vienna-rotterdam

8/9/2019 Vienna-Rotterdam

1/123


2/123

VIENNA ROTTERDAM

FORGING THE FUTURE

URBAN STRATEGIES COMPARED

conferentie 21 maart 1996bibliotheek-theater centrale bibliotheek Rotterdam


3/123


4/123

VIENNA ROTTERDAM

FORGING THE FUTURE

URBAN STRATEGIES COMPARED

Compilation:Jrgen RosemannCierard VVigmans

conferentie 21 maart 1996bibliotheek-theater centrale bibliotheek Rotterdam

Organisatie:TU Delft - Vakgroep Volkshuisvesting en Stadsvernieuwing

TU Eindhoven - Leerstoel Stedelijk BeheerIn samenwerking met:Gemeente Rotterdam

Gemeente VVenen


5/123

Publikatieburo Bouwkunde, 1995

Uitgegeven en gedistribueerd door:Publikatieburo BouwkundeFaculteit der BouwkundeTechnische Universiteit DelftBerlageweg 12628 CR Delfttel. 015 278 4737In opdracht van:Vakgroep Volkshuisvesting en StadsvernieuwingFaculteit der BouwkundeTechnische Universiteit DelftBerlageweg 12628 CR Delfttel. 015 278 3162 I 1275 I 3046

Omslag: H.J. Berkman

Layout: C. Lucassen

ISBN 90-5269-207-6Copyright 1996, Vakgroep Volkshuisvesting en Stadsvernieuwing,Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft.All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, bij print, photoprint, microfilm orany other means without written permission fiom the publisher: Publikatieburo Bouwkunde.


6/123

CONTENTS

PrefacePART ONE: URBAN CHANGES AND URBAN STRATEGIES

Jrgen RosemannStedelijke vernieuwing als ontwerpopgaveFrom: Paul Stouten (ed.) , Over lange lijnen,ontwerpen en beheer. Publikatieburo Bouwkunde,Technische Universiteit Delft, pag. 11 -26 , 1996.Hannes SwobodaAuf dem Weg ins nchste Jahrhundert. Wiens Antwort aufFragmentierung , Individualisierung und Globalisierung.From: Michael Hupl , Hannes Swoboda, Bleibt Wien Wien?Spielrume 2020. Vienna 1995 , p. 68-81.Herman MoscoviterEen extreem moment van herbezinning . Joost Schrijnen over50 jaar wederopbouw en 50 jaar toekomst.From: Catalogue Rotterdam 2045. Manifestatie '50 jaarwederopbouw - 50 jaar toekomst'. Rotterdam 1995 , p. 83-85.Jan van Teeffelen, Kees MachielseDe bagage. Prangende vragen.With a preface by Herman Meijer .From: Rotterdam 2045, visie op de toekomst van de stad,haven en regio. Rotterdam 1995, p. 15-26.PART TWO: VIENNA

Arnold Klotz, Georg Kotzyza, Werner RosinakUrban Development Plan 1994.A summary from: Step by step. Contributions to UrbanResearch, Urban Development and Urban Design. Volume 58,Vienna 1995.bersicht ber die vom Wiener Gemeinderat beschlossenenLeitprogramme. From: Perspektiven 10/1994.

11

23

35

39

51

67


7/123

Helga FassbinderAuf dem Wege zu einer neuen Generation von Stadtentwicklungsplnen. Bemerkungen zum Wiener Stadtentwicklungsplan.From: Auf dem Wege ins 21. Jahrhundert. Documentation ofthe conference 'Wiener Stadtentwicklungsplan' on 13th and14th mei 1993 in Vienna.Peter Klopf, Gottfried Pirhofer, Manfred SchencklBemerkenswert un-konzentriert.From: StadtBauwelt 126/1995, p. 1372-1375.Otto HuselmayerUrban Character on the Outskirts.From: Perspektiven 2/1995.Rdiger LainerAn urban score. A new urban structure for the 'AspernAirfield' . From: Urban Planning Bureau of the City ofVienna, Vienna, Architecture. The State of the Art.Vienna 1995.PART THREE: ROTTERDAMCollege van B&W van de gemeente RotterdamStadsplan Rotterdam. Een visie op de ruimtelijke ontwikkeling van Rotterdam tot 2005. Rotterdam 1992.- Summary (p. 71-77)- Woningbouw in en aan de stad (p. 27-32)- Van bandstad naar tapijtmodel. Streefbeeld 2005

(p.43-44).Jan van TeeffelenProgram scenariosFrom: Jaap van den Bout, Erik Pasveer , Kop van Zuid.Rotterdam 1994, p. 37-50.Frits PalmboomThe history of the city of tomorrow.From: The Alexanderpolder. New urban frontiers. DesignCommission. Architecture International Rotterdam 1993,p. 34-45.Mecanoo architektenResidential neighbourhood Prinsenland.From: NAI publishers, Architecture in the Netherlands.Yearboek 1993-1994. Rotterdam, p. 66-70.

71

77

81

83

87

103

113

121


8/123

VOORWOORD

De rol van de publieke planning en de mogelijkheid (en ook de wenselijkheid) om destedelijke ontwikkeling in het postindustrile tijdperk te sturen zijn de centrale thema's vande conferentie "Vienna - Rotterdam: Forging the Future" . De conferentie wordt georganiseerd door de bouwkundefaculteiten van de TU Delft en TU Eindhoven in samenwerking metde gemeente Rotterdam en vindt plaats op 21 maart in het bibliotheek-theater van de centralebibliotheek in Rotterdam.Er doen zich thans dramatische veranderingen voor in de randvoorwaarden van de stedelijkeontwikkeling en planning. De brede toepassing van nieuwe informatie- en communicatietechnologien in het alledaagse leven, nieuwe verkeers- en vervoerstechnologien, geautomatiseerde produktiemethoden en robotisering, duurzame ontwikkeling en globalisering: hetzijn alle trefwoorden die getuigen van een omwenteling van de traditionele vestigings-factorenvan de industrile stad. Daarnaast worden de huidige steden geconfronteerd met eengroeiende tegenstelling tussen arm en rijk, hetgeen steeds meer een bedreiging voor eenstedelijke samenleving vormt.Er is een paradoxale situatie aan het ontstaan: juist nu een publieke sturing opnieuwnoodzakelijk wordt, nemen voor de gemeenten de sturingsmogelijkheden af. De rol van depublieke planning blijkt te worden beperkt tot die van katalysator. Moeten, maar ook mogenwe ons hierbij neerleggen? Of kunnen de gemeenten met behulp van nieuwe planningsvormenen procedures, of door het creatief toepassen van al bekende instrumenten de ontwikkelingtoch nog steeds sturend benvloeden? Wenen en Rotterdam staan op deze studiedag centraal.Twee gemeenten die in de geschiedenis van de Europese stedelijk ontwikkeling eenbijzondere, unieke plaats innemen. In Wenen ontwikkelde men in de jaren '20 het meestingrijpende sturingsinstrumentarium voor woningbouw en stadsontwikkeling van het nietcommunistisch Europa. De overblijfselen daarvan en de manier waarop de gehanteerdworden, maken dat Wenen nog altijd als een voorbeeld van een sturend bestuur kan wordenbeschouwd. Rotterdam de rationele stad bij uitstek en broedplaats van de moderne bewegingin architectuur en stedebouw , heeft inmiddels een ruimte ervaring opgebouwd metexperimenten met nieuwe planvormen en nieuwe planningsprocedures, zoals publieke enprivate samenwerking, ruimtelijke co-produktie en strategische planning.Beide steden kunnen terugblikken op een lange traditie van sociaal-democratisch bestuur.Voor beiden geldt dat hun planningsgeschiedenis nauw verbonden is met de idealen van desociaal-democratie en met de beginselen van gelijkheid en rechtvaardigheid.De vraag is hoe deze steden omgaan met de uitdagingen waar zij voor staan: welkestrategien zullen zij ontwikkelen om in te spelen op de maatschappelijke dynamiek en welkeconcepten zullen zij ontwikkelen om de stap naar het postindustrile tijdperk te zetten?In deze reader zijn de belangrijkste onderwerpen van de conferentie samen gevat. In deel 1

7


9/123

8

wordt ingegaan op de veranderende randvoorwaarden voor de stedelijke ontwikkelingalsmede op de mogelijke strategien die de steden onder deze omstandigheden kunnenontwikkelen. De delen 2 en 3 bevatten een beknopte samenvatting van de nieuwe stads-plannen van Wenen resp. Rotterdam. Daarnaast worden in verschillende artikelen de nieuweplanvormen bediscussieerd en concepten voor nieuwe stedelijke woonmilieus en woonwijkengepresenteerd.


10/123

PART ONE

URBAN CHANGES AND URBAN STRATEGIES


11/123


12/123

Jrgen Rosemann

STEDELUKE VERNIEUWING ALS ONTWERPOPGAVEFrom: Paul Stouten (red), Over lange lijnen; ontwerp en beheer. Stedelijke vernieuwing als

ontwerpstrategie. Pag. 11-26, Publicatieburo Bouwkunde, TU Delft, 1996.

De randvoorwaarden voor de stedelijke ontwikkeling in Europa zijn de afgelopen tien jaarnogal veranderd. Het meest in het oog springen hierbij de geopolitieke veranderingen. Dedramatische omwentelingen in Oost Europa hebben niet alleen enorme verhuisbewegingenveroorzaakt en daarmee de lokale woning- en arbeidsmarkten met grote problemen geconfronteerd; zij hebben ook nieuwe ontwikkelingsperspectieven voor de Europese steden gegenereerd en nieuwe locatievoorwaarden laten ontstaan. De nieuwe oost-west bewegingen zijnbovendien niet de enige mobiliteitsfactoren welke de traditionele patronen van de stedelijkeontwikkeling in Europa ter discussie stellen. Ook het Europese eenwordingsproces speelt indit verband een steeds grotere rol. De gevolgen van wegvallende grenzen en toenemendemogelijkheden van vrije vestiging voor de stedelijke ontwikkeling in Europa zijn op ditmoment nauwelijks te overzien. In ieder geval moeten wij er vanuit gaan dat de uitwisselingvan mensen en goederen in de toekomst verder zal toenemen. Investeerders en beleggers inonroerend goed beginnen zich steeds meer internationaal te orinteren; de verstrekking vanhypotheken en andere vormen van vastgoedfinancieringen over de grenzen heen zal binnenkort gemeengoed zijn.Tegelijkertijd wordt echter verwacht, dat het afnemend belang van de nationale grenzen zalleiden tot een sterkere regionalisering, dat wil zeggen een concentratie van ontwikkelingspotenties op een reeks van Europese kernregio's, die met name bepaald worden door de groteagglomeraties.! Tussen deze regio's zal zich een toenemende concurrentie ontwikkelen,omdat de 'bescherming' door nationale grenzen en regelingen geleidelijk wordt opgeheven.De politieke processen in Europa ondersteunen hierbij een ontwikkeling die ook in anderedelen van de wereld - soms al eerder - zichtbaar is geworden: de toenemende mobiliteit vanbedrijven en werkgelegenheid als gevolg van een ingrijpende verandering van de economischevestigingsfactoren.Eeuwenlang speelden zogenoemde 'natuurlijke' vestigingsfactoren zoals de nabijheid vangrondstoffen, de ligging aan een kruispunt van handelswegen of de ligging aan eenriviermonding met als mogelijkheid, een zeehaven aan te leggen en tevens per schip hetachterland te bereiken, voor de ontwikkeling van steden een doorslaggevende rol. In dezesituatie is de afgelopen tientallen jaren een drastische verandering gekomen. Natuurlijke vestigingsfactoren werden in hun betekenis steeds meer vervangen door factoren als technischebereikbaarheid en de aansluiting op hoogwaardige verkeers- en vervoerssystemen, kwaliteitvan de infrastructuur en - de laatste tijd steeds belangrijker wordend - allure en uitstralingvan de stad, haar cultureel aanbod, haar recreatieve waarde en in het algemeen haar kwaliteitals leefmilieu. Zo verschillen deze nieuwe vestigingsfactoren ook zijn; ze hebben ngemeenschappelijke eigenschap: ze zijn - in beginsel althans - veranderbaar, d.W.Z. zekunnen onder meer met behulp van planologische, stedebouwkundige en architectonische

11


13/123

12

middelen benvloed worden. Daarmee zijn de steden tegenwoordig meer dan ooit in staat omhun concurrentiepositie op nationaal en internationaal niveau zelf te bepalen en zelf teontwikkelen. Het toegenomen vermogen om de eigen vestigingsfactoren te benvloeden, kentechter ook een keerzijde: de steden zijn op die manier gedwongen om voortdurend aan deconcurrentiestrijd mee te doen en de eigen potenties zo goed mogelijk te ontwikkelen. Andersdreigen zij al gauw in een achterstandsituatie terecht te komen, met grote gevolgen voor delokale en regionale economie.In de Vierde nota over de ruimtelijke ordening van 1988 werd deze noodzaak ook door deNederlandse regering erkend: "Op Europese en wereldschaal is er sprake van een toenemende concurrentie tussen steden. De Randstad heeft de mogelijkheden om die concurrentie aan te gaan. Voor een internationaal concurrerend stedelijk vestigingsmilieu liggen debeste aanknopingspunten in de agglomeraties van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag." Enverder: "Op wereldschaal is een concentratie van hoofdkantoren en dienstverlenendebedrijven te verwachten in enkele metropolen. In West-Europa zullen alleen London en Parijsdaartoe behoren.Op Europees niveau zal zich ook een duidelijke concentratie voordoen. De Randstadconcurreert daarbij, in de middenmoot, vooral met Brussel en Frankfurt maar ook metDsseldorf, Mnchen en Genve.,,2Op weg naar het informatietijdperkOnze steden hebben niet alleen te maken met veranderende vestigingsfactoren en eentoenemende internationale concurrentie; ze zijn ook met groeiende sociale problemengeconfronteerd. De toestroom van migranten uit Oost-Europa (en uit de derde wereld) komtterecht op een arbeidsmarkt die sowieso al bepaald word door een hoge werkloosheid. Integenstelling met eerdere (conjuncturele) werkloosheidsverschijnselen wordt dezewerkloosheid nauwelijks door een economische opleving benvloed. Ondanks de economischegroei was er in de meeste Europese landen de afgelopen 10 jaar sprake van een groeiendemaatschappelijke tweedeling, van een toenemend verschil tussen arm en rijk. In veleEuropese landen komt deze tweedeling inmiddels ook ruimtelijk tot uitdrukking in eentoenemende segregatie en ghetto-vorming binnen de steden. In de Nederlandse steden werdde segregatie tot nu toe vooral door de nogal omvangrijke sociale woningbouw tegengehouden; de laatste tijd ontstaat echter de indruk, dat als gevolg van de ombuigingen in hetvolkshuisvestingsbeleid ook hier de segregatieve tendensen in de steden toenemen. 3De Spaanse stadsocioloog Manuel CasteIls spreekt in dit verband van de opkomst van deduale stad die het gevolg zal zijn van de hedendagse technologische en economische ontwikkelingen. In zijn boek 'The informational city' maakt hij hiervoor ingrijpende structuurveranderingen verantwoordelijk die thans wereldwijd plaats vinden: de omslag van hetindustrile tijdperk naar het informatie-tijdperk, of - met andere woorden - de overgang vaneen maatschappij, waarvan de economische bestaansvoorwaarden vooral door de industrileproduktie bepaald worden, naar een maatschappij met als belangrijkste economische basis denieuwe informatie- en communicatie-technologien.4 CasteIls noemt in verband met dezeontwikkeling de volgende tendensen:- de voortschrijdende vervanging van de industrile arbeid door geautomatiseerdeproductieprocessen en door robots, met als gevolg, dat steeds meer arbeidsplaatsen in de

industrie verdwijnen;


14/123

de brede toepassing van informatie- en communicatie-technologien in een nieuwedienstverlenende economie, die tevens op die manier verregaand onafuankelijk wordt vanspecifieke vestigingsfactoren;

- de introductie van nieuwe verkeers- en vervoerssystemen vooral in de vorm van hogesnelheidstreinen (HST) die het stroomgebied van de metropolen vergroten en het ontstaanvan nieuwe mega-agglomeraties bevoorderen;- de globalisering van de economische ontwikkeling met als effect een toenemendeinternationale competitie en tevens concentratie van de economische activiteiten.

Dat het hierbij om korte termijn ontwikkelingen gaat die reeds in de nabije toekomstgerealiseerd zullen zijn, wordt door John Brotchie e.a. benadrukt: "Early in the twenty-firstcentury, economy and society will complete their rapid transition to the information age. Theindustrial city of the late nineteenth and early twentieth centuries will rapidly become anartifact from the past, to be visited in the form of an open-air museum like New York'sSouth Street Seaport or The Rocks district of Sidney, while our lives become increasinglydependent upon information technologies. Already the majority of us work at pursuits whichinvolve the processing of information; and, as manufacturing industries become ever moreautomated, our society will be driven no longer (as in the past industrial age) by energy, butby media based directly upon information technologies. ,,5De crisis van de stedebouw

De stedebouwkundige discipline heeft lange tijd in een crisis verkeerd. Al in het midden vande jaren '60 werden de pretenties en de prestaties van de moderne stedebouw door auteursals Jane Jacobs en Alexander Mitscherlich fundamenteel ter discussie gesteld. 6 Het ideaalvan de moderne stedebouw , de functionele stad van de twintigste eeuw met al haar licht,lucht en ruimte, was niet langer het symbool voor maatschappelijke vooruitgang, maar werdsteeds meer gezien als een onmenselijke stad, als een stad die het sociale leven vernietigt endie haar bewoners ziek maakt. Vooral door de massale bewonersprotesten, van het begin vande jaren zeventig, tegen sanering, kaalslag en stadsverwoesting werd aangetoond, dat dekritiek op de moderne stad en op de moderne stedebouw meer was dan alleen maar eendiscussie onder deskundigen. De conflicten omtrent de stadsvernieuwing zijn niet alleen terugte brengen tot een verzet tegen verkrotting en verpaupering; zij brachten tevens een bredeafwijzing van de normen en waarden die de moderne stedebouw hanteerde tot uitdrukking.De afgetakelde oude wijken van de steden leken opeens veel menselijker en bewoonbaarderdan de hedendaagse woonwijken, waarvan de onherbergzaamheid juist tot een synoniem vande moderne stedebouw geworden was. 7De schok over deze massale afwijzing was bij de stedebouwkundigen zo groot, dat zij in hetvervolg nog nauwelijks eigentijdse concepten aan het publiek durfden te tonen. Met hetbehoud en de vernieuwing van de oude wijken werd - afgezien van hun belangrijke socialefunctie - in eerste instantie op traditie en gewoonte teruggegrepen. Bovendien werden de historische vormen niet alleen herontdekt als waarde, ze werden meteen verheven tot eenalgemene maatstaf waaraan ook het nieuwe zich diende te orinteren. Als gevolg probeerdenook de nieuwbouwplannen van destijds - uitzonderingen daar gelaten - de gegroeide kleinschaligheid van historische stads- en bouwvormen meer of minder te kopiren, om in elkgeval niet de verdenking te laten ontstaan eigen ideen ten behoeve van de stadsvorm aan tewillen dragen.

13


15/123

14

Met de doorbraak van de stadsvernieuwing in de jaren '70 en meer nog met de uitgebreideretaakstelling voor de stedelijke vernieuwing, zoals deze zich in de tachtiger jaren in bijna alleWesteuropese metropolen voordeet, trad een andere crisis van de moderne stedebouw op devoorgrond die ik de maakbaarheidscrisis wil noemen. De traditionele instrumenten van destedebouwkundige planning leken steeds minder in staat te zijn de ontwikkeling van de stedente sturen. Tussen de idee (van het plan) en de realiteit (van de stedelijke ontwikkeling) zatsteeds vaker een kloof - behalve als het plan pas na de gereedkoming van de bouw gemaaktis, om achteraf een legitimatie te leveren. De idee dat een struktuurplan de rele ontwikkelingvan de stad daadwerkelijk zou kunnen bepalen, leek definitief van tafel. De 'maakbaarheid'van de toekomst als leitmotief van de moderne stedebouw was discutabel geworden - althanstot zover het de klassieke stedebouwkundige instrumenten betrof.Deze ontwikkeling werd gesteund door de veranderde positie , die de overheden, rijk engemeenten, vanaf de jaren tachtig in bijna alle Europese landen ten opzichte van de stedelijkeplanning hebben ingenomen. Terwijl in de zeventiger jaren o.m. de stadsvernieuwing nogals een publieke opgave in gang werd gezet, worden de tachtiger jaren vooral gekenmerktdoor een conservatieve opstelling, waarvan de parameters door economische doelstellingenwerden bepaald, zoals het terugdringen van de rijksuitgaven en het stimuleren van privateinvesteringen. Een terug tredende overheid, privatisering en deregulering vormen sindsdienbijna overal belangrijke uitgangspunten voor het planningsbeleid.Op die manier is er echter een merkwaardig dilemma ontstaan. Aan de ene kant zijn desteden geconfronteerd met nieuwe eisen en uitdagingen, met de noodzaak, om zich in de(inter)nationale concurrentie-strijd als pijlers van de economische en sociale ontwikkeling tehandhaven en zich tevens aan te passen aan de eisen van het informatietijdperk; aan deandere kant hebben zij te maken met een gereduceerd planningsvermogen, met krimpendemiddelen en met een beperkte planningscapaciteit. Hoe de steden proberen, dit dilemma opte lossen, zullen wij in het vervolg nader onderzoeken.

Nieuwe concepten voor de stedelijke ontwikkelingOndanks de terugtrekkende bewegingen van de overheden lijken architectuur en stedebouwbijna overal in Europa een gouden periode te beleven. Onder de druk van de groeiendeconcurrentie op nationaal en internationaal niveau, concentreren de steden hun planningsactiviteiten met name op attractieve, grote projecten, waarmee ze denken hun positie in decompetitie te kunnen verbeteren. Juist in de tachtiger jaren zien we in bijna alle Westeuropese landen een ware 'hausse' van publieke investeringen in de vernieuwing van desteden. Vaak gaat het daarbij om grootsschalige projecten van nationale of wellichtinternationale betekenis. 8 Nieuwe culturele voorzieningen zoals musea, bibliotheken, congrescentra en operagebouwen ontstaan in de metropolen. Nieuwe parken, stedelijke pleinen enboulevards worden ingericht. Opvallend is de aandacht die aan de vormgeving van dergelijkeprojecten besteed wordt: Internationale prijsvragen en architectuurtentoonstellingen vormeneen dankbaar object, om de publieke belangstelling en vooral de belangstelling van toekomstige investeerders te trekken. Dit is namelijk tegelijkertijd een hoofddoel van derge-lijkeprojecten: zij moeten het beeld - het 'imago' - van het stadsdeel of van de gehele stad zoverbeteren, dat de verdere revitalisering nagenoeg vanzelf gaat. Een sprekende vormgevingis daarom ook een belangrijk middel om de uitstraling van deze projecten te versterken.


16/123

De nieuwe aanpak vraagt van de gemeenten enerzijds een actieve rol als investeerder,anderzijds als cordinator en stimulator. Vaak wordt in dit verband ook gesproken van eenactief of offensief ontwikkelingsbeleid, van 'Urban Marketing' waarmee de gemeenten zichop de markt van de toekomst profileren. Het zal duidelijk zijn, dat de klassieke instrumentenvan de stedebouwkundige planning, de struktuurplannen en de bestemmingsplannen, aandergelijke doelstellingen niet voldoen. Van begin af aan was de discussie over de nieuweconcepten voor de stedelijke vernieuwing verbonden met de discussie over de instrumententer realisering van deze concepten. Centraal stond hierbij de vraag naar het multipliereffect:op welke manier kunnen de beperkte overheidsmiddelen zo efficient mogelijk worden ingezet,met als doel, om zo veel mogelijk andere - partikuliere - investeringen in het belang van destedelijke vernieuwing mee te trekken. Tal van concepten - strategien - werden ontwikkeltmet als doel om de stedelijke vernieuwing voor partikuliere investeerders aantrekkelijk temaken. De belangrijkste hiervan zijn:Enterprise ZonesEen van de eerste concepten ter stimulering van partikuliere investeringen in de stedelijkevernieuwing was het aanwijzen van Enterprise Zones of - zoals deze gebieden in Frankrijkworden genoemd - Zones d'Amnagement Concert (ZAC). Het concept werd in de jaren'70 met verschillende accenten in Frankrijk en in de Verenigde Staten ontwikkelt en inbijgestelde vorm in de jaren '80 ook in Grootbrittanni toegepast. 9 Het concept was eropgericht om in herstruktrureringsgebieden een gunstig klimaat voor ondernemingen en voorinvesteringen te creren. Belangrijke instrumenten die in dit verband werden toegepast, zijno.a. een verminderde toezicht van de overheid, vereenvoudigde vergunningsprocedures engereduceerde belastingstarieven. Daarnaast ging de overheid in de meeste gevallen deverplichting in om gedurende en bepaalde periode binnen de Enterprise Zone bijzondereinvesteringen te doen. In Frankrijk kon een projectontwikkelaars bovendien, onder bepaaldevoorwaarden, zelf de bestemming van de grond en de dichtheid van de bebouwing bepalen.Het stedebouwkundige concept voor deze gebieden mocht afwijken van het struktuurplan vande gemeente, zonder dat een openbare inspraakprocedure doorlopen behoefde te worden. Degoedkeuring door de Prefect was voldoende.Zowel in Frankrijk als in Grootbrittani werd het concept van Enterprise Zones inmiddelsweer verlaten. Ondanks het feit dat de programma's op zich redelijk succesvol waren (alleenin Parijs werden 17 ZAC-gebieden aangewezen), bleken de nadelige gevolgen in sociale enin stedebouwkundige opzichte groter dan verwacht. 10 In een evaluatie van de EngelseEnterprise Zones werd bovendien aangetoond, dat de stimuleringsmaatregelen van deoverheid vooral tot een verplaatsing van investeringen geleid hebben en nauwelijks nieuweinvesteringen hebben uitgelokt. 11Publieke en private samenwerkingPublic Private Partnership (PPP) werd in de jaren tachtig wereldwijd het nieuwe toverwoordvoor de stedelijke vernieuwing. Het concept van publieke en private samenwerking werdvooral in de angelsaksische landen ontwikkelt en heeft als doel, om overheidsmaatregelen enpartikuliere initiatieven in een vroeg stadium zodanig op elkaar af te stemmen, dat debelangen van de verschillende (publieke en private) partners optimaal tot hun recht kunnenkomen. De vormen van publieke en private samenwerking verschillen nogal van elkaar. Vaakworden hiervoor publiek-private ontwikkelingsmaatschappijen opgericht met als taak, omvoorbereidend onderzoek te doen, planconcepten te ontwikkelen, de financiering van deprojecten te regelen en de realisering ervan te bewaken. In sommige gevallen wordt ook het

15


17/123

16

beheer van de betreffende gebieden aan een publiek-private organisatie over gedragen.Bekende voorbeelden voor publiek-private samenwerking zijn o.m. Battery Park City in NewYork en The London Dockland's.12Ook in Nederland werd de publieke en private samenwerking (Pps) als belangrijk instrumentvoor de stedelijke ontwikkeling ontdekt. Eind van de jaren '80 werd in dit verband door derijksoverheid het programma 'Sleutelprojecten ruimtelijke inrichting' ontwikkelt met als doel,om o.m. de samenwerking tussen overheidsinstellingen en marktpartijen bij ruimtelijkeontwikkelingsprojecten te stimuleren. Sleutelprojecten zijn' ... concrete investeringsprojectenvoor stedelijke gebieden, infrastructuur en de daarbij behorende milieutechnologie, die vanstrategisch belang zijn voor de ruimtelijke inrichting van ons land. Zij leveren met anderewoorden een belangrijke bijdrage aan de realisatie van de hoofdlijnen van de Vierde Nota(Extra), van het Structuurschema Verkeer en Vervoer II, van het Nationaal Milieubeleidsplan(Plus), van de Nota Volkshuisvesting in de jaren negentig, van de Nota RegionaalEconomisch Beleid en van andere rijksnota's. Van de projecten gaat ook een belangrijkevoorbeeldwerking uit.' 13 Voorwaarde voor de erkenning als sleutelproject was onder meerdat er sprake is van een geformaliseerde samenwerking tussen overheidsinstellingen enmarktpartijen. Bekende sleutelprojecten zijn o.m. de Kop van Zuid in Rotterdam, hetOostelijk Havengebied in Amsterdam en het Sphinx-Cramique-terrein in Maastricht. Daarnaast zijn er inmiddels ook buiten het programma 'sleutelprojecten' tal van pps-projectenontstaan.Les Grandes Projets van ParijsEen andere aanpak ter stimulering van private investeringen in de stedelijke vernieuwingwerd o.m. in Parijs ontwikkelt. Meer dan andere Europese metropolen kent Parijs in zijnnaoorlogse ontwikkeling een traditie van grootschalige herstructureringen en kaalslagsaneringen. Het startsein voor deze ontwikkeling werd reeds door De Gaulle gegeven. Metzijn plan 'Renconqute de Paris' (verovering van Parijs) lanceerde hij de idee om Parijs ineconomisch, cultureel en bestuurlijk opzicht tot hoofdstad van Europa te maken. Om dit doelte bereiken werden ingrijpende veranderingen van de stedelijke structuur nodig geacht. Deinspanningen van de overheid werden in het vervolg vooral erop gericht om met behulp vangrote publieke projecten (grandes projets) de culturele en economische potenties van de stadte ontwikkelen. Daarnaast ging het echter ook erom, met behulp van deze projectenpartikuliere investeringen in de omliggende stadswijken te stimuleren.Reeds in de jaren zeventig werd dit concept met succes toegepast. Projecten zoals het CentrePompidou en La Defense zijn daarvan de zichtbare resultaten. Vanaf de jaren tachtig envooral vanaf het presidentschap van Mitterand is er sprake van een stroomversnelling. Eengroot aantal publieke projecten van strategisch belang zijn in deze periode gerealiseerd. Tenoemen zijn bijvoorbeeld14 :- de herstructurering van de voormalige Les Halks met o.m. het 'Forum des Halles' , de

'Equipements des Halles' en 'Le Jardin des Halles';- de 'Gare d'Orsay' met het museum van de negentiende eeuw;- de 'Parc de la Villette' met het 'Parc Urbain du 21e Sic1e';- de 'Place de la Bastille' met het nieuwe operagebouw;- 'La Grande Arche de la Dfense'.Herinrichting van de openbare ruimte in BarcelonaEen variant op de ontwikkeling van de 'grandes projets in Parijs is het concept van stedelijke


18/123

vernieuwing, dat in het begin van de tachtiger jaren in Barcelona werd ontwikkelt. 15 Ook inBarcelona ging het erom, met behulp van strategische (overheids)investeringen verbeteringenin de stedelijke structuur aan te brengen en tevens partikuliere investeringen in de omgevingte stimuleren. De publieke middelen voor strategische investeringen waren echter veelbeperkter dan in Parijs. Om ondanks de beperkte middelen snel tot zichtbare resultaten voorde stad te komen, heeft de gemeente zich vooral op maatregelen ter verbetering van deopenbare ruimte geconcentreerd. Onder de leiding van Oriol Bohigas werd in 1981 eenprogramma van 50 stedelijke projecten ontwikkelt. Het programma omvat zowel wijkgerichteprojecten zoals de herinrichting van straten en pleinen binnen het bestaande stedelijke weefselalsmede de aanleg van wijkparken met enkele wijkgerichte voorzieningen, als een aantalgrote projecten met stedelijke uitstraling zoals de nieuwe waterfront van Barcelona, de Parcde l'Escorxador en de Placa deIs Pasos Catalans.Kenmerkend voor de Barcellonese aanpak is de grote aandacht die aan de vormgeving vande openbare ruimte wordt besteed. De vormgeving van boulevards, pleinen en parken wordtniet alleen als een functionele opgave gezien, maar tevens als een artistieke uitdaging, als eenbijdrage aan de hedendagse cultuurontwikkeling. Deze filosofie treffen wij overigens nietalleen bij centrale stedelijke projecten aan. Zelfs in buitenwijken en achterstandsgebiedenworden straten en pleinen zorgvuldig ontworpen om ook in deze gebieden het publiekedomein als manifestatie van de maatschappelijke cultuur in te richten. Voorbeelden zijn deParc de CIot, waarmee een oud fabrieksterrein in een arbeiderswijk aan de rand van de stadhergebruikt werd, en de beroemde brug van Santiago Calatrava tussen Felip II en Bach deRoda, die de afgelegen en afgesneden stadsdelen Sant Andreu en Poble Nou met de binnenstad verbind.Strategische planningDe nieuwe concepten voor de stedelijke vernieuwing hebben de afgelopen jaren in vele stedenhun navolging gevonden. En blijkbaar met succes: Van de economische opleving die in dejaren negentig in bijna alle West-Europese landen heeft plaats gevonden, hebben vooral desteden kunnen profiteren. Stedelijke vernieuwing heeft de afgelopen jaren een ongekendebouwgolf tot stand gebracht. Oude industrieterreinen werden hergebruikt, voormaligehavengebieden en spoorwegterreinen werden in multifunctionele stedelijke gebieden metwoningen, kantoren, winkels en culturele voorzieningen verandert, krottenwijken werden totluxe woonwijken omgetoverd.Aan de andere kant hebben het vrijstellingsbeleid in Enterprise Zones, de publieke en privatesamenwerking in herstruktureringsgebieden alsmede de stimulering van partikuliereinvesteringen met behulp van publieke projecten inmiddels ook hun keerzijde voor destedelijke ontwikkeling laten zien. De financile gevolgen van het stimuleringsbeleid zijn voorde steden op z'n minst twijfelachtig te noemen. In vele gevallen is het weliswaar gelukt omde omvang van de particuliere investeringen in de stedelijke vernieuwing aanzienlijk te latengroeien, echter voor de prijs, waarbij ook de overheid forse bijdragen diende te leveren.Vooral de grote publieke projecten hebben grote investeringen gevraagt die een aanzienlijkeaanslag op de overheidsbegroting betekenen. Daarnaast zullen onderhoud en beheer van dezeprojecten in de komende jaren een claim leggen op de begroting. Ook in de woningbouw iser nauwelijks sprake van bezuinigingen. Weliswaar werden in bijna alle West-Europeselanden de middelen voor de sociale woningbouw fors terug gebracht. In vele landen werden

17


19/123

18

echter de directe subsidies voor de sociale woningbouw min of meer vervangen doorindirecte subsiedies in de vorm van belastingsaftrek voor investeerders (kopers en/ofbeleggers). In plaats van een bezuiniging is er dus eerder sprake van een verschuiving vande subsidiestromen. In de meeste gevallen hebben vooral de hogere inkomensgroepen vandeze ontwikkeling kunnen profiteren.Het vroegtijdig betrekken van private investeerders in de planvorming en vooral het laissezfaire in Enterprise Zones heeft bovendien in veel gevallen een eigen dynamiek laten ontstaanwaarin deelbelangen voorop staan en het algemeen belang soms moeilijk te herkennen iS. 16Het stimuleringsbeleid is meestal met exorbitante prijsstijgingen van de stedelijke bouwgrondverbonden die de sturingsmogelijkheden van de gemeenten op langere termijn drastisch zullenbeperken. Woonlasten zijn als gevolg van de nieuwe stedelijke dynamiek vaak verveelvoudigd, met als gevolg dat de zittende bewoners verdrongen werden en de segregatie sterktoeneemt. De concentratie op spectaculaire grote projecten heeft bovendien vaak ertoegeleidt, dat de stedebouwkundige planning uiteen valt in een veelvoud van afzonderlijke plannen, waarin telkens verschillende particuliere belangen een dominerende rol spelen. Ontwikkelingsperspectieven voor de stad als geheel worden steeds meer naar de achtergrondgedrongen, ofwel - of juist omdat ieder van deze losse projecten aanspraak maakt eenbijdrage hieraan te leveren.Gezien deze resultaten is het de vraag, of er een alternatief bestaat. Is het vandaag - met debeperkte middelen die de gemeenten ter beschikking hebben - berhaupt nog mogelijk,publieke en private initiatieven in ontwikkelingsconcepten voor de stad als geheel teintegreren, zonder hen de dynamiek te ontnemen, welke de steden zo dringend nodig hebben?Of moeten wij ons neerleggen bij het feit dat de steden steeds meer de speelbal van de marktkrachten worden, een spel trouwens waarin de publieke planning slechts nog de rol van eenkatalysator toekomt, zonder dat ze eigen waardencategorien in kan brengen? Met dezevragen worden zowel de rol en betekenis van de publieke planning aan de orde gesteld, alsook de methoden en instrumenten waarmee publieke planning haar aanspraak op leidingovereind kan houden.Vele steden in Europa hebben de afgelopen jaren gexperimenteerd met nieuwe planvormenen nieuwe planningsprocedures. Voorbeelden hiervan zijn o.m. de nieuwe stadsplannen vanWenen en van Berlijn. In Nederland werden nieuwe iden voor de stedelijke planvormingoptwikkelt in zo verschillende steden als Rotterdam, Groningen, Maastricht en Tilburg. Devraag naar de herverovering van de prioriteit voor de publieke planning in de stedelijkeoptwikkeling werd echter vooral opnieuw op de agenda geplaatst door een aantal Spaansesteden die in de jaren tachtig met nieuwe planningsconcepten wereldwijd opzienbaarden.In Spanje had het Franco-regime tegen het eind van de zeventiger jaren een planningspolitieke chaos achtergelaten, waarin 'laissez-faire' en speculatie domineerde. Voor de jonge democratie werden het terugdringen van de speculatie en de herverovering van de publieke invloedop de steden tot een belangrijke opgave. Publieke invloed betekende echter niet het opnieuwinstaleren van de oude planningsburocratien; publieke invloed betekende vooral de ontwikkeling van democratische structuren in de steden, het doorzetten van het algemene belang inde stedelijke ontwikkeling en de participatie van de bevolking in de planningsprocessen. Hetdoel dat verschillende Spaanse steden en regionale overheden begin van de tachtiger jarenvoor ogen stond, was dus volledig tegenovergesteld aan de ontwikkelingen in de meeste an-


20/123

dere Europese landen: niet de terugtrekkende overheid was het devies, maar de heroveringvan de prioriteit van publieke planning. 'Recuperar Madrid' was dan ook de programmatischetitel van het nieuwe planningsconcept, dat in 1982 door de gemeente Madrid gepresenteerdwerd. I7

De bijzondere verdienste van de Spaanse planners is mijn inziens dat zij niet zomaar opplanningspatronen uit andere West Europese landen terug hebben gegrepen, maar dat zij -uitgaand van hun specifieke voorwaarden en van de hun tot beschikking staande middelen -zelfstandig en veelal nieuwe planningsconcepten en aanpakstrategien hebben ontwikkeld,welke inmiddels ook als voorbeeld in andere landen dienen. Bovendien zijn de concepten diede verschillende steden inmiddels toepassen, zeer uiteenlopend: Barcelona, die met haarconcept van de herinrichting van de openbare ruimte inmiddels internationaal aanzien heeftverworven, of Mardrid waar de publieke woningbouw - en andere bouwprogramma's - eenwezenlijk zwaarder gewicht hebben en waar ondertussen indrukwekkende (weder)opbouwprestaties te zien zijn.Hoe zien deze nieuw concepten er nu uit, wat onderscheidt hen van de methoden van deklassieke stedebouwkundige planning? Het opvallendste kenmerk van de nieuwe planningsconcepten is het feit, dat de klassieke planvormen met hun hirarchische schaalniveaus enhun 'tijdloze toekomstordening' - hoewel voor de gronduitgifte en voor de begrenzing vanhet private beschikkingsrecht over het grondgebruik nog steeds van betekenis - hun overheersende rol hebben verloren. In hun plaats is het begrip van de 'strategie' of van de 'strategische planning' gekomen.In tegenstelling tot de klassieke planning van bestemmingen beperkt de strategische planningzich niet alleen tot de definitie van een ruimtelijke ordening op een bepaald schaalniveau eneen van tevoren vastgestelde tijdshorizon. De planningsdoelen worden eerder in een pakketvan maatregelen en realiseringsstappen omgezet, welke op verschillende schaal niveaus ingezetkunnen worden en verschillende tijdperspectieven kunnen omvatten. Een strategie in deze zinomvat dus elementen dwars door alle schaalniveaus heen, van de vormgeving van een enkelebrug tot aan een regionale ontwikkelingsschets. En zij beperkt zich niet alleen tot ruimtelijkemaatregelen maar integreerd verschillende beleidssectoren - voor zover deze voor hetbereiken van de doelstellingen belangrijk en nodig zijn.Kenmerkend voor een strategisch plan is ook, dat hierin - in tegenstelling tot het klassiekestructuurplan of masterplan - de verschillende deelgebieden van de stad niet gelijkmatig enevenwichtig uitgewerkt zijn, maar dat er verschillende interventieniveaus - schaalniveaus -met elkaar verbonden worden. Het plan omvat aan de ene kant intensiveringsgebieden,waarvoor gedeeltelijk gedetailleerde ontwerpoplossingen aangedragen worden, terwijl aan deandere kant bepaalde gebieden, waar nauwelijks veranderingen plaats vinden, alleen globaalbeschreven worden. De uitwerking van de plandelen is daarbij in eerste instantie afhankelijkvan de strategische betekenis van de desbetreffende deelgebieden en van de bijbehorendeplanningselementen. Stedebouwkundige planning wordt op deze wijze een cyclisch proces,waarin algehele visie en detail, doelen en middelen voortdurend in hun wisselwerking bewerkt worden, waarin geen van de schaalniveaus uiteindelijk van een hogere orde wordtgezien, maar meer een spiegel representeert waarin de gevolgen van beslissingen op andereschaalniveaus voor alle betrokkenen zichtbaar gemaakt worden.

19


21/123

20

Het strategisch plan vormt het kader voor verschillende deelstrategien die zich op apartedoelgroepen, projecten en stadsdelen kunnen richten. Projecten van publieke en privatesamenwerking alsmede strategische investeringsprojecten kunnen hierbij net zo hun plekvinden dan projecten voor de sociale woningbouw en wijken waarin de sociale stadsvernieuwing voorrang zal krijgen. De belangrijkste toevoeging van het strategisch planbestaat daarin dat de verschillende deelstrategien in een samenhang worden geplaatst en deonderlinge afhankelijkheid en wisselwerking duidelijk worden gemaakt.

Stedelijke vernieuwing als ontwerpogaveNaast de strategische dimensie vormt de vormgeving een tweede belangrijke dimensie vande nieuwe stedebouwkundige concepten. Ook in dit opzicht zijn er duidelijke verschillen metde klassieke planningsbenaderingen te constateren. In de klassieke stadsplanning is devormgeving in essentie een resultante van programmatische beslissingen en functioneleordeningen. Pas waneer de functionele geleding van de stad of van het stadsdeel isvastgelegd, wanneer op basis van de functionele geleding een programma is ontwikkeld,begint het vormgevingsproces . In de nieuwe planningsconcepten - en dat is een zeer wezenlijk verschil - wordt de vormgeving van de stad, haar belevenis waarde en haar'sfeerkwaliteit gezien als een zelfstandige waardencategorie, welke onvoorspelbare, vantevoren niet planbare potenties en nieuwe programmatische interpretaties voor de toekomstkan blootleggen. Vorm volgt niet meer uitsluitend uit de functie , maar heeft haar eigencapaciteit, haar eigen potentie, haar eigen waarde.Anders dan bij vele 'grote projecten' is de vormgeving hierbij niet alleen eenmarketingmiddel om publieke belangstelling te wekken en investeerders aan te trekken. Hetstedebouwkundige ontwerp brengt - binnen bepaalde grenzen - zelfs nieuwe gebruiksmogelijkheden aan het licht en maakt verschillende programmatische interpretaties mogelijk.Stedelijke planning '... krijgt daardoor meer het karakter van een permanente terreinverkenning, een exploratieve vorm van onderzoek, waarbij men zich primair laat leiden doorde gegeven situatie en zich bedient van provisorische modellen, waarin delen van eerdere,op hun beurt ook al bijgestelde modellen zijn verwerkt.' 18Opgave van het ontwerp is het niet meer (tenminste niet meer uitsluitend) , een van tevorenvastgelegd programma in een vorm te gieten , welke dan nog slechts gerealiseerd hoeft teworden; een nieuwe en belangrijke opgave bestaat daarin de ruimtelijke mogelijkheden teonderzoeken, de potenties van de desbetreffende locatie in beeld te brengen en - last but notleast - de belangen van de verschillende participanten af te tasten en tot overeenstemming tebrengen. Het ruimtelijke ontwerp is niet meer slechts een plan, maar is tegelijkertijd een instrument van exploratie (van ruimtelijke mogelijkheden) en van communicatie en onderhandeling tussen de betrokkenen. Het programma van eisen gaat niet meer uitsluitend aan hetontwerp vooraf; de resultaten van het ruimtelijk onderzoek kunnen leiden naar nieuwe programmatische conclusies. De klassieke volgorde van vooronderzoek, programma, ontwerpen plan wordt daarmee - tenminste gedeeltelijk - op zijn kop gezet.Vanuit dit oogpunt is het slechts logisch, dat in de nieuwe aanpak de ontwikkeling van vormconcepten van begin af aan in het planvormingsproces gentegreerd wordt en dat dezevormconcepten op alle niveaus van de planning een rol speelen. Ook in dit opzicht hebben


22/123

de Spaanse steden een zekere voortrekkersrol vervult. In verschillende Spaanse voorbeeldenis te zien hoe, reeds op het niveau van het structuurplan, vormoverwegingen niet slechts betrokken worden, maar hoe deze overwegingen doorslaggevende impulsen voor het verdereplanvormingsproces leveren. 19 Stedelijke vernieuwing heeft zich daarmee steeds meer toteen ontwerpopgave ontwikkelt.Aan de andere kant moeten wij beseffen, dat met de planningsconcepten vanuit Spanje, nochmet de nieuwe stadsplannen van de Nederlandse gemeenten de vraag naar adequate planvormen voor de stedelijke ontwikkeling in het postindustrile tijdperk afdoende beantwoordtis. Wat wij tot nu toe te zien hebben gekregen, zijn vooral reflecties van zoekprocessen,tussenresultaten, eerste ervaringen - en eerste teleurstellingen - op een weg naar nieuwevormen van de stedelijke planning. Het zijn soms wanhopige pogingen om ondanks toenemende sociale conflicten in de steden aan de ene kant, ondanks krapper wordendefinancile middelen van de gemeenten aan de andere kant de prioriteit van de publiekeplanning terug te winnen en te bewaren. Een ding zal daarbij duidelijk zijn: Meer dan tot nutoe zullen in de toekomst creativiteit en vindingrijkdom van ontwerpers en beleidsmakersworden geist, om de kwaliteit van de stad als levensruimte voor iedereen ook in de toekomstveilig te stellen.

Noten1. P. Cheshire, Urban Change in Western Europe since 1951, in : Eurocities. Documents and Subjects of

Eurocities Conference, Barcelona 1989, p. 61 e.v.2. Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Vierde nota over de ruimtelijke

ordening. Deel a: beleidsvoornemens. Den Haag 1988, p. 113 .3. Zie o.a. R. Vermij en J. Monasch, Wie ghetto's wil voorkomen, moet beginnen bij de volkshuisvesting,

in: NRC Handelsblad 6-12-1995.4. M. Castells, The Informational City. Information Technology, Economie Restructuring, and the Urban

Regional Process. Oxford 1989.5. J. Brotchie, e.a., Cities of the 21st Century. New Technologies and Spatial Systems. Melbourne en

London 1991, p. IX.6. J. Jacobs, The death and life of great American Cities. 1964.

A. Mitscherlich, Die Unwirt1ichkeit der Stdte. Anstiftung zum Unfrieden. Frankfurt/Main 1965.7. Zie o.a. V. Heise en J. Rosemann, Bedingungen und Formen der Stadterneuerung. Versuch einer

Bestandsaufnahme. KasseI 1982.8. Zie J. Rosemann en H. Kroes, Wonen in een veranderende context. 10 jaar stadsvernieuwing - stedelijke

vernieuwing in Europa. Delft 1991.9. Zie G. Dijkstra, H. Fassbinder, T. James en J. Rosemann, De gebiedsgerichte aanpak van de

stadsvernieuwing . Een internationaal vergelijkend onderzoek. Amsterdam 1987.9. idem, p. 153 e.v.10 . House of Commons, Thirty Fourth Report of the Comrnittee of Public Accounts, Session 1985-1986,

Enterprise Zones, HMSO.

21


23/123

22

11. Zie o. a. J. Rosemann en H. Kroes (red.) , Wonen in een veranderende context. 10 jaar stadsvernieuwing- stedelijke vernieuwing in Europa. Delft 1991, p. 49 e.v.13 . Staatsecretaris Heerma, in: Sleutelprojecten ruimtelijke inrichting. Rol van het rijk en tussenstand 1991.

's Gravenhage 1991, p. 1.

14. Zie J. Rosemann en H. Kroes, 1991 a.w., p. 32 e.v .15. Zie o.a. H. Meijer, Inspirerende experimenten in Barcelona, in: Stedebouw en Volkshuisvesting, juni1988, p. 210 e.v.

Ministerio de Obras Publicas y Transportes, 10 years town planning in Spain. Madrid 1991.J. Rosemann en H. Kroes (red.), 1991 a.w., p. 27 e.v.

16. Zie J. Rosemann en H. Kroes, Partnerschaftliche Planung in den NiederIanden, in: W. Heinz (Hrsg.),Public Private Partnership - ein neuer Weg zur Stadtentwicklung? Stuttgart, BerIin, Kln 1993, p. 387e.v.

17. Ayuntamiento de Madrid, Recuperar Madrid. Madrid 1982.18. E. Pasveer, Tijd en ruimte. Het ontwerp van de eeuwige stad, in: E. Pasveer (red.), Architectuur enstadsvernieuwing. Delft 1991, p. 83.19. Zie o.m. de plannen van Madrid, Gijon en Sevilla in: Ministerio de Obras Publicas y Transportes, 10

years of town planning in Spain. Madrid 1991.


24/123

Hannes Swoboda

AUF DEM WEG INS NCHSTE JAHRHUNDERT.Wiens Antwort auf Fragmentienmg, Individualisienmg und Globalisienmg.Frorn: Michael Hupl, Hannes Swoboda, Bleibt Wien Wien? Spielrurne 2020.Vienna1995, p. 68-81.

Der folgende Beitrag beschfligt sich mit WIensWeg in die lukunft. Der Analyse der spezifischen Situation der Stadt sind einige generelIeGedanken ber Tendenzen in unseren west-hehen Gesellschaften vorangestellt. Dies erscheint im lusammenhang mil der Diskussionkommunalpohtischer Grundstze besondersangebraeht . funktioniert doch die .Lebenswirklichkeit in GroBsldten als Frhwarnsystem",wie erst krzlich der Hamburger BrgermeisterVoscherau feststellte.'Man mag sieh fragen, ob Einschtzungen allgemeiner Art irn Bereich der Kommunalpolitik berhaupt Bedeutung zukomrnt. Dochbereits nach einer auch nur groben Analysekonkreter Fragen etwa des Wohnbaus oder derVerkehrspolitik wird man feststellen, daG dieseauf tieferliegende Zusammenhnge verweisen.Ohne bestimmte politische Fehler zu verniedliehen oder gar zu leugnen, gilt es der auch insterreichs Nledien zusehends urn sich greifenden Personalisierung von Nlngeln und Vor-zgen im polilischen Bereich entgegenzuwirkenund auf die umfassenden gesellschaftlichenUrsachen der aktuellen politischen Situationabzuzielen.

!'laeh einem AbriG des gesellschaftlichen Wandels und - damit in Zusammenhang - der absehbaren technologischen Ent-wicklungen soli die Bedeutung von Nlinderheiten fr die ZUh:unft von Stdten unterslIcht werden : die .Auslnderfrage" wird vor allem Stdteauch in den nchsten Jahren vorrangig beschftigen. Irn AnschluG daran wird versuchl. aus diesem Blick auf die gegenwrtigen gesellschaftlichen Verhllnisse politische Konsequenzen frStdte generelI und fr Wien im speziellen zuziehen. Wenn sich auch viele Autoren in dieserHinsicht pessimistisch zeigen. scheinen Eehlerund Mngel nicht unbehebbar. Was Strategienzur .Rettung" der Gesellschaft - vor allem auchder der GroBstdte - belriffl. drfte Wien nicht

nur gute Voraussetzungen haben. sondem fhltsich auch berechtigt und verpflichtet Wege ausder Krise zu suchen.

Gesellschaftlicher Umbruchoder Zusammenbruch?Die Realilt zei18enssischer Stdte. Wenn wirvon Stadt reden, unterstellen wir eine Einheit,die inzwischen von vielen hinterfragt wird. Gibtes sie berhaupt noch, die Stadt, die Polilikerund Planer bei ihren Analysen und beim Ent-werfen ihrer Strategien vor Augen haben,oderlsen sich Stdte wie die Gesellschaft insgesamtin zusehends zahlreichere Gruppen und Individuen auf, die eher gegeneinander wirken alsgemeinsame Ziele verfolgen? Haben die neuenKommunikationstechnologien die rumlicheBallung von Menschen hinfllig macht?Identitt und Zusammenhalt in denStdten scheinen zunehmend in Frage gestellt.Auch Hartmut HuGermann und Walter Siebeletwa sehen die Stadl in einem sehr skeptischenLicht, wenn sie meinen, daG .Stdte [..] fr diezunehmend international organisierte vVirtschaftfast beliebig austausehbare Standorte geworden"sind.' Und der franzsisehe Ph.ilosoph PascalBruckner beschreibt in seinem Werk .Diedemokratische lVlelancholie" den Rckzug des.wa nkelmtigen Brgers" ins innere Exil undbegreift die Gesellschaft als .die Art und Weise,in der die Brger im Inneren eines vorgegebenen Rahmens voneinander gelrennt leben undsich auf dieselbe Weise der Teilnahme amGemeinwohl enlziehen". ' Immer weniger kannman unter den Begriff Stadt elwas - regional.sozialund gesellschaftlieh - Einheilliches subsumieren. Infolge der Auflsung gesellschaftlicher Bindungen schwindet die Solidaritl innerhalb von Klassen, Schichten und Gmppierungen.Die Erweilerung der materiellen undimmateriellen SpieJrume verslrkt dieseAnomie des gesellschaftlichen Lebcns. In der

23


25/123

24

Erlebnisgesellschaft tritt die .Beziehungswahl"an die Stelle der .Beziehungsvorgabe"" Dieserzeugt groBe Unsicherheiten, ein gesteigertesAnlehnungsbedrfnis und ei ne Sehnsucht nachneuen kollektiven Mustem. Hier wittem rechteIdeologien und Gruppierungen ihre groBeChance, und Auslnder sind ihnen der geeignetste Ansatzpunkt dazu, sind diese doch sichtbarster Ausdruck der gefrchteten f\mbivalenz:Der Auslnder ist Fremder und dennoch nichtFeind, ist nicht Feind und dennoch nicht Einheimischer. Diese Ambivalenz erscheint ihnenbedrohend, soli beseitigt werden und einerneuen Ordnung Platz machen.Auch das Umsichgreifen von Gewaltund Kriminalitt in vielen Stdten der Welt verweist auf die Notwendigkeit einer sicheren undSicherheit vennittelnden urbanen ffentlichkeitals Garant gegen Abschottungs-, Abwehr- undSelbstverteidigungstendenzen, die das Gemeinschaftsleben auf ein Minimum reduzieren. Stdte mssen einen Beitrag zur Vermeidung vonGewalt liefem. Gelingt es der Kommunalpolitiknicht, die gefhrdeten Stdte zu retten, droht diellchenfressende, .isolationistische" und privatisierte .Antistadt".

In den Vereinigten Staaten und dersogenannten Dritten Welt gibt es bereits zahlreiche solcher Antistdte: von neuen Stadtmauern umgebene und elektronisch berwachteSiedlungen, in die Fremde nur auf direkte Einladung hin eingelassen werden. Viele Reichehaben sich so ihre sicheren EnkIaven geschaffen;die Armen sind dazu verurteilt, auf der anderenSeile der Abgrenzungen in zusehends grBeremElend zu leben. Und daB da Europa nicht nachstehen kann, war nur eine Frage der Zeil. wieEntwicklungen in GroBbritannien und Italienzeigen.;Das Ringen um Gemeinsamkeit. Diese Zuspitzungvor Augen sieht sich Kommunalpolitik herausgeforder!, alles zu unternehmen, urn ein sicheresund alle verbindendes Netz zu schaffen. DaBsich Poli tik heute mit der EntwickIung und Umsetzung von Konzepten schwerer tut als nochvor zwanzig Jahren, daB Projekte, die noch inden fnfziger und sechziger Jahren als Wohltaten angesehen und befrwortet wurden, nunkritisiert und oft grundstzlich abgelehnt werden, tut dem keinen Abbruch.Gerade Kommunalpolitik muB sichzunehmend mit der Entmonopolisierung desSachverstandes, der Informalisierung der Zustndigkeit, der ffnung von Entscheidungsstrukturen, der Herstellung partieller ffentlichkeit so\vie mit Selbstgesetzgebung und Selbstverpllichtung auseinandersetzen. Und im Begriffder Selbstverpllichtung kommt auch zum Aus-

druck. was notwendig ist, urn in einem neuenSystem der Poli tik zu tragfhigen Entscheidungenzu gelangen: die K o m p ~ o ' m m f h i g k e i t und -bereitschaft aller in rleyante .Entscheidungeninvolvierten Gruppierungen und Individuen.Und es sind nicht wenige und alles andere alshomogene Gruppen, denen sich die Politik als.lvlachtinstanzen in unserer Gesellschaft"gegenbersieht.6Angesichts dieser Viel za hl artikulierterInteressen hilft das auch heute immer wiederempfohlene Rezept nicht. nach bestem \Vissenund Gewissen einfach zu handeln und die gewhlte Strategie .ohne Rcksicht auf Verluste"durchzusetzen. Andererseits muB natrlich derVersuch, es allen bzw. mglichst vielen rechtzu machen, gleichermaBen hilf- und erfolglosbleiben.Fragmentierung durch Minderheiten. Die umrissenen sozialen Prozesse sind berdies Begleitfaktoren einer EntwickIung. durch die sichStdte zusehends in ein Spektrum unterschiedlicher Minoritten auflsen. Los Angeles stelltin dieser Hinsicht ejnen ~ x t r e m f a l l dar. Es gibtdort praktisch keine M ~ h r h e i t s b e v l k e r u n g mehr; berdies zerfllt die Gesellschaft in verschiedenste .lifestyle minorities",' Und in politischer Hinsicht lassen sich abermals zahlreicheGruppierungen wie .populistische Traditionalisten", .ethnische Konservative", .liberaleAktivisten" etc. unterscheiden. Mehrheitenkommen in einer solchen Gesellschaft nurmehr durch sehr komplizierte, kaum vorhersagbare .Whlerkoalitionen" zustande.'Dieser ProzeB der Fragmentierung undMinorisierung - .Die Mehrheit sind immer dieanderen" - ist in manc hen US-Stdten sa weitfortgeschritten . daB es mangels einer umfassendengagierten sozial orientierten Politik immerwieder zu Unruhen kommL Es geht hier allerdings nicht darum, den Teufel an die Wand zumalen: Der Hinweis auf die Vereinigten Staatenwill nur die mglichen Konsequenzen desschwindenden gesellschaftlichen Zusammenhalts verdeutlichen und die Notwendigkeiteiner sozialen und moralischen Klammer argumentieren, ohne die Minorisierungstendenzenin einen AuflsungsprozeG mnden mssen.Der Kamp! um das Stdlische. Der Zerfalls- undAnomieprozeG kennzeichnet auch die internationale und vor allelll die europische Staatenweil Nicht nur der Ostblock ist zerfallen : vid cStaaten habcn sich aufgelsl. und dieser ProzeGist nicht Zl I Ende. Zum Tcil mil Waffcngewaltwird versucht. .eindeutigc", auf dem Nationalitlenprill7.ip bcruhcnde Slaaten zu grnden. DerZerfall Jugosla\\iens Ilnd dic Zerslrung seiner


26/123

Stdtc ist wohl der bislang traurige Hhc]>unktdieser Tendenz in Europa.Stadtfeindschaft als Ablehnung von Ambivalenz, Zwiespltigkeil und Risiko gesellschaftlicher Entwicklungen gefhrdet auch unsereStdte, jedenfalls deren friedliche Weilerent'Nicklung. Der Kampf urn die Stdte geht weiter.Selbst Francis Fukuyama, der in einem Artikelvorschnell bereils das .Ende der Geschichte"propagiert hatte, muGte schlieGlich eingestehen.daG .wir nicht mil Sicherheit sagen [knnen], obden Menschen [..] die neue Umgebung aufDauer gefallen wird. Vielleicht werden sie nacheiniger Zeit zu einer neuen, noch weiterenReise aufbrechen"." In diesem Sinne kann esgerade fr Stdte kein .Ende der Geschichte"geben, sondem nu r immer wieder neue Anstrengungen, die eigene Charakteristik undIdentitt zu strken - was Vernderungen nichtausschlieGt, sondem voraussetzt.2 Die technologischen HerausforderungenZu den unmittelbaren sozialen Gefhrdungengegenwrtiger urbaner Gesellschaften gesellensich neue technologische Entwicklungen alsBedrohung. Die Entwicklung der neuen Technologien schreitet manchmal so schnell voran, daGsich mancher vielleicht an den Satz Mark Twainserinnem mag: .Als wir das Ziel aus den Augenverloren, verdoppelten "vir unsere Anstrengungen." Die Beschleunigllng des Lebens, diesefr alle erfahrb are Gleichzeiligkeil von Ereignissen. hat nicht ZlI unterschtzende Auswirkllngen allf das ZlIsammenleben: .Das Netz schiffbarer Transport\\'C'gc UJld Eiscnhahnlinien vcrwandelt sic:h iJl eine Strllktur der Luftwege undTelekomlllunikalions1l1ittcl. die den Raumbegriff revollllioniert. Nicht die Hcrrschaft berein Territorium ist fortan wichtig. sondem derZugang ZlJ eincm Nctz."'o Das I:ingchundenseinin das Global Village blpiht nicht ohne gesellschaftliche Konsequenzen, denn allzu oft ist dieinternalionale KOIl1Illllllikalion liher weltweiteNetze mil dem Rckzug in die Einsamkeil verbunden: .Die zeitgemGen Hhlen sind HighTech-Hhlen"." Die Verbindung an sich wirdwichtig und ersetzt Ziele und Bedeutungen,jedenfalls solange. bis die verdrngle Emotionalitt und der Verlust gesellschaftlicher Bindungen nach rascher und lJnmiltelbarcr Bcfriedi-

.gung und neuen sozialen Grenzziehungenverlangen. Stalt internationale Offenheil undSolidaritt herzustellen. erzeugen die weltweilen Verbindungen oft nichts anderes alsden Wunsch nach neuen Abgrenzungen undmanchmal sogar autorilren Strukturen.die dem Orientierungslosen einen neuenZusammenhalt versprechen.

Eine soziale Verankerung gegen dieEntwurzelung knnten und mGten nicht zuIetzldie Stadt und deren Teile. Viertel und Quartierebieten - eine Stadt freilich, die Heimat ohneAusgrenzung und AusschlieGung zu schaffenvermag. Diese Stadt mGte neue Bindungenund Solidaritl begnstigen. Differenzen anerkennen und der allgemeinen BeschIeunigungund Gleichzeiligkeil Momente der Entschleunigung. Langsamkeit und Ungleichzeitigkeit entgegensetzen knnen. Die ber Jahrhunderteentwickelte Stadt mil ihren bereinander undnebeneinander gelagerten Schichten, mit ihrenZwischenrumen und un- bzw. wechselhaftdefinierten Rumen birgt in dieser Hinsichtvielfltige Mglichkeilen.Allerdings nur dann. wenn sie sich als Stadt zuwehren weiG - vor allem gegen zerstrende Geschwindigkeilen . In ihrer Analyse des WienerGrtels brachten A. Krischanilz und L. Redl .dieAufladung des StraGenraums mil Geschwindigkeil" und den daraus resultierenden .Krisenzustand der StadtstraGe" auf den Punkt: _Durch dieFabrikation von Geschwindigkeil entstandender Verlllst von i\'he (das Grtzel ist fuGlllfig)und der Verlllst der I:erne (Distanzen schrumpfen), eine fast expressionistische Silllation derGleichzeitigkeit. Das Millel des Fahrens wirdzum eigentIichen Zweck Der in den Lebensbereich der StadtstraBe eingedrungene Verkehrwird zum Feind. hlt Stdte in permanentemKriegszustand. Die Stadt ist zum organlosen Kr-per geworden, auf dem kanalisierte Bewegungsstrme sich berschneiden.""

Knnen die neuen Kommunikationstechnologien die Transformation der Stdteeinerseits dramatisch verschrfen, bieten sieandererseits die Chance, den .stadtzerstrenden" lndividualverkehr etwa durch Telearbeiteinzudmmen und neue attraktive Orte derBegegnung (FuGgngerzonen, Pltze etc.) zuschaffen. Die Begrenzung und KontrolIe desstdtischen Autoverkehrs ist mil dem Funkti0-nieren einer Stadt durchaus vereinbar, wenngleich eine solche Strategie immer auch aufWiderstnde und Protest stGL Ungleich schwieriger ist die Beeinflussung der Entwicklung derweltweiten Kommunikationstechnologien und-medien. Hier ist der Gefhrdung des ohnehinschon deutlich geschwchten sozialen Zusammenhalts besonderes Augenmerk zu schenkenAuch und vor allem kommunalpolitisch ist derzunehmenden Vemetzung und Monopolisierung der groGen Medienkonzerne der akliveBrger gegenberzustellen, der vom Konsumenten fremder zum Produzenten autonom Zllsammengestellter Programme werden kann, Jeintensh'er sich lokale Zusammenarbeit undGemeinsamkeit in diesem Bereich gestalten.

25


27/123

26

desto mehr wird die Entwicklung auf diesemGebiel zur Schaffung lokaler Identillen beizulragen in der Lage sein.3 Neubewertung der SolidarittMeine erste These laulel also, daG den Stdlenzunehmend die Exislenzgrundlagen entzogenwurden bzw. werden. Zuletzt verloren die Stdte (.Stadtlufl macht frei") mit der Verallgemeinerung der Brgerrechte ihre besondere rechtlicheund politische Basis. Mil der Globalisierung - inwirtschaftlicher und technologischer Hinsicht -verlieren sie nun zunehmend auch ihre jeweilige Einmaligkeit und Besonderheit. Was bleibtsind kologische Vorteile (z. B. geringer Landverbrauch) und der Beitrag zum sozialenZusammenhalt. Gerade dieser ist aber extremgefhrdet, und daher mssen die kommunalenGegenstrategien an diesem Punkt ansetzen.Nicht der Vollendungszwang der Moderne muGim Vordergrund stehen, sondern die Neugrndung von sozialen Netzen.Solidarill versus Entsolidarisierung Es sind alsointensive von Solidarittgetragene Anstrengungen notwendig, urn die Probleme der Stdtevon heute lsen zu knnen. Es darf keine Gleichglligkeit gegenber den sozial Schwchcrenund den Verlierern im notwendigen ModernisierungsprozeG geben, auch wenn sich vieledagegen sperren: .DaG die Dinge schlechtstehen. ist nichts Neues; fr eine groGe Anzahlvon Menschen pOegten die Dinge auch zu denbestcn Zei ten schlecht zu stehen. \Vas wahrhaftneu is\, is\, daG die Dinge, die fr einige Menschen schlecht stehen, den Menschen, fr diedie Dinge gut stehen, nur selten AnlaG zu Beun-ruhigung sind. Letztere haben akzeptiert underklrt, daG sie nur wenig tun knnen, um dasLos der anderen zu erleichtern:\l Und JosephHeller charakterisiert Hi s ~ i n e m neuestenRoman .Endzeit" ein seiner zentralen Figurcnmit den Worten: .Er behielt es fr sich, daG errnittlerweile ein weiterer Angehriger der soli-den Mittelklasse war, der nicht scharf daraufwar, die Steuern erhht zu bekornmen, urn dieelende Lage derer zu verbessern, die keine zahl-ten. Er wollte lieber mehr Gefngnisse:\' Leidergilt allzu oft das marokkanische Sprichwort:.Vorsicht vor d e ~ Hungrigen, der sich salt Hk"Das Versprechen einer sozial orientierten Polilikdarf insbesondere auf kommunaler Ebene nichtzurckgenommen werden. Im Gegenteil: Dienchsten Jahre mssen Jahre verstrkter Soli-daritt sein, insbesondere mil denen, die eineWohnung brauchen. mit denen. die einenArbeitsplatz benligen. mit denen. die durchdie Mobililt anderer behindert werden. mil

den Zuwanderern und mit allen. die sich durchdie Zuwanderung in ihren Arbeits- und Lebensverhltnissen bedroht fhlen.Begriindbare Werle versus moralische Unler-[orderung Wil! man Poli tik nicht nUf als Reak-lion auf vergangene Entwicklungen verstehen.sondern auch als Gestaltung der Zukunft, wirdman nicht umhinknnen, sich bestimmtergesellschaftlich relevanter Werte zu besinnenund diese in der Politik zu vertreten. DieseWerte z. B. der Solidaritt und Hilfe sind denneuen Tendenzen zu Individualisierung undSelbstndigkeil nicht antagonistisch gegenberzustellen. Sie mssen vielmehr mit diesen .Werten" in Einklang gebracht werden, ihnen jedochdort Grenzen sezen, wo sich Individualisrnusund Freiheil von einzelnen Individuen oderGruppen gegen die Verwirklichungschancenanderer richten. In .Wir brauchen eineanliautoritre Wertedebatte!" meinte DanielCohn-Bendit daher: .Die neuen Werte werdensich gegen alte moralische Weisungen, gegenVorurteile und Rassismus durchsetzen mssen.Die Frage ist, wie geben wir UllS und unserenKindern die Kraft. den MUl und vielleicht auchdie Demut, diese zu verinnerlichen und anzunehmen und vor allem: sie I.U Ieben. Wie vermitteln wir, unter Verzicht auf hohle Floskeln.daG es Grenzen der individucIlen Entfaltunggibt, wie erklren \vir das '\'lal) zwischen individueller Durchsetzungsfhigkeit und der Not-wendigkeit solidarischer Inl('raklion?"\;

Zumindest ein Tcil dcr Jugend scheinlmanchmal nUf darauf zu warten, Werte derSolidaritt und Untersttzun3 zum Ausdruck zubringen und praktisch werden zu lassen. Aberwahrscheinlich versagen Polilik und Politikerbesonders bei der Vermiltlung von gesellschaftspolilischen Zielen. Der Bau von mehr undbesseren Sozialwohnungen. die strkere Rck-sichtnahme auf die schwchsten Verkehrsleilnehmer, kologische Beschriinkungen bei derStadtentwicklung, die friedliche Kooperalionmitteleuropischer Stdte - all dies sind dochZielsetzungen, die von gesellschaftlichenWerthaltungen getragen siml und fr die essich zu streiten und wenn notwendig zukmpfen lohnt.Solidarill versus Neokonsen "Olivnus. Eine PoliUkder Solidaritt unterscheidcl si(h dcutlichvon konSCTvaliven Anstzel1. die den Staalschwchcn mchten. Den allen und neucnRechten ist die Verantwortung des Staates fijrdie vVohlfahrl der Brger ZIJ sllrk. die Rolle dc\Slaates in der inneren und ;ill(\ercn Sicherht'ilhingegen zu schwach.

l


28/123

Whrend sich dip Ikichcn wc!twcilin ihre neugcschaffencn und durch prival filldllzierlc Si cherheilSdiensle gesiclH'rlCn Ghello.,zurckziehell, werden die V('rbindungen ZlI dC!lEnklaven der Neucn ArmlIl dcr _Drillen \Vell"und den unterprivilcgicrlcn \ \illo.rillen illllll('rl o . c k e f ( ~ r und nebcnschlidl


29/123

28

lieB das Drngen auf eine geregelte und kontrollierte Zuwanderung angebracht erscheinen.KontrollierteZuwanderung als Jntegrations-I'oraussetzung. Die SchluBfolgerung dieser Szenarien des Jahres 1989, nmlich eine stabiIe Entwicklung bei flexibler und kontrollierter Zuwanderung anzustreben, gilt noch heute und soli tefr Wien langfristig Glligkeit bewahren, denn:.Stdte bilden sich von auGen und ernhrensich von auBen. Einwanderung ist eine Lebensbedingung der StadL Eine Stadt, die sich gegenFremde wehrt und abschottet, sperrt sich gegenEntwicklung und erstarrt. Auslnderfeindlichkeitist ein Warnzeichen in Sachen Lebensfhigkeitder Stadt selbsL AuSlnderfeindlichkeit ist letzten Endes Stadtfeindschaft: l ; Die keineswegszu unterschtzenden Probleme und Konflikte,die eine starke Zuwanderung mit sich bringtoder verschrfL sprechen nicht prinzipiellgegen Migration, aber fr ein vemnftiges undnach Mglichkeil kontrollierbares MaB derZuwanderung.Angsle. Zuwanderung erzeugt offensichtlichngste verschiedenster Art. So befrchtet man,daB der erworbene Wohlstand wieder verlorengehen knnte, daB man gezwungen sein knnte,vom Erreichten abzugehen, es mil anderen zuteilen. Die Zuwanderer erinnem dariiber hinausso manche an ihre eigene friihere Position bzw.die ihrer Vorfahren, an Situationen, in die sie als.Einheimische" zuriickzufallen frchten, insbesondere wenn sie selbst den AnpassungsprozeBerst knapp hinter sich oder gar erst vor sichhaben; oft sind es paradoxerweise die geradeZugewanderten, die sich - nach dem Motto:.Der letzte macht die Tr zu" - gegen die weitere Zuwanderung am radikalsten verschlieBen.Begegnet muB diesen ngsten primrdurch Handlungen werden: durch mehr Wohnungen, mehr Schulen, ein ausreichendesArbeitsplatzangebot etc. Gerade dies gestaltetsich ab er bei der gegenwrtigen Wirtschaftsund Finanzlage schwierig. Funktionierte inWien zwar die Ankurbelung im Wohnungsund Schulbau hervorragend, knnte es hinsichtlich des Ausbaus der Infrastruktur, insbesondereder leistungsfhigen ffentlichen Verkehrsmillelbald zu einem EngpaB kommen. Und was denArbeitsmark1 betrifft. verschlechtert sich dieLage aller Gruppen, die der Gastarbeiter freilichberdurchschnittlich.Politisch geschrt wird vor allem dieAngst davor, zum Opfer krimineller Handlungenzu werden. Und in der Tat ist die Kriminalitt invielen Stdten gestiegen; so auch in Wien. Siehtman sich jedoch die Zahlen an, kann kei nes-

wegs pauschal von einer steigenden Auslnderkriminalitt gesprochen werden. In einer imAuftrag der Stadt Wien ber die Kriminalittsentwicklung der letzten Jahre angestellten Untersuchung kamen die Autoren zu dem SchluKdaB sich, was die jnger als 60 )ahre alte Erwachsenenpopulation der Stadt bctrifft. trotz der.unvergleichlich ungnstigeren Lcbenslage"unter .den ,Gastarbeilem' weniger strafrechtlichinkriminierte Personen befinden als unter denstrafmndigen sterreichern":I' Relativ seltenkommt dicse Gruppe mil Eigentulllsnorrnen inKonflikt - Illehr als 80 Prozent der Anzeigengegen Auslnder betreffen Auslnder ohncGastarbeiterstatus. Das heiGt also, daG die ( ) f I ~ nung der Grenzen zVvischcn den zwei IllftenEuropas mit ihren unterschiedlichen Wohlfahrtsniveaus, Lebens- und ZukLlnftschancendie Kriminalitt in Wien erhht hat - nicht aberder hhere Anteil der auslndischen Wohnund Arbeitsbevlkerung, zumindest solangediese auf welcher Ebene auch immer in denWohIfahrtsstaat integriert werden konnte.Begreift man .Gruppenegoismus undFremdenhaB" als .anthropologische Konstanten",wie dies H. M. Enzensberger in seinem Essay.Die groGe Wanderung" tut, ist klar, worauf es indiesem Zusammenhang ankommt: Wir mssenlemen, mil diesen Phnomenen umzugehen,mssen zu verhindern versuchen, daG die ngste politisch funktionalisiert werden. Das Problem liegt weniger in den .natrlichen Tendenzen der Aus- und Abgrenzung", sondernvielmehr in den Strategien politischer Rattenfnger, die diese Tendenzen fr ihre Zwecke zumiGbrauchen suchen und sich dabei alles andere denn zimperlicher Methoden bedienen. "

Wiens Geschichte ist geradezu prototypisch fr eine multikulturelle, von fremden Einflssen bestimmte Entwicklung. Musik undArchitektur zeugen ebenso von der .gemischten" Vergangenheil der Stadt wie Ortsnamenund Begriffe aus dem Alltag und mundartlicheBezeichnungen. Sind vielleicht gerade deshalbdie Ab- und Ausgrenzungsversuche in dieserStadt so stark ausgeprgt?Identittsver/ust durch neue Ku/turen? EineIdentittsgefhrdung wird auch in der angeblich drohenden Islalllisicrung unserer Stdtegesehen. Talschlich gibt es einige Bezirke, indenen die Anhnger des Islam die Brger derzweitstrksten Religionsgruppe \\Tiens (des evangelischen GlaubeJlsbckcnntnisscs) an Zahl bcrsteigen. Der hchste Viert betrgt allerdings8.3 Prozent der Bevlkerung. und im \VienerDurchschnill sind es llicht mehr als 4.1 ProzenLfine Moschee LJnd eil1 islamischer Fricdhof in


30/123

einer Stadt von der GrBe Wiens werden wohlkaum deren christliche Identitt in Frage stellen.Bassam Tibi, ein .lslamist" der 68erBewegung und heute Politi":wissenschaftler inGttingen. sieht in diesem Zusammenhang zweiWege: eine begrenzte Zuwanderung und dieUntersttzung eines liberalen Euro-Islam: .Nurein Euro-Islam als entpolitisierter liberaler Islamist in Europa integrationsfhig. Diese kulturelleVoraussetzung muB einhergehen mit konomischer und sozialer Integration der Betroffenen,die jedoch nur dann mglich ist, wenn europische Regierungen nur soviele Einwandererzulassen, wie der Arbeitsmarkt verkraftel ZODer syrische Philosoph Sadik al-Azm unterstrichjngst in einem Artikel seine Einschtzung, daBsich auch islamische GeselIschaften zusehends.in Richtung Privatisierung. Individualisierungund Verinnerlichung der Religion" entwickeln:.leh bin der berzeugung. daB dieser ProzeBirreversibel ist, und gerade dagegen rebellierendie Fundamentalisten so erbittert: daB der Islamhierzulande einst das sein wird, was das Christenturn in Europa heute ist."" Ein soleher Wandelwre jedenfalls nicht nur positiv fr die menschenrechtliche Situation in den islamischenLndern selbst. sondern auch fr ein friedliches.auf gegenseitiger Anerkennung basierendesZusammenleben in der Miuelmeer-Rcgion undin allen europischen Stdten, in denen islamische Brger leben.Rechte und Pflichten. Fr eine aktive ;\1inderheitenpolitik ist Solidaritt unabdingbar. Diesebedarf allerdings einer adquaten wirlschaftlichen und sozialen Basis. Zu glauben, daG manToleranz von Amts wegen verordnen kann, islUnsinn Tolerant kann nur sein. wer einmal dieErfahrung gemacht hat , dali cr nicht berrolltwird. Die Riiume mr diesc wichtigste ErfahrungbereitZllstellcn. dls wrc gegliicktc Stad tentwicklung:"In Wien ist seit Jahrhunderten die Anwesenheitverschiedener Sprachen, Ethnien und KulturenTeil der Normalitt. Selbst die brutalsten Versuche, dies zu verhindern. waren letzllich zumScheilern verurleilt. Die .produklive Wendungder immer wieder neu entslehenden Spannungen lBt allerdings oft af s.ich warten: geradewirtschaftlich schwierige Zei ten scheinen eineungnstige Voraussetzung fr eine positive Ent-wickJung zu sein. Poli tik muG erst recht Voraussetzungen dafr schaffen, daG es gelingt. eindem Sldtischen Raum jeweils entsprechendesZusammenwirken von Integration und Eigenstndigkeil zu realisieren.Entscheidend fr den sozialen Friedenund den Abbau der ngste vor Identiltsverlustist die gegenseitige Anerkennung von Rechten

und pflichten. Wie es einerseits die Pflicht gibt,anderen in ihrer NOL zu hel fen und sie aufzunehmen , besteht andererseits die Pflicht. dieGrundlagen der Idenlitl der Gaslgeber, deren.Hausordnung", zu akzeptieren. Agnes Heller,die Ungarn im Jahr 197 verlassen muGte, siehtdiese .Hausordnung" in zweifacher Hinsichtbestimml: .Erstens: Die Gste oder Asylsuchenden haben den staalIichen Geselzen zu gehorchen. auch wenn sie aus Slaalen kommen, indenen andere Geselze geiten. Den Geselzenzu gehorchen heiGt nicht, sie auch zu Iieben.sondem meinl nur die Verpflichtung, nichtgegen sie zu verstoGen. Da die Gesetze schonbestanden, ehe die Gste eintrafen. lreten jene,die in das Haus kommen. in ein Rechtssystemcin. Zwcitcns: Die Asvlsuchenden ", andemnicht nur in einen Staat ein, sic wandcrn auchin eine Cesellschaft ein. Sic mssen auch jenenungeschriebencn Gesetzen folgen. die dieMindestvoraussetzungen menschlichen Um-gangs in dieser Gesellschaft crmglichcn: Undabschlicf:icnd betont sie in ihren zehn Thesenzum Asylrecht: .Der moralischc Antcil, den derAuslnder an dieser Verpllichtung hlt. unterscheid et sich zwar von dem des Hausherm.doch enlsprechen sie einander wechselseitig.Sie mssen in ihrem Verhltnis so symmelrischwerden, wie es nur menschenmglich iSI:"

5 Kommunalpolitik zwischen Individualisierung und sozialer VerantwortungWenn es also stimml, daB spezifische sozialeund gesellschaftspolitische Phnomene nichtnur zur Enlfremdung zwischen Regierendenund Regierlen fhren, sondem den gesellschaflIichen Zusammenhalt generelI gefhrden, somuG hier der Ansalzpunkl einer jeden Polilikliegen. Dies gilt im besonderen MaBe fr diestdlische Politik Denn einerseits sind Sldlevon drohenden gesellschaftlichen Krisen besonders gefhrdet, andererseits bergen geradeStdte eine ungeheure Inlegralions- undEmeuerungskrafl. .Tolgesagte" Stdle wie NcwYork und NeapeI erleben immer wieder einenneuen Aufschwung.Gerade Kommunalpolilik lBI sichdaher nichl auf einzelne Bereiche der Sachpolitik reduzieren, 50 wichtig auch der sprichwrtliche .Kanaldeckel" fr das tgliche Leben deseinzelnen Sladlbrgers sein mag. Neben dernotwendigen Vorsorge fr ein angenehmes undreibungsloses Alltagsleben durch effizientc Verwaltung und Dienstleislungen sind es vor allemzwei zcnlrale Aufgaben. denen sich stdlischcPolilik zu widmen hal.Die SchU/7.(unktion der Politik Politik muG sichwieder ihrcr Schutzfllnktion besinnen. Vide

29


31/123

30

Brger gehren zu de n Verlic rem gesellsehaftlieher EntlVieklungen. sind oder fiihlen sieh inGefahr. Sicherheil und Wohlstand zu verlieren.Ihncn muG Verstndnis. Schutz llnd HilIc signillisiert lInd entgegengebraeht werden.Gcsamtgesellsehaftliehe Ent\\icklungcnknnen bloG beeinOufk verzgert und geringfgig umgelenkt. jedoch kaum verhinder! werden. Aber angcsiehts der Flle von sozialen undteehnologisehen Neuerungen bralleht cs fr alleGruppen de r Gesellsehaft. di l' Gcfahr lallfen.unter die Rder zu kommen. Orte, Institutionenund Mensehen der Orientierllng un d der ZlIOueht, zumindest der Hilfe lInd lintersttzung.also de r Solidaritt. V,renn in diesem Zusarnmenhang eine ausreiehende Versorgung miterschwinglichen Wohnllngen llnd das Ziel derVollbeschftigung in den Vordergrund rckcn,dann geht es nicht nur um diese Leistungen ansich, sondem vor allem auch um Signalc an diejenigen, die sich aus eigener Kraft nicht ausreichend zu hel fen imstande sind.Von besonderer Bedeutung fr cineStadtpolitik, die weit mehr als reale Leistungenim Sinn hat, ist die .,Auslnder'- bzw. ,:\1inderheitenpolitik". Wien wird immer eine Stadtder Zuwanderung sein, der olllle dieser einStck an notwendiger Lebenskraft und Idcntittfehlen wrde. Aber Zuwandcrung heiEt auch:zusammenriicken, teilen, hemde aufnehmcn.Niemand ist gegen die damit verbundenenngste gefeit. Viele knnen diese ngstcselbstndig verarbeiten, manche vielleiciJtnur verdrngen - viele h i n g ( ~ g e n brauchenUntersttzung und die GewiEheit kontrolliertcrund kontrollierbarer Z u w a l l d c r u n g ~ s t r i i J l 1 < ' . Stiidtischc Politik muG darallf i1hziclcn. ( nicht dazu kommen zu lassen. d,Jli sieh dicmglicherweise selbst vor nicht allw l'lIlg


32/123

berhaupt cine Sliidld)(ltlliclw l l ikunfl. oderslelll sic ciner :\Iod


33/123

32

jenes Minimum an Sozialbeziehungen zu schaffen, das Halt und wechselseilige Untersttzunggewhrt.lnnovations- und lnvestitionsoffensive. Es liegt aufder Hand, daE der Fortschritt des technischen\Vissens und Knnens die wirtschaftliche undgesellschaftliche Entwicklung in wesenichenZgen bestimmt. So verndern die modernenKommunikationstechnologien die Art undWeise des individuellen und koUektiven Zusammenlebens, sie definieren wirtschaftliche Standorte neu, werten diese ab oder auf.Eine Stadt wie Wien, die auf VoUbeschftigung setzt, die eine Stadt qualifizierterArbeitspltze und damit ho her Einkomrnenbleiben mchte, muE sich diesen neuenTechnologien gegenber offen zeigen. Entsprechende Investitionen sind notwendig, urninternational wettbewerbsfhige Leistungenund Dienste offerieren zu knnen; ohne solcheAngebote wren alle Bemhungen urn dieAnsiedlung m o d e m e ~ B e t r i e b e vergebens.Wiens Ziel, Investitionshauptstadt Ntteleuropaszu werden. hngt wesentlich von der Aufgeschlossenheit und Investitionsbereitschaft inneue Technologien ab. Dabei geht es wenigerurn neue Produktionsprozesse als vielrnehr urnden Ausbau regionaler und berregionalerDienstleistungen unter Ausntzung des lokalenKnow-hows und regional entwickelter Fertigkei ten und Innovationen.Trotz der gegebenen Gefahren undProbleme einer .durchtechnologisierten" Gesellschaft muB Kommunalpolitik die Chancen indiesem Bereich wahren und ntzen - und dasnicht nur wirtschaftlich. Nicht ablehnendeFurcht gegenber den neuen Technologiendarf der Nla&tab der Poli tik sein, sondernbegrndete Skepsis hinsichtlich mancher folgenauf der Grundlage des Willens zur vemnftigen.nutzbringenden Anwendung. So knnte sich flirWien auch ein zustzliches Instrument der kologisch orientierten Verkehrspolitik ergeben.Gelnge es, nur 10 Prozent de r tglichen Fahrten auf Wiens StraBen durch die Schaffungdezentraier - nicht unbedingt in die einzelneWohnung verlegter - Arbeitspltze zu vermeiden, wre dies ein wesentlicher Schritt indie richtige Richtung.

Die modernen Kommunikationsmiltelbieten darber hinaus zustzliche Nlglichkeiten der Bevlkerungsmilwirk'lmg und der autonomen Gestaltung freier Kommunikationsrume. Politik muE sich darum bemhen, daEflir die Brger nicht das passive Konsumierender international abgestimmten Programme imVordergrund steht; sie soli diese vielmehr in dieLage versetzen. ihre Kommunikationsbedrfnisse eigenstndig zu gestalten.

Globale Dimensionen der Stadtpolitik. Bereits derHinweis auf die internationalen technologischenEntwicklungen und die dadurch bedingte permanente Entwertung bestehender Qualifikationen und Arbeilspltze, die durch die krassenUnterschiede de r Wohn- und Arbeitsbedingungen weltweil, aber auch in Europa vorangetrieben wird, hat die globalen Abhngigkeilen deutlich gemacht. Auch in einer milgroEen Kompetenzen und mil starkern politischen Willen ausgestatteten Stadt wie Wienwird heute der autonome Entscheidungsspielraum zusehends enger. Dem kann aUerdings -wenngleich auch nur in begrenztem AusmaEdurch stadtauEenpolitische Initiativen entgegengearbeilet werden.Stdtische Polilik hat sich in diesemZusammenahng in erster Linie auf die Vermarktung der Standortqualitten und mglicheStdtekooperationen zur Erarbeitung kommunaler Lsungsanstze zu konzentrieren. StadtauEenpolitik heiEt jedoch mehr. Je deutlicherSchicksal und Entwicklung einer Stadt von(illbcrcil Ereigllissell (Enbcheidllngcn in Hrssel.Enlwicklllngen in b-Jugoslawien elc.) abhngen. desto mehr haben lllCh politischc Einheiten wie Sldle die Allfgabe, sich globll oder zumindesl regional ZlI engagieren. Hier heillt es.inlernational Koalitionen einzugehen undTendenzcn zu lInlerstlzen. die den Inleresscn\Nicns enlgegenkommen. Angesichts der Vielzahl der globalen und regionalen Zusammcnhnge lInd i\bhngigkeilen darf sich eine GroRstadt wie 'vVicn bei der Vcrfolgung ihrer Zielenicht ausschlielllich auf die nationale Au Benpoli tik verlassen. AuBerdem kann und darfSolidaritt nicht an den Grenzen einer Stadtoder eines Landes !-lalt machen. LJnterstlzungvon Regionen, Lndern und Stdten, die nachDiktatur und Unterdrckung schwierige Schrittein Richtung Freiheit und Demokratie wagen,sind auf internationale Hilfe angewiesen.Eine aktive StadtauEenpolitik vermagberdies auch zu helfen, nach wie vor bestehende oder neugeschaffene Grenzen zu berwinden. Stdte mssen vorhandene bzw. sichabzeichnende Einigungsprozesse absttzen undbereits existierende Netze enger knpfen. Nichtzuletzt aufgrund seiner Lage hat Wien hier eineAufgabe, die im Ausland oft hher eingeschtztwird als bei uns selbst In diesem Sinn bedeutetGlobalisierung der Welt keineswegs, daB manin der berzeugung, ohnehin nichts bewirkenzu knnen, die Hnde in den SchoB legen soli e.Erstens kommen noch immer viele Dinge inlokalen Zusammenhngen zustande, und spezifische Standortbedingungen beeinflussen auchglobale Entscheidungen. Und zweitens entledigtuns die Globalisierung nicht der Verpflichtung.


34/123

die int emationalen Prozesse mitzusteuem. vVienist keine beliebige Kleinstadt am Rande einesKontinents. sondem UNO-Zentrum im HerLenEuropas und im Nahbereich uns unmittelbarbetreffender Koniliktzonen. Wenn sich darauskeine berregionalen und globalen VerpOichtungen ergeben. woraus dann?Ollentliche Verantwortung bei \Veniger Obrig-keitsstaal. Die Zerfalls- ul)d Differenzierungsprozesse der Gesellschaft, die wachsenden !vligrationsstrme, die Koniliktherde in Europa. imNahen Osten und im Norden Afrikas. die Globalisierung von Informationstechnologien undWirtschaftsprozessen . all dies betrifft Wien sowie viele andere Stdte. manche mehr, mancheweniger. In einer sokhen Situation ist es Aufgabe der Politik. sowohl Schutz zu gewhren alsauch die An- passung an die neuen weltweitbestimmenden Strukturen vorzllbereiten.Es gilt. die Modemisierung der Stadt unterkologischen Zielsetzungen voranzutreibl:n.die kultlirelle Identitiit der Stadt in der sichfdsch wandeInden lInd globalisierenden WeltZlI strken und sich international zu cngagieren.um die entsc:heidenden Trends im Rahmen des.\\glichen zu beeinOussen.Vielleicht kann eine _alte- Stadt. diesich elurch Viel fait und Heterogenit t auszeichnet und gezielt die .Kreativitt der Langsamkeit"pilcgt. cliesen vVanclel besser hewltigen alsmanche andere. Dabei 5011 ten wir Bndnispartner suchen. Deshalb ist fr uns ein neuesgcmeinsames Europa wichtig, unel deshalb hrtfr uns Europa nicht an den Ostgrenzen sterreichs auf.

Um die Aufgaben eler Zukunft zu bewltigen muG sich berdies sterreichs undclamit Wiens dcmokratisches Selbstverstndnisweiterentwickeln - nicht hin zu einer DrittenRepublik. sondem zu eincr zivilen Gesellschaftsolidarischer Brger. die Verantwortung zubemehmen bereit sind.

Politik wird damit keineswegs berOssig. Die erfolgrcichsten Stdte und RegionenEuropas sind die mit einer engagierten PolitikAuch eine zivile Gesellschaft braucht Politikund Politiker mit klaren Zielen. sozialen Wertenund einem starken SelbstbewuGtsein.

Helllling Voscherau. Frankfurter Rundschau.30.12. 19932 Harlmut II,iuliennannl\Valter Siebe!. Neu e l ;rbanitt:Frankfurt/.\Iain 19873 Pascal Bruckner. Die demokralische Ivlelancholie;Hamhurg 1991Gerhard SdlUlze. Die Erlebnisgesellschaft:Frankfurt/.\Iain. New Vork 1992

5 Joe Ragale. Financial Times. 11112.02.19956 !jl rich Ileek. Die Erfindung des Polilischen; FdilionSuhrkalllp. neue !'olge. Band 780

Unlersuchung des ..1.05 Angeles County", 19948 US-Ncws ,1l1d World Report. 10. 07.19959 Franci s Fukllyama. Das Ende der Geschichte:,\Illlchcn I


35/123

34


36/123

Herman Moscoviter

EEN EXTREEM MOMENT VAN HERBEZINNING.Joost Schrijnen over 50 jaar wederopbouw en 50 jaar toekomst.

From: Catalogue Rotterdam 2045. Manifestatie '50 jaar wederopbouw - 50 jaar toekomst'.Rotterdam 1995, p. 83-85.

Heeft het ingewikkelde traject vanRotterdam 2045 geleid tot dat wat de initiators verwachten? Tot verbeeldingen vanmogelijke toekomsten voor fragmenten engebieden in de regio, die ten voorbeeldgesteld kunnen worden? Of is het door deeigenwijze gerichtheid van de architecteneen vrijblijvend ontwerpfestival gewordenwaarbij het sturend karakter van de scenario 's grotendeels verloren is gegaan?De expositie markeert voor Joost Schrijnen(hoofd Ruimtelijke Ordening van de dienstStedebouw en Volkshuisvesting Rotterdam)geen eindpunt van een jaar discussiren,nadenken en fantaseren; het is een halteplaats waar de trein opnieuw in bewegingkomt. Niet alleen intellectueel en ideologisch, maar ook heel pragmatisch."Hoe breng je met al deze toegevoegdewaarde je stedebouwkundige produ kt weereen stap verder? Daar gaat het onder andereom . Niet alleen met betrekking tot deimmense uitdagingen als een nieuwe kustlokatie, de transportcorridor van en naar deBeneluxtunnel, groengebieden enRandstadrail, maar ook om het veel kleinschaliger deel: hoe gaan we om met dewederopbouwarchitectuur in de binnen-stad? En dat ligt minstens zo complex als diegrote opgaves."Vijftig jaar lang heeft Rotterdam een bouw-cultuur kunnen koesteren bij de gratie vande ruimte in de stad. Het bombardement ende brand schiepen niet alleen de kaalslag diemoest worden ingevuld, ze vormden de aanleiding voor een invulling die de stad moestmaken op een manier die het vooroorlogseop den duur zou doen vergeten. Er warengeen dragende pijlers voor nostalgie.Rotterdam is sinds de Tweede Wereldoor logwat betreft het centrum sterk gefixeerd opordening in de stedebouw. Het mag nietmeer chaotisch, onhyginisch, bouwtech-

nisch slecht en moeizaam bereikbaar worden, zoals het ooit was. Dat betekende eennieuwe aanzet, een cultuurbreuk met watgekend werd, het wegbergen van herinnerin-gen aan de oude binnenstad. De monoloogvan het nieuwe centrum begon daarmee.Het naoorlogs modernisme is in Rotterdamduidelijker dan in welke stad in Nederlandook herkenbaar. Het handjevol oude gebouwen dat overleefde binnen de brandgrenzen,houdt de herinner ing niet levend. Het biedthet geheugen geen structureel houvast.De argumenten om het stadsbeeld totaal tewijzigen hoefden na 1940 niet meer per plekaangevoerd te worden. Evenmin warenargumenten, om met stedebouw een socialesanering uit te voeren, om met nieuwbouwde maatschappelijk onwenselijke toestandenvan weleer te verdrijven, noodzakelijk.Zonder verg