین خریدهایي براي ایران ممکن نبودبنابراین با توجه به شرایط مذکور براي ایران راهي جز قبول قطعنامه باقي نمانده بـود،

عنـا توانـستند بـا مانورهـاي ظریـف و هنرمندانـه و اتخـاذ و مسؤولین مـا بـا توجـه بـه ایـن م، خواست ملت ایران را تا حدودي در طرح اجرایـي ٥٩٨سیاست نه رد و نه قبول قطعنامه

دبیر کل بگنجانند زیرا یکسان نگري به بندهاي قطعنامـه و ایجـاد ارتبـاط بـین بنـد یـك و لیل طرحـي اجرایـي دبیـر کـل را هاي ایران بوده است، به همین د شش قطعنامه از خواسته

با صراحت پذیرفت و بعد از آن با تقویت فعالیـت دیپلماسـي در صـحنه سیاسـي توانـست حقانیت خود را به اثبات برساند و با معرفـي رژیـم عـراق بـه عنـوان آغـازگر جنـگ، مـزد

.تالشهاي خود را از دبیر کل بگیرد

امام خمیني و تعیین استراتژي دفاع

نمـود، و تغییر استراتژي دفـاع در داخـل کـه اتخـاذ آن حتـي مـي٥٩٨ پذیرش قطعنامهاي بود که اعالم آن براي افکار مردم خصوصا احساسات پاك و پرشور رزمنـدگان مقوله

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٩٢

سازي در فاصله زماني مناسب نیاز داشت، و از آن طرف به لحاظ ما نارس بود و به زمینهتوانست هـر روزش بـه ضـرر مـا تطویل زمان ميالمللي ایجاد شده، اي و بین شرایط منطقه

کـه تعیـین کننـده خـط مـشي دفـاعي در ) ره(در چنین اوضاع و احوالي امـام راحـل. باشدطول هشت سال دفاع مقدس بـوده اسـت، تـصمیم گرفـت پـس از اعـالن پـذیرش رسـمي قطعنامه از سوي مسؤولین حرف آخر در جنگ را نیز خود بزند، و سرانجام با پیامي رسـا

گرفت ضمن موافقت با و دلنشین که از عشق فروزان او به ملت شهید پرور ایران مایه مي :پذیرش قطعنامه، در شیوة جدید دفاعي فرمودند

و اما در مورد قبول قطعنامه که حقیقتا مـسأله بـسیار تلـخ و نـاگواري بـراي همه و خصوصا براي من بود، این است که من تا چنـد روز قبـل بـه همـان شیوة دفاع و مواضع اعالم شده در جنگ معقتـد بـودم و مـصلحت نظـام و

دیــدم، ولــي بــه واســطة حــوادث و کــشور و انقــالب را در اجــراي آن مــيکنم و به امید خداونـد در آینـده عواملي که از ذکر آن فعال خودداري مي

روشن خواهد شد و با توجـه بـه نظـر تمـامي کارشناسـان سیاسـي و نظـامي ي کشور که من به تعهد و دلسوزي و صداقت آنان اعتماد دارم، سطح باال

بـس موافقـت کـردم و در مقطـع کنـوني آن را بـه با قبول قطعنامـه و آتـشاي کـه داند که اگر نبـود انگیـزه دانم و خدا مي مصلحت انقالب و نظام مي

همه ما و عزت و اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسـالم و مـسلمین قربـاني بودم و مـرگ و شـهادت بـرایم گـواراتر هرگز به این عمل راضي نميشود،

١.بود، اما چاره چیست که همه باید به رضایت حق تعالي گردن نهیم: توان به دو نوع دائمـي و غیردائمـي تقـسیم کـرد را مي) ره(دفاع از دیدگاه امام راحل

غیـر « و اسـتراتژي ، که حفظ اسـالم و مـصالح مـسلمین اسـت،»کلي«یا » دائمي«استراتژي که اتخاذ شیوة دفاع در جهت حفظ اسالم است، یعني اگر دشـمن بـا » موسمي«یا » دائمي

آید، لزوما ما هم باید با ابـزار و ادوات نظـامي دفـاع کنـیم؛ یـا ابزار نظامي به جنگ ما مي و آید ما هم بایـد بـا ابـزار فرهنگـي اگر دشمن با ابزارهاي فرهنگي و سیاسي به میدان مي

ها باید در راسـتاي اسـتراتژي هاي سیاسي مناسب از خود دفاع کنیم و همه این شیوه شیوه

.٣٠/٣/١٣٦٧ ـ اطالعات، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٩٣

از ایـن رو دشـمن مـا تـا زمـاني کـه در . کلي تعیین حفظ اسـالم و مـصلحت جامعـه باشـدهاي نظامي به ما حمله کرد، وظیفه ما دفاع نظامي بود و هنگامي که پـس از صـدور جبهه

ربه را از جبهه نظامي بـه جبهـة سیاسـي کـشاند مـا هـم الزم بـود استراتژي ض٥٩٨قطعنامه فرمـود ) ره(کردیم، به همین دلیـل امـام راحـل متناسب با این جبهه، شیوة دفاعي اتخاذ مي

که من به همان شیوة دفاع و مواضع اعالم شده تا چند روز قبل معتقـد بـودم و اکنـون بـه .کنم موافقت ميبا قبول قطعنامه ... دلیل حوادث پیش آمده و

با قبول قطعنامه، موقعیت نظام جمهوري اسالمي را در شـرایط ) ره(اگر چه امام راحلایجاد شده حفظ کرد و پس از هشت سال مبارزه، دشمن را از اشـغال حتـي یـك وجـب

سـابقه اسـت، لکـن ایـن تـصمیم بـه منزلـة خاك ایران ناامید کرد که در تاریخ جنگهـا بـياست بلکه تغییـر اسـتراتژي و اتخـاذ شـیوة جدیـدي از مبـارزه در جبهـه پایان مبارزه نبوده :بطوري که در این زمینه فرمودند. سیاسي بوده است

قبول قطعنامه از طرف جمهوري اسالمي ایران به معناي حل مسأله جنـگ «هـاي تبلیغـات جهـانخواران علیـه مـا کنـد با اعالم این تصمیم، حربـه. نیست

١».شده استتر بود کـه پـس از زهر کشنده) ره( براي امام راحل٥٩٨ آن جهت قبول قطعنامه اما از

از چند سال دفاع قهرمانانه و تقـدیم صـدها شـهید و جانبـاز، ملـت ایـران مـصمم شـد کـه تـرین اصـول انـساني پایبنـد نبـود سـر جـاي خـود اي را که به بـدیهي متجاوز لجام گسیخته

دموکراسـي و “درتها بـویژه امریکـا بـا وجـود شـعار کنـد کـه ابرقـ بنشاند، لکن مشاهده ميالمللـي بـراي نجـات متجـاوزي، متفقـا و علنـا بـه با سوء استفاده از قوانین بین“حقوق بشر طلبي را با حضور ناوگانهاي آیند و با عوامفریبي و تبلیغات دروغین، شعار صلح صحنه مي

رونـد کـه وع از ملتي مظلوم، مـيدهند و با سلب دفاع مشر جنگي در آبهاي منطقه سر ميفراتـر از ایـن، درد . به جاي ظالم آمـاده کننـد) ایران(المللي را براي مجازات او زمینه بین

ناشي است از سرنوشت جوامع بشري که به دست مشتي عوامفریب بیرحم ) ره(امام راحلراي صـلحي انـد، و ملـت مظلـوم ایـران را کـه بـ اعتنا بـه حقـوق انـساني گرفتـار آمـده و بي

.خوانند کند، متجاوز مي عادالنه مبارزه مي

.٣٠/٣/٦٧ ـ اطالعات، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٩٤

با تغییر شیوة دفاع، دشمنان را خلع سـالح، و تـالش چنـد ) ره(بدین ترتیب امام راحلکند و این با توجه به شرایط ایجاد شـده بـراي ملـت مـا ساله ملت شهید پرور را حفظ مي

دنیاي استکبار با همـه اذنـابش نوشد که نتیجه مطلوبي بوده است، اما از آن جهت زهر ميآیـد و از تفهـیم پیـام المللـي بـه صـحنه مـي براي نجات متجاوز تحت لواي سازمانهاي بین

کننـد، زیـرا امـام صلح و عدالت و خیرخواهي ایـران بـه گـوش مـردم جهـان ممانعـت مـيبــه عنــوان مــصلحي آگــاه و روشــن ضــمیر، توســعه آتــش تجــاوز را در آینــده ) ره(راحــل

سـوزاند، اگـر چـه بعـد از اشـغال که چگونه کشوري مثـل کویـت را در خـود مـيدید ميشده بود اما دسـت پنهـان ) ره(کویت توسط رژیم عراق دنیا متوجه خیرخواهي امام راحل

امریکا و متحدانش در آستین این تجاوز، برخـورد عمـدي و مغرضـانه آنهـا را بـا علـم بـه تجاوز براي استقرار صلح واقعـي در منطقـه، بـه مشي تنبیه م خیرخواهي امام، و ترسیم خط

براي افکـار بیـدار و دلهـاي ) ره(کند، و نیز از راز زهرنوشي امام راحل وضوح آشکار مي .دارد مي دردمند پرده بر

٥٩٨عراق و قطعنامه

ــراق در ــه ٢٢ع ــالب و ١٩٨٧ ژوئی ــدهي انق ــشترك شــوراي فرمان ــس از اجــالس م ، پو از . را مـورد پـذیرش قـرار داد٥٩٨ حسین، قطعنامه رهبري حزب بعث به ریاست صدام

صدور این قطعنامه استقبال کرد و آمادگي کامل عراق را بـراي همکـاري بـا دبیـر کـل و شوراي امنیت در جهت اجراي مفـاد قطعنامـه، و نیـل بـه حـل جـامع و عدالنـه و پایـدار و

ه ایران بدون قید و شـرط و شرافتمندانه اختالف با ایران، اعالم کرد و خواستار آن شد کبا حسن نیت قطعنامه را بپـذیرد و ایـن امـر را شـرط اساسـي التـزام عـراق بـه قطعنامـه بیـان

١.کردآرا این قطعنامه را تـصویب کـرده بـود و پیـشنهاد کـرد کـه مجلس عراق قبال به اتفاق

.پذیرد کامال آنرا از نظر شکل و محتوا مي .م آمادگي را به دبیر کل و شوراي امنیت اطالع دادوزیر امور خارجه عراق این اعال

را یــك پیــروزي سیاســي و ٥٩٨ســخنگوي عــراق نیــز ضــمن آنکــه تــصویب قطعنامــه

.١٦٢ ـ شوراي امنیت و جنگ تحمیلي عراق علیه ایران، عباس هدایتي خمیني، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٩٥

عـراق آمـادگي دارد قطعنامـه را کـه در آن دسـتور «: دیپلماتیك براي عراق خواند، افزود » انجام دهدبس فوري داده شده بپذیرد، مشروط بر آنکه ایران نیز اقدام مشابهي آتش

: اوت، اینچنین به دبیر کـل اعـالم شـد١٤ در ٥٩٨پاسخ رسمي عراق در قبال قطعنامه کند و آماده است براي اجراي آن، با دبیر کـل و شـوراي عراق از قطعنامه استقبال مي... «

».امنیت همکاري کند آن مقـرر عراق در زمینه اجراي قطعنامه معتقد بود که باید بـه ترتیبـي کـه در بنـدهاي

بس برقـرار شـود و کلیـه بایست آتش به موجب این نظر، نخست مي. شده است اجرا شودنـشیني کننـد، گـروه نـاظران سـازمان ملـل المللـي عقـب نیروها به مرزهاي شناخته شده بـین

نـشیني در منطقـه مـستقر شـوند، اسـیران جنگـي مبادلـه بـس و عقـب براي نظارت بـر آتـشطـرف تحقیـق لیـه اختالفـات آغـاز گـردد و آنگـاه هیـأتي بـيشوند، مذاکره بـراي حـل ک

عراق با اعـالم ایـن موضـعگیري کـه از ضـعف و . درباره مسؤولیت درگیري را انجام دهدموقعیت متزلزل نیروهاي این کشور در میدان نبرد ناشي بود، در صحنه عمـل بـدان پایبنـد

کـرد کـه قطعنامـه را عـالم مـيا... هاي جمعـي و جهـاني نبود بدین نحو که عراق در رسانهکـرد، طرحـي قبول دارد، ولي عمال اجراي طرح دبیر کل را به صراحت و آشکارا رد مي

.که تا حدودي متضمن خواستهاي مشروع ایران بودبا اینکه عراق یکسال قبل از ایـران، پـذیرش قطعنامـه را اعـالم کـرده بـود، دروغـین و

وزات گسترده عراق حتي بعد از پذیرش قطعنامه از ظاهري بودن این پذیرش، با ادامه تجا .سوي ایران، براي مردم جهان هر چه بیشتر روشن شد

٥٩٨المللي و قطعنامه سازمانهاي بین

ـ جنبش عدم تعهد١

، در باندونگ انـدونزي بـر اثـر کوشـشهاي ١٩٥٥ آوریل ١٨جنبش عدم تعهد در روز سیاسي جهان سرد اعالم موجودیـت کـرده مستمر نهرو، سوکارنو، ناصر و تیتو، در عرصه

اي به تصویب رسـید کـه بیـانگر اهـداف و مقاصـد تـشکیل طي این اعالمیه اصول دهگانهاصولي که رهایي و عدم وابستگي در برابر بلوك شرق و بلوك غرب را . این جنبش بود

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٩٦

١.تشویق و ترویج کردز آمـال و مقاصـد ایـن دولت ایران و عراق هر دو در این کنفـرانس شـرکت کـرده و ا

اما ایران به لحاظ پیوستن به پیمان نظامي بغـداد، نتوانـست در . جنبش حمایت کرده بودندنخــستین اجــالس ســران کــشورهاي غیــر متعهــد حــضور یابــد و از آن بــه بعــد نیــز مــسأله

.عضویت ایران در این جنبش مطرح نشدسـنتو مـسأله عـضویت ایـن ، بعد از انقـالب اسـالمي و از هـم پاشـیدن پیمـان ١٩٧٩در

کشور در جنبش بطور جـدي مطـرح شـد و ایـن عـضویت، در کنفـرانس شـشم سـران در .هاوانا تحقق پذیرفت

.اما عراق از همان اوان تشکیل جنبش عدم تعهد، به عضویت آن در آمده بودــه خــاك ١٩٧٥در پــي لغــو عهدنامــه مــرزي ــه ایــن کــشور ب ، از طــرف عــراق و حمل

. ور شـد ان، در میان دو کشور عضو جنبش عدم تعهـد جنگـي شـعلهجمهوري اسالمي ایرخصوصا در روزهاي آغازین تجـاوز، . این سازمان براي خاتمه جنگ تالشهایي انجام داد

با تشکیل کمیته حسن نیت، به منظور ایجاد پل تفاهم بین ایران و عراق و انجـام تحرکـات و یوگسالوي در جهت اختتام جنگ، دیپلماتیك وسیع از سوي وزراي خارجه کوبا، هند

شـوراي ٥٩٨موضع فعالي را اتخاذ کرد که تمـامي ایـن تالشـها تـا زمـان صـدور قطعنامـه .امنیت، با موفقیت همراه نبوده است

شوراي امنیت زمـاني صـادر شـد کـه مـدت انـدکي از اجـالس شـشم ٥٩٨اما قطعنامه هایي صادر شـد اجالس بیانیهدر این. سران کشورهاي عضو جنبش در حراره گذشته بود

گیـرد و دنبـال دهد سیاست جنبش، همگام با سیاست شوراي امنیت شکل مي که نشان مي .و این مطلب خصوصا در قضیه ایران و عراق نمود بیشتري داشت. شود مي

جنگ دو کشور بخشي از مطالب بیانیه سیاسي اجالس سران را بخود اختـصاص داده ضمن اظهار نگراني عمیق از آغاز و ادامه جنگ خواستار شد کـه در بود، و در این بیانیه

کشور فورا به نبرد میان خود خاتمـه دهنـد، و از دیگـر کـشورها و سـازمانها نیـز خواسـت .براي پایان دادن به جنگ بیشتر تالش کنند

بار به مسأله آغاز جنگ پرداخت و بـدون اینکـه از متجـاوز نـامي این بیانیه براي اولین

.١٩٨٥سال ـ جنبش عدم تعهد از آغاز تا ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٩٧

ببرد آغاز جنگ را محکوم کرد، که ایـن مطلـب نیـز در راسـتاي سیاسـتهاي اعـضاء دایـم توسط ایران بود، کـه بـا دادن امتیـازات ضـعیف بـه ٥٨٨شوراي امنیت پس از رد قطعنامه

پـس از . نمود بهتـري یافـت٥٩٨ایران سعي در اختتام جنگ داشتند و این امر در قطعنامه جنبش بالفاصله از . به تصویب شوراي امنیت رسید٥٩٨عنامه پایان این اجالس بود که قط

اعضاء جنبش نیز براي . گیري مفاد آن شد این قطعنامه حمایت کرد و خواستار اجرا و پيمتقاعد کردن ایـران بـه پـذیرش قطعنامـه تالشـهایي انجـام دادنـد، خـصوصا در ایـن زمینـه

.فعالیتهاي کشور هند قابل توجه بوده استه اجــالس چهــل و دوم مجمــع عمــومي ســازمان ملــل، وزراي امــور خارجــه در حاشــی

اجـالس در بیانیـه . کشورهاي جنبش غیرمتعهدها اجالسي را در نیویـورك تـشکیل دادنـدغاز و ادامه خـصومت بـین ایـران و عـراق، مجـددا از نهایي خود، ضمن نگراني عمیق از آ

از کوششهاي اخیر شـوراي امنیـت دو کشور خواستند که به مناقشات خود خاتمه دهند و ـ قـدرداني کردنـد ٥٩٨در جهت ارائه یك راه حل جامع، عادالنه و آبرومندانه ـ قطعنامـه

.و همچنین از شورا خواستند کوششهاي خود را براي صلح دو چندان کنداین سیاست جنبش نسبت به مسأله جنگ ایـران و عـراق تـا زمـان پـذیرش قطعنامـه از

.تغییر ماندسوي ایران، بال نـام ببـریم، ایـن “ در سـایه شـورا“توان تحـت عنـوان سیاست و نگرشي که از آن مي

است که جنبش عدم تعهد همواره منتظر اقدامات شوراي امنیت بود و خـود از هـر گونـه اظهــار موضــع خــودداري کــرده اســت، و پــس از اعــالم نظــر شــوراي امنیــت و قــدرتهاي

.جو حاکم پرداختبزرگ، به دنباله روي صرف از گیـري اعـضاء جنـبش نـشان این سیاست، نفـوذ قـدرتهاي بـزرگ جهـان را در تـصمیم

.دهد، که با طرز تفکر اولیه و استقالل جنبش عدم تعهد مغایرت دارد مي

: ـ سازمان کنفرانس اسالمي٢

سازمان کنفرانس اسالمي پس از آنکه رژیم صهیونیستي قبله اول مسلمین را عمـدا بـه جمهوري اسالمي ایران و عراق هر دو از اعـضاء مهـم و مطـرح . کشید، تشکیل شدآتش

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

١٩٨

١.روند اند و مي رفته این سازمان به شمار ميبا شروع جنگ تحمیلي، سازمان کنفرانس اسالمي در صـدد برآمـد تـا بـه جنگـي کـه

ایـن سـازمان. بین دو ملت مسلمان عضو این سازمان رخ داده هر چه سریعتر خاتمـه دهـد روز پـس از آغــاز تجـاوز عــراق، در حاشـیه اجــالس وزراي امــور ٥، یعنــي ٥٩ مهـر ٤در

خارجه عضو سازمان ملل در نیویورك تشکیل جلـسه داد و بـا تـالش کمیتـه حـسن نیـت این کمیته چنـدین سـفر بـه تهـران و بغـداد انجـام داد و . سعي کرد درگیري را خاتمه دهد

نتیجه ماندن این مساعي جمیلـه، پس از بي. گر رساندهاي طرفین را به اطالع یکدی خواستهــسیون صــلح را ایجــاد کــرد ــوان کمی ــسیوني تحــت عن ــز . ســازمان، کمی ــسیون نی ــن کمی ای

.فعالیتهایي براي حل مناقشه بین ایران و عراق انجام داد که با موفقیت همراه نبوده است عربـستان بـه جمهوري اسالمي ایران، در سومین اجـالس سـران کـشورهاي در طـائف

در اجـالس چهـارم . علت حضور صـدام حـسین شـرکت نکـرد و اجـالس را تحـریم کـردسران در کازابالنکاي مراکش، ایران معتقد بود سازمان کنفرانس اسـالمي در ایـن جنـگ

.جانب عراق را گرفته است، بنابراین اجالس را تحریم کردرف جمهـوري اسـالمي در اجالس بعدي سران نیز که در کویـت تـشکیل شـده، از طـ

ــران و عــراق، ــه جنــگ ای ــسبت ب ــه کویــت ن ــه دلیــل موضــع مغرضــانه و جانبداران ــران ب ای .اي حضور پیدا نکرد نماینده

. کـرد هـاي فراوانـي مـي حال آنکه عراق از این عدم حضورها و تحریمهـا سوءاسـتفادهلمللـي، و ا نشیني بـه مرزهـاي بـین بس و عقب اجالس کویت در قطعنامه پایاني خود، آتش

اجالس در بخـش دیگـر بیانیـه خـود از . مبادله اسرا بین طرفین درگیر را خواستار شده بود . شوراي امنیت حمایت کرده بود٥٨٨ و ٥٨٢هاي قطعنامه

اجالس کویت در حالي به کار خود پایـان داد کـه ابـراز خرسـندي عـراق از پـذیرش ، بخش مهمي از بیانیـه پایـاني آنـرا هاي سازمان کنفرانس اسالمي و شوراي امنیت قطعنامه

.داد تشکیل ميهـاي شـوراي امنیـت و با صدور این بیانیه و درخواست از ایران براي پـذیرش قطعنامـه

سال فعالیتهاي کمیته صلح نیز بدون ٦هاي پیشنهادي سازمان کنفرانس اسالمي، به حل راه

. ـ سازمان کنفرانس اسالمي کتاب سبز ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

١٩٩

هیچگونــه تحــرك ٥٩٨اي پایــان داده شــد و ســازمان تــا صــدور قطعنامــه هــیچ نتیجــه .دیپلماتیك و سیاسي خاصي انجام نداد

از سـوي شـوراي امنیـت، اجـالس هفـدهم وزراي ٥٩٨چندي بعـد از صـدور قطعنامـه در این اجالس نیز جنگ ایـران و . امور خارجه سازمان در امان، پایتخت اردن برگزار شد

هـاي ر قطعنامـهاجـالس بـا تأکیـد بـ. گرفـت عراق بخش مهمـي از مـذاکرات را در بـر مـي، از ایـران خواسـت کـه قطعنامـه را بپـذیرد و اعـالم ٥٩٨شوراي امنیـت خـصوصا قطعنامـه

:کردکند شوراي امنیت اعالم مي٥٩٨ ـ سازمان کنفرانس اسالمي حمایتش را از قطعنامه ١

و نیاز بر اجرایش را به صورت یك کل واحـد، و اجـراي همـه مقـرراتش را همـان طـور .کند معین شده، تأکید ميکه در قطعنامه

خواهـد کـه مطـابق بـا منـشور ملـل متحـد در رابطـه بـا ایـران، ـ از شوراي امنیت مـي٢ اسـتنکاف کـرده بـه مـورد اجـرا ٥٩٨اقدامات مقتـضي را بـراي اینکـه از پـذیرش قطعنامـه

.بگذاردود این بیانیه جو تبلیغاتي منفي علیه جمهوري اسالمي ایران در منطقه و جهـان بـه وجـ

طلبـي مـتهم کـرد و باعـث تفـوق حامیـان عـراق در فرایندي که ایـران را بـه جنـگ. آوردکنفــرانس شــد و نتیجــه آنکــه ســازمان کنفــرانس اســالمي از شــوراي امنیــت ســازمان ملــل

مـورد ٥٩٨خواهد که یکي از اعضاء سازمان ایران را به خـاطر عـدم پـذیرش قطعنامـه ميکند که مطابق با منـشور ملـل متحـد اقـدامات شاره ميبازخواست و مواخذه قرار دهد، و ا

. به اجرا بگذارد٥٩٨مقتضي در مورد ایران را به خاطر عدم پذیرش قطعنامه شروع شـده ... هاي نظامي، سیاسي، اقتصادي و اقداماتي که بر اساس منشور، از تحریم

ه و انـدي ایـن درخواسـت پنجـا. شـود است و به اجبار نظامي و حتـي شـدیدتر منتهـي مـيکشور اسالمي از شوراي امنیت است، آنهم در زماني کـه در خـود شـوراهاي امنیـت بـین

٥٩٨اعضاي دائم براي اعمال مجازات علیه ایـران بـه دلیـل اسـتنکاف از پـذیرش قطعنامـه .اتفاق نظر وجود ندارد

و این مسائل همگي نشانگر این است که سازمان، سیاستي مستقل از قدرتهاي بـزرگ اشته است و تابع اوامر آنهـا بـوده، کـه ایـن امـر هـم در جهـان دو قطبـي جنـگ سـرد و ند

.رسد سیاستهاي استکباري ابرقدرتها امر چندان بعیدي به نظر نمي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٠٠

٥٩٨ و قطعنامه شوراي همکاري خلیج

ــیج ــارس از دهــه کــشورهاي عــرب حــوزه خل ــراي ایجــاد ٧٠ف ــستان ب ــا وسوســه عرب بون حضور ایران و عراق مواجه بودند، ولي به دلیل حمایتهاي اي از خودشان و بد اتحادیه

دریغ آمریکا از رژیم شاه و سیات ژانـدارمري ایـران در منطقـه، ایـن طـرح بـا مخالفـت بيپس از انقالب اسالمي سیاست آمریکا نیز در جهت تـشکیل ایـن . ایران به سرانجام نرسید

فـارس بـه ولـي کـشورهاي حـوزه خلـیج. اتحادیه تغییر کرد و بـا ایجـاد آن موافقـت نمـودخاطر ترس از سیادت سعودي هنوز با ایجاد این شورا موافق نبودند، جنگ ایران و عراق

کـشور ٦هاي مخالف نیـز خـاموش شـود و بـه سـردي بگرایـد، و باعث شد که این زمزمهفـارس بـه غـرم داشـتن اختالفهـاي فـراوان، بـراي تـأمین نیازهـاي امنیتـي عرب حوزه خلیج

ماه پـس از آغـاز جنـگ ٨این شورا . اي گرد هم آیند مشترك خود در یك پیمان منطقهعربـستان، کویـت، بحـرین، قطـر، عمـان و امـارات از اعـضاء مؤسـس . شروع به کار کـرد. آیند، و هم اکنون نیز تنها همان اعضاء مؤسس، در شـورا عـضو هـستند شورا به شمار مي

هـاي کـشورهاي عـضو ر خود، ادامـه دهنـده سیاسـتشورا از ماههاي آغازین شروع به کا .یعني سیاست حمایت از عراق. خود در قبال جنگ ایران و عراق بود

نشیني عراق عالقة چنداني نشان نداد، اما شورا تا فتح خرمشهر، به پایان جنگ و عقببعد از این حادثه و درك قدرت نظامي ایران، شورا از تـرس شکـست عـراق تحرکـاتي را

سیاسـت شـورا در . جهت نزدیکي به تهران و میانجیگري و خاتمه جنـگ شـروع کـرددر بـدین معنـي کـه شـورا نـه پیـروزي عـراق را . طي جنگ دقیقا همانند سیاست امریکـا بـود

خواست و نه پیروزي ایران را، زیرا پیروزي هر یك از این دو کشور خطرهـاي بـسیار ميکـرد در این راسـتا شـورا سـعي مـي. آورد ميزیادي براي کشورهاي عضو شورا به وجود

جنگ در حالتي که نه برنده و نه بازنده قطعي وجود داشته باشد، ادامه پیدا کند تا هر دو اي کشور در جنگي فرسایشي درگیر شـوند و بـا اجـراي ایـن سیاسـت، جنـگ فـوق برنـده

به حمایت از همکاري شورا و کشورهاي عضو آن . کرد که آنهم شورا بود ثالث پیدا ميشـد همچنـان اي را متحمـل مـي عراق، در شرایطي که در جنگ زمینـي شکـستهاي عمـده

میلیـارد دالر بـه عـراق ٤٠ بنا به نظر حاکم بحـرین، شـورا ١٩٨٣ادامه داشت؛ تا در نوامبر .کمك کرده

این سیاست کمك به عراق باعث شد تهران به کشورهاي عضو شورا با دید خـصمانه

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٠١

را شریك جنایات عراق بداند، خصوصا در مورد کویت که بـا مـساعدتهاي بنگرد و آنهالجستیکي و تدارکاتي و در اختیار قرار دادن فضا و خاك خود به عراق عمال به قواعـد و

.شد طرفي، پشت پا زد و طرف جنگ با ایران قلمداد مي مقررات بيه حامل نفت کویت بودنـد این عقیدة تهران، با حمله به کشتیها و نفتکشهاي کویتي ک

ایـن سیاسـت باعـث شـد . شد ـ تجلي پیدا کـرد ـ نفتي که پول فروش آن به عراق داده ميکه کویت از آمریکا بخواهد کشتیهایش را تحت حمایت خود قرار دهد، و بـدین وسـیله

.پاي نیروهاي بیگانه به منطقه خلیج باز شدعربـستان صـعودي بـا تهـران، روز در این برهه، خصومت اعضاء شورا بویژه کویت و

دریغ از عراق، قطع روابط با تهران، کشتار حجـاج در حمایت بي: شد تر مي به روز روشن تحـت پوشـش دفـاع از خانه امن الهي، دعوت از امریکا و غـرب بـراي حـضور در خلـیج

درخواست از کشورهاي عرب بـراي قطـع رابطـه . المللي و آزادي کشتیراني آبراههاي بینتشویق اعضاء دائم شوراي امنیت براي اعمال تحریم نظـامي علیـه ایـران بـه علـت . ا ایرانب

هـاي وسـیع سـعودي و شـوروي سـابق در جهـت برداشـتن ها، رایزنـي عدم پذیرش قطعنامهاي از عملکـرد اعـضاء مسکو از مخالفت با تحریم ایران در شوراي امنیت؛ و غیـره گوشـه

.ه ایران استشوراي همکاري در جنگ عراق علی :به سؤاالت زیر پاسخ دهید

. را بررسي کنید٥٩٨هاي ـ روند صدور قطعنامه١ کرد؟ هاي سازمان ملل امتناع مي ـ چرا جمهوري اسالمي ایران از پذیرش قطعنامه٢ . را شرح دهید٥٩٨ي هاي صدور قطعنامه ـ زمینه٣ .هید از سوي ایران را توضیح د٥٨ي ـ دالیل پذیرش قطعنامه٤ چگونه است؟٥٩٨ي ـ استراتژي جمهوري اسالمي ایران پس از پذیرش قطعنامه٥

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٠٢

فصل هفتم

٥٩٨روند اجراي بندهاي قطعنامه

اي از از سوي جمهوري اسالمي ایران، تالشهاي گـسترده٥٩٨پس از پذیرش قطعنامه بـا . از شدسوي وزارت امور خارجه ایران براي انجام آتش بس و اجراي مفاد قطعنامه آغ

شرطهایي درصدد کارشکني از سوي ایران، رژیم عراق با طرح پیش٥٩٨پذیرش قطعنامه برآمد، اما ایران بـا تـصمیم قـاطعي بـه میـدان ٥٩٨بس و اجراي قطعنامه در برقراري آتش

. تالشهاي دیپلماتیك پا نهاد، تا در این عرصه هم از حقوق ملت خود بخـوبي دفـاع کنـد . این راه مهم تعیین مقام مذاکره کننده از سوي ایران بوداولین اقدام در

: ـ مقام مذاکره کننده١

هـاي متعـددي در در مورد مقام مذاکره کننده از جانب جمهوري اسالمي ایران بحـثایـن مـسؤولیت را بـه وزارت ) ره(گیرنـده آغـاز شـد، تـا اینکـه امـام راحـل محافل تـصمیم

:گوید باره مي الیتي، وزیر امور خارجه وقت، در اینخارجه محول فرمودند، آقاي دکتر وانـد تـصمیم گرفتـه) ره(یك روز کـه در خانـه بـودم، از رادیـو شـنیدم امـام

چگونگي امر از ایـن قـرار . مسؤولیت مذاکره را به عهدة اینجانب بگذارندــشین ســپاه ــرم پی ــده محت ــشکر محــسن رضــایي، فرمان ــود کــه ســردار سرل ب

ضمن اینکه ) ره(امام. رسیده بود) ره( خدمت امامپاسداران براي موضوعيمطالب مربوط به سؤال ایشان را پاسخ داده بودنـد، در همـان جلـسه اظهـار کرده بودند که مسؤولیت مـذاکرات صـلح بـه عهـدة وزارت امـور خارجـه

هـا پخـش شـد، مـن خـود نیـز از رسـانه) ره(است، وهمان روز این نظر امامایــن فرمــایش ایــشان بــه همــة . از رادیــو شــنیدمبــار موضــوع را بــراي اولــیناي بالفاصله براي چگونگي آغاز مذاکرات برنامه. اختالف نظرها پایان داد

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٠٣

١.تنظیم کردیم تا آنچه منافع ماست تأمین شود و مشکلي پیش نیایدپس از آنکه مسؤولیت مذاکرات سیاسي و مذاکرات صلح رسما به وزیر امور خارجه

ا تشکیل هیأتي از کارشناس سیاسي و حقوقي عازم نیویورك شد و در واگذار شد، وي ب با دبیر کل وقت سازمان ملل متحد مالقات کرد و این مالقات او بـا ١٣٦٧ مرداد ٤تاریخ

. بوده است٥٩٨دبیر کل پس از پذیرش قطعنامه

ـ دور جدید تجاوزات عراق٢

شد و نماینـدگان رسـمي ایـران ها براي مذاکرات صلح فراهم مي در حالیکه همه زمینهاي دروغـین رخ طلبي صدام به عنوان حربه و عراق عازم نیویورك شده بودند، شعار صلح

نــشان داد و صــداي طبــل جنــگ او مجــددا همــه چیــز را بــه حالــت اول خــود برگردانیــد، وزیـر امـور . الـشعاع قـرار داد بطوري که این خبر، فـضاي مـذاکره در نیویـورك را تحـت

:ه وقت ایران در این باره به دبیر کل گفتخارج ١٠٠حمله دیروز و دیشب عراق بسیار سنگین بوده اسـت و در منـاطقي تـا

ایـم کـه عـراق در ما بـه ایـن نتیجـه رسـیده. اند کیلومتر داخل خاك ما شدهزیـرا روشـن اسـت کـه . کاري که مجري آن شما هستید قصد اخالل دارد

مـردم مـا . کنـیم بس موافقت نمـي ا با آتشاگر آنها داخل خاك ما باشند مبـس پذیرند که شهرهاي بزرگ آنها در اشغال عـراق باشـد و مـا آتـش نمي

خواهند وضعیت را بـه ابتـداي جنـگ، به طور کلي عراقیها مي. اعالم کنیمدر ایران مجددا از نقاط مختلف مـردم بـه سـمت . برسانند١٩٨٠یعني سال

ي طبل جنگ ساعت به ساعت بلندتر شده آورند و صدا ها هجوم مي جبهه ٢.است

ها دریافت کرده بود حمله مجـدد ارتـش عـراق البته دبیر کل با اخباري که از ماهواره با وزیر خارجه ایران، اظهـارات او ١٣٦٧را تأیید کرد و در مالقات روز چهارم مرداد ماه

اي، از تهاجمـات منطقـههـا و خبرگزاریهـاي جهـاني و همچنـین همـة رسـانه. را تأیید نمـود

.٢٩١ ـ تاریخ سیاسي جنگ تحمیلي، دکتر والیتي، ص ١ .٢٩٦ ـ تاریخ سیاسي جنگ تحمیلي، دکتر والیتي، ص ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٠٤

طلبـي رژیـم هـاي متفـاوت از آن، شـعار صـلح جدید ارتش عراق خبر دادنـد، و بـا تحلیـل .عراق را زیر سؤال بردند

ـ عملیات مرصاد٣

همزمان با حمالت هوایي ارتش عراق در خوزسـتان، اقـدام مـشترك نیروهـاي نظـامي منـافقین . منطقه غرب آغـاز شـدسازمان منافقین و ارتش عراق در نفوذ به خاك ایران در

بندي شده قصد داشتند شهرهاي ایران منجمله کرمانشاه و همدان ریزي زمان در یك طرحتواننـد کردنـد بـا تـصرف و کنتـرل ایـن شـهرها مـي و تهران را تصرف کننـد و گمـان مـي .جمهوري اسالمي ایران را ساقط کنند

ایــران، جاسوســي و کــسب مأموریــت اصــلي ســازمان منــافقین در جنــگ عــراق علیــهیکـي از سـران . العاده ارزشـمند بـود مأموریتي که همواره براي عراقیها فوق. اطالعات بود

منافقین که در جریان عملیات ظفرمند مرصاد به اسارت رزمندگان پرتوان اسالم درآمـده :گوید بود در این باره مي

ــاي ــراي نیروه ــي ب ــه مهم ــراق را وظیف ــراي ع ــي ب ــازمان، جاسوس ــود س خسیم، جابجایي و تحرکـات دانست و به همین خاطر ما از طریق شنود بي مي

همچنـین . کـردیم هـا گـزارش مـي هاي نیروهاي ایراني را بـه عراقـي و برنامهتخلیه اطالعاتي از طریق تلفن، کار دیگر ما بود، ما از خارج به نام بعـضي

در مـورد اعـزام زدیـم و افراد یا بعضي نهادها بـه مراکـز مختلـف تلفـن مـي. کــردیم نیــرو، وضــعیت مختلــف نظــامي و اقتــصادي، اطالعــات جمــع مــي

بـاران شـهرها، محـل دقیـق اصـابت همچنین ما در جریان بمباران و موشكکـار دیگـر مـا شناسـایي . آوردیـم بمب و موشك و نتایج آنـرا بدسـت مـي

رار مناطق عملیاتي بود، ما با پوشیدن لباس بسیجي خـود را بـه منـاطق اسـتقکــردیم و محــل اســتقرار نیروهــاي ایرانــي و نیروهــاي ایرانــي نزدیــك مــي

هــا بهتــر بتواننــد در آنجــا عملیــات کننــد، شناســایي منــاطقي را کــه عراقــي ١.کردیم مي

.٤/٧/١٣٦٧ ـ روزنامه جمهوري اسالمي، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٠٥

:توان در موارد زیر خالصه کرد مهمترین دالئل اقدام جاهالنه منافقین را مياش در ایـران، بـه روریستي گـستردهالف ـ سازمان منافقین به علت مواضع و اقدامات ت

هیچ وجه راه بازگشتي بـراي خـود بـاقي نگذاشـت و حیـات خـود را فقـط در مـرگ نظـام هـاي واهـي عملیـات نظـامي را در رأس اسـتراتژي فلـذا تحلیـل. دیـد جمهوري اسالمي مي

.خود قرار دادندمي ایـران ، سـازمان منـافقین کـامال از سـقوط جمهـوري اسـال٥٩٨ب ـ پس از قطعنامه

اي تـصمیم داشـت در راه توسط عراق ناامید شد، بدین سـبب بـا شـروع عملیـات گـستردهانــدازي بکنــد و همچنــین بــه جهانیــان بفهمانــد کــه تحقــق صــلح بــا برقــراري صــلح ســنگ

.حاکمیت جمهوري اسالمي در کشور ایران منتفي استــار نا ج ـ زمزمــه امیــدي در هــاي شــك و تردیــد در صــالحیت رهبــري ســازمان و آث

اي، اقـدام بـه عملیـات هواداران آن به دلیل اوضاع آشفته آنـان در سـطح جهـاني و منطقـه .اند بست موجود مؤثر دانسته خطرناکي را در تثبیت رهبري سر کرده منافقین و خروج بن

احساس کرد که حضور پرحجم منافقین ٥٩٨د ـ رژیم عراق نیز پس از قبول قطعنامه هاي مشترك بـا سـران منـافقین بـه آنـان خواهد بود، فلذا طي نشستدر عراق دردسر ساز

پذیر است و کافي است که شـما فقـط نیروهـاي خـود را بـه تضمین داد که ایران شکست .سوي ایران از شهري به شهر دیگر حرکت دهید

منافقین کوردل با همین برنامه غلط و دیکته شده از سوي رژیـم عـراق، راه شـهرهاي آباد غرب در کمند نیروهاي رزمنده در پیش گرفتند، تا اینکه در سه راهي اسالمایران را

. و پرتوان جمهـوري اسـالمي ایـران گرفتـار، و شکـست فـضاحت بـاري را متحمـل شـدندرژیم عراق سرانجام از رفع این مزاحمان خوشحال شد و پیشمرگانش در انجـام مأموریـت

.براندازي، ناکام ماندندشود که رژیم عراق همچنـان بـا طـرح پـیش ذبوحانه در حالي انجام مياین اقدامات م

در . شرطها سعي دارد در مسیر مذاکرات کارشکني کنـد و موانـع جدیـد بـه وجـود آوردمجموع، رژیم عراق با تجاوز مجدد و عملیات مشترك با سازمان منافقین هدفهاي زیر را

:کرد دنبال ميه نه تنها تجاوز هشت ساله براي او و متحـدانش الف ـ رئیس جمهور عراق دریافت ک

طلبي او خـصوصا بـا کـاربرد سـالحهاي هیچ دستاوردي نداشته است، بلکه، ماهیت جنگ

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٠٦

شــیمیایي، بــراي افکــار عمــومي جهــان روشــن شــده اســت، و قطعــا حامیــانش بــراي دوري حـل در نظـر جستن از هراسهاي بعد از استقرار صلح، تغییـر مهـره در عـراق را بهتـرین راه

خواهند گرفت، در آن صورت نه تنها براي صدام آبرویي نخواهد ماند بلکه براي حـزب ناپذیري خواهد بود؛ از این جهت اشـغال اراضـي بعث هم خسارات بسیار سنگین و جبران

توانـست بـراي نجـات صـدام از سـلب آورد جنگ، در پایـان مـي ایران به عنوان حداقل ره . باشداعتماد حامیانش مؤثر

ب ـ دومین انگیزه رژیم عراق از اشغال بخشي از اراضي ایران آن بوده است که یقین داشتند جمهوري اسالمي ایران با اشـغال بخـشي از اراضـي خـود از سـوي عـراق هیچگـاه

توانـد کمـا فـي الـسابق بـا بس را قبول نخواهد کرد، در آن صورت رژیـم عـراق مـي آتش .گان را همچنان فریب دهدطلبي خود افکار هم شعار صلح

ج ـ رژیم عراق براي حضور پرقدرت بر روي میز مذاکره، در اختیار داشتن بخشي از اش را علیـه دانـست و بـه همـین دلیـل تهاجمـات تـازه اراضي و شهرهاي ایران را مؤثر مي

خواســت اراضــي ایــران آغــاز کــرد و بــه اعتقــاد کارشناســان رژیــم عــراق بــا ایــن کــار مــي . بیشتري را از ایران بگیردامتیازات

طلــب مــا بــا بــسیج عمــومي و حــضور مــؤثر در همــه امــا رزمنــدگان شــجاع و شــهادترا تکـرار کردنـد و دشـمن ... هاي غرب و جنوب بار دیگر حماسـه فـتح خرمـشهر و جبهه

ذلیل را تا آن سوي مرزها عقب راندند و منافقین کـوردل را در غـرب کـشور سـرکوب و هـاي ظالمانـه خـود طرفـي بـست، رژیم عراق کـه ایـن بـار هـم از تـالش. تار و مار کردند

در صورتي که ایران : اي به دبیر کل اعالم کرد طي نامه١٣٦٧ مرداد سال ١٥سرانجام در بـس عراق نیز با آتـش با مذاکرات مستقیم به طور صریح و بدون ابهام و رسما اعالم کند،

.کند موافقت مي

بس ـ اعالم تاریخ آتش٤

اي ایران نیز طي نامه١٣٦٧ مرداد ١٦پس از ارسال نامة عراق به دبیر کل در روز بعد، ١٧در تـاریخ . بس، اعالم کـرد موافقت خود را با مذاکرات مستقیم پس از برقراري آتش

شـوراي امنیـت بـا حـضور نماینـدگان ایـران و عـراق تـشکیل ) ١٩٨٨ اوت ٨ (١٣٦٧مرداد بیر کل گفت طي دو هفته گذشته تالشـهاي زیـادي انجـام داده در این جلسه د. جلسه داد

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٠٧

خواهـد کـه در نتیجه از هر دو کشور مي. و مذاکرات مفصلي با هر دو طرف داشته استهـا بـس را در کلیـة جبهـه آتـش) ١٣٦٧ مـرداد ٢٩ (١٩٨٨ اوت ٢٠ بامداد روز ٣از ساعت

بـا نظـارت ١٣٦٧شـهریور ٣( اوت ٢٥رعایت کنند و اولین دور مذاکرات دو کـشور، در وي از هر دو کـشور خواسـت از خـود خویـشتنداري نـشان . وي در ژنو انجام خواهد شد

.دهند و از هر گونه عملیات خصمانه خودداري کننددر . بـس، اعـالم کـرد پس از دبیر کل، رئیس شوراي امنیت موافقت شورا را بـا آتـش

١٧ (١٩٨٨خاصـمات از هـشتم اوت اي موافقـت ایـران نیـز بـا تـرك م همان روز طي نامـه ١٣٦٧ مرداد ٢٩بدین ترتیب رسما از . از سوي وزیر خارجه وقت اعالم شد) ١٣٦٧مرداد

بس، اولین دور مـذاکرات سـه جانبـه پس از آتش١.بس برقرار شد آتش) ١٩٨٨ اوت ٢٠( آغاز گردید و دبیـر کـل سـازمان١٣٦٧بین ایران و عراق و دبیرکل در روز سوم شهریور

١٩٨٧ اکتبـر ١٥ با توجه بـه طـرح اجرایـي ٥٩٨ملل هدف از مذاکرات را اجراي قطعنامه .دبیر کل دانست

، از آغـاز کـار ٥٩٨عدم همکاري عراق به انجام مذاکرات سه جانبه و اجراي قطعنامه اي و تکرار آن در هر دوري از مذاکرات کار را به طرح مسائل حاشیه. کامال مشهود بود

در ژنـو ٣/٢/١٣٦٨ید که دبیـر کـل در آخـرین دور مـذاکرات کـه در تـاریخ جایي رساناظهـار یـأس دبیـر کـل از ارائـه . تشکیل شد، تلویحـا بـه شکـست مـذاکرات اعتـراف کـرد

.مذاکرات، عمال بیانگر توقف مذاکرات سه جانبه بوده است

الجزایر از سوي عراق١٩٧٥تجاوز به کویت و پذیرش قرارداد

. ر پي عدم موفقیت در جنگ با ایران، دچار مشکالت زیـادي شـده بـودرژیم عراق دــود و آثــار مــشکالت از ســویي در داخــل کــشور روحیــه مــردم کــامال در هــم شکــسته ب

کـرد و از سـوي دیگـر در بعـد اقتصادي ناشي از جنـگ نیـز روز بـه روز بیـشتر نمـود مـيود، و بـار بـدهیهاي خـارجي نیـز المللي نیز رژیم عراق اعتبـار خـود را از دسـت داده بـ بین

بنادر عـراق کـه . کرد فشار زیادي را بر اقتصاد جنگزده و ورشکسته این کشور تحمیل ميارونـدرود نیـز کـه . دسترسي محدودي به آبهاي آزاد دارد عمال غیرقابل استفاده شده بود

.٣٣٠ ـ تاریخ سیاسي جنگ تحمیلي، دکتر والیتي، ص ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٠٨

ــایي عــراق از آن راه صــورت مــي ــا حــصول نتیجــه . گرفــت بخــش عمــدة تجــارت دری تلذا بـه منظـور دسـتیابي . ات با ایران و الیروبي و پاکسازي آن، غیرقابل استفاده بودمذاکر

و راهیـابي بـه دریـا خواسـتار در اختیـار گـرفتن دو جزیـرة کویـت بـه !! »فضاي حیـاتي«به .صورت اجاره بود که کویت با این امر مخالفت کرد

ه بـه کویـت و نیـز در چنین موقعیتي دولت عراق بـه منظـور فـراهم کـردن زمینـة حملـ. ایجاد آرامش در مرزهاي شرقي خود، مکاتبات مستقیم را با مقامات ایرانـي شـروع کـرد

االسـالم والمـسلمین هاشـمي و حجـة) مـد(اي خطاب به مقام معظـم رهبـري صدام در نامه ١.را ارائه کرد» حل و فصل جامع مناقشات مرزي«رفسنجاني پیشنهاد

داده بـود تـا سـران دو کـشور در مکـه مکرمـه بـا هـم صدام در نخـستین نامـه پیـشنهادمالقات کنند و مقدمات انجام مـذاکرات آتـي بـراي رسـیدن بـه صـلحي پایـدار را فـراهم سازند، اما ایران که همواره نسبت به حـسن نیـت عـراق سـوء ظـن داشـت ایـن پیـشنهاد را

.نپذیرفت نامـة رئـیس جمهـور آقاي هاشمي رفسنجاني، رئیس جمهور وقت ایران، در پاسـخ بـه

عراق ضمن استقبال از هـر پیـشنهاد و ابتکـاري کـه دو کـشور را بـه صـلح جـامع برسـاند، باقیماندن بخشهایي از خاك ایـران در اشـغال نیروهـاي عراقـي را باعـث تردیـد جـدي در حسن نیت طرف مقابل دانست و ضمن رد پیشنهاد مالقات سران، در این مرحله خواستار

اي از هر دو طرف جهت مذاکره در کـشوري ثالـث شـد و نیـز تأکیـد کـرد تعیین نماینده ٢.اي وارد نشود لطمه٥٩٨اي باشد که به اعتبار قطعنامه که مذاکرات باید به گونه

نگــاري رئــیس جمهــور ایــران ضــمن انتقــاد از لحــن نامــه٣اي صــدام بــار دیگــر در نامــهمسلم عراق در رابطه با جنگ، خواستار فراموش کردن گذشته شد و ضمن تأکید بر حق

را طرح جامعي براي صلح جامع بـین دو کـشور دانـست و بـا پیـشنهاد تعیـین ٥٩٨قطعنامه نمایندگان دو طرف جهت مذاکرات مقدماتي موافقت کرد، اما همچنان به تعیین زمـان و

رئـیس جمهـور ایـران در پاسـخ ایـن نامـه بـا . مکان مالقات سران دو کشور اصرار داشـت

.٢٦٦هیوم، ص . یران و عراق کارون ر اX ـ سازمان ملل متحد ١ . رئیس جمهوري ایران به رئیس جمهور عراق١٢/٢/٦٩ ـ نامة مورخ ٢ . رئیس جمهور عراق به رئیس جمهور ایران١٩٩٠ مه ١٩ ـ نامة مورخ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٠٩

کــي متوجــه شــد نقــشة عــراق جهــت کمرنــگ کــردن نقــش دبیرکــل ســازمان ملــل در زیر است، بنـابراین ٥٩٨مذاکرات صلح، و نهایتا خارج کردن مذاکرات از چارچوب قطعنامه

١.با آن مخالفت کرد صدام پیشنهاداتي ارائـه کـرد کـه بـر طبـق آن خواسـتار ١٩٩٠ ژوئیه ٣٠در نامة مورخ

کـشور، بحـث و توافـق بـر سـر کلیـة موضـوعات مربـوط بـه مالقات فوري بـین سـران دو العرب و استفادة طرفین ، شناخت حق حاکمیت عراق بر شط٥٩٨طرفین بر اساس قطعنامه

از آن بر اساس خط تا لوگ و یا پذیرفتن حکمیت در این زمینه شـد و در ایـن فاصـله بـه شناسـایي (٥٩٨امـه قطعن٦الیروبي شط براساس فرمـول مـورد توافـق طـرفین، حـذف بنـد

دانــد، تقــسیم برابــر کــه آنــرا مــانعي بــر ســر راه تحقــق صــلح مــي) مــسؤولیت آغــاز جنــگبینــي شــده، فعــال شــدن پــیش٥٩٨المللــي بــراي بازســازي کــه در قطعنامــه کمکهــاي بــین

تعطیـل ١٩٨٧که در طول جنگ دایـره بـوده و تنهـا از سـپتامبر (هاي دو کشور سفارتخانه ٢.دشده است و اقدام کر

شد و تهدیدات عراق علیه کویت ابعـاد در این زمان اوضاع منطقه هر روز وخیمتر ميعراق همواره نسبت به کویت ادعاهاي ارضـي داشـت امـا ایـن بـار ایـن . یافت تري مي تازه

اعالم بازپرداخت وامهاي دریافت شده از کویـت در جریـان جنـگ «: ادعاها همراه بود بااي دریافت خسارت از کویت به دلیـل اسـتخراج نفـت از سـوي هشت ساله با ایران، تقاض

در منطقـه الباطنـه و نیـز ابـراز ) روضـتین(نشین از یك حوزة نفتي مورد اخـتالف آن شیخعـراق ادعـا کـرد . المللي نفت خشم از اقدام دولت کویت در زمینة پایین آوردن بهاي بین

پرداخـت نخواهـد کـرد، بلکـه بایـد میلیارد دالري خود را به کویـت ١٠که نه تنها بدهي ٣». میلیارد دالر بابت خسارت ناشي از موارد یاد شده دریافت کند٤/٢

، نیروهاي عراقي به کویت حمله کردند و در عرض چند ١٩٩٠سرانجام در دوم اوت فـرداي روز حملـه . ساعت سراسر خاك این کشور کوچك را به اشغال خـود درآوردنـد

اي به رئیس جمهور ایران نوشت که محتواي آن بیـان دا نامهبه کویت، صدام حسین مجد

. رئیس جمهور ایران به رئیس جمهور عراق٢٨/٣/١٣٦٩ ـ نامة مورخ ١ .هور عراق به رئیس جمهور ایران رئیس جم١٩٩٠ ژوئیه ٣٠ ـ نامة مورخ ٢ .٣ ـ مواضع شوراي امنیت در قبال جنگ عراق و کویت، سعید خالوزاده، ص ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢١٠

کننده نگراني شدید وي از ورود ایران به جنگ، و اغتنام فرصت جهـت گـرفتن انتقـام از صدام در این نامه ضمن اینکه مـسأله کویـت را بـه موضـوعي مربـوط بـه امـت . عراق بود

اي دخالـت کننـد کـه دا در مـسألهکند که مبا عرب ذکر کرده، به رهبران ایران توصیه مي ١.زیان خود و مردمشان در آن باشد

العمـل قـاطع و سـریع جهـاني در مقابـل حملـه عـراق بـه کویـت، لکن بـا بـروز عکـسرئـیس جمهـوري اسـالمي ایـران نیـز در پاسـخي . تـر شـد وضعیت عراق هر لحظـه بحرانـي

بـه یـك کـشور صریح و قاطع بـه رئـیس جمهـور عـراق ضـمن بیـان ایـن نکتـه کـه حملـههمسایه در حالیکه مشغول مذاکرات صلح با کـشور دیگـري هـستید، باعـث ایجـاد تردیـد نسبت به حسن نیت شما شده است، حمله عـراق بـه کویـت را محکـوم کـرده بـر مواضـع

الجزایـر جهـت حـل و فـصل اختالفـات ١٩٧٥ایران مبني بر مالك قـرار گـرفتن قـرار داد المللي بر صدام براي خـروج از ن و با افزایش فشارهاي بین در این زما٢.مرزي تأکید کرد

به تصور اینکه خواهد توانست احتماال در یك ائـتالف ضـد غربـي بـا ایـران «کویت، وي ٣».قرار گیرد کوششهایي را آغاز کرد

. اي را آغـاز کـرد در اواسط ماه اوت صدام حسین یك حملة دیپلماتیك سـه مرحلـه«دومـین عملیـات بـه . آمیـز بـود اي قابل توجه، و تا حدودي موفقیـت اولین عملیات با هزینه

٤».شکست انجامید و سومین عملیات نتایج دلخواهي به همراه نداشت ضـمن پـذیرفتن ١٩٩٠ اوت ١٤اي در در مرحلة اول به سـراغ ایـران رفـت و طـي نامـه

و آزادي کامـل نشیني سـریع نیروهـا به عنوان مبناي حل اختالفات، با عقب١٩٧٥قرارداد لکن عمال در جلب حمایت ایران موفق نشد چـرا کـه ایـران بـه عنـوان . اسرا موافقت کرد

عضو سازمان ملل باید از دستورات شوراي امنیت مبني بر تحریم همه جانبه عراق، تبعیت کرد که روند مثبت دستیابي بـه صـلح بایستي طوري عمل مي کرد و از سوي دیگر مي مي

طرفي سعي کرد موضـوع مـذاکرات صـلح از این رو با اتخاذ موضع بي. درا مخدوش نکن

. رئیس جمهور عراق به رئیس جمهور ایران١٧/٥/١٣٦٩ ـ نامة مورخ ١ .٥٥علي اصغر کاظمي، ص ـ ابعاد حقوقي دورنماي صلح بین ایران و عراق، دکتر سید ٢ . ـ همان ٣ .٢٧٦ر هیوم، ص . زمان ملل متحد، ایران و عراق، کامرون ـ سا ٤

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢١١

١.بین دو کشور را از مسأله کویت جدا سازداو با الفاظ اسالمي به امریکـا و . حرکت دیپلماتیك دوم صدام متوجه دنیاي عرب بود

اسراییل حمله کرد و خروج نیروهاي اسراییلي از سرزمینهاي اشغالي اعـراب را بـه عنـوان وي سـپس سـعي نمـود بـا تکیـه بـر . شرط خـروج نیروهـاي عراقـي از کویـت اعـالم کـرد

شعارهاي مذهبي و قـومي، افکـار عمـومي اعـراب را علیـه حـضور نیروهـاي امریکـایي در فارس بشوراند، لکن در این زمینه نتوانست موفقیتي کسب کند چـرا کـه کـشورهاي خلیج

فــارس در ائــتالف حــوزه خلــیجعمــدة عــرب همچــون مــصر، ســوریه و کــشورهاي عــربدر سومین حرکت که هدف آن امریکا و کـشورهاي . المللي علیه عراق شرکت داشتند بین

غربي دیگر بود صـدام تهدیـد کـرد کـه کلیـة چهـار هـزار تبعـه انگلـیس و دو هـزار تبعـه برند حبس خواهد کـرد و آزادي آنهـا را منـوط کـرد آمریکایي را که در کویت بسر مي

ین شوراي امنیت مبني بر عدم توسـل بـه زور علیـه عـراق، اعـالم کتبـي و صـریح تضم: بهالمللي از منطقـه، و لغـو تحریمهـاي بوش مبني بر خروج نیروهاي آمریکایي و ائتالف بین

در ایـن . عراق؛ اما این کار واکنش منفي بیشتري را در افکـار عمـومي غـرب پدیـد آوردل به زور توسط ناوگان آمریکـا، جهـت جلـوگیري از میان اعضاء شوراي امنیت نیز با توس

کردنـد، لکـن در همـین زمـان امیـر تجارت دیگر کشورها با کویت و عراق مخالفـت مـيکویت از آمریکا رسما تقاضاي مداخله نمود و این امر باعث مشروع جلوه دادن دخالـت

.ثر بود مؤ٥٩٨بست در اجراي قطعنامه خودسرانه آمریکا شد و این در شکست بناي خطــاب بــه رئــیس جمهــوري ســرانجام رئــیس جمهــوري عــراق طــي نامــة سرگــشاده

١٨ (١٣٦٩ مـرداد ١٧اسالمي ایران، موافقت خود را با پیشنهادهاي مندرج در نامـة مـورخ به دلیل اهمیت . االسالم والمسلمین هاشمي رفسنجاني اعالم کرد جناب حجت١٩٩٠اوت

:آوریم این نامه عین متن را در ذیل مي هللا الرحمن الرحیم بسم

نامة رئیس جمهور عراق اکبر هاشمي رفسنجاني جناب آقاي علي

ریاست محترم جمهوري اسالمي ایران

.٥٥علي اصغر کاظمي، ص ـ ابعاد حقوقي دورنماي صلح بین ایران و عراق، دکتر سید ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢١٢

با توکل بر خداي قادر متعال و به منظور از میان برداشـتن موانـع از سـر راه و گـشودن سایه ایران که برادري را روابط برادرانه با همة مسلمانان و آن دسته از مسلمانان کشور هم

گزینند، و در جهت ایجاد فضا براي جوشش جدي با تمام مؤمنـان در جهـت مقابلـه برميبا نیروهاي شرور که بدخواه مسلمانان و امـت عـرب هـستند و بـه انگیـزة درونگـه داشـتن

المللـي و ایـادي آنهـا در طلـب بـین عراق و ایران از شـانتاژ و ترفنـدهاي نیروهـاي شـرارتطقه و هماهنگ با روح ابتکار عمل ما که با هدف تحقق صلح همـه جانبـه و همیـشگي من

هـاي مـانع جوشـش از اعالم شد و به منظور گرفتن بهانه١٢/٨/١٩٩٠در منطقه در تاریخ هـاي عـراق در خـارج جویان متردد و ظنین و به دلیل اینکه هیچ یك از توانایي کف بهانه

هـا در جهـت ه بـاقي نمانـد و بـه جهـت بـسیج ایـن توانـایياز میدان نبرد بـزرگ باالسـافتداهدافي که مسلمانان و اعراب شرافتمند بر حقانیت آنها اتفاق نظر دارند و براي جلوگیري از تداخل سنگرها و دور ساختن گمانها و تردیدها تا اینکه خیراندیشان راه خـود را بـراي

ما بین کـه و به عنوان بازده گفتگوهاي فيبرقراري روابط طبیعي میان عراق و ایران بیابند بـه ٨/٨/٩٠ تا آخرین نامة شما مـورخ ٢١/٤/٩٠به طور مستقیم از نخستین نامة ما مورخ

جویـان بـاقي اي بـراي بهانـه طول انجامید و همچنین راه حل نهایي و روشن که هیچ بهانـه :گذارد، تصمیمات زیر را اتخاذ نمودیم نمي

کـه از آقـاي سـیروس ١٩٩٠منـدرج در نامـة جوابیـة هـشتم اوت ـ بـا پیـشنهاد شـما ١باشد، ضـمن ناظر مي١٩٧٥ناصري آن را دریافت کرد و به لزوم مبني قرار دادن عهدنامة

مـا، بـویژه در مـورد مبادلـة ١٩٩٠ام ژوئیـه مرتبط دانستن آن با اصول مندرج در نامة سـي .شود وافقت مي شوراي امنیت م٥٩٨ قطعنامة ٧ و ٦اسرا و بندهاي

ایم هیـأتي ، ما آماده١٩٠٠ام ژوئیه ـ بر اساس بند یك این نامه و مندرجات نامة سي٢را بــه تهــران اعــزام کنــیم و یــا هیــأتي از ســوي شــما بــه بغــداد ســفر کنــد تــا ضــمن تهیــة

گیـرد، هاي مربوطه، موجبات امضاي آن را در سطحي که مورد توافق قـرار مـي موافقتنامه .ندفراهم نمای

آغـاز ١٩٩٠نشیني خود را از روز جمعه هفـدهم اوت ـ به نشانه حسن نیت، ما عقب٣کنیم و به جز یك نیروي سمبلیك در کنار مأموران مرزباني و پلیس کـه بـراي انجـام مي

ماند؛ نیروهاي خود را از منـاطق رویـاروي مأموریتهاي، روزمره در شرایط عادي، باقي مي .واهیم خواندشما در طول مرز، فرا خ

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢١٣

ـ مبادلة فوري و همه جانبة اسراي جنـگ بـه هـر تعـدادي کـه در عـراق و ایـران در ٤برنـد و ایـن از طریـق مرزهـاي زمینـي و از راه خـانقین ـ قـصرشیرین و اسارات به سـر مـي

مـا آغـازگر ایـن . گیـرد، صـورت خواهـد گرفـت راههاي دیگري که مورد توافق قرار مـي . به آن مبادرت خواهیم کرد١٧/٨/١٩٩٠ روز جمعه اقدام خواهیم بود و از

ما، دیگر همه چیز روشن شده اسـت و بـدین ترتیـب همـة آنچـه را کـه با این تصمیمیابد و دیگر جز مبادلـة اسـناد اقـدامي بـاقي کردید تحقق مي خواستید و بر آن تکیه مي ميدي سرشار از تعـاون در گر واقعي حیات جدی ماند تا با هم از موضع مسؤولیت، نظاره نمي

سایة اصول اسالمي باشیم، حقوق یکدیگر را محترم بشمریم و بدین وسیله کساني را کـه کنند از آب گـل آلـود مـاهي بگیرنـد از سـواحل خـود دور کنـیم و چـه بـسا در سعي مي

جهــاتي همکــاري کنــیم کــه در نتیجــة آن، خلــیج بــه دریاچــة صــلح و امنیــت و عــاري از مـضافا اینکـه همکـاري . انـد، مبـدل شـود هاي بیگانه که در کمین ما نشـستهناوگانها و نیرو

.هللا اکبر و لله الحمد. هاي دیگر زندگي شود تواند شامل جنبه مزبور مياي به استحضار دبیـر کـل وقـت متعاقب آن وزیر امور خارجه ایران مراتب را طي نامه

:سازمان ملل به شرح رساند بسمه تعالي

مهور ایران به دبیر کلنامة رئیس ج جناب آقاي خاویرپرز دکوئیار

دبیر کل سازمان ملل متحد ـ نیویورك رئیس جمهوري عراق به رئیس جمهوري اسالمي ١٩٩٠ اوت ١٤عطف به نامة مورخ

و ١٩٩٠ اوت ٨ایران، و اعالم پذیرش پیشنهاد جمهوري اسـالمي ایـران در برنامـة مـورخ ، اینـك جهـت ١٩٧٥امة مـرز دولتـي و حـسن همجـواري اعالم تعهد مجدد عراق به عهدن

استحضار جناب عالي و ثبت در اسناد سازمان ملـل، رونـد مکاتبـات مـستقیم را بـه اطـالع :رساند مي

هـاي ، رئیس جمهوري اسـالمي ایـران در پاسـخ بـه نامـه١٩٩٠ آوریل ٢٣ ـ از تاریخ ١ منتهـي گردیـد، کلیـد ١٩٩٠ اوت ٨هایي که به نامة مورخ رئیس جمهوري عراق طي نامه

، و ١٩٧٥صلح بین دو کشور را تعهد طرفین به عهدنامـة مـرز دولتـي و حـسن همجـواري شوراي امنیت دانسته و از رئیس جمهـور عـراق خواسـتار قبـول ایـن پیـشنهاد ٥٩٨قطعنامة

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢١٤

.شده است ـ دولت عراق پیشنهاد نمود آقاي طارق عزیز، وزیر خارجة عـراق، جهـت دیـدار بـا ٢

ــارهمق رئــیس . اي مــذاکرات عــازم ایــران شــود امــات جمهــوري اســالمي ایــران و انجــام پ . را شرط انجام سفر ذکر کرد١٩٧٥جمهوري ایران اعالم تعهد قلبي به عهدنامة

کـه بـین دو ١٩٧٥ ـ بنابراین با توجـه بـه اینکـه عهدنامـة مـرزي و حـسن همجـواري ٣لل متحد ثبت و توزیع گردید و اعتبـار در سازمان م١٩٨٤کشور به امضا رسید و در سال

اعتبـار آن را مـورد ١٩٩٠ اوت ١٤باشـد، و عـراق هـم طـي نامـة آن کماکان محفوظ مـيبـس تأیید قرار داده است، لـذا خواهـشمند اسـت دسـتور فرماییـد نیروهـاي نـاظر بـر آتـش

١٩٧٥نشیني بـر مبنـاي عهدنامـة جهت نظارت و تأیید عقب) یونیماگ(سازمان ملل متحد یابـد، اقـدام که براساس اعالم دولت عراق از امـروز شـروع و ظـرف پـنج روز خاتمـه مـي

.نمایند شـوراي امنیـت ٥٩٨دولت جمهوري اسالمي ایران همچنان تعهد خـود را بـه قطعنامـة

نماید در کلیة مراحل استقرار صـلح بـین ایـران و عـراق بـر اعالم و از جنابعالي دعوت مي ».یفاي نقش و اعمال نظارت بنمایید، ا٥٩٨اساس قطعنامة

نـشیني نیروهـا و آزادي همزمـان اسـرا آغـاز شـد بطـوري کـه اولـین پس از آن، عقـبــاریخ ١٠٠٠گــروه از مــرز خــسروي واردخــاك ٢٦/٥/١٣٦٩ نفــره آزادگــان ایرانــي از ت

مـرداد ٢٧ نفـر از روز ١٠٠٠جمهوري اسالمي ایران شدند، متعاقبا اسراي عراقي به تعـداد مـرداد مـاه وارد ٢٧ نفـر از روز ١٠٠٠متعاقبا اسراي عراقي به تعـداد . ه وارد عراق شدندما

نیروهاي عراق نیز از کلیه مناطق تحت اشغال به مرزهاي زمیني شناخته شـدة . عراق شدندنـشیني ایـن عقـب. نشیني نمودند مشخص بوده عقب١٩٧٥المللي که بر اساس عهدنامة بین

» یونیمـاگ« انجام گرفت و تکمیـل گردیـد و ١٩٩٠ اوت ١٧اریخ روز از ت٥ظرف مدت .نشیني نظارت نمود ناظر نظامي سازمان ملل براي ایران و عراق نیز بر روند عقب

بس و بنـد دو، مبنـي بـر اسـتقرار گـروه مبني بر آتش٥٩٨به هر حال بند یك قطعنامه و مأموریـت نیروهـاي نظـامي نشیني نیروها بـه انجـام رسـید و عقب» یونیماگ«نظامي ناظر

باشد مشکالت و در بند سوم که به مبادلة اسرار مربوط مي. سازمان ملل متحد پایان یافتدر . پیاده نشده است٥٩٨اي وجود دارد که هنوز دقیقا این بند از قطعنامه موانع حل نشده

ین نـاظر اسـت بند چهارم که به راه حل جـامع، عادالنـه و شـرافتمندانه و مـورد قبـول طـرف

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢١٥

بنـد . الجزایر از سوي عراق، مبنـاي روشـني پیـدا کـرده اسـت١٩٧٥تقریبا با قبول قرارداد مربـوط ٥٩٨پنجم که به خویشتنداري کشورهاي دیگر جهت تـسهیل در اجـراي قطعنامـه .بوده است که کال با تجاوز عراق به کویت همه چیز را به نفع ایران تغییر داد

صمه و اعالم متجاوز بودن عراقبررسي مسؤولیت مخا

اجــراي قطعنامــه صــورت گرفــت، گــزارش دبیرکــل ٦گــام بعــدي کــه در راســتاي بنــد در . سازمان ملل به شوراي امنیت پیرامون مسؤولیت عراق در آغاز جنگ علیه ایران است

مـرداد ٢٣ دبیـر کـل سـازمان ملـل متحـد در تـاریخ ٥٩٨جهت اجراي بنـد شـش قطعنامـه ان و عــراق درخواســت کــرد طــي گزارشــي نظرهــاي خــود را دربــاره آغــاز ، از ایــر١٣٧٠

جمهوري اسالمي ایـران گـزارش کـاملي کـه . شهریور ماه تسلیم وي نمایند٢٤جنگ، تا شـهریور مـاه بـراي دبیـر کـل ارسـال ١٤نمود در تـاریخ تجاوز عراق را به ایران اثبات مي

.ه براي دبیرکل سازمان ملل فرستادرژیم عراق نیز گزارش خود را دوم شهریور ما. کرددبیر کل پس از مطالعه گزارشـهاي ارسـالي ایـران و عـراق و نیـز بـا دریافـت نظرهـاي

طرف، سرانجام گزارش خود را در این مورد به شـوراي امنیـت گروهي از کارشناسان بي : به شرح زیر ارسال کرد١٣٧٩ آذر ١٨سازمان ملل در تاریخ

تــصویب شــد، شــوراي ١٩٨٧ ژوئیــه ٢٠ کــه در تــاریخ ٥٩٨مــه از قطعنا٦ ـ در بنــد ١امنیت سازمان ملل از دبیر کل سازمان ملـل درخواسـت کـرد کـه در مـشورت بـا ایـران و

طرفي واگذار عراق موضوع احاله بررسي مسؤولیت مخاصمة ایران و عراق را به گروه بيبه شـوراي امنیـت کرده است و در اولین فرصت ممکن در جهت اجراي این درخواست،

.گزارش دهد ـ در طول مذاکرات سه سـال گذشـته فرصـتهاي متعـددي بـراي مـشورت بـا طـرفین ٢

این مذاکرات مرا قادر ساخت تا از دیـدگاههاي متفـاوت دو طـرف . ام داشته٦درباره بند .اي نرسید که به شوراي امنیت گزارشي تسلیم کنم برداشتي داشته باشم، اما به مرحله

، تالش جدیدي براي تحقـق ٥٩٨ از قطعنامه ٢ و ١ دنبال تکمیل اجراي بندهاي ـ به٣دیگر مفاد قطعنامه با هدف تـضمین برقـراري مجـدد صـلح میـان ایـران و عـراق بـر مبنـاي

ارائه شده بود، الزم به نظـر رسـید تـا از ایـن ٥٩٨طرح جامع صلحي که به وسیله قطعنامه بـسیاري از . امنیـت در منطقـه کمـك اساسـي شـودطریق به تأمین نیازهاي جاري صـلح و

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢١٦

اتخـاذ کـردم، در ٥٩٨اقدامهائي که مـن بـراي تـشدید تالشـها در جهـت اجـراي قطعنامـه ).٢٣٢٤٦سند شماره (گزارش من در این رابطه، به شوراي امنیت منعکس شده است

بـا . د، عناصري از موضع طرفین پیرامون این بند براي من مشخص بـو٦ ـ درباره بند ٤ خواستم تا ١٩٩١ اوت ١٤وجود این من از دولتین ایران و عراق در نامة مشابهي به تاریخ

ترین شکل ممکن جزئیات مواضع خود را درباره موضوع مورد بحث این بند بـه در جامعتـرین درك از ایـن موضـوع در همان زمـان بـه منظـور دسـتیابي بـه کامـل. من تسلیم کنند

بر اساس . ور جداگانه با تعدادي از کارشناسان مستقل مشورت کنمتصمیم گرفتم تا به طــراق، و ١٩٩١ اوت ٢٦پاســخهاي ــپتامبر ١٥ ع ــسلیم شــد و ١٩٩١ س ــن ت ــه م ــران، کــه ب ای

مشورتهایي که قبال با دو طرف داشتم کلیه اطالعات مندرج در اسناد رسـمي ملـل متحـد قل بـه دسـت آمـده اسـت اکنـون از شروع مخاصمه و نیز اطالعاتي که از کارشناسان مست

. شوراي امنیت گزارش دهم٥٩٨ قطعنامه ٦مایلم که در پرتو بند ـ مسلم است که شروع جنگ ایران وعراق که سالیان دراز بـه طـول انجامیـد نقـض ٥

المللـي موجـب مـسؤولیت مخاصـمه اسـت المللي بود و موارد نقض حقوق بـین حقوق بینالمللـي کـه ن بخش از موارد نقض مقررات حقوق بینآ. باشد مي٦که موضوع اصلي بند

باید مورد توجه ویژه جامعه جهـاني قـرار گیـرد اسـتفادة غیرقـانوني از ٦در چارچوب بند .زور، و عدم احترام به تمامیت ارضي یك کشور عضو سازمان ملل است

رم بلکه من ناچـا. پاسخي محتوایي نیست١٩٩١ اوت ١٤ ـ پاسخ عراق به نامه مورخ ٦ایـن یـك واقعیـت اسـت . به توضیحاتي که قبال به وسیله عراق ارائه شده است تکیه کـنم

بنـابراین رویـداد . المللـي قابـل قبـول و کـافي نیـست که توضیحات عراق براي جامعـه بـین ایـن گـزارش بـدان اشـاره کـردم همانـا ٥اي که تحت عنوان موارد نقـض در بنـد برجسته ایران است که براسـاس منـشور ملـل متحـد، اصـول و قـوانین علیه١٩٨٠ سپتامبر ٢٢حمله

المللي قابل توجیه نیست و موجـب مـسؤولیت المللي به اصول اخالقي بین شناخته شده بین .مخاصمه است

ـ حتي اگر قبل از شروع مخاصمه برخي تعرضات از جانـب ایـران بـه خـاك عـراق ٧ کننده تجاوز عـراق بـه ایـران باشـد، تواند توجیه صورت گرفته باشد، چنین تعرضاتي نمي

ایـن تجـاوزي . تجاوزي که اشغال مستمر خاك ایران را در طول مخاصمه در پـي داشـت .باشد المللي مي است که ناقض ممنوعیت کاربرد زور است که یکي از اصول حقوق بین

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢١٧

ـ از میان موارد متعدد نقض حقـوق انـساني کـه در طـول جنـگ ایـران و عـراق رخ ٨. انـد سرخ موارد بسیاري را ثبت کرده المللي صلیب سازمان ملل متحد و یا کمیته بینداده،

ــوارد متعــددي هیأتهــاي ــا دو طــرف، در م ــه درخواســت یــك و ی ــال مــن ب ــوان مث ــه عن بکارشناســي را بــراي تحقیــق دربــاره مــوارد نقــض از قبیــل اســتفاده از تــسلیحات شــیمیایي،

با اسراي جنگي، بـه صـحنه نبـرد اعـزام کـردم و حمالت به مناطق غیرنظامي، و بدرفتاريبـا . نتیجه آن به شوراي امنیت گزارش شده و به عنوان سند ایـن شـورا انتـشار یافتـه اسـت

کمال تأسف این گزارشها حاکي است از وجود شواهدي از مـوارد نقـض جـدي حقـوق .انساني

هد باشـم کـه در یك مورد موظف بودم با تأسف عمیـق ایـن یافتـه کارشناسـان را شـااي در نزدیکـي یـك شـهر عـاري از هـر سالح شیمیایي علیه غیرنظامیـان ایرانـي در منطقـه

اس شـوراي /٢٠١٣٤سـند شـماره . گونه حفاظت در برابر این حمالت، بـه کـار رفتـه بـود ٢٦ مـصوبه ٦٢٠امنیت ناخشنودي خـود را از ایـن مـسأله و محکومیـت آن را در قطعنامـه

. اعالم کرد١٩٨٨اکتبر هـاي ـ ریودادهاي جنگ ایـران و عـراق کـه سـالیان طـوالني در صـدر اخبـار رسـانه٩

.المللي کامال شناخته شده است گروهي جهان قرار داشت براي جامعه بینهمچنین مواضع طرفین که در مواد بـسیاري، از اسـناد رسـمي مـنعکس شـده و انتـشار

قطعنامـه ٦رسـد تعقیـت بنـد ظر نمياز دیدگاه من به ن. یافته است، بر همگان واضح است بـه عنـوان ٥٩٨در جهت صلح و اجـراي قطعنامـه . هدف مفیدي را در بر داشته باشد٥٩٨

در واقـع پـرداختن . یك طرح صلح جامع اکنون الزم است روند حل و فصل دنبـال شـودآمیـز بـین دو طـرف و همچنـین صـلح و امنیـت در کـل منطقـه به مبناي دقیق روابط صلح

روش ٥٩٨ در بنــد هــشت قطعنامــه ١٩٨٧شــوراي امنیــت در ســال . فــوري داردضــرورتتوانـست منطقـه را از فاجعـه صحیحي را توصیه کرد که اگر به موقـع اجـرا شـده بـود مـي

.دیگري که بعدا رخ داد، برهاندالمللي، آنگونه کـه بـه وسـیله یك نظام روابط همجواري مبني بر احترام به حقوق بین

. بیني شده است براي تضمین صلح و ثبات آینده منطقه ضروري است پیششوراي امنیت

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢١٨

1.این درخواست شوراي امنیت مورد عنایت قرار گیرد

بررسي حقوقي گزارش دبیرکل

گزارش دبیر کل سازمان ملل، اقـاي خـاویرپرز دکوئیـار، از لحـاظ حقـوقي بـه اسـتناد :وان به شرح ذیل خالصه کردت المللي داراي ابعاد مختلفي است که مي موازین بین

.المللي بوده است ـ شروع جنگ با ایران نقض حقوق بین١ . ـ عراق از زور استفاده غیرقانوني کرده است٢ . ـ عراق به تمامیت اراضي یك کشور عضو سازمان ملل احترام نگذاشته است٣ .المللي قابل قبول و کافي نیست ـ توضیحات عراق براي جامعه بین٤ عـراق علیـه ایـران بـر اسـاس منـشور ملـل متحـد، اصـول و ١٩٨٠ سپتامبر ٢٢حمله ـ ٥

المللي قابل توجیـه نیـست و بـراي ایـن المللي، و اصول اخالقي بین قوانین شناخته شده بین .کشور مسؤولیت آوراست

ـ حتي اگر فرضا برخي تعرضات نیز قبل از شروع مخاصمه، از سوي ایران صـورت ٦ .تواند توجیه کننده تجاوز عراق به ایران باشد ین تعرضات نميگرفته باشد، ا

. ـ عراق در طول مخاصمه مستمرا خاك ایران را در اشغال خود داشته است٧المللـي ـ تجاوز عراق، ناقض ممنوعیت کاربرد زور یکي از اصول آمده حقـوق بـین٨ .استرده اسـت کـه از آن ـ عراق در موارد متعدد، حقـوق انـساني را در جنـگ نقـض کـ٩ :جمله ».است) سردشت(بمباران شیمیایي یك منطقه شهري ایراني «

دهـد کـه وي بـا اسـتناد دقیـق بـه منـشور ملـل بررسي حقوقي گزارش دبیرکل نشان ميالملـل و نظرهـاي کارشناسـان مـستقل، عـراق را متجـاوز شـناخته متحد مقررات حقوق بین

.استــومي ــع عم ــاوز مجم ــف تج ــه تعری ــه در قطعنام ــامبر ١٤ ک ) ١٣٥٣ آذر ٢٣ (١٩٧٤ دس

:کند تصویب شده، اقدامات تجاوزکارانه را چنین تعریف مي

.٢١/٩/١٣٧٠ ـ روزنامه کیهان، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢١٩

تهاجم یا حمله نیروهاي مسلح یك دولت به سرزمین دولتي دیگر، یا حمله نیروهاي «مسلح یك دولت بـه نیروهـاي مـسلح دولـت دیگـر بـه بمبـاران یـا اسـتفاده از سـالح علیـه

ا، گروههـا، نیروهـاي نـامنظم و یـا مـزدوران مـسلح، توسـط و یـا از هـ دیگري، اعزام دسـته ».جانب یك دولت به منظور عملیات مسلحانه علیه دولت دیگر

الـذکر را مرتکـب شـد و طبـق در ابتداي جنگ تحمیلي، رژیم عراق همه مـوارد فـوقوئیـار حمله عراق به ایران اقدامي تجاوزکارانه است که آقـاي دک«: قطعنامه تعریف تجاوز

دبیـر کـل سـازمان ملـل در گـزارش خـود ذکـر کـرد کـه حملـه . نیز بر آن صحه گذاشت ».عراق مخالف منشور ملل متحد بوده است

:مادة دوم و چهارم منشور ملل متحد که مورد استناد دبیر کل قرار گرفته عبارتند از بـه نحـوي المللي خود را از طریـق مـسالمت آمیـز ـ تمام دولتهاي عضو، اختالفات بین

.المللي و عدالت به خطر نیفتد حل و فصل خواهند کرد که صلح و امنیت بینـ تمام دولتهاي عضو از تهدیـد و یـا اسـتفاده از زور علیـه تمامیـت ارضـي یـا اسـتقالل

بر اساس این دو اصل، عراق به جاي توسل بـه . سیاسي دولت دیگر امتناع خواهند ورزیدامـا . آورد آمیـز روي مـي با ایران باید بـه راههـاي مـسالمتزور، براي حل اختالفات خود

دبیرکـل در بخـشي از . بغداد بر عکس، از زور به طور غیرقانوني علیه ایـران اسـتفاده کـردکند و به تلویح و تـصریح، گزارش خود به نقض مکرر حقوق انساني در جنگ اشاره مي

که نقض کامل کنوانـسیونهاي ژنـو اقداماتي. کند بغداد را مسؤول این اقدامات معرفي مي .است

ـ دکوئیار در گزارش خود به نکته جالبي نیز اشاره کرد که همانا اشغال مستمر خاك تـوان از ایـن بخـش از در حقیقـت مـي. ایران در جریان هشت سال جنـگ تحمیلـي اسـت

فرامـوش نبایـد کـرد کـه صـدام . طلبي بغداد را نیـز برداشـت کـرد گزارش دبیر کل توسعه به مطبوعات این کشور گفت ما از وضع خود و نتایج حاصـله ١٩٨٠ نوامبر ١٢حسین در

هاي نیروهاي عراقي در جبهه. راضي هستیم و حسابهایمان تا به حال درست درآمده است کیلـومتري در داخـل ایـران در حـال پیـشروي ١١٠ تـا ٢٠ کیلـومتر در عمـق ٥٥٠به طـول

طـارق عزیـز، وزیـر خارجـه وقـت . شویم ران ناراحت نميهستند و ما از تجزیه و انهدام ای ایران کوچـك بهتـر از یـك ایـران واحـد ٥عراق، نیز در هشتمین ماه جنگ گفت وجود

.است

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٢٠

ـ دبیر کل در گزارش خود توضیح داده که پاسخهاي عراق بـه درخواسـت وي بـراي اسـت و در تسلیم گزارش حاوي نظرهاي این کشور دربارة شروع جنگ، محتوایي نبوده

.اند حقیقت عراقیها در این مقوله حرف جدي نداشتهـ سعدون حمادي، وزیر خارجه وقت عراق، در ابتداي جنگ در توجیه تجـاوز عـراق استدالل کرده، جاي تعجب نیست که حکومت عراق خود را از توسـل بـه اصـل دفـاع از

بـا توسـل بـه زور اش خود براي حفظ حاکمیت و تمامیت ارضي و بازپس گرفتن اراضـيبا توجه به این امر که حکومت ایران راه را بر کلیـه طـرق قـانوني مـسدود . بیند ناگزیر مي

الجزایر ادعاي دفاع پیشگیرانه و حق دفاع از خـود ١٩٧٥کرده، همچنین بر اساس معاهده عراق، محلي از اعراب نـدارد زیـرا ایـن معاهـده بـراي حـل اختالفـات دو کـشور راههـاي

را براي حل اختالفات دو کشور تعبیه کرده است که البته عراق به هـیچ یـك از متعددي ١.این راهها متوسل نشد

بنابراین اینـك کـه بعـد از سـالها تـأخیر، سـازمان ملـل رژیـم عـراق را مـسؤول جنـگ شناخت، هم بغداد باید در قبال این مسؤولیت پاسخگو باشد و هم اینکه سازمان ملل باید

ي را در تنبیه متجاوز به کار گیرد تا ریشة تجاوز که خسارات مالي و جاني اقدامات مؤثرغیرقابل جبراني را به منطقه وارد کـرده خـشکانده شـود و اال اگـر همچـون اسـتخواني در

کند و ایـن بـار قربانیـان اي دیگر نفوذ مي الي زخم همچنان باقي بماند در آینده از گوشه .بیشتري را طلب خواهد کرد

گیري دبیر کل امل مؤثر در تصمیمعو

گیري دبیرکل و جسارت او براي معرفي مسؤول مخاصـمه مـؤثر عواملي که در تصمیم :بوده متعدد است، که اهم آنها عبارتند از

قبول مجدد قرارداد الجزایر از سوي عراق) الف

بـه سـابقة صـدام حـسین در ارسـال نامـه گام فوري در مسیر شناسایي متجاوز، اقدام بي

.٢١/٩/١٣٧٠روزنامه جمهوري اسالمي، . ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٢١

وي در ایـن نامـه خواهـان مـذاکره مـستقیم بـین رؤسـاي . رئیس جمهور ایـران بـوده اسـتجمهــور دو کــشور در مکــه مکرمــه شــد و حــل اختالفــات فیمــابین از ایــن طریــق را قابــل

.تحقیق دانستکـرد، اول بطوري که مشخص است صدام حسین از ارسال نامه دو هدف را دنبال مي

الحـساب حـل کنـد تـا در مـسأله تجـاوز بـه کویـت ایـران علـياینکه اختالفات خود را بـادوم اینکه ایران ایـن اقـدام را حـسن نیـت رژیـم عـراق تلقـي . مشکلي براي او ایجاد نشود

.ورزد اصرار نمي٥٩٨کرده و در پیگري دیگر بندهاي قطعنامه سـاي ایران در پاسخ نامه صدام حسین ضمن استقبال از انجام مذاکرات مستقیم بین رؤ

جمهور دو کشور اعالم نمود که این مذاکرات باید به نحوي باشد که بـه اعتبـار قطعنامـه بعـد از . اي وارد نکند که براي حل و فصل مناقشات چهارچوب مناسبي است خدشه٥٩٨

تا اینکه رئیس جمهور . آن نیز چندین نامه دیگر بین رؤساي جمهور دو کشور مبادله شد : خود به رئیس جمهور عراق اظهار داشت١٧/٥/٦٩ایران در نامه مورخ

بـراي مـذاکرات صـلح ١٩٧٥پیشنهاد مشخص ما مبنا قرار گـرفتن معاهـده «باشد زیرا بدون پایبندي بـه قراردادهـاي گذشـته بـه ویـژه آن قـراردادي مي

توان انتظار داشت که نسبت بـه آنچـه کـه که امضاء خود شما را دارد نمي ».اد به وجود آیدشود اعتم امروز گفته مي

: نامه خود تأکید کرد٧رئیس جمهور ایران در بند المللـي بـه رسـمیت بایست به قراردادهاي بین دو کشور که از نظـر بـین مي«

شناخته شده پایند باشیم و بیش از حق مشروع خود طلب نکنیم زیـرا قابـل تصور نیست آنچه که با جنگ هشت ساله به دسـت نیامـده در مـذاکرات،

اگـر ایـن مطلـب را قبـول داشـته باشـیم الزم نیـست بـراي . بل تحقق باشدقامشخص کـردن مرزهـا در زمـین و رودخانـه بـه دنبـال چیـزي جـز معاهـده

باشیم و اگر قبول نداشته باشیم بهتر است کار اجـراي قطعنامـه را بـه ١٩٧٥سازمان ملل و شوراي امنیت واگـذاریم، ضـمن اینکـه نقطـه ارتبـاط ژنـو را

». تبادل نظرها در مسائل مشترك حفظ کنیمبراي مـیالدي ارسـال ودر آن بـا ١٩٩٠ اوت ١٤اي را در تاریخ صدام حسین در پاسخ، نامه

:پیشنهاد رئیس جمهور ایران موافقت نمود

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٢٢

کــه آقــاي بــرزان ١٩٩٠بــا پیــشنهاد شــما منــدرج در نامــة جوابیــة هــشتم او «) آقاي سـیروس ناصـري(ندة شما ابراهیم تکریتي، نمایندة ما در ژنو از نمای

باشـد، ضـمن ناظر مي١٩٧٥دریافت کرد و به لزوم مبنا قرار دادن عهدنامة مـا، بـه ویـژه در ١٩٩٠ ژوئیه ٣٠مرتبط دانستن آن با اصول مندرج در نامة

شــوراي امنیــت موافقــت ٥٩٨ قطعنامــه ٧ و ٦مــورد مبادلــة اســرا و بنــدهاي ».شود مي

ز سـوي عـراق، پیـروزي بزرگـي بـراي جمهـوري اسـالمي ا١٩٧٥قبول مجدد معاهـده به تعیین مرز آبي و زمیني بین ٥٩٨شود، زیرا نه تنها در راه اجراي قطعنامه ایران تلقي مي

سرحدات دو کشور هیچ نیازي نیست، بلکه به لحـاظ حقـوقي اعتـراف صـریح دشـمن بـه ، ١٩٧٥جانبـه قـرار داد دهد صدام حسین با لغو یک شود، یعني نشان مي تجاوز محسوب مي

١.تجاوز را آغاز کرده و امروز با پذیرفتن مجدد آن، به تجاوز اعتراف کرده استمـثال . ها بـه دور نمانـده اسـت این واقعیتي است که از نظر صاحبنظران سیاسي و رسانه

:آلمان در همان روز اظهار داشت» کلن«رادیو الجزایر جنـگ ١٩٧٥ارداد با نادیده گرفتن قر١٣٥٩صدام حسین در سال «

».غاز کرد علیه ایران را آصـدام حـسین «: یا خبرگزاري کویت به نقل از منـابع دیپلماتیـك اطـریش گـزارش داد

که خود در مقابل ایران تسلیم شد و شرایط ایران براي برقراري صلح را پذیرفت رسما به ٢».آغاز جنگ علیه ایران اعتراف کرده است

:ستان به نقل از کارشناسان نظامي گزارش دادهمچنین رادیو عربپذیرش شرایط ایـران از سـوي صـدام، دلیـل متجـاوز بـودن ایـن رژیـم بـه «

٣».خاك ایران استاي کـه از نظـر هـیچ کـس پنهـان نمانـد و صـحت ادعـاي لغـو در هر حـال ایـن قاعـده

رسـاند و از به عنوان شروع تجاوز از سـوي عـراق را بـه اثبـات مـي١٩٧٥یکجانبه قرارداد

.٣٠/٥/١٣٦٩ ـ خبرگزاري کویت، ١ .٣٠/٥/١٣٦٩ ـ خبرگزاري کویت، ٢ .١٣٦٩ مرداد ٢٦ ـ رادیو عربستان، ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٢٣

نظر قضایي نیز اقرار متهم به تجاوز است و در مـسیر شناسـایي متجـاوز دلیـل محکمـي بـه .آید شمار مي

:تجاوز عراق به کویت) ب

جغرافیـا، منـابع : اگر چه کارشناسان نظـامي و سیاسـي جهـان عوامـل متعـددي از قبیـلانـد، لکـن کـردهطبیعي، قدرت نظامي و غیره را علت تجاوز عراق به کشور کویـت ذکـر

اگـر قـدري پیرامـون اهـداف و نیـات . توان تمهیداتي براي تجـاوز دانـست همه اینها را مياستکبار جهاني مطالعه کنیم، هدف اصلي آنان از تحمیل جنگ به ایران، سـرنگوني نظـام

هـاي نظـامي صـنعتي در ازاي این مقصود، بزرگترین مجتمع. جمهوري اسالمي بوده استدولتهاي غربي نیز با انتقال تکنولوژي نظامي، کـشور عـراق . انه ایجاد کردندرا در خاورمی

عـالوه . را قادر ساخته بودند انواع سالحهاي شیمیایي و موشکهاي بالستیکي را تولید کند تـا ١٩٨٣بر آن حمایت مالي، توان خرید اسلحه و تجهیزات نظامي عراق را طـي سـالهاي

١.ر افزایش دهد میلیارد دال٨٤ به بیش از ١٩٨٥همچنین از نظر کمیـت نیروهـاي نظـامي، عـراق داراي چهـارمین ارتـش جهـان بـود و

شـد، ارتـش تعداد نیروهاي مسلح آن کشور به یك میلیـون و هشتـصد هـزار نفـر بـالغ مـي سال جنـگ ٨این ارتش از نظر کیفیت طي . تانك بود٦٠٠٠ هواپیما و ٦٠٠عراق داراي

٢.وخته و کارآزموده و مجرب شده بودبا ایران تجارب بسیار آم سـال جنـگ علیـه ایـران سـرانجام نتوانـست ٨صدام حسین با همة این تجهیزات، طـي داد بـا قبـول مجـدد معاهـده هـا نـشان مـي بینـي خواستة اربابان خود را برآورده کند و پیش

تمه تلقي استکبار جهاني با خا. تسلیم شرایط ایران شود٥٩٨ و روند اجراي قطعنامه ١٩٧٥کردن جنگ عراق علیه ایران، حضور چنین ارتش قوي و مجهزي را بـه صـالح منطقـه و

از . دانست، فلذا در صدد انهدام تجهیزات و تسلیحات عظـیم عـراق برآمـد منافع خود نمياین رو با مطالعة اقلیمي در اوضاع منطقه و با توجه به میل باطني عراق در تصرف کـشور

مناسبي دید تا با تجاوز به کویت، بـا تـدارك وسـیعي در پـي انهـدام کویت، آن را سوژة

.١٣٦٩ مرداد ٢٧ ـ نیوز ویك به نقل از روزنامه رسالت، ١ .٣٠٠فارس، ص ـ کانونهاي بحران در خلیج ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٢٤

.ارتش عراق برآیدساده لوحي است اگـر بپـذیریم عـراق بـدون مـشورت و صـالحدید امریکـا کویـت را اشغال کرده است زیرا همانطور کـه از اظهـارات مقامـات عـراق خـصوصا شـخص معـاون

ژیم عراق با هماهنگي و رضایت امریکا بـه آید، ر اول رئیس جمهور عراق در ایران برميدهـد کـه شیوة جنگ متحدین بـا عـراق نـشان مـي. این اقدام تجاوزکارانه دست زده است

بـا وجـود . هدف اصلي آنها در درجة اول انهـدام تأسیـسات نظـامي ـ صـنعتي عـراق اسـترا بـراي دانـستند در حملـة زمینـي، ارتـش عـراق تـاب مقاومـت را نـدارد امـا آن اینکه مي

انهدام مراکز نظامي و اجراي نقـشه از پـیش تعیـین شـده، کـافي ندانـسته فلـذا بـا حمـالت روز، بخش اعظـم تأسیـسات ٣٧ هزار سورتي پرواز به مدت ٨٠گسترده هوایي با بیش از

وقتـي مقـصود بـه دسـت آمـد متعاقـب . و مراکز نظامي و اقتصادي عراق را منهدم کردنـد نبـرد زمینـي را علیـه ١٩٩١ فوریـه ٢٤ین بـه رهبـري امریکـا در آن، نیروهاي زمیني متحـد فوریـه ٢٧ایـن جنـگ فقـط چهـار روز بـه طـول انجامیـد و در . ارتش عراق آغـاز کردنـد

. با آزادي کویت و اشغال قسمتهایي از خاك عراق پایان یافت١٩٩١یـز استکبار جهاني پس از انهدام ارتش عراق که فضاحت و رسوایي صدام حسین را ن

دانــد و از آن تــاریخ اي خــود مفیــد مــي در داشــت، همچنــان او را بــراي سیاســتهاي منطقــهدهـد و حتـي بـه تغییـر اسـمي و شود که به سرنگوني صدام تمایلي نـشان نمـي مالحظه مي

دانـد کـه شـرایط سیاسـي عـراق شود زیرا به خوبي مـي ظاهري رژیم عراق هم راضي نمي نظیـر ایـران یـا حـداقل حکـومتي کـه بـا سیاسـتهاي کنـد کـه بـه سـوي حکـومتي اقتضا مي

از ایـن رو صـدام رسـوا را . جویانه امریکا سرکردة متحدین، مخالف باشد روي آورد سلطهاز این رو صـدام رسـوا را کـه عقـیم . که عقیم سرکردة متحدین، مخالف باشد روي آورد

آید و معادله فوق داند، مگر آنکه شرایطي پیش سیاسي هم شده است بهتر از دیگران مي .را به نفع امریکا تغییر دهد

در هر حال تجاوز به کویت به هر نیتي که باشد در اثبات حقانیت ملت مظلـوم ایـران اي که در رابطـه بـا جنـگ عـراق علیـه ایـران صـحنة به گونه. نیز نقش بسزایي داشته است

اوزگري و آیـد و هـر کـسي در بیـان عمـق خـصلت تجـ رسوایي ستمگران بـه حـساب مـيطلبي صدام، او را مسبوق به سابقه دانسته اسـت و در جنـگ تحمیلـي او را آغـازگر توسعه

تجاوز به ایران معرفي کردند که در اینجا توجه خواننده محترم را به مورادي از آن جلب

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٢٥

:کنیم مي :نویسد چاپ لندن مي» آبزرور«روزنامه

رد و با این عمل جنگ صدام کسي بود که ده سال پیش به ایران حمله ک« ١».اي را به ایران تحمیل کرد ساله٨

امریکــا در مــصاحبه بــا مــشاور امنیــت ملــي امریکــا در ) ان بــي ســي(شــبکه تلویزیــوني :دوران ریاست جمهوري کارتز گزارش داد

تجاوز عراق به جمهوري اسالمي ایـران و عملکـرد وحـشیانه و غیرانـساني «ه را بــه اثبــات رســانده کــه صــدام ســال جنــگ ایــن نکتــ٨صــدام در طــول

٢».تدبیر نیست رحم است اما الزاما بي حسین، خشن و بيصدام حـسین در صـدد «چاپ امریکا تحت عنوان » کریسشین ساینس مانیتور«روزنامه :نویسد مي» یافتن تفوق

رئیس جمهور، صدام حسین جنگ با ایران را به این نیت آغـاز کـرد کـه «ت یابد اما زماني که دچار رکود شد ناگزیر از آن به سرعت به پیروزي دس

هـاي مـالي اعـراب کویـت و سـایر گردید که به طور روزافزون بـه کمـكوي تقاضـاهاي کمـك اقتــصادي را . کـشورهاي غنـي از نفـت متکـي شـود

کند که او از جانب تمام کشورهاي عرب با ایـران درگیـر اینطور توجیه مي ٣».جنگ بوده است

: نیز در این رابطه اعالم کردرادیو اسراییلصدام حسین در آن ایام پـس از انقـالب کـه تـصور کـرد ایـران بـه علـت «

هرج و مرج و برکناري یا اعدام فرماندهان ارتـش تـاب مقاومـت نـدارد بـه این کشور حمله کرد، با این فکر باطل حمله کرد، بـا ایـن فکـر باطـل کـه

ن زرخیز خوزستان را از پیکـر ایـران تواند قرارداد الجزایر را لغو، و استا مي ٤».جدا کند

.١٩٩٠ سپتامبر ٢٣ ـ روزنامه آبزرور، چاپ لندن، ١ .١٩٩٠ اوت ١٦امریکا ) ان بي سي( ـ شبکه تلویزیوني ٢ .١٩٩٠ ژوئیه ٢٧اینس مانیتور، چا امریکا، ـ روزنامه کریسشین س ٣ .١٩٩٠ ژوئیه ٢٣ ـ رادیو اسرائیل، ٤

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٢٦

: اعالم کرد١٩٩٠ اوت ١٦تلویزیون عربستان ـ بخش اخبار در تاریخ همان گونه که آشکار است صدام ایران را مورد حمله و تجاوز قرار داد که طي آن «

صدها هزار نفر جان خود را از دست دادند و صدام به هیچ یك از اهداف خـود در ایـن ».گ دست نیافت و روابط برادرانه و خوب کشورهاي منطقه با ایران را از بین بردجن

:نویسد چاپ اسپانیا مي» دیاریو«روزنامه رژیم عراق پس از شروع جنگ با ایران همیـشه جمهـوري اسـالمي ایـران «

را آغاز کننده جنـگ معرفـي کـرد و در غـرب نیـز روي ایـن عقیـده تبیلـغ ١».انستند که صدام شروع کننده این جنگ بودد شد، لکن همه دنیا مي

نماینـده » سـام نـان«امریکـا نیـز در مـصاحبه بـا سـناتور » اس. بي. اس«شبکه تلویزیوني :دموکرات ایالت جورجیا، گزارش داد

هر چند ما بـراي دوسـت نداشـتن دولـت ایـران دالیـل زیـادي داشـتیم امـا «ــران، از جم ــه ای ــر تجــاوز صــدام ب ــا در براب ــه اشــتباهات دیگــر ســکوت م ل

٢».شود محسوب مي آن اي از خروار است که در اینجا مجال بیان تمامي این چند مورد از اعترافات، نمونه

انگیز ایـن اسـت کـه چگونـه مجـامع و محـافلي کـه از صـلح و باشد؛ اما مطلب تأسف نميــي ــدت آزادي دم م ــه م ــد ب ــر تجــاوزي گــسترده و ســهمگین ســکوت ٨زنن ــال در براب س

انـد؟ و نـه تنهـا سـکوت بلکـه بـا تـسلیح نظـامي و مـالي او را در ادامـة تجـاوز یـاري دهکرکنـد لکـن دادند؟ اگر چه این اعترافات، مسؤولیت آغاز جنگ را متوجه رژیم عـراق مـي

مسؤولیت ادامة تجاوز و شدت یافتن آن با اسـتفاده از سـالحهاي میکروبـي و شـیمیایي را بـه راسـتي کـه . کردنـد ر آشکار و نهان از او حمایـت مـيکند که به طو متوجه کساني مي

المللي آن هـم در عـصري کـه سیاست زور و تزویر و فقدان عنصر صداقت در روابط بینبار آور و تأسف بوق و کرناي تمدن و پیشرفت گوش همگان را کر کرده است بسي شرم

بـه خـدا را در هشت سال جنگ براي ایران، شرف و آزادگـي و مقاومـت و ایمـان . استصفحات تاریخ ثبت خواهد کرد اما براي متجـاوز و متحـدان او کـه زبـان بـه اعتـراف در

.١٩٩٠ اوت ٤، ١٣چاپ اسپانیا، » ١٦دیاریو « ـ روزنامه ١ .١٩٩٠ اوت ٨امریکا، » اس. بي. اس« ـ شبکه تلویزیوني ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٢٧

اشغال کویت گشودند و طي هشت سال، متجاوز را تشویق کردند، قلم تـاریخ، صـفحات هـاي آینـده در بشر خواهد نگاشت و یقینا نـسل آوري را براي مدعیان صلح و حقوق ننگ

ریخ بـه زشـتي یـاد خواهنـد کـرد و پـدران خـود را بـه همدسـتاني بـا مورد این برهـه از تـا .ستمگران زمان متهم خواهند ساخت

٥٩٨ قطعنامه ٧اجراي بند

کنـد و از قطعنامه که تأمین خسارت ایران از سوي رژیـم عـراق را تـضمین نمـي٧بند مه و قطعنامه در تناقض آشـکار اسـت، زیـرا وقتـي مـسؤولیت مخاصـ٦نظر حقوقي، با بند

مشخص شد، طبیعي اسـت یکـي از جـرائم آن تـأمین خـسارت و ٦آغازگر جنگ در بند ایـن حـق ٥٩٨پرداخت غرامت است که متأسفانه در اینجا تنظـیم کننـدگان مـتن قطعنامـه

.مسلم ایران را نادیده گرفتند قطعنامه را که برآورد خسارات وارده بـود، هیـأت اعزامـي از سـوي ٧قسمت اول بند

کل به سرپرستي آقاي عبدالرحیم ابي فرح طي بازدیدهاي مفصل از مراکز و امـاکن دبیر دبیـر کـل وقـت سـازمان نیـز طـي سـند . خسارت دیده تهیه، و به دبیـر کـل گـزارش کـرد

گزارش مـشروح هیـأت اعزامـي را در اختیـار ١٩٩١ ژوئیه ٣١ك مورخ / ٢٢٨٦٣شمارة ارات مـستقیم وارد بـر جمهـوري اسـالمي به نظر ایـن هیـأت، خـس. شوراي امنیت قرار داد

کـه تـأمین خـسارت ٧ میلیارد دالر تخمین زده شده، اما قسمت دوم بند ٩٧ایران بیش از الملـل یـا روح المللي موکول شده اسـت و ایـن از نظـر حقـوق بـین هاي بین است به کمك

متحـد، در چنانچه مشاور پطروس غالي، دبیر کل وقت سازمان ملل . غرامت، منافات دارد : هنگامي که به ایران آمده بود اظهار داشت١٣٧١ خرداد ٢١تاریخ

هــاي نیــست، بلکــه کمــك٥٩٨ قطعنامــه ٧دریافــت غرامــت، موضــوع بنــد «هاي بالعوض با توجه به بحـران کمك. المللي در آنجا ذکر شده است بین

مالي جهان و فقدان منـابع مـالي و نیـاز زیـاد کـشورهاي مختلـف، و اینکـه مهوري اسـالمي ایـران در تقـدم کـشورهاي ثروتمنـد قـرار نـدارد مطـرح ج

١».نیست؛ تالش خود را در اخذ وام با شرایط مساعد قرار دهید

.٢٢/٣/١٣٧١ ـ روزنامه جمهوري اسالمي، ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٢٨

از سـوي ٥٩٨البته این نظر مشاور دبیر کل سازمان ملل از روزهـاي تـصویب قطعنامـه را ٥٩٨ قطعنامـه بطوري که اعتقاد داشتند اگر ایـران. بیني بوده است کارشناسان قابل پیش

قطعنامه به پرداخت غرامت صراحت ندارد و اصوال سه چیز را الزمـة صـلح ٧بپذیرد، بند : به آن توجهي نشده است و آن سه چیز عبارتند از٥٩٨دانستند که در قطعنامه پایدار مي

. ـ تعیین غرامت جنگي و چگونگي پرداخت آن١ .جازات آغازگر جنگ و عامالن آنبیني راهکارهاي حقوق جزایي جهت م ـ پیش٢ . ـ بررسي راههاي افزایش امنیت و ثبات منطقه و چگونگي اجراي آن٣

کنـد و که تلویحـا بـه مـوارد یـاد شـده اشـاره مـي٥٩٨ قطعنامه ١٠ و بند ٨بنابراین بند مـدعي ضــمائم قطعنامــه اسـت تــاکنون از ســوي شـوراي امنیــت ســازمان ملـل مــورد اقــدام

» ٥٩٨موانــع اجــراي قطعنامــه «دالئــل عمــدة آنــرا تحــت عنــوان . رفتــه اســتبایــسته قــرار نگ .توان به شرح بدان پرداخت مي

٥٩٨موانع اجراي قطعنامه

هاي ماهوي که به سه مورد عمدة آن در باال اشـاره صرف نظر از ضعف٥٩٨قطعنامه :باشد شد، عمال با موانع زیر مواجه مي

ناکارآمدي شوراي امنیت) الف

ي امنیت در طول هشت سال جنگ عراق علیه جمهـوري اسـالمي ایـران آزمـون شوراناموفقي را پشت سر گذاشته است، و به اعتقاد اغلب کارشناسان مسائل سیاسي و حقوقي جهان، عامل اصلي تداوم جنـگ عـراق علیـه ایـران برخـورد غیرمـسؤوالنة شـوراي امنیـت

» منازعـه« آغـاز تجـاوز عـراق، اعـالم اگر شوراي امنیت بطـور قـاطع در همـان. بوده است .کشید بست تحقیقا جنگ به درازا نمي کرد و تدابیر اجرایي الزم را بکار مي مي

گیریهـاي دلیل عمدة ناکارآمدي شوراي امنیت نیز نفـوذ قـدرتهاي بـزرگ در تـصمیمبا یك مقایسه کوتاه بـین برخـورد . شوراي امنیت و مجمع عمومي سازمان ملل بوده است

راي امنیت با جنگ عراق علیه ایران از یك سو، و برخورد با تجاوز عـراق بـه کویـت شوتوانیم به این واقعیت تلخ اعتراف کنیم که وقتي ارادة قدرتهاي بزرگ از سوي دیگر، مي

جهان به تنبیه و مجازات عراق در تجاوز به کویت تعلق گرفت چگونه شـوراي امنیـت بـا

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٢٩

ــه هــاي پــي در پــي صــدور قطعنامــه و اقــدامات جــدي، سرســپردگي و اســارت خــود را ب .ابرقدرتهاي عضو ثابت کرد

شوراي امنیت به محض دریافت خبر حمله به کویـت جلـسة اضـطراري تـشکیل داد و نـویس بعد از نیمـه شـب اعـالم شـد و در خـصوص پـیش٣٠/١نتیجة این اجالس ساعت

نـشیني تحـد مبنـي بـر عقـب فـصل هفـتم منـشور ملـل م٤٠ و ٣٩اي بر اسـاس مـواد قطعنامه به منظور چنین ١٩٨٧در حالیکه مذاکرات سال . نیروهاي عراقي توافق کامل به عمل آمد

اقدامي بر اساس مواد ذکر شده در رابطه بـا جنـگ عـراق علیـه ایـران شـش مـاه بـه طـول .انجامید ولي این بار واکنش، سریع و آني بود

نماینـده کیـوت هـشدار داد . ل شـد صبح همان روز جلسه شورا تـشکی٥حدود ساعت از ایـن پـس هـیچ کـشوري در «که اگر شورا نتواند با اقدام قاطع مانع تجـاوز عـراق شـود

امان نخواهد بود و امنیت، حاکمیت و تمامیـت ارضـي هـر کـشوري تحـت مخـاطره قـرار ١».خواهد گرفت

یمـن، بـه رأي موافق و بدون مخالف و در غیبـت١٤ را با ٦٦٠شوراي امنیت قطعنامه .تصویب رساند

.غاز کرد شوراي سابق بالفاصله تحریم تسلیحاتي عراق را آبوش، رئیس جمهور آمریکا، کلیه مبادالت تجاري را با عراق، ممنوع و اموال کویت

، وزراي خارجه وقـت امریکـا و شـوروي، »شوارد نادزه«و » بیکر«. و عراق را توقیف کرداین بیانیه پـس از توصـیف تهـاجم . راق را محکوم کردندبا صدور بیانیه مشترکي تهاجم ع

طـرفین اعتقـاد دارنـد «ادامـه داد » ترین اصـول انـساني نقض آشکار اساسي«عراق به عنوان که جامعة جهاني نه تنها باید این عمـل را محکـوم کنـد بلکـه بایـد اقـدامات عملـي را در

کنند باید بدانند جامعـة بادرت ميدولتهایي که به تجاوز آشکار م. پاسخ به آن اتخاذ کند ٢».تواند در برابر تجاوز، ساکت بماند یا آنرا تسهیل کند المللي نمي بین

اي که تحریمهاي اقتصادي جامعي بالفاصله پس از حوادث فوق، آمریکا متن قطعنامه کـرد تهیـه کـرد و در بیني مـي هاي انساني نظیر دارو و غذا علیه عراق پیش را جز در زمینه

.٢٦٩ ص ـ سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ١ .٢٧٢ ـ سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ص ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٣٠

اي متــشکل از اعــضاء شــورا، بــر اجــراي اختیــار اعــضاء شــورا قــرار داد و قــرار شــد کمیتــه .تحریمها نظارت کند

١٢، در مناقـشة ایـران و عـراق بـه مـدت ٥٩٨اي اعضاء دائمي پس از تصویب قطعنامهــه نتیجــه ــدون هیچگون ــه مــتن ســاده مــاه ب ــراي اجــراي تحــریم اي در خــصوص تهی تــري ب

در پـي . ده بودند قطعنامه تحریم نیز خیلـي سـریع بـه تـصویب رسـیدتسلیحاتي مذاکره کردرخواست عربستان نیروهـاي آمریکـایي در خـاك ایـن کـشور مـستقر شـدند و نیروهـاي

متعاقب این امر صدام اعالم کرد هرگز از کویت خـارج . انگلیسي نیز زود به آنها پیوستندربوط به تحریم، ترکیـه و عربـستان نیـز نخواهد شد و بدنبال این امر و در اجراي قطعنامه م

ــه ــي لول ــور م ــشورها عب ــن ک ــه از خــاك ای ــراق را ک ــت ع ــاي نف ــستند ه ــرد، ب ــوش، . ک بجمهوري آمریکـا، طـي یـك سـخنراني تلویزیـوني اسـتقرار نیروهـاي آمریکـایي در رئیس

خاورمیانه را اعالم کرد و بر چهار اصل سیاست خارجي آمریکا در منطقه از قبیل تـالش نـشیني نیروهـاي عراقـي از کویـت، برقـراري مجـدد حاکمیـت دولـت مــشروع عقـببـراي

فـارس، و حمایـت از اتبـاع آمریکـایي تأکیـد کویت، تعهد آمریکا به صلح و ثبات خلـیج .کرد

با اعالم تصمیم سران عراق مبني بر الحاق کویت به خاك عراق، بحران به اوج خـود اي متحــد بـه عــراق حملـه کردنــد و در مــدت نیروهــ١٩٩١ ژانویـه ١٥ســرانجام در . رسـید

١.کوتاهي آنرا به زانو درآوردنداما آنچه در این میان حائز اهمیـت اسـت نحـوة برخـورد شـوراي امنیـت بـا دو جنگـي

.باشد که آغازگر هر دو جنگ هم، کشور عراق است ميو واکنش شوراي امنیت در برابر تهاجم عراق بـه ایـران کـه مبـادین بـا واکـنش سـریع

. آور اسـت سال بعد اسـت، دسـت کـم شـگفت١٠موثر آن در تهاجم عراق به کویت در شـوراي امنیـت کـه شـش روز بعـد از تهـاجم ٤٧٩حتي یك مقایسه شتابزده بین قطعنامـه

ایـن شـورا کـه بالفاصـله در دوم اوت ٦٦٠صـادر شـد و قطعنامـه ) ١٩٨٠(عراق بـه ایـران یب رسي نمایـانگر قـصور ایـن شـورا در سـال به تصو) روز تهاجم عراق به کویت (١٩٩٠

.٢٧٦ تا ٢٧٢ ـ سازمان ملل متحد، ایران و عراق، صص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٣١

١. در قبال جنگ عراق علیه ایران است١٩٨٠ ٢٨در ) ٤٧٩قطعنامـه (در جنگ عراق علیه ایران شوراي امنیت اولین قطعنامه خود را

به اتفاق آراء تـصویب کـرد و در آن خواسـتار خویـشتنداري ) ٦/٧/١٣٥٩ (١٩٨٠سپتامبر . آمیـز بـه اختالفـات خـود پایـان دهنـد ز طریـق مـسالمتطرفین شد و از آنها خواسـت تـا اخوانــد و حتــي خواهــان » وضــعیت بــین ایــران و عــراق«قطعنامــه فــوق ایــن تهــاجم را تنهــا

٢.نشیني نیروهاي عراقي هم نشد بس یا عقب آتش، شـوراي امنیـت در ســکوت ٤٧٩بعـد از صـدور قطعنامـه بـسیار ضـعیف و غیرعادالنـه

حالي بود کـه نیروهـاي عراقـي بـه پیـشروي در داخـل خـاك سنگیني فرو رفت و این دردر ایـن . و آزادي خرمـشهر١٣٦١این وضعیت ادامه داشـت تـا سـال . دادند ایران ادامه مي به تصویب رسید که در آن نیز بدون استناد صـریح ١٩٨٢ ژوئیه ١٢ در ٥١٤زمان قطعنامه

وجـب بـه خطـر افتـادن صـلح و منشور ملل متحد، برخورد میان دو کـشور را م٣٩به ماده المللــي قلمــداد کــرد و بــدون اینکــه بــه معرفــي متجــاوز بپــردازد یــا تنبیــه او را امنیــت بــین

نشیني نیروها به درخواست کند خواستار آتش بس و خاتمة فوري عملیات نظامي و عقبب المللي با نظارت سازمان ملل شده و جالب اینکه این قطعنامه زمـاني تـصوی مرزهاي بین

شده بود که قواي عراقي از بیشتر نقاط استراتژیك داخل خاك ایـران بیـرون رانـده شـده مـورخ ٥٨٩هاي بعدي شوراي امنیت نیـز تـا تـصویب قطعنامـه این روند در قطعنامه. بودند

با استناد به ماده ٥٩٨شوراي امنیت در قطعنامه . در نهایت. ادامه پیدا کرد١٩٨٧ ژوئیه ٢٠ ٣. کرد که در مخاصمه بین ایران و عراق نقض صلح حادث شده است منشور اعالم٣٩

که عراق بطور ناگهاني به کویـت حملـه کـرد و در بامـداد همـان ١٩٩٠در دوم اوت روز، شوراي امنیـت بـه درخواسـت نماینـدگان دائمـي کویـت و آمریکـا در سـازمان ملـل

.٣٢٥ ـ نقش و جایگاه شوراي امنیت سازمان ملل متحد در نظم نوین جهاني، ص ١ .١٠٩ ـ مواضع شوراي امنیت در قبال جنگ عراق و کویت، ص ٢ :ن زمینه رجوع شود به کتابهاي ـ براي اطالع بیشتر در ای ٣

.ـ نقش و جایگاه شوراي امنیت سازمان ملل متحد در نظم نوین جهاني، دکتر سید داود آقایي .ـ مواضع شوراي امنیت در قبال جنگ عراق و کویت، سعید خالوزاده

.المللي و جنگ عراق علیه جمهوري اسالمي ایران، عباس هدایتي خمیني ـ سازمانهاي بین . سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، دکتر منوچهر پارسادوستـ نقش

.ـ بررسي حقوقي ـ سیاسي تجاوز رژیم عراق به جمهوري اسالمي ایران، اثر مؤلف

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٣٢

در این جلسه نماینده . براي بحث و بررسي پیرامون بحران حادث شده، تشکیل جلسه داد منشور دانـست و از ٢ ماده ٤ و ٣کویت تهاجم عراق به کشور متبوعش را ناقض بندهاي

شــوراي امنیــت خواســت از امنیــت، حاکمیــت و تمامیــت ارضــي کویــت کــه عــراق آن را در ایـن جلـسه اکثـر نماینـدگان کـشورهاي عـضو شـورا عمـل . پایمال کرده حمایت کنـد

کار و غیر قابل دفاع دانستند و از شورا خواسـتند کـه نقـش خـود عراق را یك تهاجم آشپـس از پایـان مـذاکرات، طـرح قطعنامـه . المللـي ایفـا کنـد را در حفظ صلح و امنیـت بـین

در این قطعنامه . به تصویب رسید٦٦٠پیشنهادي به رأي گذاشته شد که در قالب قطعنامه نقـض صـلح و «اق به کویـت، بـا احـراز نیروهاي نظامي عر» تهاجم«ضمن ابراز نگراني از

منـشور ملـل متحـد، عـراق ٤٠ و ٣٩به سبب تهاجم، و بـه موجـب مـواد » المللي امنیت بینمحکوم شد و مصرا از عراق خواسته شـد بالفاصـله و بـدون قیـد و شـرط، تمـام نیروهـاي

کلـف بعـالوه شـوراي امنیـت، دو کـشور را م. خود را به مواضع قبـل از تهـاجم بازگردانـد ١.اي را براي حل اختالفات خود شروع کنند کرد که بالفاصله مذاکرات فشرده

ساله ایـران و عـراق شـوراي ٨ ساله ایران و عراق شوراي امنیت تنها ٨در طول جنگ قطعنامه ١٢ ماه، ٤ قطعنامه صادر کرد، اما در جنگ عراق با کویت در طول ٨امنیت تنها

تسلــسل و سـرعت و تأثیرگــذاري، از تــاریخ تأســیس صـادر کــرد کــه از لحـاظ قاطعیــت و ٢.سابقه بوده است سازمان ملل تاکنون بي

شوراي امنیت در خالل بحـران کویـت بیـشترین امکانـات و اقـدامات را بـراي مجبـور اعمال تحریمهاي مختلف و گسترده . ساختن عراق جهت خروج از کویت به کار گرفت

ایــن اقــدامات . تــردد هــوایي از ایــن جملــه اســتاقتــصادي، مــالي، سیاســي، دیپلماتیــك و شوراي امنیت از نظر قاطعیت و مـؤثر بـودن، در تـاریخ عمـر سـازمان ملـل متحـد تـاکنون

نـشان داد کـه سـازمان ملـل و شـوراي امنیـت » جنـگ نفـت«تحوالت . سابقه بوده است بي ٣.بیشتر از هر زماني به صورت ابزار سیاست خارجي آمریکا درآمده است

بـا وجـودي کـه عـراق . خـورد سأله پرداخت غرامت هم این تبعیض به چـشم مـيدر م

.٣٥٥ ـ نقش و جایگاه شوراي امنیت سازمان ملل در نظم نوین جهاني، ص ١ .١١٢ ـ مواضع شوراي امنیت در قبال جنگ عراق و کویت، ص ٢ ).مقدمه (٩مان، ص ـ ه ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٣٣

را پذیرفت و دبیر کل سازمان ملل نیز در گـزارش خـود کـه یکـي از آخـرین ١٩٧٥قرار ــاریخ ــود، در ت ــام ب ــن مق ــدامات او در ای ضــمن اعــالم ) ١٩/٩/١٣٧٠ (١٩٩١ دســامبر ٩اق

ه زور در برابر ایران را شایـستة همـان متجاوز بودن عراق در جنگ با ایران، توسل عراق بتقبیح حقوقي دانست که در مورد تجاوز عراق به کویت ابراز شده است، در مورد مسأله

صــندوق ســازمان ملــل در تــاریخ «. پرداخــت غرامــت، نهایــت تبعــیض را قایــل شــدند پرداخت غرامت به قربانیان جنگ عراق علیه کویـت را طـي مراسـمي بـراي ١٨/٣/١٣٧٣

کشور جهان آغاز کرد و این درحالي است که هـیچ سـخن جـدي و ١٦متقاضي از ٦٧٠اي در خصوص پرداخت غرامت از سـوي عـراق بـه جمهـوري اسـالمي ایـران در متعهدانه

١».سازمان ملل متحد مطرح نیستدر خاتمه به نظر یك نویسنده آمریکایي در مورد مداخلـة آمریکـا در بحـران کویـت

.کنیم ه ميدر همان روزها اشار :گوید مي» از تکریت تا کویت«در کتاب » جودیت میلر«

اند و هـدف چرا زمامداران ما در خاك عربستان نیروي نظامي پیاده کرده«آنها چیست و چرا بوش هزاران جوان آمریکایي را ـ بـه قـول خـود ـ بـراي

اي رهـسپار جلوگیري از شرارتها و تجاوزگریهاي صدام بـه سـرزمین غریبـهده است؟ آیا واقعـا هـدف بـوش جلـوگیري از شـرارت و تجـاوز صـدام کر

است؟ نه، این حرف قابل قبولي نیـست و هـدف او و کـاخ سفیدنـشینان از تهیه این مقدمات و قرباني کردن جوانان این نیست و هدف دیگري را در

مگـر صـدام از همـین . گوینـد پروراننـد و اصـل قـضیه را بـه مـا نمـي سر ميوز شده است؟ مگر روزي که بـه ایـران حملـه کـرد متجـاوز بـه امروز متجا

حقوق دیگران و شرور نبود؟ چرا شما فقط پس از حمله صـدام بـه خـاك » حقوق بشر«و » تجاوز تجاوز«کویت از خواب غفلت بیدار شدید و فریاد

مکـد و را سر دادید؟ او بیش از یك دهه است که خون ملت خـود را مـيچرا شما در روزهایي کـه او بمـب شـیمیایي بـر روي . دهد آنها را آزار مي

ریخـت و مـردم ایـران را هـدف موشـکهاي خـود هم میهنان کرد خود مـي

.١٣٧ ـ همان، ص ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٣٤

آوردیــد و سـاکت بودیــد و امــروز ژســت دفــاع از نمــي داد، دم بــر قـرار مــيگیرید؟ مگر همین شما نبودیـد کـه بـه محـض آنکـه احـساس مظلوم را مي

م قطعي است و ایرانیان در آینده نزدیـك کردید که پیروزي ایران بر صداپاچــه شــدید و بــه کمــك او شــتافتید و آورنــد، دســت او را از پــاي در مــي

اي خود را در اختیار ارتش صدام قـرار دایـد و موجبـات اطالعات ماهوارهجلوگیري از شکست او را فراهم کردید؟ چرا صدام در آن روزها متجاوز

سـت؟ اگـر هـدف شـما دفـاع از مظلـوم و نبود و فقط امروز متجاوز شـده ابایــست در جلــوگیري از تجــاوز و زیــر پــا گذاشــتن حقــوق بــشر بــود، مــي

نخـــستین روز جنـــگ و حملـــه صـــدام بـــه ایـــران دســـت متجـــاوز را قطـــع ١...حمایت شما از صدام در آن زمان به چه معني بود؟. کردید مي

.٢٨٥ ـ ٦ ـ از تکریت تا کویت جودیت میلر ص ١

، )١٩٩٠ اوت ٢ (٦٦٠هاي قطعنامه: ماه اول بحران کویت عبارتند از٤هاي مصوب شوراي امنیت در طول قطعنامه ٢٤ (٦٦٩، ) سپتامبر٦ (٦٦٧، ) سپتامبر١٣ (٦٦٦) اوت٢٥ (٦٦٥، ) اوت١٨ (٦٦٤) اوت٩ (٦٦٢، و ) اوت٦ (٦٦١

، ٦٦٠قطعنامه ) ١).(١٩٩٠ نوامبر ٢٩ (٦٧٨و ) نوامبر٢٨ (٦٧٧، ) اکتبر٢٧ (٦٧٤، ) سپتامبر٢٥ (٦٧٠، )سپتامبرنشیني سریع نیروهاي العمل سریع شورا در مقابل حمله عراق به کویت بود که طي آن خواستار عقب عکس

.عراقي و حل اختالفات از طریق مذاکره فوري شد، و غصب منصب حکومت مشروع و ٦٦٠ ضمن محکوم کردن عراق به دلیل عدم اجراي قطعنامه ٦٦١طعنامه ق

.خواهد که از شناسایي رژیم دست نشانده عراق در کویت خودداري کنند قانوني کویت، از تمامي دولتها ميز به رسمیت شناختن این اعتبار دانستن الحاق کویت به عراق، از همة دولتها خواست ا ضمن بي٦٦٢قطعنامه

.الحاق خودداري کنندها و کنسولگریها را مسؤولیت کامل عراق در ارتباط با اتباع کشورهاي ثالث و کارکنان سفارتخانه٦٦٤قطعنامه

.در عراق و کویت به دولت این کشور خاطر نشان کرد اجرا خواهند گذاشت از طریق خواهد تا اقداماتي را که به مورد شورا از کلیه کشورها مي٦٦٥قطعنامه

.هماهنگ کنند» کمیتة ستاد مشترك«مکانیسمهاي .پردازد به وضعیت غیرنظامیان و کمکهاي انساندوستانه به آنها مي٦٦٦قطعنامه منشور ملل ٢٥ بر شدت عمل شورا در قبال بحران افزود و بر اساس فصل هفتم و همچنین ماده ٦٦٧قطعنامه

و ٦٦٤، ٦٦٢، ٦٦٠هاي اهد که در اسرع وقت تعهدات خود را به موجب قطعنامهخو متحد، از عراق ميالملل نسبت به اتباع کشورهاي خارجي و کنوانسیون وین در خصوص روابط دیپلماتیك و کنسولي و حقوق بین

.پرسنل دیپلماتیك و کنسولي به انجام رساند ٥٠اي را که بر اساس ماده عدتهاي انساندوستانه، کمیتة تحریمها را موظف کرد تا تقاضاي مسا٦٦٩قطعنامه

.گیرد مورد بررسي قرار دهد منشور صورت مي . تحریمهاي هوایي را علیه عراق مورد تأکید قرار داد٦٧٠قطعنامه

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٣٥

المللي فقدان دادگاه و قوانین جزایي بین) ب

المللــي و ، فقــدان دادگــاه بــین٥٩٨نع در راســتاي اجــراي کامــل قطعنامــه مهمتــرین مــاالبتـه اخیـرا . المللي جهـت داوري در ایـن گونـه جنایـات اسـت مجموعة قوانین جزایي بینالمللـي حقـوق جـزا و کمیـسیون المللـي بـه اهتمـام مؤسـسه بـین مجموعه قوانین جزایي بین

اي را اما این مجمع، تصویب چنین مجموعـه. دالمللي، به مجمع عمومي ارائه ش حقوق بینالمللي کاري عبث المللي براي رسیدگي به جنایات بین بدون تأسیس یك نهاد داوري بین

.و بیهوده دانست و تصویب آن را به تأسیس چنین نهادي موکول کردتار کش( کنوانسیون ژنوسید ٦المللي در مادة ناگفته نماند که تأسیس دادگاه جنایي بین

همچنین نکتـه مهـم دیگـري کـه در ایـن رابطـه مطـرح . بیني شده است پیش) دسته جمعيالمللـي المللي براي اجراي احکام دادگـاه جنـایي بـین است فقدان یك دستگاه اجرایي بین

المللـي عمـال در بدون شـك در نبـود چنـین دسـتگاهي، اجـراي احکـام جنـایي بـین. استــه اختیــار قــدرتهاي بــزرگ قــرار مــي گیــرد و آنهــا هــم هــیچ اقــدام عملــي در جهــت تنبی

المللـي دهند و تنها در راستاي اهداف و منابع بـین متجاوزین و اعاده حق مظلوم انجام نمي .کنند خود حرکت مي

دانـیم و همـواره خواهـان المللي مـي ما به دالئل تفکیکي زیر جرائم رژیم عراق را بین .تعقیب کیفري آنان هستیم

:المللي بینجرائم) الف

:نویسد در مورد آغاز جنگ مي١٩٠٧ ـ ماده یك کنوانسیون الهه ١دول متعاهد اذعان دارند که عملیات جنگي بدون اخطار صریح قبلي به شکل اعـالن «

».جنگ، و یا اولتیماتوم نباید آغاز شود

پرداخت و دولت عراق را از عواقب سوء رفتار با غیر نیز به وضعیت غیرنظامیان و اتباع خارجي مي٦٧٤قطعنامه

.داشت اتباع کشورهاي ثالث بر حذر مينظامیان ودر رابطه ) ٢. ( سرانجام مجوز استفاده از زور و مداخله نظامي علیه عراق را براي متحدین صادر کرد٦٧٨قطعنامه

» مواضع شوراي امنیت در قبال جنگ عراق و کویت«هاي صادره از بحران کویت رجوع شود به با قطعنامهدکتر سیدداود » ش و جایگاه شوراي امنیت سازمان ملل متحد در نظم نوین جهاننق«تألیف سعید خالوزاده، و

.آقایي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٣٦

علیـه تمامیـت١٣٥٩ شهریور ٣١رژیم عراق با اقدام به یك حملة وسیع و گسترده در .ارضي ایران، این ماده را نقض کرده است

هــاي الحــاقي آن در مــورد حمایــت از افــراد و پروتکــل١٩٤٩ ـ کنوانــسیونهاي ژنــو ٢کشوري به هنگام جنگ و قواعد خاص اشغال نظامي و بخرود با شهروندان آن است که

:شود ترین آنها اشاره مي در اینجا به مهمل مربوط است که انفرادا یا اشتراکا به اشـخاص یـا به منع تخریب اموال منقو: ٥٣ماده

.دولت یا شرکتهاي عمومي یا سازمانهاي اجتماعي یا تعاوني تعلق دارددر مورد تکلیف دولت اشغال کننده در جهت تأمین خواروبـار و مـواد طبـي : ٥٥ماده

.مورد حمایت از اراضي اشغال شده و غیره است .داري خدمات و تأسیسات بیمارستاني استدر خصوص تأمین و نگه: ٥٦ماده

رژیم عراق تمامي موارد فوق را نقض کرده است و نه تنهـا بـه بمبـاران شـدید مراکـز غیرنظامي، بیمارستانها، مساجد و کلیساها پرداخت بلکه به انهدام و تخریب کامـل بعـضي

.زیدهویزه، قصرشیرین و بسیاري از روستاهاي مرزي مبادرت ور: از شهرها نظیر پروتکـل، در خـصوص حمایـت از زنـان در برابـر هـر نـوع سـوء اسـتفاده، ٧٦ ـ ماده ٣

در این رابطه ارتش عراق به تعداد از دختران در حوالي شهر هویزه . تجاوز و اعدام است .آمیزي تجاوز، و سپس آنها را اعدام کنرد به نحو خشونت

اي خفتـه کننـده، سـمي و ژنـو، در خـصوص منـع اسـتفاده از گازهـ١٩٢٥ ـ پروتکل ٤در ایـن رابطـه ارتـش عـراق بـه شـدت از انـواع گازهـاي . سایر گازهـاي باکتریـایي اسـت

.میکروبي شیمیایي علیه نیروهاي جمهوري اسالمي ایران استفاده کرده استسـه دسـته » منشور نونبرگ«المللي معروف به اساسنامه دادگاه نظامي بین٦ ـ در ماده ٥

طرف دولتها و یا اتباع آنها ممکن است صورت گرفته باشد به تفکیك از جرائمي که از :مشخص شده، که عبارتند از

یعني نقض قوانین و مقررات عرف جنگ: جنایات جنگي) الفــا جنگــي کــه در نقــض : جنایــات علیــه صــلح) ب ــه ی یعنــي آغــاز جنــگ تجاوزکاران

.المللي باشد قراردادهاي بینقتــل، قلــع و قمــع، اخــراج از کــشور و ســایر اعمــال یعنــي : جنایــات علیــه بــشریت) ج

.گیرد غیرانساني که علیه افراد غیرنظامي صورت مي

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٣٧

شرمانه مرتکب شده اسـت، بـسیاري از نیروهـاي مـا رژیم عراق همة این جنایات را بيرا به هنگام اسارت، مثله یا اعدام کرد و حتي غیرنظامیان را به طرز فجیعي به قتـل رسـاند

، تجاوز به ایـران را آغـاز کـرد کـه بـه ١٩٧٥با نقض یکجانبه قرارداد » ب« بند و در مورد .هاي پیشین پیرامون آن بحث شده است تفصیل در فصل

جرائم مدني

المللي مجزي است از رأي دیـوان دائمـي دادگـستري که درحقوق بین» الضرار«اصل هر کس موجـب ایـراد به موجب این اصل. منبعث است١٩٢٧ ژوئیه ٢٦المللي مورخ بین

اصـوال در . باشـد ضرر و زیان به کس دیگري شـود، بـه جبـران خـسارات وارده ملـزم مـينظامهاي حقوقي و قضائي داخلي کشورها هم این اصل مدعي و مجزي است و از طرفـي

الملـل هـر دولـت موظـف اسـت خـساراتي را کـه در اثـر بنابر اصول و موازین حقوق بـینالمللـي ناشـي از انجـام یـا خـودداري از انجـام تکلیـف بـه دولـت نقض قواعد حقـوق بـین

در مورد پرداخت غرامت ناشي از عمـل تجـاوز کـه . دیگري وارد کرده است جبران کند، قسمت هشتم قرارداد ورساي ٢٣١توان به ماده رود مي الملل به شمار مي نقض حقوق بین

ود را بـه دولتهـاي مـورد که آلمان و متحدانش را مکلف ساخت غرامت عمـل تجـاوز خـ ١.تجاوز بپردازند، استناد کرد

بدین ترتیب پرواضح است که رژیـم عـراق ملـزم خـسارات مـادي و معنـوي ناشـي از المللي را بپردازد و باید بر اساس اصل جبران کامل جنگ تجاوزکارانه و نقض قاعدة بین

.تعیین و پرداخت شود (Restitution in integram)خسارت یا بازگشت به حالت اولیه، مبني بـر تعیـین خـسارات وارده، دبیـر کـل سـازمان ملـل ٥٩٨ قطعنامه ٧در اجراي بند

. متحد هیأت کارشناسي به ریاست عبدالرحیم فرح، معاون دبیر کل، را مأمور این کارکرد بـود کـه بـه منظـور ١٣٧٠این هیـأت دوبـار بـه ایـران سـفر کـرد، سـفر اول در خـرداد مـاه

:به اطالعات زیر صورت گرفتدستیابي ـ کسب اطالعات و مدارك کلي دوباره ماهیت و ابعاد خسارات وارده بـه زیربنـاي ١

المللي دانشکده حقوق و ـ تجاوز عراق به ایران و موضعگیریهاي سازمان ملل متحد، مرکز مطالعات عالي بین ١

.علوم سیاسي، نسرین مصفا و دیگران

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٣٨

.کشور در جریان جنگ تحمیلي قطعنامـه ٧آوري اطالعات به منظور بررسي مسأله بازسـازي بـا توجـه بـه نبـد ـ جمع٢٥٩٨. .طریق بازدید از محل ـ تحقیق و تأیید اطالعات بدست آمده تا حد امکان از ٣

ــان مــاه بــود کــه در راســتاي پیگیــري دقیــق ١٣٧٠ســفر دوم هیــأت کارشناســي در آبدر این سـفر هیـأت سـعي کـرد بـا مـسؤولین . اطالعات حاصله از سفر اول صورت گرفت

نهادها و سازمانها در ایران مذاکرات حضوري داشته باشد تا خـسارات اقتـصادي وارده را کنـد و حتـي االمکـان از مراکـز و تأسیـسات آسـیب دیـده بـه طـور به طور دقیـق بـرآورد

.مستقیم بازدید به عمل آوردهاي بـه عمـل آمـده بـه صـورت دو گـزارش جداگانـه از سـوي نتایج تحقیق و بررسي

هـا ضـمن اعتـراف بـه عمـق خـسارات در این گـزارش. هیأت، تسلیم دبیر کل سازمان شد ٣٤٥٣٥ میلیارد دالر و خسارات غیر مـستقیم ٢/٩٧م وارده به ایران، میزان خسارات مستقی

میلیـارد دالر ١٠٠٠البتـه ایـران میـزان خـسارات وارده را . میلیارد دالر برآورده شده است ١.اعالم کرده است

بدین ترتیب رژیم عراق که اینك متجاوز در جنگ شناخته شده باید کلیـه خـسارات انگـاري در ایـن زمینـه از سـوي سـهل. ندمالي و اقتصادي از جنگ تحمیلي را پرداخت ک

البته خسارات . المللي و تشویق متجاوز است المللي نیز به منزله نقض حقوق بین مجامع بیناگـر چـه خـسارات مـالي هـم بـر . معنوي ناشي از جنگ به هیچ وجـه قابـل جبـران نیـست

فـاع از کیـان ملت سلحشور با ایمان ایران براي د. فرض امکان، امیدي به جبران آن نیستخواهـد و اسالم و رضایت پروردگار متعال جنگیـد و اکنـون هـم مـزد اصـلي را از او مـي

اصرار او بر حقانیت خود در جنـگ بـراي سـنجش صـداقت و وجـدان کـساني اسـت کـه .کشند المللي را در عصر حاضر به دوش مي بشر و صلح و امنیت بین پرچم دفاع از حقوق

جرائم جزائي

شناسـد سالها تأخیر، سازمان ملل متحد رژیم عراق را مسؤول جنگ مياکنون پس از

.٢٥فارس، ص ـ کانونهاي بحران در خلیج ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٣٩

اي عمــل کنــد و ســردمداران بعثــي عــراق و بایــد نــسبت بــه شــناخت خــود بــه نحــو بایــستهرحـم و خونخـواري اسـت بـه اشـد مجـازات خـود خصوصا شخص صدام را کـه فـرد بـي

پـذیر ة مجازات متجـاوز امکـانبرساند، زیرا دستیابي به صلح عادالنه و پایدار، تنها در ساینمونة این مجازاتها در تاریخ سابقه دارد، مانند شکست آلمان هیتلري که عالوه بـر . است

دستگیري و محاکمه و مجـازات سـردمداران حـزب نـازي، غرامـات و خـسارت ناشـي از .جنگ از الزامات متجاوزین به دول مورد تجاوز بوده است

ي، مــوارد اتهــامي ویلهلــم دوم، امپراطــور آلمــان را معاهــده ورســا٢٢٧همچنــین مــاده دانـد و اصـول دادگـاه نـورنبرگ کـه المللي مـي اهانت ـ در حد اعلي ـ نسبت به اخالق بین

آن را بـه ٩٥ شـماره طـي قطعنامـه١٩٤٦ دسـامبر ١١مجمع عمـومي سـازمان ملـل، مـورخ .الملل است اتفاق آراء تصویب کرد از اصول مقبول و پذیرفته شده حقوق بین

داند که عمـق جنایـات سـران رژیـم بعثـي عـراق در جنـگ بـه امروز دینا به خوبي ميالملـل و نادیـده نقض مکرر حقوق بـین. مراتب از حزب نازیسم آلمان هیتلري بیشتر است

گرفتن حقوق انسانها در جنگ و به کـار بـردن مخربتـرین سـالحهاي پیـشرفته و شـیمیایي ون کشیدن صـدها زن و کـودك غیرنظـامي در شـهرها و الـوده علیه آنان و به خاك و خ

کردن محیط زیست آبي و خـاکي کـه شـیوع بیماریهـاي ناشـناخته از آن همچنـان قربـاني از جملـه جـرائم جزائـي حکـام عـراق اسـت کـه روي هیتلرهـا و چنگیزهـاي ... گیرد و مي

.تاریخ را سفید کرده است تنبیه متجاوز طي هشت سال جنـگ، آتـش به علت تعلل شوراي امنیت در شناسایي و

تجاوز صدام به کشور کویت هم سرایت کرد و تجاوز رسمي نیروهاي چنـد ملیتـي را بـه ترین مراکز اقتصادي عراق به بهانـة انهـدام تأسیـسات نظـامي دنبال آورد که طي آن عظیم

سارت بـار ویران شد و آثار و تبلیغات ناشي از این تجاوز هم، بـراي منطقـه دردآور و خـ .بوده است و خواهد بود

المللــي همــانطوري کــه گفتــیم قــدرتهاي بــزرگ عمــدا از تــشکیل دادگــاه جزایــي بــینکنند، تا اختیار تشخیص و تنبیه جنایتکاران جنگي به عهده خودشان باشد و خودداري مي

خواهي قـدرتهاي بـزرگ بـویژه امریکاسـت کـه بـا حقـوق بـشر و این از مصادیق بارز باججمهوري اسالمي ایران نیـز بـا علـم بـه ایـن معنـا . ار دموکراسي غرب کامال تقابل داردشع

کند، تا بـه عنـوان سـند مظلومیـت ملتـي آزاد و حقوق پایمال شدة خود را دائما تکرار مي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٤٠

.مستقل، مدعیان دروغین دموکراسي و حقوق بشر را در تاریخ رسوا کند :به سؤاالت زیر پاسخ دهید

مرصاد در چه شرایطي اتفاق افتاد؟ ـ عملیات١ دور جدید تجاوزات را آغاز کرد؟٥٩٨ ـ چرا رژیم عراق پس از پذیرش قطعنامه ٢ ـ انگیزه صدام در تجاوز به کویت چه بوده است؟٣ .هاي مبادله شده بین دو رئیس جمهور وقت را بررسي کنید ـ نامه٤ مي جهان معرفي شد؟گر جنگ چگونه شناسایي و به افکار عمو ـ آغاز٥ ـ تجاوز عراق به کویت چه تبعات سیاسي براي منطقه و جهان داشت؟٦ . را بررسي کنید٥٩٨ي ـ موانع اجرایي قطعنامه٧ .المللي و مدني صدام را بررسي کنید ـ جرایم جزایي و بین٨

منابع و مآخذ فارسي

.١٣٦٤نشر هماه ـ نوایي، عبدالحسین، ایران و جهان از مغول تا قاجاریه، ١ ـ پطروشفــسکي و دیگــران، تــاریخ ایــران، ترجمــه کــریم کــشاورز، انتــشارات پیــام، ٢١٣٥٤. هاي تاریخي اختالفات ایران و عراق، شرکت سـهامي ـ پارسا دوست، منوچهر، ریشه٣

.١٣٦٩انتشار، .١٣٤٤خوار استعمار، انتشارات امیبرکبیر، ـ بهار، مهدي، میراث٤بـه نقـل از ) خطـي( خان قاجار، وقـایع نگـار شـیرازي، تـاریخ قاجاریـه ـ میرزا احمد٥

.١٤٣٨، ٣آینده، دوره چهارم، شماره .١٣٤٨ ـ آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، انتشارات خوارزمي، ٦ .١٣٧١فارس، موسسه کیهان، ـ جعفري ولداني، اصغر، کانونهاي بحران در خلیج٧رزا تقي خان فراهـاني، تهـران، انتـشارات دانـشگاه تهـران، ـ اقبال آشتیاني، عباس، می٨١٣٤٠. العـرب، وزارت امـور ـ حقایقي چند درباره اختالفات ایـران و عـراق راجـع بـه شـیط٩

.خارجه ایران، ٦العـرب و مـرز عـراق آینـده، دوره چهـارم، شـماره ـ کاظمي، باقر، موضوع شـط١٠

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٤١

.١٣٢٩اردیبهشت ، صـحیفه نـور، )وزارت فرهنگ و ارشـاد اسـالمي(سالمي ـ مرکز مدارك انقالب ا١١

موسـسه : ، تهران، چـاپ اول، تنظـیم١٣، ج )ره(مجموعه رهنمودهاي حضرت امام خمیني .١٣٧٨تنظیم و نشر آثار امام خمیني

.١٣٧٣ ـ روز شمار جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، ١٢هللا یاقوتي پـور، وزارت فرهنـگ راق، ترجمه نعمت ـ طارق عزیز، روابط ایران و ع١٣

.١٣٥٩و ارشاد اسالمي المللـي ـ ملکي، عباس، شـوراي امنیـت و جنـگ ایـران و عـراق، مجلـه مـسائل بـین١٤

.٤٠ایران، شماره ایران و الجزایر، مجله حقوقي، ١٩٧٥ ـ جعفري ولداني، اصغر، نگرشي به تعهدنامه ١٥ .١٣٦٥، ٥شماره .با صلح، ستاد تبلیغات جنگ، شوراي عالي دفاع ـ ستیز ١٦ ـ تحلیلي بر جنگ تحمیلي عراق علیـه ایـران، دفتـر حقـوقي وزارت امـور خارجـه، ١٧ .١٣٦١بهمن ـ جعفري ولـداني، اصـغر بررسـي تـاریخي اختالفـات مـرزي ایـران و عـراق، مجلـه ١٨

)١٣٦٦تیر ـ شهریور (، ٤سیاست خارجي، سال اول، شماره .١٣٦٢ي، احمد، تاریخ پانصد ساله خوزستان، تهران، انتشارات خواجو، ـ کسرو١٩ــي ٢٠ ــه محمــد رفیع ــوران، شــیخ خزعــل و پادشــاهي رضــاخان، ترجم ـ سرپرســي ل

.١٣٦٣مهرآبادي، تهران، انتشارات فلسفه، اکبـر، تـاریخ سیاسـي جنـگ تحمیلـي، دفتـر نـشر فرهنـگ اسـالمي، ـ والیتي، علـي٢١

.١٣٧٦چاپ اول، الغیـب اتفاقیـه الجزایـر بـین العـراق و ایـران، نشر فرهنگ و اطالعات عـراق، لمـاذ ـ ٢٢ .١٩٨٠بغداد، . ـ اداره مطبوعات و سفارت عراق در لندن، الحقایق التاریخیه االطماع الفارسیه٢٣ . ـ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، از خونین شهر تا خرمشهر٢٤هوشـنگ راسـخي : متحـد، ایـران و عـراق، ترجمـههیوم، سازمان ملـل. ر. ـ کارون٢٥

.١٣٧٦المللي، چاپ اول عزمي ثابت، دفتر مطالعات سیاسي و بین

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٤٢

.١٩٨٥ ـ جنبش عدم تعهد از آغاز تا سال ٢٦ . ـ سازمان کنفرانس اسالمي کتاب سبز٢٧ ـ سعید خالوزاده، مواضع شوراي امنیت در قبال جنگ عراق و کویـت چـاپ اول، ٢٨١٣٧٥. کاظمي، سیدعلي اصغر، ابعاد حقـوقي دورنمـاي صـلح بـین ایـران و عـراق، دفتـر ـ٢٩

.١٣٧٧نشر فرهنگ اسالمي . ـ نقش و جایگاه شوراي امنیت سازمان ملل متحد در نظم نوین جهاني٣٠ ١٣٧٠ ـ جودیت ملیر ـ از تکریت تا کویت ترجمه حسن تقي زاده میالني، ٣١هـاي سـازمان ملـل راق بـه ایـران و موضـعگیري ـ نسرین مصفا و دیگران، تجاوز عـ٣٢

.المللي دانشکده حقوق و علوم سیاسي متحد، مرکز مطالعات عالي بین ـ سرلشکر وفیق الـسامرامیي، ویرانـي دروازه شـرقي، ترجمـه عـدنان قـاروني، مرکـز ٣٣

.١٣٧٧فرهنگي سپاه، چاپ اول

فهرست روزنامه و نشریات

.١٣/٢/١٣٤٨: ـ روزنامه آیندگان١ــــات٢ ــــه اطالع ، ٢٠/٥/١٣٦٦، ١٨/١١/١٣٦٣، ٢٥/٥/١٣٥٩، ٢/١٣٤٨: / ـ روزنام

٩/١٠/١٣٦٦، ٢٨/٤/١٣٦٦، ٥/٥/١٣٦٦، ٣١/٤/١٣٦٦، ٢٨/٤/١٣٦٦، ٢٠/١١/١٣٥٢ ،٣٠/٣/١٣٦٧، ٢٨/٤/١٣٦٧.

.١٩/١/١٩٨١: ـ روزنامه االنباء٣ .١٩/٩/١٩٨٠، ١٩/١٠/١٩٨٠، ١٨/٨/١٣٥٩: ـ روزنامه االنوار٤ .٧/٩/١٣٥٩: یر ـ روزنامه السف٥ .٥/٨/١٣٥٩: ـ روزنامه الشرق االوسط٦ .١٩/٩/١٩٨٠: ـ روزنامه النهار٧ .١٦/٦/١٣٥٩، ١٦/١٢/١٣٥٩: ـ روزنامه انقالب اسالمي٨ـــران٩ ، ١٤/٣/١٣٦١، ٣/٤/١٣٦٠، ١٩/٦/١٣٥٩: ـ روزنامـــه جمهـــوري اســـالمي ای

٢١/٩/١٣٧٠، ٤/٧/١٣٦٧، ٢١/١/١٣٦٧، ١/٨/١٣٦٧، ٨/١/١٣٦٤، ١٢/٧/١٣٦١ ،٩/٨/١٣٦٧، ٢٢/٣/١٣٧٠.

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٤٣

.٩/٣/١٣٦١: ـ روزنامه دي ولت١٠ .١٣/٨/١٩٩٠): اسپانیا( ـ روزنامه دیاریو ١١ .١٤/١/١٣٥٩، ٢٦/٦/١٣٦٦، ٣١/٤/١٣٦٦، ١٤/٥/١٣٦٨: ـ روزنامه رسالت١٢، ١/٥/١٣٦٦، ٢٠/١١/١٣٦٢، ٢/٧/١٩٥٩، ١٤/١/١٣٥٩: ـ روزنامـــــه کیهـــــان١٣

٢١/٩/١٣٧٠ ،٢١/٦/١٣٦٦، ٢٢/٥/١٣٦٦، ٣٠/٤/١٣٦٦. .٢٧/١٠/١٩٨٠، ١٦/١٠/١٩٨٠، ١٤/١٠/١٩٨٠: ـ روزنامه گاردین١٤، ١/٤/١٩٨٢، ١٩/٩/١٩٨٠، ١٧/٥/١٩٨٠، ٢٩/٩/١٩٨٠: ـ روزنامـــــه لومونـــــد١٥

١٢/١١/١٩٨١. .٩/١٩٩٠/ ٢٣، ٢٣/٥/١٩٨٢: ـ نشریه آبزرور١٦ .٢٦/٥/١٩٨٢: ـ نشریه اسکاترن١٧ .٢٦/٥/١٩٨٢: ـ نشریه اشتوتکار١٨ .٨/٣/١٩٨٣، ٢٨/٩/١٩٨٠: شریه االنباء ـ ن١٩ .٢٤/١١/١٩٨١: ـ نشریه الثوره٢٠ .٢١/٣/١٣٦١، ١٤/٣/١٣٦١: ـ نشریه الحوادث٢١ .٢٢/٤/١٩٨٣: ـ نشریه السیاسة٢٢ــشرق االوســط٢٣ ــشریه ال ، ٢٥/٩/١٩٨٠، ٢٨/٩/١٩٨٠، ٢/٧/١٣٥٩، ١/٧/١٣٥٩: ـ ن

٢٤/٩/١٩٨٠، ٢٥/٩/١٩٨٠، ٢٢/٩/١٩٨٠، ٢٤/٩/١٩٨٠. .٧/٧/١٣٥٩: شریه اللواء ـ ن٢٤ .١٣/٧/١٩٨٠: ـ نشریه الوطن٢٥ .١١/١/١٣٦١: ـ نشریه امیران آزاد٢٦ . ـ نشریه ایران تایمز٢٧ .٢٩/٩/١٩٨١، ٥/٤/١٩٨٢، ٩/٢/١٩٨١: ـ نشریه تایمز مالي٢٨ .١٩٨٢//٢٥: ـ نشریه تایمز لندن٢٩ .١٣/٦/١٩٨٤: ـ نشریه ژون آفریك٣٠ .٢٧/٧/١٩٩٠، ٧/٣/١٣٦١، ١٩/٣/١٣٦١: مانیتور ـ نشریه کریستین سانیس ٣١ .١٧/٣/١٣٦١، ٢٥/١/١٩٨٢: آنجلس تایمز ـ نشریه لس٣٢ . ـ نشریه لوپوئن٣٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٤٤

.٤/٥/١٣٦١: ـ نشریه لوماتن٣٤ .٨/٢/١٩٨١: ـ نشریه لیبراسیون٣٥ .٢٠/٣/١٩٨١: ـ نشریه میدل ایست٣٦ .١٠/٣/١٣٧٦: ـ نشریه نیوزویك٣٧ .١٤/١/١٣٦١، ١٨/١/١٣٦١، ٣٠/٩/١٩٨٠: ـ نشریه نیویورك٣٨، ٢٢/٣/١٣٧٠، ٢١/٩/١٣٧٠، ٤/٧/١٣٦٧، ٣٠/٩/١٩٨٠: ـ نـشریه واشـنگتن پـست٣٩

٩/٨/١٣٦٧. .٥/١/١٣٦٧: ا. ـ نشریه ویژه خبرگزاري ج٤٠

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٤٥

منابع و مآخذ التین

١. Iran M. Sinxclik, the Vienna convention on the law of Manchester, university press ١٩٧٣. D. ١٤٥.

٢. RC. Agarweil, international law. (India: Allahabad central agency). ٣. H. Manc international rivers and canal transport (Oxford: Oxford university

press, ١٩٤٤) p.p ١٨.٧٩. ٤. Rouhollah, Ramazani, the foreign policy of Iran ١٩,١٧ ١٥٠٠ Adeveioping nation

in world Affairs (Virgina Press, ١٩٦٦) P.٥٦. ٥. League of nations, Official journal Feb. ١٩٣٥. P.٢١٨.

٦. Institute of studies and Research "Edition du monde Arabs" The Iraq Iranian conflict Paris: Edition du monde Arabe, ١٩٦٦. P.٢٣٢.

٧. United nations year book, ١٩٨٠. P.٣١٢. ٨. Minstry of foreign affairs of the republic of Iraq. The Iraqi - Iranian. The Iraqi

- Iranian Conflict op. oit. P.٢٥٧. ٩. Institute of Studies and Research edition du monde Arabs. The Iraq Iran

conflict. (Paris: Edition du minde, Arabe, ١٩٨١) P.٢٢١. ١٠. M.A.Ainajar, Mohammareh Principaly: A Study of its Arabian history ١٨١٢ -

(١٩٨٠) .١٩٩٢, P.٣٢ - ٣٠. - Tareq Ismael, Iraq and Iran, reals of conflict (Syracuse - university press - ١٩٨٠ .

P.٩.) ١١. Dilip Hir / Iran under the Ayatollaha (London: Routiedge and Keyan paulple,

١٩٨٥) P.١٦٤. ١٢. Institute of studies and research, op. cit, P. ١٢٧.

١٣. Institute of studies and research, P.١١٦. ١٤. The Gulfwar, in Saddam's, Iraq revolution or reaction? ٢nd books hd. ١٩٨٦.

P.٢٢٨. ١٥. Edition L.e. Monde Arabe the Iraq and Iran conflict. P.٢٢٥.

١٦. Stein, T. Chemical Warfare, American cosiety of international Law - ١٩٨٩ April PP٤٦٦ - ٤٦٥ - ٥.

١٧. Mann. H. Arms Control verification and the united nations: The Chemical Weapons Experience of the ١٩٨٠ S", C.Y.I.L, ١٩٨٨, P.٢٠٥ - Mann, ivid, P.٢٠٦.

١٨. Canevonr Hume. P. Cit. P.١٢٥.

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٤٦

In the Name of God The Compassionate the merciful The History of Sacred Defence

Compiled bye Dr. S. M. Larijani

Eslimi Publication Supported by

The Foundation of Protecting the Memories and Values of the Sacred Defence

Introdution

Through Iraq invation from ground air and sea to the holy Islamic republic ground on shahrivar ١٣٥٩ ,٣١ is an important event that consideration its aspects is very important for the present generation and the future history. Although it is necessary to consider the historical roots of Iran - Osmany conflicts as one of the invation reasons, at the time that the Islamic Revolution had newly came to victory and did not have enough consistency for organizing the internal affairs and the army was not ready, and even control of the frontiers encountered mony difficulties, and many other reasons, makes us to think that by this expansive invation Iraq regime

was following which aims? Also the study of Iraq army invation method by considering the political - economical and military conditions of two parties will, present the researcher and military - politicians some delicate points. And it will help them setting up and

analyzing this grate event in the history of two nations. And even the complicated role of government organization, especially those grate powers who are the claimant of human right and liberty of nations in the occurrence of invation and then their taking position during eight years war, are the

important points of this event. What the respectful reader will find in this book is an analytic survey of the process of three elements: (reasons - aims - conditions) of invation. And if we don't recognize this section at, the end we won't reach to an acceptable conclusion. So the study of Islamic Republic defence policy against a planed invation can give the

reader a correct scale for judjement and declaration about invation and defence. The main chapter of this book is about Iran's defence policy. Although at the beginning of invation because of the influence of liberals and people like Banisad who had important posts in politic and military, collecting defence strategy was really impossible, by their dismissal and for the presence of Imam as the high

commander of war our defence strategy came to two problems: (control and repel) the invation: At first controlled the invation in order to release our occupied cities and we released Khoram Shahr. After that we followed the

policy of repelling invation. Entrance Iraqi territory and destruction military centers were in our policy of

repelling invation. Meanwhile in this section we will answer some questions such as: Why did war

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٤٧

continue after Khoram Shahr recaptured? Isn't Iran responsible for war continuation? We will also revie the effect of Security Council of united Nation decisions during

Iraq - Iran war.

Iraq war against Iran did not have military end but those who obliged Iraq to war, came to support Iraq and prevented Iraq military defeat and they pull it to an political end. So in this book we will analys the ٥٩٨ resolution points. Point six of this resolution is one of the Iran's demands during the war based on recognition the

beginer of war. And determining war damage in point seven and the way it should be provided and the reasons of not performing the resolution completely are the readable subjects

in this book. At the end I should thank all members of research group and sacred defence encyclopedia center especially colonel Rasuli the head of center who helped me in

this work. I seek God reward for all those who love aur publications. Ismail Mansoory Larigani

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٤٨

فصل هشتم

پیامدها و دستاوردهاي سیاسي ـ فرهنگي ـ اقتصادي دفاع مقدس

تـرین مهـمدستاوردهاي داخلي دفاع مقدس فراوان اسـت، ولـي مـا در ایـن نوشـتار بـه

ــابي دیگــر هــا مــي آن ــه فرصــتي دیگــر و کت ــردازیم و تفــصیل آن را ب وا ـ شــاءهللا انـ پ :ترین دستاوردهاي داخلي دفاع مقدس عبارتند از مهم. گذاریم مي

اعتماد به نفس و خودباوري. ١

مـا در . از برکات مهم دفاع مقدس، تقویت اعتمـاد بـه نفـس و خودبـاوري بـوده اسـتقــدس بــه ایــن نتیجــه رســیدیم کــه بایــد خــود را بــاور کنــیم و بــا تکیــه بــر کــوران دفــاع م

تأثیر این خودباوري، . هاي خود ـ به ویژه جوانان خداجو ـ کشور را اداره نماییم توانمندي نمـود ،هاي نوین دفاعي و فناوري هاي مختلف اجتماعي، اقتصادي بعد از جنگ در عرصه

.اي داشت فزاینده به این نتیجه رسیدیم که باید بر روي پـاي خـود س هشت ساله،در جنگ و دفاع مقد

هـا و توان سالیان سال علیه تمامي قـدرت بایستیم و به این خودباوري دست یافتیم که، مي ابهـت ما در ایـن جنـگ،«: فرمودند) ره(ها مبارزه کرد؛ همچنان که حضرت امام ابرقدرت

».دو قدرت شرق و غرب را شکستیم بلکـه در هاي نبرد و جنـگ، ت دو قدرت شرق و غرب، نه فقط در صحنهشکستن ابه بـه بـا خودبـاوري و اعتمـاد بـه نفـس ایجـاد شـده در مـردم،. ها به دست آمد تمامي صحنه

درتحـریم . ها و ابتکاراتي دست زدیم که تحسین دوسـت و دشـمن را برانگیخـت پیشرفت مقاومـت کـردیم و اقـدام بـه سـاخت جـویي ي قناعت و صرفه اقتصادي، صبورانه با روحیه

وسایل و قطعات مختلف نموده، تا مرز خودکفایي در کاالها و محصوالت اساسـي پـیش هـا همـه از تـوانیم و ایـن اگر بخـواهیم، مـي رفتیم و در یك جمله؛ ملت ما ثابت کرد که،

یم این جنگ و تحر«): ره(هاي مختلف بود که به قول امام برکات جنگ تحمیلي و تحریم

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٤٩

؛ و این »اي الهي بود که ما از آن غافل بودیم تحفه اقتصادي و اخراج کارشناسان خارجي،انتظار نداشته باشید که از خارج کسي بـه شـما در «وصیت رهبر خودباور جامعه است که

خـود . اسالم و پیاده کردن احکام اسـالم اسـت، کمـك کنـد]همان[که رسیدن به هدف،

1».بخشد، قیام کنید که آزادي و استقالل را تحقق ميباید به این امر حیاتي

شکوفایي استعداد و خالقیت. ٢

هــا، از جملــه تحــوالتي کــه در جنــگ طــوالني هــشت ســاله رخ داد، بــروز خالقیــتهـاي از ابتکـار عمـل. ها و اعمال بدیعي بود که در ابعاد مختلـف صـورت گرفـت نوآوريدر مسایل و تصمیمات استراتژیکي جنـگ گرفتـه، تـا ي رهبر فقید انقالب اسالمي داهیانه

.ادعا و خالص بسیجي هاي نیروهاي بي ابتکارات و نوآوري به یاد داریم که ي شرکت دادن نیروهاي مردمي در جنگ، در مورد حرکت هوشیارانه

هـا معتقـد بودنـد آن. رو گردیـد صدر معـزول روبـه ها و جناح بني این امر با مخالفت لیبرالبـه دلیـل آگـاهي ) ره(نگ را تنها بایـد بـه ارتـش واگـذار کـرد، ولـي حـضرت امـامکه ج

عمیقي که از اهداف بنیادي دشمن، مبني بر براندازي نظام و انقالب داشـتند، راه چـاره و ي قیــام پیروزمندانــه در مقابــل رژیــم دیدنــد کــه ملــت بــه مثابــه رفــع توطئــه را در ایــن مــي

ه مقابله برخیزند و این استراتژي، البته تـأثیري عمیـق و ستمشاهي، در جنگ نیز یکپارچه بي حـق گذاشـت؛ و بـدین ترتیـب بـود کـه راه بـروز هـاي جبهـه شگرف بر رونـد پیـروزي

ها و ابتکارات از سوي نهادهـاي رسـمي و غیـر رسـمي مربـوط در جنـگ همـوار خالقیتیکي ـ ماننـد ي تـدارك تجهیـزات جنگـي و لجـست شمار در زمینـه هاي بي خالقیت. گردید

.ها ایفا نمود اي در پیروزي عملیات هاي خیبر و اروند رود ـ نقش ویژه ایجاد پل

رشد باورهاي دیني. ٣

همه چیـز مـا در جبهـه . رشد باورهاي دیني در دوران دفاع مقدس بسیار چشمگیر بودــود رنــگ و صــبغه،و پــشت جبهــه ــه خــود گرفتــه ب ــادین نبــرد و ســنگرهاي . ي الهــي ب می

.١٣٧٥ سال ،)علیه السالم( امام حسین ١٤ سرداران شهید استان اصفهان، لشکر ي جموعه مقاالت کنگرهم ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٥٠

هـا و شـب زنـده نیـایش. بـود) علیهم الـسالم(ان، آکنده از حضور خدا و اهل بیترزمندگعلـیهم (ي معـصومین ي رزمنـدگان و امـت شـهید پـرور بـه ائمـه ها و توسـل خالـصانه داري فضاي کـشور را بـه عطـر ایمـان و معنویـت معطـر کـرده بـود و روح عبودیـت در) السالم

تحـول ،در این فضاي معنوي بـه خـود آمـدههاي جامعه تفاوت زد؛ حتي بي مردم موج مي . ها ایجاد شد عمیق دروني در آن

خوشــا روزي که گـرم جنگ بودیم رنگ بـودیـم ها بـــي میـان رنگ

دل هرکس شهــادت را طلب داشت حدیث عشق و مستي را به لب داشت

هـاي سنگر خوشـا تنـهایــــي شب و دلـبرکـه دل بـود و تمــنا بـود

تولد تفکر بسیجي. ٤

ــود، در مدرســه ي عــشق امــام تفکــر بــسیجي کــه ایــدئولوژي کارآمــد دفــاع مقــدس بها را در تـاریخ رقـم یافتگان این مدرسه، زیباترین حماسه عینیت یافت و تربیت) ره(راحل

هـاي بـسیجیان دوران طلبـي زدند و امروز قداست و طهارت بسیج مرهـون ایثـار و شـهادت .قدس است، که هرگز نباید مورد مصرف سیاسي و صنفي قرار گیرددفاع م

ي جاسوســي امریکــا در ایــران توســط دانــشجویان پیــرو خــط امــام، بعــد از اشــغال النــهحضرت امام در طي یك سخنراني خطاب به اعضاي ستاد مرکزي سپاه پاسـداران انقـالب

با اشـاره بـه ایـن مطلـب ) ره(امام. میلیوني تشکیل شود٢٠مي فرمودند که باید ارتش الاس میلیـون جـوان ٢٠اگـر کـشوري «و این که » اش باید نظامي باشد مملکت اسالمي همه«که

توجــه فرمانــدهان ســپاه را بــه ایــن امــر مهــم ،» میلیــون تفنگــدار داشــته باشــد٢٠دارد، بایــد .معطوف داشتند

هـزار نفـر در به دنبال فرمان امام، در طي مدت کوتاهي حدود یك میلیون و دویست. سراسر کشور در واحدهاي سپاه ثبـت نـام کردند،کـه بعـدا بـه چنـدین میلیـون نفـر رسـید

هـایي هـم دیـده غلـب در جریـان انقـالب آمـوزشاها از اقـشار مختلـف مـردم بـوده و این .بودند

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٥١

اي تحـت عنـوان واحـد بـسیج مستـضعفین در سـپاه بـه بعد از رهنمود امـام، سـتاد ویـژهر آمــوزش و ســازماندهي نیروهــاي مردمــي را در سراســر ایــران بــه طــور وجــود آمــد و امــ

.ضربتي به عهده گرفتهـا در نیروهـاي مـنظم و توان گفت که حضور آن ي نقش نیروهاي مردمي، مي درباره

ي هـا در مـسأله بـه عـالوه، آن. شـد نامنظم، به تقویت روحي و رزمي سپاهیان اسالم منجر سـنگرهاي انفـرادي و اجتمـاعي، رسـاندن مهمـات، سـاختن تدارك جبهه، کندن تغذیه و

. اي ایفـا کردنـد نقش عمـده،ها پل، گشت زني، کسب اطالعات و تأمین نیاز انساني جبههي تدارکات براي جبهه، مسایل مربوط این نیروها در داخل شهرها نیز نقش مهمي در تهیه

هاي دیگر، نهادهـایي در در قسمت.به مبارزه با ضد انقالب و مراکز فساد، و غیره داشتندرابطه با جنگ به وجود آمدند؛ مثل ستاد بسیج اقتصادي، بنیاد امور جنـگ زدگـان، سـتاد

1.هاي نامنظم و غیره ستاد جنگ تداوم امداد به مناطق جنگي،

رشد فضایل اخالقي و معنوي. ٥

ــراد و ت ــاع مقــدس، رشــد فــضایل اخالقــي و معنــوي در اف قویــت از برکــات دیگــر دفي اقشار ملت تحت تـأثیر اخـالق رزمنـدگان و که همه هاي اجتماعي بود؛ به طوري ارزش

ي آنان قرار داشتند؛ به ویژه موقعي که مراسـم تـشییع شـهدا برگـزار فضایل انساني خانواده .شدند مند مي از فضاي معنوي آن بهره،شد، همگان شرکت فعال داشته مي

جنـگ را کـه بـر سـوگ از دسـت دادن جبهـه و جنـگ ایم یادگاران عزیـز بسیار دیدهي آنان در حسرت خونریزي و خشونت جنگ نیست، بلکـه بـراي گریه. گریند سخت مي

هاي جنگ در آن فضاي معنوي بـه بچه. از دست رفتن آن فضاي روحاني و معنوي استي امـام کردند و بـه فرمـوده پرداختند و دل خود را به نور حق مصفا مي تصفیه و تزکیه مي

آن » ي عـشق پیـر میکـده«پیمودند؛ بدان گونه کـه راه صد ساله را یك شبه مي) ره(راحل. کند به او اقتدا مي» نماز عشق خود«خواند و در ي سیزده ساله را رهبر خویش مي رزمنده

ي و زمینـهبـا آن این بعد از جنگ، یکي از زیباترین ابعاد جنگ است، از این رو آشنایي ، نیاز مبرم جامعه خـصوصا جوانـان اسـت و ایـن مـستلزم عبـور از سـطح ناخت آنایجاد ش

.٤، ص١٤٨ ي پیام انقالب، شمارهي مجله ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٥٢

1.ملموس جنگ و نقب به بطن و حقیقت جنگ است

تحول در صنایع دفاعي کشور. ٦

. جنگ تحمیلي با توجه به نوپایي آن، نتایج بسیار با ارزش و مؤثري به همـراه داشـتها براي رشد یکي از بهترین فرصت،نیازهاي کشور، فشارها و العاده شرایط جنگي و فوق

صنایع و واحدهاي تولیدي کشور محسوب گردید و باعث شد جوانان متعهد، با خالقیت ي جامعـه ـ خـصوصا هـاي وسـیعي جهـت رفـع نیازهـاي روزمـره و ابتکار دست بـه فعالیـت

دسـت بـه جنگ تحمیلي ـ بزنند، که در این میدان مبـارزه، بـا حـداقل سـرمایه و امکانـات هاي کوچك و ناچیز در اوایل جنگ نضج پیدا هاي بزرگي زدند که همین جرقه نوآوري

ــت ــروز در دوران ســازندگي، اســتمرار آن خالقی ــا را در حرکــت کــرد و ام هــاي کــالن ه .کنیم اقتصادي و صنعتي به وضوح مشاهده مي

که باعـث ها در جنگ بود ترین برکات جنگ، همین ابتکارات و نوآوري یکي از مهمد، از حالـت آرمـاني بـه گـردشد شعار زیبـاي نیـاز ایرانـي بایـد بـه دسـت ایرانـي برطـرف

تـوان بـه مـي«هاي امید در دل جوانان این مرز و بوم که و اولین جرقهشود واقعیت تبدیل .دریگب، درخشیدن »خود متکي بود و کشوري مستقل داشتصـي دارد؛ بـه طـوري کـه کـشور معـادالت خا،معامالت تـسلیحاتي در دنیـاي کنـوني

فروشـنده بـا فــروش تـسلیحات بـه کــشور خریـدار، نـوعي وابــستگي نظـامي را بـه خریــدار شـود کـه بـدون کـشور فروشـنده، تـسلیحات بـدون اي عمل مـي کند و به گونه تحمیل مي

اگر به روابط تسلیحاتي کشورهاي جهان سوم و خـصوصا کـشورهاي .استفاده باقي بماندتمام این کـشورها . بینیم ارس نگاه کنیم، به وضوح صحت این مطلب را ميعربي خلیج ف

ي اند چندین پایگاه نظامي خود را به کـشورهاي فروشـنده با خرید تسلیحات، مجبور شده .تسلیحات واگذار نمایند

این وضعیت و استعمار نو، در ایران پیش از انقالب نیز حـاکم بـود و جالـب ایـن کـه

ي رژیم بعث عراق به ایران اسـالمي، بـه ا همین پیش فرض، بعد از حملهدشمنان انقالب بهاي نظامي ایران کردند تمام حرکت واسطه خارج شدن وابستگان نظامي خارجي، فکر مي

.هاي سیماي جمهوري اسالمي ایران ، اداره کل پژوهش٤٣ي ي کیهان، شماره ـ نشریه ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٥٣

.راکد خواهد ماند و به زودي جمهوري اسالمي ایران شکست خواهد خورد بـا رشـادت و خالقیـت و) ره(ي حـضرت امـام ي الهي و رهبري داهیانـه به حول و قوه

توان گفت اگـر شك مي بي. جوانان غیور و با ایمان این کشور، تحوالت شگرفي رخ دادــود، و کــشور در محاصــره ــرار نمــي جنــگ نب ــا ق ــصادي و سیاســي دنی ــن ي اقت ــت، ای گرف

1.شد هاي عظیم تسلیحاتي و نظامي در کشور حاصل نمي پیشرفت

ي نظام اداري کشور تزکیه. ٧

کات جنگ، تزکیه و پاالیش نیروهاي ضد انقالب، به ویـژه سـتون پـنجم، از یکي از بر .نظام اداري کشور بود

بدین طریق که چون جنگ خارجي و اقدامات ستون پـنجم داخلـي بـه طـور همزمـان رفت، عوامل وابسته به دشمن خارجي، خواه ناخواه دست به اقـداماتي زدنـد کـه پیش مي

ي ادارات را فـراهم هـا و تـصفیه امـا موجبـات افـشاي آنهایي شد، اگر چه باعث خسارت .کرد

اگر به اقدامات لیبرالیسم وابسته در معوق گذاشتن استخدام نیروهـاي انقالبـي از یـك تـوانیم بفهمـیم ي پاکسازي از سوي دیگـر توجـه کنـیم، مـي و تعطیلي ادارات به بهانه سو،

ي اقــدامات ســتون پــنجم خــود ي نظــامي خــارجي، تــا چــه میــزان رو کــه دشــمن در حملــهتـر حـساس هواداران راستین انقالب را روي ایـن نکتـه بـیش بروز جنگ،. کرد حساب مي

2.هاي وابسته، انقالب را از گزند ستون پنجم حفظ کردند نمود و به رغم مقاومت لیبرال

ها ي مردم در جبهه حضور داوطلبانه. ٨

صـدام قـول داده بـود . خـود برسـدرژیم عراق قصد داشت سه روزه به اهداف نظاميشواهد چند روز اول جنگ نیـز . ، در اهواز سخنراني کند که سه روز پس از شروع حمله

حاکي از احتمال وقوع این پیش بیني بود، اما اول از همه مردم دالور خوزسـتان و دیگـر

.٤/٧/١٣٧٥ رسالت، ي روزنامه ـ ١ .٧١ ي قالب، شمارهپیام ان ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٥٤

لیـغ کـرده ها تب مردم خوزستان که صدام ماه. هاي مرزي مانع از تحقق این امر شدند استانــال خــود، آن ــه خی ــا ب ــود ت ــشوراند، ب ــه جمهــوري اســالمي ب ــستادند و هــا را علی ــه ای دلیران

ها حـضور یافتنـد سپس نیروهاي مردمي به فرمان امام از سراسر کشور در جبهه. جنگیدند .طلبي سران حزب بعث شدند و مانع تجاوز و توسعه

نبردهـایي بـود کـه ... رمضان و ، بیت المقدس فتح المبین، هاي طریق القدس، عملیاتهاي بزرگـي بـراي آشکار شد و حضور آنان همراه با پیروزي در آن مردمي بودن جنگ،

هـا احتیاجي به آمار و ارقام دال بر حضور خیل عظیم مردم در جبهه. کشور ما همراه بود بـه میـادین ما خود، شاهد اعزام داوطلبانه و چشمگیر مسلماناني معتقد و کـار آمـد. نیست

هــا جنــگ را در بعــد اقتــصادي تقویــت کردنــد، و بــا صــبر و اســتقامت آن. جنــگ بــودیمها و پیمایي حضور مردم در راه. ایق آمدندفخویش بر مصائب و مشکالت ناشي از جنگ

ي جنـگ را تـشویق رزمنـدگان و مـسؤوالن اداره جمعه و جماعات، مراسم دعا و نیایش، ي مـردم در جبهـه هـاي حـضور گـسترده امـا انگیـزه. دفاع بپردازندکرد تا با صالبت به مي

: عبارتند از

احساس تکلیف براي دفاع. الف

یك مسلمان، انجام تکـالیفي مثـل جهـاد را کـه خداونـد بـرایش مقـرر کـرده، واجـب مـردم مـا و رزمنـدگان، . از همـه چیـز خـود بگـذردتداند و براي اداي آن حاضر اسـ مي

دانـستند و بـا امـام و رهبرشـان یك تکلیف شرعي، ملي و انقالبي ميشرکت در جنگ را تکلیف ما ایـن اسـت . ما هدفمان این است که تکلیفمان را عمل کنیم«همصدا بودند که؛

بکـشیم هـم کـشته شـویم تکلیـف را عمـل کـردیم،. که از اسالم و ثغور آن صیانت کنیم » .تکلیف را عمل کردیم

ي مـصاف بـا دشـمنانش ، نیرویي بود که ملت ما را به عرصهي قوي مذهبي این انگیزه .کشاند مي

دفاع ازموجودیت اسالم و انقالب اسالمي و حفظ تمامیت ارضي کشور. ب

اش با تحمیل جنگ، نابودي اسـالم و موجودیـت انقـالب اسـالمي را استکبار و ایاديدشــمنان بودنــد، بــا ي نظــامي مــردم مــا کــه آگــاه بــه ایــن توطئــه. هــدف قــرار داده بودنــد

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٥٥

هـا مطلـع بودنـد کـه تـا بـه از سوي دیگـر، آن. حضورشان در جبهه، مانع تحقق آن شدندي بخـشي از خـاك کـشورمان حال هر جنگي که در کشور ما درگرفتـه، منجـر بـه تجزیـه

ي هـایي بـه انـدازه براي نمونه، طي دو جنگ ایران و روس، شهرها و سـرزمین. شده استاما این بار در جنگ تحمیلي عراق علیه ایـران بـا . از ایران جدا شدنصف فعلي کشورمان

را حفـظ ي ایران را گرفتند و تمامیت ارضـي آن بینش باالي تاریخي خود، جلوي تجزیه

1.کردند

سنجش ظرفیت دفاعي مردم. ٩

تــر بــیش. در هــر فرهنگــي، ذهنیــت خاصــي در مــردم بــراي دفــاع از مــیهن وجــود داردگیختن احساسات ناسیونالیستي، سعي در بسیج نیروها بـراي دفـاع از کـشور کشورها با بران

تالش براي حفظ موجودیت و زنده ماندن، و نیز استفاده از مفـاهیمي چـون مقابلـه . دارندولـي در جنـگ . هاي دیگري براي مقابلـه بـا تجـاوز دشـمن اسـت راه با اهریمن و ظلمت،

. هاي اسالمي بـود د آمد که برآمده از ارزشهاي خاصي از دفاع به وجو تحمیلي، فرهنگي کـافران نفـي سـلطه طلبي، پیاده کردن حاکمیـت الهـي، شهادت هایي چون جهاد، ارزش

ي این فرهنـگ بـود و ستیزي از جمله عناصر سازنده پذیري و ظلم بر امور مسلمین، والیت بـا ایمـان همـسو مـیهن دوسـتي» حـب الـوطن مـن االیمـان«که ) ص(ي پیامبر بنا به فرموده

.گردد ميــه رغــم قــدرت حماســي شــگفت ایــن فرهنــگ، آور خــود را در جنــگ نــشان داد و ب

روز دفاع غرور آفرین خود را ٢٨٠٠هاي جهاني از نیروهاي بعثي، ي قدرت پشتیباني همهي کـشور بـه ثبـت ي موفقي در کارنامه پشت سر گذاشت و با سربلندي و پیروزي، تجربه

. ذشته تا کنون سابقه نداشته است که ازگ،رساند

نیروهاي مردمي عشایري. ١٠

. هاي جنگ حق علیه باطل هستند هاي مردمي در جبهه ترین بخش عشایر، یکي از مهم

.٢٦/٧/١٣٧٥ کار و کارگر، ي روزنامه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٥٦

در . اند این مردم غیور و شجاع، همواره نقش خود را در لحظات حساس تاریخ ایفا کردهیج عـشایري طوایـف ایـران در بـس. کننـد حال حاضر نیز نقـش خـود را بـه خـوبي ایفـا مـي

ي عـشایر در تـك تیرانـدازان هفتـاد سـاله. هاي جنگ، با تمام قـدرت ادامـه داشـت صحنه بودنـد، برنوهـاي پشت سـنگرهاي داغ دشـت و کـوه نشـستهدر جنوب و غرب کشور که

بدون این که حتي یك تیرشان به خطا رود، خالي سـرخ بـر پیـشاني ، خود را نشانه گرفته .نشاندند عثي ميمزدوران ب

هاي عشایري ایالت ایران ـ یعني آزادي، آزادگي، قـداکاري و ایثـار مجموعه خصلتهـا را نقـش بـر آب کـرده هاي شـوم اسـتعمارگران و ایـادي آن اسالم ـ همیشه نقشه در راه

عشایر به عنوان یك رکن قـوي در حراسـت از مرزهـاي ایـران، بایـد همـواره مـورد . است ».عشایر ذخایر انقالبند«: امام در مورد عشایر فرمودندحضرت از همین رو توجه باشند، و

ها ـ از روستا گرفته تا شهرهاي کوچـك و بـزرگ ـ ي صحنه نیروهاي مردمي در همه یار و یاور نیروهاي ،هاي نبرد حضور داشته ي صحنه ها و همه ها، کویرها و دشت در کوه

1.نظامي بودند

تجارب سیاسي. ١١

هـاي داخلـي و خـارجي ز برکات دفاع مقدس، کسب تجارب سیاسـي در حـوزهیکي ا .است

ي مـا، در جریان جنگ تجربه کردیم که ما در دنیا تقریبـا تنهـا هـستیم و تنهـا پـشتوانهي باشــند، کــه بــه دلیــل ســلطه نیروهــاي مردمــي درکــشورهاي مــسلمان و مــردم جهــان مــي

ولـي . از انقالب با مشکالت اساسي روبرو بـودها هاي وابسته، دفاع فعال و عملي آن رژیم .به رغم این مشکالت، نیروهاي مردمي ملل منطقه کمك کردند

بـه هنگـام . یکي دیگر از تجارب سیاسـي مـا، ضـرورت سـازماندهي و تـشکیالت بـود کیلـومتر از مرزهـاي جنـوب و غـرب، ضـرورت ایجـاد ٨٠٠ي غافلگیرانه دشمن بـه حمله

هـاي انقـالب اسـالمي قـوي نظـامي و مردمـي متناسـب بـا ویژگـيسازماندهي و تـشکیالت .مشخص شد

.١٤٨ ي پیام انقالب، شماره ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٥٧

ي منـابع قـدرت ضرورت فعـال شـدن سیاسـت خـارجي در زمـان جنـگ بـراي توسـعهانقالب و بـه کـار گـرفتن امکانـات در خـارج از کـشور، یکـي دیگـر از تجـارب انقـالب

دوست و حتـي غیـر اسالمي بود؛ به طوري که اتخاذ دیپلماسي تماس با کشورهاي برادر، .داد ي جمهوري اسالمي را تشکیل مي هاي وزارت خارجه متخاصم، یکي از حرکت

هـاي گروهـي بـا جنـگ و ضـرورت گـزارش اخبـار جنـگ از کانـال هماهنگي رسـانهمشخص و مورد تأیید شوراي عالي دفاع، یکي دیگر از تجارب سیاسي حاصل از جنـگ

.بودبا ضد انقالب داخلي توأم با نبرد گسترده علیه تجاوز ي فعال ي دیگر ما، مبارزه تجربه

ي در شرایطي که صدام امریکایي به ایـران انقالبـي تجـاوز کـرده بـود، کلیـه. خارجي بوداي بـراي مقابلـه بـا حاکمیـت توانـستند انگیـزه هـاي وابـسته در کردسـتان، دیگـر نمـي گروه

1.انقالبي مردم و انقالب اسالمي داشته باشند

رب اقتصاديتجا. ١٢

گرایي در بخـش مایحتـاج عمـومي یکي از برکات اقتصادي جنگ، شناخت و معنویت .بود

ي مـساعدي توانـست زمینـه مدیریت انقالب اسالمي بـا تکیـه بـر معنویـت انقـالب، مـيبراي مثـال، یکـي . هاي بنیادي در ابعاد مختلف مورد نیاز خود به دست آورد براي حرکت

بـه دلیـل تهاجمـات مکـرر بیگانگـان و ایجـاد قحطـي در مراحـل هاي مردم ایران از سنتي توانـست ضـربه این سنت در شرایط جنگي مـي. خاص تاریخي، سنت ذخیره سازي بود

ي کاري بر اقتصاد انقالب در شرایط جنگ بزند؛ چرا که با هجوم مردم و خرید گستردهگرایـي مـردم بـه معنویـتامـا . داد کاالهاي ضروري و مورد نیاز، قحطي مصنوعي رخ مـي

پـذیري اقتـصاد انقـالب هـاي انقـالب مـا، مـانع از ضـربه ترین ویژگـي عنوان یکي از اساسيي ي مـا دسـت از ذخیـره طلـب جامعـه هر چند که قـشر رفـاه. خصوصا در زمان جنگ شد

مواد اولیه و مورد نیاز نکشیدند، ولي اکثریت مردم مسلمان ما مراعات شرایط سـخت آن .کردند ا ميروز ر

.٢٠، ص ٦٧ ي پیام انقالب، شماره ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٥٨

، ي اقتــصادي در شــرایط جنــگ کــسب کــردیم یکــي دیگــر از تجــاربي کــه در حــوزه .ي کاال بود توزیع عادالنه

توانست مواد ضروري و مورد نیاز زنـدگي اکثریـت مـردم را ي کاال مي توزیع عادالنهرد؛ هـاي نارضـایتي عمـومي را از بـین ببـ ها قرار دهد و زمینه با قیمت مناسب در اختیار آن

چرا کـه محـدودیت کاالهـاي مـورد نیـاز عامـه و تقاضـاي بـیش از حـد مـردم در شـرایط هاي مـانور ضـد توانست تورم سنگیني بر مردم محروم ما تحمیل کرده و زمینه جنگي، مي

هـاي طبیعـي یـك انقالبیون فراهم کند و مثل مگسي روي زخـم انقالب را براي تاختن بري خـود وسعه بخشند، تا شاید بتوانند منافع از دست رفتـهانقالب نشسته، فساد خویش را ت

ي نظامي، آنقدر فـشارهاي اقتـصادي و تـورم هاي گسترده اساسا در جنگ. را تجدیدکنندایـن بـود کـه . شـود ها مـي هاي عمومي موجب تغییر مکرر دولت شدید است که نارضایتي

تـرین تجـارب ، یکـي از مهـمي مـردم ي کاالهاي ضروري و مورد نیاز عامه توزیع عادالنهو بر این اساس بـود کـه کاالهـایي ماننـد بنـزین، شـکر. اقتصادي ما در شرایط جنگي بود

هاي خاصي سـهمیه روغن و دیگر کاالهاي ضروري و اساسي بر اساس سیستم قند، برنج، . بندي شد

ي مـواد اولیـه و ضـروري زنـدگي ي اقتصادي حاصـل از جنـگ، ذخیـره سومین تجربه چرا کـه جنـگ دراز مـدت و مردمـي مـا نیـاز ؛هاي مسؤول بود ي مردم توسط بخش مهعا

ي که اگر مواد اولیه و ضروري زندگي عامـه مبرمي به این ذخیره سازي داشت؛ به طوريي کـافي ذخیـره نـشود، برند، به انـدازه هایي که مردم در جنگ به سر مي مردم براي سال

ایـن . رود نگ فرسایشي و در دراز مـدت از بـین مـيامکان مقاومت نیروهاي مردمي درجاست که براي حفظ موجودیت استقالل انقالب، ضروري بود که مدیریت انقالب قدرت

.ي کاالهاي مورد نیاز و ضروري مردم و جنگ را تا چند سال باال ببرد ذخیرهانقـالب از » بودجـه« یکي دیگر از تجارب اقتصادي حاصل از جنـگ، خـارج کـردن

٧٥ یعنـي ؛ درصد متکي به نفـت بـود٧٥ي انقالب تا حدود بودجه. گاه نفتي آن بود یهتکبا توجه به احتمال قوي بمبـاران . داد درصد از منابع درآمد اقتصادي ما را نفت تشکیل مي

پـذیري قـدرت اقتـصادي بایـست ضـربه منابع و تأسیسات اقتصادي از جمله منابع نفت، مـيیافـت، از ایـن رو نیـاز بـه ایـن حرکـت انقالبـي در زمـان هش مـيانقالب در این زمینه کـا

تـر از جنگ بسیار ملموس شد؛ به خصوص هنگامي که تولیـدات نفـت مـا بـه چیـزي کـم

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٥٩

بنابر ایـن، الزم بـود منـابع تولیـد درآمـد خـود را توسـعه . سیصد هزار بشکه در روز رسید . کنیمي انقالب را از وابستگي شدید به نفت رها بخشیده، بودجه

ــود کــه شــهید رجــایي اعــالم ــر ایــن اســاس ب ــراي ســوزاندن و « :دنمــوب ــا نفــت را ب مخواهیم، بلکه از آن در جهت مبارزه با امپریالیسم اسـتفاده خـواهیم هاي مادي نمي استفاده

».شود استفاده کرد کرد؛ چرا که از نفت هم به عنوان سالح مي امیدوارم که هـر یـك پیچـي کـه در من«: گوید آن شهید بزرگوار در جایي دیگر مي

ي ذوب آهـن در سـاختن یـك کارخانـهي شـود، بـه انـدازه نبودن درآمد نفت سـاخته مـي

1».مردم کشور ما نقش داشته باشدتـر، تـر و تولیـد بـیش اگر انقالب اسالمي و نیروهاي مردمي ما بتواننـد بـا مـصرف کـم

اي تواننـد ضـربه عدم صدور نفت ميي خود را از وابستگي به نفت نجات دهند، با بودجهاساسي به اقتصاد غرب وارد آورند، و حرکتي اساسي در جهـت بهبـود اقتـصاد مـریض بـه

.ارث مانده بنمایندتمــام جــویي در سیاســت صــرفه«یکــي دیگــر از تجــارب اقتــصادي حاصــل از جنــگ

دتري ي مـساع هـاي غیـر ضـروري، زمینـه صرفه جویي و جلـوگیري از خـرج. »ها بود زمینهسیاسـت . کـرد ي اقتـصادي بـا دشـمن فـراهم مـي عرصـه براي مقاومت نیروهاي خودي در

ي کـشور کمـك جویي دولت در شرایط جنگ، توانست میلیاردها تومان به بودجـه صرفه .کند و کسري بودجه را تا حدودي کنترل نماید

هـاي جلوگیري از ورود کاالهـاي غیـر ضـروري و مـصرفي و لـوکس و کنتـرل ذخیـرههـا و تولیـدات و صـادرت، از ي منابع درآمد دولت از طریق مالیات ارزي کشور و توسعه

.ها بود ي آن جملهیکي دیگر از تجارب اقتصادي حاصل از جنگ، اتکا به قدرت مالي مردم در تمـامي

بلعد، امکانات یك انقالب را به طور وسیعي مي،از آن جا که جنگ. ابعاد مورد نیاز بود کـه جـایين آومت و پیروزي، انقـالب نیـاز بـه تکیـه گـاه قـوي مـالي دارد، و از براي مقا

بودن آن است، ضرورت حضور فعال مردم » مردمي «،هاي انقالب اسالمي یکي از ویژگي ،هـاي مردمـي تکیـه بـر کمـك. در جریان جنگ در جبهه و پشت جبهه شدیدا مطرح شد

.١/٨/١٣٥٩ ، جمهوري اسالميي روزنامه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٦٠

هاي سیار کمـك بـه جبهـه ندوقهاي مشخص شده و ص در حسابـ چه به صورت نقدي و چـه بـه صـورت جـنس و تـدارك جنگـي، یکـي ـ در نمازهاي جمعه و اماکن عمـومي

.دیگر از تجارب اقتصادي حاصل از جنگ بودهاي مردمي به صـورت جـالبي تکامـل آوري و هدایت کمك در جریان جنگ، جمع

اگـر صـدام بـا . هـاي جنـسي مـردم کـامال جلـوگیري شـد از هـرز رفـتن کمـك،پیدا کردههــاي مرتجــع منطقــه، نیازهــاي مــالي اقتــصاد میلیــارد دالر از رژیــم٦٠گــرفتن متجــاوز از

هـاي مردمـي، ي وسـیع بـر کمـك مین کرد، انقالب اسالمي بـا تکیـهأي خویش را ت وابسته

1.توانست منبع قوي مالي تدارکاتي را براي نبرد دراز مدت و مردمي خویش فراهم نماید

ظاميتجارب ن. ١٣

ي نابودي انقالب تجاوز رژیم امریکایي صدام به مرزهاي جمهوري اسالمي، با انگیزهي مـساعد را بـراي انـسجام و آبدیـده شـدن ي حساس خاورمیانـه، زمینـه اسالمي در منطقه

ي نظـامي، لـزوم ي ما در این درگیـري گـسترده اولین تجربه. نیروهاي نظامي ما فراهم کردــه ــین کلی ــاهنگي ب ــودي هم ــامي ب ــاي نظ ــر. نیروه ــه، موجــب حرکــت ب ــن تجرب ــاس ای اس

همـاهنگي نیروهـاي میـزانشـد؛ بـه طـوري کـه متناسـب بـا تر نظامي مـي هاي بیش موفقیت .یافت هاي نظامي افزایش مي نظامي، پیروزي

اساسـا در . در نبـرد بـا صـدام بـود» ایمـان«یکي دیگر از تجـارب مـا، تکیـه بـر قـدرت یعنـي قـدرت آتـش و قـدرت ـ عامل انساني در میان سایر عوامل پیروزي عملیات نظامي،

نقش محوري داشت؛ خصوصا که حاکمیت ایمان مذهبي بر ـ تحرك واحدهاي عملیاتي شود که قدرت سـالح را از محوریـت سـاقط نیروهاي انساني موجب آن چنان قدرتي مي

ردمـي و تـسلیح و ي نیروهـاي م بـر ایـن اسـاس بـود کـه در عمـل، بـسیج گـسترده. کند ميهــا بــراي تــداوم یــك جنــگ طــوالني و فرسایــشي بــه کــار گرفتــه شــد، و ایــن تــشکیل آن

. ي پیروزمند جنگ بود ترین تجربه مهم و، جـذب نیـرو در جریـان نبـرد از تجارب نظامي دیگر ما، آموزش در حین عملیات،

ت پـي در پـي و ها و کادر سـازي در حـین عملیـا ي آن شناسایي کادرهاي مردمي و ارتقا

.٦٧ ي شماره پیام انقالب، ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٦١

.طوالني ما بودکـار هـاي آن و بـه تکوین مهندسي رزمـي در جریـان نبـرد و مـشخص شـدن ضـرورت

گرفتن تجارب کسب شده در حین عملیات و در عملیات بعدي، یکـي دیگـر از تجـارب هـاي مراحـل تجارب دقیق و ظریف ما در جنگ، توانـست پیـروزي. حاصل از جنگ بود

. آسان کندبعدي عملیات ما را بسیارامیدواریم که رزمندگان اسالمي در سپاه و ارتش و بـسیج و سـایر نیروهـاي نظـامي و

آوري و تــدوین مردمــي، تجــارب حاصــل از جنــگ را خــصوصا در مــسایل نظــامي، جمــعهـاي نظـامي کنند، تا بتوان این دستاوردهاي گرانقدر را در واحدهاي آموزشي و تـشکل

.کار گرفت به

هنگيتجارب فر. ١٤

ــرین تجــارب فرهنگــي در دوران دفــاع مقــدس، مهــار فرهنــگ ســرمایه مهــم داري و تزیستي بود؛ چرا که بستر فرهنگي مبارزه با دشمن طلبي و ترویج فرهنگ زهد و ساده رفاه

نیـز بـه شـدت ) ره(امـام راحـل. زیـستي اسـت بر اساس تعالیم اسالم، زهد و قناعت و سادهي نظام و دفاع مقدس بودنـد، کـه در تعبیـري زیبـا در بدنهداري مراقب نفوذ تفکر سرمایه

کوبنـد و بـا دانند، آب در هاون مي طلبي با مبارزه را قابل جمع مي آنان که رفاه«: فرمودند

1».اند الفباي مبارزه بیگانهتوانست بستر سازندگي کشور افسوس که بعد از دفاع مقدس این فرهنگ زیبا که مي

طلـب قـرار گرفـت و اکنـون داران و مـدیران رفـاه ج دنیاخواهي سرمایههم باشد، مورد آما .اثري از آن باقي نیست

تحکیم وحدت ملي. ١٥

هـا و از برکات مهم دفاع مقدس، تحکیم وحدت ملي بـین آحـاد ملـت بـه ویـژه گـروهکه همگان منافع حزبي و صـنفي خـود را در خـدمت احزاب سیاسي کشور بود؛ به طوري

.٩٤، ص ٢١ نور، ج ي صحیفه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٦٢

. امنیت کشور قرار داده بودندمصالح نظام وآن چه که توانست به انقـالب اسـالمي مـا مـصونیت الزم را ببخـشد، برکـات و اثـرات

) ره(ي امام ي رهبري حکیمانه و خردمندانه مثبت جنگ تحمیلي بود، که خداوند در سایهاي بودکـه بایـد هـشت سـال جنـگ حـق، بیمـه به مردم ایران ارزاني داشـت و درحقیقـت،

ر مسیر اسالم ناب محمدي پایدار بماند و الحق خـون دشد تا انقالب اسالمي خت ميپردابهاي تمامي شهداي جنگ تحمیلي، تداوم و استمرار حرکت اصیل انقـالب اسـالمي بـود؛

ایـم برکتـي داشـته هر روز مـا در جنـگ«: فرمایند در خصوص جنگ مي) ره(چنان که امامایـم؛ مـا ما انقالبمان را در جنگ صادر نموده. ایم ستهها از آن بهره ج ي صحنه که در همه

ایـم؛ مـا در جنـگ پـرده از مظلومیت خویش و سـتم متجـاوزان را در جنـگ ثابـت نمـوده ي تزویر جهان خواران کنار زدیم؛ ما در جنگ، دوستان و دشـمنانمان را شـناختیم؛ چهره

هاي انقالب جنگ ریشه ما در ما در جنگ ابهت دو ابر قدرت شرق و غرب را شکستیم؛مان را محکم کردیم؛ ما در جنگ حس برادري و وطـن دوسـتي را در نهـاد پربار اسالمي

یکایك مردممان بارور کردیم؛ ما در جنگ به مردم جهان و خصوصا مردم منطقـه نـشان ي توان مبارزه کرد؛ و از همه ها سالیان سال مي ها و ابرقدرت دادیم که علیه تمامي قدرت

1».تر، استمرار روح اسالم انقالبي، در پرتو جنگ تحقق یافت ها مهم نای

ها و منافقین رسوایي لیبرال. ١٦

کرد، افتادن انقالب یکي از خطرهایي که به طور جدي، انقالب اسالمي را تهدید ميمـن امـروز بعـد از ده سـال از پیـروزي «: فرماینـد مي) ره(ها بود؛ چنان که امام به دام لیبرال

در کـنم کـه بعـضي تـصمیمات اول انقـالب، همچون گذشته اعتراف مـي انقالب اسالمي،ي خالص و واقعي بـه اسـالم نـاب ها و امور مهم کشور به گروهي که عقیده سپردن پست

و ... رود اشتباهي بوده است که تلخي آثار آن به راحتـي از میـان نمـي اند، محمدي نداشتهتـر از انحـراف انقـالب از تمـامي اصـولش و ان به چیزي کم که آن االن هم سخت معتقدم

و مـا هنـوز چـوب اعتمادهـاي ... کننـد خـوار، قناعـت نمـي حرکت به سوي امریکاي جهـان ».خوریم ها مي ها و لیبرال فراوان خود را به گروه

.٩٤، ص ٢١ نور، ج ي صحیفه ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٦٣

سپردن نقش اصـلي نظـام هاي جنگ تحمیلي، بینیم که یکي از برکت در این مسیر، ميهــا بــه دســت نیروهــاي انقالبــي اســت و ایــن جنــگ تحمیلــي اســت کــه یــريدر تــصمیم گ

همـان گونـه کـه در صـدر اسـالم نیـز رسـوا سـازد؛ درد را رسـوا مـي ها و مرفهان بـي لیبرال .ساخت

اي نازل شود که به خداي یگانه و آنگاه که سوره«: فرماید خداوند در قرآن کریم ميخواهنـد و د، ثروتمندان و مرفهـان از تـو اجـازه مـيایمان آورید و درکنار پیامبر جهاد کنی

انـد کـه بـا پیـران وامانـده باشـند و بـر راضـي شـده. گویند، بگذار ما با نشستگان بمـانیم مي ».درك نکنند) حقایق را(هایشان مهر زده شده تا قلب

به طوري کـه بـا کنـار ي واقعي منافقین بود؛ از دیگر برکات جنگ، بر مال شدن چهرههاي نبرد، آن هم با دالیل و توجیهات گرا از صحنه هاي سیاسي عمدتا چپ دن گروهکشیها بردند؛ همچنـان کـه پـیش از ایـن و در اساس، مردم پي به ماهیت منحرف این گروه بي

و یهودیـان » عبدهللا ابن ابـي«ي نظیر دار و دسته ي پلید منافقین داخلي، صدر اسالم، چهره .دیده بودمشخص گر» بني قریظه«

چه در روز تالقي دو گروه به شما رسـید، بـه اذن خـدا بـود تـا آن«: فرماید خداوند ميها گفته شـد بیاییـد و به آن. مؤمنان را معلوم کند و آنان را که نفاق ورزیدند نیز بشناساند

دانــستیم، از شــما پیــروي اگــر جنــگ مــي: در راه خــدا بجنگیــد و یــا دفــاع کنیــد؛ گفتنــدگوینـد هایـشان چیزهـایي مـي بـا دهـان. ترند آنان امروز به کفر از ایمان نزدیك.کردیم مي

1».تر است کنند، آگاه کتمان ميچه هایشان نیست و خدا به آن که در قلب

آزمون روشنفکري. ١٧

ي امتحاني سـخت را بـراي جریـان روشـنفکري ایـران فـراهم نمـود، تـا جنگ، عرصه بیمــاري برخــورد جریــان روشــنفکري بــا دفــاع مقــدس،ي آینــدگان بــا مــرور بــر کارنامــه

.روشنفکري در ایران را دریابند و هرگز به دام آن گرفتار نشوندمخاطب ما، روشنفکري که نخواهد در سنت روشنفکري خویش تجدیـد نظـر نمایـد،

بلکه مخاطـب مـا آینـدگان هـستند و نیـز بـه اصـطالح روشـنفکراني کـه جـرأت و نیست،

.٥٧ سرداران شهید استان اصفهان، ص ي کنگره مجموعه مقاالت، ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٦٤

روشــنفکري در ایــران هرگــز اصــیل و . هــاي خــویش را داشــته باشــند دیــدگاهي نقــد ارادهجریان روشنفکري در ایران همزاد غربزدگي بوده است؛ چرا که در . دار نبوده است ریشه

که جریان اصـیل و روشنفکري در ایران بیش از آن. بستر اندیشه و تفکر غرب تولد یافتگریـزي و تقلیدکورکورانـه، مـردم روشنفکر؛. ودر دار باشد، جریان مقلد به شمار مي ریشههـا و آرزوهـاي روشـنفکر دردها، دغدغه. داند ستیزي را ویژگي ذاتي روشنفکري مي سنت

روشنفکر غربي از واقعیـات بـه دور بـوده و بـا توهمـات خـویش . نیز از جنس دیگر استي مـردم نیـز هرگـز از ي مردم راه پیدا نکرد و تـوده او هرگز در میان توده. باشد مأنوس مي

هر چند این واقعیت در انقالب ظهور یافت، اما هـشت سـال . روشنفکر بیمار پیروي ننمودروشنفکر اگر در . دفاع مقدس، غبار هر گونه شك و تردید را در این باره بر طرف نمودکـرد، در جنـگ بـه انقالب حرف مردم را با شگفتي و ناباورانه به نفع خـویش تفـسیر مـي

. ستیزي خویش را آشکار نمود اي خزید و مردم گوشهــه خــوبي ثابــت نمــود کــه جنــگ، تجلیگــاه ارزش هــاي انقــالب بــود و از همــین رو ب

دردهاي دیگري بود و راه روشنفکر از راه مـردم از همـان دردهاي روشنفکر در انقالب،گفتـیم مـي درد مردم بود، که در آن صورت ي روشنفکر، اي کاش دغدغه. ابتدا جدا بود

اند، اما چه کنیم که روشنفکر بیمار روش خـود را در شناخت درد مردم دچار بیراهه شده روشنفکر در هشت سال دفاع . ها و اعتقادات مردم بنا نموده است بر دشمني با دین، سنت

بلکـه گـاه زبـان بـه مالمـت و تنها به زبان نیـز مـردم را همراهـي و یـاري نکـرد، نه،مقدسدادنـد، گشود؛ حتي آنان که دایم خود را دردمند وطـن و ایـران نـشان مـي ز ميشکایت نی

در اصل، آن چه در جنگ تحمیلـي هـدف . در آزمون تاریخي دفاع مقدس مردود شدندهجوم قرار گرفته بود، دین و انقالب برخاسته از آن بود و ملت نیز نه فقط به قصد دفـاع

پـا خاسـته ، به دفاع از اعتقـاد و دیـن خـویش بـهاز میهن، بلکه آگاه از قصد و نیت دشمن .ي خوبي نداشت بود؛ چیزي که روشنفکر با آن میانه

بیماري جریان روشنفکري در ایران کـه همـان غربزدگـي ناشـي از خودبـاختگي بـوده ي اخیـر هاي دویست سـاله ارتباط با خسارت فرهنگي ناشي از شکست در جنگ است، بيمقاومـت و پیـروزي افتخـارآمیز ملـت ایـران در دفـاع . د، نیـستتر به آن اشاره ش که پیش

ها را جبـران کنـد و خودبـاختگي را بـه خودبـاوري تواند خسارت آن شکست مقدس، مي

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٦٥

1.تبدیل نماید و روشنفکر رمیده از مردم را به آغوش ملت برگرداند

ها و مراکز عالي کشور هاي علمي و پژوهشي دانشگاه تأثیر در نگرش. ١٨

ي صنایع دفاعي، این باور را در مراکز دانشگاهي و علمـي ـ پژوهـشي ل در حوزهتحوهمچنین مقابله با اتکاي به بیگانه در امر . کشور به وجود آورد که خواستن توانستن است

هـاي جدیـد و درك فراینـد رشـد فنـاوري توسـط متخصـصان و نخبگـان داخلـي، فناوريداننــد کــه ایــن اســتقالل مرهــون زد، و همگــان مــيهــا را رقــم اســتقالل علمــي در دانــشگاه

.ي رزمندگان ما در دوران دفاع مقدس تجلي کرد فرهنگ خودباوري بود که در اندیشهاي توسـط هـاي بنیـادي و دانـش هـسته از انصاف به دور است اگـر دسـتیابي بـه سـلول

ران دفـاع پژوهشگران و اندیشمندان ایراني را متأثر از فرهنـگ خودبـاوري و خالقیـت دومقدس ندانیم؛ چنان که بارها و بارها رهبر معظم انقـالب اسـالمي بـه ایـن حقیقـت اشـاره

.اند فرموده

آزمون کارآمدي نظام جمهوري اسالمي. ١٩

هاي هنوز مدت زیادي از پیروزي انقالب سپري نشده بود و نظام دیني نخستین تجربهاي فراگیر، خود را در ابعـاد وسـیع گذاشت که جنگ به عنوان پدیده سر مي خود را پشت

ي آزمـوني سـخت را بـراي فرهنگي و اجتماعي بـر جامعـه تحمیـل نمـود و زمینـه سیاسي،بـه چـالش کـشاندن نظـام جمهـوري . کارآمدي نظام نوپاي جمهوري اسالمي فراهم آورد

هــاي اســتکباري بــود؛ چــرا کــه اســالمي از آغــاز پیــروزي انقــالب، همــواره هــدف قــدرتدر ایران و گسترش آن در منطقه، منافع آنـان را بـه خطـر افکنـده بـود و آنـان در انقالب

جنگ در حـالي آغـاز . پیگیري این هدف شوم، به تأثیر مخرب جنگ امید زیادي داشتند ترور ها، هاي سیاسي، کارشکني گروهك ها، نزاع شد که مشکالت اقتصادي و محرومیت

هــا، نظــام را رنــج متخــصص، و تحریــك قومیــت کمبــود نیــروي انقالبــي و و خرابکــاري، . کرد داد و انقالب را تهدید مي مي

.٣/٧/١٣٧٩ابرار، ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٦٦

یـابیم کـه همـان عـواملي کـه در با مروري بر حوادث و رویدادهاي آن زمـان، در مـيتـرین سـهم را در حفـظ انقـالب و هـا نیـز بـزرگ پیروزي انقالب نقش ایفا نمودند، همـان

ایمان مـردم، . »)ره( امام مردم، اسالم،«: داشتندنجات آن در شرایط بحراني بعد از پیروزيــه ــه منزل ــار دیگــر ب ــه» ســیمان اجتمــاعي«ي ب ــر از روحی ــه فرات ــز برخاســته از هــاي تفرق انگی

نـژادي و مـذهبي، مـردم را بـه یکـدیگر پیونـد داد و از آنـان جمعیتـي هـاي زبـاني، تفاوتایـن . بـود» اسـالم«، بلکـه »زبـان«و نـه » ایران«آن چه ایران را نجات داد، نه . واحد ساخت

هـاي نامه در این مورد وصیت. نکته در طول دوران دفاع مقدس بروز و ظهور کامل یافت .گذارد شهدا به عنوان اسنادي تاریخي و ارزشمند، هیچ جاي شك و تردید باقي نمي

از ایـن واقعیـت هـاي سـخت، حکایـت عرصهي حضور مستمر و پرقوت مردم در همه .ها مردم هستند ترین پشتوانه براي دولت بزرگدارد که

دریــغ مــردم از مــسؤوالن، از آن جهــت بــود کــه مــسؤوالن از مــتن مــردم پــشتیباني بــيگزار آنان دانسته، تعهـد و صـداقت خـویش را بـه اثبـات بودند و خود را خدمت برخاسته

مـسؤوالن، بـدون همکـاري مـردم بـا. رساندند و موجبـات اعتمـاد مـردم را فـراهم نمودنـدهـاي سـنگین جنـگ تحمیلـي و بـا وجـود هزینـه،هـاي سـخت اقتـصادي گذشتن از بحـران

البتـه بودنـد کـساني کـه بـا سـوء اسـتفاده از وضـعیت . هـاي اقتـصادي، ممکـن نبـود تحریمي مردم با هاي هنگفت و نامشروعي کسب کردند، اما توده ثروت اقتصادي دوران جنگ،

ي کاهش چشمگیر مصرف و گـرایش بـه قناعـت یله به وس درك وضعیت سخت جنگ، . با مسؤوالن همکاري نمودند در رفع موانع و مشکالت، و صرفه جویي،

نقش مردم، تنها محدود به پشت جبهه نبود، بلکه اصوال نیروهاي مسلح بدون اسـتفاده ابتـداي هـاي در همـان مـاه. توانستند جنگ را اداره نمایند از نیروهاي داوطلب مردمي نمي

هاي متداول وکالسیك جنگ به اثبات رسید و ایران تنها زماني جنگ، ناکارآمدي روشهـاي نـو، از بن بست خارج شد که خیل عظیم نیروهاي مردمي وارد صحنه شدند و طـرح

.ي اجرا یافت ي نبرد اجازه ها در عرصه هاي آن ابتکارات و خالقیتي جنــگ، بایــد توجــه داشــت کــه هدر مــورد نقــش رهبــري در رونــد تحــوالت و ادار

مورد توجه قـرار گیـرد و ) ره(هاي شخصي حضرت امام ضروري است از یك سو ویژگي فقیـه و نقـش مـؤثر آن در رفـع مـشکالت در نظـر از سوي دیگر شخـصیت حقـوقي ولـي

هـاي منحـصر بـه فـرد و داراي ویژگـي) ره(از جهت شخصیتي، حـضرت امـام. گرفته شود

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٦٧

باکي، توان باال در ایجـاد وحـدت و علمي، شجاعت و بي ي از جنبهجدا. نظیري بودند بيهمدلي بین نیروها و مردم ساالري دیني و سربلندي، این الگوي نـوین را در اداره جامعـه

ي اداره و رفـع معـضالت جامعـه در آن تردید مطالعـه و بررسـي نحـوه بي. به اثبات رساند

1.رگزاران نظام جمهوري اسالمي باشدبخش مدیران و کا تواند الهام دوران، مي

ي هنر و ادبیات تأثیر در حوزه. ٢٠

ي ي رزمنـدگان، تـأثیري مـستقیم در حـوزه هاي حماسي به ویژه اخالق و سـیره آموزهتوان گفت که ادبیـات حماسـي ـ عرفـاني هنر و ادبیات کشور داشته است و به جرأت مي

نویـسان را ذهنـي هنرمنـدان و فیلمنامـه و حتـي فـضاي،در این دوره تولـدي دوبـاره یافـتاگـر چـه هنـر کالسـیك و آکادمیـك در همـاهنگي . ت تأثیر و تصرف خود در آوردتح

کرد، اما هنرمنداني که فـارغ از معیارهـاي خود با ادبیات دفاع مقدس بسیارکند حرکت ميادبیـات . هـاي ادبـي و هنـري دسـت زدنـد، بـه خـوبي درخـشیدند کالسیك به خلق سـوژه

کوتـاه، رمـان، خـاطره و شـعر، داسـتان. اي از فرهنـگ و هنـر جنـگ اسـت قاومت، شاخهمهـاي ایـن نـوع ادبیـات از جنبـه. هـایي از ادبیـات جنـگ هـستند فرهنگ جبهه، همه بخـش

شاید نخستین محور به لحاظ ترتیب منطقي، تبیـین مفهـوم یـا . گوناگون قابل بررسي است .تعریف آن باشد

یعني ادبیـات حماسـي صـرف تلقـي را ادبیات جبهه و جنگ،اي ممکن است آن عدهي ادبیـات اي را در عرصه کنند، یا ممکن است گروهي دیگر هویت وجودي چنین مقوله

اعتنایي از کنار آن بگذرند، ولي واقعیت این است که ادبیات مقاومت منکر شوند و با بيبرخاسـته از فـضاي معنـوي و ي وجود نهـاد و همزمان با شروع جنگ تحمیلي پا به عرصه

بخـشي از افکـار، ،ها و نیز شرایط حاکم بـر جامعـه بـود، کـه در آن ي جبهه حماسي ویژهایـن ادبیـات در . کـرد ها وجود داشت، تجلي پیدا اعتقادات، روابط و عاداتي که در جبهه

شان هـا، نـ و رفتار بـه عنـوان فرهنـگ عمـومي جبهـه) قلم(» نوشتار«، )زبان(ي گفتار عرصهي روحیـه و افـق فکـري، و ذوق و سـلیقه ي قسمت اعظم رفتار و محتویـات ذهنـي، دهنده

.ها در طول سالیان دفاع مقدس است رزمندگان جبهه

.٣/٧/١٣٧٩ ، ابراري روزنامه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٦٨

شناختي و معرفتي بودند که بـه شناختي، جامعه هاي روان خاستگاه ادبیات جنگ؛ زمینهي جنگ، نویـسندگان دورهاین که چرا در . اي در جنگ شکل گرفته و ریشه یافتند گونه

اي اسـت کـه بـا و پدیدآورندگان آثار ادبي به آفرینش این گونه آثار روي آوردند، نکتهتـوان آن را نگاهي به شخصیت انساني افراد، که متأثر از محـیط پیرامـون آنـان اسـت، مـي

ي هایش، طبعا زمینه هاي گوناگون و تأثیرگذاري ي تحوالت و جنبه جنگ با همه. دریافت .مناسبي براي نگاه نوین صاحبان اندیشه و ذوق و استعداد ادبي فراهم کرده بود

تـرین آثـار مربـوط بـه ادبیـات مقاومـت را تـشکیل هاي رزمندگان، اولین و مهم خاطرهي جنـگ و رزمنـدگان و مـسایل متعـدد همچنین شاعران بسیاري در مـورد جبهـه. دهد مي

هـاي واقعـي و پـیش نویـسان نیـز بـر مبنـاي زمینـهمربوط به جنگ شعر سـرودند و داسـتان .هاي ذهني خود به خلق آثار کوتاه و بلند پرداختند فرض

ي ادبیات جنگ در کشورمان شد، کـه بـه سـینما و هنـر سینماي جنگ، تکمیل کنندههـایي کـه در سینما، نمایش و موسیقي دوران جنگ، از ارزش. دفاع مقدس شهرت یافت

ي جنـگ را هـایي کـه درون مایـه شـد؛ ارزش ، دفاع و پشتیباني مـيها بود جنگ مدافع آن . دادند تشکیل مي

دهنـد هاي عادي معموال افراد رفتارهاي معمولي و مشخص از خود نشان مي در حالتو مردم همانند افرادي که در حال دوچرخه سواري هستند، وضعیت خودشان را به خوبي

یستند و فکر کنند، آن وقت متوجه شرایط موقعیت کنند، ولي وقتي بخواهند با درك نميي تحوالت چشمگیر مانند انقـالب و جنـگ، شوند، اما در دوره و محیط پیرامون خود مي

سـینماگران و . شـود امکان کالبد شکافي برخـي از مـسایل و رویـدادهاي ویـژه فـراهم مـينمودنـد کـه بـا کردند و تالش مـي هنرمندان در دوران جنگ احساس وظیفه و تکلیف مي

.امکانات موجود، جنگ و آثار آن را براي مردم و نسل آینده نشان داده و باقي بگذارندبر اساس آن چه تـاکنون در ایـن نوشـتار آمـده، مـشخص شـد کـه جنـگ تحمیلـي بـا

هـاي ي حساس بازسـازي محـروم کـرد و ضـربه وجود این که مردم ایران را از یك دورهي فراواني بر کشور وارد نمود و نیروهـاي بـسیاري را از تـالش اقتصادي، اجتماعي و انسانهـاي اجتمـاعي، فرهنگـي و اما دسـتاوردهاي بزرگـي در عرصـه،براي سازندگي بازداشت

هـا نـاپیموده بـاقي تردیـد ایـن عرصـه عـادي، بـي هـاي هنري به همراه آورد که در موقعیت .ماند مي

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٦٩

هاي خوبي از جنگ به دست آمده جربهبه طور کلي باید گفت که نتایج ارزشمند و تهـاي دسـت نخـورده مضامین بکر و سوژه،چون از نقطه آغاز شروع تا پایان جنگ. است

جنــگ تحمیلــي بــه لحــاظ . بــراي ثبــت و ضــبط خالقــان آثــار هنــري وجــود داشــته اســتهـاي منحـصر بـه فـردي کـه داشـت، هـا و ویژگـي هاي انکارناپذیرش با سایر جنگ تفاوت

برآورد دسـتاوردهاي هنـري در جنـگ، گـر . مند شود تر بهره این موقعیت بیشتوانست ازچه همانند دیگر پیامدهاي جنگ نسبي است، اما این دسـتاوردها قابـل تعمـیم و گـسترش

تـري در ایـن ي دقیق و نگاهي جامعه شناختي، بـه شـناخت بـیش توان با مطالعه است و مي .زمینه دست یافت

ــ ١٣٦٠ (هــاي جنــگ تحمیلــي در ســال ــا ٥٠نزدیــك بــه ) ١٣٦٧ـ فــیلم ســینمایي بلنــد بهـایي کـه همـه یـا فـیلم: هـا عبارتنـد از موضوع بندي ایـن فـیلم. مفهومي جنگي ساخته شد

هــاي فــیلم هــاي تبلیغــاتي ـ جنگــي، فــیلم گــذرد، هــا در جبهــه مــي هــاي آن تــر صــحنه بــیشهـا در هاي آن تر صحنه شهایي که بی هاي کمدي ـ جنگي و فیلم فیلم خانوادگي ـ جنگي،

هـاي بـسیاري بـا مـضامین جنگـي البته پس از پایان جنگ نیز فـیلم. ارتباط با جنگ نیستهـاي فیلم با مضامین جنگي و یا در ارتباط بـا موضـوع١٠ ،١٣٦٨تهیه شده و تنها در سال

1.جنگ ساخته شد

تکامل سازمان ارتش و سپاه پاسداران انقالب اسالمي . ٢١

هاي بزرگ از کنند که قدرت ت که امروز مسلمانان در شرایطي زندگي ميشکي نیسهـا سـعي دارنـد بـا آن. نمایند ها حکومت مي گري بر آن طریق اعمال تجاوزکارانه و سلطه

بـه هـر نحـو ،ترویج زندگاني مـادي و حیـواني در جوامـع وابـسته، مـردم را تخـدیر کـردهبایـست بـه ي اسالمي کـه نمـي رو جامعه از این. ممکن منافع نامشروع خود را تأمین نمایند

بایـد قـدرت کـافي بـراي دفـاع از خـود کسي ظلم کند و یا زیر بار ظلم کـسي بـرود، مـيوا لهم ما اسـتطعتم مـن قـوه و مـن ربـاط واعد «:فرماید داشته باشد؛ چنانچه قرآن کریم مي

»کمهللا و عدو والخیل ترهبون به عدي وجـودي نیروهـاي نظـامي را بـه صـورتي کلـي و زیبـا بیـان این آیه در واقـع فلـسفه

.٤/٧/١٣٧٧ اطالعات، ي روزنامه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٧٠

وجـود دارد، نیروهـاي نظـامي اسـالم بایـد در » هللا وکم و عـدعـدو«کـه در حالي. کند مي .ي مقابله و نبرد مقدس خود باشند نهایت قدرت و کفایت آماده

فرامـوش ي مهـم را ا اما متأسفانه چنان که ذکر شد، اکثریت جوامع اسالمي این مـسألهدر حال حاضـر تنهـا در . است هاي آنان در خدمت استکبار جهاني در آمده کرده، دولت

به طـور مـستقل و در ،ي درست بوده ایران است که نیروهاي نظامي داراي ایمان و عقیدهجـوي مـستکبري جهت مواضع اسالم و منافع کشور عمل کرده و تن به فرمان هیچ سـلطه

قالب اسالمي، رژیم شاهنشاهي تبدیل به جمهـوري اسـالمي گردیـد و بعد از ان. اند نسپردهمـردم کـه خـود . ایدئولوژي مقدس اسالم جاي خود را در همه جا باز کـرد،بدین ترتیب

هاي قبلي را توانستند ارزش عاشقانه به سوي اسالمي کردن کشور گام برداشته بودند، نميدر ارتش نیـز عامـل . ي ابعاد به وجود آمد هاز این رو تحوالت معنوي در هم. پذیرا باشند

جدیدي چهره نشان داد و آن عنصر عقیده و مکتب بود، که هم در داخل اقشار ارتش و سپاه . شد هم در نیروهاي مؤمن و مخلص و جوان سپاه پاسداران انقالب اسالمي دیده مي

بـود، در ابتـدا هـاي آن پاسداران که نهادي جوشـیده از مـتن انقـالب و نیازهـا و ضـرورتالبته ارتش هـم کـه داراي تجربیـات کالسـیك بـود، در . نداشت را تجربیات الزم رزمي

با شروع جنگ تحمیلـي بـود کـه سـپاه و . عمل توان کافي براي مقابله با صدامیان نداشتــدي ــدون هــیچ تردی ــد، و ب ــستند در جبهــه مراحــل تکــاملي خــود را طــي کنن ارتــش توان

ــداران ــپاه پاس ــاري س ــي در تحــصیل همک ــش بــسیار واالی ــش نق ــالمي و ارت ــالب اس انقاین رزمندگان توانستند با پایمردي و ایثار خون و جان . هاي رزمندگان داشت پیروزمنديها را از حالت انفعالي و تدافعي اولیه خارج ساخته، ابتکـار عمـل را در ي جبهه خود، کلیه

1.دست گیرند

ها خلق زیبایي. ٢٢

ري زشت و هراسناك دارد، اما کیمیاگراني در هـشت سـال دفـاع ظاه،اگر چه جنگهایي زیبا آفریدند و همانند سفیر کربال که در پاسخ عبیـدهللا مقدس پیدا شدند که صحنه

از مرگ و خون، زیبایي خلق نموده و میدان مـرگ را » رأیت اال جمیال ما«: بن زیاد فرمود

.١٤٨ ي پیام انقالب، شماره ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٧١

ي نمودنـــد و اســـرار قـــرآن و ادعیـــهبـــه همـــایش دعـــا و نیـــایش بـــا پروردگـــار تبـــدیل .هاي پاك و مستعد حقیقت گشودند را بر دل) علیهم السالم(معصومین

تا پیش از دفاع مقـدس، هـر دو اردوگـاه کمونیـسم و امپریالیـسم بـراي مـردم دنیـا جـا کننـد ـ و امروز هم کساني آن را نشخوار مـي» ها است افیون توده،دین«انداخته بودند که

را در تقویـت عـزم عمـومي » دیـن«هاي جنـگ تحمیلـي آن بودکـه قـدرت زیبایيـ اما از و یـا ) س(براي دفاع از وطن به رخ جهانیان کشید و دنیا فهمید که با هللا اکبـر و یـا زهـرا

.توان معجزه کرد مي) ع(حسیني ما به خوبي به یاد داریم در آغاز جنـگ نـابرابر علیـه ایـران اسـالمي، یـك روزنامـه

اي سـراغ معتقـد بـه معجـزه هـستند؛ مگـر معجـزه هـا، ایرانـي«: ریس به طعنه نوشتچاپ پاي دیگـري در اروپـا همچنـین روزنامـه» .ایرانیان بیاید و آنان را از این مهلکه نجـات دهـد

نیروهاي عراقي نیز در حرکتند و هیچ چیز همچنان که خورشید در حرکت است،«: نوشت ».شود مانع حرکت آنان نمي

انـد و این سوي مرز نیز بسیاري از کساني که این روزها طلبکارانه بـه میـدان آمـدهدر هـاي یـأس را همـان آیـه هـاي دوران دفـاع مقـدس را بـه مـوزه بـسپارند، خواهند ارزش مي

معجـزه کـرد و ایرانـي سلحـشور را چنـان » دین«کردند، اما همه دیدند که واقعا تکرار مي .نیان گردیدبرانگیخت که باعث حیرت جها

نمودار شدن قدرت دین به عنـوان عامـل اصـلي حفـظ عـزت و اقتـدار ملـي، از دیگـر پاسداشت این زیبایي، حتي اگر جـز بـه ملیـت نیندیـشیم، ضـروري . هاي جنگ شد زیبایي

هـاي ها شهیدان آن دوران، از جمله زیبایي رزمندگان و ایثارگران و در رأس آن. نماید مي .آیند يدفاع مقدس به شمار م

ي پر افتخـار صد افسوس که بعضي از ما با دستان خویش در حال تخریب آن گذشتهایم که دوران پرافتخار دفـاع مقـدس را بـراي مـردم هستیم و ناخواسته به دام کساني افتاده

ي امـام نامـه داننـد؛ و بـرخالف وصـیت هـا مـي هاي زنـدگي آن افتخارترین دوره ایران از بيهـاي نه در پیچ و خم زندگي روزمره کـه زیـر چـرخ شهادت و خون،راحل، پیشکسوتان

شـوند و بـر اساس سیاسي به فراموشـي سـپرده مـي هاي گروهي و دعواهاي بي خودخواهي، در معرض سؤالند که چرا مرگ بر امریکا گفتید؟ چرا )ره(اساس پیش بیني تاریخي امام

!با صدام جنگیدید؟

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٧٢

ــر ایــن اســاس، صــورت جنــگ هــشت ســال ــر خــالف همــهب ــا ب ــاع مقــدس م ي ه و دف انـسان هـاي زیبـاي حقیقـت، بلکـه بـه رنـگ،هاي دنیا، نـه بـه رنـگ سـیاه و ویرانـي جنگ

اسـت و حـذف » رنگ خدا« وفا، شجاعت و در یك کالم صداقت، ایثار، عشق، دوستي، . از زندگي ایراني مسلمان، یعني پایان همه چیز» رنگ خدا«

خاموش مبادیاد یاران پر از خاطره ١نامشان از دل ما و تو فراموش مباد

تکرار عاشورا و تجلي شهادت. ٢٣

ي عاشورا بودند، به وضوح تکرار عاشورا و کربالي کساني که عاشق کربال و حماسه، جنگ ما تکرار )ره(به تعبیر امام راحل. حسیني را در دوران دفاع مقدس مشاهده نمودند

ي سلحـشوران تفـسیر شـده اسـي عاشـورا در رزم و حماسـهي مفاهیم حم همه. عاشورا بودبود و رمـز و راز شـهادت بـر قلـوب جوانـان عاشـق گـشوده گـشت؛ بـه طـوري کـه بـراي

.شناختند مالقات با خدا و شهیدان کربال سر از پا نمي، داراي اثـرات ارزشـمند ... سیاسـي و معنـوي، در کنار تأثیر عظیم فرهنگي،» شهادت«

صـراط «ي بشري بـراي مبـارزه بـا شـیاطین و قـرار گـرفتن در جامعه. باشد مياجتماعي نیز هـا، ظالمـان و سـتمگران بـه جهـاد برخیـزد و ایـن ها، ناهنجاري ، باید با ضد ارزش »مستقیم

.طلبي ي شهادت میسر نیست، مگر با داشتن روحیه بـا منطـق اي دارد، منطـق شـهید را شهید، منطق ویژه«: نویسد شهید مرتضي مطهري مي

و منطق منطقي است آمیخته با منطق عشق از یك طرف،... شود سنجید افراد معمولي نمياصالح و مصلح از طرف دیگر؛ یعنـي دو منطـق را اگـر بـا یکـدیگر ترکیـب کنیـد، منطـق

... مصلحي دلسوخته براي اجتماع خودش، و منطق عارفي عاشق لقاي پروردگار خـودش ».یگري است منطق شهید، منطق د آري؛

ترین دستاورد دفاع مقدس را تحول روحي و معنـوي در جامعـه ، عظیم)ره(امام راحلزیــستي، انفــاق و بــاالخره طلبــي، ایثــار و فــداکاري، قناعــت و ســاده حــق. دانــستند مــي

توان از آن به عنوان میراث انقالب اسـالمي هایي بود که مي طلبي، از جمله ارزش شهادت

.٧/٧/١٣٧٩قدس، ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٧٣

خـاطرات زنـدگي . ها در دوران دفاع مقدس به شدت تقویت گردیـد این ارزش. یاد نمودفرماندهان و رزمندگان در جبهه و پشت جبهه، مصادیق عیني رفتارهاي متعالي اخالقي را

هـاي شـهدا، حکایـت از معنویـت و نامـه وصیت. دهد در اختیار نسل بعد از جنگ قرار مي .معرفت باالي شهداي دفاع مقدس دارد

ي شهدا به صـورت نـاقص و یـك بعـدي صـورت ه معرفي زندگي و سیرهمتأسفانه گاگیرد و بر همین اساس، این خطر وجود دارد که تصویري غیـر واقعـي، تـك بعـدي و مي

از سوي دیگـر، گـاه بـه دلیـل ایـن . دور از دسترس از شهدا در ذهن آیندگان نقش گیرد. مانـد تصویر حقیقي شهدا پنهان مي که امانتداران میراث شهدا، آینه داران صادقي نیستند،

هـا ي آن هاي بعد از جنگ، سیماي شهدا را در سـیره اینان باید توجه داشته باشند که نسل .باید اعتقاد و رفتار خویش را با شهدا محك بزنند کنند، از این رو دایم جستجو مي

ي شـجره .ي شهدا، مالك و معیار خـوبي بـراي نقـد وضـعیت فعلـي بـسیج اسـت سیرهتـوان مـي» تفکـر بـسیجي« بسیج نیز ممکن است دچار آفت گـردد و تنهـا بـا معیـار ي طیبه

ي شهدا از آن جهـت اهمیـت دارد کـه حـامالن توجه به سیره. آفات بسیج امروز را زدودي میراث معنوي و اخالقي دفاع مقـدس، تنهـا بـه سـیره. حقیقي تفکر بسیجي، شهدا بودند

ه مادران و پدراني که با اخالص و اعتقاد و عشق بـه اسـالم،گردد، بلک شهدا منحصر نميکردنـد و بـه ایـن ایثـار و فـداکاري افتخـار هاي وجود خویش را در راه خـدا فـدا مـي پارهبـا زنـده . بخش صبر و ایمان عجیبي هستند که قلم از بیان آن عاجز است الهام نمودند، مي

س، روح اعتماد به نفس و خودبـاوري در ي هشت سال دفاع مقد نگه داشتن یاد و خاطرهشود و با نورافشاني سـتارگان آسـمان هاي معنوي تقویت مي ماند، ارزش این ملت زنده مي

.گردد ي جاوید، راه کمال هموارتر مي آن حماسه

سنگر سنگر سازان بي. ٢٤

ي تـرین نقطـه ي مرزي ایران و عـراق در آذربایجـان غربـي تـا جنـوبي ترین نقطه از باالهـر جـایي کـه . هاي جنگ، همه جا نیروهاي جهاد سـازندگي حـضور فعـال داشـتند جبهه

. اي در حــال پیــشروي و نبــرد بــود، قــسمت مهندســي جهــاد درکنــار او حاضــر بــود رزمنــدهدشــمن هـاي مختلــف از خـود نـشان دادنـد، هـایي کـه جهــادگران صـادق در زمینـه قابلیـت

.کوردل را به حیرت وا داشت

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٧٤

ادگران در ایجـاد خاکریزهـا و سـنگرهاي عظـیم در حمـالت شـدید سرعت عمل جهـدشمن و نیز احداث جاده و پل ـ به ویژه پل بعثـت ـ از افتخـارات فرامـوش نـشدني جهـاد

.سازندگي در دوران دفاع مقدس است

سفیران آزاده. ٢٥

یکي از نتایج دفاع مقدس، اثبات ایمان و پایمردي جان بر کفان ایران اسالمي اسـت ي مـا بایـد همـه. هاي دوران اسارت به نمایش در آوردنـد در سیاهچالرا که این موضوع

اعتقاد و پایبندي به اسالم و والیت را از این عزیزان سرمشق گرفته، به دیگران هم منتقـل میان مرگ و زندگي، حاضر نبودند هاي سخت و در دالور مردان ما در زیر شکنجه. کنیم

ایـن اعتقـاد و ایمـان زالل، کـه در . ه مقدسـات خـود تـوهین کننـدحتي به صورت زباني ببـه . شـده اسـت گران بعثـي مـي ي حق الیقین ایمان است، باعث حیرت شکنجه واقع مرحله

.شد راستي اگر دفاع مقدس نبود، جوهر ایمان و روح پرصالبت آنان شناخته نمي خواهد دل به دریا زدن و دم نزدن مي

دگي طوفاني هرکســــي را نرسد زن

مشارکت فعال زنان. ٢٦

هـا بـه ویـژه در ي صـحنه از افتخارات دوران دفاع مقدس، حضور پرشور زنان در همهتنهـا بـا تربیـت فرزنـدان مبـارز، زنان متعهد ما نـه. امر پشتیباني و امدادرساني به جبهه است

فعـال در امـور کردنـد، بلکـه بـا مـشارکت هـا را تـأمین مـي نیروي انـساني مـورد نیـاز جبهـه . شدند دار مي ي مضاعفي را عهده پشتیباني، وظیفهتر، همسراني که جـاي پـدر را در خـانواده پـر نمـوده، سرپرسـتي فرزنـدان از همه مهموار پــرچم شــهادت و ایثــار را بــه دوش گردیدنــد، در واقــع زینــب دار مــي شــهید را عهــده

ایثـار و پیـام آوران فرهنـگ حماسـه و هـاي مجـسم و امروز هم به عنـوان آیـهندکشید مي .درخشند ي فرهنگ ما مي شهادت بر ناصیه

تأثیر در تحکیم روابط اجتماعي و روح برادري . ٢٧

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٧٥

ها و تحکـیم روابـط اجتمـاعي بـود؛ بـه از برکات دفاع مقدس، تقویت معنوي معاشرتبـا سا اي بـ. ي رحم در بـین مـردم تقویـت شـده بـود طوري که صمیمیت و برادري و صله

هـا یـا شـرکت در مراسـم تـشییع ي رزمندگان جهت اعزام به جبهه حضور در مراسم بدرقهي چنـدین شـد و قطـع رابطـه ها بین مردم بر طـرف مـي ها و ناراحتي شهدا، بسیاري از کینه

کرد و یا حضور در مزار شهیدان، پـستي و زشـتي ها را به دوستي مبدل مي ي خانواده سالهگرفـت کـه نمود و از همان جا انسان تـصمیم مـي مقابل دیدگان مجسم ميطلبي را در دنیا

. براي هر کس که به سبب دنیا ناراحتي ایجاد کرده است، طلب حاللیت کند

ها تحکیم بنیان خانواده. ٢٨

ها و تقویت روابط عاطفي اعضاي آن بود یکي از برکات جنگ، تحکیم بنیان خانوادهشد، حضور معنوي او باعث تحکیم بنیـان و اي شهید مي نوادهو حتي اگر پدر یا فرزند خا

در آغوش کشیدن رزمنـده بـه هنگـام خـدا حـافظي توسـط . شد تضمین امنیت خانواده مياي بـسا . کـرد اعضاي خانواده، فضاي سرشار از عاطفـه و محبـت را بـه جامعـه تزریـق مـي

ي خـود را بـا الهـام از واده کـانون سـرد خـان،هـا متـأثر شـده افرادي که با دیدن این منظـره .کردند عواطف رزمندگان، به گرمي و احساس و مهرباني مبدل مي

تأثیر در فرهنگ عمومي کشور. ٢٩

کـه آنچـه از برکات دیگر دفاع مقدس، تسخیر فرهنگ عمومي کشور بـود؛ بـه طـوري .مورد توجه همگان بود، دفاع از کشور و تعقیب و تنبیه دشمن متجاوز بعثي بود

، به واقع همگـان جنـگ را »جنگ در رأس امور است«: فرمودند) ره(تي امام راحلوقهـا قـرار داده بودنـد، و منـافع شخـصي و فـردي، همـه در اولویت کارهـا و تـصمیم گیـري

. فداي مصالح جنگ شده بودفرهنگ جهاد و مبارزه، آن چنان بر افکار عمومي غالب شده بود که هر کسي ارزش

کـرد و پیونـد هـاي دفـاعي خـود تعریـف مـي و سیاسي خود را با توانـایيو تأثیر اجتماعيها با حوادث دفاع مقدس، اساس مناسـبات اجتمـاعي و سیاسـي ي توفیقات و موفقیت همه

. داد را تشکیل مي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٧٦

شناخت دوست از دشمن . ٣٠

مـدعیاني کـه بـه طمـع . در دوران دفاع مقدس، صف مجاهدان از قاعدان جدا گردیـداي خزیدنـد و شده بودنـد، از تـرس جـان و مـال خـود بـه گوشـه ثروت، انقالبيقدرت و

، تنهـا پـا برهنگـان )ره(فرزندان خود را به کشورهاي خارج فرستادند و به تعبیر امام راحل) ره(همچنـین امـام راحـل. اند و کساني که درد فقر را چشیده بودند، تا پایان راه با ما بوده

».ایم ا در جنگ، دوستان و دشمنانمان را شناختهم«: در این باره فرمودند

ي دفاع باز دارنده و همه جانبه تجربه. ٣١

ما در جنگ از سـوي دشـمن غـافلگیر شـدیم و آمـادگي بـراي دفـاع در آغـاز تجـاوز ایـم، ایـن ترین درسي کـه از دفـاع مقـدس آموختـه بزرگ. سراسري دشمن وجود نداشت

ایـن اسـتراتژي همچنـان از . ي دفـاع بازدارنـده باشـیماست که همواره باید در اوج آمـادگ . شود سوي مسؤوالن مربوط دنبال مي

در استراتژي دفاعي ما، تهاجم جایگاهي ندارد، بلکه سیاست ما بازدارندگي اسـت، و ي دفــاعي در ي قــوا شــرط اصــلي اســت، و اســتراتژي بازدارنــده در ایــن سیاســت، موازنــه

. ط مهم لحاظ شودیابد که این شر صورتي تحقق مي

احیاي نقش مساجد در دفاع مقدس. ٣٢

ي جماعات، از بـدو ظهـور اسـالم در نـشر معـارف اسـالمي و اسـتحکام مساجد و ائمهدر دوران پیـروزي انقـالب اسـالمي و هـشت . اند حکومت اسالمي بسیار نقش آفرین بوده

و سـاماندهي سال دفاع مقدس، شـاهد تـأثیر شـگرف مـساجد در معرفـي انقـالب اسـالمي نیروهــا بــه ویــژه بــسیج مردمــي در دوران دفــاع مقــدس و نــشر و تــرویج فرهنــگ ایثــار و

:ها عبارتند از شهادت بودیم، که اهم آن

مسجد؛ اولین پایگاه حکومت اسالمي. ٣٢ ـ١

که رسول اکـرم ـ زماني. ریزي شده بود ي حکومت اسالمي در مسجد پي ي اولیه هسته از مکـه بـه مدینـه هجـرت کردنـد، بـا همکـاري مهـاجرین و انـصار صلي هللا علیه و آلـه ـ

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٧٧

. بنیان حکومت اسالمي شکل گرفت،مسجد قبا را بنا نهادند و عمال با احداث این مسجدحضور رسول خدا ـ صلي هللا علیه و آلـه ـ درمـسجد و رسـیدگي بـه امـور مـردم در کنـار

مـسجد، همچنـین مرکـز . ه بـودي خاصـي بـه مـسجد بخـشید برگزاري نماز و عبادت، جلـوهتعلیم و تربیت دینـي مـسلمانان و فراگیـري اصـول حکومـت داري بـه ویـژه عـدالت بـوده

:فرماید است، از این رو قرآن کریم ميقل امر ربي بالقسط واقيموا وجـوهكم عنـد «

١»آل مسجد و ادعوه مخلصني له الدينروردگارم امـر بـه عـدالت کـرده اسـت، و توجـه خـویش را در هـر پ: بگو«

مسجد و به هنگام عبادت به سوي او کنیـد و او را بخوانیـد؛ در حـالي کـه ».اید دین خود را براي او خالص گردانیده

مسجد، محور وحدت. ٣٢ـ ٢

ت پیامبر اکرم ـ صلي هللا علیه و آله ـ همزمان با احداث بناي مسجد قبـا، درس مـشارکاي که مهاجرین و انصار در احداث بناي و همدلي را عمال به مسلمانان آموختند؛ به گونه

تـر هـا روز بـه روز بـیش کردنـد و صـفا و صـمیمیت بـین آن مسجد دوشادوش هم کار ميي و مسجد ضرار کـه باعـث تفرقـهبود محور وحدت و همدلي ،از این رو مسجد. شد مي

. بین مؤمنان بود، ویران گردیدوالذين اتخـذوا مـسجدا ضـرارا و آفـرا و «

تفريقا بين المؤمنني و ارصادا لمن حارب اهللا ٢»...و رسوله من قبل

کساني هستند که مسجدي ساختند براي زیان به مسلمانان و تقویـت کفـر « که از پیش با خدا و پیامبرش و تفرقه افکني مؤمنان و کمینگاه براي کسي

».مبارزه کرده بودند ي بنـابراین، مـسجد ضـرار اصـال مـسجد نبــود، زیـرا اصـالت و حقیقـت مـسجد بـر پایــه

.تقویت ایمان و وحدت بین مسلمانان است، نه تفرقه

.٢٩اعراف، ـ ١ .١٠٧ ـ توبه، ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٧٨

ي مطمئن مسجد، تنها رسانه. ٣٢ ـ٣

ــا مرکــز اطــالع ــسجد در صــدر اســالم تنه ــود م ــردم ب ــه م ــاني ب ــر.رس ، حــوادث و خب. شـد پیشامدهاي مهم ـ مخصوصا تصمیم براي غزوات ـ در مسجد بـه مـسلمانان اعـالم مـي

مـسلمانان هـم تنهـا . رسـید گاهي تصمیمات مهم حکومتي در مـسجد بـه اطـالع مـردم مـي . شد ي جماعات منتشر مي شمردند که از طریق مساجد و ائمه خبري را صحیح و معتبر ميي خـود را بازیافتنـد؛ بـه طـوري زي انقالب اسالمي نقش اولیهمساجد، در دوران پیرو

ـ از طریق ) ره(هاي امام خمیني ها و پیام که خبرهاي مهم انقالب اسالمي ـ به ویژه اعالمیههمچنین در دوران دفاع مقدس، نیازهاي جبهه ـ اعم . رسید مساجد به نیروهاي انقالبي مي

ني ـ از طریـق مـساجد بـه اطـالع امـت شـهید پـرور از نیرو و امکانات و تدارکات و پـشتیباکردنـد و هـا را تـأمین مـي رسید، و مردم هم عاشقانه در حد توان اقالم مورد نیاز جبهه مي

. شتندگذا زیباترین مشارکت مدني و دیني را با این عمل به نمایش مي زن و رسـید و همچنین خبر اعزام نیروهاي بسیجي از مسجد بـه اطـالع نمـازگزاران مـي

هـاي گـل و یـا کردنـد و بـا قـرآن و دسـته اي بـا شـکوه آمـاده مـي مرد خود را براي بدرقه . بستند هاي یادگاري، مراسم بدرقه را آذین مي دستمال و پارچه

هاي مسجد و مراسم تـشییع پیکـر آن عزیـزان، از طریـق همچنین خبر شهادت بسیجيشـد و مسجد بـه مـردم اطـالع داده مـيروحاني مسجد و اعضاي هیأت امنا و پایگاه بسیج

آلود، در مراسم تشییع و تدفین شهدا شـرکت همگان با حضوري معنوي و دیدگاني اشكکردند و تشکر و قدرداني خود را از این طریق به حماسه آفرینـان دفـاع مقـدس ابـراز مي .داشتند مي

حتــي رســاني، صــدق راوي و حقیقــت خبــر اســت، کــه امــروزه عنــصر مهــم در اطــالعهاي عظیم خبري جهان را با چالش جدي مخاطبان مواجه کـرده اسـت، امـا قداسـت بنگاه

ي تاریخي آن، اعتماد همگان به ویژه نمازگزاران را به صداقت خبررساني مسجد و پیشینهترین مراکـز خبررسـاني توان گفت که مساجد سالم مساجد افزوده است و به صراحت مي

. به مردم هستند

مسجد و روحانیت. ٣٢ ـ٤

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٧٩

اي مستقل به نقش مهم روحانیت در دفاع مقـدس پرداخـت، امـا اگر چه باید در مقالهي آنـان نمـود؛ بـه طـوري کـه اي به نقش ارزنـده در این جا به مناسبت مساجد، باید اشاره

بالنـدگي و فعالیـت چـشمگیر . ي جسم با روح است ي مسجد با روحانیت مثل رابطه رابطههـاي ان انقالب و هشت سال دفاع مقـدس، مرهـون زحمـات و هـدایتگريمساجد در دور

رسـاني بودنـد، در واقـع اسـاس ایـن اگر مـساجد مراکـز اطـالع. ي روحانیت است خالصانهزبان صادقانه و جـذاب روحانیـت و تأثیرگـذاري . رساني، روحاني مسجد بوده است اطالع

رسـاني در نظـام جمهـوري و اطـالععمیق آن در افکار عمومي مردم، از نکات مهم تبلیـغ .تر مورد توجه قرار گرفته است اسالمي است، که کم

تنهـا مـردم را بـه مبـارزه بـا رژیـم طـاغوت و حـضور در روحاني صـادق و فـداکار، نـه. کرد، بلکه خـود پیـشاپیش همـه در میـدان نبـرد حاضـر بـود هاي انقالب دعوت مي صحنه

ها و هدایت ظریف روحانیان بود، که به عنوان پیروزي انقالب اسالمي مرهون روشنگري .درخشیدند هاي مردم مي نمایندگان امین و مخلص انقالب در دل

نقش و حـضور فعـال روحانیـت از سـنگر مـساجد تـا ،همچنین در دوران دفاع مقدسهـاي غـرب و جنـوب کـشور، از صـفحات زریـن کتـاب تـاریخ دفـاع مقـدس سنگر جبهه

ه از میـادین مـین و پیـشتازي در شـهادت، قداسـتي جاودانـه بـه است؛ حتي عبـور داوطلبانـ . روحانیت فداکار بخشیده است

ــاریخ انقــالب اســالمي و دفــاع مقــدس، از اســرار ــاني روحانیــت در ت همــدلي و همزباگـر ایـن راز . اي است که هنوز نسل حاضر ما از آن اطالع روشن و کافي ندارد ناگشوده

گـردد و آن هاي دفاع مقـدس هـم کـشف مـي ر ارزشخوب کشف شود، در واقع راه نشهـایي جـدي را حفظ پیوند معنوي مسجد با روحانیت است که عدم اهتمام به آن، چـالش

.متوجه نظام جمهوري اسالمي خواهد کرد

تربیت نیروهاي مبارز. ٣٢ ـ٥

سـتیزي وقتي دین. ي تعلیم و تربیت نیروهاي مبارز و انقالبي بوده است مسجد، مدرسهر مراکز علمي و دانشگاهي کشور مورد توجه رژیم طاغوت قـرار گرفـت و حتـي بقـاي د

هـاي زدایـي در مـدارس و دانـشگاه حکومت ننگین خـود را در انحـراف جوانـان و دیانـتدر . کشور دید، از هر اقدامي که جوانان را به دین و روحانیـت بـدبین کنـد، دریـغ ننمـود

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٨٠

تـري ا جو به مساجد و وعظ روحانیت، شتاب بیشاین راستا، گرایش جوانان مؤمن و خدلبیـك گفتـه، انقـالب ) ره(گرفت؛ تا جایي که جوانان انقالبـي کـه بـه نـداي امـام خمینـي

عظیم اسالمي را در ایران به پیروزي رساندند، همگي تربیت شدگان مساجد و روحانیـت .اند آگاه و انقالبي بوده

هـاي وجوانان فـداکار و مـؤمن در جبهـههمچنین حضور مستمر و چشمگیر جوانان و ني آنـان در برابـر دشـمن خطرنـاکي چـون صـدام، نبرد و مقاومت و پایـداري هـشت سـاله

. مرهون تربیت معنوي و اخالقي مساجد کشور بوده استامروز مـسؤوالن کـشور بـراي حفـظ هویـت دینـي و معنـوي انقـالب، بایـد بـه مـساجد

ــد و نقــش کارســاز و ــژه کنن ــه آن اهتمــامي وی ــاع مقــدس را ب مــؤثر دوران انقــالب و دفهـاي انقـالب اسـالمي، در واقـع نقـش آن در تـداوم ارزش غفلت از مـساجد و. بازگردانند

چنان که امـام ؛ هاي شوم دشمن در تخریب نقش مساجد و روحانیت است کمك به نقشه :فرمودند) ره(خمیني

اخیر، مسجد یك محلي بـود ها از مساجد بد دیدند؛ خصوصا در این دو سه سال این«خواهنـد ایـن سـنگر را هـا مـي ایـن. که مردم را به نهضت و قیام بـر ضـد ظلـم تهیـیج کـرد

» .بگیرندامروز ما براي تربیت نیروهایي که انقالب و دستاوردهاي خونبار آن را حفـظ کننـد، «

» .نیاز مبرم به مسجد و اصول تربیتي روحانیت همانند گذشته داریم. جد باید مرکز تربیت صحیح باشد، و مساجد بحمدهللا اکثرا این طوري اسـتاین مسا«

مـساجد را . هـاي اسـالمي رونـد، بایـد تربیـت بـشوند بـه تربیـت اشخاصي که در مسجد ميخواهند نقشه بکـشند و شـما را دور کننـد از مـساجد، دور هایي که مي آن. خالي نگذارید

1».من شما هستندها دش کنند از مراکز تعلیم وتربیت، آن

تشکیل بسیج مردمي. ٣٢ ـ٦

، مـساجد بـه عنـوان ١٣٥٨ آذر ٥در ) ره(پس از تـشکیل بـسیج بـه فرمـان امـام خمینـينمـازگزاران . هاي بسیج را به خود اختـصاص دادنـد بهترین نماد حضور مردم، اولین پایگاه

.١٣٥٩ جماعات، آبان ماه ي مهسخنراني در جمع ائ ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٨١

هـاي و مهـارتهـا ي فعالیـت خدا جو و متعهد و انقالبي، به منظور حـضور نظـامي و ارایـه . هاي بسیج مساجد نمودند علمي و هنري و تبلیغي خود، استقبال قابل توجهي از پایگاه

تـر شـد، جوانـان که نقش مساجد در شناسایي و اعـزام نیروهـاي مـستعد پررنـگ زمانيهـاي ي توانمندي هاي بسیج یافتند، و هر یك با ارایه عاشق جبهه حضور مؤثري در پایگاه

. داشتند هاي نبرد اعالم ي، آمادگي خود را براي حضور در جبههرزمي و تخصص اســت کــه نیروهــاي رزمنــده بــه هنگــام اعــزام، بــه اعــضاي از نکــات قابــل توجــه ایــن

هـا را در مـسجد و پایگـاه بـسیج پـر کردند که جاي خـالي آن ي خود سفارش مي خانوادهي را دربـاره) ره(امـام خمینـيهـاي خـود کـرارا سـفارش نامـه کنند و شهدا نیـز در وصـیت

مسجد سنگر است؛ سنگرها را «: کردند که ها و بستگان خود گوشزد مي مسجد به خانواده ».حفظ کنید

پایگاه تبلیغ انقالب اسالمي و دفاع مقدس. ٣٢ ـ٧

هاي دفاع مقدس بـه شـمار مساجد از مراکز مهم تبلیغ جهاني انقالب اسالمي و ارزشدهـد کـه مـردم حقـایق انقـالب ه دوران انقالب اسالمي، نشان مـينگاهي گذرا ب. آیند مي

هـاي مـسؤوالن و شخـصیت. کردند اسالمي و حوادث جهاني را از طریق مساجد دنبال ميسیاسي و مذهبي انقالب، از طریق مساجد با مردم ارتبـاط داشـتند و مطالـب گفتنـي را بـه

. نمودند مردم منتقل ميهـا و پیامـدهاي سیاسـي و اجتمـاعي عملیـات دث جبههدر دوران دفاع مقدس هم حوا

شـد؛ حتـي فرمانـدهان مـؤثر هاي مساجد براي مردم تبیین مـي تر از تریبون رزمندگان، بیشي کردند، و درباره هاي مهم، در مساجد حضور پیدا مي دفاع مقدس پس از انجام عملیات

اي و جهاني تحوالت منطقهها و دستاوردهاي آن ـ به ویژه تأثیر آن در چگونگي عملیاتعنوان سفیران صـادق دفـاع مقـدس، گفتند و مردم هم سخنان پرشور آنان را به ـ سخن مي

. کردند سپردند و براي دیگران نقل مي به جان و دل مي

هاي مردمي توسط مساجد جمع آوري کمك. ٣٢ ـ ٨

ها و نیز یاز جبههمساجد در دوران دفاع مقدس از جمله مراکز مهم اعالم اقالم مورد نهاي مردمـي صرف نظر از ارزش مادي کمك. هاي مردمي بودند آوري کمك محل جمع

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٨٢

رسـاني بـه که در خور توجـه اسـت، حـضور معنـوي آحـاد مختلـف مـردم در امـر کمـكبیني که انگـشتر یادگـاري پـدرش را بـه عنـوان بـا پیرمردي را مي. آور بود ها شگفت جبههنماید و از ایـن کـه بـه دلیـل کهولـت خود تقدیم رزمندگان ميترین متاع زندگاني ارزش

بینـي کـه بـا اهـداي کند؛ یا پیرزنـي را مـي ها را ندارد، گریه مي سن توان حضور در جبههدانـد؛ یـا کـودکي خردسـال کـه چند تخم مرغ محلي، خود را در دفاع مقدس سـهیم مـي

یـا مـادراني کـه هنـر آورد؛ ياي بـراي رزمنـدگان بـه مـسجد مـ قلك خود را به همراه نامهي خود را در شـب اول کنند؛ یا نوعروساني که جهیزیه دستي و خیاطي خود را تقدیم مي

ــك ــتاد کم ــه س ــي ب ــي عروس ــاي مردم ــله ــيتحوی ــد؛ و ده م ــه دهن ــر، ک ــورد دیگ ــا م ه . این ملت در تاریخ دفاع مقدس استي هاي ایثار و حماسه انگیزترین جلوه شگفت

هـا که دشمن بعثي از نبرد رو یا رو با رزمندگان اسالم در جبهـه گاميتر، هن از آن مهمشد و ددمنشانه مناطق مسکوني، آموزشـي و مراکـز درمـاني را مـورد حمـالت درمانده مي

بــه ... داد، مـردم سراســیمه بــراي اهــداي خــون و شـدید هــوایي و موشــکي خــود قــرار مــي . کردند ها مراجعه مي بیمارستان

ي مــردم، موجــب دلگرمــي رزمنــدگان و خــدا پــسندانه و ایثارگرانــههــاي ایــن حرکــتکه احساس مسؤولیت و انگیزه براي احقـاق شد؛ تا جایي فرماندهان و مسؤوالن کشور مي

. گردید حقوق مردم و تنبیه متجاوزان در آنان تقویت مي تجلي ایثار و ایمان ملت خداجوي ایران در مساجد، مصداق این حـدیث نـوراني نبـي

1»المسجد بیت کل تقي«: است که فرمودند) صلي هللا علیه و آله(اکرمهاي خرم ي خود را چون باران بهاري بر دل خداي متعال هم عنایت و رحمت واسعه

اي مانـدني و خوانـدني را در تـاریخ دفـاع و سرسبز مردان و زنان ما نازل کرد، تا حماسـه و پاکبـازان راه خـون و شـهادت بیفزاینـد و مقدس رقم بزنند و بـر افتخـار دفتـر مجاهـدان . ابواب فضل الهي را بر روي بندگانش بگشایند

ترویج فرهنگ ایثار و شهادت . ٣٢ ـ ٩

یکي از تأثیرات مهم مساجد در دوران دفاع مقدس، تـرویج فرهنـگ ایثـار و شـهادت

.٢٣ ـ شهاب االخبار، ص ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٨٣

ور بـستگان و شد و آحاد مردم با حض ها شروع مي عمدتا تشییع شهدا از مساجد محله. بودنمودنـد و بـا توسـل بـه نزدیکان شـهدا در مـساجد، محفلـي روحـاني و معنـوي را برپـا مـي

و ارواح شهدا، براي پیروزي رزمندگان و رسوایي دشمنان ) السالم علیهم(ي معصومین ائمه . کردند خالصانه دعا مي،اسالم

ب نظـران، از همچنین برگزاري مراسم شهدا در مساجد و دعوت از سـخنرانان و صـاحتـشریح فرهنـگ ایثـار و . آمـد هـاي مهـم روحـاني و بـسیج مـساجد بـه حـساب مـي فعالیت

ي مـردم هاي اخالقي و اجتماعي شهدا، تأثیر به سزایي در روحیه شهادت و معرفي ویژگي . ویژه جوانان داشت هب

و رزمندگان، پس از شهادت آنان براي مردم بـازگيبسیاري از ابعاد شخصیتي و اخالقشدند که چه افراد شد و حتي نزدیکان رزمندگان بعد از شهادت عزیرانشان متوجه مي مي

اند، و خداوند خریدار جان عاشقاني است که جز به بزرگواري براي شهادت گلچین شده . سوزند اندیشند و در آتش فراق او مي وصال او نمي

: به قول حافظ اي اي گل تو دوش داغ صبوحي چشیده

ایـم آن شـقـایـقیــم کـه با داغ زادهمـــا .»اولیائي تحت قبائي«: اند رزمندگان ما مصداق این حدیث قدسي بوده

یعني دوستان واقعـي مـن تحـت پوشـش محبـت مـن هـستند و در بـین مـردم گمنـام و هـا ي آنـان نشـسته اسـت و دوسـت ندارنـد کـسي از آن اند؛ غبار فروتني بر چهره ناشناخته

بر خالف ما که دوست داریم همه از مـا ـ راسـت یـا دروغ ـ تعریـف کننـد، .تعریف کنددانـستند، و حتـي دوسـتاني کـه آنـان را آنان تعریف خود را خالف بندگي و عبودیت مي

امـا بعـد از شـهادت کـه . هـا بگوینـد شناختند، راضي نبودنـد کـه چیـزي در وصـف آن ميهـاي آنـان رفاني و حماسه آفرینـيدوستان و همرزمان از خصوصیات اخالقي و سلوك ع

رفتند که چگونه با این عمر کوتاه و سـن کـم بـه گفتند، همه در حیرت فرو مي سخن مي . آن مقامات بلند معنوي و عرفاني نایل آمدند

بیان اوصاف و خاطرات شهدا در مساجد، تأثیر الگـویي فراوانـي در جوانـان داشـت و . ها بود زام به جبههیکي از عوامل مهم تشویق آنان جهت اع

انـد و هـاي ایمـان و شـهادت فرامـوش شـده افسوس که بعد از دفاع مقدس این استوانه

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٨٤

شـود، و مـساجد ي روزمرگـي مـي بعضا با یاد و آثار آنان هم برخوردي مـصرفي بـا ذائقـهشـوند و فرهنـگ عافیـت جویانـه، طعنـه بـه بهـره مـي ي آنـان بـي رفته رفته از طنین حماسـه

. کند زند، و باغبان ناشي، گل را به جاي خار وجین مي ونبار آنان ميمیراث خ در آن باغي که گلچین باغبان است

فغــــان بلبـالن بر آسمـــــان اسـت

هاي دفاع مقدس نقش مساجد در نشر ارزش. ٣٢ ـ١٠

هـاي دفـاع مقـدس و مساجد پـس از دوران دفـاع مقـدس نقـش مهمـي در نـشر ارزشي هـا، تهیـه ، برپایي نمایشگاه برگزاري مراسم سالگرد شهدا. دان پیدا کردندانتقال پیام شهی

هاي مساجد پس از دفـاع مقـدس هاي دیواري و تبلیغات عمومي، از جمله فعالیت روزنامه .شود محسوب مي

راه ما را با حضور : اند؛ از آن جمله هاي فراوان نموده ي مسجد سفارش شهیدان دربارههـاي مـساجد نشـسته و هنگـام شهیدان، شب وروز به روي گلدسته. دهیددر مساجد ادامه

نگرنــد کــه کــدام یــك از دوستانــشان در نمــاز جماعــت حاضــر اذان بــه درب مــسجد مــيبرنـد، و نزد امام حسین ـ علیه الـسالم ـ مـي هاي مسجد را نوشته شهیدان، نام بچه. شوند مي

. اب کند و اعمالشان را تأیید نمایدي واقعي خود انتخ ها را به عنوان شیعه تا آني مـا را در مـساجد زنـده نام و خـاطره: نویسد ي خود مي نامه شهیدي دیگر در وصیت

در مسجد جز یاد خـدا . نگه دارید، زیرا ما در مساجد با حقایق دین و عاشورا آشنا شدیم : میمفه مي و راز این آیه در مسجد ،شود همه چیز فراموش مي

ــع اهللا و ان ا« ــدعوا م ــال ت ــه ف ــساجد لل لم ١.»احدا

.پس هیچ کس را با خدا نخوانید. و همانا مساجد از آن خداستهاي شهدا، متولیان امور باید مـساجد را همـان گونـه کـه در دوران با توجه به سفارش

اصـلي هاي فرهنگي مربوط به جنگ بود، اینك نیز مرکز دفاع مقدس محور اصلي فعالیتهاي دفاع مقدس بدانند و با برنامه ریزي درست و بلند مدت، نقش مـساجد را نشر ارزش

.١٧ ـ جن، ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٨٥

.در تداوم راه شهیدان نهادینه کنندهاي انقالب و دفاع مقدس نقش همان گونه که مساجد و روحانیت در پیدایش ارزش

مقدس هم هاي دوران دفاع ها و حماسه اینك در حفظ و نشر ارزش قابل توجهي داشتند، بـه زمینـهنقش کلیدي و حساسي به عهده دارند، از این رو براي آن کـه مـساجد در ایـن

:کارآمدي خود برسند، توجه به موارد زیر ضروري است

تحقق مردم ساالري دیني در مساجد . الف

از ایــن رو، زمــاني مــردم . یکـي از بــسترهاي عینــي پیونــد دیـن بــا مــردم، مــسجد اسـتکنــد کــه مــسؤوالن و کــارگزاران کــشور، شور تحقــق عینــي پیــدا مــيســاالري دینــي در کــ

ي جماعـات را بـه و ائمـه هاي دیني با مـردم بداننـد، مساجد را مظهر پیوند عالیق و آموزهعنوان زبان گویاي مطالبات مـردم بـشناسند، و ارتبـاط خـود را بـا مـردم از طریـق مـساجد

ستماع مطالبات مردم و رفـع نیازهـاي آنـان نهادینه کنند و حضور در مساجد را به عنوان ا .مغتنم بشمارند

هاي فرهنگي مسجد؛ مرکز فعالیت. ب

الزم است کارهاي فرهنگي و تبلیغات دیني با محوریت مساجد انجام شود؛ بودجـه و اسـاس روز شـمار انقـالب و دفـاع هاي فرهنگي در اختیار مساجد قرار گیرد؛ و بر سرمایه

.تر در مساجد برگزار گردد علمي، با شکوه هر چه تماممقدس، مجالس تبلیغي و

مسجد؛ مرکز مطالبات مردم. ج

تـرین نهـاد دینـي و مـدني تحکـیم یابـد، آحـاد مـردم بـه وقتي مسجد به عنـوان بنیـاديآورنــد، زیــرا در کنــار نیازهــاي معنــوي و عبــادي، مطالبــات مــادي و مــساجد هجــوم مــي

.دانند تأمین شده ميي خود را نیز از طریق مساجد روزمره

مسجد و پیوند دین با سیاست. د

مساجد در طول تاریخ فعالیـت خـود . کند پیوند دین با سیاست با شعار تحقق پیدا نمي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٨٦

. عهـده دارنـد اند که براي راهبردي کردن اتحاد دین و سیاست، نقش اول را بـه نشان داده ظاهر به مساجد و روحانیت بسیاري از شاهان براي مشروع جلوه دادن حکومت خود، در

که انقالب اسالمي مـا مـاهیتي دینـي دارد و بایـد پیونـد بـاطني شدند؛ در حالي نزدیك مياگـر انقـالب اسـالمي بخواهـد هویـت دینـي خـود را منهـاي . خود را با مساجد حفظ کند

.مساجد دنبال کند، عمال در چالش سکوالریسم گرفتار خواهد شد

نسل امروز با فردامسجد؛ محل پیوند . ه

ي رزمنـدگان و شـهیدان در دوران دفـاع مقـدس بودنـد، مساجد، همان طور کـه خانـهها و اهداف واالي آنـان بـه حـساب امروز بهترین کانون دیني و فرهنگي براي نشر ارزش

هـاي دفـاع مساجد را به عنـوان مجـاري انتقـال ارزش اگر مسؤوالن دفاع مقدس،. آیند ميي هنـر هـاي کـالن در هاضـمه ه قـرار دهنـد و بـه جـاي ریخـتن بودجـهمقـدس مـورد توجـ

هـاي مـساجد و نمـازگزاران مدرنیته، استعدادهاي هنـري و ادبـي بـسیجیان عزیـز در پایگـاههـاي خالق را شکوفا کنند، درحقیقت پیونـدي جاودانـه بـین نـسل امـروز و فـردا و ارزش

ي ردم همـان طـور کـه حادثـهدر آن صـورت، آحـاد مـ. دفاع مقدس ایجـاد خواهنـد کـرداند، به همان شکل وقایع هشت سال دفـاع ي تاریخ خود حفظ نموده عاشورا را در گنجینه

ي تــاریخ ایــن ملــت مقــدس را بخــشي از اعتقــادات خــود دانــسته، آن را جاودانــه در ســینه .خواهند داشت

اي دفاع مقدس دستاوردهاي بین المللي و منطقه

اسالمي ایرانتثبیت اقتدار جمهوري . ١

جمهوري اسالمي ایران ناخود آگاه به جنگي تمام عیار فراخوانده شـد کـه بـر اسـاس اما پس از هشت . ي ایران سه روزه بود پیش بیني کارشناسان نظامي و سیاسي، توان مقابله

تنها دشمن نتوانست یـك وجـب از خـاك کـشورمان را نه ي رزمندگان، سال دفاع دلیرانهکه در اوج درماندگي و عجز قرار گرفت، و همگان به عظمت، پایـداري و اشغال کند، بل

مـا «: در ایـن بـاره فرمودنـد) ره(امام راحـل. اقتدار جمهوري اسالمي ایران اعتراف نمودند ».مان را محکم کردیم هاي انقالب پربار اسالمي در جنگ ریشه

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٨٧

بـه ٢٠٠٣د، در سـال تحقیقا اگر امریکا طي هـشت سـال، اقتـدار ملـت مـا را ندیـده بـوامـا آنچـه کـه همـواره موجـب . داد ایـران را مـورد حملـه قـرار مـي جاي حملـه بـه عـراق،

انــصراف دشــمن از حملــه شــده، تثبیــت اقتــدار جمهــوري اســالمي ایــران در دوران دفــاع .مقدس بوده است

تضمین استقالل کشور. ٢

، اســتقالل و دشــمن بعثــي طـي هــشت ســال. کـشوري کــه مقتــدر اسـت، اســتقالل دارد اسـتقالل کـشور د، اما با اثبات اقتدار نظام توسـط رزمنـدگان،انآزادي ما را به چالش کش

خـصوص احـزاب سیاسـي کـشور، اسـتقالل و ي آحاد ملـت و بـه اگر همه. نیز تضمین شدتـوان آزادي ایران اسالمي را مرهون مجاهدت رزمندگان و خون مقدس شهدا ندانند، مي

.است آشنایي ندارندگفت با الفباي سی

تولد استراتژي نوین دفاعي. ٣

هــاي دفــاعي و تهــاجمي بــر اســاس مبــاني کالســیك و علــوم نظــامي امــروزه اســتراتژي دنیا با شکلي از دفاع مواجه شد که نیروي انساني و اما در دفاع مقدس، ؛شوند تعریف مي

ق بــه خــداي متعــال، عنــصر ایمــان و عــش. ي درونــي او نقــش اول را در دفــاع داشــت ارادهاي است که در محافل علمي و نظامي جهان به عنـوان یـك اسـتراتژي نـوین امروزه مقوله

.مورد مطالعه است

هاي بزرگ ایجاد الگوي مبارزه با قدرت. ٤

ي الگویي از مبارزه بـراي کـشورهاي اسـالمي از برکات هشت سال دفاع مقدس، ارایه، یکي از برکات جنگ را الگوگیري کـشورهایي )ره(امام راحل. و جهان مستضعفان است

اینـك بـه . انـد گـران دانـسته در مبارزه علیه ستمگران و سلطه... افغانستان و چون فلسطین،هاي بزرگ در اذهان جهانیان شکـسته ناپذیري قدرت برکت دفاع مقدس، کابوس شکستدو ابر قدرت شرق ما در جنگ، ابهت «: فرمودند) ره(شده است؛ به طوري که امام راحل

».و غرب را شکستیم

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٨٨

اثبات مظلومیت ایران در جهان. ٥

ي دشمن قرار گرفتـه بـود، فریـاد جمهوري اسالمي ایران که مورد هجوم ناجوانمردانه توجه جـدي بـه وليمظلومیت خود را به گوش جهانیان و مجامع بین المللي رسانده بود،

خواستند صدام پیروز میدان شود، اما صـدور شد؛ گویي همگان مي هاي ایران نمي خواستهو نیـز تجـاوز عـراق بـه کویـت کـه سـازمان ملـل ي دبیرکل وقت و اعالمیه٥٩٨ي قطعنامه

ها و کشورهاي مختلف مبني بر متجاوز بودن عراق را در پـي داشـت، سـند اعتراف رسانهاعتــراف مظلومیــت جمهــوري اســالمي ایــران را امــضا نمــود و همگــان بــه حقانیــت ایــران

.کردند

رشد روابط سیاسي و دیپلماسي با کشورها. ٦

وقتــي کــشورهاي جهــان، بــه ویــژه کــشورهاي منطقــه، اقتــدار و ثبــات نظــام جمهــوري ي روابـط همـه جانبـه بـا اسالمي را در دوران دفاع مقدس مشاهده کردند، خواهان توسعه

ین اسـتکبار جهـاني حتي کشورهایي کـه تحـت تـأثیر تبلیغـات دروغـ. ایران اسالمي شدندتنهــا قابــل قــرار گرفتــه بودنــد، در دوران دفــاع مقــدس دریافتنــد کــه انقــالب اســالمي، نــه

.شکست نیست، بلکه ریشه در اعتقادات دیني و مذهبي مردم داردحجم فعالیت دیپلماسي و تردد نمایندگان سیاسي کشورها، به ویژه هنگامي که رژیـم

اي یافت؛ حتي اعتـراف بعـضي از کـشورها مالحظهعراق به کویت حمله کرد، رشد قابلبه حمایت از صدام در جنگ و متجـاوز بـودن رژیـم عـراق، از جملـه مباحـث دیـدارهاي

.دیپلماسي بوده است

اعتقاد به نقش ایران در تأمین امنیت منطقه. ٧

ي کارشناسان مسایل استراتژیك به این نتیجه رسیدند که در دوران دفاع مقدس، همه، به ویژه خطوط کشتیراني در خلیج فارس، بـدون حـضور ي خاورمیانه ین امنیت منطقهتأم

کشور قدرتمندي مثل ایران ممکـن نیـست، از ایـن رو بـه کـشورهاي متبـوع خـود توصـیه همـین امـر سـبب شـد . کردند که نقش ایران را در تضمین امنیت منطقه نادیده نگیرنـد مي

اي خود، ایـن ن در معادالت سیاسي و روابط منطقهکه کشورهاي منطقه به ویژه همسایگا

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٨٩

.موضوع را مورد توجه قرار دهند و ایران اسالمي را محور امنیتي منطقه قلمداد کنند

اثبات کار آمدي دین اسالم. ٨

ــراف همــه ــاع مقــدس اعت ي کارشناســان مباحــث اســتراتژیك و سیاســي در دوران دف، توانست جوانان را براي دفاعي هاي دیني آموزهگیري از تعالیم و کردند که ایران با بهره

توانـد همه جانبه بسیج کند و بار دیگر ثابت نماید کـه عنـصر دیـن و عـشق بـه خـدا، مـياي مستحکم و نفوذناپذیر به وجود آورد که طـي هـشت سـال در برابـر تهـاجم همـه جبههکـه ایـدئولوژي ) ره(ي دفـاعي امـام راحـل راسـتي اندیـشه بـه. ي دشمن مقاومت کنـد جانبه

ي نبوي و علوي مقاومت رزمندگان و ملت شهید پرور بود، برخاسته از متن قرآن و سیرهي زوایاي دفاع مقدس، در واقـع کـار توانایي این اندیشه در هدایت و فرماندهي همه. بود

ي کساني که مدیریت دینـي را در آمدي دین اسالم را به اثبات رسانده است و بر فرضیه .دادند، عمال خط بطالن کشیده است ابر مدیریت علمي مدرن، ناکارآمد جلوه ميبر

ي اسراییل در خاورمیانه شکست اهداف زمان بندي شده. ٩

ي خاورمیانه خواب و خیال درازي دیده بود، با ظهـور اسراییل غاصب که براي منطقهخطر شکـست مواجـه با ،انقالب اسالمي در منطقه و عبور از چالش عظیم جنگ تحمیلي

اش عقـیم ي فلسطین گرفتار شـده و تمـامي اهـداف شـیطاني و در گرداب انتفاضهگردیده برخاسـته از جنـگ هـشت سـاله ) ره(خواهي که به تعبیر امام راحل موج اسالم. مانده است

است، خشم و نفرت عمومي جهان به ویژه مسلمانان را علیه اسـراییل جنایتکـار برانگیختـه .است

ي امریکا کست استراتژي مهار دو جانبهش. ١٠

طرفي، در آغاز جنگ سعي داشت که دو کـشور ایـران و عـراق را امریکا با اعالن بي ماجراي مك فارلین و ایران گیت در راستاي اسـتراتژي مهـار .در چنگ خود داشته باشد

همـه جانبـه دو جانبه بود، اما امریکا عمال با شکست مواجه شد و با جانبـداري و حمایـت از عراق، در صف دشمنان ما قرار گرفت و سرانجام کـار را بـه جـایي رسـاند کـه امریکـا

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٩٠

ــافع اســتراتژیك خــود ــه کویــت عامــل بحــران منطقــه و مخــالف من ــه ب صــدام را در حملآمـد و ایـران اسـالمي داد و با لشکر کشي به عراق، در صدد رفع این بحـران بـر تشخیص

تـر از گذشـته بـه عنـوان کـشوري بـزرگ و مقتـدر، اند و بـا ثبـاتم سرافراز و استوار باقي .نقشي حیاتي در تضمین امنیت منطقه پیدا کرد

اي هاي بین المللي و منطقه ارزیابي عملکرد سازمان. ١١

هــا و اي دفــاع مقــدس، ارزیــابي عملکــرد ســازمان یکــي از نتــایج بــین المللــي و منطقــهي مـستقیم تـأمین امنیت سازمان ملل ـ است که وظیفهویژه شوراي نهادهاي بین المللي ـ به

عملکرد سـازمان ملـل متحـد طـي هـشت ،متأسفانه. عهده داردرامنیت و صلح جهاني را ب نشان داد که این سازمان قدرت تصمیم گیري عادالنه در حـل ،سال تجاوز عراق به ایران

طرفي را نقص راق، اصل بيمناقشات جهاني را ندارد و حتي در مقاطعي با جانبداري از عکرد و حیثیـت بـین المللـي خـود را خدشـه دار نمـود، و عمـال نـشان داد کـه تحـت نفـوذ

.گیري مستقل را ندارد گر جهاني است و قدرت تصمیم هاي سلطه قدرتهاي صادر شده از سوي شوراي امنیـت سـازمان ملـل هایي که قطعنامه رجوع به کتابتـر در خـدمت دهد کـه ایـن سـازمان بـیش د، به خوبي نشان ميان کرده را بررسي و تحلیل

هـاي مظلـوم ـ هاي بزرگ است و عـدالت و صـداقت و دفـاع از حقـوق ملـت منافع قدرت .ي وجودي آن است ـ به فراموشي سپرده شده است که فلسفه

تر انقالب اسالمي در سطح جهاني مطرح شدن بیش. ١٢

ل انقالب اسالمي، این بوده و هـست کـه آن را از هاي امپریالیسم در قبا یکي از توطئههـاي خبررسـاني کـه ي شـبکه رساني محاصره کند و با استفاده از کلیـه لحاظ خبري و پیام

در اختیار دارد، از رسیدن صداي انقـالب ایـران بـه گـوش سـتمدیدگان جهـان جلـوگیري مـان باشـد کـه خـود ه ي ایـران نقـل شـود، نماید و اگر قرار باشد خبري در جهـان دربـاره

.کنند ها نقل مي آناما جنگ تحمیلي تا حدودي این محاصره را شکست و مردم جهان با حداقل اخباري

ایـن «: شد که رسید، این مسأله برایشان به صراحت مطرح مي که از جنگ به گوششان مي ».جنگد انقالب اسالمي است که مي

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٩١

حقیقـت را بـراي مـردم جهـان ي ایـران در جنـگ تحمیلـي، ایـن مقاومت هـشت سـاله ».پذیر نیست انقالب اسالمي تسلیم«: گر ساخته است که جلوه

ي هـا، در راسـتاي شکـستن اراده ترین تالش ابر قدرت باید توجه داشته باشیم که بیشاند حداقل یکبار هم کـه شـده، مـا ها همواره خواسته آن. ناپذیر ملت ما بوده است شکست

کننــد و یــا مــا را پــشت میزهــاي » هایمــان عقــب نــشیني از خواســته «یــا» تــسلیم«را وادار بــه هـاي جهـاني انقـالب اسـالمي، در داننـد کـه یکـي از جذبـه مذاکره بنشانند، زیرا آنـان مـي .هاست گفتن به ابرقدرت» ال«سازش ناپذیري و سرسختي و

انقـالب ما باید کامال به این نکته توجـه کنـیم کـه امپریالیـسم و صهیونیـسم، در مـوردــا دارنــد و اصــوال چنــین عملــي در ایــران حتــي از اخبــار تحریــف شــده و دروغــین نیــز اب

ترــ بـراي امپریالیـسم ایـن ي اول ـ و مهـم ها قـرار دارد و مرحلـه ي دوم اهداف آن مرحلـهاست که اصوال از انقالب اسالمي خبري در جهان نباشد؛ چرا کـه هـر گونـه خبـر از آن،

و اگـر توجـه » وجـود دارد«هنـوز » انقـالب اسـالمي«ي آن اسـت کـه نهخود بـه خـود نـشاآور است؛ انقالب و پخش خبر آن در جهان، براي امپریالیسم مرگ» وجود«نماییم، همین

پاخاسته و با دانند که ملت ایران به نام اسالم به چرا که مستضعفان جهان امروز حداقل مي .کند ها مبارزه مي یکا و اسراییل و اقمار آناین سالح، شاه را برانداخته و با امر

تـر در جهـان انقالب اسالمي را بـیش» وجود«بدین ترتیب، وقوع جنگ تحمیلي، خبر پخش کرد، و این به معني همان قول معـروف اسـت کـه اگـر انقـالب منـزوي شـده بـود،

١.دلیلي نداشت که دشمن به ایران حمله کند

ي دشمنان انقالب اسالمي طلبانه هاي توسعه شکست طرح. ١٣

هـاي یکـي دیگـر از نتـایج مفیـد دفـاع مقـدس بـه تعبیـر امـام عزیزمـان، شکـست طـرحي دشمنان اسالمیمان است با توجه به این که انقالب شکوهمند اسالمي یکي طلبانه توسعه

ها در طول تاریخ علیه بیداد و ظلم بوده، دشمنان به عنـاوین گونـاگون ترین قیام از مردميي طرح و توطئه علیه انقالب شدند، ولـي بحمـدهللا و بـا هوشـیاري امـام اندرکار تهیه دستتنهـا ملـت و انقـالب مـا را تـسلیم ي عکـس داد و نـه ها نتیجه ، همگي آن توطئه)ره(راحل

.٧٢پیام انقالب، ص ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٩٢

بیدادگري نکرد، بلکـه ملـت، چنـان بـا دشـمنان مبـارزه نمـود کـه امـروز ثمـرات آن را بـا .افتخار شاهد هستیم

کمر به نـابودي ،آشام م خونسمریکاي جنایتکار و کمونیاها در رأس آنو نان ما دشم چرا که امروز همین انقـالب سـد ؛اند و در صدد ضربه زدن به آن هستند این انقالب بسته

: ندامام عزیزمان فرمود؛ چنان که طلبي آنان شده است راه توسعهــا یــك ابرقــدرتي در طــرف غــرب « ابرقــدرتي در طــرف شــرق و یــك ]امریکــا[مــا ب

».خواهند ما را ببلعند ها مي مواجه هستیم که هر دو این]شوروي[ما به خواست خداوند تبارك و تعالي و همت برادرها و خـواهران ایمـاني ایـران، در «

ایـم و اجـازه نخـواهیم داد کـه بـا کمـال قاطعیـت ایـستاده]ها ابرقدرت[ها ي این مقابل همه

1».ه کند و تصرف در مقدورات ما کندهاجهیچ قدرتي با ما مو

آزمون حقوق بشر. ١٤

هوا و دریا به جمهوري اسالمي ایـران تجـاوز که رژیم جنایتکار صدام از زمین، زمانيکرد و روستاهاي محروم جنوب و غرب را با خاك یکسان نمود، و بـه زنـان و کودکـان

بـه خـاك و خـون کـشید، صـداي اي آنـان را دفاع مـا رحـم نکـرد و بـه طـرز وحـشیانه بيکشورها و حتي مجامع بین المللي به دفـاع از حقـوق بـشر برنخاسـت، و حتـي بـا سـکوت

کردنـد و رژیـم سـفاك تر تشویق مي دشمن متجاوز را به قتل و غارت بیش معنادار خود،هــا در زمــان جنــگ، ي حقــوق انــسان بــدون اعتنــا بــه معاهــدات بــین المللــي دربــاره،بعثــي

هـا و بمبـاران بیمارسـتان. و تجاوز را در حق ملت مظلوم مـا بـه حـد اوج رسـاندرحمي بيدفـاع منجـر شـد، ها و مناطق مسکوني که به شـهادت صـدها شـهروند مظلـوم و بـي مدرسهسـفانه سـازمان ملـل ـ بـه ویـژه کمیـسیون أمت. اي از جنایات ضد بشري صـدام اسـت گوشه

ي حقـوق هـایي کـه داعیـه و حتي انجمـنحقوق بشر ـ در این آزمون سخت مردود شدندي خـود عمـل بـه وظیفـه،انـد بـشر ـ بـه ویـژه دفـاع از حقـوق زنـان و کودکـان ـ را داشـته

.ننمودندهـاي شـکنجه .هاي رژیم صـدام، حقـوق اسـراي مـا رعایـت نـشد همچنین در سیاهچال

.٩٨، ص ٢١ ج نور،ي صحیفه ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٩٣

فـشا اي از آن توسط آزادگـان سـرافراز مـا ا سخت و فشارهاي روحي و جسمي که گوشهبــرد کــه پــس شــده اســت، انــسان را ضــمن احــساس وحــشت، در حیرتــي عظــیم فــرو مــي

اند؟ هاي مدعي دموکراسي و حقوق بشر چه کرده ها و دولت سازماندهـد و جـواب و این سؤال، چالش عظیمي را پیش روي مدعیان حقوق بشر قـرار مـي

ه، و اعتماد خود را آن تنها این است که همگان در آزمون دفاع از حقوق بشر مردود شد . اند در برابر افکار عمومي جهان از دست داده

بیداري جهان اسالم. ١٥

ي صـدام، ي ملت شهید پـرور ایـران در برابـر تجـاوز رژیـم سرسـپرده دفاع هشت سالهو ایـن واقعیـت را بـه اثبـات رسـاند کـه زنگ خطر را در جهـان اسـالم بـه صـدا درآورد،

کـشورش را ي اند و هر دولتي کـه نظـام سیاسـي و اداره مخالفامریکا و اذنابش با اسالم ریزي کند، به اتهام بنیادگرایي مورد هجـوم امریکـا هاي دیني پي بر اساس اصول و آموزه

ي بزرگ به دنبـال تحقـق لیبـرال چرا که امریکا در راستاي طرح خاورمیانه؛گیرد قرار مي . دموکراسي و حذف اسالم است

ي است که مسلمان باشد، اما دشمني امریکا و ضـدیت او را بـا دیـن تر کس امروزه کمایـن آگـاهي و شـناخت در دوران هـشت سـال دفـاع . هاي اسالمي نـشناسد اسالم و دولت

جاري شد که امریکا با حمایت از صدام، به ) ره(مقدس، بارها از زبان مبارك امام راحلاي هـاي منطقـه افـشاي سیاسـتپس از سرنوشت محتوم صدام و. دنبال حذف اسالم است

. تحقق عیني یافته است) ره(ي حضرت امام امریکا، دقیقا محاسبهها را کند که دشمنان و نوع جنایات آن دستاوردهاي دفاع مقدس آنگاه مهم جلوه مي

بدیهي است کـه شـناخت ماهیـت و اهـداف آشـکار و پنهـان دشـمناني کـه طـي . بشناسیمها، نسل امروز و فـرداي مـا را در یز نوع و حجم جنایات آنهشت سال با ما جنگیدند و ن

شناخت و حفظ دستاوردهاي دفاع مقدس متعهد خواهد کـرد و بـا افتخـار از ایـن دوران هــاي دفــاع مقــدس را در حفــظ اســتقالل و عــزت دینــي خــود ســخن گفتــه، تــأثیر ارزش

.دانند همیشگي و پایدار مي

:به سئواالت زیر پاسخ دهید

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٩٤

ترین پیامد و دستاورد داخلي دفاع مقدس را نام ببرید؟ ـ مهم١ـــ چگونــه دفــاع مقــدس در شــکوفایي اســتعداد و خالقیــت جوانــان ایرانــي تأثیرگــذار ٢

بودهاست؟ ـ چرا و چگونه دفاع مقدس در تحکیم بنیان خانواده مؤثر بوده است؟٣ آید؟ ي دفاع بازدارنده از دفاع مقدس بدست مي ـ چگونه تجربه٤ المللي دفاع مقدس را نام ببرید؟ ترین دستاوردهاي بین همـ م٥ـ چرا و چگونه دفاع مقدس آزمون بزرگي بـراي مـدعیان دموکراسـي و حقـوق بـشر ٦

بوده است؟ ـ دفاع مقدس چگونه بیداري جهان اسالم را سبب شده است؟٧

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٩٥

فصل نهم

فرهنگ شهادت و ایثار

در دفـاع هـشت سـاله، يو پیـروز مقاومـت ي از عوامل مهـم و اساسـيبدون شك یکترین مردان بـویژه جوانـان عاشـق و ي متشکل از بهترین و قوي است، نیروهاي انسانينیرو

کـشور ي و تمامیـت ارضـي، کـه در دفـاع از انقـالب اسـالميشهادت طلـب مـیهن اسـالم .شناختند ي سراز پا نمي اسالميمقدس جمهور

ــ ــن س ــد ای ــان برومن ــز جوان ــانمقاومــت تحــسین برانگی ــتکبار جه ــر اس ، يرزمین در براب از شهادت و ایثار را خلق کرد که اگر به ضـبط و ثبـت و ينظیر يبدیل و ب ي بيها صحنه

يتفــسیر و توزیــع آن اهتمــام نــورزیم، بــه فرهنــگ وتــاریخ مــردم ایــن مــرز و بــوم، جفــایایش آن انگیز کـه طبـق فرمـ آور و حیرت خلق این آثار اعجاب. ایم ناپذیر روا داشته جبران کوتـاه از صـدر اسـالم هماننـد نـدارد، حجـت را بـر يا سفر کرده، به جز در برههيمقتدا

.همگان تمام کرده است حماسه بـسراید يتواند یك بار دیگر همانند فرزانه طوس، مثنو ي ميشاعر امروز ایران

د چون شهید همت و شهیيو این بار قهرمان شعرش نه رستم دستان که شهیدان بزرگوار يهـا هـا را از صـحنه دوبـاره بخـشد و تمثیـلي را جاني معنويتواند مثنو ي باشند؛ ميباکرــ. انتخــاب کنــد کــه از تــراوش خــون و جــان اســتينبــرد ، امــروزه يعــارف فرزانــه ایران

دیگر با مـضمون ایـن شـهیدان گمنـام بـه رشـته تحریـر درآورد؛ يتواند تذکرة االولیای يم دگـر ي نـو بیافرینـد و اسـرارالتوحید را تفـسیريید و گلـستان دگـر بـسرايتوانـد بوسـتان يم

علیــه الــسالم در يتوانــد یــك بــار دیگــر مقــام مــوال علــ يمفــسر و اهــل علــم مــا مــ. نمایــد کـالم حـضرتش را ایـن بـار در چهـره يالعین خویش قـرار داده، معنـا البالغه را فصل نهج

ه پیمـوده اسـت؛ آن جـا جستجو کند که ره صد ساله را یـك شـبي شهیديمعصوم بسیج :فرماید يکه موال م

هجــم بهــم العلــم علــ حقیقــة البــصیرة و باشــروا روح الیقــین و ســتالنوا مــا ي

استوعه المترفون و انسو بماستوحش مـن الجـاهلون و صـحبوا الـدنیا بانـدان

ارواحها معلقه بالمحل اال◌عل ئك خلفاء الله فـ اولي ارضـه و الـدعاة الـي ي

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٩٦

دینه آه آه شوقا ال رؤیتهمي هــا هجــوم بــرد و بــه امــواج علــم بــر اســاس حقیقــت ادراك و بــصیرت آن

یکباره آنان را احاطه نمود و جوهره ایمـان و یقـین را بـه جـان و دل خـود د، نـرم و مالیـم ها سخت و ناهموار داشـتن مس کرد و آنچه را خوشگذران

و هنجار انگاشته و به آنچه جاهالن از آن در وحشت و ترس بودند، انـس .گرفتند

کـه بـر بلنـدترین يهـای خود همنشین دنیا شدند؛ بـا روحيفقط با بدن خاکــود ــه ب ــوت آویخت ــالم ملک ــدس ع ــه از ذروه ق ــشانند در رو. قل ــین يای زم

چقــدر اشــتیاق ! آه! آه. دیــن خــدايجانــشینان خــدا و داعیــان بــشر بــه ســو زیارت و دیدارشان را دارم؟

نیـست کـه بـه عـشق مـوال از همـه چیـز خـود ي آیا موال مشتاق دیدار جوانانيبه راست رسانند؟ياند تا دین خدا را یار گذشته

ي و پري عشقند آدميطفیل هست ي ببري بنما تا سعادتيارادت

نصیب مباشيبکوش خواجه و از عشق ب يهنر ي کس به عیب بکه بنده را نخرد

صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند؟ يم ي کوش و گریه سحريشب به عذر نیم

، از این منظر باید یك بار دیگر به خاطرات رزمندگان اسالم مراجعه کـرد و آن يآر تفسیر و تأویل عرفـان يها برا را دوباره و صدباره خواند و از آني تکرار نشدنيها حادثه

جست و فهمید که در این نبرد، رابطه سـالح و ایمـان، رابطـه الزم بهرهيو حکمت اسالمو ملزوم است؛ هر گاه ایمان باشد، سالح مـؤثر اسـت و الغیـر و هـر گـاه صـداقت باشـد،

:علیه السالم فرمود متقیاني تابع است؛ همان گونه که مواليپیروزفلما رأ الله صدقنا بعدونا الکیت ي نزل علیه النصر و ا

١

دچار سـاخت يآنگاه که خداوند صداقت ما را دید، دشمن ما را به خوار

.٥٥نهج البالغه، خطبه ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٩٧

. را نصیب ما گردانیديو پیروز است که بار دیگر به سـراغ خـاطرات دلیرمـردان دفـاع مقـدس يبا چنین انگیزه مقدس از انبوه در و جواهر موجـويها نشسته، و اندک رفتیم تا به شکار لحظه د در ایـن عرصـه را

هـا، بـار دیگـر آتـش حـسرت و گرد هم آوریم، تا شاید با مطالعه سطر سـطر ایـن حماسـه موجـود در ایـن خـاطرات، مـا را از خـواب يهـا يافسوس وجودمـان را فراگیـرد و شـگفت

.غفلت بیدار کند، آن همــه يآن همــه محبــت در آن همــه صــالبت، آن همــه لطــف در آن همــه ســخت

در آن همه شتاب، آن همه صبر در آن همه يمه استحکام، آن همه آرام در آن هيزیبای، آن همه عشق و فضیلت و صداقت در آن همه عصیان و خروش و شـهادت، و يقرار يب

کلمات محصور در سطور و يآن همه اوج و فراز و نشیب در آن همه سکوت و خاموش قرار دهد، که بـه قلـه رفیـع ها آموز مکتب آن هایمان را بشکند و درس صفحات، شاید دل

از چنـان يآنـان در ملکـوت اعلـ. زینـد يمعنویت و تقوا رسیده و چنین گمنام زیـسته و مـ بـر ي مـصداقي برخوردارند که اذهان ما از درك آن عاجز و ناتوان اسـت؛ گـویيا آوازه

:این سخن شیخ اجل هستند که مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموزيا

و آواز نیامدکان سوخته را جان شد خبرانند ياین مدعیان در طلبش ب باز نیامديکان را که خبر شد خبر

شمار ایـن عزیـزان پـرداختیم ي از خرمن فضایل بيو بدین طریق بود که به خوشه چین تطـابق دادیـم تـا ي و اسـالميداد، بـا مفـاهیم عرفـان يو همه آنچه را که درك ما اجازه مـ

.خوانندگان عزیز فراهم آید ي شیرین و شیوا برايا مجموعه مجاهـدان ي از عمـق وجـودي انـدکيتوانـد حتـ ي ما نمـيخود واقفیم که ادراك زمین

يا تواند هنگـام بیـان ذره ي ما نميها گرانقدر را دریابد و زبانيالله، خاصه شهدا سبیل يفان بـاز هایـش ي از زیبـایي مـا ضـمن ترسـیم انـدکيها هایشان به لکنت نیفتد و قلم ياز بزرگ

پندار ما از مجد و کـرم ایـشان، هـر قـدر . را پیمانه کردينماند، چون با پیاله نتوان اقیانوس :در بیان این مقام همان بس که امام و مراد شهیدان فرمود. بیش نیستيکه باشد، توهم

.»تر است ي بهتر و شکستن قلم اوليچه گویم و چه نویسم که خاموش«

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٢٩٨

: رزمندگان اسالم ذکر کرد، عبارتند ازيتوان برا ي که ميترین اوصاف مهم

ایمان به خدا. ١

ترین عامل قدرت و تحرك یك رزمنده و مدافع اسالم، ایمان به خداست؛ زیـرا مهم يلـذا وقتـ. که اراده کند، تواناستيخداوند متعال مبدأ و منشأ قدرت است و به هر کار

جـز او يکنـد، از هـیچ قـدرت يمتـصل مـ قدرت و حیات يیك مدافع خود را به منبع اصلــه خــود راه نمــ اســت کــه تنهــا مجاهــد يدهــد و ایــن ســرمایه بزرگــ يتــرس و وحــشت ب

رزمندگان ما نیز يگاه اصل مند است و تکیه الله و مدافع معتقد به خدا، از آن بهره سبیل يف کــه امــام ي هــشت ســال دفــاع مقــدس، همــین قــدرت الیــزال بــوده اســت؛ بــه طــوريطــ

:قدس سره فرمودند راحل بـه خـود راه يهـیچ نگرانـ. سـاخته نیـستيها کار مطمئن باشید از قدرت«

کــه در ابتــدا حرکــت يهــای آن. شــما جنــود خــدا هــستید و پیروزیــد. ندهیــدــ ــه قلب ــا طمأنین ــد، ب ــروع کردن ــیچ يخودشــان را ش ــد و از ه ــروع کردن ش

ایمـان که در شما هست، که آن ي بزرگ از آن جهتيها قدرت. نترسیدند." موشـك هـستیميمـا دارا"گوینـد يلذا دائـم مـ. به خداست، خبر ندارند

ایمـــان ندارنـــد؛ شـــما ایمـــان داریـــد ي موشـــك هـــستند، ولـــيهـــا دارا آن ١».ي ناگسستنيهایتان با مبدأ نور و قدرت پیوند خورده است؛ پیوند قلب

رد دلیرانـه قدس سره در واقع تحقق آیـه ذیـل اسـت کـه در نبـ این فرمایش امام راحل : پیدا کرديرزمندگان ما مصداق عین

ان الذین قالوا ربنااللـه ثـم اسـتقاموا تتنـزل علـیهم المالئکـة اال تخـافوا و ال

تحزنوا و ابشروا بالجنة الت کنتم توعدوني

٢ یکتـا اسـت و بـر ایـن پیمـان يمـا خـدا که گفتنـد پروردگـار يمحققا آنان

ها نـازل شـوند و گوینـد دیگـر بر آنياستوار ماندند، فرشتگان رحمت اله ي از گذشته خود نداشته باشید و شـما را بـه آن بهـشتيهیچ ترس و اندوه

.١١٢، ص ١٩صحیفه نور، ج ـ ١ .٣٠فصلت، ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٢٩٩

.اید، بشارت باد که وعده داده شده

يبینش و آگاه. ٢

و ي و اجتمـاعيدرك موقعیت سیاسـ. توأم باشديایمان همواره باید با بینش و آگاه گـشاید، تـا نیـرو و ي مـدافعان اسـالم مـي را پیش روي به مصالح اسالم، افق روشنيآگاه

، ي و هوشـیاريعـالوه بـر ایـن، آگـاه. توان خود را به طور مؤثر و به موقع به کار گیرنـداضـر کـه تـا تقـدیم جـان و شـهادت حيکند؛ به طور ي مدافعان را تقویت ميانگیزه دفاع

نیستند دست از راه و هدف خود بردارند و عزت اسالم و استقالل کشور را بـا هـیچ چیـز :فرماید يقرآن کریم در این باره م. کنند يمعامله نم

و کاین من نب

قاتل معه ربیون کثیر فما و هنوا لما اصابهم في سبیلي الله و

ما ضعفوا و م ا استکانو ا والله یحب الصابرین

١

در جنـگ کـشته ي از پیـروان پیـامبريچه بسیار پیش آمده که جمع کثیر هـا کـه در راه خـدا بـه آنيهـای ياند؛ با این حال، اهـل ایمـان بـا سـخت شده

رسید، مقاومت کردنـد و هرگـز بیمنـاك و زبـون نـشدند و سـر بـه زیـر بـار اه صبر و ثبات پیش گرفتند که خداوند صـابران را دشمن فرو نیاوردند و ر

.دوست داردــابراین، الزمــه ســرافراز ــر دشــمن، مقاومــت و يبن ــسلیم نــشدن در براب و اســتقالل و ت

يهـا و فـشارها ي هللا علیـه وآلـه سـختياز ایـن رو، امـت پیامبرصـل. آگاهانه استيپایداردنـد و حفـظ اسـتقالل و شـرف و بـار ندا تن به سـازش ذلـتيدشمن را تحمل کردند، ول

:قدس سره فرمودند تر بود؛ چنان که امام راحل ها از هر چیز مهم آني ملت برايآزادشـدیم، ممکـن بـود امنیـت و رفـاه يهـا مـ امریکا و ابرقـدرت اگر ما تسلیم«

گردیـد؛ ي عزیز ما نمي ما پر از شهدايها شد و قبرستان ي درست ميظاهر ٢».رفت ي و شرافتمان از بین ميآزاد مسلما استقالل و يول

. مدافعان و جنگجویان در حوزه اسالم، الزم استي برايبدین ترتیب، بینش و آگاه

.١٤٦آل عمران، ـ ١ .٥١، ص ١٧صحیفه نور، ج ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٠٠

مـدافعان را نیـز افـزایش ي ایمان اسـت، بلکـه تـوان دفـاعي و بصیرت، نه تنها بازويآگاهسـالم علیـه الـسالم در توصـیف رزمنـدگان ا ي متقیـان علـيدهـد؛ بـه همـین دلیـل مـوال يم :فرمایند يم

حملوا بصائرهم عل« اسیافهمي

«١ .کردند ي خود را بر شمشیرهایشان حمل ميبینش و آگاه

يوالیت پذیر. ٣

ي رزمنـدگان مـا در دوران دفـاع مقـدس، والیـت پـذیريها يترین ویژگ از مهميیک درك و اطاعـت کـه بـا يآنان دریافته بودنـد کـه والیـت، حیـات طیبـه اسـت ؛ حیـات. بود

، روح و يانگیز این حیات از آیـات شـریف قرآنـ شود و نسیم دل يوالیت نصیب انسان م :فرماید يداد، زیرا قرآن م يها را نوازش م جان آن

یا ایها الذین آمنوا استجیبوالله و للرسول

اذا دعاکم لما یحییکم

.٢ دعـوت خـدا و رسـولش را اجابـت ي، نـداایـد که ایمان آوردهي کسانيا

.کند يکنید، زیرا شما را زنده م است که رزمندگان ما در طول دوران مبارزه و بعد از آن به حقیقـت ياین رمز پنهان

آن واقف شدند و هویت و عزت و سعادت دنیا و آخرت خود را در حیات والی یافتند ي .و بدان اعتقاد راسخ پیدا کردند

والیت را زیارت کند، ثواب اعمال او بیش از آن است که قابل تـصور يهر که کو .باشد :به قول حافظ ثواب روزه و حج قبول آن کس برد

که خاك میکده عشق را زیارت کردعلیـه ي متقیـان علـيتـوان مالـك اشـتر را مثـال زد کـه مـوال ي نمونه ميدر این جا برا

:فرماید يالسالم در وصف او م

.١٥٠، خطبه البالغه نهج ـ ١ .٢٤انفال، ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٠١

فاسم« عوا له و اطیعوا امـره فیمـا طـابق الحـق فانـه سـیف مـن سـیوف اللـه ال

کلیل الظبه و الناب الضریبه فان امرکم ان تنفروا و ان امرکم ان تقیمـوا فانـه ي

ال یقدم و الیحجم و ال یؤخر و ال یقدم اال عن امر ١»ي

را بشنوید و امـر و فرمـانش را در آنچـه مطـابق )مالك اشتر(پس سخنش ي خدا کـه تیـزي است از شمشیرهايحق است پیرو باشید، زیرا او شمشیر

.گردد ي اثر نميشود و ضربه آن ب يآن کند نم دشـمن برویـد، روانـه گردیـد و اگـر يپس اگر شما را امر کند که به سو

افتــد و بــر يیش نمــ پــيفرمــان دهــد کــه نرویــد، بمانیــد کــه او در هــر کــار .رود ؛ مگر به دستور من يگرداند و جلو نم يگردد و رو بر نم ينم

ياشـتر دارد، بـرا کـه مالـكيشـود، همـه آوازه و عظمتـ ي که مالحظه ميهمان طور بنـابراین، والیـت، . علیـه الـسالم اسـت اطاعت صادقانه و عشق بـه مقـام والیـت امیرمؤمنـان

ستاند، بلکه همه چیـز بـه انـسان ي از انسان نميالیت چیزو. استيسلطه نیست، بلکه مربکند و به او حریت و آزادگ يوالیت، انسان را تعریف م. دهد يم . بخـشد ي و صـالبت مـي

از يوالیت، پرتو. کند ي است و جویندگان حق را هدایت ميوالیت، در واقع حق مدار تحقـق ي عـدالت خـواه وي زمین اسـت و در پرتـو آن، خـدا مـداريحکومت خدا بر رو

و يدمـد و عـزت اجتمـاع يوالیـت، روحیـه سـتیز بـا دشـمنان را در انـسان مـ. کند يپیدا مــ ــضمین مــيسیاس ــد ي کــشور را ت ــذیر. کن ــام والیــت را از ياینــك درس اطاعــت پ از قی

آموزیم تا دریابیم کـه چگونـه والیـت بـه صـورت جـوهر مقاومـت و يرزمندگان اسالم م .ندگان ما درخشیده استایثار در حماسه رزم

:گوید ي م)ره( يشهید چمران در مورد والیت امام خمین يکند که در تاریخ ب ي مي رهبري را ابرمردياین انقالب بزرگ و تاریخ«

ــه پــاک. نظیــر اســت ي او را نظیــري و پایــداري و تقــوا و فــداکاريایمــان ب رهبر ي یك مو دنیا را سر هم بگذارند، ازياگر همه راهبران انقالب. نیست

ایــن انقــالب صــورت گرفتــه اســت تــا . عالیقــدر انقــالب مــا کمتــر هــستند را ي اســتثمار و اســتبداد و اســتعمار را بــسوزاند؛ عــدالت اجتمــاعيهــا ریــشه

.٣٨نهج البالغه، نامه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٠٢

ها ها و محرومیت تأمین کند؛ فقر و جهل و ظلم و فساد را از بین ببرد؛ ستمر سیطره داشته است، کشوها بر این ها را که قرن ي عدالتيها و ب يو ناراحت

١».نابود کند :گوید ي ميشهید حاج همت در مورد والیت امام خمین

ــسان! مــادر« ــر یــك جامعــه، ان ــاه جهــل حــاکم ب ــه تب کــشد و ي مــيهــا را بهـا طـول بکـشد کـه طاغوت مکمل ایـن جهلنـد و شـاید قـرنيها حکومت

سـر در گـم یك جامعهي از سالله پاکان زاییده شود و بتواند رهبريانسانو سر در الك خود فرو برده را در دست گیرد و امام، تبلـور سـالله ادامـه

کالم او الهـام بخـش روح . دهندگان راه امامت و شهامت و شهادت است ٢».و وجود گندیده من بوده و هستپرفتوح اسالم در سینه

:گوید ي ميشهید یوسف کالهدوز در مورد والیت امام خمین علیـه الـسالم تعیـین کننـده بـود و ر عملیـات ثـامن االئمـهنقش کالهدوز د قـدس سـره يتوان آن را اوج اخالص او نسبت بـه حـضرت امـام خمینـ يم

عملیـــات و ایجـــاد ي و ســـازماندهيشـــاهد بـــودم کـــه در طراحـــ. دانـــست .کرد ي ميا وقفه ي بین ارتش و سپاه تالش بيهماهنگ

صـدر موضـوع تخلیـه ينـ آبادان در محاصره دشمن قـرار داشـت و بيوقت شهر را مطرح کرده بود، او به خدمت حضرت امام قدس سره رسـید و در

. کردياین باره نظرخواه ».حصر آبادان باید شکسته شود«: امام قدس سره در جواب فرموده بودند ي حـساب نیـست و از منبـع غیبـياو اعتقاد داشت حرف امام قدس سره بـ

.گیرد يالهام م: از فرماندهان مواجـه شـد، گفـتي تعداديمیل يه عملیات، با ب درباريوقت اکنون که حضرت امام فرمودند حصر آبادان بایـد شکـسته شـود، اگـر مـا «

ایـم، مکلـف زنده نبودیم، بـر مـا تکلیـف نبـود ولـیکن اکنـون کـه مـا زنـده

.١٥کردستان، ص ـ ١ .حکایت سرخ، شهید همت ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٠٣

ما هشت مـاه . هستیم که فرمان امام را اجرا کنیم و حصر آبادان را بشکنیم دست گذاشـته يخوردیم و صبر کردیم و به این دلیل دست روخون دل

کردیم و پیروز شدیم و از این پـس هـم بایـد پـشت سـر يبودیم و نظاره منبایـد در جـا بـزنیم، نبایـد خـسته بـشویم، نبایـد در کـار . امام حرکـت کنـیم

١». بشویمي احساساتينظام :نویسد ي در وصیت نامه خود مي باکريشهید مهد :آوریم ي از وصیت نامه این شهید را که صفا بخش جان است، ميزهایاینك فرا

سالم بر روح خدا، نجات دهنـده مـا از عـصر حاضـر؛ عـصر ظلـم و سـتم، « .اش يعصر کفر و الحاد، عصر مظلومیت اسالم و پیروان واقع

اگر شبانه روز شکر گذار خدا باشیم که نعمـت اسـالم و امـام را ! عزیزانم آگاه باشیم که سـرباز راسـتین و صـادق . رموده، باز کم استبه ما عنایت ف

را بــشناسیم و ي و دنیــا فریبــي درونــيهــا خطــر وسوســه. ایــن نعمــت شــویم .برحذر باشیم که صدق نیت و خلوص عمل، تنها چاره ساز ما است

از ي فـرامین امـام را درك و عمـل کنـیم تـا بلکـه قـدري محتـوايبایست ... وصیت من بـه مـادرم . به جا آورده باشیمي گذارتکلیف خود را در شکر

بدانید اسالم تنهـا راه نجـات و سـعادت : و خواهران و برادران و اهل فامیل ماست؛ همیشه به یاد خدا باشید و فرامین خدا را عمـل کنیـد و از تـه قلـب

٢».پشتیبان و مقلد امام باشید :گوید ي مي در مورد والیت امام خمینيشهید حاج حسین خراز

گویـد، مـسیر يها نداشته باشید؛ ببینید امام چه م ي به خط و خط بازيکار« فقیـه هـستند کـه مـسلما يامام کـدام اسـت، اگـر قبـول داریـم کـه امـام ولـ

هستند، پس ما باید با او باشیم؛ هر چه گفت، همان را بپذیریم ؛ هر کـه را برگزیـد، يا منطقهيرا را بيا اگر نماینده. انتخاب کرد، همان را قبول کنیم

دارد، از برکـت خـون شـهدا ي مـسؤولیتياگـر کـس. مطیع نماینـده او باشـیم

.پاسدار والیت ـ ١ .همان ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٠٤

١».سیاست باید به او اقتدا کنیمدارد؛ از وجود نازنین امام دارد؛ ما درباره اش عـشق و عالقـه خـود را نـسبت بـه امـام ایـن در وصـیت نامـهيهللا محالت شهید آیه

:کند يگونه بیان ممـن . مخصوص نمایـدي آمرزش من، دعاي بخواهید برا]امام[م له از معظ«

هللا يصـل ورزیدم و امر او را امـر خـدا و رسـول يدر این عالم به او عشق مامیـد اسـت ایـشان هـم بعـد از ایـن عـالم در پیـشگاه . دانـستم يعلیه وآلـه مـ

.»خداوند شفاعت کند تا ان شاء الله در آن دنیا در کنار ایشان باشم :ي در کالم مقام معظم رهبريشهید محالت

او . ، عشق و ارادت وافر به امـام بـودياز خصوصیات دیگر شهید محالت...« که هـر موقـع امـام ي امام داشت؛ به طوري به نظرهايعالقه و اعتماد خاص

، بـرایش الزم االجـرا يکردنـد، مثـل یـك امـر تعبـد ي را بیان ميیك چیز يداده بود که باید این کار بشود و چـه روز که امام حکم يچه روز. بود

.فهمید که تمایل امام به این است ي ایشان ميکه حکم نداده بود، ول ي از عوامــل خــستگياعتمــاد و ارادت ایــشان بــه امــام بــه نظــر مــن یکــ ...

کـردم کـه حـضرت امـام قـدس ياین را من احساس مـ. ایشان بوديناپذیر ٢».کردند يد و نظرهایش را گوش م به او داشتنيسره نیز یك اعتماد

خطــاب بــه بــرادران ١٩/١١/٦٤ کــه در تــاریخي از سفارشــات شــهید محالتــيبخــش : ابالغ شده استيپاسدار و بسیج

تـسلیم مطلـق در يدر سپاه، کلیه امور براساس تبعیت از والیت فقیه یعنـ - .مقابل رهنمودها و فرامین حضرت امام انجام گیرد

ي، سیاسـي، فکـري در کلیه امور عقیـدتي مقام رهبريخط مشتبعیت از - . الزم استيو نظام

اســتقالل ســپاه و وابــسته نبــودن آن بــه هــیچ شخــصیت و گــروه و دســته - را حفظ کنید و توجه داشته باشید که به فرمان امام امـت، هـر نـوع يخاص

.، زیر آسمان هور)١(هاي هزار قله عشق، سیماي سرداران کتاب ـ ١ .٢٥-٢٦ره یافتگان وصال، صص ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٠٥

. در سپاه ممنوع استيگرای و گروهيباندبازکلیه « ، جنگ استيمسأله اصل»: فرمایند يامام امت م که يدر وضع فعل -

واحدها شرعا موظف هستند در درجه اول بـه امـور جنـگ بپردازنـد و هـر ١. این مورد جایز نیست درينوع اهمال و سست

بسیجیانيوالیت پذیر

که تبلور اطاعت صادقانه از مقام والیت اسـت، در دوران دفـاع مقـدس يتفکر بسیج ، کـه زن و مـرد و ي جنگيها و نمادها برخوردار بود؛ به ویژه در شهرها جلوهاز زیباترین

انگیز در سایه والیت فقیه واداشته بود، و آنچه کـه اعجابيکودك و جوان را به مقاومتاز میـان . بـودي در شناخت تفکر بسیجيحقیقتا دشمن را درمانده کرد، حیرت و سردرگم

فرمانـده ( زیـن الـدین ي از شـهید مهـديا ، بـه خـاطرهانگیـز هزارها صحنه مقاومـت حیـرت :کنیم که گفت ي بسنده م) بن ابیطالبي عل٢٧دالور لشکر

پرسـیدم . در شهر هویزه یك پیرمرد، دو پیرزن و دو پسر بچـه ده سـاله سـاکن بودنـد بـه ي رفتند، ما موندیم؛ هم دهن کجـيهامون با حسین علم الهد جوان: چرا نرفتید؟ گفت

بلنـد شـد؛ پیرمـرد مـرا در اتـاق ي جیپـيصـدا... هـا بیشتر بچـهيهاست و هم دلگرم يعراقرئـیس شـما از «: پیاده شد و به پیرمـرد گفـتيسرگرد عراق. کرديمشرف به خیابان مخف از دو پـسر بچـه جلـو آمـد و ي یکـ». را فرامـوش کنیـديخمین]امام[این پس صدام است؛

».با شما بجنگه، این عکس امام را هم او به من داده رفته يالهد بابام با حسین علم«: گفتبچـه . را فرامـوش کنیـدي خمینـ]امـام[: سرگرد عکس را گرفت و پاره کـرد و گفـت به سر يا سرگرد گلوله. به صورت او انداختي کاغذ را جمع کرد و بوسید و تفيها پاره

بـود، از يتمـچـون شـهادت او هـم ح. جلـو آمـديپـسر دومـ. او شلیك کرد و شهید شد ســرگرد و همــراهش را هــالك کــردم؛ بالفاصــله دو پیــرزن و پیرمــرد و يپنجــره بــا رگبــار

٢.شهر دورشان نمودم کردم و از يپسربچه را سوار جیپ عراق

.٢٧همان، ص ـ ١ .٢٧ه، سازمان تبلیغات، ص چهل خاطر ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٠٦

والیت در اسارت

، ضــرب المثــل ي دژخیمــان بعثــيهــا رزمنــدگان مــا در ســیاهچاليمقاومــت و پایــدار انگیز و تعجب آور است کـه عقـول حیرتيهابه قدر خواندن یا شنیدن آن. روزگار است

کنـد، پـس بایـد بـا زبـان عـشق ایـن ي ما، ساحت مقاومت و ایثار آنـان را درك نمـيدنیو از شــدت عالقــه و عــشق رزمنــدگان اســالم بــه يدژخیمــان بعثــ. هــا را تفــسیر کــرد حماســه

ل قـدس سـره کردنـد بـا جـسارت بـه امـام راحـ ي مي خویش با خبر بودند، لذا سعيمقتدا .روح و جان آن عزیزان را شکنجه دهند

:نویسد ي، از آزادگان سرافراز، در این باره مي حمید محمديآقا کـه يخواستند که ما را وادار کنند تا به امام عزیزمان تـوهین کنـیم؛ بـه کـس يبارها م«

داشت ي نگه ميها روحیه ما را شاد و عال یك کالمش در محیط اسارت، ماهيشنیدن حتهـر چـه . کـردیم ي مـي سـخت را امیدوارانـه سـپري که به عشق دیدارش روزهاي؛ به کس

فرمانده که چـشمانش داشـت از حدقـه در . لب هیچ کداممان نجنبیديکردند، لب از رو که به صورت و سـرم يا افتادند به جان ما، از ضربهيآمد، همراه با بقیه سربازها حساب يم

خود شدم و خون از دهانم بیرون ریخت ؛ زیر چشمانم يد بخورد، در یك لحظه از خو . دیگر هم وضعشان بهتر از من نبوديها سیاه و کبود شده بود، بچه

کـه دوسـت يبعد از شش روز که در زندان اردوگاه بودیم، دوباره آمدنـد و تـا حـد هایمان م که در زندان بودیم، دیگر چشيپانزده روز. داشتند، مشت و لگد نثارمان کردند

در طول این مدت، فقط . خو گرفته بودي بعثيها هایمان به ضربه محیط و بدنيبه تاریک از زنـدان خـارج ي رفـتن بـه دستـشویيدادنـد کـه بـرا ي بعد از آمار اجازه مـيا چند دقیقه

١».شویم مـا ي که رزمندگان ما در اسارت آفریدنـد، بـسیار بـرايا متهورانهيها همچنین صحنه

. آمـوزد يباشد و راه و رسم اطاعت از مقـام والیـت را بـه مـا مـ يانگیز م ده و عبرتآموزن : کم سن و سال قابل توجه استي یك بسیجيبیان یك نمونه، آن هم از سو

از اسرا، ضمن ضبط وسایل، متوجه وجود چند قطعه عکـس ي بدنيها در بازرس يبعث

.١٠٩، ص )٣(حمید محمدي، اردوگاه موصل ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٠٧

يهـا تـصویر حـضرت امـام خمینـ از عکـسي ما شدند که در پس زمینه یکـيها در جیبهـا پـس از دیـدن تـصویر حـضرت امـام، آن را بـه يعراقـ. خـورد يقدس سره بـه چـشم مـ

متوجـه ي از افـسران عراقـي احترام کردند که در این میان یکيیکدیگر نشان دادند و ادا یکایـك اسـرا بـرد و از ي وضع را چنین دید، عکس را گرفـت و آن را جلـويشد و وقت . به عکس، به شخصیت حضرت امام نیز توهین کنندي احتراميست تا ضمن بایشان خوا

او عکـس را گرفـت، چنـد . به نـام سـهیل رسـیديا خالصه نوبت به برادر سیزده ساله هـا بـه او خیـره شـده بـود، در میـان که همه چشميلحظه به آن نگاه کرد و سپس در حال

.اند و بعد آن را غرق بوسه کردحیرت و تعجب همگان، ابتدا عکس را به صورت چسبسایر اسرا همچنان که ناظر این صـحنه تعجـب آور بودنـد، بـه حیرتـشان افـزوده شـد،

بود به یك یك اسرا، و پیامـد آن شـکنجه و يزیرا این عمل متهورانه سهیل، درس بزرگ .ها ي بعثيضرب و شتم سهیل بود از سو

، و روباه اگر در صحرا و بیابـان آزاد ، شیر اگر در قفس باشد، باز هم شیر استيآر رزمندگان عزیـز مـا اگـر چـه سـالیان دراز در اسـارت دژخیمـان . باشد، باز هم روباه است

پیــشرفته در يهــا و کــاربرد انــواع روشي کــه در شــقاوت و بیرحمــيبعثیــان( بودنــد يبعثــ و يیمـان امـا غـرور و شـهامت ا) سـفاکان تـاریخ را سـفید کردنـديشکنجه عزیزان ما، رو

. آفاق و انفس درخشیديها ها و پهنه ها به والیت در همه صحنه آن عشق نیستي به دار فانيمرا به جز تو نیاز

نیستي تو برآید ز زندگاني که بيدم مرا ز آتش هجران کجا بود پروا

نیستيکه شمع دیر ترا میل سرفشان يدلم رسیده به کویت مگو چه آورد

نیستيا جز غم ارمغانکه عاشقان تر

: يزیست و سادهيدنیا گریز. ٤

مـورد مـذمت بـسیار يشود؛ گاه ي یاد مي با تعابیر مختلف»دنیا« از يدر میان تعالیم دین ، از »دنیا« فهم ماهیت يلذا قبل از همه الزم است برا. مورد ستایشيگیرد و گاه يقرار م

.باره جویا شویم را در این پرسش کنیم و نظر دین و بزرگان آنينصوص دین

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٠٨

ي کـه مـوالي مـورد توجـه قـرار گرفتـه اسـت؛ طـور»دنیـا« ي از نصوص دینـيدر برخ :دفرماین يعلیه السالم م يمتقیان عل

و انما ینظر المؤمن ال الدنیا بعین االعتبار، و ي

یقتات منها ببطن االضطرار ١

از آن در حد نیاز و ضـرورت، يبهره ورباشدو يبنابراین، دنیا عبرتکده م .مفید است

.معبر آخرت ما دنیاست، پس باید از این معبر خوب استفاده کرد :کند، از جمله يرا نکوهش م« دنیا» هم در قرآن کریم وجود دارد که ياما آیات

و ما الحیوة ال دنیا اال متاع الغرور

٢ . نیستيیزدنیا جز متاع فریب و غرور چ و ما الحیوة ال دنیا اال لعب و لهو

٣ .خردان نیست ي بيدنیا جز بازیچه کودکان و هوسران

اسـت کـه بـه هنگـام تعـارض و تـزاحم بـا ي مـذموم، دنیـایيشـود دنیـا ي مـيیاد آور کـه هـستند يکافران، مشرکان، منافقـان و دنیاپرسـتان، کـسان. شود يآخرت، ترجیح داده م

.کنند ي دنیا ميآخرت را فدا : این چنین آمده استيدر روایات دیگر

الله تعاليفیها اوح اعلم ان کلي موسي الي فتنه بذرها حب الدنیا ٤ يبـذر تمـام! کـرده اسـت؛ بـداني وحيدر آنچه خداوند به حضرت موس

. استيها دنیا دوست فتنهحب الدنیا ر أس الفت

ن و اصل المحن

.٥ .هاست ها و مایه رنج سر منشأ فتنهيدنیا دوست

نیـز ي وجود دارد که تحصیل آن الزم است و موانعي مبارزه در راه خدا شرایطيبرا تـرین شـرط، همـان يتـرین رکـن و اصـل امـا مهـم. باشد يها واجب م هست که پرهیز از آن

.٣٦٧نهج البالغه، فیض االسالم، حکمت ـ ١ .١٨٥آل عمران، ـ ٢ .٣٢انعام، ـ ٣ .٢٩٤، ص ٣میزان الحکمه، ج ـ ٤ .همان ـ ٥

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٠٩

و خرید آخرت؛ و منظـور از دنیـا کـه رأس فروش دنیا يتجارت دنیا و آخرت است؛ یعن دارد، يهر خطیئه است، همان توجه به غیر خداست، زیرا همان طور کـه آخـرت درجـات

يشـرط اصـل. باشـد يتـر مـ دیگـر فروتـر و پـستي از برخـي دارد که بعـضيدنیا نیز درکاتا همـه جهاد در راه خدا، همانا اجتهاد در تشخیص دنیا با همه درکـات، و تمییـز آخـرت بـ

درجات آن اسـت و همچنـین اقـدام بـه داد و سـتد و از دسـت دادن دنیـا کـه در حقیقـت .باشد ي از درکات آن ميرهای :فرماید يباره م قرآن کریم در این

قل ان کان آباؤکم و اخوانکم و ازواجکم و عشیرتکم و اموال اقترفتموها و تجارة تخشون کسادها و مساکن ترضونها احب الیکم مـن اللـه رسـوله و

جهاد ف سبیله فتربصوا حتي

یأتي الله بأمره و الله الیهدي القوم الفاسقیني

١ مــردم اگــر شــما پــدران و پــسران و بــرادران و زنــان و يبگــو ا! رســوليا

کــه از يا التجــاره کــرده و مــال را کــه جمــع يخویــشاوندان خــود و امــوالایـد، بـیش از کـه بـه آن دل خـوش نمـودهي آن بیم دارید و منـازليکساد

داریــد، پــس منتظــر باشــید تــا يخــدا و رســول و جهــاد در راه او دوســت مــ گـردد کـه خداونـد قـوم فاسـق بـدکار را هـدایت ي خدا جاري حتميقضا

.نخواهد کرد دنیا تا آن جا خوب و ارزشمند هستند کـه مـانع ياه يالبته مال و زن و فرزند و دارای

راه خدا و رسول و جهـاد در راه او نـشوند، در غیـر ایـن صـورت، آفـات هـدایت و دیـن کــه در بنــد دنیــا و دودمــان خــود گرفتــار شــوند، از يآینــد و کــسان ي بــه حــساب مــيدار

میـال و منـافع امـا یـك مجاهـد فـداکار همـواره ا. رونـد يترین زیانکاران به شمار مـ بزرگ، بلکـه ي دنیایيها کند و نه تنها سرمایه ي مي تعالي منافع اسالم و خداي خود را فدايماد

.کند ي جان را نیز تقدیم خدا مي خود، یعنيسرمایه معنو :قدس سره فرمودند امام راحل

میـل اسـالم بکنـد؛ همـان طـور کـه يباید انسان تمام امیال خودش را فـدا« هستید که جان خودشـان را يهای گان ما واقعا یك چهرهشما و همه رزمند

.٢٤توبه، ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣١٠

١». اسالميکنند برا يکه سرمایه همه چیز است، این را دارند فدا م به دنیا اجتنـاب کنـد و آنچـه را کـه دارد، در ي که انسان از دلبستگيبنابراین، تا زمان

فرهنـگ دفـاع نیـز گیرد و ي منافع اسالم کند، انگیزه دفاع در او قوت مي فدايهر شرایط رو آورد، نه تنهـا انگیـزه دفـاع از يطلب اما اگر به دنیا و رفاه. ماند يدر مدار خود استوار م

، او را در يهــا و تعلقــات دنیــای يرود، بلکــه دلبــستگ يهــا در او از بــین نمــ اســالم و ارزش .دهد ي با مدافعان اسالم قرار ميموضع دشمن

قابل جمع نیست، يطلب فرهنگ دفاع با فرهنگ رفاهگیریم که يبدین ترتیب، نتیجه م بـسیار زیبـا يکند؛ چنان کـه امـام راحـل قـدس سـره در بیـان ي را دفع ميو هر یك دیگر

:فرمودند ي، بحث دنیـاخواهيطلب بحث مبارزه و رفاه و سرمایه، بحث قیام و راحت«

نها شوند ؛ و ت ي است که هرگز با هم جمع نميا ، دو مقولهيو آخرت جوی تا آخر خط با ما هستند که درد فقر و محرومیـت و استـضعاف را يهای آن

بـضاعت، گرداننـدگان و برپادارنـدگان يفقـرا و متـدینین بـ. چـشیده باشـند ٢». انقالب هستنديواقع

با دشمنان اسالم است، يبنابراین، آنچه الزمه حفظ روحیه دفاع و انگیزه مبارزه دائم تواننـد يکنند بـا داشـتن سـرمایه و رفـاه مـ يآنان که فکر م. دنیاست به ياعتنای يقناعت و ب

قدس سره سخت دفاع از اسالم هم به حساب آیند، به فرموده امام راحليها مبارز صحنه .در اشتباه هستند

يبـه عنـوان الگـو« خبـاب بـن ارت»علیـه الـسالم از ي متقیان علـيبه همین سبب موال کنند که در طول عمر هفتاد ساله خـویش، در قناعـت و سـاده ي مدافعان اسالم یاد ميعین

بـه ي الهيها کرد و همواره مرد پیروز میدان دفاع از اسالم و حریم ارزشي زندگيزیست :آمد يشمار م

یرحم الله خباب ابن االرت فلقد اسلم راغبا هاجرا طائعا و قنع بالکفـاف و

رض عن الله، و عي اش مجاهدا، طوب لمن ذکر المعـاد، و عمـل الحـساب، ي

.٢٦/٢/٦١روزنامه جمهوري اسالمي، ـ ١ .٣٠/٤/٦٧همان ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣١١

و قنع بالکفاف و رض عن اللهي

١ میـل و عالقـه، اسـالم را قبـول يخدا خباب بن ارت را بیـامرزد کـه از رو

کرد و از وطن هجـرت نمـود، و قناعـت او از دنیـا بـه انـدازه کفـاف بـوده و خشنود ي و از خدا راض)کرد يت م از دنیا قناعي به حد کافيیعن(است

کـه يخوشا به حال کس. همواره اهل جهاد و مقاومت بوديدر زندگ. بود خـود ي روز واپـسین کـار کنـد و بـه انـدازه روزيبه یاد معاش باشد و برا

.قناعت نماید و از خدا خشنود باشد حـق يیـارگیـریم تـا بـه ي مي از سرداران عزیز دفاع مقدس را پي برخياینك زندگ .ها به دنیا سرلوحه اعمال و رفتار ما قرار گیرد ، نگرش آنيتعال

داشت که موجب ي به هم آمیختگي که گفتار و رفتار شهید چمران به قدريبه راست :فرماید يایشان در مورد دنیا م. حیرت و اعجاب همگان شده است

یـا اکنون حیات آنقدر در نظرم پست شده است که بـه خـاطر جـان خـود« را بـه زور از يا را زیر پا بگذارم یا دانهي همه دنیا حاضر نیستیم حقيهست وحشت ي و یا کسي کلمه حق، از مرگ یا چیزي بستانم و یا در ادايمور

ام و همـه کنم، بلکه دست از جـان شـسته، خـود بـه پیـشواز حـوادث آمـده ٢».ام ود را خالصانه تقدیم کرده خيهست

هـا آنيها کم است، امـا درخـشش معنـو آنيوران حیات ماد اگر چه ديمردان اله اسـت کـه دنیـا يشهید همت از کـسان. بسیار بلند و پایدار استيدر تاریخ و افکار عموم

.کند ي ما تعریف ميرا خوب برا :گوید يایشان خطاب به والدین خود م

يدواضح است که من هم چونان مردان عا! پدر و مادر فرهمند و مهربان«گــردان ي نیــست کــه انــسان از آن روي را دوســت دارم؛ دنیــا چیــزيزنــدگ .باشد

: دانـد ي مـي بـاقي هللا علیـه وآلـه دنیـا را کـشتزار سـراي که پیامبرصـليوقت

.١٣٥-١٣٧، صص (ره)دکتر منصوري الریجاني، سیري در اندیشه دفاعي حضرت امام خمیني ـ ١ .٤٤٠لبنان، ص ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣١٢

الدنیا مزرعة االخره« . شود من، از این مزرعه پربار بیـزار گـردم ي چگونه م»

آالیـم، خـود را يا به دنیا نمپسندم، خویشتن ر يلکن دل به دنیا بستن را نم يهـا و از نعمـتيسـازم، از جهـان ابـد ي و گذرا نمي فانيسرگرم این دنیا

خـود را کـه يورزم و شخـصیت حقیقـ يغفلـت نمـ« جنات عدن» کران يب .سپارم ي نميمقام خلیفة الله است، به ورطه فراموش

اش لـوده نـه آنقـدر کـه آي را دوست دارم، وليمن زندگ! پدر و مادر من وار زیـستن و حـسین وار شـهید شـدن را يعل. شوم و خویشتن را گم کنم

ن و هـوس رسـتن اسـت و مـي یك مؤمن، از بند هـويالگو. دوست دارم ١».این الگو را نیز دوست دارم

اعتنا بـود، هـیچ وقـت بـه مقـام و ي عالوه بر این که به مال دنیا بيشهید حسین خراز ي نـدارد، مـن عالقمنـدم کـه بـيا مقـام فایـده«: گفـت يمـ نداشـت و يمنصب هم دلبـستگ

، بـه همـین لحـاظ اغلـب »ها برسـم ها باشم و به درد دل آن يآالیش همیشه در میان بسیج .کرد ي ميها سرکش ها به سنگرها یا خوابگاه شب ي رضـايکـرد بـرا ي و خدا ترس بود؛ هـر چـه مـي متقيا اصوال حاج حسین، رزمنده

. آماده شهادت بودخدا بود؛ هر لحظهمـا در «: بعد از عملیات خیبر که دستش قطع شده بود، به دیدارش رفتم؛ به من گفت

و سـرانجام هـم در ایـن راه بـه » سبیل اللهي نداریم، جز جهاد فيا این دنیا هیچ کار عمده .دیگر دوستان و رفقایش پیوست

ز هـر لبـاس خـود مـدت در لباس پوشیدن چنان سـاده بـود کـه ايشهید حسین خراز کردنـد کـه ي بـه ایـشان اصـرار مـيوقتـ. شـد ي که کهنه ميکرد، به حد ي استفاده ميزیاد

:گفت ي بگیرد، ميلباس جدیددرست است کـه مـن اختیـار دارم بـه انـدازه نیـازم از بیـت المـال مـسلمین «

هـا دهـم و تـا حـد امکـان از همـین لبـاس يبردارم، امـا بـه خـودم اجـازه نمـ ».کنم ي ماستفاده

:گفت يعلیه السالم م مسؤول حمام لشکر امام حسین

.٢١ره یافتگان وصال، ص ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣١٣

صـبر ي پیراهن خود را شست و مدتيیك بار شاهد بودم که شهید خراز« ١».شده آنگاه آن را پوشید و رفتکرد تا خشك

، قائم مقام لـشکر حـضرت ي شهید حاج غالمرضا صالحيدر مورد زهد و ساده زیست :اند ها گفته خن هللا علیه وآله سيصل رسول

جنـگ صـورت پـذیرد، بـه همـین يهـا از جبههيقرار بود عملیات در یک« که قرار بود در عملیات شرکت کنند، يهای دلیل فرماندهان و معاونین یگان

، يدر یك محل گرد آمـده بودنـد؛ از جملـه شـهید حـاج غالمرضـا صـالحا آمده بود و بـا ه او میان بچه. هللا علیه وآلهيصل قائم لشکر حضرت رسول

کرد، لبـاس بـسیار سـاده ي که جلب نظر ميچیز. کرد ي ميها احوالپرس آنرتبـه هـستید، پوشـیدن يها به او گفتند شما که یك فرمانده عال بچه. او بود

.تان نیست زیبندهيچنین لباس :او قاطعانه گفت ــست ــاده زی ــا س ــيم ــون عل ــود همچ ــتین خ ــران راس ــوص را از رهب ي و خل

٢».ایم آموختهعلیـه الـسالم ي امیرالمؤمنین علي انسان را به یاد این جمله زیباي شهید صالحيبه راست

:اندازد که فرمود يدر نهج البالغه مو الله لقد رقعت مدرعت هذه حتي استحییت من راقعهاي

٣ بود که از بس آن را وصله کردم، از خیـاط يبه خدا قسم مرا جامه پشمین

.کشیدم يآن خجالت م ي بسیار ساده زیست بـود و در حفـظ بیـت المـال بـسیار کوشـا بـود؛ حتـيشهید باکر

داشت و از نوشتن با خودکار بیـت المـال يهمسرش را از خوردن نان رزمندگان برحذر م را يتـرین لبـاس بـسیج که مندرسي همرزمانش او را به عنوان فرماندهيوقت. کرد يمنع مشـود ي که مـيتا وقت: کرد، مورد اعتراض قرار دادند، گفت ي استفاده مين طواليها مدت

.٤٦غالمعلي رجایي، صنوبرهاي سرخ، ص ـ ١ .٣٠/١/٧٦روزنامه اطالعات، دو رکعت عشق، ـ ٢ .١٦٠نهج البالغه، خطبه ـ ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣١٤

».کنم ياستفاده کرد، استفاده م :گوید ي مي شهید باکريهمسر مهربانش در مورد ساده زیست

ــد« ــاميمه ــهرداري هنگ ــه در ش ــي ک ــود، ي خــدمت م ــوق خ ــرد، از حق که بـود، یـا سرپرست پرورشگاه استخدام کردي بيها بچهي را برايکارمند

کـه نیـاز داشـتند يگرفـت، بـه افـراد يگرفـت و اگـر مـ يحقوق خود را نم کــار يداد و در شــهر همچــون یــك کــارگر همــراه کــارگران شــهردار يمــ بـود و ایـشان يشـنیدم کـه ماشـین بنـز صـفر کیلـومتر در شـهردار. کرد يم

ي سرپرست پرورشگاه عروسـي از دختران بي یکيوقت. کردند ياستفاده نم اولـین بـار در يگویـد تـزئین کننـد و بـرا يدهـد و مـ يکند، ماشین را م يم

١».ت استفاده شود سرپرسي این دختر بيعروس نجـف ٨ ي، رئـیس سـتاد لـشکر زرهـي اربـابي شهید محمـد علـيدر مورد ساده زیست

هـا گفتـه شـده اسـت کـه بـه یـك نمونـه از آن اشـاره در محـیط کـار سـخنياشرف، حت :کنیم يم

ي مالقات بـا رئـیس سـتاد، شـهید اربـابيز به ستاد لشکر هشت برایك رو«از پــشت پنجــره ســتاد کــه رد . کــرد يتابــستان بــود و گرمــا بیــداد مــ. رفــتم

حـاال : با خـود گفـتم. اتاق رئیس خاموش استيشدم، دیدم کولر گاز يم . نیستي طاقت فرسا تا این جا آمدم، اربابيهم که در این گرما

يفشار دادم؛ با تعجب متوجه شدم که در باز است و اربـابدستگیره در را اش از عرق خـیس و اطراف چهرهيپیشان. باشد يداخل اتاق مشغول کار م

چسبیده و لباسش از عرق نقـش گرفتـه ي جلو سرش به پیشانيبود و موها .بود

پرسـیدم ي از اربـابيوقتـ. اول فکر کردم برق نیست یا کولر خـراب اسـت ؟يکن ي دارد، چرا روشن نمي که کولر گازکه این اتاق

ها در داخل چادر از االن بچه: هایش را پاك کرد و گفت با دستمال عرق روشن کـنم، مرتکـب گنـاه هایشان حبس شده؛ اگر من کولر را گرما نفس

.٢٨/٤/٧٤ مهوري اسالمي،روزنامه ج ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣١٥

١».ام شده رزمندگان ماست که اگر سبکبار و وارسته از دنیـا ي از زهد و وارستگيا ها نمونه این

.توانستند در میدان جهاد و شهادت، عاشقانه اوج بگیرند يودند، نمنبهـا؟ چـه شـد يرنگـ يها و بـ ي چه شد آن حال و هوا؟ و چه شد آن وارستگيبه راست

او کربال بود؟ي که با دنیا وداع کرده بود و همه آرزويقلب که گرم جنگ بودیميخوشا روز

رنگ بودیميها ب میان رنگ ادت را طلب داشتدل هر کس شه

را به لب داشتيحدیث عشق و مست سنگريها شبيخوشا تنهای

که دل بود و تمنا بود و دلبر ز زرق و برق دنیا دور بودیم

سر و پا مست عشق و شور بودیم

دعا و نیایش. ٥

ي و خالصانه به خـداي از اوصاف برجسته رزمندگان، روح عبودیت و توجه قلبيیک ــرا. متعــال بــود بیــدار دالن بــسیار آموزنــده و راه ينمــاز و دعــا و توســل و تهجــد آنــان ب

.چه نیکوست که به طور مجزا، اجماال به هر یك از این موارد بپردازیم. گشاست

نماز

نیـاز، در ينمـاز خالـصانه و از رو. متعال استيزیباترین نوع عبادت و پرستش خدا شـود؛ ي عمـود خیمـه ایمـان محـسوب مـيو از طرفتحول حاالت انسان بسیار مؤثر است،

:علیه السالم فرمودند ي متقیان عليچنان که موال

.١٠٧آبشار ابدیت، ص ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣١٦

الله الله ف لصالة فإنما عمود دینکما ي ١

.خدا را خدا را درباره نماز، که نماز عمود خیمه ایمان شماست . از فرمـان داده اسـت متعال بندگانش را به اقامه و برپا داشتن نميبه همین دلیل، خدا

حقیقت نماز در جامعـه متفـاوت ي و استواريالبته صرف خواندن و قرائت کردن، با برپای :فرماید ياست؛ چنان که در قرآن کریم م

حافظوا عل الصلوات والصلوةالوسط ي

و قوموا لله قانتیني

٢ ، و از بـر )ظهـر و عـصر( يمراقبت کنید بر انجام نماز، به ویـژه نمـاز وسـط

.پادارندگان نماز باشیدرزمندگان ما از مصادیق روشن برپا دارندگان فرهنگ نماز بودند و بـا اقامـه نمـاز در

ها، نه تنها نـسیم عبودیـت را بـر کالبـد کـم رمـق مـا خاك داغ جبههيسنگرها و یا بر رو تقرب به خدا ين وسیله براجستند، و بهتری يدمیدند، بلکه بدین وسیله به خدا تقرب م يم

علیـه الـسالم ي متقیـان علـيدانـستند؛ چنـان کـه مـوال يرا نماز با حضور قلب و عاشـقانه مـ :فرمودند

الصلوة قربان کل تق ٣ي .نماز عاقل، تقرب تقوا پیشگان است :الخیر هم زیبا گفته است يابوسعید اب بر نخل وجود، برگ و بار است نماز

بهار است نمازدیباچه خرم به حریم کردگار است نمازيراه

فریاد بلند روزگار است نماز ما بـا درك حقیقـت نمـاز در گرمـاگرم نبـرد و مبـارزه، يرزمندگان عاشق و خداجو ساعات و ي برايشتافتند، و حت ي نماز ميشنیدند، سراسیمه به سو ي اذان را مي صدايوقت

اذان کـه دعـوت يتـوان گفـت صـدا يبـه یقـین مـکردنـد و ي مياوقات نماز لحظه شمار

.٤٧البالغه، نامه نهج ـ ١ .٢٣٨بقره، ـ ٢ .١٣٦البالغه، حکمت نهج ـ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣١٧

.آمد يمعبود از عاشقان است، زیباترین ترانه و نغمه جان پرور به حساب م از اذان و نمــاز رزمنــدگان، چــه در میــادین نبــرد و چــه در يهــای اینــك بــه نمونــه

:، توجه کنیدي اسارت رژیم بعثيها سیاهچالده لـشکر پنجـاه و پـنج ویـژه شـهدا، کـار دو، محمود کاوه، فرمانيدر عملیات کربال . را اقامه کـردي دو رکعتي خطشکن را که جلو فرستاد، آمد و نمازينیروها. کرديعجیب

يهـا بچـهي پیـروزيایـن نمـاز را فقـط بـه دو دلیـل خوانـدم، اول بـرا «:بعد از نماز گفـت »...خطشکن و بعد

»؟بعد چه«: ها پرسید از بچهيیک ».خدا الیقم بداند، این نماز آخرین نمازم باشدخواهد اگر يدلم م«

.و خدا الیقش دانست ١. کاوه در همان عملیات شهید شدشهید محمود

دشـمن آتـش . را گذرانـدیمي فاو بودیم؛ در عملیـات والفجـر هـشت شـب سـختيتو ي بـرايدنبـال جـای. هـا نمـاز نخوانـده بـودیم مـن و دو نفـر دیگـر از بچـه. کرد يبارانمان م

مجبور شدیم تك تك برویم . را گیر آوردیم پر از نیرويسنگر. گشتیم ين نماز مخوانددر غـرب . نمازمان را که خواندیم، از سـنگر بیـرون زدیـم. جا، بایستیم به خواندن نماز آن

خواست بـرود ي، مي قایقيخوابیده بود تو. رودخانه اروندرود به یك مجروح برخوردیمنگـاه بـه هـم کـردیم؛ تـصمیم گـرفتیم هـر جـا کـه . نداشـتاش را يتوانـای. آن طرف رود

. بوديسکوت عجیب. سوار قایق شدیم؛ زدیم به آب. خواهد، ببریمش يم ».ام من هنوز نماز نخوانده«: میان رودخانه بودیم که گفت

خواسـتیم مـانع يم» ؟ي نماز بخوانيخواه يها و تن و بدن چطور م با این زخم«: گفتیم .اش شویم يخونریز

و بلنـد شـد ».دهـد يچند تا زخم کوچولو است، زیاد عـذابم نمـ. چیزیم نیست«: گفت ٢.ازش را ایستاده در قایق خواندایستاد و نم

رسـیدیم؛ يچید که ما بـه نقطـه رهـای ي خود را از افق بر ميکم اشعه طالی آفتاب کم

٩٦محسن شاهرضائي، پیشاني و خاك، ص ـ ١ .همان ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣١٨

بـا فـرا . بـردیم يوار بر سـپاه دشـمن حملـه مـ ي که پس از اعالم رمز عملیات باید عليجایاما این بـار، بـرخالف همیـشه کـه . رسیدن وقت نماز مغرب و عشاء، همه به نماز ایستادند

هـا اشـك بچـه. خوانـدیم، همـه بـرادران نمـاز را فـرادا خواندنـد ينمازمان را به جماعت مـگویا همه خود را . خوانند ي داشتند که انگار آخرین نماز را ميها حالت يریختند و خیل يم

بعد از نماز، همه در حال سجده شدیدا منقلب شـده بودنـد و . شهادت کرده بودنديمهیازدنـد کـه انـسان را بـه یـاد عاشـورا يآن چنان ضـجه مـ. کردند ي ميبه شدت گریه و زار

يسپس دریادالن عاشق، همدیگر را در آغوش گرفتند و این بار هم بـا بـاران. انداخت يم ١.شو دادندها را شست اشك، گونهاز

بـا مـا يرزمنده پیـر. وقت نماز شد. شب عملیات بدر سوار قایق شدیم، زدیم به خط قایق ایستاد به نماز، وقـت کـم يتو. بود، با محاسن سفید و بلند، با آب هور وضو گرفت

. کـرد ي دلمـان را روشـن مـيهـوا صـاف بـود و نـسیم. وضو گرفتیم ایستادیم به نمـاز. بود ٢.ام اال خواندهنماز آن شب بهترین نماز بود که تا ح. ها پرسیدیم تارهجهت قبله را از س

خـوردم و تهدیـد يدر راه مـدام کتـك مـ. ها با خشونت تمام مرا با خود بردنـد يعراق هنگام ظهر، تصمیم گرفتم نماز بخوانم؛ با این امید کـه خداونـد، نمـاز همـراه بـا . شدم يم

يهایم شد، مشت محکمـ متوجه حرکت لبيسرباز عراق يپذیرد، اما وقت يناله و درد را مپس از آن قضیه تا یك مـاه . ناچار شدم بقیه نمازم را در دل بخوانم. به پشت سرم کوبید

٣. آب و تنها با تیمميا خواندم؛ آن هم بدون قطره ي و آلوده نماز ميبا لباس خونکر چهـارده امــام لـشيهـا فـارس همـه بچـه سـه، کنـار خلـیجيقبـل از عملیـات کـربال

. داشت ایـن نمـاز و همـین طـور پایـانشيعلیه السالم به نماز ایستادند؛ شکوه عجیب حسینبوییدش و يبوسیدش و م ي انداخته بود و ميهر کس خودش را در آغوش پر مهر دیگر

، سـالمم يام را دید اگر خانواده. گفت حاللم کن، شفاعتم کن، ببخش، اگر بد کردم يمو چـه ! يو با چـه صـفا و صـمیمیت. مروارید اشكيگشود، با بها يعقده دل مرا برسان و

: گفـت يهـا مـ ها با اشك به بچه ي از روحانيیک. نداشتيهیچ کس از گریه ابای! ادعا يب

.٦٥ - ٦٦غالمعلي رجائي، روایت عشق، صص ـ ١ .١٤٤محسن شاهرضائي، پیشاني و خاك، ص ـ ٢ .١٢٦اکرم ارجح و فریده هادیان، نماز در اسارت، ص ـ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣١٩

علیه السالم روبرو شدید، فقط موالیتان را صدا بزنید، فقط حسیني آب با مشکلياگر توعلیـك الـسالم«سه بار فریاد بزنیـد . هیدش با تمام وجودتانبخوا. هایتان را داد بزنید در دل

کله االمیـه عـراق را فـتح هـا توانـستند اسـ دل بـود کـه بچـهي با همین فریادهـا»یا اباعبدالله ١.کنند. کـردیم يما در اردوگاه رمادیه یك بودیم و همواره مراسم نماز جماعت را برگزار مـ

در بـر هـم زدن يهـا بیمنـاك بودنـد، سـع م و وحدت بچهها که از انسجا يدر مقابل، عراق .نماز جماعت و ایجاد تفرقه در میان ما داشتند

هـا کابـل در دسـت بـه پـشت پنجـره يیك روز که نماز را شروع کرده بـودیم، عراقـ هـا پیـشنمازمان را کـه یـك فـرد يپـس از آن نمـاز، عراقـ. آمدند و ما را زیر نظر گرفتنـد

او را برگرداندنـد، آنقـدر بـه يچند ساعت بعد وقتـ. د و با خود بردند بود صدا زدنيبسیجهایش کم سو شده بود و به زحمت اطراف خود را کف پایش کابل زده بودند که چشم

٢.دید يمدیدنـد يشـان ضـعیف شـده اسـت و مـ کردند که روحیـه يهر وقت برادرها احساس م

حسابش را . گفتند يرفتند و اذان م ي خاکریز ميآتش دشمن زیاد است، همه با هم به رو در روحیـه دشـمن بـه يچنـان ضـعف! شـود؟ ي نفر با هم اذان بگویند، چه م٣٠٠بکنید اگر

از يبردنـد و دیگـر خبـر يآمد که در ایـن گونـه مواقـع بـه سنگرهایـشان پنـاه مـ يوجود م ٣.آتش نبود

يدار تهجد و شب زنده

رزمنـدگان و آزادگـان سـرافراز، تهجـد و نیکـو و تحـسین برانگیـز يها از سنتيیک ي الهيعلیهم السالم و اولیا بود، که این میراث گرانبها را از ائمه معصومینيدار زنده شب

ــد ــرده بودن ــه ارث ب ــم صــفت نیکــويخــدا. ب ــال ه ــدهي متع ــقان را شــب زن و يدار عاش :داند ي ميسحرخیز

.٥٢محسن شاهرضائي، پیشاني و خاك، ص ـ ١ ٦٩اکرم ارجح و فریده هادیان، نماز در اسارت، ص ـ ٢ .٤هاي بزرگ، ص محسن شاهرضائي، خاطرات کوتاه از عملیات ـ ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٢٠

کانوا قلیال من الیل یهجعون و ب حارهم یستغفروناالس

١ .گذرانند و سحرگاهان به استغفار مشغولند ي مي از شب را به بیداريپاس

آنـان کـه بـه فـیض شـهادت . ، کلید حوائج رزمندگان بـوده اسـتياشك و آه سحر ها هـم بـه مـا نایل آمدند، از این مفتاح فرج، بهره جستند، و به مراد دل رسیدند و پیام آن

:بوداین غزل حافظ ي و پري عشقند آدميطفیل هست

ي ببري بنما تا سعادتيارادت يصبوح و شکر خواب صبحدم تا ک يم

ي کوش و گریه سحريبه قدر نیم شب :فرمایند يعلیه السالم در مورد عاشقان شب م ي متقیان عليموال

الدنیا زاکیه و اعینهم باکیة يالذین کانت أعمالهم ف هـا تند که اعمالشان در دنیا پـاك و چشمانـشان در شـب هسيمؤمنان کسان

.گریان است خـدا هـر يالبته اشك و آه شبانه عالمـت عـشق و توجـه خـدا بـه عاشـقان اسـت؛ یعنـ دهـد تـا در ي سـوق مـيها را به نیایش و تـضرع و زار را که دوست دارد، میل آنيا بنده

دارد؛ يهـا ارزانـ را بـه آنيانـ روي بـاطن و سـرور و شـادابي، صفايمتن این گریه و زار : گفته استيچنان که مولو

کنديچون خدا خواهد که ما یار کنديمیل ما را جانب زار

که او گریان اوستي خنك چشميا همایون دل که او بریان اوستيا استيا هر گریه آخر خندهياز پ

استيا مرد آخر بین مبارك بندهد رزمنـدگان و آزادگـان عزیـز توجـه کنیـد تـا ببینیـد کـه از تهجـيهای اینك به نمونه

امـام يچگونه مصادیق روشن آیـات و روایـات شـدند و در ضـمن بـه ایـن حـدیث نـوران

.١٨ و ١٧ذاریات، ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٢١

:علیه السالم دقت نمایید که فرمودند صادقلیس من شیعتنا من لم یصل صالة اللیل .١ .ت ما نیسيخواند، از شیعیان واقع ي که نماز شب نميکس

آن مـاه، مـاه رمـضان بـود و . گذشت يها در رزم شب م ما با آموزش و شبيروزها داشتند؛ از سرشب تا اوایـل يها شور و حال عجیب بچه. عملیات در منطقه پیچیده بوديبو

.کردند يخواندند و ناله م ي مخصوص ماه رمضان را ميصبح، دعا، در نگـاه اول يزد يپایگـاه سـرم ياز نیمه شب به بعد، اگر به محل مراسم صـبحگاه

، متوجـه يکـرد ي همه مشغول نماز جماعت هستند؛ به ساعت که نگـاه مـيکرد يتصور مهـر کـس . جبهـه هـستنديهـا ها نمـاز شـب خـوان که آنيفهمید ي و ميشد ياشتباهت م

بـه سـر و صـورت خـود چفیـه يبـرد؛ یکـ ي به کـار مـي این که شناخته نشود، شگرديبرا يهـا هم در گوشـهيکرد و بعض يها و سرش پتو آویزان م شانهي بر رويربست، دیگ يم

٢.شکستند ي قامت رسایشان را در مقابل معبود ميدنج و خلوت، به آرام »يمعـزز«دیـدم شـهید . فانوس روشـن بـود. از خواب پریدميیك شب در اثر صدای

ام و مـن او را دیـدهمشغول خواندن نماز است و در سجده است؛ بلند نـشدم تـا او نفهمـد ٣!!خواند ي ساعت بعد دوباره بلند شدم، دیدم هنوز نماز شب م٢حدودا . دوباره خوابیدم

يشـد و بالـش ي شب از خواب بیـدار مـيها از اسرا که پایش قطع شده بود، نیمهيیک داد و بـه صـورت نشـسته، ي آن قـرار مـيگذاشت و بعـد مهـر خـود را رو ي خود ميجلو

گفـت و اشـك، مثـل مرواریـد از يهـا ذکـر مـ او مـدت. شـد يدن نماز شب ممشغول خوان در ي چنـین عزیزانـ» العفـوياله« دلنشین يخدا گواه است که نوا. غلتید يچشمانش فرو م

را يداد و ماننـد صـاعقه، شـب تاریـك و ظلمـان ي را تکـان مـينیمه شـب، قلـب هـر انـسان ٤.شکافت يم

هـا کـه نگهبـان شـب بـود، سـفارش از بچـهي، یك شـب بـه یکـ٤در اردوگاه موصل سر موقع مرا بیـدار کـرد، متوجـه شـدم کـه ي نماز شب بیدار کند؛ وقتيکردم که مرا برا

.٢١٤، ص ٣سیماي فرزانگان، ج ـ ١ .٦٣حسن گلچین، نمازي در آتش و خون، ص ـ ٢ .٩٧هاي بزرگ، ص محسن شاهرضائي، خاطرات کوتاه از عملیات ـ ٣ .١٠٧اکرم ارجح و فریده هادیان، نماز در اسارت، ص ـ ٤

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٢٢

ایـن صـحنه از خـودم بـا دیـدن . هـا مـشغول خوانـدن نمـاز هـستند بیش از نود درصـد بچـه ١.خجالت کشیدم

ماز شب حساس شده و نيها برا ها نسبت به زود بیدار شدن بچه ي بود که عراقيمدت ها حق نداشتند قبل از اذان صبح بیدار شـوند در واقع بچه. آن را ممنوع اعالم کرده بودند

.شدند ي اقامه نماز شب دچار مشکل ميو از این جهت، برابـرد، بـه دلیـل کـسالت ي که در اردوگاه به سـر مـيآقا ابوتراب ها، حاج از شبيدر یک

از خـواب يآن شب، وقتـ. یراهنش خیس عرق شده بود که داشت، پيمزاج و تب شدید کـه از يآقا را دیدم که به حالت نشسته به دیوار تکیه داده بود و در حال بیدار شدم، حاج

٢.خواند ي زانویش گذاشته بود و نماز شب ميلرزید، مهر نماز را رو يشدت تب م

انس با قرآن

. متعال، قرآن کریم بـوده اسـتياها بعد از خد انیس روز و شب رزمندگان در جبهه آیـات آن، حقیقـت ایـن آیـه را عینیـت يرزمندگان با شوق تالوت قرآن و تفکر در معان

:بخشیدند کهان هذاالقرآن یهد للتي اقومي هي

٣ که قرآن، دستورالعمل سیر و سلوك رزمندگان بـوده اسـت؛ بـه يبه راست

:)هللا حفظه( يزاده آمل حسن استاد معظم حضرت عالمه يتعبیر زیبا جز قرآن نداریم و روایات و ادعیه که از اهل بیت ي، دستورالعمليما در عرفان عمل«

و بیکـران قـرآن منـشعب شـدهي هـستند کـه از دریـايهای صادر شده، همه رشته: عصمت ٤.»اند همه مرتبه نازله قرآن

سـت، بـا تعمـق در آیـات ايسـاز رزمندگان ما با علم به ایـن کـه قـرآن کتـاب انـسان کردنـد و نیـرو و تـوان مقابلـه بـا دشـمن را مرهـون ي دل خود را درمـان مـيقرآن، دردها

.٩٩همان، ص ـ ١ .١٠٢همان، ص ـ ٢ .٩اسراء، ـ ٣ .٤٨در آسمان معرفت، ص ـ ٤

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٢٣

دانـستند، و یـك لحظـه از قـرآن جـدا نبودنـد؛ مخـصوصا در زمـان ي به قـرآن مـيدلبستگنمودنـد و یـا ي را کـه حفـظ بودنـد، در دل و زبـان زمزمـه مـيهـای عملیات، آیات و سوره

که خـون پاکـشان يکردند، و چه بسیار شهیدان ي مي سینه نگهدارير جیب روقرآن را د ي کـه مـصداق ایـن کـالم نـورانيبر صفحات قرآن همـراه آنـان، نقـش بـست، و بـه راسـت

: متقیان بودند که فرموديموالتالین ألجزاء القرآن یرتلونها ترتیال یحزنون به انفس هم و یستثیرون بـه دواء

١.دائهمکننـد و ي و تفکر و با ترتیـل قرائـت مـيرآن را بخش بخش، همراه با تأنق

شــود و از ایـن طریــق، يهایــشان محـزون مـ بـر اثـر تعمــق در آیـات آن، دل .کنند ي خویش را درمان مي باطنيدردها

علیـه الـسالم بـین عاشـقان بیـدار دل و ي متقیان علي که مواليا از مصادیق بارز رابطه قـدس سـره چـه زیبـا يا قمـشهيمرحوم اله. اند رده است، رزمندگان ما بودهقرآن برقرار ک

:این حاالت را به نظم درآورده است همه شب تا سحر، آن عشقبازان

ز شوق دوست، چون شمع گدازان کنند اجزاء قرآن را تالوت

به ترتیب و تفکر وز درایت کنند از فکر در آیات قرآن

نهزاران درد جان خویش درما کتاب عشق، قرآن است دریاب

صحیفه سد سجان است دریاب شیرین پاك آسمان استيم

استيز قرآن جو که تاك آسمان استي و غیب شهوديشهود غیب

استي و قوس صعوديصعود قوس

.١٩٣نهج البالغه، خطبه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٢٤

خوشا آنان که شب زین دفتر عشق خوانند نام دلبر عشقيهم

خوشا آنان که هر شب تا سحرگاه از دل بر کنند آهبدین خوش نغمه

عراق، ي مخوف رژیم بعثيها همچنین مایه آرامش دل آزادگان سرافراز ما در زندان دارد ي غزلـيمرحوم فیض کاشان. علیهم السالم خدا، قرآن و اهل بیت: سه چیز بوده است

: اسارت استيها که بیانگر حال عزیزان ما در گوشه اگر اجل دهدم مهلت و خدا توفیق

و گوشه خلوتي و کتابمن و خدا .مراد از کتاب، قرآن کریم است که انیس دل آرام عزیزان ما بوده است :کنیم ي بسنده مي از آزاده سرافراز مهندس یحیويا در این جا به ذکر خاطره يصــبح شــد، اتــاق کمــ. خوانــدن قــرآن بهتــر باشــديفکــر کــردم کــه شــاید روز بــرا

تنهـا راه ورود نـور بـه اتـاق، . قـرآن خوانـديه راحتـشـد بـ ي باز هم نمـيتر بود، ول روشن ي بود به عرض نیم متر و طول دو متر که سر تا سر آن از پوشـش کرکـره ماننـديا پنجره

وارد ي باریکياز این پنجره حدود ساعت دو صبح نور خیل. از آلومینوم پوشیده شده بودکـرد و نـصف يحرکـت مـبعـد . شـد ي سلول شروع مي دیوار غربيشد که از سو ياتاق م

ي بـرايدر اتـاق بـه آن تـاریک. شـد ي قطـع مـي دیوار شرقيکرد و از رو ي ميسلول را طکـردم يگرفتم و با نور حرکت مـ يقرآن را دست م. خواندن قرآن این بهترین فرصت بود

١.خواندم يو قرآن م

دعا و توسل

علـیهم اهـل بیـت و تحصیل معرفت و تزکیه نفس در پرتو دعا و توسل بـه يخودساز اگر امروز آن پاکبازان شمع . نبرد بوده استيها رزمندگان ما در جبههيالسالم نیاز دائم

از ســوز و ســاز يمحفـل یــاران و یـاد و خــاطره آنـان زینــت بخــش دل و جـان شــده، ناشـ :يبه قول عطار نیشابور. عاشقانه آنان در میان سنگرها بوده است

.٥٧سید محسن یحیوي، ده سال اسارت، ص ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٢٥

همچو شمعي و نسازيتا نسوز پیش شمعيدم مزن از پاکباز

خوشا به حال رزمندگان و آزادگان ما که دوران جهاد و مبـارزه را بـه کـالس درس توسـل و زیـارت ي کمیـل و دعـاي با معشوق مبدل کردند و بـا دعـايورز عرفان و عشق

کردنـد ي همه نیاز خود را در مضامین دعا جستجو مـي جاودانه داشتند؛ گویيعاشورا انسشـدند کـه زبـان از وصـف بیـان آن يور مـ چنان در اشك دیده و خون جگر غوطهو آن

توان گفت که رزمندگان عاشق ما، وضو با اشك دیده و طهارت بـا ي ميعاجز است، ول :به قول حافظ. کردند يخون دیده م

که از سر درديخوشا نماز و نیاز کس به آب دیده و خون جگر طهارت کرد

يعلـیهم الـسالم را بـاب رحمـت الهـ و دعـا و توسـل بـه اهـل بیـترزمندگان ما ذکـر کردنـد، بلکـه بـاب ي مـي متعـال را از خـود راضـيدانستند، و از این طریق نه تنها خدا يم

.گشودند ي خود ميرحمت او را به رو :فرمایند يعلیه السالم در این باره م ي متقیان عليموال

١هت استطتحت بالدعا أبواب نعمت شئيفمت ، بـه ي خـود بگـشایي ابواب رحمت خـدا را بـه رويخواه يهر زمان که م

.دعا متوسل شو متعـال در اوج ي بلنـد داشـتند و از خـدايهمچنین رزمندگان مـا در دعـا کـردن همتـ

غایـت آمـال رزمنـدگان عزیـز يطلبـ شهادت. کردند يتوسل و استغاثه، شهادت را طلب م يدانستند و به این سر کـالم مـوال ي و پایدار ميابدبوده است؛ چرا که شهادت را حیات

:علیه السالم واقف بودند که به فرزند خود فرمود متقیانفلتکن مسألتك فیما یبق عنك وبالهي لك جهان و ینقي

٢ تـو ي آن بـراي باشد که زیبایيباید بهترین درخواست تو از خدا آن چیز

.یدار است تو ناپاي آن برايماندگار و سخت

.٣١البالغه، نامه نهج ـ ١ .همان ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٢٦

امـام ي بهتر و زیباتر از شهادت، که قهقهه مستانه را به تعبیـر زیبـايبنابراین، چه چیز بـه ي دنیـوينشاند، و آنان را از رنج و محنـت زنـدگ يقدس سره بر لبان شهیدان م يخمین

.رساند ي کمال مياوج اعالخـر عمـر بـه را کـه در شـب آيعلیه السالم در شـب عاشـورا بهتـرین کـار امام حسین

. متعـال اسـتيکند، دعا و نیـایش و خلـوت کـردن بـا خـدا يیاران و فرزندانش توصیه مگـاه سـر از خیمـهيا علیه السالم هر یك در گوشـه عاشوراییان پس از فرمایش امام حسین

و نیـایش عارفانـه يبر سجده نهاده، با معبود خود به راز و نیاز پرداختنـد، و تـضرع و زار ي کـه بـا حیـرت، بـرايا فرشتگان و عرشیان را به خود جلب کـرد؛ بـه گونـهها، توجه آن

: کربال فرود آمدندي آنان در صحرايتماشا روح را امشب نوازش الزم است

تا سحر ذکر و نیایش الزم است اش خلوت کند در خیمهيهر کس

دل صحبت کنديبا خدا از رو يبا دعا دل را دهید آرایش

ين ناخوشتا نماند هیچ در آ ها بعد از آن رفتند درون خیمه

با ذوق و شوق و اشتهايهر کس آن شب از شور مناجات حسین

آمدند الهوتیان با شور و شین در تردد انبیاء و اولیاء

بودند آن شب از خدا تا کربال جبرئیل آمد با خیل ملك

با خود آورد ساکنان نه فلك اند وام خواه شور آن شب گشته

اند ق تسبیح زینب گشتهعاشــا و دل ــا در شــب همــین صــحنه زیب ــدگان م ــز را رزمن ــا انگی ــه نمــایش يه ــات ب عملی

. کـرد ي که آتـش فـراق و سـوز وصـال، آنـان را از خـود بیخـود مـيگذاشتند؛ به طور يم

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٢٧

آنــان، زلزلــه در ارکــان عــرش و فــرش ي، یــازهرا، یاحــسین و یامهــديفریــاد تکبیــر، یــاعلبـه . هـا دشـوارتر از آتـش فـراق یـار نبـود آني برايآن لحظات چیز در يافکند؛ گوی يم

:يقول فروغ بسطام عقل پرسید که دشوارتر از مردن چیست؟

عشق فرمود فراق از همه دشوارتر است . از دعا و توسل رزمندگان توجه نماییديهای اینك به نمونه عـوض کـردن چنـد مرحله دوم عملیات فتح خرمشهر بود که پرس و جـو کنـان و بـا

همــین کــه پــایم را بــه مقــر . ماشــین، بــاالخره موفــق شــدم خــودم را بــه مقــر لــشکر برســانم توسـل يها مشغول خواندن دعا بچه. هایم را فراموش کردم يگذاشتم، یکباره تمام خستگ

دیگـر يهـا بـیش از چنـد سـاعت از آنيا شـك، عـده يبـ. ریختنـد يبودند و اشك شوق مـ توسـل ي دعـايوقتـ. از آن جمـع جـا گـرفتميا من هم در گوشـه. نبودندمیهمان این دنیا

بـود، خـود را آمـاده حرکـت کـه از شـدت گریـه سـرخ شـده يها با چـشمان تمام شد، بچه ١.کردند

. توسـل راه بیندازنـديها تصمیم داشتند بیرون چادرهـا دعـا شب قبل از عملیات، بچه هـا، هـر قـرار بـر ایـن شـد کـه از جمـع بچـه. خاص در برگرفته بوديدشت را حال و هوای

از ائمه اطهـارعلیهم ي به انتخاب خودش، یك قسمت از دعا را قرائت کند و به یکيکس دسته که نزدیك به چهل، پنجاه يها از میان بر و بچه. دعا آغاز شد. السالم توسل بجوید

.شدند، چهارده نفر به اختیار به چهارده معصوم متوسل شدند ينفر م کـه يجاست کـه هـر چهـارده نفـر دو روز بعد، عملیات آغاز شد و عجیب اینيیک

٢.ند، به مقام شهادت نایل آمدندآن شب دعا را برگزار کرده بود واقع در شهر بصره محبوس کرده يگذشت و ما را در سالن ي از اسارتمان ميچند شب تاریـك و يدر آن فـضا آوردن نماز مغرب، برق سالن قطع شـد و يپس از به جا. بودند را احـساس يهایمان عجیب گرفته بود و غـم سـنگین ظلمت، دليانگیز، در آن سیاه حزن

توسـل کـرد و پـس از آن زار زار ي از بـرادران شـروع بـه خوانـدن دعـايیکـ. کردیم يم

.٣٧غالمعلي رجائي، روایت عشق، ص ـ ١ .٥٨هاي بزرگ، ص محسن شاهرضائي، خاطرات کوتاه از عملیات ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٢٨

.گریستیم از نگهبانـان ي بر سالن حاکم شـده بـود کـه ناگـاه یکـي عجیبي و ملکوتيجو روحان کرد، با يدر سالن که سخت تحت تأثیر قرار گرفته بود، در همان حال که گریه م يعراق

یـز کـرد و داخـل سـطل آشـغال عصبانیت تمام عکس صدام را از دیوار کنـد، آن را ریزر ١.ریخت

يطلب ایثار و شهادت. ٦

و : فرمایـد يچنانکـه قـرآن کـریم مـ. برگزیدن نیاز دیگران بر خود استيایثار به معنا ٢. أنفسهم و لوکان بهم خصاصةيرون علیؤث

برگزیـدن شـهادت بـه عنـوان خلعـت ياما در خصوص رزمندگان اسالم، ایثار به معنـا . پروردگار استي که شهد آن شوق لقايشهادت. عزت و سعادت دنیا و آخرت است

رزمنـدگان مـا آمیختـه يهـا و آن چنان با افکار و اندیشهيطلب واژگان ایثار و شهادت واقعیـت امـر . ها با نام و یاد شهیدان جاودانه شـده اسـت عزت و شهرت آنيد که گویش

يطلبـ ها، انگیزه شهادت جز این نبود که اگر جوانان پرشور و عالقمند به حضور در جبهه و ایثـار کننـد، و يو شوق وصال جانان را نداشتند، هرگز حاضـر نبودنـد آن همـه فـداکار

:علیه السالم به ارث بردند که فرمود ي خود امیرالمؤمنین عليوالاین عشق و ایثار را از موالله لوال رجائ الشهادة عند لقائي لقـاؤه لقربـت ي ولو قد حتم لـ- العدو ي

ثم شخصت عنکم فال أطلبکميرکاب٣

حق نبود، اصال به جنگ يبه خدا سوگند، اگر عشق به مقام شهادت و لقا .شدم يرداختم و از شما جدا مپ يبا دشمن نم

يوصف حال رزمندگان ما همانند موالیشان این گونه بوده است؛ اگر چـه همـه دنیـا هـا را در دوسـت و وصـال یـار، آنيدیدند، اما عشق بـه لقـا ياستکبار را در مقابل خود مسـعید که لسان مقامشان این شعر ابوي قرار داده بود؛ به طورياوج ایثار و از خودگذشتگ

.٢٧٧گروه تحقیق و نویسندگان، مقاومت در اسارت، دفتر اول، ص ـ ١ .٩ -حشر ـ ٢ .١١٩البالغه، خطبه نهج ـ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٢٩

:ابوالخیر است که گفت اندر همه دشت خاوران سنگین نیست

نیستيکس با من و روزگار من جنگ با لطف و نوازش وصال تو مرا

نیستيدر دادن صدهزار جان ننگقدس سره شنیدیم که فرمود جوانان از مـن يبارها از لسان مبارك حضرت امام خمین

ایـن روحیـه در واقـع از . ا نـصیب آنـان کنـدخواهند دعـا کـنم کـه خداونـد شـهادت ر يم شـهادت همـه ي بود که جوانان مـا را یکبـاره متحـول کـرد تـا در آرزويالطاف خفیه اله

.چیز را در طبق اخالص نهند و به محبوب دل آرام خود تقدیم کنند که يعلیهم السالم است؛ به طور اهل بیتي و حتي الهيشهادت، غایت مقصود اولیا بهتـرین يکنـد و حتـ ي متعال شهادت را تقاضـا مـيعلیه السالم بارها از خدا قیان متيموال

هللا ي بـه پیـامبر خداصـليروز: فرماید ينماید و م ي ميآرزو و آمال خود را شهادت معرف، لکـن هنـوز تحقـق نیافتـه يعلیه وآله گفتم در نبرد احد بـه مـن وعـده شـهادت داده بـود

.است کـه آن روز فـرا رسـد، صـبر تـو چگونـه يوقتـ: وآله فرمـود هللا علیهيرسول خداصل

خواهد بود؟یارسول: فقلت هذا من مواطن! الله

الصبر و لکن من مواطن البشر والشکري .١ این مورد، از مصادیق صبر نیست، بلکه از موارد بـشارت و ! الله یا رسول: سپس گفتم

.سپاس استملجـم بـر فـرق سـر ضربت شمشیر زهرآلـود ابـنيکنید وقت يبر این اساس، مالحظه م

فزت بـرب«: فرماید يگیرد، م يعلیه السالم قرار م امیرمؤمنان کعبـه ي بـه خـداي یعنـ»الکعبـه .رستگار شدم

:حافظ شیرین سخن هم زیبا گفته است دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند

و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

.١٥٦همان، خطبه ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٣٠

از شعشعه پرتو ذاتم کردندخود يب صفاتم دادنديباده از جام تجل

ي بود و چه فرخنده شبيچه مبارك سحر آن شب قدر که این تازه براتم دادند

هاتف آن روز به من شروه این دولت داد که بدان جور و جفا صبر و ثباتم دادند

ریزد ياین همه شهد و شکر کز سخنم م تم دادنداجر صبریست کز آن شاخ نبا

رزمندگان ما هم به موالیشان اقتدا کردند و بـر اسـاس ایمـان و عـشق عمیـق خـود بـه حــق، يهیجــان عــشق و اشــتیاق لقــا. او را داشــتندي شــهادت و لقــايخــدا، همــواره آرزو

دادنـد و يرسید کـه دلـدادگان، تـوان کتمـان کـردن آن را از دسـت مـ ي مي به جایيگاه .شتافتند يصبرانه به میدان نبرد م يب

آغـاز »احـد« جنـگ ي را داریـم کـه وقتـ»عمروبن جمـوح«ما در تاریخ اسالم داستان عمـروبن «. هللا علیـه وآلـه آمـاده نبـرد شـدنديشد، همه مجاهدان و یاران رسـول خداصـل

فرزنـدان و . شـود ي لنگ در صحنه اعزام حاضـر مـي ناتوان بود، با پاي که پیرمرد»جموحکنـد؛ تـا ایـن ي مـي او همچنان بر جهاد پافشاريکنند، ول يد منع مخویشانش او را از جها

برند تا مگر آن حضرت او را منـصرف ي هللا علیه وآله ميکه ایشان را نزد رسول خداصل را دیـد، بـه فرزنـدانش »عمـرو« هللا علیـه وآلـه شـور و اشـتیاق ي رسول خداصليوقت. کند

به جهاد دارد، شاید خداوند نعمت شهادت يدمانع او نشوید، زیرا او اشتیاق شدی»: فرمود .»را نصیبش کرده باشد

کـه از شـهر بیـرون ي خوشحال و خندان آمـاده جهـاد شـد و هنگـام»عمروبن جموح« :کرد يآمد، چنین دعا ماللهم ارزقن الشهادة وال تردني ١ي اهلي الي .ام باز مگردان ده من کن و مرا به خانوايشهادت را روز! خداوندا

کلمـه حـق در جهـان اسـت و يداند که هدف از جهاد، اعتال يیك مدافع مسلمان م

.٢٦٤واقدي، مغازي، ص ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٣١

لذا اگر بر دشمن پیـروز . خدا و بهشت جاویدان استيپاداش این مجاهدت، جلب رضا دست یافته است و اگر شهید شـود، بـه جـوار رحمـت يگردد، به سعادت و پاداش بزرگ

. و سعادت نـصیب او خواهـد شـدي در هر دو صورت، پیروزيحق نایل خواهد آمد؛ یعن مجاهدان و شکست دشمنان يناپذیر است و پیروز ، شکستيروشن است که چنین منطق

.زند يرا رقم مدانـد کـه ي مـي، آن را هنر مردانيطلب زیبا از روحیه شهادتيقرآن کریم نیز با تعبیر

محــدود ناپایــدار دنیــا ي زنــدگ را بــري حــق تعــالي آخــرت و رضــایت و خــشنوديزنــدگ :برگزیدند

فلیقاتـل فـ

سـبیلي اللـه الـذین یــشرون الحیوةالـدنیا بـاألخرة و مـن یقاتـل فــ

ي

سبیل الله فیقتل اویغلب فس وف نؤتیه اجرا عظیما

١

بایــد در راه خــدا کننــد، ي کــه حیــات دنیــا را بــا آخــرت معاملــه مــيکــسان جنگــد، کــشته شــود یــا پیــروز شــود، ي کــه در راه خــدا مــيبجنگنــد و کــس

. به او عنایت خواهیم کردي پاداش عظیميبزود از این منطق مقدس و جاودانه، یك ملت را بـه يگیر قدس سره نیز با بهره امام راحل

اندیـشه يق را اتکـاصحنه معامله با خدا آوردند؛ به ویژه در دوران دفاع مقدس ایـن منطـ بـه مکتـب ي که همه آحاد ملت بـا آشـنایيجوانان غیور و با اخالص قرار دادند؛ به طور

آسـا پـر کردنـد و نبرد را سیليها را دریافته، صحنهيسرخ شهادت، رمز بقا و حیات ابد .شناختند ي در راه اسالم و قرآن سر از پا نمي جانفشانيبرا

يناد بـه همـین روحیـه، خطـاب بـه دشـمنان انقـالب اسـالمقدس سره با است امام راحل :فرمودند

ملت متعهد بـه ي و در هر جنایتيبینند که در هر شهادت ياین کوردالن نم«تـر و در صـحنه حاضـرترند؟ اینـان پـس از بمبـاران اسالم و کشور، مـصمم

پنـاه، فریـاد جنـگ ي فجیع مردم بـيها شهرها در جنوب و غرب و قتل عام را نشنیدند که ملت وفادار، شهادت را در راه خداونـد بـا ي پیروزجنگ تا

.٧٤نساء، ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٣٢

١»یرا هستند؟آغوش باز پذ يهـا در مقابل زرق و بـرق سـالحيطلب قدس سره با اشاعه فرهنگ شهادت امام راحل

دســت زدنــد و ي روشــني دشــمنان اســالم، بــه خلــق اســتراتژيمــدرن و تجهیــزات موشــک اسـت يبـدیه. دفـاع مقـدس بـه اثبـات رسـانیدند هـشت سـال ي آن را طـيشکست ناپذیر

.پذیرد ي است، هرگز شکست نمي که در آن مرگ و حیات، هر دو به منزله پیروزيمنطق پرخـروش ي از این نداریم که در ایـن دریـاياگر ما نایل بشویم به فوز شهادت، باک«

آن اگـر مـا در. ي صـوري، یا پیروز بشویم؛ پیروزيعالم شکست بخوریم؛ شکست صور اسـت و حیـات مـا نیـز ي که داریم، پیروز از کار درآییم، مرگ ما پیـروزيمرحله از سیر

٢». استيپیروز

ها مصادیق ایثار در جبهه

.کنیم ي رزمندگان و شهیدان را با هم مرور ميطلب از ایثار و شهادتيهای اینك نمونه بـرادرش يوقتـ. بـوداللـه محمـد رسـول٢٧شهید محمدرضا دستواره، قائم مقام لـشکر

بیش از سه روز در ي شرکت در مراسم تشییع او به تهران رفت، وليحسین شهید شد، برا به سید گفتیم کـه خـوب بـود الاقـل تـا شـب هفـت يوقت. تهران نماند و به منطقه برگشت

.يگشت ي و بعد برميماند يبرادرت م و هنوز » نگه دارندين خال مي را برايام کنار قبر حسین، قبر گفته«: در جواب گفت

ده روز از شهادت برادرش نگذشته بود که محمدرضا نیز در همـان عملیـات بـه او ملحـق ٣.هادت یازده بار مجروح شده بوداو تا هنگام ش. شد

ي در حـال شناسـای»ياللـه جعفـر نعمـت«در اولین روز عملیـات والفجـر هـشت، شـهید ، او را ي و علیـرغم میـل ويح شد و با سختمواضع دشمن، از ناحیه کتف به شدت مجرو

با یك پانسمان، مجددا به منطقـه آمـد و قـصد يبه عقب منتقل کردیم تا معالجه شود، ولاو . بسیج شدیم تا او را از رفتن به خط منـصرف کنـیميچند نفر. اعزام به خط را داشت

.٢٥٣، ص ١٥صحیفه نور، ج ـ ١ .٢٢٦، ص ١٤همان، ج ـ ٢ .٣١/١/٧٦روزنامه جمهوري اسالمي، ـ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٣٣

چنـد . منطقه بـاز گـرددرا روانه اصفهان کردیم تا معالجه و درمان شود و پس از بهبود به اطـراف بـرده اسـت و بـا ي از بـرادران را بـه هورهـايروز بعد متوجه شدیم کـه او تعـداد

میهمـان خـدا ياو در عملیـات بعـد. دهد ي یاد ميران و بلميها غواص کتف مجروح به آن ١.شد

بـسیار گـرم ي، در تابستان و در منطقه جنوب انجام شد و هـوا٧المقدس عملیات بیت خـشکیده و تـرك خـورده يهـا لـب. کرد يها تحمیل م را به بچهي شدیدي، تشنگجنوب

ها آنيتوانست برا ي نمي کسيگفتند، ول يخورد و آب، آب م ي تکان ميها به سخت بچه . شده بوديها از شب گذشته خال انجام دهد، چون قمقمهيکار

علیه السالم ابوالفضل فرمانده گردان، مثل حضرت»ي اربابيعل«در این شرایط، شهید آب تهیه کرد و يکرد تا این که زیر آتش پرحجم دشمن، قدر ي تهیه آب تالش ميبرا

د و با لب تـشنه بـه خود او مثل حضرت ابوالفضل به آب لب نزيها داد، ول بچهيبه تمام ٢.شهادت رسید

ي کـرباليکـربال کجاسـت؟ و مـن سـو: توپخانه از مـن پرسـیديبان در دیدهيپیرمردــا حالــت خاصــ. حــسین را بــه او نــشان دادم ــا مــوالیش يپیرمــرد ب رو بــه کــربال کــرد و ب

پراکنیـد و ي مـيانگیـز کـه هـر چـه بـود، رایحـه دليعلیه السالم سخن گفت؛ سخن حسین .عطر شهادت با خود داشت

تعلـق ياسـماعیل شـیخ غرق به خون دیدم کـه بـه شـهید حـاجي آن روز پیکريفردا .گرفت يعلیه السالم را سراغ م حسیني بود که سوي پیرمرداین همان. داشت

ن دانستم یا این پیرها؟ مـن راه را نـشا يآیا من راه را م. مقصد همین جاستيبه راست ٣.دادم، اما پیر به مقصد رسید

اگر لذت ترك لذت بدان يدگر لذت نفس لذت نخوان ي

قـرار دارد، امـا يتـداد هـدف بلنـد اسـت پایـدار؛ چـرا کـه در امي، لـذتيلذت گمنام

.١/٣/٧٦روزنامه اطالعات، ـ ١ .٢٧/٣/٧٦داود حسي، روزنامه اطالعات، : نقل خاطره از ـ ٢ .٣٥فریدون خسروي، آتش و عشق، ص ـ ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٣٤

کند؟ ي را جست و جو ميشهرت تا چه پایه ماندگار است و چه هدف. کـرد ي را آرزو مـي را دیدم که آخرین حد تصور گمناميمن در جریان جنگ کس

ها را همراه کلیه امکانـات بـه موضـع جدیـد در شـهر توپخانه، توپيطبق دستور فرمانده شـلیك يتر آتشبار را بـرا کردند تا هر چه سریع ي تالش ميوها همگنیر. فاو انتقال دادیم

شـب . داشتيحال عجیب. شمس، بیش از سایرین بوديآماده کنند، اما تالش برادر مجتبآن شـب را . مایلم امشب تا صبح برایت حرف بزنم»: از نیمه گذشته بود که شمس گفت

. قشنگ بوديها شب، شب حرف. کنم يهرگز فراموش نم ي شهید بشوم که هیچ گونه اثريا من عاشق شهادتم، دوست دارم به گونه«: او گفت

نماند، مـن دوسـت دارم گمنـام بمـانم و امیـدوارم کـه مـورد لطـف و بخـشش ياز من باقــه آرزو. خواســت کــه از او هــیچ نمانــد يمــ! شــگفتا»خداونــد واقــع شــوم ياو ســرانجام ب

١. نماندي باقي از وياش نایل آمد؛ آن گونه که اثر دیرینهدر همین عملیـات دو مجـروح را دیـدم کـه بـر . ، امدادگر بودم٥ يدر عملیات کربال

خواسـتم . هـا رفـتم کـه هفـت تـرکش خـورده بـود از آني سر یکيباال. زمین افتاده بودندکنـد و ي اشـاره مـيهایش را ببنـدم کـه دیـدم بـا چـشمانش بـه بـرادر مجـروح دیگـر زخم

سـر بـرادر مجـروح دیگـر رفـتم او نیـز ي بااليوقت. ه برو به او برسمنظورش این است ک .»اول جراحات برادرم را ببند و بعد زخم مرا«: گفت داشـت رفـتم و ي برادر اول که جراحات بیـشتريعاقبت به سو... مانده بودم چه کنم دت جروح دیگر بـه شـها کارم به پایان رسید، متوجه شدم که ميوقت. هایش را بستم زخم

٢.رسیده استهـا دسـته دسـته آن. یك تفتیش در اردوگاه، یك کلت پیدا کرده بودنـديها ط يعراق

يا کردنـد تـا از جریـان اطـالع پیـدا کننـد، امـا بـه نتیجـه يبردنـد و شـکنجه مـ يها را م بچه يوقتـ. بردنـد تـا موضـوع روشـن شـود ي را مـيا نرسیده بودند، به همین دلیل هر روز عده

يها شـدت گرفـت، یعقـوب کـه از جریـان اسـلحه خبـر نداشـت، بـرا يیت عراقآزار و اذکند تا بهانه را ي ميها، خودش را به عنوان صاحب اسلحه معرف يها از شر عراق نجات بچه

.٥٩ - ٦٠همان، صص ـ ١ .١٣هاي بزرگ، ص محسن شاهرضائي، خاطرات کوتاه از عملیات ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٣٥

برنـد بـه اتـاق ویـژه و آن قـدر شـکنجه يآن کافرها هـم او را مـ. ها بگیرد ياز دست عراق ٢.رسد يم به شهادت ١دهند تا این که یعقوب يم

دیشب «: سکوت را شکستيحاج. غرق فکر بودیم و سکوت. کنار پل نشسته بودیم .» زیر یك درخت سرسبز و با طراوت نشسته، منتظر من بوديخواب دیدم میررض

.»نحرف از رفتن نز! ينه حاج«: در گلو نگاهش کردم و گفتميبا بغض .»دانم، که او منتظر من است، باید بروم ينه م«: گفت .»بینم يها را م يخب، من هم خواب خیل«: گفتم هــایش را در پنجــه. داشــتيهــایش درد شــدید تــازه از بیمارســتان آمــده بــود، دســت

کاویـد، يهـا را مـ هـایش عمـق آب که چشمي، در حاليجیبش فرو کرد و با حالت خاص منتظـرم يقبـول کـن، ایـن فـرق دارد، میررضـ. نه، ایـن فـرق دارد، مـن بایـد بـروم«: گفت ٣».است

خاردار برخـورد کـردیم و نتوانـستیم معبـر را عملیات، که با مانع سیميرفته بودیم برامـسؤول دسـته، . شـد يبایـست انجـام مـ يباز کنیم، با تمام این اوضاع و احوال، عملیـات مـ

ي کرد و به این نتیجه رسید که یك یا دو نفر بایـد رويبرادران را جمع کرد و نظرخواه خوابیدن بـر يهمه برادران رزمنده برا. او رد شوندياردار بخوابند و دیگران از روخ سیم يآن دو نفـر بـه جـا. نفر را انتخاب کـرد٢خاردار داوطلب شدند،و مسؤولشان سیميرو

ي بکـشند، بـا صـورت بـر رويخاردار بخوابند تـا درد کمتـر سیمياین که به پشت بر روخــاردار ســیميهــا ســؤال کردنــد کــه چــرا بــه صــورت، رو از آنيوقتــ. هــا خوابیدنــد ســیم

.ها نگاهشان به صورتمان نیفتد تا خجالت بکشند این که بچهيبرا: اند؟ گفتند خوابیده ي گوشـــت آن بـــرادران را از اليهـــا کـــه همـــه رزمنـــدگان رد شـــدند، تکـــهيوقتـــ ٤!اکبر الله. آوردند يخاردار در م سیم. به ما حوزویان پیوست، بعد بـه جبهـه رفـت٦٥در سال يطلبه شهید، قهرمان گریوان

من دوست دارم در عملیات شرکت کنم «: یك بار گفت. در چندین عملیات شرکت کرد

.هللا فاتحي است نام اصلي شهید، خلیل ـ ١ .٩٠ - ٩٤، صص ٣حمید محمدي، اردوگاه موصل ـ ٢ .١٠٦، آشنا با موج، ص شهید یدهللا کلهر، فرمانده تیپ سیدالشهدا ـ ٣ .٢٨بن ابي طالب، کتاب چهل خاطره، ص علي١٧الدین فرمانده لشکر نقل خاطره از شهید مهدي زین ـ ٤

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٣٦

ــروز ــام يو نهایــت تالشــم را در پی ــل ام ــرم و دســت آخــر مث ــه کــار بگی ــشکر اســالم ب لــه حــسین انــد و آفتــاب داغ بمي کــه بــدنم تــويا علیــه الــسالم بــه شــهادت برســم؛ بــه گون

»! نتواند جمع کند، مگر خود آقايهایش را کس پاره بـه مـن رسـید؛ »قهرمان«، خبر شهادت و مفقود الجسد شدن ٥ يبعد ازعملیات کربال

برده بود و باقیمانـده جـسدش را ياش را به کل باالتنهيگلوله توپ. اش پیدا شد بعدا جنازه ي کـه در جیـب داشـت و بنـد پـوتینيح که به کمر بسته بود و مهر و تسبیي پالکياز رو

١.کرد، شناختند يکه همیشه سفید انتخاب م يهـا تانكي بود که با تن لخت به سويشهر بود؛ کس از قهرمانان خونیني، یکيصال

و يآور يتو چـرا پیراهنـت را درمـ: به او گفتیميوقت. کرد ي شلیك ميج. يپ. آريعراق ؟يکن ي شلیك مي عراقيها تانكي برهنه به سويبا پا

هـا کنم؛ ایـن لبـاس يجنگم، مثل این که دارم پرواز م ي دارم ميدانم؛ وقت ينم«: گفت .»کند ي مي سنگینيبه تن من خیل

هـا خـودش را بـه پـشت بـاميکـرد، از بـاال يها عبور مـ از میان یکایك کوچه»يصال« مقابـل تانـك يرسـاند و بـه طـور ناگهـان ي بـود مـي که تانك عراقـيا ترین کوچه نزدیك

کـرد، بـا ي را شـلیك مـيج. يپ.نشست و گلوله آر ي مي متر١٢شد و در ي ظاهر ميعراق، زمـین را يسـوخت، او بـه شـکرگزار يهمان تن لخت، و بعد از این که تانك در شعله م

٢.کرد يسجده م: گفـت يآن روزها کـه سردشـت بـودیم، حـاج رسـول فیـروز بخـت، غالـب اوقـات مـ

ــا حــاج« ــ! آق ــدار کــنشــب م ــ»!ا رو بی ــد م ــ ي او بلن ــ يشــد نمــاز م ــا م ــد و دع . کــرد يخواناز بس که مبهـوت صـداقتش بـودم، چنـدین دفعـه بـا او . هایش در حال گریه بود مناجات

ي کـه بـرايامـا آن شـب. رفـت، احتمـال شـهادتش بـود يهـر بـار کـه مـ. کـردميخداحافظ در ي، وقت٣ يعملیات عاشوراهمراه او که در . رفت، همراه معاون گردان بود يعملیات م ي با خود ندارد، خـود را رو»چین سیم«فهمد که يخورد و م ي خاردار تیر ميها کنار سیم

ور کننـد تـا او عبـيخواهد که از رو يها م اندازد و فریاد کنان از بچه ي خاردار ميها سیم

.١/٥/٧٤رضا گریواني، روزنامه کیهان، : نقل از ـ ١ .٣٠ - ٣٢ها، صص صالح موسوي معروف به صالي، عضو سپاه پاسداران خرمشهر، کتاب حدیث حماسه ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٣٧

١.عملیات متوقف نشود در معبـر، رزمنـدگان بـه يشروافتاد کـه در حـین پیـ ي عملیات، مکرر اتفاق ميها شب

. نبوده استيبین نشده و یا قابل پیشيکردند که یا کامال خنث يمیدان مین برخورد م از بـرادران عزیـز يبه هرحال در این معبرها مانده بودند کـه چـه کننـد کـه ناگـاه یکـ

هـا حرکـت گـردان را داشـت و هـم پیـشاپیش آنيهـا که هـم وظیفـه ارشـاد بچـهيروحانخـوابم و شـما يخاردار مـ این سیميشما رو قسم میدم که من رو! ها بچه«: رد، گفتک يم

.» من رد بشینيبه سرعت از روهـا آنيخاردارها انداخت و فشار و تیز سیميو بعد منتظر جواب نماند و خود را رو

ایـن از خودشـان يخواستند یک يرفتند، حداقل م يها ابتدا نم بچه. را به بدن خویش خریدخـاردار خوابیـده بـود، سـیمي کـه بـه صـورت، روي روحـانيآقـا حـاجيکار را بکند، ول

. مـن عبـور کنیـديداد که وقت را تلف نکنید و تعـارف نکنیـد و از رو يها را قسم م بچه بـدن ایـن عزیـز گذشـتند و بـه يها بدین ترتیـب از رو بیش از شصت و هشت نفر از بچه

در کـسب و ي نقـش بـسیار مهمـيایـن ایثـارگر. ه دادنـد دشمن ادامي خود به سويپیشرو ٢. داشتي بعثيتصرف مواضع دشمن و انهدام نیروها

صبر و مقاومت. ٧

يهـا هـا بـه منظـور رسـیدن بـه اهـداف و آرمـان يها و دشوار ي تحمل سختيصبر یعن نکردن، و در عین حال توفیـق يتاب يالزمه این صبر، زبان به شکایت نگشودن و ب. مقدس ي متعـال خواسـتار شـدن اسـت؛ چنـان کـه خـدايها را از خدا ي از سختي و رهایيپیروز

:فرماید يمتعال در قرآن کریم مواصب ر و ما صبرك اال بالله

٣ . خدا و به توفیق خدا باشديصبر کن و صبر تو فقط برا

ر دسـت گذاشـتن نیـست، بلکـه جـوهي سـکوت و دسـت رويبنابراین، صبر بـه معنـا

.٤٢سید محمدعلي دیباجي، خاطرات روحانیون رزمنده، ص ـ ١ .٩٦غالمعلي رجائي، روایت عشق، ص ـ ٢ .١٢٦نحل، ـ ٣

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٣٨

ي همراه باشـد؛ همـان طـور خـدايمقاومت است، و مقاومت هم باید با تدبیر و دوراندیش : کنیديفرماید از نماز و صبر طلب یار يمتعال در قرآن کریم م

استعینوا بالصبر و الصالة ا ن الله مع الصابرین

١ . کنید که خدا با صابرین استياز صبر و نماز طلب یار

ي، نه تنها ضد صبر است، بلکه بنیـان پایـداريتاب ي و جزع و بيصبر يدین ترتیب، بب :فرمایند يعلیه السالم به اشعث م ي متقیان عليکند، لذا موال يو استقامت را ویران م

إن صبرت جر علیك القـدر و انـت مـأجور و إن جزعـت جـري علیـك ي ٢ت مأزورالقدر و أن

، آنچه که مقدر است، تحقق ي را پیشه خود سازيتنداراگر صبر و خویش اگــر جــزع و . آورديیابــد و تــو پــاداش صــبر خــود را بــه دســت خــواه يمــ کـه گنـاه را يیابـد؛ در حـال ي، آنچه که مقرر اسـت، تحقـق مـي کنيتاب يب

.يا خودت دست و پا کردهيبرااســت و کلیــد روزگــار پنهــان يهــا يهــا و دشــوار پــس آســایش و عافیــت، در ســخن

:يبه قول سعد. ، صبر استيموفقیت و سعادتمند نپایدينگفتم روزه بسیار

سرآیديریاضت بگذرد سخت است ناچاري آسانيپس از دشوار

را صبر بایديولیکن آدم آیـات و ي هشت سال دفاع مقدس، تحقـق عینـيمقاومت رزمندگان در دوران حماس ي کـه در دریـايکند؛ به طـور ي مؤمنان سفارش م است که صبر و استقامت را بهيروایات

کـه دشـمنان اسـالم و قـرآن آفریدنـد، يها و طوفان سهمگین حـوادث يمشکالت و دشوار و صالبت را به نحو احسن فرا گرفتند و حاصـل آن يقهرمانانه شنا کردند و درس پایدار

وهر حـق را بوده است و همچنین گـي و صیقل دادن فطرت خداجویيها، گنج بیدار رنج عجین کـرده ي متعال، حق را با صبر و پایداري صبر صید کردند؛ چرا که خدايدر دریا

.١٥٣بقره، ـ ١ .٢٩١البالغه، حکمت نهج ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٣٩

:استو تواصوا ب الحق و تواصوا بالصبر

١ :يبه قول مولو فالنيصبر را با حق قرین کرد ا

آخر والعصر را آگه بخوان صد هزاران کیمیا حق آفرید

ید همچو صبر آدم نديکیمیایــار و شــهادت اســت کــه دفتــر صــبر و مقاومــت ــر مــا وامانــدگان از قافلــه ایث اینــك ب

ها که در رزمندگان و شهیدان دفاع مقدس را عاشقانه مطالعه کنیم و از حماسه و ایثار آن ي راهـي آفریـده شـد، متواضـعانه درس بگیـریم و آن را الگـويپرتو صبر و استقامت دینـ

ایـم، خون شهیدان بدان راه دعوت شـدهيها و دستاوردها ارزشيقرار دهیم که فقط براانگیز عبرت نگیریم، پند و اندرز دیگـران و یقین بدانیم که اگر از آن همه تجارب حیرت

:علیه السالم در این باره فرمودند ي متقیان علي نخواهد داشت؛ چرا که مواليدر ما اثرو من لم ینفعه بالبالء و التجارب لم ینفع شب ٢ من العظمةي يها و تجارب گذشته، او را بیدار نکنـد، پنـد و انـدرز، و ي که سختيکس

. نبخشديرا سود :ياما افسوس که به قول سعد نصیحت همه عالم چو باد در قفس است

به گوش مردم ناتوان چو آب در غربال ها مصادیق صبر و مقاومت در جبهه رزمنـدگان و يخواهیم که به ما توفیق درك مقامات معنـو ي متعال مياینك از خدا

از صـبر و مقاومـت آنـان يهـای با این امید، در این جـا بـه نمونـه. شهیدان را عنایت فرماید از برکـات و رشـحات آن عزیـزان، مـشمول شـفاعت يمنـد پـردازیم؛ باشـد کـه بـا بهـره يم

.شهیدان واقع شویم

.٤ - ٥عصر، ـ ١ .١٧٦البالغه، خطبه نهج ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٤٠

. گروه بوديسیم چ ي بيشهید نوروز نظر. ودیمدر کردستان دو گروه ضربت با هم ب مـا بـر ایـن کـار اصـرار . او از ناحیه پا مجروح شد و ما خواستیم او را به عقبه منتقل کنیم

مجـروح بـه مقاومــت ياو بــا بـدن. داد منطقـه را تـرك کنـد يکـردیم و او رضـایت نمــ يمـ را دیدنـد، بـه يه شهید نظر مقاومت قهرمانانيها وقت يعراق. تحسین برانگیز خود ادامه داد

زدنـد؛ ي به او، بـه هـر دو چـشمش تیـر خالصـي شدند و به محض دسترسيشدت عصبان ١.ارها به شوق شهادت گریسته بود که بيهای چشم

ــ ــدم م ــا يدر محوطــه اردوگــاه ق ــا خــاطرات يزدم و دنی تنــگ و تاریــك اســارت را ب .کردم يآور آن دوران سخت مرور م اندوهبار و رنج

از او . بـودي و خـونيهـایش زخمـ از برادران را دیـدم کـه لـبيمین هنگام یکدر ه است؟يهایت خون پرسیدم چرا لب

دانـستم ي کتکم زد و من چون مـيا ها با گرفتن بهانه از دژبانيیک«: در جوابم گفت کند تا به این طریـق آه و ي ميآن ابلیس عالوه بر آن که قصد آزار و اذیت را دارد، سع

هایم را گاز گرفتم تا حـسرت یـك آه را هـم بـر دل ام را بلند کند، به همین دلیل لب هنال ٢!تر خواهد کرد نیت او را افزوندانستم که این کار عصبا ياو بگذارم؛ گر چه م

ي را که داخل بشقاب پهن شـده بـود آورد و جلـوي کبابينگهبان رفت و بعد از مدتمـسؤول آن . کرد يطر کباب اشتها را تحریك م، عي روز گرسنگ٢٢بعد از . من گذاشت

.»م بخور تا بعد با هم صبحت کنیيبخور، گرسنه هست»: جا گفترسـیم ي ميا ها را بکنیم، بعد ببینم آیا به نتیجه دهم اول صحبت يمن ترجیح م«: گفتم

.»هیرم که اعتصاب غذا را بشکنم یا نیا نه، سپس تصمیم بگ ٣. من به اعتصاب غذا ادامه دادمسیدیم و نريا باالخره به نتیجه...

روز دوم عملیات والفجر هشت، در اثـر آتـش سـنگین دشـمن از ناحیـه ي زینليحاج ياو را بـه اورژانـس بردنـد تـا بـه مراکـز درمـان. برداشـتي عمیقـيهـا سر و گـردن زخـم

را در خـط مقـدم يروز بعد از مجروحیت با کمـال تعجـب حـاج. ها اعزام کنند شهرستان

.٣٠/١٠/٧٥نقل از همسنگر شهید، روزنامه جمهوري اسالمي، ـ ١ .١٨٨نقل از آزاده اسد خضري رشکاني، مقاومت در اسارت، دفتر دوم، ص ـ ٢ .١٣١سیدمحسن یحیوي، ده سال تنهایي، ص ـ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٤١

جلـو رفـتم و پـس از سـالم و . بوديابتدا شك کردم، چون سر و گردنش باند پیچ! دیدم . گفتم چرا جهت معالجه به عقبه نرفته استيپرس احوال

ما که هنوز مزدمـان را : کرد، گفت ي سرش را مرتب مي که با دست باندهايدر حال ١.بازگشتیمایم، به همین دلیل نگرفته

کامـل بـه اتـاق مـا ي را در حالـت بیهوشـيا جـوان هفـده سـالهدر بیمارستان الرشـید نوها چـشم بـاز کـرد پس از ساعت... آوردند که از شدت ضعف به حال اغما فرو رفته بود

کند و بر اثر انفجار یـك مـین يها نفوذ م يگفت در منطقه قصرشیرین به جبهه عراق يم... که شکمش بخیه شده و ير حالآید، خود را د ي به هوش ميوقت. شود يشکمش دریده م

زد، يهر گاه از شدت درد فریاد مـ... بیند يدست و پایش بسته بود، در کف یك حمام مامـا در همـان حـال، ذکـر و .کردنـد يبا فرود چند ضربه به بدن مجروحش، او را ساکت م

ت این که از ما کمك نخواهـد، از تخـيبرا. کرد يدعا و راز و نیاز با خدا را فراموش نم ...رفت ي ميآمد و به دستشوی يپایین م

هـر چـه فریـاد زدم کـه . شـکمش شـکافت و خـون از زیـر بانـدها بیـرون زديها بخیه بعدها ... ما را از آن جا بردند... شد يفایده بود و حال او هر لحظه بدتر م ي بیاید، بيپزشک

٢.دت جراحات به شهادت رسیده استفهمیدم که بر اثر ش از صدام را جلـو در گذاشـته بودنـد يها وارد شدیم، عکس بزرگ ردوگاه از ايدر یک

.و به همه دستور داده بودند که به عکس احترام بگذارنداش خـرد شـد و بعـد خـود نوبت به من که رسید، عکس را بـه زمـین کوبیـدم؛ شیـشه

اه زیـر آمدند؛ سـه مـ! ي پذیرایيها با دیدن این صحنه، برا يعراق. عکس را هم پاره کردماز . وزیـر سـابق نفـت را دیـدم»محمدجواد تندگویان«من در همین اردوگاه . شکنجه بودم

او پرسیدم که کارت صلیب سرخ دارد یا نه؟ .ندارم! نه: جواب داد ات نامـه خـانوادهي، آدرست را بده تـا بـرايچون کارت ندار! تندگویانيآقا: گفتم

محمـد سـلطاني، آبـشار ابـدیت، : نجف اشرف؛ نقـل خـاطره از٨مقام لشکر زرهي شهید شعبان علي زینلي، قائم ـ ١

.١١٢ - ١١٣صص .٢٤٢، ص ٣حمید محمدي، اردوگاه موصل ـ ٢

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٤٢

.بنویسم ١!!صبر، استقامت: استرس من این آد: متواضعانه گفت

ها در برخورد با برادران آزاده باعث شد که در زندان الرشـید بـا يرفتار وحشیانه عراق حدودا هفتاد نفر که به ي بعثيتعداد ما هیجده نفر بود و تعداد نیروها. ها درگیر بشویم آن

.حالت آماده باش در محوطه زندان مستقر بودند را بـه گروگـان بگیـریم و ي از سـربازان عراقـيشـدیم یکـ مـا موفـق يدر ادامه درگیر

. خود را در قبال تحویل او عنوان کنیميها خواسته پذیرش شرایط اعـالم ي خود را برايها که وضع را چنین دیدند، ظاهرا آمادگ يعراق

ها را تنبیه و شکنجه نکنند، اما پس از در ضمن متعهد شدند که هیچ کدام از بچه. کردندها ناجوانمردانه من و چهار نفـر دیگـر از بـرادران را بـه شـکنجه گـاه گروگان، آنيدآزا

.بردند از مـا ي مـا را بـستند و بـا کابـل و بـاتوم بـه پـذیرایيهـا دو ماه تمام بـا دسـتبند دسـت

پس از پایان شکنجه سـخت و مـداوم، دشـمن اعتـراف کـرد کـه از مقاومـت و . پرداختنده و مــستأصل و درمانــده شــده ر تعجــب و حیــرت فــرو رفتــ تــك تــك بــرادران ديپایــدار ٢.است شـده و ي شـدید بـر بـرادران مـستولي ساعت بـود کـه آب نداشـتیم و تـشنگ١٤مدت ها که جراحاتـشان شـدید نبـود، بـه از بچهيهمراه با تعداد. ها را به ضعف انداخته بود آن

ا کنــیم و در ضــمن مواضــع خودمــان رفتــیم تــا مجــروحین را مــداوي در چنــد متــريغــارآن روز تا شب در غار بودیم تـا ایـن . از من رفته بوديخون زیاد. کرده باشیمياستراحت

شب شد و مجروحین را به ارتفـاع رسـاندیم و مـن نیـز بـا . که باالخره آفتاب غروب کردها به طرف ارتفاع رفـتم و از آن جـا بـه کمـك دیگـر بـرادران بـه پـشت جبهـه منتقـل آن

روز در زیــر ٧ بــرادران دیگــر مــدت ي نبــودم، ولــي روز در درگیــر٣یش از مــن بــ. شــدیم بار به ضدحمله دسـت ١٤شدیدترین آتش دشمن مقاومت کردند و دشمن در این مدت

ينـشین کـشته، مجبـور شـده بـود عقـبي خـدا بـا تعـداد زیـادي هر بار با یاريزده بود، ول

.٦/٥/٧٥خاطره از عیسي عبدي، دو رکعت نماز عشق، روزنامه اطالعات، ـ ١ .٧٩نقل از حسین بخشي، مقاومت در اسارت، دفتر چهارم، ص ـ ٢

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٤٣

١.کند از بیمارسـتان فـرار کـرد و يوح شد، ولدر عملیات بدر، اصغر از ناحیه پا بشدت مجر

نـدارد و ي مناسـبي گفتند که اصغر وضـعیت جـسم٢دوستانش به شعبان. به جبهه بازگشتجهـت مراسـم (اش منتظر اصغر هـستند دانست خانواده ي نیز م)شعبان(او . شوديباید بستر

.)يعروس ين حجلـه دامـاد اصـغر در بهـشت بـریي مثل این که به او الهام شده بود که برايول خود شـعبان آنقـدر . از اصغر نکرد و او به شهادت رسیديلذا هیچ گونه جلوگیر. اند بسته

را بـه مراسم اصغر نتوانست بیاید و با یك نامه، خـانواده ي برايدرگیر عملیات بود که حت ٣.صبر و استقامت دعوت کرد

« همت حاج»د، اما شهید با این که سه روز بود که از شروع عملیات خیبر گذشته بو کـه يها را به عهده داشت، نتوانـسته بـود اسـتراحت کنـد؛ بـه نحـو که کار هدایت گردان

ي پا بایستد؛ تکیه بـه دیـوار و سـنگريتوانست رو يپاهایش دیگر به فرمان او نبودند و نمشـما ! يحـاج: بـه او گفتنـد. ها در تماس بـود سیم با گردان ي خسته با بيداد و با صدای يم

اند و آمبوالنس آمده که شما را ها به اورژانس اطالع داده حالتان اصال مساعد نیست، بچهها باید هدایت شوند؛ توانم بروم، بچه ينم«: قاطعانه پاسخ داديبه بیمارستان ببرد، اما حاج

من باید در ي سرشان نیستم، حداقل صداياگر در خط باال. مرا بشنونديها باید صدا آن .»د حضور داشته باشخطسـیم ي بـيبه ناچار امکانات اورژانس را پـا. نداشتيا ها اصرار کردند، اما فایده بچه

هـا توجـه بـه آن ي بيآوردند، آستین او را باال زدند و به دستش سرم وصل کردند و حاجهـا را هـدایت هـا در تمـاس بـود و آن سیم را گرفتـه بـود و بـا گـردان يبا دست دیگرش ب

٤.کرد يمتنــگ «الفجــر، مــا و ســایر فرمانــدهان ارتــش و ســپاه در ارتفاعــات در عملیــات مطلــع

وضـو ي آب بـراي که حتيدر آن جا هوا بسیار گرم بود؛ به طور. مستقر بودیم»کورك

.، نقل از مرتضي دشتي٥٧شبیخون، انتشارات سپاه، ص ـ ١ .بود اشرف نجف ٨مقام لشکر زرهي علي زینلي دو برادر بودند که شعبان قائم اصغر و شعبان ـ ٢ .٤٤نقل از قاسم زینلي، کتاب آبشار ابدیت، محمدرضا کوپائي، ص ـ ٣ .٢٥/٥/٧٤نقل از غالمعلي رجائي، روزنامه اطالعات، ـ ٤

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٤٤

تـا : قبـول نکـرد و در پاسـخ گفـت ١ي شـهید بروجـرديدر چنین وضـعیت. گرفتن نداشتیم ٢.د نداريما را دارد، استراحت مفهوم که دشمن قصد طمع به میهن يهنگام

ها و انتظارها پیام

شـناخت شخـصیت و اندیـشه و مـرام رزمنـدگان و شـهیدان، يهـا از بهتـرین راهيیک کـه انـسان يانـد؛ بـه طـور اسـت کـه از خـود بـه یادگـار گذاشـتهيهای نامه ها و وصیت پیام

ببـرد و ي آنـان پـي درونـيهـا هـا بـه اهـداف و انتظـارات و دغدغـه تواند بـا مطالعـه آن يم .ها داشته باشد نسبت به عملکرد آنيقضاوت صحیح و منظم

:فرمایند يعلیه السالم در این باره به مالك اشتر م ي متقیان عليموال و أن الناس ینظرون من امورك و انما یستدل عل... الـصالحین بمـا یجـر ي ي

الله لهم عل ٣لسن عباده أيکننـد و دربـاره بنـدگان صـالح خـدا بـه يو همانا مردم به کارهایت نظر مـ

.کنند ي ساخته است، قضاوت ميآنچه خداوند بر زبان بندگانش جاراند، اوصاف و مجاهـدت علیه السالم ارائه فرموده متقیانيبر اساس این معیار که موال

ادعـا در لـسان اولیـا و يبـرزمندگان و شهیدان ما بـه عنـوان بنـدگان مخلـص و خـداجو و در اغلب موارد از کـار رزمنـدگان خـداجو ي است و حتي و جاريمسلمانان با تقوا، سار

از مصادیق عمل صالح، همان ذکـر ي که یکيکنند، و به راست ي یاد ميبه اعجاز و شگفت . عمل زیبا و تحسین برانگیز صالحان زمین استيو یادآور

:يبه قول سعد نامت بود جاودان کهيچو خواه

مکن نام نیك بزرگان نهانتوانـد متـضمن سـعادت ي صـالحان، مـيبه هر حال استفاده از تاریخ و تجـارب زنـدگ

شهیدان ما گنجینه معرفت و منبـع يها ها و سفارش دنیا و آخرت انسان باشد؛ به ویژه پیام

.شهید محمد بروجردي، فرمانده قرارگاه حمزه سیدالشهدا بود ـ ١ .٢٧/١٢/٧٥روزنامه ابرار، ـ ٢ .٥٣البالغه، نامه نهج ـ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٤٥

و فکـر و اندیـشه نمـاییم يگیـر از آن بهـرهيشناخت و هدایت است، که اگر ما به درسـتجوانان و نوجوانان نسل حاضر را با آن آشنا کنیم، یقینا از خطر هجوم فرهنگ بیگانگـان

.مصون خواهیم ماندهــا و انتظــارات شــهیدان و رزمنــدگان خــوب توجــه کنــیم، در پیــامياگــر بــه محتــوا

و ، پیـرواني الهـيهـا همـان اسـت کـه اولیـا هـا و سـفارش پیـاميیـابیم کـه محـور اصـل يمــ ــدان ســفارش م ــدگان خــود را ب ــان علــيمــثال مــوال. کننــد يبازمان ــسالم در علیــه ي متقی ال

:فرماید ي از تاریخ و تجربه گذشتگان به فرزندش ميمند بهرهو أعلم یا بن ي من وصیتي أن احب ما أنت اخذ به إلي علیه االولون من آبائك، ويواالخذ بما مض... الله يتقو

لصالحون من اهل ا

بیتك

.١ ، ي من که باید بدان عمل کنـيبدون تردید آنچه از وصایا! پسرميبدان ا

و آثار مردان صالح از نیاکـان خـود و شایـستگان از اهـل بیـت ي الهيتقوا .است

:به قول ناصر خسرو مرا این روزگار آموزگار است

يکزین به نیست ما را آموزگار جـز ایـن نداشـتند کـه يمندگان و شهیدان و ایثارگران سرافزار ما پیام که رزيبه راست

علیهم السالم، و پرهیز از دنیا و حفظ احکـام خدا، سیرت اهل بیتيبازماندگان را به سو .شریعت و قرآن کرارا دعوت کنند

هـا، موضـوعات مـشترك را اسـتخراج نامه ها و وصیت ما در این مقال از بین انبوه پیام رزمنـدگان و شـهیدان و آزادگـان سـرفراز بـه حـضورتان يیم و به صورت پیام جمعـکرد

.داریم يتقدیم م ها پیاميترین محورها مهم والیت فقیه . ١ نماز . ٢

.٣١ن، نامه هما ـ ١

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٤٦

جلب رضایت خدا . ٣ علیه السالم امام حسینيپاسخ به ندا . ٤ رعایت حجاب . ٥ معامله جان و مال با خدا . ٦ و احسانيدعوت به نیک . ٧ با روحانیتيقدس سره و همدل امسفارش به اطاعت از حضرت ام . ٨ حفظ اسالمي برايفداکار . ٩

قدس سره يسفارش به شناخت راه امام خمین . ١٠ دعوت به ادامه راه شهیدان . ١١ شهادتيآرزو . ١٢ سفارش به اقامه نماز جماعت . ١٣ يپرهیز از دنیاطلب . ١٤ باشکوه نمازجمعهيبرپای . ١٥ از انقالبيپاسدار . ١٦ فرهنگ شهادت . ١٧ غایت آمال . ١٨ در حفظ اسالميدعوت به مسؤولیت پذیر . ١٩ دعوت به انفاق . ٢٠ يبصیرت و آگاه . ٢١ يتعریف بسیج . ٢٢ از منکريدعوت به امر به معروف و نه . ٢٣

یك خواهش از برادران دارم؛ نماز را سبك نشمارند، زیرا نمـاز پایـه و اسـاس دیـن کنید نماز را اول وقت بخوانید و مساجد را پر کنید و عضو بسیج شوید و يسع. خداست

همیشه بـه . وید مشغول انجام وظیفه گردید و هیچ وقت به خود مغرور نشدر راه دین خدا ١.یاد خدا باشید

.آقا شهید حمید آل ـ ١

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٤٧

شما باید از هر طریق و . بهشتيجنگیم، نه برا ي خدا مي رضايما در جبهه فقط برا ١. اسالم کار کنیدياز هر بعد برا

هل مياگر چه در کربال نبودم که به ندا! علیه السالم امام حسینيا ن ناصر ینصرن ي

لبیـك گفـتم و در ي حـق طلبانـه فرزنـدت خمینـي ببـین کـه بـه نـدايات جواب دهم، ول ٢.کنم ي مي خوزستان جانفشانيکربال کـه يخواهم که در حفظ دین و میهن و حجاب خـود کوشـا باشـ ياز تو م! خواهرم

٣. از پیام شهید استيحجاب، زینت زن و قسمتامیـدوارم خریـدار . ام تـا جـان خـود را بفروشـم ه باطل آمـدهمن به جبهه نبرد حق علی

.به حق محمد و آلش مرا زنده به شهر و دیارمان برنگردان. يجان من تو باش زندگیم، بدنم و جـسمم آغـشته بـه خـون در يها خواهد که در آخرین لحظه يدلم م

.راه تو باشد نه راه دیگرهر چـه . کنیدين زدن به اختالفات خوددار و احسان کنید و از داميبه یکدیگر نیک

دفـن يبـرا. خود در جهت سـرکوب دشـمنان اسـالم بیفزاییـديبیشتر به اتحاد و یکپارچگ ي کمیل بخوانید و صبح جمعـه نیـز دعـاي من دعايبرا. ام تا شب جمعه صبر کنید جنازه

٤.ت کنید و آنگاه مرا دفن کنیدندبه را قرائ را با دل و جان دوست بداریـد کـه ـزمان و ابراهیم دوران این حسین ـامام عزیزمان

. معرفت نهفته استيدر کالم او دریایاز روحانیت جدا نشوید که حفـظ روحانیـت، حفـظ اسـالم اسـت و دشـمنان شـرق و

٥.اند خوردهيغرب از اسالم و روحانیت سیلا آتـش بزننـد و اگر بـدنم را قطعـه قطعـه کننـد، اگـر خـونم را بریزنـد، اگـر پیکـرم ر

:گویم که يخاکسترم را به باد دهند، باز هم م تـنش بـه يکـنم تـا دیگـر هـیچ مظلـوم يها را قبول مـ ي اسالم تمام سختيمن فقط برا

.خاني شهید رضا میرزا نبي ـ ١ .شهید حمید کریمي ـ ٢ .شهید حمیدرضا رضاعلي ـ ٣ .اربابي( احمد)شهید امیر ـ ٤ .شهید نادر مختاري ـ ٥

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٤٨

بـه سـرش ي اسالمي تجاوز به کشورهاي هواي سرخ نشود و هیچ جنایتکاريتازیانه ظالم ١.نیفتد نبـود، يرندارید که اگر ایـن رجـل الهـهرگز دست از امام عزیزمان ب! امت شهیدپرور

ياگـر امـام نبـود، جوانـان مـا بـه جـا. ما نیز نبودیم، شما نیز نبودید و نسل آینده هـم نبـوداگـر او نبـود، آداب . ور بودند جهاد با کفر و عبادت در دل شب، در منجالب فساد غوطه

اگر او نبود، در . نبوديشد که دیگر راه نجات ي آمیخته ميو رفتارمان چنان با فساد و تعد و میخانـه بـود؛ پـس هـر چـه داریـم از ایـن مـرد يفروشـ کتابخانـه، مـشروبيشهر به جـا

٢. داریميآسمانرنـگ يثمـر و بـ ي ما حك کردند تا مرگ بـيها شهیدان، پیام خونین خود را در سینه

ه ما بیاموزند و با بیداد در افتادند تا چگونه زیستن را ب. شهادت بدل کنیميرا به جاودانگ نشـسته ي جنـوب کـه بـا خـون شـهیدان بـه سـرخيهـا داغ بیابانيها شن... مردانه مردن را

زنند ياند، حضورشان را فریاد م گرفتهيها که از خون، گرم خیابانيها است و سنگفرش .کنند يشان را طلب م و منتظر محروم و مستضعف تاوان خون به ناحق ریخته شده

يبدان که این مسؤولیت سنگین بر دوش ما گذاشته شده است و راهـ! برادريو تو ا انـد؛ آن امـام بزرگوارمـان ایـن راه و هـدف را مـشخص کـرده. داریـميدراز در پیش رو

:فرمایند ي که ميجای ایـن ـ جهـانخوار يجهان بداند ایران راه خـدا را یافتـه اسـت و تـا قطـع منـافع امریکـا

٣.ناپذیر با او دارد ي آشتيا مبارزهـان توز مستضعفان جه دشمن کینه جنایتکـار را از يبـرم تـا امریکـا ي بلنـد بـه خـاکریز دشـمن هجـوم مـيهـا و من با گام

. بیرون کنميسرزمین پاك و خونین ایران اسالمهل من ناصر ینصرن«: زند يعلیه السالم فریاد م امام حسین! مادرم

تـوانم ي آیا من م»؟ي .ر و یاور بگذارمیا ياو را ب

ا شـهادت مـرا کنم تـ يجنگم و دشمن را نابود م يروم، آنقدر م يبه خدا قسم آنقدر م

.شهید علیرضا پناهي ـ ١ .شهید سیدمحمد رضا رسول مطلق ـ ٢ .شهید منصور آقاجري ـ ٣

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٤٩

١.در آغوش کشد جمعـه را يتـر تـشکیل دهیـد؛ نمازهـا نماز جماعت را هـر چـه باشـکوه! هللا امت حزب

آوریـد ويبه مساجد رو. ها شرکت کنید در صحنه. تر تشکیل دهید بیشتر و با شکوهيحتــد و خــال ــر کنی ــام پ ــه ســفارش ام ــساجد را ب ــساجد، ســنگريم ــد کــه م ــستند ي نگذاری ه

٢.ناپذیر شکست. نگذاریـديمسجد سنگر اسـت، سـنگرها را خـال: به مسجد بروید، چون امام ما فرمود

٣.ط امام را هرگز تنها نگذاریدروحانیت پیرو خکـشد، امـا خانـه يم است و آدم را به طرف خودش يداشتن اگر چه دنیا زیبا و دوست

٤.تر است ي از دنیا باالتر و عالي از دنیا زیباتر است، خیلي خیل)خانه آخرت( يپاداش اله ایـن کـه ياند، برا از مردمان جهان در آن غرق شدهي است که بسیارياین دنیا دریای

ــا ــن دری ــشتيخــود را از ای ــد ک ــانیم، بای ــاحل نجــات برس ــه س ــیم و ب ي ژرف نجــات دها انتخاب کنیم که پل آن ایمان، و بادبـانش و ناخـدایش عقـل، و راهنمـایش ريپرهیزکار

٥. استيدانش، و سکانش شکیبای! عزیــزان. تــر برگــزار کنیــد توانیــد بــا شــکوه ي جمعــه را فرامــوش نکنیــد، تــا مــينمازهــا

يدر دعاهـا! عزیـزانيا. محکم اسالم است، همیشه پر نگه داریديمسجدها را که دژها ٦. حتما شرکت کنیدکمیل و توسل

نماز را سبك نـشمارید و . را رعایت کنیدينماز را در اول وقت بخوانید و مسائل دین جمعه را فراموش نفرماییـد و ي کنید نماز را با جماعت در مساجد بخوانید و نمازهايسع

توجـه داشـته باشـید امـام ! بـرادران. جنـگ شـرکت کنیـديها در سنگر نماز جمعه و جبهه ٧.شدند نماز، اسالم و قرآن شهید يلیه السالم و ائمه معصومین براع حسین

.الدین احمد قطبشهید ـ ١ .شهید یحیي سراج ـ ٢ .شهید احمد تاجیك رستمي ـ ٣ .خاني شهید احمد حاجي ـ ٤ .شهید داریوش رستمي شهریور ـ ٥ .شهید انور اربابي ـ ٦ .شهید ساجد اسکندري ـ ٧

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٥٠

يپناهـان ایـن کـره خـاک ياین انقالب هنوز هم کعبه آمال مستـضعفین و نقطـه امیـد بـ دارد کــه آن را حفــظ خواهــد کــرد و مــا ياســت و مطمــئن باشــید کــه ایــن کعبــه صــاحب

ابـدیت خـود ي بـرايا ا توشـهنهـیم تـ ي هستیم که به سرعت در بستر زمان گام مـيمسافران ١.کنیمفراهم

حاضـر، ي حضور در صحنه حق و باطل؛ شهید یعنـيشهادت یعن! خواهران و برادرانم بـه يهللا مطهـر میرد، بلکـه بـه قـول آیـت يشهید نم. گواه؛ شهید همیشه جاوید استيیعن

ه کنـد و جامعـه را زنـد ي شـده اسـت، خـون تزریـق مـيپیکر اجتمـاع کـه دچـار کـم خـون با جـان ي با حرف و دیگريدهد، یک ي است که شهادت ميشهید، ایثارگر بزرگ. کند يم

رهنگ ماست الاله االالله، این ف. دهد ي الله شهادت ميو خون، که با خون خود به یگانگ ٢.و خالصه مکتب ماست مـن نیـست و ي خدا و خدمت به اسالم عزیز و شهادت، آرزويهیچ چیز جز کار برا

تشنه مرا سیراب کند و امیدوارم که درخت اسـالم يتواند گلو ي جز شهادت نمهیچ چیز ٣. ملتم ثمره دهديبا خون من و برادران من سیراب شود و آنگاه جوانه زند و برا

ــرادريا ــن چــرخ جمهــور! ب ــدن ای ــسؤولیت گردان ــن کــه م ــه دوش ي اســالميای را ب دیگـر در ير کنار شماست و بهـشت ديآتش. سختياید، به خدا مسؤولید؛ مسؤولیت گرفته

ي و عملکـرد قرآنـي کنیـد، اگـر دقـت و بیـنش کـافيطرف دیگرتان؛ به خدا اگر کوتـاه ٤.حتما تباه و هالك خواهید شدنداشته باشید،

از عـشق بـه خـدا و يبار وارسته از دنیا بود و فقط کوله»ي نهوجياحمد رحیم«شهید :استاش نوشته او در وصیتنامه. والیت داشت

پیدا ياگر چیز. هم ندارم که برایم دردسر ایجاد کندي را شکر که مال و مناليخدا یك نـذر دارم کـه مـادرم . شد که متعلق به من باشد، همه متعلق به مستمندان و ضعفاست

سرپرست مستمند و بزرگ کردن آن اسـت کـه موقـع يداند و آن هم تقبل یك بچه ب يم .ز پاریس نذر کرده بودم اي امام خمینيتشریف فرمای

.شهید داود دانش کهن ـ ١ .شهید احمد آقائي ـ ٢ .شهید مجید راورداد ـ ٣ .مود افتخاريشهید سیدمح ـ ٤

آشنایي تاریخ دفاع مقدس

٣٥١

از گـرداب ي رهـایي کـه بـرايتاریك اندیشان و کج فهمـان مـارق و همچنـین کـسان ي باشـکوه امامـت مهـديروند، بدانند که والیت فقیـه، تجلـ يحسد در مرداب نفاق فرو م

١. است)عج( امـراض اسـت، وجودتـان ي شما شفايخاك زیر پا. قدر خود را بدانید! ها ي بسیجياعلیـه ن نگـاه حـسینعلیـه الـسالم، و نگاهتـان همـا يانصار، سالمتان همان شمشیر عل يصفا

٢.السالم استبا تمام وجود پشتیبان اسالم و انقالب باشید و خدا را بر کارهایتان نـاظر بگیریـد و بـه

مبـادا . به نحو احسن عمل کنید، تا بدین وسیله ادامه دهنده راه شهدا باشیدياحکام اسالم ي اسالم دست بردارید که خشم خـدا را برافروزیـد و باعـث سـرافکندگي از یاريا لحظه

٣.خویش در آخرت شویداز نمـاز و قـرآن جـدا نـشوید، زیـرا ایـن . از منکر را ترك نکنیديامر به معروف و نه

٤.رساند ي ميدو، انسان را به فالح و رستگار

:به سؤاالت زیر پاسخ دهید

ي اسـالم تحقیـق و بررسـيدر قرآن و متـون دینـفرهنگ ایثار و شهادت را . ١ .کنید

ي رزمندگان اسالم بررسـي را در پیروزيطلب شهادتي نقش ایثار و روحیه . ٢ .کنید

.ترین اوصاف ایثارگران و رزمندگان را نام ببرید مهم . ٣ . کنیدي در دفاع مقدس را بررسيجایگاه و نقش والیت پذیر . ٤ .را بنویسید شهیدان يها و انتظارها ترین پیام مهم . ٥

.شهید علیرضا غفاري ـ ١ .آقا شهید محمد آقاجاني حاجي ـ ٢ .شهید علیرضا آخوندي ـ ٣ .شهید حسین شیرازي ـ ٤

پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس

٣٥٢

مراجعـه http://www.dsrc.irتوانید به نـشاني اینترنتـي براي دریافت اطالعات بیشتر مي .نمایید