· x. international - · tltrkl~c· .c.u ltu re, :art .. and...

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTIVITY

National University of

Mongolia

® 'J -MiRAS Azerbaijan

Cultural Heritage

Support to Research

Association

Germany lnstitute of

Wor!d of Turks

Selçuk University Research Centerfor Turkish

Handicrafts

·------·------··-------- ---·-----------------·------------------- --... • . 1 '.

· X. INTERNATIONAL -. ...· ~- .

·TLtRKl~C· .C.U LTU RE, :ART .. and fPROTECTION C)°F CULTURAL, : . HERl:tAGE . . . _1 ŞYMPOS·IUM/ART AC·TIVITY

Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ

21-27 September 2016-Ulan Bator/MONGOLIA


YILDIZ HAMİDİYE CAMİİ TElYİNATINDA RUMİ

(RUMİ PATTERN ON DECORATION OF YILDIZ HAMİDİYE MOSQUE)

Mesude Hülya ŞANES DOGRu1•

Havva FIRA r··

ABSTRACT The rumi pattern had been put forward on hand-drawn, wood, metal and many

materials tor decoration program of Hamidiye Mosque. Construction history of the Mosque was within the periods when traditional and classic motifs were performed due to national architecture movement. lntensively, it was referred to early periods of the Turkish architecture. On this conception, Hamidiye Mosque had become prominent with the rumi pattern which was used more in !he Turkish art. As well as the rumi patterns in such miscellaneous materials and techniques refer to a style concurrence for the decoration program, it will be evaluated situation of the motifs under westernization effect according to the design rules and by comparing to older periods. Each movement which is met with the rumi pattern up to selected writing component rneans becoming evident of the main character at decoration of the Mosque.

Familiarities with the style which was fashion in Europe immediately betere it and cafled as Arabesque and its stance in the national architecture wifl cause to settle decoration design of the Mosque on more healthy place for us.

The rumi pattern brought from the Mfddle Asia, its improvement for p.eriods, its situation before and after the classic period, its situation in the Turkish Art during emphasizing with Hamidiye Mosque after longer time will be also displayed. However, impacts of foreign or non-muslim craftsmen who had worked tor architecture and decoration of the Môsque would be included to the evaluation.

GİRİŞ Neo Klasik üslubu birçok detayında hissettiren, Yıldız Hamidiye Camii, cuma

selamlığı, bayram vb. dini günlerde, saraya yakın bir cami ihtiyacıyla, il. Abdülhamid'in isteği üzerine 1303/1885- 86 yılları arasında, Yıldız Sarayı'nın hemen yanında inşa edilmiştir (Öz, 1987, s.99). Son dönemlere kadar kabul gören, eserin rnimarınırı Sarkis Balyan olduğu ile ilgili tek bir kaynakta yer al'an bilginin (Hatipoğlu, 2007, s.92), doğru olmadığı, Dolmabahçe Sarayı Arşiv Evrak No: ll/989'da yer alan belgeye göre, Ebnise-i Seniyye İdaresi'nde 30 yılı aşkın süre çalışan Nikolaidis Jelpulyo adlı bir mimar olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca, Osmanlı arşiv kayıtlarında da gerçek mimarın Nikolaki Kalfa, Nikolaidis Kalfa olarak yer alması bu kanıtı desteklemektedir (Can, 2010,s.85.)

Bünyesinde pek çok mimari unsuru barındıran, konum ve işlevi açısından, bir saray camisi olma özelliğindeki yapı, bütün olarak belli bir üsluba mal edilemez. Mimarisi ve süsleme düzeni açısından, nadide .olduğu bilinen camide, barok esintiler taşıyan klasik bir anlayışın izlerini görmek mümkündür. Barok'un hareketliliği , klasiğin disiplini ile buluşmuştur. Geometrik, rumili kompozisyonlar, bitkisel süslemeler ve müzeyyen yazılar caminin süsleme programını zenginleştirmektedir.

Süsleme unsurları ·açısından, oldukça çeşitlilik arz eden camide yer alan rumi uygulamalar, bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Rumi motifi, Yıldız Hamidiye

• Yrd. Ooç., Sakarya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Bölümü ··Araştırmacı.

345

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUMJART ACTIVITY

camiinin, ahşap, mermer, metal, taş ve yazı süslemelerinde dikkati çekecek yoğunlukta, kullanılmıştır.

RUMİ MOTİFİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Orta Asya'dan gelen ve Anadolu Selçukluları tarafından geliştirilen rumi

motifinin, genellikle, kuşların beden ve kanatlarından stilize edilerek üsluplaştığı/ üsluplaştırıldığı düşünülmektedir. Eskiden diyar-ı Rum denilen Anadolu'ya yerleşen Selçuklu Türklerinin bu motifi sıkça kullanmaları nedeniyle de bu adı aldığı bilinmektedir. Celal Esad Arseven de rumi motifini, "Selçuki" olarak adlandırmıştır -{Aksu, 1998, s.9-10). Türk tezyini sanatlarına hayran olan ve caminin bazı bölümlerindeki yazıları yazan gazeteci Ebuziya Tevfik'in ( 1849- 1913 ) köşe yazılarında, rumi tabiri yerine "türki" kelimesini kullandığı ve bu söylemiyle de terimler arasındaki kargaşaya son vermeyi amaçladığının, torunu Ziyad Ebuziya Bey tarafından ifade edildiği bilinmektedir (Keskiner, 1970, s. 1331 ).

Rumi motifinin kaynağı hakkında araştırmacılar farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu motifin, Orta Asya'da insanların hayvanlarına olan bağlılıkları sonucu oluşturulduğu düşüncesi, bazı araştırmacılar tarafından kaleme alınmıştır. Hunlarla başlayan hayvan üslubu, Çin bronz kültürüne tesir etmiş; İskit sanatında da örnekleri görülmüştür. Türk sanatı içinde de yer bulan " Hayvan Üslubu ", sadece doğada var olan bildiğimiz hayvanları değil; efsanevi fantastik yaratıkları da içeren bir üsluptur. Bazı süslemelerde yapıldığı görülen dönüşler, sert kıvrımlar motife hayvansı bir karakter katmaktadır. Yılan, ejder belki de ismi en eski masallara konu olmuş en eski yaratıkların karakteri rumiye yansır. Bu üslup lslam'la buluşunca, bütün özellikleri daha sakin ve dingin bir çizgiye çekilir. Böylece rumi motifi hayvansal mücadelelerinin etkisinden, dalların kıvrımlarındaki bitkisel ahenge geçer (Mülayim, 1989, s. 178-179).

Ruminin kökeni üzerinde yapılan araştırmalar bizi, Büyük Selçuklu Devleti, Hazneliler, Karahanlı Devleti, Uygur, Göktürk ve Asya Hunları gibi Türk Devletlerinin eserlerine götürür. Anadolu Türk Sanatının, Büyük Selçuklu, Gazneli ve Karahanlı Devletlerinin sanatlarına uzanan köklerden beslendiği görülmektedir(Yavuz, 2008, s. 15). Türkler, Anadolu'ya beraberlerinde getirdikleri, maddi manevi kültür değerlerini, karşılaştıkları köklü uygulamalarla birleştirerek, özgün bir üslup oluşturmuşlardır.

Çeşitli mücadeleler içinde geçen ilk dönemlerden günümüze, Anadolu Selçuklu Sanatına ait fazla eser kalmamıştır. Anadolu-Türk Beylikleri dönemine ait, Sivas, Kayseri, Malatya, Erzurum, Diyarbakır, Erzincan, Kemah ve Divriği'de bulunan ve günümüze kadar gelebilen mimari eserlerin dış cephe süslemesinde rumi ve çeşitlerinin kullanıldığı kompozisyonları görmek mümkündür.

13.yy'dan itibaren Anadolu'daki mimari gelişim, süsleme alanına da yansımıştır. Gerek işçilikteki ustalık, gerekse desendeki zenginlik, rumi motifi için de geçerlidir.

Rumi motifi kurallar çerçevesinde sonsuzluk prensibi ile uygulanmaktadır. 14.yüzyıla kadar rumi formundaki süslemelerin hemen hepsinde hayvanları tanımak mümkündür. Girift, kıvrık yollar üzerinde balık, kuş örnekleri açıktır. Çiçek dalları ile rumi yolları asla birbirine karışmaz. Ancak 18. yüzyıldan itibaren, diğer süsleme unsurları gibi, rumi motifinde de batı sanatı etkisinde bir değişimin başladığı ve bazı örneklerde, yaprak benzeri bitkisel bir görünüm aldığı görülür (Akar, Keskiner, 1978, s. 19). Tasarım ve uygulamalar içinde, bitkisel formlarla beraber kullanılması da bu izlenimi güçlendirir.

Rumi motifi kompozisyon içinde, kullanı ldığı yerin özelliğine göre çeşitlenir ve isim alır. Sade, hurde, sencide, kanatlı, dilimli, sarılma gibi pek çok çeşitleri olan rumi motifi, desendeki işlevine göre de, tepelik, orta bağ, ayırma rumi, vb. olarak adlandırılır.

346


YILDIZ HAMİD İYE CAMİİNDE RUMİ BEZEME Yıldız Hamidiye Camii, dönemin bezeme özellikleri göz önünde

bulundurulduğunda, rumi süslemenin, farklı yüzeyler ve malzemeler üzerinde tercih edilişinin, geniş alanlara hakimiyeti ve estetik duruşa kattığı ahenk olması muhtemeldir.

Yıldız Hamidiye Camii bezemeleri incelendiğinde, Türk tezyinatı içinde rumi motifinin batılılaşma sürecinin sonunda farklılaştığı ve genel tezyinat üslubunun bazı uygulama yüzeylerinde neo klasik adı verilen bir akım ile şekillendiği gözlemlenmektedir. Yapı, süsleme açısından zengindir. Bazı yüzeylerde klasik devir anlayışının terk edilmediğ i gözlenmektedir. Ahşap üzeri uygulamalarda klasik desen izlerinin devam ettirildiği örnekler bulunmaktadır. Ahşap işçiliği gibi taş ve mermer süslemelerinde de klasik bezeme geleneğinin devrin anlayışına göre devam ettiği anlaşılmaktadır. Aynı zamanda taş tezyinatı içinde kullanılan rumi motiflerindeki sadelik ve kabartma tekniğine bakıldığında; Selçuklu tarzında tasarımların uygulandığ.ı görülmektedir. Çizim şemaları ve kompozisyon düzenleri incelendiğinde ve klasiğe çok benzeyen rumilerin detaylarına bakıldığında; yeni bir tarzın denendiği; dolayısıyla tasarımların, neo klasik üslup olarak adlandırılabilecekleri düşünQlebilir. Camide yoğunlukla uygulanan süslemeler kalemişi tekniğinde çalışılmıştır. Kalemişi süslemelerde yoğun olarak neredeyse tek motif olarak kullanılan rumi motifinin klasik fomıundan çıktığı, dilimlere bölünerek geniş yüzeylere uygu landığı görülmektedir. Anatomisinin bozulduğu, neredeyse bir yaprağa, bazı kompozisyonlarda geometrik fomıa dönüştüğü gözlemlenmektedir. Bu durum, rumi motifinin alt yapıda klasik, ama genel görüntü itibari ile batının etkisinde kalınarak çalışıldığını göstermektedir.

Yıldız Hamidiye Camii Tezyinatındaki rumi motiflerini daha önce inşş edi lmiş; 111. Murat, Hürrem Sultan, Şehzade Mehmed Türbeleri tezyinatındaki rumi motifleriyle kıyaslamak uygun olacaktır. Yıldız Hamidiye Camii Süslemelerindeki rumi motifleri klasik tarzdan uzak bir formda tasarlanmıştır. Genel hatları ile rumi denilse de aslında bir yaprak görüntüsünde oldukları görülmektedir. Gövdeler iri ve yaprak gibi dilimlenmiş ve tek bir motif kullanılmasına rağmen, oldukça hareketli bir yapıdad ı rlar. 111. Murat Türbesinde kullanılmış olan rumi motifleri, klasik tarzda ve daha zarif görünümlüdür. Tek dal üzerinde belli bir disiplinle yerleştirilmiştir. Aynı zamanda, 111. Murat Türbesi süslemelerindeki rumi motifleri iki ayrı renkle belirlenirken, Yıldız Hamidiye Camii süslemelerinde rumi motifleri tek renkli ve içi boş olarak tasarlanmıştır. 111. Murat Türbesindeki rumi motifleri detaylı ve genelde hurdelenmiş şekilde uygulqnarak, kullanılmıştır.

Klasik devir rumi motifleri belli isimlerle anılırken, Barok ve neo klasik dönemdeki rumi motifleri isimlendirilememiştir. Bu yüzdendir ki klasik devirdeki adları ile anılmaktadırlar. Yapı larındaki büyük değiş i klik bazen motiflerin rumi motifi olup olmadığı, klasik devirdeki karşılıklarıyla kıyaslandığında anlaşılmaktadır. Her ne kadar değişime ve deformasyona uğrasalar da klasik tarz rumilerle karşılaştırıldığında, temel yapıyı terk etmedikleri gözlemlenmektedir.

Caminin büyük bölümüne hakim olan ka lemişi süslemeleri kuralsız ve eklektik görünümleri ile klasik Türk süsleme tarzının aksine yeni bir oluşum gibi kendini göstermektedir. Yine de camideki ahenk, hareketlilik, renklerdeki uyum göze rahatsız edici gelmemektedir. Harirı:ı,deki duvarlarda ve tavanlarda hemen göze çarpan ve çini uygulaması yapı lmış gibi görülen süslemede rumi motifleri klasik tarzda uygulanmıştır. Benzer süsleme harim bölümünün pervazla rında da devam etmektedir. Özellikle kubbede görülen rumi motifleri yeni bir üslupta klasik tarzdan farklı bir şekilde süslemede yer almaktadır. Yaprağı andıran yapısı yeni bir anlayışın uygulanmaya çalışıldığını düşündürmekteyse de caminin tezyinatınr yapan nakkaşların gayri müslim olmaları nedeniyle klasik desen anlayışını bilmemeleri normal olarak addedilebilir. Kubbenin sağ ve solunda bulunan tavan göbeklerinde de benzer özellikte süslemeler

347

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUMJART ACTIVITY

bulunmaktadır. Kalem işi süslemeleri caminin hünkar ve şehzadeler mahfilinde de görülmektedir. Bu bölümlerdeki uygulamalarda klasik süslemenin tamamen dışında bir bezeme söz konusudur. Rumi motifinin anatomisindeki değişim, batılılaşmanın etkisini göstermektedir. Kalemişi süslemelerde rumili bezemeler dışında hünkar mahfili tavanlarında çiçek buketlerine rastlanmaktadır.

Benzer süsleme Sultan Reşad Türbesi kubbe tezyinatı içerisinde de kullanılmıştır. Duvarlarda tekrar eden geometrik süslemeler caminin adına uygun olarak, yıldız formunda uygulanmıştır.

Cami taş işçiliği; taç kapı, harim kapısı, mihrap ve minber olarak uygulanmıştır. Genel olarak mermere çalışılmış olan tasarımlar, kabartma tekniğinde yapılmıştır. Taç kapıda zengin bir süsleme bulunmaktadır. Klasik tarz görünümlü desende rumiler sade ve hurdelenmiş bir şekilde kullanılmıştır. Aynı süsleme, caminin mihrap duvarı istikametinde tekrar edilmiştir. Kapının tepelik kısmı rumi motiflerinin oluşturduğu kompozisyonla bezenmiştir. Rumiler klasik denebilecek, ancak, barok esintilerini de yansıtan bir tarzda yapılmıştır. Klasik dönem bezemelerinde rumi helezon sistemi içerinde tek bir yönde ve aynı doğrultuda ilerler. Desen, neredeyse hangi dalın hangi motife ait olduğu belli .olmayacak kadar sarmal olarak devam etse de, helezon takibi yapıldığında, birbiri etrafında dönen rumilerin düzeni gözden kaçmamaktadır. Mihrap ve minberde de benzer klasik tarzda süslemeler mevcuttur. Fakat desen kurallarında farklılıklar görülmektedir. Süslemeler minberde daha yoğun olarak uygulanmıştır. Mihrap süslemesinin aksine kurallı ve disiplinli bir süsleme görülmektedir. Camide bezeme yüzeylerinde yer yer üslup farklılıklarına gidilmiştir. Bu durum klasik desen anlayışının yeni bir tarza dönüştüğünün göstergesidir.

Caminin tezyini yazı süslemelerinde durum biraz daha ilgi çekicidir. Bu dönemde, sülüs hattının zirveye çıktığı bu dönemde tezyini kufi hattının kullanılması bilinçli bir tercihtir. Caminin kare planlı oluşu, kufi kuşak yazısının uygulanışını kolaylaştırması dolayısıyla süsleme ve mimari ile uyum içinde odduğu gözlemlenmektedir. Caminin kufi yazılarının rumi tezyinatla birliktelik sağlanması dikkat çekicidir. Harflerin uç kısımlarına yerleştirilen rumi motifleri yazıya bir ovallik katarak cami süslemesine katkıda bulunmuştur. Bu tarz, yazı süslemelerinin ilk örneklerinden olan 13, yüzyıl Amasya Burmalı Minare kitabelerinde de, Yıldız Camii'nde de yazı aralarında boşluk doldurma ve dengeyi sağlamak için uygulanmıştır.

Caminin maden sanatındaki süslemesi de genel tezyinatıyla bağlantılı şekildedir. Cami avlu kapısı, pencere parmaklıkları, hurdelenmiş rumilerin kullanıldığı kompozisyonlarla bezenmiştir. Yıldız Hamidiye Camiinin, Yıldız Sarayı süslemelerinin etkisinde kalınarak çalışıldığı anlaşılmaktadır.

Devrin yapılarının inşasında görev aldığı bilinen Ermeni, Rum mimarların varlığı, batı tesirinin kaçınılmaz olduğunu göstermektedir. Selçuk Mülayim'in " Değişimin Tanıkları" kitabında bu görüşü destekleyici örnekler yer almaktadır. 16. Yüzyıl içinde İslam sanatı Avrupa'da moda halini almış ve bazı Avrupalı sanatçılar kopya ve uyarlama desenler çalışmıştır. Bu sanatçılardan biri olan P. Flötner tarafından tasarlanmış bir baskı desenin Yıldız Camii tezyinatı arasında bulunduğu tespit edilmiştir. Son restorasyonlarda, kubbede bulunan yabancı imzalar da bunu desteklemektedir. Ancak, caminin süsleme programını, iyi bir gezgin ve araştırmacı olan, Gazeteci Ebu Ziya Tevfik'in belirlediği ve bir çok yapı ve tasarımdan etkilenerek Yıldız Hamidiye Camiinde uygulanan kompozisyonları hazırladığı düşünülmektedir.

Çalışmada cami süslemelerinde batı sanatının etkisinin baskın olduğu, fakat beraberinde klasik Türk sanatı süslemelerinde kullanıldığı eklektik tarzın, neo klasik sanat anlayışının var olduğu sonucuna varılmıştır. Buna bağlı olarak rumi motifinin de bu tarzla değişim gösterdiği, rumi çizimlerinde dengenin, görünüşlerinde estetik'in zayıfladığı, görülmektedir.

348

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTNITY

DEGERLENDİRME VE SONUÇ Yıldız (Hamidiye) Camii süslemeleri incelenmiş; gerek kompozisyon gerek

motif çizimlerinde neo klasik tarzda bir üslup izlendiği ve bezemelerin bu tarzda oluşturulduğu sonucuna varılmıştır. Bu araştırmadan çıkan önemli sonuçları maddeleştirmek gerekirse;

Desenlerde batı etkisinin bariz şekilde görüldüğü; rumilerin Selçuklu devri motiflerine benzerliği, klasik desen izlerinin devam ettiği; ahşap işlerinde klasiğe çok yakın bir üslubun. devam ettiği; klasik tarzı andıran rumi örnekleri incelendiğinde, yeni bir tarzın gözlemlendiği ve bu tarzın neo klasik olarak adlandırıldığı; rumi motifleriyle kompozisyon oluşumunun kuralsız desen anlay ışıyla ele alındığı; rumilerin anatomisinin bozulduğu ve yaprağa benzediği ; rumi motiflerinin klasik tarz rumi ile karşılaştırıldığında; daha dolgun, iri ve kaba rumilerin uygulanmış olduğu; yine klasik tarz örneklerle kıyaslamada rumilerin detaylandırılmayıp tek renk ve içi boş olarak tasarlandığı; klasik rumilerin çeşitliliği ve isimlendirme zenginliği yanında neo klasik rumilerin tek tip örnek olarak izlendiği (Sadece bir rumi var. Sencide, piçide, hurde vb. yok); neo klasik tarz ruminin baskın bir milli motif olarak düşünüldüğü ve yüzey doldurmada tek motif olarak seçildiği; rumi ağırlıklı bezemeyle de diğer bitkisel ve geometrik motiflerde batı etkisinin giderilmeye çalışı ldığı; klasik desen kurallarının ve ustalarının yok olmasıyla batıda uygulanm ış desenlerin caminin farklı bölümlerinde tekrar edildiği görülmüştür.

19. yüzyıl Osmanlı mimari sanatının önemli eserlerinden biri olan Hamidiye Camiinde yer alan, kalemişi, taş süsleme, maden, hat sanatı örnekleri dönemin sanat unsurları göz önüne alınarak değerlendirilmeye çalışılmış olmakla birlikte, bu konunun ileride detaylı daha analitik bir şekilde gözden geçirilip bir araştırma konusu yapılması mümkündür.

KAYNAKÇA AKAR Azade, KESKINER Cahide, 'Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif"Türk Süsleme Sanat ve Kültür Yayınları 2, lstanbul 1978. AKSU Hatice, "Rumi Motifinin kökeni", Mimar Sinan Üniversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, lstanbul, 1998. HATIPOGLU, Oktay, "XIX yüzyJ/ Osmanlı Camilerinde Kalemşi tezyinat!'', yayınlanmış doktora tezi, Atatürk üniversitesi, Erzurum, 2007. KESKiN ER, Cahide,"Türk Motifleri " Türkiye Turing ve Otomabil Kurumu, İstanbul,'S. 5, 1970. . MÜLAYİM Selçuk . "Rumi Motifinin Zoometrik Kökeni" Uluslararası Osmanlı Öncesi Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara, 1989. MÜLAYİM Selçuk, • Değişimin Tamklarr, Kaknüs Yayınları, lstanbul, 2000 ÖZ, Tahsin, "/stanbul Camileri'~ Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1965 il, s. 29 T.C Anadolu Üniversitesi Yayını No 2452, Açıköğretim Fakültesi Yayınları no: 1424. YAVUZ, Şeyda, "Süsleme Sanatların Rumi Moüfi ve Tarihsel Gelişimi" Yayınlanmamış .Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008. ·

349


Flötner'in Hazırladığı

Hamidiye Camii Tavan Çizimi Camii Tavan Detay Çizimi Doğu Etkili Levha Örneği2

Hamidiye Camii, Harim Duvarı Hamidiye Camii Taçkapı Tepelik Tezyinatı Kalemişi Tezyinatı3

:~-;

Hamidiye Camii Tavan Çizimi Restorasyon S ı rasında Bulunan Yabancı imza

2Selçuk Mülayim, Türk Sanatında lkonografik Dönüşümler, Değişimin Tanıkları,2. Baskı, Kaknüs Yayınları. İstanbul. 2015 3 Yıldız Hamidiye Camii içindeki rumi tasarımlı tezyinata ait çizimler, Hawa Fırat tarafı ndan ça l ışılmıştır.

350

· x. international - · tltrkl~c· .c.u ltu re, :art .. and...

Documents