xaxklkxj - welcome to yeshwant mahavidyalaya wardhaymw.edu.in/books/gangasagar.pdf · xaxklkxj @3...

101

Upload: doantram

Post on 14-Mar-2019

217 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

xaxklkxj @1

xaxklkxj

¼ ejkBh Hkk‛ksrhy çfl) yksdukVÓk ½

MWk- u- g- [kksMs

ch-,Llh] ¼tho’kkL=½] ,e-,- ¼ejkBh½] ih,p-Mh] lsV-

ejkBh foHkkx çeq[k]

;’koar egkfo|ky;] o/kkZ-

xaxklkxj @2

xaxklkxj ISBN 978-81-928787-1-3

MWk- u- g- [kksMs

Gangasagar Dr. N. H. Khode

loZ gô

lkS- oS’kkyh u- [kksMs

LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- 442001 ¼egkjk‛Vª½

izdk’kd

MWk- u- g- [kksMs

fiz;nf’kZuh efgyk dWkyst toG] ukyokMh] o/kkZ] egkjk‛Vª-

07152&250578] 9850537615

E-Mail : [email protected]

izFkekoÙkh

15 vkWxLV] 2014

v{kj tqGo.kh o eakM.kh

Jh jktsanz xksfoanjko Hkks;j

LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- ¼egkjk‛Vª½

eqnzd

fu_rh eqnz.kky;] o/kkZ-

LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- ¼egkjk‛Vª½

07152&250578] 9850122819

eq[ki‛B ladYiuk

fnus’k fuelVdj]

flfydkWu xzWfQDl] vkohZ ukdk] esu jksM] o/kkZ-

fdaer & 80 :i;s-

xaxklkxj @3

viZ.k if=dk -----

euksjatukph dks.krhgh vk/kqfud lk/kus ulrkuk T;kauh lektkps

euksjatu dsys- R;k txHkjkrhy loZ yksddykoarakuk( o ek>s

oMhy Le`fr’ks‛k Jh gfj’panz ukjk;.k [kksMs ;akuk —rKrkiwoZd

lfou; viZ.k-

xaxklkxj @4

vkHkkj ----

xaxklkxjps laokn fyfg.;klkBh ;akph Qkj eksBh enr >kyh &

dq- oanuk y{e.kjko Makxjh- Jh lqjs’kjko cksjdj ¼eq- iks- vYyhiwj] rkyqdk

fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ ½-

;akP;keqGs b- l- 2012 e/;s nlÚ;kP;k jk=h xaxklkxjpk iz;ksx >kyk &

dq- lksukyh cVkys] dq- jks’kuh egktu ¼eq- iks- {khjleqnz] rkyqdk lsyw]

ftYgk o/kkZ ½-

;akuh b- l- 2012 e/;s nlÚ;kP;k jk=h xaxklkxjpk iz;ksx dsyk &

loZJh & dqaMfyd eqaxys] ekjksrjko cVkys] Jko.kth tksxos] fouk;djko

tkequdj] euksgj ekjksrjko dksYgs] izQqYy m)ojko dksYgs] lfpu xksfoanjko

iky] fo’kky lqjs’kjko Hkqrs] furhu oklkM- ¼ eq- iks- {khjleqnz] rkyqdk

lsyw] ftYgk o/kkZ ½-

nlÚ;kP;k jk=h >kysY;k xaxklkxjP;k iz;ksxkr gs ok|oan gksrs &

loZJh & ckckjko HkqtkMs] jes’kjko tkeudj] Hkkjr Hkqrs] vfuy y[kokns]

:is’k Hkqrs] iq:‛kksÙke oklkM] izdk’k egktu] Jh eqaxys] furhu oklkM-

¼ eq- iks- {khjleqnz] rkyqdk lsyw] ftYgk o/kkZ ½-

xaxklkxj @5

vuqØef.kdk

1- euksxr ------------------------------------------------------------------------ 06

2- xaxklkxjps dFkkud ---------------------------------------------------------- 11

3- xaxklkxj yksdukVÓkkpk vkÑrhca/k ------------------------------------- 19

4- jaxHkw‛kk o os’kHkw‛kk ----------------------------------------------------------- 20

5- ok|oan ------------------------------------------------------------------------ 21

6- jaxeap --------------------------------------------------------------------------- 22

7- xaxklkxje/khy xk.kh --------------------------------------------------------- 22

8- xaxklkxj ukVdkrhy O;fDrfp=s % &

v- xaxklkxj jk.kh ---------------------------------------------------------------- 25

c- fnok.k --------------------------------------------------------------------------- 28

d- larlsu -------------------------------------------------------------------------- 30

M- deykorh ---------------------------------------------------------------------- 32

b- f’kikbZ ------------------------------------------------------------------------- 32

Q- nariky -------------------------------------------------------------------------- 33

c- xqjk[kh] o<j] ‘ksVth o eko’kh ------------------------------------------ 34

9- ik= ifjp; ------------------------------------------------------------------- 35

10- vad ifgyk ------------------------------------------------------------------ 36

11- vad nqljk ------------------------------------------------------------------ 54

12- vad frljk ------------------------------------------------------------------ 68

13- vad pkSFkk ------------------------------------------------------------------ 85

xaxklkxj @6

eh------- uôh vkBor ukgh( i.k vlsy eh rsOgk lgkO;k lkrO;k oxkZr]

T;kosGsyk ek÷;k xkokr ^xaxklkxj* gÓkk yksdukVÓkkpk [ksG >kyk gksrk-

vkrk R;k xks‛Vhyk toGikl rhl rs iLrhl o‛kZ >kys vlkos- xkokr

R;kosGh ^okjdjh Hktu eaMG* gksrs- eyk tsOgk pakxyk let ;k;yk

ykxyk rsOgk Jh xq:nso lsok eaMGkP;k nksu Hktu eaMGÓkk gksR;k- R;kosGh

xkokr Hktu] dhrZu] dkyk] ukelIrkg] ,ôk( o loZ nsorakP;k t;aR;k]

iq.;frF;k gksr gksR;k- ;k lokZr jk‛Vªlar rqdMksth egkjktakuh r;kj

dsysY;k ^lkeqnkf;d /;ku* o ^lkeqnkf;d izkFkZuk* ;akpk izHkko gksrk-

iapØks’khr gs xko ¼;sj.kxko½ Qkjp /kkfeZd vlY;kph ikorh feGr gksrh-

xq:nso lsok eaMGkr xkokrhy izfrf‛Br yksd vlY;keqGs R;akP;k ‘kCnkP;k

ckgsj dks.kh tkr uls- rks dkG 1975 rs 1980 pk vlkok- ;kp osGsl

xaxklkxj gÓkk yksdukVÓkkps iz;ksx xkokxkokr gksr gksrs-

eyk vkBors R;kp dkGkr vktqcktwP;k eksBÓkk xkokr rek’kkps

[ksG ;k;ps- r’kk tkfgjkrhps dkxn eh ygku vlrkuk okpr gksrks-

la/;kdkGh xkokrwu vusd ygkueksBh eqys o ek.kls gs rek’kkps [ksG

ikgk;yk ‘kstkjP;k xkokyk tkr gksrh- eh rs [ksG ikgk;yk eqyakcjkscj

tk.;kpk gê ?kjh djr gksrks- i.k oMhy ek= rs rek’kkps [ksG ikgk;yk

ckgsjxkoyk tkÅ nsr uOgrs- ^rek’kk* gk lH; ek.klkus ikg.;klkj[kk

fo‛k; ukgh vlk ek÷;k ofMyakpk let gksrk- vkf.k ek÷;ke/;s R;akuk

rsOgkp lH;i.kkph y{k.ks fnlyh vlkoh-

;kposGh xkokrhy dkgh gkS’kh yksdakuh xkokr ^xaxklkxj* gÓkk

yksdukVÓkkpk iz;ksx dj.;kps Bjfoys- rsOgk Jhxq:nso lsok eaMGkrhy

yksdakuh rhoz ukilarh n’kZfoyh- i.k gkS’kh yksdakuh gkj ekuyh ukgh- ex

yksdoxZ.kh dk<k;yk lq:okr >kyh- eyk vkBors R;kosGh nksu :i;s

oxZ.kh nÓkkoh v’kh vis{kk gksrh- dks.kh fnyh rj dks.kh ukgh- i.k ‘ksoVh

,dnkps ukVd djk;ps Bjys- ^xaxklkxj* gÓkk yksdukVÓkkpk iz;ksx ikgk;yk

vktqcktwP;k fljlxko] fu/kk] ekudkiwj] dkpuxko] xkokrhy Qkj FkksMh

eaMGh] xkokrhy lxGs L=h&iq:‛k( o dkgh izek.kkr xq:nso lsok

eaMGkrhy lq:okrhyk fojks/k dj.kkjh eaMGhgh gksrh- ek>s oMhy [ksG

ikgk;yk vkys uOgrs] vls eyk vktgh vkBors- R;akP;k erkuqlkj

xaxklkxj @7

xaxklkxj] rek’kk o r’kkizdkjps [ksG Eg.kts dkgh rjh ^ok;’kh* ¼okbZV½

gk izdkj gksrk-

ek÷;k xkokiklwu ljG okVsus xsY;kl rhu rs pkj fdyksehVj

varjkoj ^fu/kk* ukokps xko vkgs- HkksbZ] xksaM] dq.kch] rsyh] ekGh] dks‛Vh]

v’kk vusd vkMtkrh vlysys gs ygku’ks xko- rsFkhy dkgh gkS’kh

yksdakuh gs xaxklkxj ukVd clfoys gksrs- R;kpkp iz;ksx rs ek÷;k xkokr

nk[kfo.kkj gksrs- jk=Hkj pky.kkjs gs ukVd vkgs- xkokP;k toGpsp lxGs

dykoar vlY;keqGs xkokrhy yksdakP;k ifjp;kps gksrs- ukVdkr R;akpk

vLly xkojku jkaxMk vfHku;( o eukr ;sbZy rsOgk o rlk fouksn d:u

R;akuh cjsp uko dekoys gksrs- [kja lakxk;pa Eg.kts ek÷;klkj[;k ygku

eqyakuk R;kosGh xaxklkxj ukVdkps dFkkudp letys uOgrs- ek÷;klkj[ks

vls vusd eksBsgh ck;kek.kls vlsy R;akukgh dFkkud letys uOgrs- rls

ikgrk dFkkud u letY;keqGs dks.kkps dkgh vMr uOgrs- lksaxa ikgwugh

vusd yksdakps lek/kku gksr gksrs- i.k R;krhy xk.ks ek= ljG ljG o

lksis vlY;keqGs vkEgh ygkui.kh rs Eg.kr gksrks- vusd ygkueksBÓkk

eqyakuk o ek.klakuk rkyhe u djrkgh xaxklkxjps xk.ks ikB >kys gksrs-

^fu/kk* xkokizek.ksp vusd xkokrhy yksdakuhgh gs ukVd clfoys

gksrs- R;krhy dkgh dykoarkuk gs ukVd rqEgh dksBwu vk.kys vls fopkjys-

rsOgk ^vkiVh* ;k xkoko:u gs ukVd vk.kY;kps R;akuh lakfxrys- gs

yksdukVÓk vlY;keqGs R;kph fyf[kr lafgrk dqBsgh feGr ukgh- fyf[kr

lafgrk ulY;keqGs R;kpk ewG ys[kd dks.k vkgs ;kpkgh ‘kks/k ykxr ukgh-

ek= 1975 P;k ekxsiq<s xaxklkxj gÓkk ukVdkps [ksG xkokxkokr gksr gksrs-

vusd xkokrhy yksdakuh Lor%p gs ukVd clfoys gksrs- x.kirh] nqxkZnsoh]

nljk] gksGhpk ikMok] xq<hikMok fdaok gkSls[kkrj dks.kR;kgh fno’kh

R;kdkGkr xaxklkxjps [ksG gksr gksrs- xkokr vls dk;ZØe cgqrsd

mUgkGÓkkP;k fnolkr Ogk;ps- R;kosGh xkokr euksjatukph dks.krhgh

vk/kqfud ek/;es uOgrh- xkoxkMÓkkr Dofpr fBdk.kh ,[kknk [kj[kj

okt.kkjk jsfMvks lksMyk rj euksjatukP;k ckcrhr loZ likV gksrs-

jk"Vªlar rqdMksth egkjkt ukxiwj fo|kihBkP;k] ,e] ,] ejkBh]

Hkkx 1 P;k ^ejkBh yksdlkfgR;* ;k fo‛k;kP;k vH;klØekr ^xaxklkxj* gs

yksdukVÓk Bsoys gksrs- i.k rs iqLrd:ikus dksBsgh miyC/k ulY;keqGs dkgh

o‛kk±uh rs vH;klØekrwu dk<wu Vkdkos ykxys- gs lqanj vls yksdukVÓk

xaxklkxj @8

fyf[kr lafgrk ulY;keqGs cnyR;k dkGkr uke’ks‛k gks.kkj gksrs- Eg.kwu rs

iqLrd#ikus tru d:u Bso.;kps eh vxksnjp Bjfoys gksrs- b- l- 2007

iklwup gs yksdukVÓk feGfo.;kP;k dkekyk eh ykxyks gksrks- dlsgh d:u

^xaxklkxj* gs yksdukVÓk iqLrd:ikus vk.kk;ps vls eh ek÷;k eukyk

lakxr gksrks- R;k iqLrdklkBh ek>k izokl lq: >kyk gksrk-

tsOgk eh ^fu/kk* xkokrhy yksdakuk HksVyks o xaxklkxjcíy fopkjys-

rsOgk rs Eg.kkys dh] vkEgh iLrhl o‛kkZiwohZ gs ukVd clfoys gksrs- vkrk

vkEgh d/khpsp gs ukVd djk;ps lksMwu fnys vkgs- R;krhy ukVdkr dke

dj.kkjs dkgh ts‛B ukxfjd vkgsr] rj cjsp tu xko lksMwu dke/kanÓkklkBh

‘kgjkr xsys- rj dkgh dk;epsp xsys- vkt ts vkgs rh R;kosGh ukVdkr

dke dj.kkjh r:.k eqys gksrh- rs vkt vktksck >kysys vkgs- vkrk

ukVdkpk dks.krkgh Hkkx dks.kkykgh ;sr ukgh o vkBorgh ukgh- R;akP;k

rksaMwu vls ‘kCn ,sdY;koj eyk Qkj okbZV okVr gksrs- dkj.k R;kosGi;±r

eyk yksdlkfgR;kps egÙo dGys gksrs-

T;k T;k xkokyk tk.;kpk ;ksx ;sbZy rsFks eh ^xaxklkxj*

ukVdkcíy pkSd’kh djhr gksrks- o/kkZ ftYgÓkkr ^vYyhiwj* ukokps ,d

eksBs xko vkgs- rsFkhy dkgh gkS’kh yksdakuh xaxklkxj ukVd clfoys gksrs

vls dGys- i.k vkrk ek= rsgh R;kps [ksG djhr uOgrs- eh R;akP;k

izeq[kkyk b- l- 2011 e/;s HksVyks( o R;kps egÙo letwu lakfxrys- rsOgk

R;akuh fnokGhyk gs ukVd d: vls lakfxrys( o loZ enr dj.;kps

vk’oklu fnys- eh loZ r;kjh dsyh( i.k osGsoj R;akuh R;kfno’kh ^[katjh

Hktu Li/kkZ* Bsoyh- ek>k [kwip fgjeksM >kyk o okbZV okVys- gh ,d

pakxyh la/kh gksrh vls eyk okVys gksrs- vkf.k iq<s v’kh la/kh feG.kkj dh

ukgh ;kph ‘kk’orh uOgrh-

i.k ;so<Ókkus eh gkj eku.kkjk uOgrks- yksdlkfgR;kps ladyu

djrkuk fdrh vMp.kh o izlaxkapk lkeuk djkok ykxrks] gs ek÷;k

^fL=;akph xkFkk* ;k ifgY;k iqLrdkP;k osGh eh vuqHkoys gksrs- dWkyste/;s

^yksdlkfgR;* f’kdor vlrkuk izR;sd o‛khZ fo|kF;k±uk xaxklkxj

ukVdkcíy fopkjr gksrks- rqeP;k xkokr gs ukVd vkgs dk\ rqEgh gs ukVd

ikfgys dk\ ;k ukVdkps [ksG gksrkr dk;\ rqEgkyk ;kcíy dk; ekfgrh

vkgs] vls fopkjr gksrks- i.k izR;sdkdMwup ukghps mÙkj feGr gksrs- l=

2012&2013 yk ,e- ,- Hkkx 1 ejkBh P;k oxkZr ^xaxklkxj* gÓkk

xaxklkxj @9

yksdukVÓkkph ekfgrh lakxr gksrks- rs vkrk dls yqIr >kys vkgs vls lakxr

vlrkukp rqEgkyk tj ;kph dksBs ekfgrh feGkyh rj eyk Qksu d:u

lakxk] vlsgh rklkP;k ‘ksoVh Eg.kkyks- rsOgk lksukyh cVkys o jks’kuh

egktu ;akuh R;akP;k xkokyk gs ukVd dj.kkjh eaMGh vktgh vkgs vls

lakfxrys- {k.kHkj fo‹oklp clr uOgrk- eh R;akuk iqu%iqUgk rsp fopkjr

gksrks( i.k R;akps mÙkj Bke gksrs-

o/kkZ ‘kgjkiklwu ngk&ia/kjk fdyksehVj varjkoj ^{khjleqnz* ukokps

xko vkgs- R;k xkoko:up gÓkk nksu eqyh ;’koar egkfo|ky;] o/kkZ ;sFks

f’k{k.kklkBh ;sr gksR;k- R;akP;k enrhusp gÓkk ukVdkpk iz;ksx d:u

?;k;pk gksrk- lksukyh cVkysps oMhy Jh ekjksrjko cVkys R;k ukVdkr

Hkwfedk djhr gksrs- R;keqGs ukVdkpk iz;ksx dj.ks lksis gks.kkj gksrs- lksukyh

o jks’kuh ;akuk okjaokj ukVdkP;k iz;ksxkcíy lakxr gksrks- R;akP;keqGs

nlÚ;kP;k fno’kh la/;kdkGh iz;ksx dj.;kps Bjys- gÓkk nks?khauh enr

dsyh- gÓkk iqLrdkrhy QksVks ;kp xkoP;k ¼{khjleqæ½ dykoarkps vkgs-

xkokrhy lxGÓkk dykoarakuh vxnh vkuankus vkf.k mRlkgkus R;kr

Hkkx ?ksÅu gs ukVd dsys- ek÷;k ekuikukr dkghgh deh iMw fnys ukgh-

jk=Hkj Eg.ktsp igkVs ikp oktsi;±r iz;ksx >kyk- iz;ksx >kY;koj Jh

ekjksrjko cVkys Eg.kkys] ^lj] vkEgh tsOgk gs ukVd cloys rsOgk

iapohl&rhl o‛kkZps gksrks*- vkrk R;akps o; lkBP;k iq<s vlkos- R;k

eaMGhrhy dkgh dykoarkpk e`R;w >kyk vlY;kpsgh R;akuh lakfxrys- T;k

dykoarkpk eR;w >kyk rs L=h&ik=kph Hkwfedk djhr gksrs- R;akP;kuarj

dks.khgh fe’kh Hkknjk;yk r;kj uOgrs- ‘ksoVh R;akP;krhyp dkgh yksdakuh

R;kaP;k eqyakukp gÓkk iz;ksxklkBh r;kj dsys- R;akP;k fe’kk cksMwu o lkMh

uslowu R;akuk jaxeapkoj vk.kys- R;k eqyakph jaxeapkoj ;s.;kph rh

ifgyhp osG gksrh- L=h&ik=akph Hkwfedk dj.kkÚ;k rhugh eqyakps o;

fo’khP;k vkr vlkos- R;k eqyakuk ,dgh laokn ikB uOgrk- rkyhe rj

>kyhp ulkoh- vkf.k vfHku;kP;k ckcrhr rj u cksyysysp cjs-

R;akP;klkscr vlysys ts‛B dykoar gkrokjs d:u R;akuk lakxr gksrs- R;akps

laokngh rsp lakxr gksrs( o d/kh Eg.kr gksrs- rh eqys QDr L=hik= Eg.kwu

mHks gksrs- ek÷;klkBh R;akuh gs loZ dsys gksrs- R;krhy rhu dykoar

vkyVwu ikyVwu os’k cnyowu osxosxGÓkk Hkwfedk djhr gksrs- vkt R;akps

o; ikl‛V rs lÙkjP;k toGikl vkgs- jk=Hkj xk;u o oknu dj.kkjh

xaxklkxj @10

eaMGh gksrh- ‘ksoVh ,d iz;ksx ?kMwu vkyk- R;kuarj gk iz;ksx vlkp iq<s

Qkj fnol gksbZy vls eyk okVr ukgh- dkj.k T;akuk laokn o xk.kh ;sr

gksrh] rs QDr rhu pkj yksd jaxeapkoj gksrs-

xaxklkxj ukVdkph fyf[kr lafgrk r;kj dj.ks Qkj vo?kM dke

gksrs- dkj.k tks iz;ksx >kyk R;krhy cÚ;kp Hkkxkph /kjlksM dj.;kr

vkyh gksrh- v’kh fyf[kr lafgrk feGo.ks Qkjp dBh.k dke vkgs- dkj.k

vkrk lxGhdMs xaxklkxjps iz;ksx dj.ks toG toG can >kys vkgs-

{khjleqnz o fu/kk ;k xkokrhy dykoarkadMsgh fyf[kr lafgrk ulY;kps

R;akuh lakfxrys- R;keqGs xaxklkxjph lafgrk feGsy dh ukgh ;kph ‘kk’orh

nsrk ;sr uOgrh- i.k ek>s iz;Ru lq:p gksrs-

,d fnol oanuk y{e.kjko Makxjh ;k ek÷;k fo|kFkhZuhus] frps ekek

Jh lqjs’kjko cksjdj ¼vYyhiwj½ ;akP;kdMs xaxklkxjcíy cjhp ekfgrh feGw

‘kdrs vls lkafxrys- R;kaP;kdMs dkgh fyf[kr ekfgrhgh feGw ‘kdsy vls

Eg.kkyh- eh lqjs’kjkokauk HksVwu R;kaP;kdMwu R;akuk ikB vlysys laokn

fygwu ?ksrys- R;klkBh oanukph Qkj eksBh enr >kyh- v’kk Lo:ikr

xaxklkxjph ,d fyf[kr lafgrk r;kj >kyh- R;krgh cÚ;kp pqdk gksR;k-

ik=akps laokn cnyysys gksrs- ik= ,d o laokn nqlÚ;k ik=kps v’kh

FkksMhQkj ljfelG gksrh-

vkrk eyk R;kph i)r’khj eakM.kh djk;ph gksrh- R;klkBh eh cjsp

fnol R;kps okpu dsys- uarj ,dk ,dk ik=kps laokn osxGs fygwu dk<ys-

dkgh ik=akps cnyysys laokn R;k R;k ik=akP;k rksaMh ?kkrys- R;klkBh

{khjleqæP;k eaMGhauh dsysY;k iz;ksxkph cjhp enr >kyh- vYyhiwjps

lqjs’kjko cksjdj gs Lor% R;k ukVdkr xaxklkxj jk.khph Hkwfedk djhr gksrs-

R;keqGs jkfgysY;k pqdk] ik=akP;k rksaMps lqVysys laokn dG.;kl

R;akP;kdMwu enr >kyh- Dofpr dkgh ‘kCnakps vFkZ vktgh dGr ukgh-

{khjleqnzP;k eaMGhauk o lqjs’kjko ;akuk fopkjys rj rsgh R;kcíy osxGs

lakxr ukgh- i.k R;keqGs vkrk dkghgh vMwu jkgkr ukgh- ukVdkps dFkkud

letsy ,o<h lafgrk ek= vkt r;kj vkgs- gs pkj vadh yksdukVÓk

iqLrd:ikus r;kj >kys- ejkBh Hkk‛ksrhy ,d lqanj yksdukVÓk vusd

yksdakP;k iz;Rukus u‛V gksrk gksrk okpys] ;kpk eyk eksBkp vkuan okVrks-

MWk- ,u- ,p- [kksMs

9850537615

xaxklkxj @11

xaxklkxjps dFkkud %& ^‘kadkorh* uxjhpk jktdqekj

vkiyk fiz; fe= fcjcy ;kyk lkscr ?ksÅu f’kdkj dj.;klkBh oukr

tkrks- oukr HkVdarh dsY;kuarj fcjcyyk ,dk fBdk.kh Fkakcowu jktdqekj

ik.kh fi.;klkBh fu?kwu tkrks- ik.;kP;k fBdk.kktoGp jktdqekjkyk ,d

^ounsohps* nsÅG fnlrs- ;ksxk;ksxkus ^in~ekorh* uxjhpk jktk ^nariky*

R;kp ouke/;s ounsohP;k n’kZukyk tk.;kpk fopkj vkiY;k f’kik;kyk

cksywu nk[korks- rso<Ókkr nariky jktkph dU;k ^in~ek* rsFks ;srs( o eykgh

ounsohP;k n’kZukyk ?ksÅu pyk vlk jktktoG gê djrs- jktk nariky

vkiY;k ykMD;k in~ekyk lkscr ?ksÅu ounsohP;k n’kZukyk tkrks- oukr

ounsohP;k eafnjktoG vkY;koj vpkud jktkyk f’kdkj dj.;kpk eksg

gksrks- jktdqekjh in~ekyk ounsohP;k nsoGktoG Bsorks( o f’kik;klkscr

jktk f’kdkjhyk fu?kwu tkrks- bdMs ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj ik.;kP;k

‘kks/kkr ounsohP;k nsoGktoG ;srks- rsOgk R;kyk lqanj v’kh jktdU;k

in~ek R;kP;k n‛Vhl iMrs-

jktdqekj ik.kh fiÅu ijr vkY;koj vkiyk fe= fcjcy ;kyk

lakxrks dh] ^fe=k] eh vkt ,d lqanj eqyxh ikfgysyh vkgs- rh eyk

vR;ar vkoMysyh vkgs] vkf.k eyk rh iRuh Eg.kwu goh vkgs- uarj

fcjcy vkf.k jktdqekj R;k eqyhP;k ‘kks/kkr fu?krkr- fcjcy jktdqekjkyk

fopkjrks dh] rh eqyxh rsFks dk; djhr gksrh- R;koj jktdqekj Eg.krks dh]

^frus MksD;kps Qwy dk<wu dkukyk ykoys] vkf.k dkukps Qwy dk<wu

nkrkyk ykoys( o nkrkps Qwy ik;koj Vkdys*- vls lakfxrY;koj fcjcy

R;k eqyhpk iÙkk lakxrks- MksD;kps Qwy dkukyk ykoys Eg.kts frP;k

uxjhps uko ^djukVd* vlkos- o dkukps Qwy nkrkyk ykoys Eg.kts

frP;k ofMykps uko ^nariky* vlkos] rlsp frus nkrkps Qwy ik;koj

Vkdys Eg.kts frps uko ^in~ek* vlys ikfgts-

jktdqekj o R;kpk fe= fcjcy nks?ksgh in~ekorh uxjhr frpk ‘kks/k

?ks.;klkBh ;srkr- in~ekorh uxjhr vkY;koj R;akuk uxjkP;k dMsyk ,d

>ksiMh fnlrs- R;k >ksiMhr ,d Egkrkjh jkgkr vlrs- fcjcy o jktdqekj

nks?ksgh R;k >ksiMhr jk=h eqôke djrkr- EgkrkjhP;k lgkÓ;kus in~ekP;k

jktokMÓkkpk iÙkk ‘kks/krkr- EgkrkjhP;k }kjs fryk fujksi ikBforkr-

xaxklkxj @12

lq#okrhyk Egkrkjh r;kj gksr ukgh( i.k nks?ksgh fryk iS’kkps vkfe‛k

nk[kforkr- uarj Egkrkjh r;kj gksrs-

Egkrkjh in~ekorhP;k okMÓkkr tkrs vkf.k lakxrs dh] ^in~ek] rqyk

tks r:.k ounsohP;k nsoGkr HksVyk gksrk] ^rks rq>h ik[kjkokuh okV ikgkr

vkgs*- vls Egkrkjhus lakxrkp in~ekorhyk jkx ;srs( o rh Egkrkjhyk

cnMrs- R;kuarj jktdqekj Lor%p in~ekorhP;k okMÓkkr tkÅu frph HksV

?ksrks- vki.k Egkrkjhyk ikBfo.;k,soth Lor%p dk ukgh vkykr vls

in~ek jktdqekjkyk fopkjrs( o vkrk vki.kkl osG ukgh] rqEgh mnÓkk

ldkGh uÅ oktrk HksVk;yk ;s.;kps lakxrs-

nqlÚ;k fno’kh fcjcy vkiY;k fe=kyk lkscr f=’kwG ?ksÅu tk;yk

lakxrks- vkf.k Eg.krks dh] ^frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj fryk ekfgr u

gksrk dk<wu ?ks( o frP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqGkus [kw.k d:u ijr ;s*-

BjY;kizek.ks nqlÚ;k fno’kh jktdqekj in~ekorhP;k okMÓkkr izos’k djrks-

jk=hP;k tkxj.kkeqGs in~ekorhP;k MksGÓkkr >ksi vlrs- rh cksy.;kP;k

eufLFkrhr ulrs- fryk vls >ksiysyh ikgwu jktdqekj frP;k xGÓkkryk

uojRukpk gkj dk<wu ?ksrks( o frP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqGkus [kw.k d:u

vkiY;k fe=kdMs ijr ;srks-

in~ekorh >ksisrwu tkxh >kY;kuarj frP;k vls y{kkr ;srs dh]

frP;k xGÓkkr uojRukpk gkj ukgh- fryk vls okVrs dh] xGÓkkrhy gkj

jktdqekjkus pks:u usyk vlkok- i.k rks jktdqekj vkgs- rks d’kkyk gkj

pks:u usbZy- gk gkj R;k Egkrkjhus Eg.ktsp BdkbZ eko’khus ¼in~ek

Egkrkjhyk BdkbZ eko’kh Eg.kwu lacks/krs½ pksjyk vlkok vls letwu frP;k

>ksiMhph ryk’kh ?ksrs- gkj fnlr ulY;keqGs rh dklkohl gksrs- vkrk

jktslkgsc vkiY;koj jkxkorhy v’kh fryk fHkrh okVrs- vkiyk gkj

pksjhyk xsyk vls ofMyakuk lakxk;ph fryk fgaer gksr ukgh- Eg.kwu rh

BdkbZ eko’khdMwu vkiY;k ofMykyk dGfors- jktk narikykyk gh ekfgrh

feGrkp rks f’kik;kyk cksykowu uxjhr noaMh nÓkk;yk lakxrks( o tks

dks.kh gk uojRukpk gkj vk.kwu nsbZy R;kyk ngk gtkjkps c{khl tkghj

djrks-

bdMs fcjcy rks uojRukpk gkj ?ksÅu frP;kp uxjhr ¼in~ekorh½

,dk ‘ksVthdMs fodk;yk vk.krks- vkf.k vkiyk fe= jktdqekjkyk ‘kadjkps

ri djhr Le’kkukr clorks- ¼R;kekxs fcjcjyph ,d /kwrZ pky vlrs½

xaxklkxj @13

’ksVthP;k okMÓkkr vkY;koj gkjkpk lkSnk lq: gksrks- R;k njE;ku nariky

jktkpk f’kikbZ rsFks iksgksprks- ‘ksVth o fcjcy nks?ksgh gk gkj vkiyk ukgh

Eg.kwu f’kik;kyk lakxrkr- i.k ‘ksoVh ^ijns’kh* vls uko /kkj.k d:u

vlysY;k fcjcyyk f’kikbZ idMrks- ^gk gkj eyk ek÷;k xq:us fnyk( o

rks vkrk Le’kkukr ri djhr vlY;kps fcjcy f’kik;kyk lakxrks- f’kikbZ

fcjcyyk ?ksÅu Le’kkukr ;srks- ;sFks jktdqekj ‘kadjkps ri djhr clY;kp s

ukVd djr vlrks- gk gkj ‘kadjkps ri djhr vlrkuk ,dk Hkqrkus eyk

fnyk] o vki.k R;k HkqrkP;k MkO;k Hkqtsoj ,d f=’kqGkph [kw.k dsY;kps

jktdqekj f’kik;kyk lakxrks- f’kikbZ gh ckreh vkiY;k nariky jktkyk

lakxrks-

nariky jktk vkiY;k f’kik;kyk vkns’k nsrks( o vkiY;k uxjkr

izR;sd L=h&iq#‛kakP;k Hkqtsoj f=’kqGkph [kw.k vkgs dk] gs ikgk.;klkBh

ikBforks- f’kikbZ uxjkrhy loZ L=h&iq#‛kakP;k Hkqtk riklrks( i.k

dks.kkP;kgh Hkqtsoj r’kh [kw.k ulrs- uxjkrhy lxGÓkk L=h&iq#‛kakP;k Hkqtk

ikfgY;k dk\ vls jktk fopkjrks- jktoa’kkrhy yksdakP;kgh Hkqtk ikg.;kpk

vkns’k jktk f’kik;kyk nsrks- ykMD;k jktdU;sykgh R;krwu lwV feGw u;s

Eg.kwu frP;kgh Hkwtk ikgk.;kpk vkns’k nsrks- lxGÓkklkBh lkj[kk dk;nk

vlkok vlk jktkpk gsrw vlY;keqGs ‘ksoVh jktk vkiY;k eqyhykgh

R;krwu lwV nsr ukgh- frP;kgh Hkqtk ikgk;yk lakxrks- f’kik;kyk

in~ekorhP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqGkph [kw.k fnlrs- f’kikbZ gh ekfgrh

jktkyk lakxrks- eqyhus vkiY;k dqGkyk dyad ykoyk vkgs] rh fi’kkPp

vkgs] vls letwu jktk vkiY;k f’kik;kyk vkns’k nsrks dh] ^fgyk oukr

usÅu Bkj dj*- jktkP;k vkKsizek.ks f’kikbZ in~ekorhyk oukr Bkj

ekj.;klkBh usrks- i.k R;kyk n;k ;sÅu rks fryk lksMwu nsrks- ,dk

gj.khph f’kdkj d:u jDrkus ek[kysyh ryokj jktkyk nk[korks-

jktdqekjh in~ekyk vj.;kr lksMwu fnY;koj f’kikbZ vkiY;k uxjkyk

¼in~ekorh uxjh½ ijr ;srks- vj.;kr in~ek gh ounsohP;k nsoGkP;k

vkJ;kus fnol dk<rs- rso<Ókkr ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj o R;kpk fe=

fcjcy vkiY;k f’kik;klkscr R;k oukr f’kdkj djk;yk ;srkr- rsFks

jktdqekjkyk rh fnlrs- rw ;sFks d’kh vkyhl vls jktdqekj fryk

fopkjrks- ^rqEgh ek>k uojRukpk gkj usyk] R;keqGs ek÷;koj v’kh ouoklh

gks.;kph osG rqeP;keqGs vkyh*] vls jktdqekjh lakxrs- rsOgk jktdqekj

xaxklkxj @14

in~ekorhlkscr rsFksp ounsohP;k nsoGkr fookg djrks- jktdqekj o in~ek

ounsohyk ueLdkj djrkr- ounsoh izlé gksrs- rh nks?kakukgh vk’khokZn nsrs-

vkf.k Eg.krs] ^jktdqekj] rw eyk ,[kknÓkk larklkj[kk lTtu fnlrks-

Eg.kwu vkt eh rq>s uko ^larlsu* vls Bsors- o in~ek rw xaxslkj[kh fueZG

vkgs( o lkxjklkj[kh fo’kky eukph vkgs] Eg.kwu rq>s uko ^xaxklkxj* vls

Bsfor vkgs- vkf.k jktk rqyk lkscr Eg.kwu rw vkiY;k fe=kyk ¼fcjcy½

fnok.k Eg.kwu Bso*- xaxklkxj ounsohyk vkjrh djrs- ;sFks ifgyk vad

lekIr gksrks-

nqlÚ;k vadkph lq:okr fnok.k vkf.k f’kik;kP;k xk.;kus lq: gksrs-

R;kr larlsu jktk o xaxklkxj jk.khpk ifjp; vlrks- ^loZ iztktuakuk

dGfo.;kr ;sr vkgs dh] ^vktiklwu ek>k fe= jktk >kyk vkgs( o eh

R;kpk fnok.k >kyks vkgs- vkf.k lkscr f’kikbZ ljnkj vkgs* vlk R;k

xk.;kpk vk’k; vlrks- jktk larlsugh eksBk vkuanh vlrks- vkiY;k

fe=kyk fnok.k userks- R;kyk Vksi vkf.k iks’kk[k nsrks- vk.k[kh R;kP;k

lkscrhyk f’kikbZ nsrks-

,d fnol jktk larlsu vkiY;k ykMD;k xaxklkxj jk.khyk fopkjrks

dh] ^rw nq%[kh vkf.k f[ké dk vkgsl*- frP;k nq%[kkps dkj.k fopkjrks-

^vkiY;k yXukyk cjhp o‛kZ >kyh( i.k vkiY;kyk larrh ukgh- vkiY;k

okMÓkkleksjP;k ck;akuk eqys vkgsr( vkf.k R;k eyk ;sÅu cksyrkr*] vls

xaxklkxj jk.kh jktkyk lakxrs- R;kpcjkscj jktkus tksfr‛; ikgkos Eg.kwu

fouarh djrs- tksfr‛; egkjktakuk okMÓkkr vk.k.;kl jktk fnok.kkyk

lakxrks- tksfr‛; jktkpk gkr ikgrks- vkiY;kyk /kunzO;kyk dkgh deh

ukgh( i.k vkiY;k iksVh iq=QG ukgh] vls tksfr‛;kus lakfxrY;koj jktk

R;koj mik; fopkjrks- ^egkjkt] vki.k lgk efgus vj.;kr tkÅu

‘akdjkps ri dsY;kl rqEgkyk iq=QG ykHksy*] vls tksfr‛;kus lkafxrY;koj

jktk ‘kadjkph ri’p;kZ dj.;klkBh vj.;kr lgk efg.;klkBh fu?kwu

tkrks-

Hkxoku ‘kadjkph [kMrj v’kh ri’p;kZ djhr vlrk Jh’kadjkps

vklu Mksyk;yk ykxrs- i`Fohoj vlk dks.k jktk ri’p;kZ djhr vkgs

dh] R;kus ek>s flagklu Mksyk;yk ykxys- jktkps ri ikgwu Hkxoku

‘kadjth izlé gksrkr- vkf.k jktkyk fopkjrkr dh] ^rqyk dk; ikfgts*\

^ek÷;ktoG /kuæO;kyk dkghp deh ukgh( i.k iksVh larku ukgh- Eg.kwu

xaxklkxj @15

nsok iq= ekxk;yk vkyks* vls jktk Hkxoku ‘kadjkyk lakxrks- ‘kadjth

Eg.krkr] ^jktk] rq÷;k iksVh larrh vkgs( i.k rs Qkj dBh.k vkgs*-

dks.krhgh dBh.k xks‛V dj.;kph jktk r;kjh nk[korks- ‘kadjkyk rls opu

nsrks- ‘akdjth Eg.krkr] ^jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ jkfgY;koj rqyk

LoxkZr ;kos ykxsy*- jktk rls opu Hkxoku ‘kadjkyk nsrks-

jktk larlsu lgk efgus [kMrj v’kh ‘kadjkph ri’p;kZ d:u

vkf.k ‘kadjkpk larrh feG.;kpk oj ?ksÅu vkiY;k ‘kadkorh uxjhyk ijr

;srks- vkiY;kyk larrh gks.kkj v’kh ckreh jktk vkiY;k ykMD;k

xaxklkxj jk.khyk nsrks- jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ jkfgY;koj eyk

LoxkZyk tkos ykxsy] gh xks‛V jktk xaxklkxjyk lakxr ukgh- xaxklkxjyk

fnol tkrkr- jktk o jk.kh nks?ksgh vkuankr vlrkr- xaxklkxj jk.khyk

lgkok efguk ykxrkp jktk LoxkZyk tk.;kph r;kjh djrks- vkiyk fe=

fcjcy ;kP;k gkrh jkT; o iztk lksiowu jktk LoxkZyk fu?kwu tkrks- ;sFks

nqljk vad lekIr gksrks-

jktk larlsu vkiys jkT; o iztk fnok.kkP;k gkrh lksiowu LoxkZyk

fu?kwu tkrks- vkiY;kuarj iztktu lq[kh Bsokos( o jktiq= tUekyk ;sbZi;±r

gs jkT; lakHkkGkos vls jktk fnok.kkyk lakxrks- jktk LoxkZyk fu?kwu

xsY;koj fnok.kkP;k eukr jkT; gMi.;kpk eksg mRié gksrks- vkrk vki.kp

;k jkT;kps ekyd vkgksr] v’kk FkkVkr fnok.k okojr vlrks- yxsp gh

ckreh rks vkiY;k deykorhyk ¼iRuhyk½ tkÅu lakxrks- vki.k vkrk

jktkjk.kh cuwu ;k jkT;kpk o iztspk lakHkkG d: vls Eg.krks- ^gs jkT;

vkiys ulwu R;k xaxklkxj jk.khps vkgs* vls deykorh vkiY;k irhyk

Eg.ktsp fnok.kkyk lakxrs- i.k lRrsP;k eksgkus csgks’k >kysyk fnok.k

xaxklkxj jk.khykp okMÓkkP;k ckgsj dk<wu ns.;kph /kedh nsrks- deykorh

fnok.kkyk letko.;kpk iz;Ru djrs( i.k fnok.k let.;kP;k fLFkrhr

ulrks- vkiY;k iRuhph fouarh rks /kqMdkowu ykorks-

bdMs jktk LoxkZr xsY;kph ckreh deykorh xaxklkxjyk lakxrs-

i.k xaxklkxj jk.khpk R;koj fo’okl clr ukgh- rh fnok.kkyk gh gfddr

fopkjk;yk R;kP;k okMÓkkr tkrs- ;sFks fnok.k xaxklkxj jk.khpk vieku

djrks( o ^rqus xqjk[;kps iksV vk.kys* vlk frP;koj vkjksi djrks- fryk

ekjgk.k d:u okMÓkkckgsj gkdywu ykorks- yxsp f’kik;kyk cksykorks( o

xaxklkxj jk.khyk oukr usÅu Bkj ekj.;kpk vkns’k nsrks- R;kosGh xaxklkxj

xaxklkxj @16

jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ vlrks( vkf.k fnok.k lÙksP;k /kqafnr okojr

vlrks- f’kikbZ xaxklkxjyk Bkj ekj.;klkBh oukr usrks- R;kyk jk.khph n;k

;srs- rks fryk Bkj u ekjrk oukr lksMwu nsrks( o vkiY;k uxjkyk okil

;srks- vki.k xaxklkxjyk Bkj ekjys vls f’kikbZ fnok.kkyk lakxrks- ;koj

izlé gksÅu fnok.k f’kik;kyk ngk ,dj tehu c{khl nsrks-

iq<s xaxklkxj jk.kh QkVds oL= uslwu fQjr fQjr in~ekorh uxjhr

frP;k ekgsjh ;srs- rsFks dkgh o<j ¼nxM ekrhps dke dj.kkjh ,d tekr½

/keZiky jktkP;k fnok.kkP;k dpsjhleksj mHks jkgwu fnok.kklkscr cksyr

vlrkr- o<j vkiY;k dkekps iSls ?ksÅu tkr vlrkuk R;akuk xaxklkxj

vR;ar nfjnzh voLFksr fnlrs- o<ja fryk lkscr ?ksÅu frph fopkjiwl

djrkr- xaxklkxj vkiyk [kjk ifjp; nsr ukgh- ^ek>s uko cschuank vlwu

eh ,d ouoklh vkgs*- ;so<kp ifjp; rh o<jakuk nsrs- o<j fryk

vkiY;klkscr dkekyk ?ksrkr- dke >kY;koj dkekps iSls ekx.;klkBh o<j

fnok.kkdMs tkrkr- Lor%P;k etqjhps iSls ?ksrY;koj o<j ckbZP;k etqjhps

iSls ekxrkr- i.k T;kph etqjh R;kykp ns.;kr ;sbZy Eg.kwu rqEgh rqeP;k

cfg.khyk etqjhlkBh jktkdMs ikBowu nÓkk] vls fnok.k o<jakuk lakxrks-

rsOgk ckbZ jktkleksj dkekps iSls ekxrs- jktk fryk uko xko fopkjrks- rh

laiw.kZ gfddr jktkyk lakxrs- /keZiky jktk ¼nariky jktkpk iq=½ fryk

vksG[krks- vkf.k ^vki.k cgh.k HkkÅ vkgksr* vls Eg.kwu fryk Lohdkjrks-

vki.k v/ksZ v/ksZ jkT; okVwu ?ksÅ Eg.krks- fryk vkiY;k toG Bsorks-

,d fnol ‘kadkorh uxjhP;k fnok.kkyk xaxklkxj jk.kh ftoar

vlY;kps LoIu iMrs- rks f’kik;kyk cksykorks- rw ^xaxklkxj jk.khyk oukr

Bkj u djrk fryk ftoar dk lksMysl* vlk tkc fopkjrks- ^rw /kksdsckt

vkgsl* vls Eg.kwu R;kph fuHkZRluk djrks- xaxklkxjpk ‘kks/k ?ksÅu vki.k

fryk Bkj dsys ikfgts ;k mís’kkus fnok.k o f’kikbZ nks?ksgh xksj{kukFkkps lkasx

?ksÅu xaxklkxjyk ‘kks/kk;yk fu?krkr- ;sFks frljk vad lekIr gksrks-

f’kik;klkscr fnok.k xksj{kukFkkps lksax ?ksÅu] nk<h o tVk ok<owu

uxj uxj ikyFkh ?kkyrkr- ijarq R;akuk dksBsp xaxklkxjpk iÙkk feGr ukgh-

‘ksoVh R;akuk ,d uxjh fnlrs- R;k uxjhr nks?ksgh ;srkr- T;k uxjhr rs

;srkr rh nariky jktkph in~ekorh uxjh vlrs- rsFks nariky jktkpk iq=

^/keZiky* gk jkT; djhr vlrks- rsFksp xaxklkxj vkiY;k HkkoktoG

¼/keZiky½ fnol dk<r vlrs- xksj{kukFkkpk os’k ?ksrysys f’kikbZ o fnok.k

xaxklkxj @17

;k nks?kakukgh jktk HksVhyk cksykorks- dq’kyeaxy fopkjY;koj jktk vkiY;k

cfg.khyk ¼xaxklkxjyk½ cksykowu lakxrks] ^ckbZ] vkt vkiY;k ?kjh

uoukFkkiSdh nksu xksj[kukFk vkys vkgsr] rjh rw R;akP;k Hkkstukph yodj

r;kjh dj- xaxklkxj yodj Hkkstu r;kj d:u R;k nksu xksj{kukFkakuk

tsok;yk nsrs- tsou djr vlrkuk xksj{kukFkkP;k os’kkr vlysys fnok.k o

f’kikbZ nks?ksgh fryk vksG[krkr- T;k dkeklkBh rs fu?kkysys vlrkr rks

csr R;akpk lQy gksrks- /keZiky jktk R;k nksu xksj{kukFkakuk iksokMk

Eg.kk;yk lakxrks- iksokMk Eg.kr vlrkuk rs xaxklkxjcíy [kksVh ekfgrh

lakxrkr- ^;k ckbZus xqjk[;kps iksV vk.kys vkgs] Eg.kwu ;k ckbZyk toG

Bsow udks* vls rs jktkyk lakxrkr- /keZiky R;k xksj{kukFkakP;k Eg.k.;koj

fo’okl Bsorks- /keZiky jktkyk vkiY;k cfg.khpk jkx ;srks- rks

xaxklkxjyk okMÓkkckgsj gkdywu ykorks- xaxklkxj vkiY;k Hkkokyk

letko.;kpk [kwi iz;Ru djrs- ^vkiY;k iksVkryk xHkZ gk xqjk[;kpk ulwu

rq÷;k HkkVO;kpk vkgs* Eg.kwu lakxrs- i.k /keZiky jktk frps ,sdr ukgh- rw

ek÷;k jktoa’kkyk Mkx ykoyk vkgsl] rw dyafd.kh vkgsl] vls Eg.kwu

fryk ckgsj dk<wu nsrks- R;kosGh rh uÅ efg.;kph xjksnj vlrs- rh

Hkxoku ‘kadjkpk /kkok djrs- v’kk dBh.k le;h ‘kadjkyk enrhlkBh

fouarh djrs-

¼jaxeapkoj ‘kadjkpk izos’k gksrks- ‘akdj o ikoZrhps laokn ,sdk;yk

;srkr½ ‘akdjth eR;qyksdkr xeu dj.;kl fu?krkr- ikoZrhgh ‘kadjkyk

lkscr us.;kph fouarh djrs- vki.kgh eR;qyksdkr ;sÅu yksdakps dkSrqd

ikgw Eg.kwu ikoZrhgh ‘kadjthlkscr eR;qyksdkr ;srs- oukr ‘kadj o

ikoZrhps vkxeu gksrs- R;kp fBdk.kh xaxklkxj jk.khps ckGari.k gksrs- ;sFks

dks.;krjh fL=ps ckGari.k >kys vkgs Eg.kwu rh ‘kadjkyk Fkakck;yk lakxrs

o iq<s tkrs- frFks ,d ckbZ ckGar >kysyh ikoZrhyk fnlrs- ikoZrh

xaxklkxjP;k gkrkr ckG nsrs- ‘kadjth o ikoZrh rsFkwu fu?kwu tkrkr-

vkrk oukrp xaxklkxjpk ckG ygkukpk eksBk gks.kkj vkgs- xaxklkxj

ouke/;sp vkiys ckG BsÅu uxjkyk fHk{kk ekxk;yk ;srs] o ijr tkrs-

gh lxGh gfddr rh xk.;kr lakxrs- ;sFks ek= eu gsykowu Vkd.kkjs o.kZu

vkysys vkgs- T;k oukr xaxklkxj vkiY;k ckGkyk ?ksÅu jkgkrs- rsFksp

‘akdkorh uxjhpk fnok.k vkiY;k f’kik;klkscr f’kdkjhyk ;srks- R;kP;k

n‛Vhl xaxklkxj o frpk ckG fnlrks- ^rw rq>k ckG ek÷;kdMs ns* vls

xaxklkxj @18

fnok.k xaxklkxjyk lakxrks- ^rw ek>k tho ?ks] i.k ek÷;k ckGkyk ek:

udks* Eg.kwu xaxklkxj fnok.kkyk fouo.kh djrs- i.k fnok.k frps dkgh

,sdr ukgh- frP;k gkrwu frps ckG fnok.k fgldkowu ?ksrks o f’kik;kdMs

nsrks( o R;kpk f’kjPNsn dj.;kpk gqdwe nsrks- ^xaxklkxjP;k eqykpk

f’kjPNsn dsyk rj ;k ikikpk okVsdjh dks.k*\ Eg.kwu f’kikbZ fnok.kkyk

fopkjrks- f’kikbZ eqykyk Bkj ekj.;kl udkj nsrks- rsOgk fnok.k Lor%

xaxklkxjpk o frP;k eqykpk f’kjPNsn djrks- bdMs f’kikbZ jkxkus

^f’kik;kpk iks’kk[k* Qsdwu nsrks vkf.k fu?kwu tkrks-

FkksMÓkk osGkus Hkxoku ‘kadj o ikoZrh eR;qyksdkr xeu dj.;klkBh

;srkr- oukr ikoZrhyk nksu tho esysys fnlrkr- ikoZrh ‘akdjkyk Eg.krs]

^nsok] ;sFks nksu ftokph gR;k >kysyh fnlr vkgs- rj rqEgh R;akuk ver

iktwu ftoar djk- ‘kadjth ver iktwu xaxklkxj o frP;k ckGkyk ftoar

djrkr- R;kuarj ‘kadjth ckGkyk toG ?ksrkr- R;kyk vkiY;ktoGph

‘kDrh o cG nsrkr- rlsp dks.khgh ;kyk ;q)kr ijkftr dj.kkj ukgh

vlk vk’khokZn nsrkr- ;k ckGkps uko ^jRuiky* Bso vls xaxklkxjyk

lakxwu Hkxoku ‘kadjth ikoZrhlkscr fu?kwu tkrkr-

xaxklkxjpk eqyxk jRuiky vkrk ckjk o‛kkZpk gksrks- rks vkiY;k

vkbZyk lakxwu oukr f’kdkjhlkBh tkrks- R;kp oukr ‘kadkorh uxjhpk

fnok.k f’kdkj djk;yk ;srks- jRuikykph oukr fnok.kklkscr HksV gksrs-

fnok.k R;kyk R;kP;kcíy ekfgrh fopkjrks- i.k jRuikykyk vkbZf’kok;

dkghp ekfgr ulrs- vkrk xaxklkxj R;kyk iw.kZ gfddr lakxrs- oukr

HksVysyk rksp nq‛V fnok.k gks;- R;kP;keqGsp vkiY;koj gh v’kh osG

vkY;kps xaxklkxj jRuikykyk lakxrs- rkss yxsp ‘kadkorh uxjhr ;sÅu

fnok.kklkscr ;q) djrks( vkf.k R;kyk Bkj ek:u vkiY;k vkbZtoG ;srks-

^gs jkT; vkrk vkiys vkgs*] vls vkiY;k vkbZyk lakxrks- rw ;k xknhoj

cl( o ekekP;k okMÓkkyk dks.krk ekxZ tkrks rs rw eyk lakx- vls Eg.kwu

vkbZoj >kysY;k vU;k;kpk lwM ?ks.;klkBh in~ekorh uxjhr izos’k djrks-

jRuiky o R;kpk ekek /keZiky ;k nks?kakph y<kbZ gksrs- ‘kadjthus

jRuikykyk cG o ‘kDrh fnY;keqGs rks vftaD; vlrks- ‘ksoVh ekek

/keZiky xaxklkxjyk ‘kj.k tkrks- xaxklkxj jRuikykyk Eg.krs dh] ^rq>k

ekek rqyk ‘kj.k vkysyk vkgs] R;kyk rw ej.k nsÅ udks*- /keZiky jktk

vkiY;k cfg.khyk lakxrks dh] ^ckbZ] ek>h eqyxh ¼panzlsuk½ vkrk

xaxklkxj @19

fookg;ksX; >kyh vkgs- jRuikykpk panzlsukcjkscj fookg gksrks- ‘ksoV

vkuankus gksrks- ------------- iMnk iMrks-

xaxklkxj ;k yksdukVÓkkpk vk—rhca/k % yksdukVÓk

EgVys dh R;k ukVÓkkpk iwoZjax o mÙkjjax vls nksu Hkkx iMrkr- iwoZjaxkr

x.k] xoG.k] vkokgu] ueu] iwtk vlrs- rj mÙkjjaxkr vk[;kuxk;u]

lknjhdj.k] vkjrh bR;knh vlrs- iwoZjaxkr izknsf’kd nsonsorakukgh ueu

d:u vk’khokZn ?ksrY;k tkrks- xkoijRos gh nSors cnyr vlrkr-

loZlk/kkj.ki.ks dks.kR;kgh yksdukVÓkkpk vk—rhca/k iq<hyizek.ks vlrks-

iwoZjax % x.k & xoG.k & vkokgu & ueu-

mÙkjjax % vk[;ku & lknjhdj.k & vkjrh-

x.k Eg.kts x.kirh Lrou- x.kirhps Lrqrhfo‛k;d xhr- Hkkjrkr

xtkuukyk jaxHkwehph nsork ekuY;k tkrs- vki.k djr vlysyk [ksG]

ukVÓk fdaok iz;ksx fufoZ?ui.ks ikj iMkok Eg.kwu lq:okrhykp xtkuukyk

oanu d:u vk’khokZn ekx.;kph izFkk vkgs- x.kirh fo‛k;d inakuk x.k

Eg.krkr- x.k xk;Y;kuarj xoG.k xk;yh tkrs- xoG.khr Jh—‚.kkP;k

ckyyhyk xk;Y;k tkrkr- R;krgh xksih] xoG.kh] eko’kh] jk/kk] isanÓkk o

—‚.kkps loaxMh ;akps o.kZu vk<Grs- yksdukVÓkkr xoG.kh gÓkk

uR;kfHku;klg jaxHkwehoj lknj dj.;kph izFkk HkkjrHkj vkgs- x.k vkf.k

xoG.k >kY;koj mÙkjjaxkr ,[kkns vk[;ku ykoys tkrs- o R;kyk

xk;u&laxhr&vfHku;&uR; bR;knhlg lknj dsys tkrkr- ¼^uVjax* gk

rek’kkiz/kku fp=iV vkgs- R;kr yksdukVÓkkpk vk—rhca/k Qkj dykRedi.ks

okijysyk vkgs-½

xaxklkxj gÓkk yksdukVÓkkP;k iwoZjaxkpk fopkj dsY;kl ;sFksgh gk

vk—rhca/k ikgk;yk feGrks- iz;ksxkph lq#okrp ueukus gksrs- xaxklkxj

ukVdkrhy loZ dykoar gkrkr iwtsps rkV ?ksÅu ueuxhr lknj djrkr-

R;kr izknsf’kd nsonsorkapkgh mYys[k vlrks- fu/kk] vYyhiwj o {khjleqæ

xkokrhy dykoarkP;k ueuxhrkr lq:okrhyk x.kirh( o uarj ljLorhyk

oanu vkgs- fonHkkZr jk‛Vªlar rqdMksth egkjktakP;k ^Jhxq:nso lsok

eaMGkpk* o fopkjakpk yksdakoj izHkko vkgs- Eg.kwu xq:nsokyk Eg.ktsp

xaxklkxj @20

rqdMksth egkjktakuk oanu fnlrs- R;kuarj ‘akdj&ikoZrh] Jhjke&flrk]

iakMo&nkSinh o ‘ksoVh ^loZ nsoakx.kkyk* oanu >kY;koj vki.k ;kfBdk.kh

dk; lknj dj.kkj vkgksr gsgh FkksMD;kr lakfxrys vkgs ¼xaxklkxjps

lq#okrhps ueuxhr ikgk½-

ueuxhr >kY;koj yxsp xaxklkxjP;k dFkkudkyk lq#okr gksrs-

dFkkud jk=Hkj pkyrs- yksdukVÓkkr ok|onakuk Qkj egÙo vkgs- jk=Hkj gs

ok|o`an tkxwu ukVÓkkr jax Hkjrkr- xaxklkxjP;k mÙkjjaxkr ‘ksoVh dFkkud

laiY;koj vkjrh gksrs- lxGs Hkkx ?ks.kkjs dykoar leksj ,dk jakxsr mHks

jkgkrkr- ,dk L=h&ik=kP;k gkrkr vkjrh vlrs- vkjrhe/;s izknsf’kd

nsonsork] lk/kqlarakpk mYys[k vkgs- vYyhiwj ;sFks feGkysY;k vkjrhr

iksg.kk] ‘ksxko] dkilh] ok;xko] vktuljk] ikjMh gÓkk xzkeukekpk mYys[k

vkgs- ‘ksxko oxGrk loZ xkos o/kkZ ftYgÓkkrhy vkgsr- iksg.kk ;k xkokyk

lksukek;ph lek/kh vkgs- rh ftoar vlrkukp yksd frP;k n’kZukyk tkr

gksrs- frP;k ftoari.khp frps uko vkjrhr vkysys gksrs- dki’kh gs xko

o/kkZ unhP;k dkBkoj vlwu rsFks ukukth egkjktakps HkO; eafnj vkgs-

;kfBdk.kh ek?k ‘k q- 7 jFklIrehyk nghgakMh gksÅu ;k=k izkjaHk gksrs- rh

ia/kjk rs iapohl fnol pkyrs- vktulÚ;kyk Hkkstkth egkjktakps HkO;

eafnj vlwu nj cq/kokjh rsFks R;akps HkDr ^iqj.k iksGh*pk Lo;aikd djrkr-

rj uxkth egkjktakps izkphu eafnj ikjMh xkokyk vkgs- ¼gh loZ xkos

ys[kdkP;k ifjp;kph vkgs( o ys[kd rsFks tkÅu vkysyk vkgs½- xaxklkxj

e/khy ‘ksoVph vkjrh ikfgY;koj ifjljkrhy yksdakph yksdnsorakoj

vlysyh ‹kz)k O;Dr gkssrs- vkjrhr vlysyh xkos o rsFkhy nSors

LFkGkuqlkj o izns’kkuqlkj cnyr vlrkr- rkRi;Z] yksdukVÓkkps loZ xq.k

xaxklkxj ;k yksdukVÓkkr fnlwu ;srkr-

jaxHkw‛kk o os’kHkw‛kk % xaxklkxj ukVdkrhy izeq[k dykoar jaxHkw‛kk

o os’kHkw‛kk djrkr- R;klkBh vk/kqfud lkSan;Z izlk/kuakpk okij dsY;k tkrks-

HkMd vls tjhps o eyeyhps diMs okijrkr- rs cktkjkrwu dk;eLo:ih

[kjsnh djrkr- dkgh r;kj d:u ?ksrkr- dslklkBh fox] xaxkou ;kpk okij

gksrks- MksD;koj Vksi ¼eqdqV½ okijrkr- L=h&ik=akP;k os’kHkw‛kslkBh osxGs

diMs ?ksrY;k tkr ukgh- xkokrhy efgyakP;k uohu lkMÓkk] CykÅt]

okijrkr- dk;ZØe laiyk dh ijr djrkr- ikoMj] dktG] fyILVhd]

xaxklkxj @21

Qqyakps xtjs] gkj bR;knhpk okij dsY;k tkrks- ijarq R;klkBh [kkl vlk

jaxdehZ ulrks- xkokrhy eqysp ,desdakph jaxHkw‛kk o os’kHkw‛kk d:u nsrkr-

f’kik;kP;k os’kHkw‛kslkBh iksyhl fdaok lSfud okijrkr rlk [kkdh fdaok

fgjO;k dkiMkpk x.kos’k f’kowu ?ksrkr- fdaok xkokr ,[kknÓkktoG vlsy

rj [ksGkiqjrk ekxwu vk.kY;k tkrks( o [ksG laiY;koj ijr dsY;k tkrks-

jaxHkw‛ksyk o os’kHkw‛ksyk Qkjls egÙo ulys rjh rs ik= mBkonkj

Ogkos ;kdMs dVk{kkus y{k nsrkr- osGsoj ,[kkns ygkuls ik= vlsy rj

os’kHkw‛kk u cnyork rs fuHkkowu usY;k tkrs- mnkgj.kkFkZ Egkrkjhph osxGh

os’kHkw‛kk djkoh ykxr ukgh- ,[kknk iq:‛k MksD;koj yky fdaok jaxhr

dkiM inj ?ksrY;klkj[ks vks<wu jaxeapkoj ;srs- Egkrkjhpk vfHku; djrs-

xkokr ts feGsy R;kpk okij dj.;koj vf/kd Hkj vlrks-

ok|o`an % xaxklkxj ;k yksdukVÓkkr ok|laxhrkyk Qkj egÙo vkgs-

iz;ksxkP;k osGh jaxeapkoj ,dk cktwyk xk;u o oknu dj.kkjh eaMGh

clrkr- R;akph la[;k fuf’pr ukgh- i.k lkr rs vkBP;k oj vlrs- R;kr

<ksyds] rq.krq.ks] rcyk] isVh] >akt] [katjh v’kh ok|s vlrkr- xk;u

lkewfgd Lo:ikr vlrs- xk;u dj.kkÚ;akuk xaxklkxj ukVdkrhy xk.kh

eq[kksn~xr vlrkr- xk.kh cksyhHkk‛ksr vlrkr- xk.;kph pky /kkorh vlrs-

d/kh d/kh ,dp pky nksurhu xk.;klkBh okijrkr- ik=kus xk.ks Eg.kk;yk

lq:okr dsyh dh] xk;u dj.kkjh eaMGh rs xk.ks mpyrkr( o rkyklqjkr

iw.kZ djrkr- bdMs xk;u lq: vlrkuk jaxeapkoj rs ik= R;kuqlkj vfHku;

djrs- xk;u dj.kkjh eaMGh jk=Hkj tkxrkr- ukVdkP;k ;’kLoh iz;ksxkr ;k

eaMGhpk flagkpk okVk vlrks- xaxklkxj ukVdkr ueukiklwu rj ‘ksoVh

vkjrhi;±r gh eaMGh loZ xk.kh ok|klg eksBÓkk vkoktkr o rkyklqjkr

Eg.krkr- osGizlaxh R;krhy ,[kknk oknd fdaok lewgxku dj.kkjk ,[kknk

xk;d ,[kknh ygku Hkwfedk oBo.;klkBh FkksMÓkkosGkiqjrk osGsoj r;kj

gksrks- vkiys dke >kys dh] ijr oknu fdaok xk;ukr lkFk nsrks- xaxklkxj

e/khy loZ xk.kh lkewfgdi.ks Eg.krkr- xk;u&oknu&vfHku; ;akpk lqjs[k

laxe eyk xaxklkxj ;k yksdukVÓkkP;k iz;ksxkr {khjleqæ ;k xkokr

ikgk;yk feGkyk-

xaxklkxj @22

jaxeap % xaxklkxj ;k ukVdkP;k iz;ksxklkBh jaxeap vko’;d vlrks-

R;klkBh Lora= jaxeapkph O;oLFkk djkoh ykxrs- dkj.k ;kpk izs{kd la[;sus

vf/kd vlY;keqGs lok±uk nwji;±r fnlsy v’kh O;oLFkk djkoh ykxr s-

;sj.kxko ;sFks ¼;sj.kxko gs ys[kdkps xko vkgs- rs o/kkZ ‘kgjkiklwu =spkGhl

fdyksehVj varjkoj vlwu fgax.k?kkV rkyqD;kr vkgs½ tsOgk gk iz;ksx >kyk

gksrk- rsOgk xkoP;k izkFkfed ‘kkGsP;k iVakx.kkr eksBk jaxeap mHkkjyk gksrk]

vls eyk vktgh vkBors- rj {khjleqnz ¼gs xko o/kkZ ‘kgjkiklwu vankts

ngkia/kjk fdyksehVj varjkoj vlwu lsyw rkyqD;kr vkgs½ gÓkk xkoyk

2012 e/;s nlÚ;kP;k jk=h tks iz;ksx dsyk] R;kr eafnjkP;k lHkkeaMikP;k

leksjP;k map Hkkxkpk mi;ksx jaxeap Eg.kwu dsyk- R;klkBh Lora= jaxeap

mHkkjyk uOgrk- nsoGkpk ikj] pkSdkrhy ,[kknk eksBk mapoVkgh jaxeap

Eg.kwu okijyk tkrks- i.k gh O;oLFkk ulsy rj jaxeap mHkkjkokp ykxrks-

xaxklkxj yksdukVÓkkrhy xk.kh % xaxklkxj ;k

yksdukVÓkkr ifgY;k vadkiklwu rj ‘ksoVP;k vadki;±r eksBÓkk la[;sus

xk.kh vkgs- ijarq R;kps Lo:i laxhr ukVdklkj[ks ukgh- xaxklkxj

ukVdkrhy xk.kh ^;{kxku* ukVdkizek.ks vkgs- ;{kxku ukVdkr laokn

ulrkr- rj R;kr xk.kh vlrkr- vkf.k ik=s R;k xk.;kP;k vFkkZizek.ks

vfHku; djrkr- xaxklkxje/;s ek= xk.kh vkf.k laokn nksugh vkgsr-

jaxeapkojhy ik=s laokn Eg.krkr( o uarj xk.kh Eg.krkr- gÓkk xk.;kpk

vkf.k laoknkpk vFkZ ek= lkj[kk vlrks- mnk%

‘kadjth % vjs] ek÷;k flagklukoj dks.k riLoh jktk clyk vkgs\ vjs

jktk ek>s flagklu Qkj Mksyk;yk ykxys-

xk.ks % dks.k jktk rih clyk

Ekk>k flagklu Mksyyk

dk; deh vlsu jktkyk

Eg.kwu R;kus ek>k /kkok dsyk

xaxklkxj ukVdkr izR;sd ik=kP;k rksaMh xk.kh vkgsr- vls ,dgh ik= ukgh

dh] T;kP;k rksaMh xk.kh ukghr- xk.kh ekSf[kd vlY;keqGs R;kr xkoijRos

xaxklkxj @23

FkksMklk cny >kysyk fnlrks- pkGhp fdyksehVj varjkoj fdaok toGP;k

xkoke/;sgh gk cny ikgk;yk feGrks- ,dkp izlaxkrhy xk.ks nksu xkokrhy

yksdakdMwu ,sdys rj xk.;kP;k dMO;kr FkksMklk cny tk.korks- tls

xqjk[;kps xk.ks ikgk %

xk.ks % dkGh dkGh EgSl ek>h xksy flaxkph

jkst clrs ik.;kea/kh lo; ik.;kph

Hkjiwja nw/k nsrs lo; nw/kkph

jksta clrs ik.;kea/kh lo; ik.;kph

fryk vk.khua ‘ksoÚ;kpk pkjk

nw/k nsbZua pkjgh /kkjk

/kkow /kkow xk nq[krs eakMÓkk

Ukkgh dyr HkksaMk lakMÓkk

¼izR;sd xkokrhy yksd vkiY;k erkizek.ks v’kk izdkjP;k xk.;kr cny

djrkr- xaxklkxj ;k yksdukVÓkkph lafgrk ekSf[kd ijaijsus pkyr vkyh

vlY;keqGs R;kr cny gksrkuk fnlrks- ojhy xk.ks eh iq<hyizek.ks ,sdys

gksrs-

ek>h dkGk dkGh EgSl nknk clrs ,SliSla

bps dkua c?kk] tls ukxksyhps ikua

ek>h dkGh dkGh EgSla nknk clrs ,SliSla

o/kkZ ftYgÓkkrhy fgax.k?kkV rglhy e/khy ^fu/kk* xkokrhy yksdakuh

xaxklkxj gs ukVd clfoys gksrs- ojhy xk.ks eh R;akP;kdMwu ,sdys-½

xaxklkxj e/khy xk.;krwu izknsf’kd thoukps izfrfcac fnlrs-

mnkgj.kkFkZ ^cak/kh* vkf.k ^dqa/kk* gs nksu ‘kCn ‘ksrh’kh fuxMhr vkgs-

ikolkGÓkkr ‘ksrkrwu ik.kh ckgsj iM.;klkBh tks ygku cak/k [kksnyk tkrks-

R;kyk cka/kh fdaok ckanh vls Eg.krkr- R;kpizek.ks ^dqa/kk* gk ‘kCn vkgs-

‘ksrkr fidke/;s ,d fof’k‛V izdkjps r.k ok<rkr] R;kyk dqa/kk fdaok dqank

vls Eg.krkr- ‘ksrdjh fuanu d:u R;kyk dk<wu Qsdrkr-

xaxklkxj @24

ojhy ^cka/kh o dqa/kk* ;kizek.ksp lektkr >kysyk cnygh xaxklkxj

yksdukVÓkkr ikgk;yk feGrks- ek÷;k ygkui.kh vkeP;k ifjljkr diklhps

,d ok.k gksrs- R;kyk ^pkyqcqjh* vls Eg.kr- pkyq vkf.k cqjh gÓkk nksugh

dkilkP;k tkrh gksR;k- eyk vkBors gÓkk nksugh tkrhP;k fc;k ,d=

d:u isjY;k tkr gksR;k- R;kps mRiknu Qkjp deh gksr vls- ;k ok.kkyk

Qkj egÙo uls- Eg.kwu ,[kknÓkk oLrqps egÙo deh lakx.;klkBh ^pkyqcqjh*

gk ‘kCn vktgh fgax.k?kkV ifjljkrhy yksd okijrkr- ek= 1970 P;k

toGikl ^,p Qksj* ¼H4½ gs iÚgkVhps uohu ok.k vkys gksrs- ;kpkp

mYys[k ;k yksdukVÓkkr vkysyk vkgs- ikgk %

cschuank pky d: ‘ksrhpk /kank

vkrk dk< dqank

,p Qksj isjyh ;ank

vkrk dk< dqank

ojhy xk.ks ikfgY;koj R;k R;k Hkkxkrhy lektthoukr >kysyk cny

ikgk;yk feGrks- R;krwup izknsf’kdrk letwu ?ksrk ;srs- yksdxhrkr

cnyR;k lektkps izfrfcac fnlrs- Eg.kwu yksdlkfgR;kyk lektthoukpk

^vkjlk* vls EgVY;k tkrs-

xaxklkxj @25

xaxklkxj yksdukVÓkkrhy O;fDrfp=s

xaxklkxj jk.kh %& xaxklkxj ;k yksdukVÓkkrhy egÙokps ik=

Eg.kts larlsu jktkph ykMdh jk.kh xaxklkxj gks;- frps ekgsjps uko

^in~ek*- in~ekorh uxjhP;k nariky jktkph eqyxh o /keZiky jktkph rh

cgh.k vkgs- ygku eqys tlk ofMyaktoG gê djrs- R;kpizek.ks rh

nariky jktktoG gê djrkuk fnlrs- jktk ounsohP;k n’kZukyk ,dk

vj.;kr tkr vkgs] vls tsOgk fryk letys] rsOgk rh ofMyaklkscr

tk.;kpk gê djrs- frP;k erkizek.ks jktk nariky fryk ounsohP;k

n’kZukyk ?ksÅu tkrks-

ounsohP;k nsoGkr xsY;kuarj rsFkhy oukr jktkyk f’kdkj dj.;kpk

eksg gksrks- vkiY;k eqyhyk ounsohP;k nsoGktoG Fkakcowu jktk o f’kikbZ

f’kdkjhyk fu?kwu tkrkr- rsOgk fryk okV.kkjh L=hlqyHk fHkrh rh ofMyakuk

cksywu nk[kfors- ^ik[kjkpk pkjh ukgh o ek.klkpk okjk ukgh* v’kk ;k

Hk;ku oukr eh ,dVh d’kh dk; jkg.kkj] vls rh vkiY;k ofMyaktoG

cksywu nk[kfors- BdkbZ eko’khlkscr cksyrkuk rh jkxkr ;srs- dkj.k BdkbZ

eko’kh ,dk r:.kkcíy frP;k’kh cksyr vlrs- rsOgk ek= jkxkus rh BdkbZ

eko’khP;k xkyQVkr gk.krs- iqUgk vlk fujksi ?ksÅu ;sÅ udksl Eg.kwu

ctkors- frpk uojRukpk gkj pksjhyk tkrks- rsOgk ek= rh dklkohl gksrs-

vkiys oMhy vkrk jkxkorhy Eg.kwu rh BdkbZ eko’khyk jktkdMs

ikBfors( o eqyhpk uojRukpk gkj pksjhyk xsY;kps frP;kdMwu lakxrs-

‘kadkorh uxjhpk jktdqekj tsOgk fryk HksVk;yk ;srks] rsOgk rh

R;kps ikulqikjh nsÅu vknjkfrF; djrs- ;ko:u rh jkt?kjk.;kyk lktslk

O;ogkj djrkuk fnlrs- ‘kadkorh uxjhP;k jktdqekjkus rh >ksisr vlrkuk

frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj pks:u usyk( o frP;k MkO;k Hkqtsoj

f=’kqGkph [kw.k dsyh- R;keqGs fryk psVdhu letwu nariky jktk fryk

vkiY;k okMÓkkckgsj dk<rks- rw ikih vlwu rqus ek÷;k jktoa’kkyk Mkx

ykoyk Eg.kwu vieku djrks( o f’kik;kyk lakxwu fryk oukr usÅu Bkj

ekj.;kph vkKk nsrks- f’kikbZ fryk oukr Bkj ekj.;klkBh usrks- ijarq

R;kyk frph n;k ;srs- f’kikbZ fryk oukr lksMwu nsrks- ,dk gj.khph f’kdkj

d:u jDr ryokjhyk ykorks- o jDrkus ek[kysyh ryokj jktkyk

nk[kforks-

xaxklkxj @26

ounsohP;k nsoGktoG in~ekorhyk lksMwu f’kikbZ uxjkyk okil

;srks- R;kposGh ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj vkiyk fe= fcjcy

;kP;klkscr oukr f’kdkjhyk ;srks- rsFks jktdqekjh nfjæh os’kkr fnlrs-

jktdqekj frph fopkjiwl djrks- i.k rh jkxkr ;sr ukgh- ^rqeP;keqGsp

ek÷;koj v’kh ouoklh gks.;kph osG vkysyh vkgs* vls rh jktdqekjkyk

lakxrs- jktdqekj rsFksp ounsohP;k lk{khus frP;k’kh fookg djrks- nks?ksgh

ounsohyk ueLdkj djrkr o vk’khokZn ?ksrkr- ounsoh izlé gksÅu cksyrs-

^eqyh] rw xaxslkj[kh fueZG vkgsl( o ik.;klkj[kh ikrG vkgsl Eg.kwu rq>s

uko eh ^xaxklkxj* Bsors- o jktdqekj] rw larklkj[kk lTtu fnlrks Eg.kwu

rq>s uko ^larlsu* vls Bsors- vkrk in~ekorh uxjhph jktdU;k in~ek gh

xaxklkxj jk.kh cuwu ‘ksoVi;±r okojrs- ounsohus xaxklkxj uko BsoY;keqGs

in~ek gh xaxklkxj curs-

‘kadkorh uxjhP;k larlsu jktkcjkscj xaxklkxj jk.khpk lalkj lq[kh

o vkuankpk vlrks- i.k dkgh dkGkuarj xaxklkxj f[ké o mnkl fnlrs-

vkiY;kyk eqyckG ukgh Eg.kwu rh eukr >qjr vlrs- loZlk/kkj.k

ckbZizek.ks rh ;sFks okojrkuk fnlrs- ‘ksoVh fuiqf=d fL=;akps nq%[k lxGhdMs

lkj[ksp vkgs- jktk frP;k nq%[kkps dkj.k fopkjrks- ^vkiY;k yXukyk cjhp

o‛ksZ >kyh( i.k vkiY;kyk eqyckG ukgh- Eg.kwu vki.k nq%[kh vlY;kps

rh jktkyk lakxrs*-

BjY;kizek.ks xaxklkxjyk lgk efg.;kpk xHkZ vlrkukp jktk

LoxkZyk fu?kwu tkrks- fryk gh ckreh frph eSf=.k deykorhdMwu feGrs-

jktk LoxkZyk xsyk ;k xks‛Vhoj frpk fo’okl clr ukgh- Eg.kwu rh

fnok.kkP;k okMÓkkr ;srs- i.k fnok.k fryk okMÓkkckgsj dk<wu nsrks- dkj.k

fnok.kkP;k gkrkr jkT; lksiowu jktk LoxkZyk tkrks- jkT;lÙksP;k eksgkus

fnok.k eLroky gksrks- vkf.k xaxklkxj jk.khoj xqjk[;kps iksV vk.kY;kpk

vkjksi djrks( o fryk oukr u sÅu f’kjPNsn dj.;kph vkKk f’kik;kyk

nsrks- vki.k dks.krsgh iki dsysys ukgh] vls rh fnok.kkyk lakxrs] vkf.k

v’kk fLFkrhr eyk oukr ikBow udks v’kh rh fnok.kkyk fouarh djrs- i.k

fnok.k frph fouarh /kqMdkowu ykorks- f’kikbZ xaxklkxjyk oukr frpk

f’kjPNsn dj.;klkBh ?ksÅu tkrkss- oukr xsY;koj f’kikbZ fryk ‘ksoVph

bPNk fopkjrks- ^vkiY;kyk ekj.;kvxksnj nksu ?kwV ik.kh iktkos*] v’kh rh

f’kik;kyk lakxrs- f’kik;kyk n;k ;srs- rks fryk Bkj u ekjrk oukr lksMwu

xaxklkxj @27

nsrks- eyk tj lksMwu fnys rj fnok.k rqyk uksdjhoj Bso.kkj ukgh] vls rh

f’kik;kyk lakxrs- i.k f’kikbZ fryk lksMwu nsrks- ,dk gj.khph f’kdkj d:u

jDr ryokjhyk ykorks o fnok.kkyk nk[korks-

f’kik;kus xaxklkxjyk oukr usÅu lksMY;koj rh fQjr fQjr

/keZiky jktkP;k in~ekorh uxjhr izos’k djrs- dkgh dkexkjklkscr ¼o<j½

nfjnzh voLFksr xaxklkxjgh d‛V djrs- ,d fnol etqjh ekx.;klkBh

jktkdMs tkrs- jktk frph fopkjiwl djrks- rsFks rh vkiyh [kjh vksG[k

lakxrs- ?kMysyh laiw.kZ ?kVuk dFku djrs- frps Eg.k.ks ,sdY;koj ^ckbZ] rw

ek>h cgh.k vlwu vki.k v/ksZ v/ksZ jkT; okVwu ?ksÅ vls /keZiky jktk

fryk Eg.krks- i.k ‘ksoVh xksj{kukFkkP;k lakx.;ko:u frpk oukr f’kjPNsn

dj.;kph vkKk f’kik;kyk nsrks- ;sFksgh f’kikbZ fryk Bkj u ekjrk oukr

lksMwu nsrks- R;kosGh rh uÅ efg.;kph xjksnj vlrs-

oukr xaxklkxjps ckGari.k gksrs- ‘kadjkP;k —isus fryk o frP;k

ckGkyk thonku feGrs- frpk eqyxk jRuiky eksBk gksrks( o fnok.kkpk

cnyk ?ksrks- fnok.kkyk Bkj d:u rks ekekP;k okMÓkkdMs fu?krks- ‘ksoVh

ekek /keZiky xaxklkxjyk Eg.ktsp vkiY;k cfg.khyk ‘kj.k tkrks- rh

R;kyk {kek djrs- ,d vkbZ o cgh.k v’kk nksugh ikrGhoj frps okx.ks

‘kksHkwu fnlrs-

;k laiw.kZ dFkkudkr rh ,d loZlk/kkj.k L=h Eg.kwu vkiY;kyk

fnlrs- vktZo] fouarh dj.kkjh] izlaxh vkiY;k ckGkP;k izk.kj{k.kklkBh

ik;k iMwu fouarh dj.kkjh xaxklkxj vkiY;kyk fnlrs- fdR;sd osGk

frP;koj dBh.k vls izlax ;srkr( i.k R;kr rh fopfyr gksr ukgh gs [kjs-

i.k R;krwu lqV.;klkBh rh Qkjlk iz;Ru djrkuk fnlr ukgh- dkj.k rh

L=h vlY;keqGs frP;koj e;kZnk ;srkr- ‘kadkorh uxjhph egkjk.kh Eg.kwu

okojrkuk frP;kcíy izs{kdakP;k eukr n;k fuekZ.k gksrs- frP;k

O;fDreÙokps fofo/k iSyw ;sFks vkiY;kyk fnlrs- ygkui.kh ofMyaktoG

gê dj.kkjh in~ek] BdkbZ eko’khP;k dejsoj ykFk ekj.kkjh( o xkykoj

pkiVk ekj.kkjh in~ek gh xaxklkxj cuY;koj ek= iw.kZi.ks osxGh fnlrs-

,d ifjiw.kZ ekrk Eg.kwu ‘kksHkwu fnlrs-

xaxklkxj @28

fnok.k % xaxklkxj yksdukVÓkkrhy gs ik= vR;ar egÙokps vkgs- rs

ukVdkr ‘ksoVi;±r okojrkuk fnlrs- fnok.k gk /kwrZ] dkosckt o yksHkh

vlrks- ‘kadkorh uxjhP;k jktdqekjkpk gk ckyfe=- R;kps uko fcjcy-

lq#okrhyk vkiY;k fe=kyk loZ izdkjph enr dj.kkjk fcjcy gkrh lÙkk

;srkp iw.kZi.ks cnyrks-

jktdqekjkus ounsohP;k nsoGkr ikfgysY;k eqyhpk iÙkk ‘kks/kwu

dk<.;klkBh fcjcy enr djrks- in~ekorhP;k xGÓkkrhy gkj dk<wu

naMkoj f=’kqGkph [kw.k djk;yk rksp jktdqekjkyk lakxrks- gkj fodwu

vf/kd iSls feGok;ps eukr vk.kwu rks in~ekorh uxjhP;k ‘ksVthdMs

tkrks- f’kik;kyk ikgrkp uojRukpk gkj rks ‘ksVthP;k gkrkr nsrks- o

T;kP;k gkrkr gkj vlsy rks R;kpk letkok vls f’kik;kyk lakxrks- ;sFks

R;kP;k gq’kkjhps o /kwrZi.kkps dkSrqd okVrs- izR;sd izlaxkr fcjcykps

¼fnok.k½ /kwrZi.k( o R;kpk ‘kgk.ki.kk fnlwu ;srks- jktdqekjpk fookg

in~ekorhlkscr >kyk vlrkuk R;kyk eksBk vkuan gksrks- vkrk vkiyk fe=

‘kadkorh uxjhpk jktk >kysyk vkgs( o vki.k R;kpk fnok.k >kyks vkgksr

Eg.kwu vkuan O;Dr dj.kkjk] vkiyk fe= jktk larlsu LoxkZyk tkrkp

iw.kZi.ks cnyrks- lqjokrhyk rks tjh fe=koj izse dj.kkjk] fuLig] fuLokFkhZ

okVr vlyk rjh uarj ek= rks LokFkhZ curks-

BjY;kizek.ks xaxklkxj jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ jkgrkp jktk

larlsu LoxkZyk fu?kwu tkrks- tkrsosGh rks vkiys jkT; dkgh fnol

lakHkkG.;klkBh fcjcyyk lakxrks- i.k fcjcy ukgh Eg.krks- i.k jktkus

rls lakfxrY;koj rks fygwu ekxrks( o jktkyk R;koj lgh djk;yk lakxrks-

jktkus lgh dsY;koj jktk fu?kwu tkrks- gkrh jkT; ;srkp fnok.k iw.kZi.ks

cnyrks- vkrk rks eksBÓkk vkuankus vkiY;k iRuhyk gh ckreh lakxrks- eh

vktiklwu ‘kadkorh uxjhpk ekyd >kyks vkgksr vls deykorhyk

lakxrks- deykorh vkiY;k irhyk ¼fnok.kkyk½ letko.;kpk iz;Ru djrs-

gs jkT; xaxkjk.khps vlwu vki.k frP;k m‛VÓkk vékoj txr vkgks- vls

EgVY;koj fnok.kkyk frpk jkx ;srks- rks frpk vieku djrks-

jktk LoxkZyk xsY;kph ckreh deykorhdMwu xaxklkxjyk feGrs-

lR; tk.kwu ?ks.;klkBh xaxklkxj fnok.kkP;k okMÓkkr ;srs- fcjcy frpk

vieku djrks( o fryk okMÓkkckgsj dk<rks- ;sFks ,dk LokFkhZ] /kwrZ o Øwj

ek.klkps fp= fnlrs- ,o<sp ukgh rj rks f’kik;kdjoh fryk oukr usÅu

xaxklkxj @29

f’kjPNsn dj.;kph vkKk nsrks- ;sFks R;kps orZu vk;R;k fcGkr ukxksck

vls vkgs- i.k jktk cuk;ps vlsy rj dkgh vMFkGk udks Eg.kwu xjksnj

vlysY;k xaxkjk.khyk laifo.;kpk rks Mko jprks- ;sFks R;kpk /kwrZi.kk o

gq’kkjh fnlwu ;srs- f’kikbZ ek= xaxkjk.khyk oukr Bkj u ekjrk lksMwu nsrks-

f’kik;kus xaxklkxjyk Bkj dsY;kps lakxrkp fnok.kkyk vkuan gksrks-

R;kP;k cnY;kr rks f’kik;kyk ngk ,dj tehu c{khl nsrks- ,ds fno’kh

fnok.kkyk LoIu iMrs- f’kik;kus xaxklkxjyk Bkj u djrk lksMwu fnY;kps

rks LoIukr ikgkrks- f’kik;kyk R;kcíy [kjs[kksVs fopkjrks- xaxkjk.khyk

ftoar Bso.ks gs iq<s /kksdknk;d B: ‘kdrs- Eg.kwu frpk ‘kks/k ?ks.;klkBh

f’kik;kcjkscj xksj{kukFkkP;k os‛kkr ckgsj fu?krks- ;sFks fnok.kkph dke

dj.;kph rRijrk fnlrs- dks.krsgh dke yodj rMhl us.;kps R;kps dk;Z

dkSrqdkLin vkgs-

xks{kukFkakP;k os’kkr vusd fBdk.kh fQ:u fnok.k o f’kikbZ

xaxklkxjpk ‘kks/k ?ksrkr- ijarq R;kauk dksBsp xaxklkxj fnlr ukgh- ‘ksoVh

in~ekorh uxjhr R;akps vkxeu gksrs- in~ekorh uxjhpk jktk /keZiky ;k

nksu xksj{kukFkakps Lokxr djrks- R;akuk Hkkstunku djrks( o ,[kknk iksokMk

xk;yk lakxrks- Hkkstu djr vlrkuk fnok.k o f’kikbZ xaxklkxjyk

vksG[krkr- vkf.k iksokMk xkÅu /keZiky jktkleksj xaxklkxjcíy dkgh

[kksVsukVs lakxrkr- vkepk jktk larlsu LoxkZyk xsY;koj R;kP;k jk.khus

xqjk[;kps iksV vk.kys vkgs- R;k jk.khyk okMÓkkr Bsow u;s- Eg.kwu fnok.k

fryk okMÓkkckgsj gkdywu ns.;kps jktkyk lakxrs- xksj{kukFkkps ¼f’kikbZ o

fcjcy½ cksy.ks [kjs letwu jktk /keZiky xaxklkxjpk vieku djrks( o

fryk okMÓkkckgsj dk<wu nsrks- ;sFks fnok.kkpk /kwrZi.kk fnlwu ;srks- vkiY;k

jkT;kyk dks.kh ‘k=w f’kYyd jkgw u;s gk R;kekxpk R;kpk mís’k vlrks-

xaxklkxj jk.khps oukr ckGari.k gksrs- rsFks fryk eqyxk gksrks- dkgh

fnolakuh f’kikbZ o fnok.k f’kdkjhlkBh oukr ;srkr- fcjcy f’kik;kyk

nks?kakpsgh f’kj mMok;yk lakxrks- i.k f’kikbZ ek= gs dke dj.;kl udkj

nsrks- ex fcjcy Lor% xaxklkxj o frP;k ckGkph gR;k djrks- f’kikbZ

jkxkus fnok.kkph uksdjh lksMrks- R;kpk x.kos’k o Vksi Qsdwu nsrks- ;sFks

fnok.kkP;k Øwjrsph pje flek fnlrs- R;kyk jkT; djrkuk dks.krkgh

vMlj udks vlrks- Eg.kwu rks Lor%p nks?kkaph gR;k djrks- R;kposGh

‘kadj o ikoZrh eR;qyksdkr izos’k djrkr- ikoZrhP;k lakx.;ko:u ‘akdjth

xaxklkxj @30

xaxklkxj o frP;k ckGkyk ftoar djrkr- ckGkyk toG ?ksÅu ‘kadjth

R;kyk cG o ‘kDrh iznku djrkr- ;k ckGkps uko ^jRuiky* Bso vls

xaxklkxjyk lakxwu ‘kadj o ikoZrh fu?kwu tkrkr-

jRuiky ckjk o‛kkZpk vlrkuk oukr f’kdkjhlkBh tkrks- rsFks

fnok.kklkscr R;kph xkB iMrs- fnok.k R;kyk uko o dwG fopkjrks]

fuikVÓkk Eg.kwu fg.korks- jRuiky vkbZyk gh lxGh gdhdr lakxrks- rksp

rks nq‛V fnok.k gks; vls xaxklkxj jRuikykyk lakxrs( o ;kP;keqGsp

vkiY;koj gh osG vkysyh vkgs vls lakxrs- jRuiky yxsp fnok.kklkscr

y<kbZ djrks o R;kyk Bkj djrks- ;sFks uewn djkosls okVrs dh] fnok.k gk

yMkbZyk fuHkZ;i.ks lkeksjk tkrks- eR;w iRdjrks i.k fouarh] vktZo]

fouo.kh djhr ukgh- ;sFks R;kP;k fuHkZ;rsykgh nkn nÓkkoh ykxrs- ,danjp

xaxklkxj ukVÓkkr fcjcy gs ik= [kyuk;d Eg.kwu ‘kksHkrs- fe=kps xq.k

vlysyk] gq’kkj] /kwrZ] fuHkZ; vls gs ik= lca/k ukVdHkj okojrs-

larlsu %& xaxklkxj ukVdkrhy jktk larlsu gs ik= Qkjls drZÙooku

okVr ukgh- R;kyk dkj.k Eg.kts gs ik= ifgY;k vadki;±rp vlrs- jktk

larlsu ;kyk yxsp LoxkZyk tkos ykxrs- ukVd v/;kZ Hkkxkis{kk deh

vlrkuk rs vpkud fu?kwu tkrkr-

xaxklkxj ukVdkr lokZr ifgys jaxHkwehoj ;s.kkjs gs ik= vkgs-

‘kadkorh uxjhpk jktdqekj vkiY;k ckyi.khP;k fe=kcjkscj ¼fcjcy½

oukr f’kdkjhyk fu?kwu tkrks- f’kdkj djr vlrkuk R;kyk rgku ykxrs-

vkiY;k fe=kyk rsFksp Fkakcowu rks ik.kh fi.;kl tkrks- R;kyk toGp ,d

ounsohps nsÅG fnlrs- rks R;k nsoGkr ,d lqanj eqyxh ikgrks- fryk

ikgrkp R;kP;k eukr frP;kcíy isze fuekZ.k gksrs-

vkiyk fe= fcjcyyk ;sÅu HksVY;koj jktdqekj R;k eqyhcíy

R;kyk lakxrks( vkf.k eyk frP;kcjkscj fookg djk;pk vkgs vls vkiY;k

fe=kyk cksywu nk[kforks- fe= fcjcylq)k R;kP;k ;k dkekr enr djrks-

vkiY;k fe=kP;k lakx.;ko:u jktdqekj in~ekorhP;k MkO;k Hkqtsoj

f=’kqGkph [kw.k djrks- frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dk<rks-

jktk nariky vkiY;k eqyhyk psVdhu letwu f’kik;kP;k Lok/khu

djrks( o oukr usÅu fgpk f’kjPNsn dj.;kph vkKk vkiY;k f’kik;kyk

nsrks- oukr xsY;koj f’kik;kyk frph n;k ;srs- R;keqGs rks fryk oukr

xaxklkxj @31

ftoar lksMwu vkiY;k uxjkyk ijr ;srks- rh ounsohP;k nsoGkik’kh vkiys

thou ?kkyor vlrs- iq<s ,d fnol vpkud jktdqekj oukr f’kdkjhyk

tkrks- ounsohP;k nsoGkiklh R;kyk ,d eqyxh fnlrs- frph rks fopkjiwl

djrks- ^rqeP;keqGsp ek÷;koj ouoklh gks.;kph osG vkyh vkgs*] vls

in~ekorhus lakxrkp jktdqekj frP;klkscr fookg djrks- R;kps frP;kojps

isze deh >kysys ulrs- ounsohP;k nsoGkr fookg >kY;koj nks?ksgh

ounsohpk vk’khokZn ?ksrkr- ounsoh izlé gksrs- nsoh Eg.krs] ^jktdqekj] rw

larklkj[kk lTtu fnlrks Eg.kwu rq>s uko eh larlsu vls Bsors- o eqyh

rw xaxslkj[kh fueZG vkgs( o ik.;klkj[kh ikrG vkgs Eg.kwu rq>s uko eh

xaxklkxj Bsors- vkf.k rw rq÷;k fe=kyk fnok.k Eg.kwu Bso vls Eg.kwu

ounsoh vn`’; gksrs*-

xaxklkxj jk.khcjkscj jktk larlsu lq[kkr o vkuankr jkT; djhr

vlrks- i.k iRuh xaxklkxj ‘kksdeXu fnlrs- Eg.kwu rks vkiY;k fiz;

iRuhyk fopkjrks] ^rq nq%[kh dk fnlrsl*\ vkiY;kyk eqyckG ukgh Eg.kwu

nq%[kh vlY;kps xaxklkxj jktkyk lakxrs- jktk Rofjr T;ksfr‛;kyk

cksykorks- T;ksfr‛;kdMwu ekfgrh feGowu jktk larlsu ‘kadjkps ri

djk;yk oukr fu?kwu tkrks- Hkxoku ‘kadj izlé gksrkr- jktkyk oj

ekxrkr- vkiY;k ?kjh /ku/kkU;kyk dkghp deh ukgh( i.k iksVh larku

ukgh] Eg.kwu nsok rq÷;kdMs vkyks vkgks- Hkxoku ‘kadj Eg.krkr] ^jktk]

rq÷;k iksVh iq= vkgs( i.k rqyk dkG dBh.k vkgs- dks.kR;kgh dBh.k

ifjfLFkrhyk rksaM ns.;kph vkiyh r;kjh vlY;kps jktk larlsu Hkxoku

‘kadjkyk lakxrks- rls rks opu ‘kadjkyk nsrks- jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ

jkgrkp rqyk LoxkZyk ;kos ykxsy] vls ‘kadjkus lakxrkp jktk r;kj gksrks-

‘kadjth jktkyk iq= gks.;kpk oj nsrkr- jktk ri iw.kZ d:u vkiY;k

uxjkyk ijr ;srks- xaxklkxjyk fnol tkrs- rh lgk efg.;kph xjksnj

vlrkuk jktk vkiyk fe= fnok.k ;kyk jkT; lksiowu iztsph dkGth

?;k;yk lakxrks( o ‘kadjkyk fnysY;k opukizek.ks LoxkZyk fu?kwu tkrks-

laiw.kZ Hkkxkr jktk larlsu gk n;kGw] fe=koj fo’okl Bso.kkjk]

iRuhph o iztsph dkGth ?ks.kkjk] opukyk tkx.kkjk vlk vkgs- R;kP;k

—rhe/kwu gs xq.k fnlrkr- i.k ik=kyk mBko ;s.;klkj[ks vls dks.krsgh

drZÙooku izlax fnlr ukgh- R;kyk dkj.k gs ik= Qkj deh osG ukVdkr

vkgs-

xaxklkxj @32

deykorh %& FkksMÓkk osGkiqjrs dk gksbZuk ,d ik= lok±ps y{k

os/kwu ?ksrs- rs ik= Eg.kts deykorhps gks;- deykorh gh fcjcyph

¼fnok.k½ iRuh vkgs- frpk jaxeapkoj izos’k rlk mf’kjk gksrks- jktk larlsu

fnok.kkP;k gkrkr jkT;dkjHkkj lksiowu LoxkZyk fu?kwu tkrks- vki.k vkrk

;k jkT;kpk /kuh >kyks vkgks vls letwu gh vkuankph ckreh rks vkiY;k

iRuhyk lakxrks- deykorh gh izkekf.kd] [kkYY;k vékyk tkx.kkjh]

‘kgk.kh o lq’khy L=h Eg.kwu ukVdkr okojrs- jkT;lÙksP;k /kqanhus eneLr

>kysY;k vkiY;k irhyk rh izsek.ks ‘kgk.ki.kkpk lYyk nsrs- ^gs jkT;

vkiys ulwu rs xaxklkxj jk.khps vkgs*- gh tk.khogh rh vkiY;k irhyk

d:u nsrs- izlaxh fnok.kkdMwu frpk viekugh gksrks- ^vki.k xaxkjk.khP;k

m‛VÓkk vékps ekyd vkgksr* ;k ,dkp okD;ko:u frpk ‘kgk.ki.kk

fnlrks- jktk LoxkZyk xsY;kph ckreh deykorh vkiyh fiz; l[kh

xaxklkxj jk.khyk lakxrs- nks?khgh ‘kksd djrkr- deykorhps ik= Qkjls

mMkonkj ulys rjh xaxklkxj jk.khph l[kh( o fnok.kkph iRuh Eg.kwu rh

FkksMÓkk osGklkBh jaxHkwehoj okojrs-

f’kikbZ %& f’kikbZ gs ik= lca/k ukVdHkj okojrkuk fnlrs- ,dkp

osGh rks ‘akdkorh uxjhP;k jktkpk f’kikbZ o in~ekorh uxjhP;k jktkpk

f’kikbZ Eg.kwu jaxeapkoj okojrkuk fnlrks- ^f’kikbZ vfydMs* vls Eg.krkp

ok|kP;k rkykoj ukpr ukpr R;kpk jaxHkwehoj izos’k gksrks- MksD;kr [kkdh

Vksih] [kkdh gki i¡V fdaok Qwy i¡V] [kkdh ‘kVZ] gkrkr ryokj] dejsyk

iêk vlk iks‛kk[k dsysyk f’kikbZ loZ isz{kdakps y{k os/kwu ?ksrks- f’kikbZ gs

ik= fouksn fufeZrhgh djrs- R;kps rksaMh vlysys laokn cjsp’ks x|i|fefJr

vkgs- rks okx.;krwu rlsp cksy.;krwu fouksn fuekZ.k djrks-

‘kadkorh uxjhpk fnok.k R;kyk ,d Qkj eksBh dkefxjh lksiorks-

rh dkefxjh Eg.kts xaxklkxj jk.khyk oukr usÅu Bkj dj.;kph-

fnok.kkP;k vkKsizek.ks rks xaxklkxjyk Bkj ekj.;klkBh oukr usrks- i.k rks

eukus n;kGw vlY;keqGs fryk Bkj u ekjrk lksMwu nsrks- okVsr ,dk

gfj.khph f’kdkj d:u jDr ryokjhyk ykorks o fnok.kkyk nk[korks-

fnok.k f’kik;koj [kq’k gksrks- fnok.k f’kik;kyk Eg.krks dh] ^rqyk dk;

ekxk;ps vlsy rs ekx*- R;koj f’kikbZ fnok.kkyk ngk ,dj tehu ekxrks-

xaxklkxj @33

,o<h tehu rqyk d’kkyk ikfgts] vls fnok.kkus fopkjrkp ^ikp ,dj ?kj

cak/kk;yk( o ikp ,dj ijlkdMs tk;yk* gs R;kps mÙkj vlrs- R;kps

cksy.ks ,o<s izlaxkyk /k:u vlrs dh] izs{kd iksV /k:u glrks- fouksn

fuekZ.k dj.ks gk R;kP;k gkrpk eG vlrks-

fnok.k o f’kikbZ oukr f’kdkjhlkBh tkrkr- rsFks R;akuk xaxklkxj o

frpk ckG fnlrks- xaxklkxj o frP;k ckGkps f’kj mMfo.;kph vkKk

fnok.k f’kik;kyk nsrks- ^;k nks?kakuk Bkj ekjY;koj ;k ikikps okVsdjh dks.k

gks.kkj vlk izfriz’u rks fnok.kkyk fopkjrks( vkf.k ryokj E;ku djrks-

‘ksoVh fnok.k Lor% xaxklkxj o frP;k eqykyk Bkj ekjrks- ;kpk f’kik;kyk

eksBk jkx ;srks- rks fnok.kkph uksdjh lksMwu nsrks- R;kpk Vksi] ryokj Qsdwu

nsrks vkf.k jkxkus fu?kwu tkrks- ;sFks R;kP;k toG vlysY;k ek.kqldhps

n’kZu gksrs-

‘kadkorh uxjhpk f’kikbZ( o in~ekorh uxjhpk f’kikbZ osxosxGk

vlyk rjh jaxe apkoj ek= ,dp f’kikbZ nksUghdMs dke djrkuk fnlrks-

nariky % in~ekorh uxjhpk jktk nariky ukVdkP;k vxnh

lq:okrhyk vkiY;kyk HksVrks- ounsohP;k n’kZuklkBh rks oukr tkrkuk

lkscr vkiY;k eqyhyk in~ekyk ?ksrks- jktdqekjhpk uojRukpk gkj pksjhyk

xsY;kps letrkp f’kik;kyk noaMh nÓkk;yk lakxrks- f’kikbZ gkj ijr

vk.krks- ‘kadkorh uxjhpk jktdqekj Le’kkukr ‘kadjkps ri djhr clysyk

vlrkuk R;kyk rks gkj ,dk Hkqrkus fnyk( o vki.k R;k HkqrkP;k MkO;k

Hkqtsoj f=’kqGkus [kw.k dsyh vls jktkyk f’kik;kdMwu letrs- uxjkrY;k

lxGÓkk yk sdakP;k Hkqtsoj f=’kwGkph [kw.k vkgs dk rs ikgwu ;s] v’kh vkKk

jktk yxsp vkiY;k f’kik;kyk nsrks- dks.kkP;kgh Hkqtsoj r’kh [kw.k

vk<Gyh ukgh vls f’kik;kus lakxrkp jktokMÓkkrhy yksdakP;kgh Hkqtk

ikgk.;kl lakxrks- ;sFks lok±lkBh lkj[kh okx.kwd jktk nariky nsrks-

jktdqekjh in~ekP;k MkO;k Hkqtsoj r’kh [kw.k fnlrkp fryk psVdh.k

letwu okMÓkkckgsj dk<wu nsrks- ,d drZO;dBksj jktk vls R;kps ,danjhr

fp= fnlrs- narikykph Hkwfedk gh ygku vlY;keqGs R;kP;k ik=kyk Qkjlk

mBko ukgh- ek= gs ik= Qkj FkksMk osG jaxHkwehoj vlwugh isz{kdakP;k

Lej.kkr jkgkrs-

xaxklkxj @34

xqjk[kh] o<j] ‘ksVth o BdkbZ eko’kh % ‘kadkorh uxjhpk

xqjk[kh] in~ekorh uxjhps o<j] ‘ksVth o BdkbZ eko’kh gh ik=s fouksn

fufeZrh djrkr- lq#okrhyk BdkbZ eko’khP;k >ksiMhr jktdqekj o fcjcy

tkrks- R;akP;k’kh >kysyk frpk laokn isz{kdakuk glk;yk Hkkx ikMrks-

eko’khpk fouksn gk ‘kCnfu‛B fouksn vkgs- frph Hkk‛kk vLly xzkeh.k cksyh

vkgs- gs ik= Qkjp FkksMÓkk osGklkBh jaxeapkoj ;srs- osGsoj dks.krkgh

gtjtckch euq‛; gs ik= jaxorks- eko’kh ;k ik=klkBh osxGh os’kHkw‛kk o

jaxHkw‛kk dsyh tkr ukgh- ,[kkns jaxhr dkiM fdaok mij.ks MksD;koj

injklkj[ks ?ksÅu( o EgkrkÚ;k ckbZlkj[kk vkokt dk<wu gs ik= jaxeapkoj

okojrs-

xqjk[kh] o<j o ‘ksVth ;akpk fouksn gk ‘kCnfu‛B fouksn vkgs-

R;krwu isz{kdakps Hkjiwj euksjatu gksrs- gh ik=s FkksMÓkk osGkdfjrk ;srkr-

;akph osxGh v’kh jaxHkw‛kk fdaok os’kHkw‛kk ulrs- gkrkr xqjs jk[kk;ph yakc

dkBh ?ksÅu o MksD;kyk QsVk xqaMkGwu xqjk[;kps ik= okojrs- rj ,d iksV

Qqxysyk <scjk euq‛; FkksMÓkk osGklkBh ‘ksVth curks- o<j ¼xksVÓkkekrhps

dke dj.kkjs etwj½ o fnok.k ;akps laokngh fouksn fuekZ.k djrkr-

xaxklkxj @35

ik= ifjp;

larlsu % ‘kadkorh uxjhpk jktk

xaxklkxj % larlsu jktkph jk.kh

in~ek % in~ekorh uxjhph jktdU;k

fcjcy % larlsu jktkpk fe= ¼fnok.k½

deykorh % fcjcyph iRuh

nariky % in~ekorh jkT;kpk jktk

/keZiky % nariky jktkpk iq=

jRuiky % larlsu jktkpk iq=

‘ksVth % in~ekorh uxjhpk

f’kikbZ % ‘kadkorh o in~ekorh uxjhpk

o<j % dke dj.kkjs etwj

panzlsuk % /keZiky jktkph dU;k

T;ksfr‛kh % ‘kadkorh uxjhpk

brj ik=s % eko’kh] xqjk[kh] ‘kadj] ikoZrh] ounsoh

xaxklkxj @36

vad ifgyk

¼jaxeapkoj lxGs dykoar os’kHkw‛kk d:u ;srkr- gkrkr isVysyh mncÙkh

fdaok vkjrh ?ksÅu( vkf.k izs{kdakdMs rksaM d:u iq<hy ueuxhr Eg.krkr-½

ueu % ueks f=Hkqouk lkjh nsoakxuk

x.kirhyk izkFkZuk AA /k` AA

ifgys ueu x.kirhyk

x.kirhP;k ljLorhyk

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 1 AA

nqljs ueu xq#nsokyk

xq#nsokP;k dkedÚ;kyk

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 2 AA

frljs ueu ‘kadjkyk

‘kadjkP;k ikjkcrhyk

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 3 AA

pkSFks ueu jkejk;kyk

jkejk;kP;k flrkekrsyk

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 4 AA

ikpos ueu ikph iakMokyk

iakMokP;k nzkSinhyk

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 5 AA

xaxklkxj @37

vkepk HkksGk ‘kadja

jkgkrks xMkoja

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 6 AA

rw dk turspk nkrk

vkeph ikoZrh ekrk

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 7 AA

vkeph gksbZya pqda

rqEgh djkos ekQa

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 8 AA

vkEgh djrks xk;ua

,sdk dkua nsÅua

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk iakFkZuk AA 9 AA

xaxklkxjph dFkk

,sdk y{k nsÅua

lkgÓk Ogkos vkEgkyk

vkEgk ckydkyk] x.kirhyk izkFkZuk AA 10 AA

ueks f=Hkqouk] lkjs nsoakxuk

x.kirhyk izkFkZuk AA

xaxklkxj @38

¼‘akdkorh uxjhpk jktdqekj izos’k djrks- Eg.krks &½

jktdqekj % pyk] vkt vki.k dqBs rjh f’kdkj dj.;kl xsyks ikfgts(

i.k ek>k fe= fcjcy vtwu vkysyk ukgh-

¼brD;kr fcjcy ;srks½

jktdqekj % vjs fe=k] vkt vki.k dqBsrjh f’kdkj dj.;kdfjrk xsyks

ikfgts-

fcjcy % gks; jktdqekj- pyk vkrk] vki.k f’kdkj dj.;klkBh xsyks

ikfgts-

¼jktdqekj o fcjcy ;akpk oukr izos’k½

jktdqekj % fe=k] vkrk vki.k ;k ouke/;s f’kdkj dsyh ikfgts-

fcjcy % gks; fe=k- vkrk vki.k ;kp ouke/;s f’kdkj dsyh ikfgts-

jktdqekj % fe=k] rw bFksp Fkakc- eh yodjkr yodj ik.kh fiÅu ;srks-

fcjcy % eh bFksp Fkakcrks fe=k- rw yodjkr yodj ik.kh fiÅu ;s-

jktdqekj % gks; fe=k-

¼jaxeapkoj in~ekorh uxjhpk jktk nariky izos’k djrks½

nariky % vkt vki.k ounsohP;k n’kZukyk xsyks ikfgts- rj vkiyk

f’kikbZ vkiY;klkscr ?ksryk ikfgts-

nariky % f’kikbZ vyhdMs-

f’kikbZ % vkKk egkjkt- d’kklkBh cksykoys rs eyk yodjkr

yodj lakxk-

nariky % vjs f’kikbZ] vkt vki.k ounsohP;k n’kZukyk xsyks ikfgts-

f’kikbZ % gks; egkjkt-

in~ek % firkth] vkt rqEgh dqBs tk.kkj rs eyk yodj lakxk-

nariky % eqyh] vkt eh ounsohps n’kZu ?ks.;kdfjrk tkr vkgks-

xaxklkxj @39

in~ek % ckck] rj eh rqeP;klkscr ounsohps n’kZu ?ks.;kl ;srs-

nariky % eqyh] rw ;sÅ udks-

in~ek % xk.ks ---

ckck ;srs eh] ;srs eh] rqeP;k laxrhyk

ounsohps] nsohps n’kZu ?ks.;kyk

ounsohph nsohph vkjrh xkbZua

vkEgk lok±uk lokZ±uk ikou gksbZua-

in~ek % ckck] rqEgh ukgh Eg.kw udk- eh vkY;kf’kok; jkg.kkj ukgh-

nariky % eqyh] rq>k gêp vkgs rj pky-

¼jktk nariky] jktdqekjh in~ek o f’kikbZ ;akpk oukr

ços’k½

nariky % f’kikbZ] ounsohps nsÅG vkysys vkgs- rj vki.k vkrk

n’kZu ?ksrys ikfgts- eqyh] rw lq)k n’kZu ?ks- vkf.k f’kikbZ]

rw lq)k n’kZu ?ks-

nariky % vjs f’kikbZ] vkrk bFks ou fnlrs- ;k ouke/;s vki.k

f’kdkj dsyh ikfgts-

f’kikbZ % gks; egkjkt- vki.k ;kp ouke/;s f’kdkj dsyh ikfgts-

nariky % eqyh] vkEgh vkrk yodjkr yodj f’kdkj d:u ;srks-

rjh rw bFksp Fkakc-

in~ek % ckck] bFks i{kkpk okjk ukgh] ek.klkpk Fkkjk ukgh- vkf.k

bFks eh d’kh dk; jkg.kkj vkgs-

nariky % eqyh] rqyk d’kkphgh fHkrh ukgh- rqyk ounsoh lkgÓk vkgs-

rw d’kkph dkGth d: udks-

¼nariky o f’kikbZ fu?kwu tkrks- ounsohtoG jktdqekj

;srks½

in~ek % ijes’ojk] ek>s oMhy vtwu lq)k vkys ukgh- eyk

xaxklkxj @40

Qkj fHkrh okVr vkgs-

¼nariky o f’kikbZ okil ;srkr½

nariky % eqyh] rqyk bFks d’kkph fHkrh okVr gksrh\ eh rqyk vxksnj

lakfxrys gksrs dh] rqyk ounsoh lkgÓk vkgs-

jktdqekj % vjs fe=k- eh ik.kh fi.;kl xsyks vlrkuk ounsohP;k

nsoGkr eyk ,d lqanj eqyxh fnlyh fe=k-

fcjcy % R;k eqyhps vkiY;kyk dk; djk;ps vkgs jktdqekj- pyk

vki.k uxjkyk okil xsyks ikfgts-

jktdqekj % R;k eqyh’kh eyk fookg djk;pk vkgs fe=k-

fcjcy % vjs fe=k] R;k eqyhus rqyk dkgh [kw.k dsyh vkgs dk \

jktdqekj % gks;] R;k eqyhus eyk [kw.k dsyh vkgs fe=k-

fcjcy % rh [kw.k d’kh dk; dsyh vkgs] rs eyk yodj lakx-

jktdqekj % fe=k] eh rqyk yodjkr yodj lakxrks-

fcjcy % lakx fe=k-

jktdqekj % vjs fe=k] frus MksD;kps Qwy dkukyk ykoys( vkf.k dkukps

Qwy nkrkyk ykoys] o nkrkps Qwy ik;koj Vkdys-

fcjcy % Eg.kts vkiys dke QR; >kys-

fcjcy % vjs fe=k- ex frus rqyk dk; lakfxrys] rs rqyk dGys

dk;\

jktdqekj % eyk dkghp dGys ukgh-

fcjcy % vjs fe=k] Eg.kts frus rqyk vls lakfxrys dh] MksD;kps

Qwy dkukyk ykoys Eg.kts frus frP;k uxjhps uko

lakfxrys- frP;k uxjhps uko djukVd vlkos- o dkukps

Qwy nkrkyk ykoys Eg.kts frP;k ofMykps uko ^nariky*

xaxklkxj @41

vlys ikfgts- o frus nkrkps Qwy ik;koj Vkdys Eg.kts

frps uko ^in~ekorh* vlys ikfgts-

jktdqekj % rj ex pyk- vkrk vki.k R;k uxjhpk ‘kks/k dsyk ikfgts-

fcjcy % gks; fe=k- pyk vkrk] yodj xsyks ikfgts-

¼jktdqekj o fcjcy in~ekorh uxjhyk ;srkr½

fcjcy % fe=k] bFka ,d >ksiMh vkgs- ;k >ksiMhr dks.khrjh Egkrkjh

jkgkr vlsy-

jktdqekj % gks; fe=k- vki.k R;k EgkrkjhP;k lkgÓkkus in~ekorhP;k

jktokMÓkkpk ‘kks/k dsyk ikfgts-

jktdqekj % fe=k] vkrk rw ;k Egkrkjhyk eko’kh Eg.kwu vkokt ns-

fcjcy % ukgh fe=k- rwp vkokt ns-

jktdqekj % eko’kh] vxa ;s eko’kh-

eko’kh % vjs ckck- rqEgh dks.k\

fcjcy % vkEgh jktiq= vkgks eko’kh-

eko’kh % jkudq=s bFka dk;ys vkys ckIik- gkMa ysdk] gkMa ysdk-

fcjcy % eko’kh vkEgh jkudq=s ukgh- eko’kh vkEgh jktiq= vkgks-

eko’kh % rqEgh tsoku tsoku iksja ckIIkk- bFka dk;ys vkys ckIik-

fcjcy % eko’kh] rq÷;k >ksiMhr FkksMhlh jkgk.;klkBh tkxk ns

eko’kh-

eko’kh % eysl jk;.;klkBh tkxk ukgh ckIik] rj rqekyk dksVph

tkxk nsÅ-

fcjcy % vxa ;s eko’kh- vkEgh rqyk iSls nsÅ-

eko’kh % cja] pyk ckik- dkgh HkkuxMxh d: udk ckik-

fcjcy % ukgh eko’kh- vkEgh HkkuxMxh ukgh djr eko’kh-

xaxklkxj @42

fcjcy % eko’kh] rqyk ,d xks‛V fopk:-

eko’kh % dks.krh ckIik- lakxkuk yodj- eys HkakMs /kqokys tk;ps

vkgs-

jktdqekj % eko’kh] th in~ekorh vkgs uk- fryk tkÅu lakx dh]

ounsohP;k nsoGkr tks fe= HksVyk gksrk] rks rqyk cksykfor

vkgs-

eko’kh % gks ckIik] eys frFksp tk;ps vkgs-

jktdqekj % rj ex yodj tk-

eko’kh % eh yodj tkrs- ¼eko’kh in~ekorhyk gkd ekjrs½

in~ekorh] vxa ;s in~ekorh-

in~ek % dks.k\ BdkbZ eko’kh vkgs dk\

eko’kh % gks; in~ek- eh BdkbZ eko’kh gk;s-

in~ek % eko’kh] iq‛dG fnolakuh ?kjh vkyhl- dk; dke gksrs\ rs

eyk yodj lakx-

eko’kh % cq<k esyk rokiklwu ;k;ys HksVya ukgh- vkrk rjh tkoa

Eg.kya in~ekorhph HksV ?;k;yk-

in~ek % ukgh eko’kh- rqyk dks.krs rjh dke vkgs- [kjks[kj lakx-

eko’kh % in~ek] eh rqyk [kjks[kjp lakxrs- in~ek] tks fe= rqyk

ounsohP;k nsoGkr HksVyk gksrk- rks rq>h ik[kjkok.kh okV

ikgkr vkgs-

¼in~ekorh jkxkus Eg.krs½

in~ek % eko’kh] vkt eyk v’kk xks‛Vh lakfxrY;k- ijarq mnÓkk tj

lakx’khy] rj vkt rq÷;k xkykoj FkkiMk ekjY;k- mnÓkk

ek= rq>h dacj eksMwu Bsohu-

¼eko’kh jMrs o R;akuk f’kO;k nsrs½

xaxklkxj @43

jktdqekj % fe=k vkiY;k >ksiMhleksj dks.;krjh BdkbZ eko’khpk

vkokt ;sÅu jkfgyk vkgs- rj vki.k R;k Egkrkjhpk ‘kks/k

dsyk ikfgts- rj py-

fcjcy % eko’kh] dk; >kya \

eko’kh % dk iqlrk ckIik- ukgh tkr euya rj rqeh tkp eus-

ysdOgk] rqeh eys frFka ikBohya- R;k in~ekjk.khus ek÷;k

xkykoj rhu FkkiMk ekjY;k-

fcjcy % fe=k- vkiyh xks‛V QR; >kyh-

jktdqekj % fe=k] gh xks‛V d’kh dk; QR; >kyh rs eyk yodj lakx-

fcjcy % gks; fe=k- fe=k rh xks‛V Eg.kts v’kh dh] frus eko’khP;k

xkykoj rhup FkkiMk ekjY;k- Eg.ktsp rh rhu fnolkP;k

lksoGÓkkoj vlyh ikfgts- Eg.kwu frus rhup FkkiMk

ekjY;k-

eko’kh % xk.ks ---

,sdk ukFkk eh lakxrks rqyk

udk /kkMqth jktokMÓkkyk] ek>s nknk

R;k jakMsus ekj ek:ua

Ekk>s xkypa dsys ykya] ek>s nknk

¼fcjcy ik;k iMrks½

fcjcy % eko’kh] rw d’kkphgh dkGth d: udks- eh rq÷;klkBh

iqj.kkP;k iksbZpk Lo;aikd dsysyk vkgs- rjh rw tso.k dj-

eko’kh % vkrk dk eyk tsow ?kkyrk- rj nÓkk ckIik-

fcjcy % eko’khckbZ] vkrk rw iqUgk tkÅu lakx dh] rs vkysys vkgs

rj rqyk FkksMÓkk osGkus HksV.;kl lakfxrys vkgs Eg.kk-

eko’kh vkrk rqyk rh dkghp Eg.k.kkj ukgh-

eko’kh % vla gks;!

xaxklkxj @44

in~ekorh] vxa ;s in~ekorh-

in~ek % BdkbZ eko’kh vkgs dk\

eko’kh % gks; in~ek-

in~ek % BdkbZ eko’kh] eh rqyk ifgysp lakfxrys gksrs dh] iqUgk

ek÷;k jktokMÓkkyk ;sÅ udks Eg.kwu- eh rqyk ifgysp

lakfxrys gksrs dh] dejsoj ykr ekjhu-

¼in~ek eko’khP;k dejsoj ykFk ekjrs- eko’kh jMr

clrs jktdqekj vkf.k fcjcy eko’khyk mpyrs½

fcjcy % dk >kya eko’kh\

eko’kh % in~ekorhus ek÷;k dejsoj ykr ekjyh ckIik-

jktdqekj % cja eko’kh- vkrk tkÅ udks- vkrk eh Lor%p tkÅu

;srks-

fcjcy % jktdqekj] vkrk rw frP;k jktokMÓkkyk tkÅu ;s-

jktdqekj % gks; fe=k- vkrk eh yodj tkrks-

fcjcy % tk fe=k-

¼jktdqekj okMÓkkr tkÅu vkokt nsrks½

jktdqekj % in~ekorh] vxa ;s in~ekorh-

in~ek % dks.k vkgs ek÷;k jktokMÓkkleksj-

jktdqekj % eh jktiq= vkgks in~ek-

in~ek % T;k BdkbZ eko’khyk ikBfoys rs rqEghp dk\

jktdqekj % gks; in~ek] rksp eh jktiq=-

in~ek % ;k jktdqekj vkr- ?;k ikulqikjh-

jktdqekj % gks; in~ek-

xaxklkxj @45

in~ek % cja] rqEgh R;k BdkbZ eko’khyk =kl ns.;kis{kk rqEgh Lor%p

dk ukgh vkys-

jktdqekj % cja] vkrk eh vkyks-

in~ek % jktdqekj] vkrk eyk cksy.;kl osG ukgh- rjh mnÓkk uÅ

oktsi;±r ;kos jktdqekj-

fcjcy % fe=k] rw in~ekorhP;k okMÓkkyk xsyk vlrk frus rqyk dk;

lakfxrys\

jktdqekj % fe=k] eyk mnÓkk uÅ oktrk iqUgk cksykoys vkgs-

fcjcy % fe=k] rqyk cksykoys vkgs rj rw vkrk f=’kwy ?ksÅu tk-

vkf.k frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dk<wu frP;k MkO;k

gkrkP;k naMkoj f=’kwykph [kw.k d:u ?ks] vkf.k vkiY;k

uxjkyk okil ;s-

jktdqekj % in~ek] vxa ;s in~ek-

in~ek % dks.k vkgs\

jktdqekj % ehp rks] dky vkyks gksrks- rksp jktdqekj vkgks-

in~ek % ;k jktdqekj] vkr clk jktdqekj- eyk jk=hps tkxj.k

vlY;keqGs eh FkksMk osG vkjke djrs-

jktdqekj % vkiY;k fe=kus lakfxrysyh dkefxjh iw.kZ dsyh ikfgts-

vkf.k vki.k frP;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dk<wu frP;k

MkO;k Hkqtsoj f=’kqykph [kw.k dsyh ikfgts- vkf.k vkiY;k

uxjkyk okil xsyks ikfgts-

in~ekorh % ek÷;k xGÓkkryk uojRukpk gkj dks.kh usyk vlkok- rks

gkj R;k jktdqekjus usyk vlkok- rks gkj jktdqekj d’kkyk

us.kkj- gk tks gkj usyk vlsy rj rks R;k BdkbZ eko’khus-

dks.kkP;k rjh lkgkÓ;kus usyk vlkok- dkj.k rh vkiY;k

?kjh ;sr uOgrh- ijarq rh vkrk njjkst ;sr gksrh-

xaxklkxj @46

eko’kh % in~ekorh] rw nq%[kkr dk vkgs\

in~ek % eko’kh] ek>k uojRukpk gkj pksjh xsyk vkgs- vkf.k gkj

rqusp usyk vlkok eko’kh- pky rq÷;k >ksiMhr-

in~ek % eko’kh] nkj m?kM-

eko’kh % nkj dk;ua m?kMw in~ek-

in~ek % d qyikyk fdYyh vlrs eko’kh-

eko’kh % ;d fdYyh dejrwu ?kl:u iMyh in~ek-

in~ek % dqyikyk fdYY;k nksu vlrs eko’kh-

eko’kh % ;d fdYyh gksrh in~ek rs cq<Ókkcjkscj xsyh- vkua nqljh

dejsrwu ?kl:u iMyh-

in~ek % nkj m?kM eko’kh-

eko’kh % m?kMrks ckIik- ik; ckIik ekgÓkk >ksiMhr- frup eMds gk;s

ckIik-

in~ek % ojP;k eMD;kr dk; vkgs eko’kh\

eko’kh % ojP;k eMD;kr ehB vkgs in~ek-

in~ek % e/kkrY;k eMD;kr dk; vkgs eko’kh\

eko’kh % ea/kkrY;k eMD;kr fejps gk;s in~ek-

in~ek % vkf.k [kkyP;k eMD;kr dk; vkgs eko’kh\

eko’kh % [kkyP;k eMD;kr FkksMla ihB gk;s ckIik-

in~ek % eko’kh] gkj xsyk rjh dkgh gjdr ukgh( i.k vkrk ek=

eh ?kjh xsyh rj ek>s oMhy eyk Qkj jkxkorhy- ek:u

eyk dk<wu fnY;kf’kok; jkgk.kkj ukgh- vkrk rw gh

nq%[kkph ckreh ek÷;k ofMykyk tkÅu lakx-

eko’kh % gks in~ek- yodj tkrs vkf.k yodj lakxrs-

xaxklkxj @47

in~ek % tk eko’kh vkf.k yodj lakx-

¼eko’kh ckreh lakxk;yk tkrs½

Ekko’kh % jktslkgsc] jktslkgsc] vkiY;k ykMD;k in~ekorhP;k

xGÓkkryk uojRukpk gkj dks.khrjh pks:u usysyk vkgs- rjh

i.k rh Qkj nq%[kkr vkgs-

Ekko’kh % dk; euqxh uksdk-

nariky % dkghp Eg.kr ukgh eko’kh- rw tk eko’kh-

eko’kh % tkrks ckIik-

nariky % f’kikbZ vyhdMs-

f’kikbZ % gks egkjkt] vkrk tkrks egkjkt-

f’kikbZ % vgks] HkkbZ gks- vkeP;k ykMD;k in~ekorhpk uojRukpk gkj

pksjh xsyk vkgs- rj dq.kkyk feGkyk vlsy rj R;kus rks

gkj jktokMÓkkyk vk.kwu fnY;kl ngk gtkj :i;s c{khl

fnY;k tkbZu gks HkkbZ--

fcjcy % jktdqekj] eh lakfxryh dkefxjh ifjiw.kZ dsyh dk;\

jktdqekj % gks; fe=k-

fcjcy % rh dkexhjh d’kh dk; dsyh] rs eyk yodjkr yodj

lakx-

jktdqekj % fe=k] eh rqyk yodj lakxrks- fe=k] eh frP;k xGÓkkryk

uojRukpk gkj dk<wu frP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqykph [kw.k

dsyh fe=k-

fcjcy % c?kq rks gkj-

jktdqekj % c?k fe=k-

xaxklkxj @48

fcjcy % vjs fe=k] gk gkj ek÷;kdMs ns- eh ;kyk fodwu ;kps

dehr deh 10000 :i;s ;kos Eg.kwu rw e’kku ?kkVkr

‘kadjkps ri djhr jk;-

jktdqekj % gks; fe=k- eh bFksp ‘kadjkps ri djhr jkgkrks-

¼jktdqekj uojRukpk gkj fcjcyyk nsÅu okil tkrks½

¼bdMs fcjcy ‘ksVthP;k okMÓkkr ;srks½

fcjcy % ‘ksVth] vgks ‘ksVth- ?kjh vkgs dk\

‘ksVth % dks.k vkgs js ek÷;k okMÓkkleksj-

fcjcy % eh ijns’kh vkgks-

‘ksVth % d’kkyk vkyk rw ek÷;k okMÓkkleksj-

fcjcy % ‘ksVth] eh uojRukpk gkj vk.kyk vkgs-

‘ksVth % ikgw ns rks gkj- fdrh :i;s gos vkgs ;k gkjkps\

fcjcy % ngk gtkj :i;s gos vkgs ‘ksVth-

‘ksVth % eh ;k gkjkps rhu gtkj :i;s nsrks-

fcjcy % cja] ikp gtkj nsÅu nÓkk-

¼brD;kr f’kikbZ ;srks½

f’kikbZ % ‘ksVth] gk gkj rqEgh dksBwu vk.kyk vkgs-

‘ksVth % f’kikbZ] gk gkj eh ijns’kh toGwu ?ksryk vkgs-

f’kikbZ % rj rks dksBs vkgs ijns’kh\

‘ksVth % rks ikgk rqeP;k cktwyk vkgs-

f’kikbZ % vjs ijns’kh] gk gkj dks.kkpk vkgs-

ijns’kh % f’kikbZ] gk gkj dks.kkP;k gkrh vkgs-

f’kikbZ % gk gkj ‘ksVthP;k gkrh vkgs- vjs ijns’kh] gk gkj rqusp

vk.kysyk vkgs-

xaxklkxj @49

‘ksVth % f’kikbZ] gk gkj eh vk.kyk ukgh- gk gkj ;k ijns’khus

ek÷;k nqdkukr vk.kysyk vkgs- Eg.kwu eh Rkks gkj gkrh

?ksrysyk vkgs egkjkt-

f’kikbZ % vjs ijns’kh] rqyk yodj cksykor vkgs-

ijns’kh % vkrk rqyk [kjks[kjp lakxrks- gk gkj ek÷;k xq#us vk.kyk

vkgs-

f’kikbZ % dqBs vkgs rq>k xq:-

ijns’kh % ek>k xq: e’kku ?kkVkr ‘kadjkps ri djhr vkgs-

f’kikbZ % pky rq÷;k xq:dMs- egkjkt] vgks egkjkt-

xq#nso % cae cae Hkksys- dks.k gS cs lkys-

f’kikbZ % gk rqgk psyk vkf.k eh f’kikbZ-

xq#nso % dls vkys rs eyk yodjkr yodj lakxk-

f’kikbZ % xq: egkjkt] gk tks uojRukpk gkj rqEgh pks:u vk.kysyk

vkgs- vkf.k rks gkj rqEgh rqeP;k psY;ktoG fnyk vkgs-

xq#nso % vjs eyk psyk ukgh o xq:lq)k ukgh- vkf.k gkj eh pks:u

vk.kyk ukgh-

ijns’kh % ukgh egkjkt] gk gkj ;kusp ek÷;ktoG fnyk vkgs

egkjkt-

f’kikbZ % xq: egkjkt] gk gkj vkeP;k ykMD;k in~ekorhpk vkgs-

xq#nso % egkjkt] vkrk eh [kjks[kjp lakxrks- egkjkt gk uojRukpk

gkj eh ‘kadjkps ri djhr vlrkuk ,dk Hkqrkus rks ek÷;k

xGÓkkr vk.kwu Vkdysyk vkgs- o eh HkwrkP;k mtO;k

Hkqtsoj f=’kqykph [kw.klq)k dsyh vkgs egkjkt-

f’kikbZ % rj gh ckreh vkiY;k jktkyk ¼nariky½ tkÅu lakfxryh

ikfgts-

xaxklkxj @50

nariky % vjs f’kikbZ] gÓkk gkjkps dls dk; >kys-

f’kikbZ % egkjkt] gk gkj xq: egkjkt e’kku ?kkVkr ‘kadjkps ri

djhr vlrkuk Hkqrkus R;kP;k xGÓkkr Vkdysyk vkgs-

vkf.k R;kus ex R;k HkqrkP;k MkO;k Hkqtsoj f=’kqykus [kw.k

ekjyh vkgs-

nariky % vjs f’kikbZ] rw yodj uxjkr tkÅu loZ L=h&iq#‛kakP;k

Hkqtsoj f=’kqykph [kw.k vlsy rj yodjkr yodj ikgwu

;s- dkj.k gk gkj dks.;krjh fL=us fdaok ek.klkus Vkdyk

vlkok-

f’kikbZ % gks; egkjkt- yodj tkrks-

nariky % vtwu vkiyk f’kikbZ vkysyk ukgh- dls dk; vkgs-

f’kikbZ % egkjkt] loZ uxjh cf?kryh( i.k ,dkP;kgh Hkqtsoj

f=’kqykph [kw.k fnlyh ukgh egkjkt-

nariky % vjs f’kikbZ] rqus loZ uxjh ikfgyh( i.k vkrk R;k

in~ekorhP;k Hkqtsoj pkSd’kh d:u ;s-

f’kikbZ % gks; egkjkt] yodjkr yodj tkrks- ckbZ in~ekorh

fHk.;kps dkghp dkj.k ukgh- QDr rq÷;k MkO;k gkrkojpk

inj nwj d:u eyk rq>h Hkwt nk[ko-

in~ek % vjs] vkti;±r eyk dks.khp dkgh Eg.kkys ukgh- vkf.k

vkt ;akuh ek÷;k Hkqtsoj dk; cf?krys-

f’kikbZ % egkjkt] vkiY;k in~ekorhusp gkj fnyk- dkj.k f=’kqykph

[kw.k in~ekorhP;k Hkqtsoj vkgs-

nariky % in~ekorh] rq>k Mkok inj nwj dj-

¼in~ekorh narikykyk vkiyh Hkqt nk[kfors½

nariky % eqyh] rqus ek÷;k jktoa’kkyk Mkx ykoyk vkgs- rw ek÷;k

okMÓkkckgsj pkyrh gks-

xaxklkxj @51

nariky % f’kikbZ vfydMs-

f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodjkr

yodj lakxk-

nariky % vjs f’kikbZ] gÓkk ykMD;k in~ekorhyk oukr usÅu fgps

f’kjPNsnu dj- vkf.k ryokjhyk jDrkpk fVGk vk.ka- vkf.k

yodjkr yodj uxjkyk okil ;s-

f’kikbZ % gks egkjkt] yodj tkrks vkf.k yodjkr yodj uxjhyk

okil ;srks-

xk.ks --

pky x usrks

pky x usrks

ouh o/k.;kyk

jktkpk gqdwe rks >kyk-

f’kikbZ % tj rqyk dks.;k nsokpa uko ?;kpa vlsy rj yodj ?ks]

vkf.k ej.;kl r;kj gks-

in~ek % f’kikbZ] v’kk ?kksj vj.;kr dks.;k nsokps uko ?ksÅ( vkf.k

dks.;k nsokpk /kkok d:\

in~ek % xk.ks ---

dks.;k nsokps uko eh ?ksÅ

dks.;k nsokps ik; eh /k:

in~ek % f’kikbZ] T;kizek.ks euq‛;kyk vardkGkP;k osGh nksu ?kwV

ik.kh iktrkr- R;kpizek.ks eykgh nksu ?kwV ik.kh iktk-

in~ek % xk.ks---

vxksnj eyk ik.kh iktkos

uarj ek>s f’kj o/kkos

f’kikbZ % bFks ek.klkpk okjk ukgh] ik[kjkpk pkjk lq)k ukgh- v’kk

nkV vj.;kr ik.kh dls dk; ikt.kkj eh rqyk-

xaxklkxj @52

f’kikbZ % ckbZ] rw d’kkph fHkrh /k: udks- eh rqyk oukyk lksMwu

nsrks] vkf.k vkiY;k uxjkyk okil tkrks-

in~ek % f’kikbZ] jktslkgsc rqyk ukSdjhrwu dk<wu fnY;kf’kok;

jkg.kkj ukgh-

f’kikbZ % ckbZ] eh ,[kaknÓkk gj.kkph f’kdkj djhu( vkf.k vkiY;k

uxjkyk okil tkbZu-

xk.ks ---

ckbZ ;srs eyk rq>h fdoa

ukgh ?ks.kkja rq>k thoa] ek>s ckbZ

f’kdkj djhua eh gj.khph

jDr ykohua ryokjh’kh] ek>s ckbZ

rqyk lksMwu nsrks oukyk

okil tkrks vkiY;k uxjkyk] ek>s ckbZ

f’kikbZ % ckbZ] rw vkrk bFks jkgk- vkf.k eh vkiY;k uxjkyk

okil tkrks-

¼in~ekorh ounsohP;k nsoGkr jkgkrs- jktdqekj] fcjcy

o f’kikbZ gs fr?ksgh R;k oukr f’kdkj dj.;kl xsys

vlrkuk rh R;akuk fnlrs- jktdqekj vkokt nsrks½

jktdqekj % vxa ;s eqyh] rw dks.k vkgsl\

in~ek % fe=k] eh ,d ouoklh vkgs-

jktdqekj % rw bFks d’kh dk; vkyh\ rs eyk yodj lakx-

in~ek % ca/kq] rqEgh dks.k vkgs\

jktdqekj % eqyh] vkEgh jktdqekj vkgksr-

in~ek % dks.k\ jktdqekj- rqEgh ek>k uojRukpk gkj usyk] vkf.k

ek÷;koj vkrk v’kh n’kk vkyh-

xaxklkxj @53

jktdqekj % eqyh] vki.k vkrk ;k ounsohP;k nsoGkr tkÅu frFks

vkiys yXu d:-

¼jktdqekj o in ~ek ounsohpk vk’khokZn ?ksrkr-½

ounsoh % jktdqekj] rw eyk larklkj[kk lTtu fnlrks] Eg.kwu rq>s

uko larlsu vls Bsors- o in~ekorh rw xaxslkj[kh fueZG

vkgs( vkf.k ik.;klkj[kh ikrG fnlr vkgs] Eg.kwu rq>s

uko xaxklkxj vls Bsfor vkgs- vkf.k rqyk ikfBack Eg.kwu

rw vkiY;k fe=kyk ¼fcjcykyk½ fnok.k Eg.kwu Bso-

¼xaxklkxj ounsohyk vkjrh djrs½

----------- vad ifgyk lekIr-----------

xaxklkxj @54

vad nqljk

fnok.k % xk.ks--- ‘kadkorh ;k uxjhpk jktk larlsua

R;kpk eh fcjcya fnok.ka-

f’kikbZ % xk.ks--- vkgksdk cgqr gq’kkja

fnok.kk f’kikbZ ljnkja-

fnok.k % xk.ks--- /kunzO;kyk ukgh R;kyk deh-

xaxklkxja gks; R;kph jk.kh-

f’kikbZ % xk.ks --- dejsyk iêk gkrh ryokja

f’kikbZ ljnkja] fnok.kk cgqra gq’kkja-

fnok.k % loZ iztsuk dGfo.;kr ;sr vkgs dh] vktiklwu ek>k fe=

gk jktk >kyk vkgs- vkf.k eh R;kpk fnok.k >kyks vkgs-

vkf.k ikfBack Eg.kwu f’kikbZ ljnkj vkgs-

jktk % fcjcy] vkti;±r vki.k nks?ksgh fe= gksrks- i.k eh vkrk

‘kadkorh uxjhpk jktk >kyks vkgks- vkrk rq>h ek>h eS=h

dk;e jkgkoh Eg.kwu] ;klkBh rqyk fnok.k Eg.kwu Bsfor

vkgks- gk Vksi ?ks fnok.k] vkf.k gk iks’kk[k ?ks- vkf.k rqyk

ikfBack Eg.kwu f’kikbZ Bsor vkgks-

fnok.k % vkt eh jktkpk o jk.khpk laiw.kZ ifjp; d:u nsr vkgks-

xk.ks---

larlsua vkgs R;kps ukoa

xaxklkxja gks; R;kph jk.kh

xaxklkxja gks; R;kph jk.kh

frph fdrhZ fopkjk dks.kh-

xaxklkxj @55

f’kikbZ % xk.ks---

vkgksdk cgqra gq’kkja

fnok.kk f’kikbZ ljnkja-

jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- vkiY;kyk /kuæO;kyk dkghp deh

ukgh- ijarq rw usgeh nq%[kkr dk vlrs] rs eyk yodj

lakx\

xaxklkxj % izk.kukFkk] eh nq%[kkr vlsy rs rqEgkyk letr ukgh- ek>s

nq%[k tj rqEgkyk lakfxrys rj rqEgkyk lq)k nq%[k gksbZy-

jktk % xk.ks---

xaxklkxja ek>s x jk.kh] ek>s jk.kh

dk;a fopkja djrs euh

/kunzO;kyk ukgh x deh

dk;a fopkja djrs euh-

xaxklkxj % izk.kukFkk] vkt vkiY;k yXukyk ngk o‛kZ >kys vkgs-

rjhi.k larrh ukgh- vkiY;k ?kjkleksj loZ ck;akuk eqys

vkgsr- vkf.k R;k eyk ;sÅu cksyrkr-

jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- vkiY;kyk iq= ukgh- R;kph rw dkghp

dkGth d: udks-

xaxklkxj % xk.ks ---

dk;a lakxw th izk.kukFkk] th izk.kukFkk

nq%[k okVrs] nq%[k okVrs ek÷;k eukyk

rqEgh djk dks.krk mik;a izk.kukFkk

[kja lakxrks izk.kukFkk] th izk.kukFkk

rqEgh T;ksfr‛; ikgkos vkrk

dk; lakxw th izk.kukFkk] th izk.kukFkk

nq%[k okVrs] nq%[k okVrs ek÷;k eukyk-

xaxklkxj @56

jktk % fnok.k vfydMs-

fnok.k % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodjkr

yodj lakxk-

jktk % vjs fnok.k] vkiY;k uxjkP;k T;ksfr‛;kyk tkÅu lakx dh]

vkiY;k jktkps laiw.kZ thoukps T;ksfr‛; ikgk;ps vkgs- rj

T;ksfr‛; egkjktkyk yodj cksykowu vk.k-

fnok.k % gks; egkjkt-

fnok.k % T;ksfr‛; egkjkt- vgks T;ksfr‛; egkjkt-

T;ksfr‛kh % dks.k vkgs ek÷;k dpsjhleksj-

fnok.k % egkjkt] eh fnok.k vkgks T;ksfr‛; egkjkt- vkeP;k jktkps

laiw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?kk;ps vkgs] rj rqEgkyk

cksykfoys-

T;ksfr‛kh % gks; egkjkt- eyk laiw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?krk ;srs-

fnok.k % rj ex pyk vkeP;k okMÓkkyk-

T;ksfr‛kh % xk.ks---

dk;a vU;k;a jktkpk dsyk

d’kklkBh usrks okMÓkkyk

fnok.k % xk.ks---

dkgh vU;k;a ukgh dsyk

pkyk T;ksfr‛; ikgk.;kyk-

T;ksfr‛kh % vjs fnok.k] eh ;s.;kl r;kj vkgks- i.k eyk us.;kl dk;

vk.kys\

fnok.k % egkjkt] eh us.;kdfjrk dkghp vk.kys ukgh- i.k jLrk

ljG vkf.k pakxyk vkgs-

T;ksfr‛kh % rj ex pky yodj-

xaxklkxj @57

¼fnok.k o T;kssfr‛kh ekxkZus ykxrks½

T;ksfr‛kh % vjs vjs! fnok.kk- rqus eyk Qlfoys vkgs-

fnok.k % egkjkt Fkakck] eh jLrk pqdyks vkgs] vkf.k R;keqGs vkiyk

ik;kr ik; vMdwu rqEgh iMys vkgs- i.k egkjkt

;kifydMs jLrk vxnh lksik vkgs-

T;ksfr‛kh % rj ex pky yodj-

fnok.k % c?kk egkjkt] vkiY;k jktkpk jktokMk- jktslkgsc rqeP;k

gqdekizek.ks eh T;ksfr‛; egkjktkyk cksykowu vk.kys vkgs-

jktk % rqEghp dk; T;ksfr‛;dkj\

tksfr‛kh % gks; egkjkt] vkEghp T;ksfr‛;dkj vkgks-

jktk % T;ksfr‛; egkjkt] rqEgkl iw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?krk ;srs

dk\

tksfr‛kh % gks; egkjkt- vkEgkyk iw.kZ thoukps T;ksfr‛; c?krk ;srs-

ikgw nÓkk rqepk gkr- vjs vjs! egkjkt rqEgkyk /kunzO;kyk

dkghp deh ukgh( ijarq rqeP;k gkrkP;k /kujs‛kkoj rqEgkyk

iq=QG ukgh vkgs egkjkt- i.k vkrk eh iapkx.kkr rqeP;k

thoukps tksfr‛; c?kr vkgks egkjkt-

T;ksfr‛kh % rj ex clk egkjkt- eh T;ksfr‛; ikgrks-

jktk % rj ex yodj ikgk-

T;ksfr‛kh % xk.ks---

ifgys ikua eh ikfgys] ikfgys

jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys

nqljs ikua eh ikfgys] ikfgys

jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys

frljs ikua eh ikfgys] ikfgys

jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys

xaxklkxj @58

pkSFks ikua eh ikfgys] ikfgys

jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys

jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys

jktkps T;ksfr‛; ukgh feGkys

T;ksfr‛kh % egkjkt] eh rqeP;k thoukps ek÷;k iapkx.kkps pkj ikus

ikfgys egkjkt( i.k ;ke/;s dkghgh fnlr ukgh- i.k vkrk

eh ‘ksoVps iku c?khr vkgks egkjkt-

xk.ks---

ikpos ikua eh ikfgys] ikfgys

jktkps Hkfo‛; eyk feGkys

T;ksfr‛kh % egkjkt] rqEgh dkgh dkGth d: udk- rqeps Hkfo‛; eyk

feGkysys vkgs egkjkt-

jktk % T;ksfr‛;dkj egkjkt] rs dls dk; vkgs\ rs eyk yodj

lakxk-

T;ksfr‛kh % egkjkt rqeP;k oa’kkyk iq+=QG vkgs] i.k rs Qkj dBh.k

vkgs-

jktk % rs dlys dBh.k vkgs] rs eyk yodj lakx-

T;ksfr‛kh % egkjkt] rqEgkyk iq=QG gos vkgs rj] rqEgkyk lgk efgus

oukr tkÅu ‘kadjkps ri djkos ykxsy egkjkt-

jktk % dkgh gjdr ukgh egkjkt-

T;kssfr‛kh % rj ex vkeph nf{k.kk nÓkk egkjkt-

jktk % rj ex ?;k egkjkt-

T;ksfr‛kh % xk.ks---

vkEgh tksfr‛; tksfr‛; ikgk.kkj

vkeps [kksVs ukgh gks.kkj

xaxklkxj @59

vkepk /kank rks] /kank rks usewu fnyk

vkeps [kksVs ukgh gks.kkj

jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- eh vkiY;k thoukps laiw.kZ tksfr‛;

cf?krys vkgs- vkiY;k oa’kkyk iq=QG vkgs] ijarq rs Qkj

dBh.k vkgs- eyk lgk efgus ‘kadjkps ri djkos ykxsy-

xaxklkxj % izk.kukFkk] rqEgh iq+=QG vk.k.;klkBh yodj ouh rikyk

tkos-

jktk % xk.ks---

xGÓkkryh jk.kh xGlqjh rksMa] xGlqjh rksMa

gkrkrY;k jk.kh cakxMÓkk QksMa

gkrkrY;k jk.kh cakxMÓkk QksMa

dikGkps jk.kh dqadw x eksMa] dqadw x eksMa

lgk efgus ek>h vk’kk x lksMa

xaxklkxj % izk.kukFkk] eyk nq%[kh d: udk- rqEgh dks.krkgh fopkj u

djrk rikyk tk-

jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh] eyk tkosp ykxsy-

xaxklkxj % xk.ks---

nq%[kh d: udk izk.kukFkk] th izk.kukFkk

ijes’oj th] ijes’oj th vkgs ikBhjk[kk

rqEgh tkos vkrk vkuankus izk.kukFkk

iq=QGa vk.kk ‘kks/kwua izk.kukFkk

nq%[kh d: udk izk.kukFkk] th izk.kukFkk

ijes’oj th] ijes’oj vkgs ikBhjk[kk

jktk % ek>s xaxklkxj jk.kh- rw vkiY;k okMÓkkyk okil tk-

jktk % xk.ks---

xaxklkxj @60

,sdk izT;akuks ek>k ueLdkj] ek>k ueLdkj

vktph lHkk eh cana dj.kkja

eh vkta tkrks ouh rikyk] ouh rikyk

‘kadjkyk izlé dj.;kyk] izlé dj.;kyk

‘kadjkyk izlé d:ua] izlé d:ua

iksVh iq=QGa vk.khua ekxwua] vk.khua ekxwua

vkiY;k uxjkyk okila ;sÅua] okila ;sÅua

uarj lok±P;k HksVh ?ksbZua

jktk % fnok.k vfydMa-

fnok.k % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs] rs eyk yodjkr

yodj lakxk\

jktk % vjs fnok.k] vkiY;k f’kik;kyk tkÅu lakx dh] vkiys

jktslkgsc ouh rikyk tkr vkgs- rjh pkj ‘kked.kZ ?kksMs o

R;kyk jFk tqaiwu dpsjh leksj ikBowu ns-

¼‘kked.kZ ?kksMk & T;k ?kksMÓkkps ‘kjhj iak<js ‘kqHkz o dku

dkGs vlrs- R;k ?kksMÓkkyk ‘kked.khZ ?kksMs vls Eg.krkr-

‘kked.khZ ?kksMs la[;sus deh vk<Grkr- jkts vkiY;k

rcsY;kr vls ?kksMs Bsor- vls mYys[k yksddFkakr ;srkr-½

fnok.k % gks; egkjkt-

f’kikbZ % egkjkt] rqeP;k gqdekizek.ks eh jFk vk.kyk vkgs- ;kr

clk-

f’kikbZ % xk.ks----

?kksMs tqaihys] tqaihys jFkkyk nksua

jFka ykfoyk ouh ekxkZua

?kksMs pkyrs] pkyrs nqMdh pkya

jFka ykfoyk ouh ekxkZua

xaxklkxj @61

f’kikbZ % egkjkt] ;sFks ‘akdjkps fiaMa fnlr vkgs- bFksp rqEgh ‘kadjkps

ri djk-

jktk % vjs f’kik;k] vkiY;k uxjkyk tkÅu fnok.kkyk lakx dh]

vkiY;k iztsoj pakxY;k rÚgsus y{k Bso-

‘kadjth % vjs] ek÷;k flagklukoj dks.k riLoh jktk clyk vkgs\

vjs jktk] ek>k flagklu Qkj Mksyw ykxyk-

‘kadjth % xk.ks ----

dks.ka jktk rih clyk]

ek>k flagklua Mksyhyk

dk;a deh vlsua jktkyk

Eg.kwu R;kus ek>k /kkok dsyk

ekxwua ?;kos v’kk osGsyk

jktk % ‘kadjk] eyk /kunzO;kyk dkghp deh ukgh- ijarq eyk

iq=QG ukgh Eg.kwu eh rqepk /kkok dsyk-

‘kadjth % egkjkt] rqeP;k oa’kkyk iq=QG ukgh- rjh rqEgh rqeP;k

uxjkyk ijr tkos-

jktk % xk.ks---

iq=klkBh vkgks Hkqdsyk] vkgks Hkqdsyk

Eg.kwu rq>k eh /kkok dsyk

‘akdjth % egkjkt] rqEgkyk iq=izkIrh gksrs] ijarq rs Qkj dBh.k vkgs-

jktk % egkjkt] dlykgh dBh.k vlyk rjh gjdr ukgh-

‘akdjth % nÓkk eyk opu-

jktk % ?;k nsok-

‘akdjth % jktk rqyk iq=QG vkgs- i.k rq÷;k ftokyk dkG vkgs-

jk.khyk lgk efg.;kpk xHkZ vlrkuk rqyk LoxkZr ;kos

ykxsy-

xaxklkxj @62

xk.ks---

iq= vkgs jktk rq÷;k oa’kh

dkGa vkgs rq÷;k thouklh

egkjktk QGa nsrks rq÷;k injkyk

xaxkjk.khyk [kko;kyk

lgk efg.;kpk xHkZ jk.khyk

rqyk tkos ykxsy LoxkZyk

‘akdjth % jktk] gs iq=QG ?ks-

¼jktk ckgsj ;srks- ‘akdjth okil tkrks½

jktk % vjs xqjk[kh-

xqjk[kh % vjs dks.k vkgs\ egkjkt!

¼xqjk[kh egkjktkP;k ik;k iMrks½

jktk % vjs xqjk[kh] rw cSjk vkgs dk;\

xqjk[kh % ukgh egkjkt- eh cSjk ukgh-

jktk % xqjk[kh] ek>k ,d fujksi us’khua dk;\

xqjk[kh % dks.krk\ lakxk yodj-

jktk % vjs xqjk[kh] ek÷;k uxjhyk tkÅu fnok.kkyk lakx dh]

vkiY;k jktkps ri iw.kZ >kys vkgs- rjh f’kik;kP;k gkrkus

nksu ‘kked.kZ ?kksMs o R;kyk ,d jFk tqaiwu yodjkr

yodj ikBowu ns-

xqjk[kh % gks; egkjkt-

jktk % dls lakx’khy\

xqjk[kh % vkiyk jktk lgk Eg’khps rwi ?ksÅu vkyk vkgs- rjh rqyk

nakMhikÏs ?ksÅu yodjkr yodj cykoys-

xaxklkxj @63

jktk % vjs xqjk[kh] rls ukgh- vkiyk jktk lgk efgU;kps ri

d:u vkysyk vkgs- rjh nksu ‘kked.kZ ?kksMs vkf.k R;kyk

,d jFk tqaiwu yodjkr yodj ikBowu ns-

xqjk[kh % gks; egkjkt-

jktk % dls lakx’khy-

xqjk[kh % rlsp] rlsp-

jktk % cja] rqyk tls letrs rls lakx-

xqjk[kh % gks; egkjkt-

¼xqjk[kh uxjhyk okil ;srks½

Xkqjk[kh % fnok.klkgsc] vgks fnok.klkgsc-

fnok.k % dks.k vkgs js ek÷;k dpsjhleksj\

xqjk[kh % eh xqjk[kh vkgks egkjkt-

fnok.k % dk; vkgs xqjk[kh\

xqjk[kh % vkiyk jktk lgk Eg’khps rwi ?ksÅu vkyk- rjh nkaMhikÏs

?ksÅu rqEgkys yodjkr yodj cykor vkgs-

fnok.k % vjs xqjk[kh] rls ulsy- vkiyk jktk lgk efg.;kps ri

d:u vkysyk vlsy] rj nksu ‘kked.kZ ?kksMs vkf.k ,d

jFk ?ksÅu yodjkr yodj cksykfor vkgs-

xqjk[kh % gks;] rlsp fnok.klkgsc-

fnok.k % f’kikbZ vfydMs-

f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodjkr

yodj lakxk-

fnok.k % vjs f’kikbZ- vkiY;k jktkps ri iw.kZ >kys vkgs- rjh nksu

‘kked.kZ ?kksMs o R;kyk ,d jFk tqaiwu yodjkr yodj

oukP;k ekxkZus tk-

xaxklkxj @64

f’kikbZ % gks; egkjkt- yodj tkrks-

f’kikbZ % xk.ks----

?kksMs tqaihys] tqaihys jFkkyk nksua

jFka ykoyk ouh ekxkZua

jktk c?kr vlsy]

c?kr vlsy vkiyh okVa

?kksMs pkyrs nqMdh pkya

f’kikbZ % ;kp vj.;kr vlys ikfgts vkiys jktslkgsc-

¼f’kikbZ bdMs frdMs c?krks½

f’kikbZ % rqeP;k gqdekizek.ks jFk vk.kysyk vkgs egkjkt- clk ;k

jFkkr

¼jktk jFkkr clrks½

f’kikbZ % xk.ks---

?kksMs tqaihys] tqaihys jFkkyk nksua

?kksMs pkyrs nqMdh pkya

f’kikbZ % egkjkt] vkysyh vkgs vkiyh uxjh-

jktk % fnok.k vfydMs-

fnok.k % vkKk egkjkt- dk; vkgs rs eyk yodj lakxk-

jktk % vkiY;k uxjhr tkÅu xaxkjk.khyk yodj iapvkjrh ?ksÅu

vkiY;k dpsjhleksj ikBowu ns-

¼fnok.k uxjhr tkrks½

fnok.k % jk.khlkgsc] vkiys jkts riko:u vkysys vkgs- rjh

iapvkjrh ?ksÅu yodjkr yodj cksykfor vkgs-

¼jk.kh iapvkjrh ?ksÅu uxjhr tkrs½

xaxklkxj @65

xaxklkxj % xk.ks---

iapvkjrh dsyh r;kja] dsyh r;kja

pkya fnok.kk yodja] yodja

xaxklkxj % fnok.k] iapvkjrh r;kj dsysyh vkgs- rjh i.k vkrk

uxjkyk yodj py-

xaxklkxj % xk.ks---

iapvkjrh dsyh r;kja] dsyh r;kja

pkya fnok.kk yodja

vkiY;k jktkyk vksokGhua

lgk efg.;kps ri d:ua] ri d:ua

vkiyk jktk x vkyk pkywua

vxksnj R;kps ik;a /kqbZua] ik;a /kqbZua

uarj R;kps rhFkZ ?ksbZua] ?ksbZua

xaxklkxj % izk.kukFkk] rqEgh rikyk xsys vlrk] rqEgh dk; vk.kys rs

ek÷;k vkjrhr Vkdk-

¼jktk vkjrhr QG Vkdrks½

xaxklkxj % xk.ks---

euh d: udk vuekua] th vuekua

QGa [kkrs eh] QGa [kkrs eh vkuankua

QGa fnys vkEgk ‘akdjkua] ‘akdjkua

—ik dsyh vkEgk nsokua] nsokua

euh d: udk vuekua] th vuekua

QGa [kkrs eh] QGa [kkrs eh vkuankua

jktk % xk.ks---

,sda fnok.kk] fnok.kk lakxrks rqyk

xsyks gksrks js] xsyks gksrks js ouh rikyk

xaxklkxj @66

‘akdjkyk js] ‘akdjkyk js izlé dj.;kyk

iksVh iq= js] iq=QGa js ekx.;kyk

‘akdjkyk js] ‘kadjkyk izlé d:ua

iksVh iq= js] iq=QGa vk.kys ekxwua

iq= vkgs js] vkgs ek÷;k oa’kkyk

dkGa vkgs js] vkgs ek÷;k ftokyk

lgk efg.;kpk] efg.;kpk xHkZ jk.khyk

eyk tkos js] tkos ykxsya LoxkZyk

‘akdjkyk js] ‘akdjkyk opua eh fnys

Ukkgh gks.kkj js] gks.kkja Hkz‛V opukys

fnok.k % v’kh nq%[kkph ckreh lakxwu ek>s eu nq%[kh d: udk-

fnok.k % xk.ks---

ckyi.khP;k ek÷;k ferjk] ferjk

dSls tkrk rqEgh LoxkZyk

dSls tkrk rqEgh LoxkZyk

Qkja nq%[k gksrs ek÷;k eukyk

fnok.k % egkjkt] rqEgh LoxkZyk tkrk Eg.krk- ;kps eyk Qkj nq%[k

okVr vkgs-

jktk % vjs fnok.k] eh ‘akdjkyk opu fnys vkgs-

jktk % xk.ks---

vkrk vk.kk nowra ys[kuh] nowra ys[kuh

lksMys loZ /kukoj ik.kh

fnok.k % egkjkt] rqEgh /kukoj ik.kh lksMw udk-

xaxklkxj @67

jktk % xk.ks---

nÙkdi= d:ua nsrks rqyk

iztk jkghua rq÷;k gqdekyk fnok.kk

iztsoja iMsya rq>k nkoa

iztk jkghya rq÷;k gqdqekyk

fnok.k % egkjkt rqEgh eyk nÙkdi= d:u fnys- ijarq ;kP;koj

rqEgh vkiyh lgh nÓkk-

jktk % ek÷;k lghph dkghp xjt ukgh-

jktk % xk.ks---

vgks fcjcyth fcjcyth]

pkyyks LoxkZyk

iztk jkghua rq÷;k gqdqekyk

¼fnok.k vkuankph ckreh dykorhyk lakxrks½

------------vad nqljk lekIr-------------------

xaxklkxj @68

vad frljk

fnok.k % vkrk vkuankph ckreh dykorhyk lakfxryh ikfgts-

deykorh] vxa ;s deykorh-

deykorh % dk; vkgs izk.kukFkk-

fnok.k % rqyk gh vkuankph ckreh dGyh dk;\

deykorh % ukgh izk.kukFkk- eyk dkghp dGys ukgh-

fnok.k % xk.ks---

jktk xsyk ;k LoxkZyk

vkuan >kyk ek÷;k eukyk

deykbZ] ;srks eh ?kkbZ ?kkbZ

/kukP;k yksHkkik;h

vktiklwu /kuh eh >kyks]

>kyks ;k jkT;kpk xa

vkuankus lakHkkG d:]

vki.k ;k iztspk xa

vkuankus jkT; d:]

jktiztk lq[kh d:

deykbZ ;srks eh ?kkbZ ?kkbZ]

/kukP;k yksHkkik;h

deykorh % izk.kukFkk] rqEgkyk vkuan >kyk- ijarq eyk Qkj nq%[k gksr

vkgs-

deykorh % xk.ks---

jkT; dSlsth dSlsth jkT; rqeps

jkT; gks;sth gks;sth xaxkjk.khps

jkT; uksgsth uksgsth rqeP;k ckikps

jkT; gks;sth gks;sth xaxkjk.khps

xaxklkxj @69

lgk efgU;kpk efgU;kpk xHkZ jk.khyk

/kuh gksbZya gksbZya ;k jkT;kyk

jkT; dSlsth dSlsth jkT; rqeps

jkT; gks;sth gks;sth xaxkjk.khps-

fnok.k % deykorh] rw R;k xaxkjk.khpk i{k ?ksÅu cksyw udksl- rw

tj frpk i{k ?ksÅu cksy’khua rj rqyk lq)k okMÓkkckgsj

dk<wu nsbZy- gs jkT; frps ulwu ek>s vkgs-

fnok.k % xk.ks---

,sda jk.kh eh lakxrks rqyk

/kuh >kyks eh jkT;kpk] ek>s jk.kh

xaxklkxja ;k jk.khyk

dk;Mwua nsrks v’kk osGsyk] ek>s jk.kh

deykorh % izk.kukFkk] gs jkT; vkiys ulwu R;k xaxkjk.khps vkgs- dkj.k

vki.k frP;k m‛VÓkk vékoj txyks vkgks-

deykorh % xk.ks ---

dk;Mw uksdkth jk.khckbZyk

ikia ?kMsya rqeP;k gkrkyk

jkT; laiÙkh jk.khckbZph

;koj lÙkk ukghth rqeph

fnok.k % deykorh] rw R;k ikih xaxklkxjpk i{k ?ksÅu cksylhu rj

rqyk lq)k okMÓkkckgsj dk;Mwu nsbZy-

fnok.k % xk.ks---

xaxkjk.khpk i{k ?ksÅua

cksyrsla eksBÓkk fnek[kkua

,dk Hkqôhua rksaMa QksMhua] rksaMa QksMhua

okMÓkkckgsja rqyk dk;<wua nsbZua

xaxklkxj @70

deykorh % vkrk vkiys izk.kukFk vk;dr ukgh- rjh gh gdhdr

vkiY;k jk.khyk dGoyh ikfgts-

deykorh % xk.ks---

vkt m’khj Qkj >kyk] Qkja >kyk

vkrk tkbZu tkbZu /kq.ks /kqokyk

lakxhu vkiY;k ldqyk] ldqyk

jktk ek>k xknhoja vkyk x ckbZ vkyk

xaxklkxj % deykorh] vkti;±r rqyk /kqua /kqU;kdfjrk ;so<k m’khj

gksr uOgrk- vkf.k vkt rqyk dk m’khj >kyk-

deykorh % xaxklkxjckbZ] vkt nq%[kkph ckreh vkysyh vkgs- Eg.kwu

eyk /kqua /kqU;kdjrk m’khj >kyk vkgs- rq>s izk.kukFk LoxkZr

xsys vkf.k ek>s izk.kukFk xknhoj vkys-

xaxklkxj % xk.ks---

ek>k nsojk;k dqBa xsyk oks deykorh

dks.;k dkGkus] dks.;k dkGkus dksifoyk

d’kh Bsoyh eyk ,dVhyk ,dVhyk

dls fu?kwu xsys LoxkZyk LoxkZyk

ek>k nsojk;k dqBa xsyk oks deykorh

dks.;k dkGkus dks.;k dkGkus dksifoyk

[kjs lakxoks deykorh oks deykorh

dqBs xsyk oks dqBs xsyk oks ek>k irh

deykorh % rq>s izk.kukFk LoxkZyk xsys( vkf.k ek>s izk.kukFk xknhoj

vkgs-

xaxklkxj % pyk vkrk gh loZ gdhdr vkiY;k ykMD;k fnok.kkyk

fopkjyh ikfgts- vjs fnok.k] vjs fnok.kk-

xaxklkxj @71

fnok.k % dks.k vkgs ek÷;k dpsjhleksj

xaxklkxj % ehpa vkgs xaxklkxj-

fnok.k % d’kklkBh vkyh ek÷;k dpsjhleksj-

xaxklkxj % ek>s izk.kukFk dqBs xsys vkgs] rs eyk yodjkr yodj

lakx-

fnok.k % rq>s izk.kukFk dqBs xsys rs eyk dkghp ekfgr ukgh-

¼fnok.k xaxkjk.khyk ekjgk.k d:u ckgsj dk<wu nsrks½

xaxklkxj % xk.ks---

Ekk: udks js fnok.kk eyk

dk;a vU;k;a rq>k eh dsyk AA 1 AA

ckGa Eg.kquh rqyk iksflyk

dkGa vkyk js ek÷;k ftokyk AA 2 AA

jkgw nsjs eyk rq÷;k ik;klh

rq÷;k pj.kkph gksbZya nklh AA 3 AA

;sÅ nsjs fnok.kk n;k

eh dk iMrs rq÷;k ik;k AA 4 AA

ekja ek:ua ?ksrs dk thoa

ukgh ;sra js fnok.kk dhoa AA 5 AA

v’kh ikih.ka dk eh >kyh

ygkui.kh ukgh nsokua usyh AA 6 AA

dkgh ‘kjea ukgh js rqyk

pkywua vkyk js ek÷;k vaxkyk AA 7 AA

djrs fouarh gkra tksMquh

eLrda Bsfors rq÷;k pj.kh AA 8 AA

xaxklkxj @72

xaxklkxj % fnok.kk] eh rq÷;k ik;k iMrs-

fnok.k % [kksVsukVs cksyw udk] vkf.k ykM dkgh ykow udk-

fnok.k % xk.ks---

lksMa lksMa x ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja

ekxZ oukpk rw x /kja

lksMa lksMa x pksGh yqxMa] pksGh yqxMa

ekxZ oukpk rw x /kja

mr:u Bsoa ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja

ekxZ oukpk rw x /kja

xaxklkxj % ek>k f’kuxkj mr:u Bsor ukgh vkf.k ekxZ oukpk /kjr

ukgh- fnok.kk gk f’kuxkj ek÷;k irhus p<oysyk vkgs-

vkf.k rks eh dls dk; mrjo.kkj- ¼f’kuxkj & ’kaxkj½

fnok.k % ek>k f’kuxkj eykp mrjokyk dkghp gjdr ukgh-

f’kikbZ vfydMs-

f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodj lakxk-

fnok.k % f’kikbZ] ;k ikih nq‛V xaxklkxj jk.khyk ouke/;s usÅu bps

f’kjNsnu dj- vkf.k rq÷;k ryokjhyk jDrkpk fVGk ykowu

vk.k-

f’kikbZ % gks egkjkt] vkrk yodj tkrks vkf.k yodj ;srks-

f’kikbZ % xk.ks---

pya x usrks] pya x usrks

ouh o/kU;kyk] jktkpk gqdwe rks >kyk

xaxklkxj % vjs f’kik;k] ek÷;k ekgsjph okV- tkbZ eksxjk Qqykph vkgs-

xaxklkxj % xk.ks---

xaxklkxj @73

jkaT;k oktrs dkjdhja dkjdhja

ok?ka flagkP;k xtZuk Qkja xk f’kik;k

iq<s vkgs vj.;a nkVa

eyk lwpra ukgh okVa xk f’kik;k

¼ jakT;k & osGw ½

xaxklkxj % vjs f’kik;k] ek÷;k ekgsjph okV v’kh ulwu tkbZ eksxjk

v’kk Qqykph vkgs-

xaxklkxj % xk.ks---

ek÷;k ekgsjph okV ukgh v’kh] ukgh v’kh

tkbZ eksxjk] tkbZ eksxjk vkgs Qqykph

f’kikbZ % ckbZ] eh rqyk rq÷;k ekgsjkyk usrks Eg.kwu lakfxrys- ijarq eh

rqyk ekj.;kl vk.kys vkgs- rj gks vkrk ej.;kl r;kj-

vkf.k tj dks.;k nsokps uko ?;k;ps vlsy rj yodj ?ks-

vkf.k ej.;kl r;kj gks-

xaxklkxj % xk.ks ---

dks.;k nsokps uko eh ?ksÅ

dks.;k nsokps ik; eh /k:

f’kikbZ % ckbZ] rq>h bPNk dk;P;ke/;s vkgs rs eyk yodj lakx-

xaxklkxj % f’kikbZ] vardkGkP;k osGsl nksu ?kqV ik.kh iktrkr- rj

r’kkpizek.ks eyk lq)k nksu ?kwV ik.kh ikt-

xaxklkxj % xk.ks---

vxksnj eyk ik.kh iktkos] ik.kh iktkos

uarj ek>s f’kja o/kkos

f’kikbZ % ckbZ] ek.klkpk okjk ukgh] ik[kjkpk pkjk ukgh- v’kk nkV

vj.;kr eh rqyk ik.kh dqBwu vk.k.kkj-

xaxklkxj @74

f’kikbZ % xk.ks---

rq>h ;srs eyk ckbZ fdoa

ukgh ?ks.kkja rq>k thoa] ek>s ckbZ

rqyk lksMwu nsrks oukyk

okil tkrks vkiY;k uxjkyk] ek>s ckbZ

xaxklkxj % f’kik;k] rw eyk ouh lksMys- ijarq rq>s jktslkgsc rqyk

ukSdjho:u dk;<wu nsbZu-

f’kikbZ % ckbZ] ek>h ukSdjh lqVyh rjh dkghgh gjdr ukgh-

f’kikbZ % xk.ks---

f’kdkj djhua eh gj.khph] gj.khph

jDra ykohua ryokjh’kh] ek>s ckbZ

rqyk lksMwua nsrks oukyk

okil tkrks vkiY;k uxjkyk] ek>s ckbZ

fnok.k % f’kikbZ] eh lakfxryh dkefxjh ifjiw.kZ dsyh dk;\

f’kikbZ % gks; egkjkt- dkefxjh iw.kZ dsyh-

fnok.k % ok f’kikbZ! Ekk.klkdMs ukSdj vlkok rj vlk vlkok-

f’kikbZ] rqyk dk; c{khl ikfgts rs eyk yodj lakx-

f’kikbZ % eyk QDr ngk ,dj tehu ikfgts-

fnok.k % vjs f’kikbZ] rqyk ngk ,dj tehu ikfgts] rs d’kkdjrk

ikfgts\

f’kikbZ % eyk ikp ,dj tehu edku cak/k.;klkBh ikfgts] vkf.k

ikp ,dj tehu ijlkdMs tk;yk ikfgts-

fnok.k % rqyk ikp ,dj tehu edku cak/k.;kdjrk vkf.k ikp ,dj

tehu ijlkdMs tk.;kdjrk ikfgts-

f’kikbZ % gks; egkjkt-

xaxklkxj @75

fnok.k % rj ?ks gh tehu-

¼fnok.k f’kik;kyk tehu c{khl nsrks½-

¼iq<hy izlax gk in~ekorh uxjhryk vkgs- fnok.k vkf.k

jktk gk in~ekorh uxjhpk letkok½

o<j % rqys ;o<k m’khj dk ykxyk cs- vkcs ek;k ck;dks.ka

l;ikd ukgh d:u nsyk- cs ysdk] rq;k ck;dksys >ksMik

ykxrs ysdk- vkt vki.k dks.kps rjh dke ik;ys ikfgts-

gks ysdk] vki.k dke ikfgys ik;ts- rj ysdk rw gkd ekj

cs- vkcs ysdk rwp gkd ekj-

jktslkgsc- vkcs ysdk rwp gkd ekj uk-

jktslkgsc] vgks jktslkgsc-

fnok.k % rqEgh dks.k vkgs js-

o<j % vkeh ek.kla vkgks-

fnok.k % dk; dke vkgs\

o<j % vkekys dke ik;ts-

fnok.k % rqEgh dks.krs dke djrk-

o<j % vkeh ftrs xkMrks vkua esys dkMrks-

fnok.k % rqeh ftrs xkMrk vkua esys dk<rk- rj ek÷;kiklh dke

ukgh rqeP;klkBh

o<j % ukgh egkjkt] rqeP;k ik;k iMrks- vkekys dke nÓkk-

fnok.k % vjs o<jgks- rqEgh ek÷;k nq:u pkyk- rqEgkyk dke ikfgts

rj nq:u pkyk- iwoZ rs if’pe] mÙkj rs nf{k.k-

o<j % egkjkt] vkEgkyk rls letr ukgh-

fnok.k % rj ex dls letrs-

o<j % mxora] Mksaxja vkf.k :e.ka

xaxklkxj @76

¼mxora & iwoZ- Mksaxja & if’pe- :e.ka & vkSrkyk

vlysyk mHkk nakMk-½

fnok.k % cja] rj ex dke djk-

o<j % vjs eyk Qkj Hkqd ykxyh js-

/kqME;k % vjs rqyk Hkqd ykxyh rj eh ponk xkMÓkk ?ksÅu xsyks

gksrks- rok E;k e’khu vk.kyh-

o<j % vjs rwua dk;ph e’khu vk.kyh-

/kqME;k % vkcs] rqys Hkqd ykxyhua- rj /kj] ?ks Vksi-

o<j % ;k Vksikr dkghp ukgh js-

/kqME;k % vkcs rw /k:u r jk;

o<j % dk gk; cs- elhu vk.kyh elhu vk.kyh ykowu jk;yk-

/kqME;k % vkcs] R;k elhuea/kh is<k gk;s-

o<j % rj eax nsura cs eys-

/kqME;k % vkcs nsrksua-

o<j % cja- dkjs] vki.k vkrk ixkjkys xsyks ik;ts- gks rj] pky-

/kqME;k % xk.ks---

Pkky /kqME;k js

pky /kqME;k js

tkÅ ixkjkyk

Ckkjk oktkpk VkbZe >kyk

ckjk oktkpk VkbZe >kyk-

o<j % fnok.klkgsc] vks fnok.klkgsc-

fnok.k % dks.k vkgs js ek÷;k dpsjhleksj-

o<j % vkeh o<j vkgks fnok.klkgsc-

xaxklkxj @77

fnok.k % d’kkdjrk vkys-

o<j % vkepk ixkj ?;kys vkyks-

fnok.k % dke iw.kZ >kys vkgs dk\

o<j % gks; egkjkt- dke iw.kZ >kys-

fnok.k % rj ex pkyk dke ikgk.;kdfjrk-

o<j % rj ex pkyk-

fnok.k % vjs! rqEgh rj ek÷;kleksj vkys-

o<j % vkeh rqeP;k vkxqnj iksspyks egkjkt-

fnok.k % vjs] i.k eh Vsi foljyks-

o<j % egkjkt] Vsi vkeP;k toG vkgs-

fnok.k % rj ikgw nÓkk-

fnok.k % vjs] gk dks.krk gks; Vsi-

o<j % gk Vsi vkeP;k vkT;kckikiklwu pkyr vkyk vkgs- rqeP;k

gkrkua pqdu] i.k vkeP;k Vsikus dokp pqd.kkj ukgh

fnok.klkgsc-

fnok.k % rj ex pyk ixkjkyk-

o<j % rj pkyk lkgsc-

fnok.k % rj ex rqEgh eyk gs lakxk dh] eksBk dks.k vkgs vkf.k

ygku dks.k vkgs-

o<j % egkjkt eh eksBk vkgs- vjs ukgh js] ehpa eksBk vkgs-

fnok.k % vjs rqEgh d’kkph HkkuxM ykoyh vkgs js-

o<j % egkjkt] rqEghp lakxk dks.k eksBk vkgs-

fnok.k % eyk rj /kqME;kp eksBk fnlr vkgs- vkf.k rw ek= ygku

fnlr vkgs- rj lkrckjkus rw ?ks- vkf.k rw eksBk vkgs rj

xaxklkxj @78

ikousvkB rw ?ks- ckdh iSls jkfgys rs ex dke iw.kZ

>kY;kuarj- rqeps jkfgysys iSls uarj nsÅ- rj ex rqEgh

dkekyk ykxk- eh pkyyks-

o<j % pkyk egkjkt] vkEgh jkfgysys dke iw.kZ djrks-

o<j % xk.ks---

pky /kqME;k js

pky /kqME;k js

pky ekrh Vkd.;kyk

ckjk oktkpk

ckjk oktkpk VkbZe >kyk-

¼brD;kr xaxklkxj ;srs½

o<j % vjs] eyk brD;kr ,d Hkwr fnlrs- vjs rs Hkwr ulsy-

dq.khrjh ckbZ vlsy- rj ex R;k ckbZtoG tkÅu R;k

ckbZyk vkokt ns-

o<j % ckbZ rw dks.k vkgs\

xaxklkxj % ca/kq] eh ,d ouoklh vkgs-

o<j % ckbZ] rw bFks d’kh dk; vkyh rs yodj lakx-

xaxklkxj % ca/kq] eh ;k oukr d’kh dk; vkyh rs eh rqEgkyk lakxrs-

o<j % rj ex lakx ckbZ yodj-

xaxklkxj % xk.ks---

dk; lakxw deZ dgk.kh

vkbZcki ukgh eyk dks.kh

fQjr fQjr vkyh eh ouh

ouoklh vkgs ek>k izk.k ¼izk.kukFk]irh½

fnok.kkus ekja ek:ua] ek:ua

fnys okMÓkkckgsj dk;Mwua-

xaxklkxj @79

o<j % ckbZ] rq>s uko dk; vkgs rs yodj lakx-

xaxklkxj % ca/kq] ek>s uko cschuank vkgs- eyk fnok.kkus ekj ek:u

okMÓkkckgsj dk;<wu fnys] vkf.k f’kik;kP;k Lok/khu d:u

fnys- vkf.k f’kik;kus eyk ouke/;s lksMwu fnys-

o<j % Bhd vkgs cschuank- rw R;kph dkghp dkGth d: udks-

vki.k vkrk dks.kkpsgh xksVÓkkekrhps dke ikfgys ikfgts-

xaxklkxj % gks; ca/kq-

o<j % xk.ks---

cschuank pky d: ‘ksrhpk /kank

vkrk dk< dqank ¼xor½

,pQksj isjyh ;ank

rsFks ok<yk; y;y; dqank

iq<kjh cusy ;ank

vkrk dk< dqank

cschuank pky d: ‘ksrhpk /kank

vkrk dk< dqank

o<j % ckbZ] vkrk vkiY;kyk caknhps dke djk;yk tk;ps vkgs-

rj rw Vksiya ?ks vkf.k dkekyk pky-

o<j % xk.ks ---

?ks iksjh ?ks Vksiya ?ks] ukgh uksdks euw

vkrk izsekua ?ks ckbZ dekZua ?ks

fgaMr fQjr ouke/;s vkyh

rq>h ek>h HksV vkrk vpkud >kyh

vkrk ?ks ckbZ ?ks Vksiya ?ks] ukgh uksdks euw

vkrk izsekua ?ks ckbZ dekZua ?ks

o<j % ckbZ Vksiya ?ks vkf.k yodj dkekyk pky-

xaxklkxj @80

o<j % xk.ks---

pky /kqME;k js] pky /kqME;k js

pky ekrh Vkdk;kyk

lkMs ckjkpk VkbZe >kyk

xaxklkxj % ca/kq] eh vkti;±r vls dke dsys ukgh] vkf.k eyk Hkqd

lq)k Qkj ykxyh vkgs-

o<j % vjs /kqME;k] ckbZyk Hkqd ykxyh vkgs- rj vki.k vkrk

ixkjkyk xsyks ikfgts- vjs /kqME;k ixkjkyk ex tkÅ- ijarq

eh ;ank dkilkP;k xkMÓkk fodY;k rj eh R;k iS’kkua

e’khua vk.kyh] rj eh ckbZyk is<k nsrks-

xaxklkxj % ca/kq] is<k pakxyk vlsy rj ns- vkf.k csdkj vlsy rj nsÅ

uksdks-

o<j % fcydqy pakxyk vkgs ckbZ- rw R;kph dkgh fQdj d:

uksdks-

xaxklkxj % rj ns ca/kq- vjs ca/kq] gk dksBwu vk.kyk is<k- gk rwp [kk-

rqyk eur gksrh pakxyk vlsy rj ns-

o<j % cs] vki.k ixkjkyk xsyks ikfgts- rj ckbZ vkiY;klkscr

?ksryh ikfgts- vjs] vki.k ckbZyk xksVÓkkP;k lkoyh[kkyh

Bsoyh ikfgts ysdk- vkcs ckbZ esyh ysdk- vjs] ckbZ

xksVÓkkP;k lkoyh[kkyh Bsoyh vkgs-

o<j % xk.ks---

pky /kqME;k js] pky /kqME;k js

pky tkÅ ixkjkyk

lkMsckjkpk VkbZe >kyk

¼o<j fnok.klkgscakuk gkd ekjrks½

o<j % fnok.klkgsc] ?kjh vkgs dk\

xaxklkxj @81

fnok.k % dks.k vkgs js ek÷;k okMÓkkleksj

o<j % cs] vkokt nsr vkgs- vkeh ek.kla gkoks th ek.kla

fnok.k % vkgks] i.k rqEgh ek.kla dks.k\

o<j % vkeh o<j vkgks-

fnok.k % rqEgh d’kkdfjrk vkys vkgs js-

o<j % fnok.klkgsc] vkeh ixkjkyk vkyks vkgks- rj vkepk ixkj

nÓkk rqeh\

fnok.k % rj Bhd vkgs- rqEgh iw.kZi.ks dke dsys dk;\

o<j % gks lkgsc] iw.kZ dke dsys-

fnok.k % rj Bhd vkgs- rw ?ks 80 :i;s( vkf.k rw ?ks 83 :i;s-

vkf.k eh vkrk pkyrks-

¼fnok.k tkrks½

o<j % vjs] vki.k ckbZpk ixkj Hkqywu xsyks- rj eax vki.k vkrk

fnok.klkgscakuk gkd ekjyh ikfgts- fnok.klkgsc] vks

fnok.klkgsc-

fnok.k % dk vkgs js o<ja gks

o<j % rqeh vkepk ixkj dsyk- i.k vkeP;k ckbZpk ixkj ukgh

nsyk-

fnok.k % vjs ekxP;k osGsl rqeph cgh.k rqeP;k laxs dkekyk

uOgrh- vkf.k vkt rh dksBwu dkekyk vkyh\

o<j % fnok.klkgsc] vkEgh laØkrhyk xkoyk ikBoyh gksrh- euwu

rh eakxP;k ;sGsl uorh-

fnok.k % rj eax rqeh fryk ikBowu nÓkk- dkj.k frpk ixkj vkeps

jktslkgsc nsrs-

o<j % fnok.klkgsc] tj frP;k lghph xjt vlsy rj vkeh nsrks-

xaxklkxj @82

fnok.k % vjs] rqeP;k lghus ixkj feG.kkj ukgh- rj rqEgh vkiY;kp

cfg.khyk ikBowu nÓkk-

o<j % pky js /kqME;k- vkrk vki.k ckbZyk ikBowu nsÅ-

¼xaxklkxj lkscr Hkk‛k.k½

o<j % ckbZ] rq>k ixkj vkeP;kik’kh fnyk ukgh- T;kpk ixkj

R;kP;kiklh eus ckbZ- rw tk yodj ixkjkys-

xaxklkxj % ca/kq] eh ixkjkyk tk.kkj- ijarq ek÷;k vaxkyk /kM oL=

lq)k ukgh- vkf.k eh ;k QkVD;k diMÓkkus d’kh dk;

ixkjkyk tk.kkj-

o<j % ckbZ] rw R;kph dkghp dkGth d: udks- dkj.k vki.k

ifgysp xjhc vkgks-

xaxklkxj % xk.ks---

diMs ukgh ek÷;k vaxkyk

d’kh tkÅ ca/kq ixkjkyk

xaxklkxj % rj ca/kq] ex eh ixkjkyk tkrs-

o<j % ckbZ] eh lq)k rq÷;k lkscr ;srks-

xaxklkxj % pky ca/kq-

o<j % fnok.klkgsc] ?kjh vkgs dk fnok.klkgsc-

fnok.k % dks.k vkgs\

o<j % eh gk;s o<j-

fnok.k % rj ex vk.kys dk rw vkiY;k cfg.khyk\

o<j % gks; fnok.klkgsc] vk.kys cfg.khyk-

fnok.k % rj ex fryk vkeP;k jktslkgsckiq<s ikBowu ns-

¼jktkyk o<j gkd ekjrks½

xaxklkxj @83

o<j % jktslkgsc ?kjh vkgs dk\

jktk % dks.k vkgs js ek÷;k okMÓkkleksj-

o<j % jktslkgsc] eh o<j gkoks- eh vkiY;k cfg.khyk ?ksÅu

ixkjklkBh vkyks th-

jktk % rj rw eax ckgsj jkgk( vkf.k rq÷;k cfg.khyk vkr ikBowu

ns-

o<j % jktslkgsc vkEgh nks?ksgh vkre/;s ;srks-

jktk % vjs] rqyk eh ckgsj jkg.;kl lakfxrys vkgs- vkf.k rq÷;k

cfg.khyk vkr cksykoys vkgs- rj eax rq÷;k cfg.khyk

vkr yodj ikBowu ns-

¼xaxklkxj jktk /keZiky lkscr cksyrs½

xaxklkxj % jktslkgsc] nÓkk ek>k ixkj-

jktk % ckbZ] rq>s uko dk; vkgs\

xaxklkxj % jktslkgsc] eh vkti;±r [kjs uko dks.kkykgh lakfxrys ukgh-

ijarq vkt rqEgh {kf=; oa’kkps fnlr vlY;keqGs ek>s uko

[kjs lakxkos ykxrs-

jktk % ckbZ] rj ex rw vkiys [kjsp uko lakx-

xaxklkxj % jktslkgsc] 1½ ek>s [kjs uko xaxklkxj vkgs- 2½ ek÷;k

ofMykps uko nariky vkgs- 3½ vkf.k ek÷;k Hkkokps uko

/keZiky vkgs jktslkgsc-

/keZiky % ckbZ] rksp eh rq>k HkkÅ- rw ;k o<jkP;k laxrhus d’kh

dk; vkyh] rs eyk yodj lakx-

/keZiky % lakx ckbZ] yodj lakx-

xaxklkxj % xk.ks---

dk; lakxw xk ca/kqjk;k

larlsua xsys LoxkZyk

xaxklkxj @84

larlsua xsys LoxkZyk

R;akP;kekxs gk ouokl vkyk

fnok.kkus ekj ek:ua

dsys f’kik;kP;k Lok/khua

f’kik;kyk nÓkk ;sÅua

fnys oukea/kh lksMwua

¼xaxklkxjps /keZiky lkscr Hkk‛k.k½

/keZiky % ckbZ] rw ek>h cgh.k vkgs vfk.k eh rq>k HkkÅ vkgs-

/keZiky % xk.ks---

rw ek>h cgh.ka eh rq>k HkkÅ

v/kkZya jkT; okVwua ?ksÅ

¼‘akdkorh uxjhP;k fnok.kkyk LoIu iMrs½

fnok.k % pyk vkrk vki.k vkiY;k f’kik;kyk gh ckreh fopkjyh

ikfgts- f’kikbZ vfydMs-

f’kikbZ % vkKk egkjkt- dks.krh dkefxjh vkgs rs eyk yodj lakxk-

fnok.k % xk.ks---

d’kh dsyh f’kik;k c;ekuh js

xaxklkxjyk fnys lksMquh

jk=h eyk liu iMys js

xaxklkxjyk ouh lksfMys

fnok.k % f’kikbZ] rqus ek÷;k’kh /kksdsckth dsyh vkgs- o R;k

ikfi.khyk oukr lksMys- rjh vki.k xksj[kukFkkps lksax ?ksÅu

rikl dsyk ikfgts-

&&&& vad frljk lekIr &&&&

xaxklkxj @85

vad & 4

fnok.k % f’kikbZ] vkrk vki.k xaxkjk.khpk ‘kks/k ykoyk ikfgts-

f’kikbZ % gks;] vki.k xaxkjk.khpk ‘kks/k ykoyk ikfgts-

f’kikbZ % xk.ks---

,sda fnok.kk lakxrks rqyk

xaxklkxja vlsy uxjkyk

xksj[kukFkkps os’k ?ksÅua

xaxklkxja vk.kw ‘kks/kwua

¼fnok.k o f’kikbZ xksj{kukFkkps os‛k ?ksÅu xaxkjk.khpk ‘kks/k djrkr½

fnok.k o nks?kakps xk.ks---

f’kikbZ %

vkEgh tkrhps] tkrhps xksj[kukFka

vkEgh jkgkrks caxkyns’kkra

f’kikbZ %

pkya tkÅ iwoZ fn’ksyk

xaxkjk.khpk ‘kks/k dj.;kyk fnok.kk

fnok.k %

iwoZ fn’kk vkyks fQ:ua

irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k

irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k

/kDdk clyk ek÷;k ftokyk

f’kikbZ %

pkya tkÅ if’pe fn’ksyk

xaxkjk.khpk ‘kks/k dj.;kyk fnok.kk

xaxklkxj @86

fnok.k %

if’pe fn’kk vkyks fQ:ua

irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k

irk ukgh js ;k jk.khpk f’kik;k

/kDdk clyk ek÷;k ftokyk

f’kikbZ %

pkya tkÅ ljG fn’ksyk

xaxkjk.khpk ‘kks/k dj.;kyk fnok.kk

nks?ks %

vkEgh tkrhps] tkrhps xksj[kukFka

vkEgh jkgkrks caxkyns’kkra

¼fnok.k o f’kik;kyk ,d uxjh fnlrs½

¼/keZiky o xksj{kukFk ;akps Hkk‛k.k½

¼/keZiky vkr cksykowu Hkkstukpk dk;ZØe djrks o

uarj xksj{kukFkkauk ,[kknk iksokMk Eg.kk;yk lakxrks½

/keZiky % ckbZ] vxa ckbZ] vkiY;kdMa uoukFkkiSdh nksu xksj[kukFk

vkys vkgs- rjh Hkkstukph r;kjh yodj dj-

Xkksj[kukFk % xk.ks---

larlsua gks; vkepk jktk

xaxklkxj gks; R;kph jk.kh] egkjktk

jktk xsyk ouh rikyk

xaxkjk.khus midkj dsyk] egkjktk

ikia deZ xk bus dsys

iksVa xqjk[;kps vk.kys] egkjktk

xaxklkxj @87

nÓkkos f’kik;kP;k Lok/khua

nÓkkos okMÓkkckgsj dk;Mwua] egkjktk

bZyk BsÅua dks.krs lq[ka

nÓkkos okMÓkkckgsj dk;Mwua] egkjktk

¼ /keZiky jkxkus Eg.krks ½

/keZiky % ckbZ] eh rqyk cgh.k euwu ikslys( ijarq rqus vkiY;k

oa’kkyk Mkx ykoyk vkgs-

/keZiky % xk.ks---

rw uksgs x ek>h cgh.ka] ek>h cgh.ka

dksBwua vkyh rw dSdkMhua

;kp osGsyk tkos fu?kwua] tkos fu?kwua

okMÓkkckgsj nsrks dk;Mwua

xaxklkxj % ca/kq] R;k xksj[kukFkkps ,sdwu rw eyk dk;Mwu nsÅ udks-

xaxklkxj % xk.ks---

ek: uksdks xk ca/kqjk;k

eh dk iMrs rq÷;k ik;k

jkgw ns eyk rq÷;k ik;k’kh

rq÷;k pj.kkph gksbZya nklh

udks ek: lX;k cfg.khyk

ikia ?kMsy rq÷;k gkrkyk

/keZiky % ckbZ] rw ek>h cgh.k ulwu oSjhu vkgs- rqus vkiY;k

jktoa’kkyk Mkx ykoyk vkgs-

/keZiky % xk.ks---

okbZV deZ x rqus dsys

iksVa xqjk[;kps vk.kys] ek>s ckbZ

xaxklkxj @88

xaxklkxj % rks xHkZ xqjk[;kpk ulwu rks rq÷;k HkkVO;kpk vkgs ca/kq-

xaxklkxj % xk.ks---

xHkZ uksgs dks.;k nqlÚ;kpk

xHkZ gks;s rq÷;k HkkVO;kpk] ca/kqjk;k

cksyw uksdks xk fgurhua

rq÷;k ikBph gks;a cgh.ka

ek: uksdks xk ca/kqjk;k

iksVh vkgs xk xHkhZph Nk;k

xaxklkxj % ca/kq] gk xHkZ nqlÚ;kpk ulwu rq÷;k HkkVO;kpk vkgs-

/keZiky % xk.ks---

lksMa lksMa x ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja

ekxZ oukpk rw x /kja

lksMa lksMa x pksGh yqxMa] pksGh yqxMa

ekxZ oukpk rw x /kja

mr:ua Bsoa ek>k f’kuxkja] ek>k f’kuxkja

ekxZ oukpk rw x /kja

¼f’kuxkj & ‘kaxkj½

¼/keZiky xk.ks pkyw vlrkuk xaxklkxjpk f’k.kxkj mrjors½

/keZiky % ckbZ] rw ek÷;kleksj dkgh [kksVsukVs cksyw udks- yodj

pkyrh gks-

xaxklkxj % xk.ks---

;sÅ nsjs ca/kq ek>h n;k

eh dk iMrs rq÷;k ik;k

iq<s vkyk xk fnokGh l.ka

HkkÅfctsyk vksokGhua

xaxklkxj @89

Ekkja ek:ua ?ksrs dk thoa

;sra ukgh js ikI;k fdoa

/keZiky % ckbZ] rw ej’khu rjh eyk rq>h dkghp fdo ukgh-

xaxklkxj % xk.ks---

nsok fdrh d: vkjrh vkjrh

ukgh dsyh xk] ukgh dsyh xk vkEgk ejth

/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk] f’ko‘akdjk

lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk] osGsyk

lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk] osGsyk

Eg.kwu rq>k eh /kkok dsyk

f’kikbZ % xk.ks---

gkrh ryokja jk.kh xjokja] jk.kh xjokja

jk.khps ckGari.ka dks.ka dj.kkja

xaxklkxj % xk.ks---

/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk xk ‘akdjk

lkgÓk Ogkos xk]

lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk

/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk f’ko‘akdjk

lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk

Eg.kwu rq>k eh /kkok dsyk

¼brD;kr Hkxoku ‘kadjth ;srkr½

‘akdjth % pyk] vkt vki.k e`R;qyksdkr eu xeu dj.;kdjrk xsyks

ikfgts

‘akdjth % xk.ks---

vkrk tkrks eR;qyksdkra] eR;qyksdkra

e`R;q yksdkaP;k HksVh ?ks.;kla] ?ks.;kla

xaxklkxj @90

¼rso<Ókkr ikcZrk ¼ikoZrh½ ;srs½

ikcZrk % nsok] rqEgh eR;qyksdkr eu xeu dj.;kl tkrk- rjh eh

lq)k rqeP;k lkscr ;srs-

ikcZrk % xk.ks---

nsok ;srs eh] ;srs eh rqeP;k laxrhyk

e`R;q yksdakps] yksdakps dkSrqd ikgk.;kyk

frFks jktkph vkgs xk jk.kh

frFks ‘akdj ikjkcrh

¼ikcZrk o ‘akdjthps Hkk‛k.k½

‘akdjth % ikcZrk] rq>k gê vkgs rj py-

ikcZrk % nsok] ;sFks dks.;krjh fL=ps ckGari.k >kys vkgs- rqEgh bFksp

Fkakck eh yodj ;srs-

¼oukr xaxkjk.khps ckGari.k gksrs½

ikcZrk % ckbZ] gk ?ks rq>k ckG-

¼xaxklkxj ckG oukr BsÅu uxjkyk fHk{kk ekxrs½

xaxklkxj % xk.ks---

ckGa BsÅu vkys ouh] vkys ouh

fHk{kk ok<kuk] fHk{kk ok<kuk ek;cfg.kh

ckGa ek>k rkuk oukra] oukra

ikihua vkyh rqeP;k nkjkra] nkjkra

fgaMra fQjra vkys ouh] vkys ouh

fHk{kk ok<kuk ek;cfg.kh] ek;cfg.kh

/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk f’ko‘akdjk

lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk osGsyk

xaxklkxj @91

frua efg.;kpk ckGa rkuk] ckGa rkuk

dSls ikslw eh] dSls ikslw eh ;kyk ouk

oua ykxyk jsÅ Mksaxja

Mksaxja >kya fgjoa xorkGa

jktoa’kkpk ek>k ckGa

ukgh >kys js laiw.kZ ykMa

iksVh vékpk ukgh Fkkjk

nw/ka dqBys iktw ckGk

vkeP;k uf’kch ouokl vkyk

Eg.kwu fQjrks vkEgh oukyk

/kkoa ikoa xk f’ko’akdjk f’ko’kadjk

lkgÓk Ogkos v’kk osGsyk

¼f’kikbZ o fnok.k f’kdkjhyk tkrkr- rsFks xaxklkxj fnlrs-

fr?kakps Hkk‛k.k½

fnok.k % xaxklkxjjk.kh rq>k ckG ns-

xaxklkxj % fnok.kk] eyk ek:u Vkd( ijarq ek÷;k ckGkyk ek: udks-

eh rq÷;k ik;k iMrs-

¼fnok.k f’kik;kyk lakxrks½

fnok.k % f’kikbZ] gk ckG ?ks vkf.k ;kps f’kjPNsnu d:u uxjkyk

yodj okil ;s-

f’kikbZ % egkjkt] rqeP;k Eg.k.;kizek.ks eh ;kps f’kjPNsnu djrks-

i.k ;k ikikpk okVsdjh dks.k\

xaxklkxj @92

f’kikbZ % xk.ks---

xksjk xksjk xkseVk] vk[kqMlk cak/kk

jktkpk gk ckGa

fnok.kk o/kw udks ;kyk

‘akdkorh ;k uxjhpk

jktkpk gk ckGa

fnok.kk o/kw udks ;kyk

f’kikbZ % fnok.kk] gs rq>s diMs ?ks] eh f’kjPNsnu dj.kkj ukgh-

fnok.k % f’kikbZ] rqyk tj ;k ckGkps f’kjPNsnu djk;ps ulsy rj

eh djrks- rw pkyrk gks- fnok.k ckGkyk Bkj ekjrks-

¼f’kikbZ jkxkus diMs mrjowu fu?kwu tkrks- ‘kadjth

eR;wyksdkr xeu dj.;klkBh ;srkr-½

‘akdjth % pyk] vkrk vki.k eR;qyksdkr xeu dj.;kdjrk xsyks

ikfgts-

ikcZrk % nsok] rqEgh eR;qyksdkr xeu dj.;kdjrk tk.kkj( vkf.k eh

;sFks ,dVh d’kh dk; jkg.kkj- eh lq)k rqeP;k lkscr

;s.kkja

ikcZrk % xk.ks---

nsok ;srs eh] ;srs eh] rqeP;k laxrhyk

e`R;q yksdakps yksdakps dkSrqd ikg.;kyk

ftFks jktkph jktkph vkgs jk.kh

frFks ‘akdj ‘akdj ikjkcrh

ikcZrk % nsok eh lq)k rqeP;k lkscr ;s.kkj-

‘akdjth % ikjcrk] rq>k gêp vkgs rj py-

ikcZrk % nsok bFks dks.;krjh nksu ftokph vkRegR;k >kysyh fnlr

vkgs- rj rqEgh ver iktwu R;akuk ftoar djk-

xaxklkxj @93

ikcZrk % xk.ks---

ikgk dekZph xrh fdrh U;kjh

;k jk.khoja osG d’kh vkyh

dks.;k ikI;kus lksfMys oukyk

o/k djksuh xsys uxjkyk

;akuk iktwua] iktwua ve`ra

;akuk djkos] djkos ftfora

¼‘akdjth ver iktwu xaxklkxj o ckGkyk ftoar djrs½

ikcZrk % ckbZ] rks ckG ns ek÷;ktoG-

‘akdjth % ikcZrk] rks ckG ns ek÷;ktoG- eh R;kyk cG nsrks-

gÓkk ckGkps uko jRuiky Bso ckbZ-

¼xaxklkxj ckGkpk ikG.kk Eg.krs½

ikG.kk

ckGk tks tks js] tks tks js jRuikyk

vkbZ gkyfors gkyfors ikG.kk AA /k` AA

larlsua rq>k firk] xaxklkxja rq>h ekrk

rq>s firk xsys LoxkZyk] R;kP;k ekxs ouokl vkyk A 1A

xkbZua rw ckbZ] ckj’kkyk ;stks

ek÷;k dk ckGkyk x.k rw xkotks AA 2 AA

ekyh xk rw nknk] ckj’kkys ;stks

ek÷;k dk ckGkps rw tkoGa dk<tks AA 3 AA

f’kaih xk rw nknk ckj’kkys ;stks

vakxMa Vksija ek÷;k ckGkys vk.ktks AA 4 AA

lksukj rw nknk] ckj’kkys ;stks

gljh fcanys ek÷;k ckGkys vk.ktks AA 5 AA

xaxklkxj @94

yksgkja rw nknk ckj’kkys ;stks

naMkpk ikG.kk ek÷;k ckGkys vk.ktks AA 6 AA

ckGk ykxw nsjs MksGk] vkbZ gkyfors ikG.kk

ckGk tks tks js jRuikyk AA 7 AA

larlsu rq>k firk] xaxklkxj rq>h ekrk

ckGk ykxw nsjs MksGk] vkbZ gyfors ikG.kk AA 8 AA

f’kik;kyk n;k ;sÅua

fnys ouke/;s lksMwua AA 9 AA

dk; lakxw xk jRuikyk

rq>k tUe ouke/;s >kyk AA 10 AA

fnok.kkus vkMos gksÅua

?ksrys vkiys nks?kakps izk.k AA 11 AA

‘akdj ikjkcrh izlé gksÅua

dsys ftfaora ver iktwua AA 12 AA

‘akdjkus oj rqyk fnyk

Ukkgh ej.ka ;s.kkja ckGk rqyk AA 13 AA

dk;a lakxw xk jRuikyk

larlsua xsys LoxkZyk AA 14 AA

ckGk tks tks js] tks tks js jRuikyk

vkbZ gkyfors gkyfors ikG.kk AA 15 AA

¼jRuiky ckgsj f’kdkj dj.;kdfjrk tkrks] vkf.k

fnok.k ;srks- jRuiky ifjp; nsrks½

jRuiky % vkbZ] eh ckjk o‛kkZpk >kyks- rj vkrk eyk f’kdkj

dj.;kdjrk xsyks ikfgts- vkbZ] eh f’kdkj dj.;kdjrk

xsyks vlrkuk eyk uko fopkjys- eh ekfgr ukgh vls

xaxklkxj @95

EgVys- rj eyk fuikVÓkk EgVys vkbZ- vkbZ] ek>s uko dk;

vkgs rs eyk yodj lakx\

xaxklkxj % xk.ks---

dk;a lakxw xk jRuikyk

larlsua xsys LoxkZyk AA 1 AA

larlsua xsys LoxkZyk

R;akP;k ekxs gk ouokla vkyk AA 2 AA

fnok.kkus ekja ek:ua

fnys okMÓkkckgsj dk;Mwua AA 3 AA

f’kik;kyk n;k ;sÅua

fnys ouke/;s lksMwua AA 4 AA

cgh.k euwu vksG[kys Hkkokua

lakHkkGa dsyk eksBÓkk vkuankua AA 5 AA

xksj[;kps [kksVs ,sdwua

fnys okMÓkkckgsja dk;Mwua AA 6 AA

fnys f’kik;kP;k Lok/khua

f’kik;kyk nÓkk ;sÅua fnys ouke/;s lksMwua AA 7AA

xaxklkxj % ckGk rksp rks nq‛V fnok.k-

jRuiky % xk.ks---

vkrk tkbZua fcjcyP;k okMÓkkyk

mHkk jkghua njokT;kyk AA 1 AA

gkda ekjhua eh R;kyk

mHkk jkghua njokT;kyk AA 2 AA

vjs fnok.kk clyk xknhoj

,da ykra ekjhu rq÷;k Nkrhoj AA 3 AA

xaxklkxj @96

Ekk÷;k fiR;kps jkT; vlwua

cGtczkbZus ?ksrys fgldwua AA 4 AA

v’kh d’kh js MksGÓkkyk /kaqnh] MksGÓkkyk /kqanh

jktkph jk.kh ukgh vksG[kyh AA 5 AA

jRuiky % fnok.kk] ek÷;k fiR;kps jkT; vlwu rqus ek÷;k vkbZyk

ouokl fnyk- vkrk y<.;kl r;kj gks fnok.kk-

jRuiky % xk.ks---

pksêÓkk pksjk gjke[kksjk] gjke[kksjk

rqyk ikBforks ;eiqjk

fnok.k % xk.ks---

xqjk[;kP;k rw js iksjk] rw js iksjk

Hkja gkrke/;s cakxMÓkk

[ksGa iksjhP;k QqxMÓkk

¼jRuiky o xaxkjk.khps Hkk‛k.k½

jRuiky % vkbZ] eh R;k ikih fnok.kkyk Bkj ekjys vkgs- vkf.k gs

jkT; vkrk vkiys >kys- rw ;k xknhoj cl- vkf.k ek÷;k

ekekP;k okMÓkkyk dks.krk ekxZ tkrks rs eyk yodj lakx-

jRuiky % xk.ks---

vkrk tkbZua tkbZua ekekP;k okMÓkkyk

mHkk jkghua njokT;kyk AA 1 AA

vlk dlk js ‘kwjohja ‘kwjohja

vkrk mMorks rq>s f‘kja AA 2 AA

pksêÓkk pksjk gjke[kksjk gjke[kksjk

ykta ukgh rq÷;k ftokyk AA 3 AA

v’kh d’kh js MksGÓkkyk /kqanh] MksGÓkkyk /kqanh

ikBph cgh.ka ukgh vksG[kyh AA 4 AA

xaxklkxj @97

¼jRuikykps ekeklkscr Hkk‛k.k½

jRuiky % ekek] rqus ek÷;k vkbZyk iki ykoys] rj rw lq)k ;q)kl

r;kj gks-

jRuiky % xk.ks---

‘akdjkus eyk oja fnyk oja fnyk

Ukkgh fHkukjaaa ej.kkyk

/keZiky % xk.ks---

xqjk[;kP;k rw js iksjk] rw js iksjk

Hkja gkrke/;s cakxMÓkk

[ksGa iksjhP;k QqxMÓkk

¼/keZiky vkiyh cgh.k xaxkjk.khyk ‘kj.k tkrks½

/keZiky % ckbZ] eh rqyk ‘kj.k vkyks vkgs- rw eyk ej.k nsÅ udks-

/keZiky % xk.ks---

ckbZ vkyks rqyk ‘kj.ka

udks nsÅ eyk ej.ka ek>s ckbZ

,da HkkÅ xk ,da cgh.ka

pksGh yqxMa dks.ka ?ksbZua

¼xaxklkxj o jRuikykps Hkk‛k.k½

xaxklkxj % ckGk] rq>k ekek rqyk ‘kj.k vkyk vkgs- rjh rw R;kyk

ej.k nsÅ udks-

xaxklkxj % xk.ks---

Ekkek vkyk xk rqyk ‘kj.ka

udks ?ksÅ xk R;kpk izk.ka] R;kpk izk.ka AA 1 AA

,d HkkÅ xk ,d cgh.ka

pksGh yqxMa dks.ka ?ksbZua AA 2 AA

iq<s vkyk xk fnokGh l.ka

HkkÅfctsyk vksokGhua AA 3 AA

xaxklkxj @98

/keZiky % ckbZ] ek>h eqyxh yXukyk >kyh vkgs-

jRuiky % xk.ks---

eqyxh ikghua eh ns[k.kh

eyk ‘kksHksy nsojk.kh ek>s ckbZ

jRuiky % vkbZ] eh eqyxh ikfgY;kf’kok; yXu dj.kkj ukgh-

panzlsuk % ckck eqyxk ilar vkgs eyk-

panzlsuk % xk.ks---

eqyxk ilar vkgs eyk

ykxk yXukP;k r;kjhyk] ckckth

jRuiky % ekek] eqyxh ilar vkgs eyk-

jRuiky % xk.ks---

eqyxh ilar vkgs eyk

ykxk yXukP;k r;kjhyk ekekth-

eaxyk‛Vd

vkyh yXu?kVh lehi uojk

gksÅfu;k Ogk ?kjk

xg;ksDrs e/kqidZ iwtua djk

varjiVk rs /kjk

n‛Vkr n‛V o/kq ojk u dfjrk

nks?ks djkoh mHkh

okta=s cgw xycyk u dj.ks

dq;kZr~ lnk eaxye~ ‘kqHk eaxyea lko/kkua

¼jRuikykP;k iRuhpk ifjp;½

fnok.k % xk.ks &

‘akdkorh ;k uxjhpk jktk jRuikya

R;kpk eh prqja fnok.k AA 1 AA

xaxklkxj @99

panzlsuk gks; R;kph jk.kh

frph fdrhZ fopkjk dks.kh] nsok dks.kh AA 2 AA

vkjrh

gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ iksg.;kyk

vksokGw vkEgh lksukekrsyk AA 1 AA

gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ ‘ksxkoyk

vksokGw vkEgh xtkuukyk AA 1 AA

gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ dki’khyk

vksokGw vkEgh ukukthyk AA 3 AA

gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ ok;xkoyk

vksokGw vkEgh y{ehekrsyk AA 4 AA

gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ vktulÚ;kyk

vksokGw vkEgh Hkkstkthyk AA 5 AA

gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ ikjMhyk

vksokGw vkEgh uxkthyk AA 6 AA

gkrh ?ksÅu vkjrh vkyks vYyhiwjyk

vksokGw vkEgh Hkokuh ekrsyk AA 6 AA

gkrh ?ksÅu vkjrh tkÅ iksg.;kyk

vksokGw vkEgh lksukekrsyk AA 7 AA

vkeph >kyh vlsya pqda] rqEgh djkos ekQa

lkgÓk Ogkos vkEgkyk] vkEgk ckydkyk AA 8 AA

&&l&ek&Ir&&

xaxklkxj @100

yksdukVÓkkpk isz{kd gk xkokrhyp vlrks- xkokrhy lxGs L=h&iq:‛k vkf.k

ygku eqys ukVd ikgk;yk ;srkr-