yu issn 0350-2457 veterinarski glasnik udk 619 (05 ......se na taj na~in ostvaruje bolja...

V E T E R I N A R S K I G L A S N I K

nau~ni ~asopisscientific journal

Veterinarski glasnik je ~asopis Fakulteta veterinarske medicine Univerziteta u BeogaduVeterinarski glasnik is published by Faculty of Veterinary Medicine University of Belgrade

VET. GLASNIK Vol. 59 Br. Dodatak 1-2 str. 185 - 344 Beograd, 2005.

IZDAVA^:FAKULTET VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADUFACULTY OF VETERINARY MEDICINE UNIVERSITY OF BELGRADEFAKULÃTET VETERINARNOY MEDICINÀ UNIVERSITETA V BELGRADE

SUIZDAVA^: Veterinarska komora SrbijeCOPUBLISHER: Veterinary Chamber of Serbia

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK – EDITOR IN CHIEF: Zlatan Sinovec

URE\IVA^KI ODBOR – EDITORIAL BOARD:Mirjana Bojani}, Tatjana Boì}, Vojin Iveti}, Vera Kati}, Ranko Kljaji}, DejanKrnjai}, Milenko Stevan~evi}, Horea [amanc, Radoljub Tadi}, Dragi{a Trai-lovi}

TEHNI^KI UREDNIK – TECHNICAL EDITOR: Ljubinka Turubatovi}

LEKTORI – LECTORS:Ljubinka Turubatovi}, za srpski jezik / for Serbian languageDanijela Gledi}, za engleski jezik / for English languageBo{ko Bo{kovi}, za ruski jezik / for Rusian language

GODI[NJE SE OBJAVLJUJE 6 BROJEVA ÂSOPISA

Godi{nja pretplata: za pravna lica 3 000 dinaraza individualne pretplatnike 1 000 dinaraza inostranstvo 200 USD

(The annual subscription outside Serbia and Montenegro is 200 US $)

@iro ra~un broj: 205-2982-66

U finansiranju ~asopisa u~estvuje:Ministarstvo nauke i za{tite ìvotne sredine Republike Srbije

Publication of this journal is financially supported by:Ministry of Science and Environmental Protection of Republic Serbia

Na osnovu mi{ljenja Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj RepublikeSrbije broj 413-00-663/2001-01 od 10. avgusta 2001. godine~asopis je oslobo|en poreza na promet.

[tampa – Printers: SZR „Simi} Zuhra”, Beograd, Vitanova~ka 15

Adresa ~asopisa:Veterinarska komora Srbije – Veterinarski glasnik, 11000 Beograd,Bulevar oslobo|enja 18, tel/faks 011/2684-597, 687-475,e-mail: vetksªeunet.yu; www.vetks.org.yu

YU ISSN 0350-2457UDK 619 (05)

VETERINARSKI GLASNIK

VOL. 59

BROJ Dodatak 1 - 2

STRANA 185 - 344

Beograd 2005.

DODATAK

1-2

V E T E R I N A R S K I G L A S N I KÂSOPIS FAKULTETA VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADU

VET. GLASNIK Vol. 59 Br. Dodatak 1 - 2 str. 185 - 344 Beograd, 2005.

SADR@AJ – CONTENTS – SODER@ANIE

PREGLEDNI RADOVI – REVIEW PAPERS – OBZORÀ RABOTÀ

! Bobo{ S., Plav{i} M.: Tehnologija drànja visoko-produktivnih krava kao preduslov zadobijanje zdravstveno bezbednog i kvalitetnog mlekaMaintenance Technology for High-performance Dairy Cows as Precondition for Se-curing Safe and Quality MilkTehnologiÔ soderàniÔ vìsoko produktivnìh korov kak predvoritelÝnoe

uslovie dlÔ polu~eniÔ zdravoohranitelÝno bezopasnogo i ka~estvennogo mo-

loka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

! Radoji~i} Biljana, Bojkovsk J.: Etiopatogeneza i dijagnostika oboljenja centralnog nervnogsistema preìvara sa posebnim osvrtom na BSEEthiopathogenesis and Diagnostic of Central Nervous Sistem Diseases in the Rumi-nants Especially with Approuch of BSEÕtiopatogenez i diagnostika zabolevaniy centralÝnoy nervnoy sistemì

`va~nìh s otdelÝnìm obzorom na BSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

! Jeremi} Svetlana, ]irkovi} M., Jaki}-Dimi} Dobrila, Radosavljevi} V.: Aktuelne virusnebolesti slatkovodnih ribaCurrent Viral Diseases of Freshwater FishAktualÝnìe virusnìe bolezni presnovodnìh rìb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

ORIGINALNI NAU^NI RADOVI – ORIGINAL SCIENTIFIC PAPERS –ORIGINALÃNÀE NAU^NÀE RABOTÀ

! \okovi} R., [amanc H., Bo{kovi}-Bogosavljevi} Sneàna, Radovi} Vera: Promene vred-nosti karakteristi~nih biohemijskih parametara krvi kod krava obolelih od ketozeChanges of Characteristic Blood Parameters in Ketotic CowsIzmeneniÔ stoimostey harakteristi~eskih biohimi~eskih parametrov kro-

vi u korov zabolev{ih ketozom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

! Tomovi} V., Petrovi} Ljiljana, Dìni} Natalija, Manojlovi} Danica, Timanovi} S., Vidari}Dragica, Kurjakov Nada, Tri{i}-Ili} Svetlana: Kvalitet i u~estalost pojavljivanja izme-njenog tehnolo{kog kvaliteta M. semimembranosus sa polutki svinja ~etvororasnihhibridaQuality and Incidence of Occurrence of Altered Technological Quality of M. semi-membranosus in Carcass Sides of Four-breed Hybrid PigsKa~estvo i ~astota poÔvleniÔ izmenennogo tehnologi~eskogo ka~estva M.semimebranosus s polovinok sviney ~etveroporodnìh gibridov . . . . . . . . . 229

! Ko{ar~i} Slavica, Stevanovi} Milena, Do{en R., Kova~evi} Mira, Gagr~in M., Ko{ar~i} D.,Staji} Ljiljana, \isalov D.: Klasi~ne i savremene metode u otkrivanju svinja osetljivihna stresConventional and Modern Methods for Detecting Stress Sensitive SwineKlassi~eskie i sovremenie metodì v otkrìti ~uvstvitelÝnìh sviney . . . . . 237

! Borozan Sun~ica, Ga|anski-Omerovi} Gordana, Bojkovski J.: Interakcije izme|u kadmi-juma i cinka kod malih preìvaraInteraction Between Cadmium and Zinc in Small RuminantsInterakcii me`du kadmiem i cinkom u malenÝkih `va~nìh . . . . . . . . . . . . . 243

! Stana}ev Vidica, Boì} A., Kov~in S., Milo{evi} N., Peri} Lidija: Efekat nivoa bakra i vrsteulja u hrani na sadràj holesterola u mesu pili}aEffect of Copper Level and Type of Oil in Feed on Cholesterol Content in Broiler MeatÕffekt urovnÔ medi i vidì masla v korme na soderànie holesterina v

mÔse cìplÔt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

! Tibru I., Orli} D.: Analiza rizika i odre|ivanje kontrolnih ta~aka u inkubatorskoj staniciRisk Analysis and Determination of Control Points at Incubator StationsAnaliz riska i opredelenie kontrolÝnìh to~ek v inkubatornoy stancii . . . . 261

! Saka~ Marijana, Kormanjo{ [., Peri~in Draginja, Filipovi} S., Risti} M.: Antioksidativni po-tencijal repinog rezanca i njegovo kori{}enje u proizvodnji funkcionalne hraneAntioxidative Potential of Sugar Beet Pulp and its Usage in Functional Food Produc-tionAntiokislitelÝnìy potencial repinogo otrezannogo limtika i ego polÝzo-

vanie v proizvodstve funkcionalÝnogo korma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

! Dugali}-Vrndi} Nada, Pe{i}-Mikulec Dragana, Balti} M.: Delovanje prirodne aktivnostimeda na neke vrste mikroorganizamaEffect of Natural Activities of Honey on Some Forms of MicroorganismsDeystvie naturalÝnoy aktivnosti meda na nekotorìe vidì mikroorganizmov 275

! Dugali}-Vrndi} Nada, Pe{i}-Mikulec Dragana, Balti} M.: Bagremov med sa razli~itihlokaliteta i njegovo dejstvo na bakterije Staphylococcus aureus i Listeria monocyto-genesAcacia Honey from Different Localities and its Effect on Staphylococcus aureus andListeria monocytogenesAkacionnìy med s razli~nìh mest i ego deystvie na Staphylococcus aureus iListeria monocytogenes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

STRU^NI RADOVI – PROFESSIONAL PAPERS – SPECIALISTIÊSKIE RABOTÀ

! Stojanov I., Velhner Maja, Orli} D.: Uticaj izbora vrste uzorka na izolaciju Salmonella spp. izmaterijala koji poti~e od ìvine

Effect of Choice of Sample on Isolation of Salmonella spp. from Material Originatingfrom Poultry

VliÔnie vìbora vida obraz~ika na izolÔciì Salmonella spp. iz materialaproisho`deniem iz doma{nih ptic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

! Velhner Maja, Potkonjak Dubravka, Kapetanov M., Orli} D.: Bakteriolo{ko ispitivanje pili}aiz ju`no ba~kog i sremskog okruga na prisustvo salmonela

Bacteriology Control on Chicken Farms in South Ba~ka and Srem Region Related toSalmonella spp.Bakteriologi~eskoe ispìtanie cìplÔt iz Ó`no ba~kogo i sremskogo okruga

na prisutstvie salÝmonell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

! Pe{i}-Mikulec Dragana, Dugali}-Vrndi} Nada, Stojanovi} L.:Mikrobiolo{ke metode ispiti-vanja Salmonella spp. u namirnicama u odnosu na evropsku zakonsku regulativuMicrobiology Methods of Analysis Salmonella spp. in Food According to OfficialEuropian MethodsMikrobiologi~eskie metodì ispìtaniÔ Salmonella spp. v piçevìh produktahv otno{enii evropeyskoy zakonnoy regulÔtivì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

! Miljkovi} Biljana, Spalevi} Ljiljana, Pavlovi} I., Ili} @ivka, Masli}-Striàk Danka, Iveti} V.:Zdravstveni problemi koji prate proizvodnju nojevaHealth Problems Present in Ostrich ProductionZdravoohranitelÝnaÔ problematika sledÔçaÔ proizvodstvo strausov . . . . 311

! Orli} D., Kapetanov M., Velhner Maja, Potkonjak Dubravka: Influenca pticaAvian influenzaInflÓÌnca ptic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

! Filipovi} S., Saka~ Marijana, Risti} M., Kormanjo{ [., Filipovi} Jelena, Zlatkovi} Z.: Uticajekstrudiranja na kvalitet oplemenjenog kukuruznog sto~nog bra{naInfluence of Extrusion on Quality of Enriched Corn MealVliÔnie ÌkstrudirovaniÔ na ka~estvo oblagodarennoy kukuruznoy muki dlÔ

skota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

! Jaki}-Dimi} Dobrila, Jeremi} Svetlana, Ne{i} Ksenija: Kvalitet ugljenohidratnih hraniva zaishranu {aranaQuality of Carbohydrate Feed for Carp DietKa~estvo uglevodnìh kormov dlÔ kormleniÔ sazanov . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

UDK 619:636.083/.084:637.12.04/.07

TEHNOLOGIJA DR@ANJA VISOKO-PRODUKTIVNIH KRAVAKAO PREDUSLOV ZA DOBIJANJE ZDRAVSTVENO

BEZBEDNOG I KVALITETNOG MLEKA*

MAINTENANCE TECHNOLOGY FOR HIGH-PERFORMANCE DAIRY

COWS AS PRECONDITION FOR SECURING SAFE AND QUALITY MILK

S. Bobo{, M. Plav{i}**

Sistem drànja mle~nih krava treba da omogu}i, pored adekvatnemikroklime i odre|enu udobnost grlima, pravilnu ishranu, negu i muùkrava, kao i {to lak{e manipulisanje grlima i stajnjakom. Iako po svimpravilima bolji, slobodan sistem drànja u na{oj zemlji jo{ uvek poka-zuje ne{to slabije rezultate, kada je re~ o proizvodnji mleka, jer je, zbogzastarele mehanizacije i jo{ uvek u velikom delu poslova zastupljenefizi~ke radne snage, ve}a mogu}nost individualnog tretmana grla kodvezanog na~ina drànja.

Ako se kona~no u posmatranje uklju~i i functio laesa, kao jedanod klasi~nih simptoma upale, pregledi jasno ukazuju da akutni, klini~kimanifestovani mastitisi veoma ~esto prelaze u supklini~ke oblike, kojiimaju kao posledicu trajno smanjenu mle~nost na zahva}enim ~etvr-tima. To odgovara opisanom supstitucijom mle~nog tkiva vezivnimtkivom posle akutnih mastitisa: postinflamatorna fibroza vimena. Uoblasti sitnih intralobularnih mlekovoda, kao i cisterni podleù ~esto fi-broznim omota~ima, koji u slu~aju hroni~nog galt-mastitisa „ùtogmleka” moè da se javi ~ak i u obliku polipoznih izraslina u oblasti cis-terne.

Klju~ne re~i: goveda, sme{taj, proizvodnja mleka, mastitis

Trenutno su u Srbiji i Crnoj Gori zastupljena dva sistema drànjamle~nih goveda. Vezani sistem se uglavnom koristi u starim ili renoviranim objek-

189

PREGLEDNI RAD – REVIEW PAPER

Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 17. 5. 2005. godine** Dr Stanko Bobo{, redovni profesor, Departman za veterinarsku medicinu, Poljoprivredni fa-

kultet, Novi Sad; dr Miroslav Plav{i}, vanredni profesor, Departman za sto~arstvo, Poljopriv-redni fakultet, Novi Sad

tima za drànje krava, sa prete`no polustacionarnim sistemom muè. Pojedinefarme ovog sistema su obavljale osavremenjavanje tehnolo{kog procesa, izgrad-njom izmuzi{ta, poku{avaju}i da pobolj{aju kvalitet mleka kra}im „mle~nim pu-tem”, te da olak{aju rad muza~ima. Slobodan sistem drànja mle~nih govedasmanjuje investicije ulaganja u opremu u objektu za krave muzare, ali zahtevave}a ulaganja za izgradnju stacionarnog izmuzi{ta, i obezbe|uje ve}e povr{inepo svakom grlu. U radu su prikazane razlike pomenuta dva sistema drànjamle~nih goveda, njihovo pore|enje, kako sa biolo{kog tako i sa ekonomskog as-pekta, sa ciljem da pomognu farmerima u {to ekonomi~nijoj proizvodnji kvalitet-nog i zdravstveno bezbednog mleka.

U na{em govedarstvu se primenjuju dva sistema drànja ìvotinja.Vezani (ne{to stariji) sistem, i slobodan, ~ija primena, iz dana u dan, ima sve vi{ezagovornika. I jedan i drugi sistem treba da omogu}e ìvotinjama navedeneuslove kao {to su:

– odgovaraju}a udobnost,– povoljna mikroklima,– kvalitetna i izbalansirana ishrana,– pravilna muà,– laka evakuacija stajnjaka,– adekvatna manipulacija grlima.

Navedeni uslovi ìvotinjama treba da omogu}e: za{titu od lo{eg vre-mena, smanje povrede (klizav pod i lo{a leì{ta), dovoljno prostora za ishranu inapajanje, predvide profitabilnost proizvodnje mleka i eventualno pro{irenje far-me Š2¹.

Pomenuti autori navode da ambijentalni uslovi treba da ispunjavajuodre|ene zahteve kao {to su: temperatura vazduha od 10 do 15oC, vla`nostvazduha od 50 do 78 posto, oko 0.5 m3 vazduha/h/kg ìve mase ili oko 90 kgvazduha/h za grlo telesne mase od 500 kg. U takvim uslovima mikroklime, ìvot-inje }e biti sposobne da iskaù svoj genetski potencijal za proizvodnju mleka, dabudu zdrave i da stvaraju higijenski ispravno i zdravstveno bezbedno mleko.

Osnovna vodilja pri izboru sistema drànja mle~nih goveda treba dabude visoka proizvodnja mleka sa mogu}no{}u {to efikasnijeg iskori{}avanjama{ina koje se koriste u sto~arstvu radi u{tede radne snage i olak{avanja te{kogfizi~kog rada.

Me|utim, u novije vreme, postoje zagovaranja da je vi{e isplativane{to nià proizvodnja mleka uz pove}anje produktivnog ìvota krava muzara, jerse na taj na~in ostvaruje bolja reprodukcija u stadu, smanjuju tro{kovi le~enja, asveukupna proizvodnja mleka postaje ekonomski isplativija Š12¹. Po navedenomholandskom ~asopisu, farmeri u Holandiji su od 1999. godine uspeli da produè

190

Vet. glasnik 59 (Dodatak 1 - 2) 189 - 199 (2005) S. Bobo{ i M. Plav{i}: Tehnologijadrànja visoko-produktivnih krava kao preduslov za dobijanje zdravstveno bezbednog ...

Sistem drànja mle~nih krava / Maintenance system for dairy cows

starost mle~nih grla sa pet godina i pet meseci na pet godina i osam meseci u2003. godini. Zahvaljuju}i tome, prose~na ìvotna proizvodnja mleka po kravipove}ala se sa 23655 kg u 1999. godini na 27109 kg u 2003. Kako se daljeobja{njava, vek od pet godina i osam meseci ne predstavlja neku dugove~nost,ali se rezultati toga pravdaju ~injenicom da se mnogo prvotelki isklju~uje izupotrebe zbog niske mle~nosti, {to zna~i da u proseku ima ve}i broj grla koja pre-laze starost od pet godina i osam meseci.

Vezani i slobodan sistem drànja imaju svoje prednosti i nedostatke.Prednost vezanog sisitema se ogleda u mogu}nosti boljeg i lak{eg individualnogtretmana svakog grla ponaosob. To se, pre svega, odnosi na ishranu, otkrivanjeestrusa i osemenjavanje, veterinarski tretman, {i{anje i tako dalje. Nedostatakovog sistema naj~e{}e se javlja u vidu slabe plodnosti, ~e{}em le~enju ek-stremiteta (povreda papaka i sisa), {to poskupljuje proizvodnju, slabijem mehani-zovanju procesa muè i uklanjanja stajnjaka. Rad muza~a u ovakvom sistemudrànja je znatno teì nego u izmuzi{tu, a tako|e i ostali poslovi oko ishrane grla,remonta pojilica, jasli, pregrada i tako dalje, zahtevaju dodatan napor radnika. [tose ti~e kvaliteta mleka, vezani sistem naj~e{}e daje lo{ije rezultate, pogotovokada je re~ o higijenskoj ispravnosti ove namirnice. Jedna od prednosti ovakvogsistema je njegova cena, koja je znatno nià u odnosu na slobodan sisitem (uzimase u obzir kompletna tehnologija: sme{taj, ishrana, muà, radna snaga, i takodalje).

Slobodan na~in drànja predstavlja jedan savremen i intenzivan vidproizvodnje mleka. Mnogobrojne su njegove prednosti u odnosu na vezanisistem. Nabroja}emo samo neke: bolja reprodukcija i zdravlje krava, kra}i „mle~niput” u izmuzi{tu, {to doprinosi ve}oj higijenskoj ispravnosti mleka, visoka produk-tivnost rada usled mogu}nosti ve}e mehanizovanosti procesa proizvodnje mleka(lak{i rad u izmuzi{tu, mehanizovana manipulacija stajnjakom, kori{}enje miksprikolica za kompletan obrok i drugo). Nedostaci ovoga sistema se ogledaju ugrupnom tretmanu krava, ve}oj mogu}nosti {irenja zaraznih bolesti usled ko-ri{}enja zajedni~kih hranilica i pojilica, ~e{te su povrede usled klizavih podova itd.Pri slobodnom sistemu drànja uobi~ajeno je da se krave muzu u izmuzi{tu, {todonekle poskupljuje izgradnju farme, ali izmuzi{te olak{ava odre|ene tretmanekao {to su otkrivanje estrusa, osemenjavanje, razni veterinarski tretmani, kontrolakvaliteta mleka i eventualno pojavljivanje mastitisa, a rad muza~a je daleko lak{i uodnosu na konvencionalni sistem muè u staji. Pored toga, kapacitet pomuènihgrla na }as je mnogo ve}i, nego pri muì u vezanom sistemu draànja, {to pos-redno dovodi do kra}eg vremena sisne garniture na vimenu, a time i manjego{te}enja samih sisa.

Uporedna istraìvanja slobodnog i vezanog sistema drànja mle~nihkrava ukazuju da se u na{oj zemlji boljim pokazao vezani sistem, kada je re~ oproizvodnji mleka, a slobodni sistem daje bolje rezultate kada su u pitanju para-metri plodnosti, kao {to su servis period i me|utelidbeni razmak Š7, 8, 9, 10¹. Zbog~ega je to tako? Jednostavno, na~in tehnolo{kog procesa kod nas u slobodnom

191


sistemu, ne moè da obezbedi uslove i sve one prednosti koje ovaj sistemomogu}uje. Kod vezanog sistema u na{oj zemlji jo{ uvek je individualni tretmanpo grlu lak{i i zastupljeniji, a razlog tome je slaba ekonomska mo} na{ih farmerada mehanizuju proces proizvodnje, {to slobodan sistem zahteva, ako se èli dapostigne ve}a produktivnost i ekonomi~nost u proizvodnji mleka.

[to se ti~e savremenijih tendencija u muì krava, sve vi{e su zas-tupljeniji robot-muza~i, ~iji se osnovni vid eksploatacije (pored mnogobrojnihprednosti u odnosu na izmuzi{ta) ogleda u u{tedi ljudskog rada i dobijanju ve}ekoli~ine mleka zbog vi{ekratne muè.

U narednom prikazu navedeni su podaci o broju robot-muza~a podràvama u kojima su najvi{e zastupljeni.

Ukupan broj robot-muza~a u 2003. godini (Vepro magazine, Maj, 2004. Vol. 53) /Total number of robot milking machines in 2003 (Vepro magazine, May 2004, Vol. 53)

Dràva / State Broj robota / Number of robots

Holandija / The Netherlands 600

Francuska / France 320

Danska / Denmark 310

Nema~ka / Germany 200

Japan / Japan 125

Kanada / Canada 77

SAD / USA 16

Ostale zemlje / Other countries 550

Ukupno / Total 2198

Robot-muza~i trenutno predstavljaju deo farme za proizvodnju mleka,u kojoj se sakupljaju svi relevantni podaci u okviru tehnolo{kog procesa na os-novu kojih mogu da se donesu odre|ene odluke koje su veoma bitne za kvali-tetnu i ekonomi~nu proizvodnju higijenski ispravnog i zdravstveno bezbednogmleka.

Princip etiolo{ke klasifikacije mastitisa / Principle of etiological classification of mastitis

Princip etiolo{ke klasifikacije mastitisa je naro~ito funkcionalan sa as-pekta bakteriolo{ke dijagnostike. Za veterinara – klini~ara ovaj princip etiolo{kiorijentisanog opisa mastitisa ima dva nedostatka: prvo, ima znatno manje klini~kirazdvojivih oblika mastitisa, nego uzro~nika. Drugo, bakteriolo{ki nalaz dolaziznatno kasnije, nego klini~ka dijagnoza. Zato se de{ava da bakteriolo{ko ispiti-vanje uzoraka mleka, naro~ito kod supklini~kih mastitisa, ne daje uvek pozitivne

192


O~uvanje zdravlja vimena kao preduslov za dobijanje higijenskiispravnog mleka / Preserving udder health as precondition for securingmilk of hygiene safety

nalaze. Za terapiju i eradikaciju mastitisa je, tako|e, veoma va`no da se uzme uobzir etiologija, tj. mikrobiolo{ki uzro~nici bolesti.

Paralelno etiolo{koj podeli, tj. bakteriolo{ki orijentisanoj podeli masti-tisa, mastitisi se dalje dele po karakteristi~nim morfolo{kim nalazima, pri ~emu sejavljaju dijagnoze kao kataralni, hemoragi~no-nekroti~ni i granulomatozni masti-tis. Jedan deo ovih nalaza moè da ustanovi i klini~ar, neposredno na ìvotinji. Eti-olo{ki i morfolo{ki orijentisani nalazi se dopunjavaju i doprinose nau~noj osnovidijagnoze mastitisa.

Radi karakterizacije zdravstvenog stanja vimena Me|unarodno ud-ruènje mlekara je tada predloìlo shemu koja uzima u obzir sadràj }elija i nalazpatogenih mikroorganizama u uzorcima mleka.

Tabela 1. Tuma~enje citolo{ko-mikrobiolo{kih nalaza u okviru dijagnostike mastitisa(IDF, 1967) /

Table 1. Interpretation of cytological-microbiological findings within diagnosis of mastitis (IDF, 1967)

Broj somatskih }elija (SCC)SCC/l ml mleka /Somatic Cell Count

SCC/1 ml milk

Patogeni za vime / Udder pathogens

neotkriveni / undetected otkriveni / detected

100 000 nespecifi~ni mastitis /non-specific mastitis

mastitis /mastitis

Ova shema dopu{ta samo orijentisane iskaze. Ona ne uzima u obzirnesigurnost iskaza jednog mikrobiolo{kog ili citolo{kog pregleda mleka i relativ-nost utvr|ivanja prisustva „patogenog mikroorganizma”. Tako|e, nije definisan niporeme}aj sekrecije sa pove}anjem }elijskog sadràja. Klini~ki simptomi masti-tisa nisu uzeti u obzir u ovoj shemi. Izme|u latentne infekcije parenhima i infekcijeili naseobine ograni~ene na sisni kanal, tako|e, nisu uzete u obzir.

Druge klasifikacije su epizootiolo{ki orijentisane. Pri tome se radive}inom o zdravstvenim problemima vimena usled delovanja uzro~nika mastitisana nivou zapata. Na primer, zapati mogu da se smatraju „slobodnim”, tj. bez po-jave Streptococcus (Sc.) agalactiae u vimenima; „nisko” ili „visoko” inficiranim (sarazli~itim procentom izolacije Sc. agalactiae); mogu da se nalaze (u pogleduodre|enog uzro~nika) u stadijumu „akutnog porasta izloènosti” ili da budu„hroni~no zaraèni”. U zavisnosti od svrstavanja u jednu od ovih kategorija i naosnovu preovla|uju}ih uzro~nika bolesti, moraju da se preduzimu specifi~nemere. Treba ista}i da osnovu za sve podele uvek predstavljaju klini~ke i bakteri-olo{ke dijagnoze svih krava u zahva}enom zapatu. Od velikog zna~aja na nivouzapata, pored „ùtog mleka” – ~iji je uzro~nik Str. agalactiae su i infekcije izazvanebakterijama Staphylococcus, Actinomyces (A.) pyogenes, Mykoplasma, Proto-theca, a povremeno i drugim streptokokama.

193


Intenzivna fizi~ko-hemijska i citolo{ka istraìvanja mleka u okviru ispi-tivanja lekova i odbrambenih reakcija vimena ukazala su na to da se u vimenumogu da jave stanja nadraènosti, odnosno aktivirane }elijske reakcije i oslablje-nog tkiva, koje nemaju izrazito zapaljenjski karakter. Isto tako, one mogu da pred-stavljaju i fazu koja prethodi zapaljenju vimena i ~esto je veoma te{ko povu}ipravu granicu izme|u njih. Dokaz njihove povezanosti sa odre|enim uzro~nikomu ve}ini slu~ajeva ne uspeva. Nadraàjna stanja, kod kojih nema klini~ki manifes-tovanih promena na tkivu vimena ili u mleku, pored ostalog karakteri{u:

– Porast broja }elija;– Smanjenje sadràja laktoze;– Povi{ena specifi~na elektri~na provodljivost;– Promene sastava proteina i elektrolita u mleku.

Od supklini~kih mastitisa sa sli~nim promenama na mleku ovakvazapaljenjska stanja se razlikuju po slabijoj ispoljenosti same promene i njenomkratkom trajanju. Smanjena proizvodnja mleka (functio laesa) koja uvek pratisupklini~ke mastitise, ovde se ne javlja.

Uzroci za ovakva nadraàjna stanja mogu da predstavljaju:– Primena medikamenata na vime, na primer, o{te}ena mesta pod

za{titom antibiotika;– Zaustavljanje mleka kratkotrajnim prekidom redovne muè, na pri-

mer, nedovoljno izmuzanje pojedinih ~etvrti (uglavnom tehni~ki uslovljeno);– Prolazne mehani~ka optere}enja vimena, na primer, „slepa muà” ili

zamena sisaljki.

Ova nadraàjna stanja mogu da imaju inicijalnu ulogu u patogenezimastitisa.

Tako|e, veoma je va`no da se razgrani~e oboljenja vimena, naro~itoinfekcije u uèm smislu, od naseljavanja sisnog kanala mikroorganizmima, ukojima mogu da se na|u i mikroorganizmi patogeni za vime. Ovo naseljavanjekoje je u uskoj vezi sa bakterijskom florom na koì vimena i sisa, va`no je iz dvarazloga. S jedne strane, ono deluje u smislu bakterijskog antagonizma, koji je sas-tavni deo odbrambenog mehanizma, kojim raspolaè vime protiv galaktogenih in-fekcija i koji je koncentrisan u vrhu sise. Eksperimentalno je dokazano da apato-gena flora sisnog kanala inhibira rast niza mikroorganizama, naro~ito gram-pozitivnih, patogenih za vime. S druge strane, utvr|eno je da patogene stafi-lokoke i streptokoke nedeljama mogu da naseljavaju sisni kanal i da se tamo raz-mnoàvaju (stvaranje kolonija), a da ne mora da nastane infekcija cisterne i paren-hima vimena niti mastitis. Dok laktosebum inhibira rast nekih uzro~nika mastitisa(gram-negativnih), druge (kao, na primer, Staphylococcus aureus i Staphylococ-cus epidermidis, kao i streptokoke) imaju na svojoj povr{ini komplekse masnihkiselina i proteina, koji predstavljaju medijatore adherencije sa sisnim kanalom.

194


Prilikom procene zna~aja mastitisa treba po}i od toga da su oniveoma ~esta pojava u zemljama sa razvijenom proizvodnjom mleka. To je jasno ina osnovu navedenih orijentacionih podataka iz me|unarodne literature:

– âk i u dobro organizovanim zapatima mle~nih krava skoro svakadruga krava u toku laktacije pokazuje klini~ki manifestovan mastitis; uglavnom in-deks mastitisa iznosi 1-1,5 Š6¹;

– Ukupan broj krava sa klini~ki obolelim vimenom konstantno iznosi 1-2 posto i u zapatima sa malim procentom zdravstvenih poreme}aja vimena. Za-pati sa povi{enim stepenom ovih poreme}aja i odre|enim procentom oboljenja>2 posto i preko toga dovode do poreme}aja rentabilnosti proizvodnje i ekonom-skih gubitaka;

– âk i ako broj somatskih }elija u ukupnom mleku ne prelazi 300 000/ml i klini~ko zdravstveno stanje vimena je dobro, mora da se ra~una da 10 do 15posto ~etvrti pokazuje znake supklini~kog mastitisa;

– Mastitisi su u svetu uzrok 20 do 30 posto preranih uginu}a krava odukupno obolelih krava u zapatima Š4¹;

– Ve} kod gravidnih junica mogu da se jave infektivna oboljenja vi-mena (infekcije izazvane bakterijama Actinomyces pyogenes, Streptococcus aga-lactiae) i druge smetnje koje predisponiraju mastitise. Ova pojava ponegde iza-ziva isklju~ivanje i do 10 posto ìvotinja iz uzgoja Š1¹.

Tabela 2. Higijenski kvalitet mleka prema standardima zemalja ~lanica IDF (1998) /Table 2. Hygiene quality of milk according to standards of IDF member-countries (1998)

Zemlja /Country

Bakteriolo{ki kvalitet /Bacteriological quality

Broj mikroorganizama /Number of microorganisms

Broj somatskih }elija u 1 ml mleka /Somatic cell count in 1 ml milk

Klasa 1 /Class I

Mleko sareakcijom /

Milk with reaction

Klasa 1 /Class I

Mleko sareakcijom /

Milk with reaction

Austrija / Austria >100 000 >600 000 750 000

Australija / Australia 1 000 000 800 000

Belgija / Belgium 100 000 400 000

Kanada / Canada 100 000 500 000

Danska / Denmark 100 000 400 000

Finska / Finland 100 000 700 000

Francuska / France 100 000 400 000

Nema~ka / Germany 100 000 400 000

195


Zna~aj i u~estalost zdravstvenih poreme}aja vimena /Significance and incidence of health disorders of the udder

nastavak tabele 2.

Gr~ka / Greece >100 000 >400 000

Ma|arska / Hungary 1 000 000 1 000 000

Irska / Ireland 500 000 400 000

Izrael / Israel

su uzrok tome {to „vremensko iskori{}enje” krava u Nema~koj trenutno iznosi trilaktacije, a kod nas 3,2 Š3¹, a povoljno je pet laktacija. Prevremeno zalu~enje bik-ovskih majki vezano je sa gubitkom potencijalne genetske informacije, napredakkod uzgoja je usporen i prose~an ìvotni vek krava u zapatu je smanjen. Zapa-ljenja vimena kao oboljenja koja izazivaju prevremeno izlu~enje mle~nih krava suna jednom od tri prva mesta, pored poreme}aja plodnosti i oboljenja papaka.

Za smanjeni kvalitet sveèg mleka izazvan mastitisom i proizvodnegubitke u mle~noj industriji od ekonomskog zna~aja za farmera, pre svega, odgo-vorni su supklini~ki i hroni~ni mastitis; postoji uska povezanost izme|u promenamleka uslovljenih mastitisom i parametara za kvalitet sveèg mleka. Slede}i obliksmanjenja kvaliteta, koji pored gubitaka u proizvodnji predstavlja i opasnost zazdravlje ljudi, predstavlja kontaminacija sveèg mleka antibioticima. Poku{ajborbe protiv ove pojave je uvo|enje karence za stavljanje mleka u promet posletretmana antibioticima krava u laktaciji i testiranje inhibitora u mleku. Karenca, uzavisnosti od medikamenta i primenjene doze, iznosi od 3 do 12 dana (6-24muè).

Tro{kovi le~enja i saniranja. Tro{kovi proizvodnje po jednom litrumleka u prvom redu uklju~uju tro{kove hrane i uvo|enja ìvotinja, kao i tro{kovetehni~ke opreme i zaradu zaposlenih. Pod tro{kovima veterinara, koji iznose uk-upno jedan do pet posto proizvodnih tro{kova mleka, naro~ito oni koji se odnosena osiguravanje zdravlja vimena. Ukoliko su neophodna izlu~enja inficiranih krava(ponekada celi zapati pod mastitisima izazvanim mikoplazmama, nokardijama iprototekama), ponovno uspostavljanje zapata „slobodnog” od odre|enog uz-ro~nika mastitisa ili neki posebno intenzivni dijagnosti~ki, terapijski, higijenski ilidezinfekcioni postupci, to sobom nosi zna~ajna ekonomska optere}enja.

1. Bobo{ S., Ili} M., Vidi} Branka, Boì} M.: Primena odre|enih mera za suzbi-janje stafilokoknih mastitisa na jednoj farmi krava u na{im proizvodnim uslovima. Veterinar-ski glasnik 11-12, 803-807, 1991. - 2. ôbi} T., Antov G.: Govedarstvo: proizvodnja mleka.Poljoprivredni fakultet, S print, Novi Sad, 1996. - 3. Fox L. K., McDonald J. S., Hancock D.D.: Effect of Seqration on prevention of intramammary infection by Coagulasa positiveStaphylococci. National Mastitis Council 93-100, Orlando, Florida, 1987. - 4. Hamann J.:Somatic cells: factors of influence and practical measure to keep a physiological level. IDFMastitis Newsletter 144, 9-11, 1996. - 5. Ili} M., Oluji} Miroslava, Al Anbari A., Ceni} S.,Jovanovi} @.: Ra{irenost infekcije vimena uzro~nicima mastitisa krava na tri farme mle~nihkrava: II jugoslovenski simpozijum o suzbijanju mastitisa krava radi pove}anja proizvodnjei pobolj{anja kvaliteta mleka, 1979. - 6. Kati} Vera, Bobo{ S., Jurca J.: Veterinarski glasnik3-4, 299-308, 1990. - 7. Mili} M., Nenadovi} M., Plav{i} M., Neme{ @., Satari} D.: Variranjemle~nih i reproduktivnih osobina krava u zavisnosti od sistema drànja. Savremena poljo-privreda 42, 3, 39-47. 1994. - 8. Mili} M., Plav{i} M., Neme{ @., Petrovi} V. : Reprodukcijskei osobine mle~nosti u II i III laktaciji u zavisnosti od sistema drànja. Savremena poljo-privreda 42, 119-127, 1994.a. - 9. Mili} M., Plav{i} M., Satari} D., Neme{ @.: Ispitivanje vari-

197


Literatura / References

jabilnosti mle~nih i reproduktivnih osobina krava u ~etvrtoj i petoj laktaciji u razli~itih sisemadrànja. Savremena poljoprivreda XLIII, 1-2, 21-28, 1995. - 10. Mili} M., Plav{i} M., Neme{@., Petrovi} V.: @ivotna proizvodnost crno-belih hol{tajn-frizijskih krava u razli~itim siste-mima drànja. Savremena poljoprivreda 44, 1-2, 117-121. 1996. - 11. Miljkovi} Vi{eslava:Uticaj mastitisa na proizvodnju i kvalitet mleka. Praxis veterinaria, Supetar, 1988. - 12. Vee-promagazine: Veepro news, 11, 52. March, 2004.

MAINTENANCE TECHNOLOGY FOR HIGH-PERFORMANCE DAIRY COWS ASPRECONDITION FOR SECURING SAFE AND QUALITY MILK

S. Bobo{, M. Plav{i}

The maintenance system for dairy cows should enable, in addition to an ade-quate microclimate and certain comfort for the cattle, also a regular diet, care and milkingof the cows, as well as the easiest possible manipulation of the animals and the waste prod-ucts, manure. Although it is considered better according to many parameters, the free-range system in our country still yields somewhat poorer results regarding milk production,because there is a better possibility for individual treatment of cattle in the contained main-tenance model, due to outdated mechanization and the still substantially present need forphysical labour in many parts of the process.

Once that functio laesa is included in observation as one of the conventionalsymptoms of inflammation, examinations clearly show that acute, clinically manifestedmastitises very often turn into subclinical forms which have as a consequence the perma-nent reduction of milk production in the affected udder quarters. This corresponds to thedescribed substitution of milk tissue with connective tissue following acute mastitises:postinflammatory fibrosis of the udder. In the area of the small intralobular milk ducts, aswell as the cysterns, there are often fibrous envelopes, which in the case of chronic galt-mastitis, so-called yellow milk, can appear even as polypose growths in the region of thecystern.

Key words: Cattle, maintenance, milk production, mastitis

TEHNOLOGIÂ SODER@ANIÂ VÀSOKO PRODUKTIVNÀH KOROV KAKPREDVORITELÃNOE USLOVIE DLÂ POLUÊNIÂ ZDRAVOOHRANITELÃNO

BEZOPASNOGO I KAÊSTVENNOGO MOLOKA

S. Bobo{, M. Plav{i~

Sistema soderàniÔ molo~nìh korov nu`na datÝ vozmo`nostÝ, narÔdus adekvatnìm mikroklimatom i opredelënnoe udobstvo golovami, pravilÝnoekormlenie, uhod i doyku korov, i ~to bolee lëgkuÓ manipulÔciÓ golovami i navo-zom. HotÔ po vsem pravilam bolee horo{aÔ, svobodnaÔ sistema i na{ey strane vsëeçÒ pokazìvaet nemnogo bolee slabìe rezulÝtatì, kogda delo idët o proizvod-

198


ENGLISH

RUSSKIY

stve moloka, ibo, iz-za ustareloy mehanizacii, i vsë eçë v bolÝ{ey ~asti delpredstavlenì fizi~eskie rabo~ie silì, bolÝ{aÔ vozmo`nostÝ individualÝnogole~eniÔ golov u privÔznogo sposoba soderàniÔ.

Esli okon~atelÝno v nablÓdenie vklÓ~itsÔ i functio Iaesa kak odin izklassi~eskih simptomov vospaleniÔ, osmotrì Ôsno pokazìvaet, ~to ostrìe, kli-ni~eskie manifestirovannìe mastitì o~enÝ ~asto perehodÔt v podklini~eskieformì, imeÓçie dlÔ sledstviÔ dlitelÝno umenÝ{ennuÓ molo~nostÝ na ohva~e-nnìh ~etvertÔh. Õto otve~aet opisannoy zamenoy molo~noy tkani soedinitelÝnoytkanÝÓ posle ostrìh mastitov: posleinflamatornìy fibroz vìmeni. V oblastimelkih vnutrilobularnìh molokoprotokov slovno i cistern podvergaÓt ~asto fi-

broznìm pokrovam, kotorìe v slu~ae hroni~eskogo galt-mastita „`ëltogo moloka”moèt ÔvitÝsÔ daè i v forme polipoznìh narastov v oblasti cisternì.

KlÓ~evìe slova: krupnìy rogatìy skot, razmeçenie, proizvodstvo moloka, mastit

199


UDK 619:616.831:636.2

ETIOPATOGENEZA I DIJAGNOSTIKA OBOLJENJACENTRALNOG NERVNOG SISTEMA PRE@IVARA SA

POSEBNIM OSVRTOM NA BSE*

ETHIOPATHOGENESIS AND DIAGNOSTIC OF CENTRAL NERVOUS

SISTEM DISEASES IN THE RUMINANTS ESPECIALLY WITH

APPROUCH OF BSE

Biljana Radoji~i}, J. Bojkovski**

Poslednju deceniju dvadesetog veka i pored impresivnog sveko-likog napretka i dostignu}a, obeleìla je i pojava jedne neurodegenera-tivne bolesti goveda, Bovine spongiform encephaloptahy (BSE) po-znate i kao bolest „ludih krava”, koju je Svetska zdravstvena organiza-cija (WHO) 1997. godine proglasila retkom, ali naàlost, fatalnom zoo-nozom. Nova varijanta Creutzfeldt-Jakobove bolesti (vCJD) je direktnaparalela sa BSE.

Samu pojavu, a naro~ito {irenje slu~ajeva BSE i u drugim zem-ljama Evropske unije (EU) osim Ujedinjenog kraljevstva (UK), prate ne-dovoljno jasni i kontradiktorni stavovi istraìva~a, naro~ito oko pitanjaetiopatogeneze i mogu}eg epidemiolo{kog rizika pojedinih tkiva kojapoti~u od preìvara a koja bi mogla da ima zna~aj u transmisiji BSE kodljudi.

Danas se za BSE moè da kaè da je pod „aktivnim nadzorom”,odnosno pod kontrolom, {to je posledica primene mnogih, strogih,propisanih mera legislative, posebno u zemljama EU.

Zemlje kao {to je i na{a, a koje nisu do sada ustanovile ni jedanklini~ki manifestan slu~aj BSE, niti BSE dijagnostikovan u laboratorijina uzorcima mozga ìvotinja uzetih sa linije klanja grla starijih od 24meseca, ili grla sa neurolo{kim sindromima, du`ne su da se uklju~e umonitoring BSE i sa~ine „analizu rizika”, kako zbog mogu}eg sagleda-vanja epizootiolo{ko-epidemiolo{ke situacije (pasivni nadzor), tako izbog eventualnog uvoza i izvoza goveda i gove|eg mesa sa i na trì{teEU.

201


* Rad primljen za {tampu 5. 6. 2004. godine** Dr Biljana Radoji~i}, profesor, dr Jovan Bojkovski, docent, Fakultet veterinarske medicine,

Beograd

Po modelu prepoznavanja drugih sli~nih oboljenja CNS, setomanaliza (posmatranjem klini~ke slike nekoliko dana, prepoznavanjem„kriti~nog neurolo{kog znaka” odre|enim nalazima u krvi, serumu,likvoru i urinu), BSE je mogu}e isklju~iti ili proceniti njegovu preva-lenciju.

Ostala oboljenja CNS kod goveda kao {to su listerioza, hlami-diozna sporadi~na encefalopatija, besnilo, te sekundarne encefalopa-tije kao {to su nervna forma ketoze, hepati~na encefalopatija, hipo-magnezijemija, trovanje olovom, trovanje tremorgenim toksinima tipasaponina i ergotamina, u odre|enom procentu nalazimo i u na{im us-lovima drànja visoko-mle~nih krava.

Od oboljenja centralnog nervnog sistema ovaca naj~e{}e se di-jagnostikuju listerioza, border bolest, uro|ena hipomijelinogeneza,luping-ill, graviditetna toksemija, neka odre|ena trovanja, cenuroza iskrepi.

Metodama takozvane brze dijagnostike kao {to je Western blot i/iliELISA test, omogu}en je „skrining” za rutinsku dijagnostiku, od-nosno, za aktivni nadzor BSE.

Iako u na{oj zemlji jo{ uvek nismo registrovali ni jedan slu~aj BSE,ipak je potrebno {to pre da se sa~ini procena analize rizika od BSE,koriste}i priznati diferencijalno-dijagnosti~ki pristup, u prepoznavanjuprevalencije BSE „in vivo”, od drugih, sli~nih neurolo{kih poreme}aja ioboljenja CNS, posebno va`nih kod visoko-mle~nih krava.

Klju~ne re~i: etiopatogeneza, dijagnostika, oboljenja CNS, preìvari,BSE

Spongiformna encefalopatija goveda, bovine spongiform encephalo-pathy (BSE) ili made cows disease je neurodegenerativno oboljenje, iz grupetransmisivnih spongiformnih encefalopatija (TSE). BSE je prionske etiologije, pre-nosivo, progredijentno, duge inkubacije, naj~e{}e prepoznatljive klini~ke slike,delikatne dijagnostike „in vivo” i sa sigurnim smrtnim ishodom. Od prvog regis-trovanog slu~aja u Vejbridù 1986. godine do danas, BSE prati povremeno za-ti{je, ali i alarmantna saop{tenja istraìva~a kao {to su bile „eksplozije” slu~ajeva1992. i 1996. godine u UK i 2000. godina, u nekim zemljama EU kao {to su, naprimer, Nema~ka i [vajcarska. Neke zemlje EU koje su imale uvoz goveda sa „os-trva” kao i pojavu „nativnih slu~ajeva BSE” na autohtonim grlima, prijavljivale suBSE Me|unarodnoj organizaciji za za{titu zdravlja ìvotinja (OIE), sa razli~itim vre-menskim distancama. Od po~etnih nejasno}a i nedoumica pa do egzaktnihnau~noistraìva~kih pomaka u poja{njenju etiologije i patogenze, ipak je ostalojo{ mnogo otvorenih pitanja, naro~ito oko definisanja odre|enih osobina

202

Vet. glasnik 59 (Dodatak 1 - 2) 201 - 209 (2005) Biljana Radoji~i} i J. Bojkovski:Etiopatogeneza i dijagnostika oboljenja centralnog nervnog sistema preìvara sa ...

Uvod / Introduction

uzro~nika i procene epidemiolo{kog rizika odre|enih tkiva, u transmisiji BSE naljude. Kao kuriozitet, osta}e zabeleèno da je European Food Safety Autority(EFSA) 2000-te godine u Briselu ozna~io agens BSE, odnosno prion-protein(PrPsc) „biolo{kim hazardom”. Naime, za teoriju PrPsc u nastanku BSE nesumnji-vo je dokazano da je sru{io „barijeru vrste” i postao soj patogen za goveda, sagoveda na ma~ke i ljude, a kasnije je eksperimentalno prenet na vi{e od 20 vrstaìvotinja. Ameri~ki biolog Stenly Prusiner dobio je 1997. godine Nobelovu na-gradu za teoriju PrPsc u nastanku BSE, koja je od tada zvani~na teorija, iako su idalje evidentne mnoge kontraverze, zbog toga {to su prethodno neki istraìva~iignorisali takvu mogu}nost. Tako|e se sa razlogom smatra da postoji realnaopasnost od povratka soja BSE na ovce i nastanka takozvane Ovine spongiformencephaloptahy ili OSO/BSE/OSE Š6, 7¹. Iz grupe TSE, a nekako istovremeno sapove}anjem broja slu~ajeva BSE, posebno zna~ajnim, smatra se pojavljivanjema~ije ili Feline spongiform encephalopathy (FSE), koja je nastala direktno odsoja BSE (1992. godine) i vCJD, od koje je samo u UK od 1996. godine do danasobolelo i naàlost umrlo 150 ljudi, iz mla|e populacije.

Oboljenja i poreme}aji CNS u veterinarskoj medicini, a posebno kodvrste preìvara, dobila su na aktuelnosti, naro~ito nakon eksplozije slu~ajeva BSEu UK, zemljama EU i nekim zemljama sveta koje su uvozile priplodna grla ili suBSE registrovale na autohtonim grlima, {to je dodatno oteàvalo uop{tenu sliku oBSE, s obzirom da se do tada ignorisala vertikalna transmisija. Posebnu pa`njunau~noistraìva~kih timova i mnogih projekata u svetu, dobili su oni istraìva~ikoji su se zalagali da se u potpunosti razjasne poreklo, struktura i druge osobinezbog kojih se PrPsc smatrao nekonvencionalnim, isklju~ivo neurofilnim agensom.Kako je PrPsc opstao u ko{tano-mesnom bra{nu (KMB) koje poti~e od ovaca kojesu bolovale od skrepija, zato {to je tako neobi~no otporan na mnoga do sadapoznata sredstva dezinfekcije, UV zrake i radijaciju. Nakon dodele Nobelove na-grade ameri~kom biologu Stenly Prusineru za teoriju PrPsc u nastanku BSE i dru-gih TSE, krenulo se u intenzivna istraìvanja naro~ito oko definisanja njegove dis-tribucije u drugim tkivima u presimptomatskoj fazi, odnosno u inkubaciji. Danassu jo{ uvek ostala otvorena mnoga pitanja, iako je dokazano da se pored nerv-nog tkiva PrPsc moè da na|e i u limforetikularnom tkivu, tankim crevima, urinuŠ10¹ i vezan za leukocite u krvi. Za BSE se i pored toga {to se rizi~na tkiva otkla-njaju pri klanju, ipak smatra da nema visokog rizika za zdravlje ljudi. Me|utim,uo~ljiv je i stav nekih istraìva~a-skeptika, da mleko i meso i nisu ba{ tako sigurnenamirnice (u mleku je dozvoljen odre|en broj leukocita a iz mesa ne mogu da seotklone sva nervna vlakna ili limfni sudovi), tako da BSE i nadalje ostaje enigma iizazov za istraìva~e Š10¹.

203


Etiopatogeneza oboljenja CNS preìvara /Etiopathogenesis of CNS diseases in ruminants

Metode dijagnostikovanja na ìvim ìvotinjama naàlost su jo{ uvek ufazi razvoja, naro~ito one koje bi bile korisne u presimptomatskoj fazi bolesti kao{to je na primer urinoanaliza. Me|utim, ohrabruje saznanje da se dijagnosti~kemetode na uzorcima mozga sve brè razvijaju i sve vi{e dobijaju na zna~ajutakozvane brze metode podesne za skrining dijagnostike BSE Š5, 1¹.

Danas moè da se kaè da je BSE pod „aktivnim nadzorom” u mno-gim zemljama EU, posebno u onim zemljama koje imaju status rizi~ne i visokorizi~ne zemlje na BSE. Intenzivno se sprovode mere dijagnostike ili otkrivanja BSEna liniji klanja svih grla starijih od 30 meseci (u nekim zemljama grla starija od 24meseca) i posebno onih ìvotinja koje su ispoljile odre|ene neurolo{ke sindrome.

BSE posle ispoljavanja klini~ke slike, naro~ito u samom po~etku od 2do 7 dana moè da li~i na neku drugu bolest CNS, mada je za razvoj klini~ke slikeBSE potrebno nekoliko nedelja do {est meseci, odnosno do izrazitih promena namozgu (lesion profile) i koincidiranja sa prvim kriti~nim neurolo{kim znacima Š3¹.

Osim encefalopatija (metaboli~kog ili toksi~nog porekla) BSE imasli~nosti u ispoljavanju klini~ke slike i sa besnilom, listeriozom, hlamidioznim istreptokokonim meningoencefalitisom Š3, 16¹. Neka stanja kao akcidenti, tumori,edem mozga, tako|e mogu da izazovu poreme}aje CNS u vidu senzo-motornihispada i nisu bez zna~aja u diferencijaciji i isklju~enju BSE. Kod malih preìvaraosim skrepija u diferencijaciji oboljenja CNS su: listerioza, border bolest, luping-ill,maedi-visna, encefalomijelitis-artritis i cenuroza .

Klini~ka slika BSE-a nije uvek od samog po~etka prepoznatljiva, alionda kada postane prepoznatljiva ubrzo nastupi egzitus letalis. Klini~ka slika jeme{avina simptoma poreme}enog pona{anja, senzorijuma i kretanja Š17¹. Bolestuglavnom po~inje blagim, ali upornim tremorom (fascikulacija mi{i}a), koji se izdana u dan po intenzitetu poja~ava, kao i pojavljivanjem novih simptoma kojimogu da se svrstaju u tri grupe (simptomi hipersenzacije, hiperekscitacija i hiper-kinezija). Posebno zna~ajnim u klini~koj slici smatra se poja~an odgovor na dodir,zvuk i svetlost, anksioznost, poja~ano lizanje i izraèno uporno samolizanje nos-nog ogledala (senzo-motorne smetnje), hiperkinezije u vidu nisko do visoko ska-kutaju}eg hoda ili takozvani „petlov hod”, uparen hod, ataksije naro~ito zadnjihekstremiteta, pareze i parlize Š3, 11, 18¹. Bolesna ìvotinja (uglavnom starijemle~ne krave) smanjuje mle~nost, ali je odràva, progresivno mr{avi, iako imasa~uvan apetit.

Neka druga oboljenja CNS iako po~inju sli~nim simptomima, ipak serazlikuju u razvoju klini~ke slike, duìni trajanja odre|enih simptoma i samom tokubolesti. Kada dominiraju konvulzije, nistagmus i ortotonus, {to je indikativno zameningoencefalitis, tremor i ortotonus kod hipomagnezijemije ili brz „pad sanogu” sa opistotonusom kome su prethodile konvulzije kada je dijagnoza nervnaforma ketoze Š14¹.

204


Klini~ka slika BSE / Clinical picture of BSE

Sistem organa koji je najdelikatniji za uspostavljanje pravovremene ita~ne dijagnoze upravo je centralni nervni sistem. Razloga za to ima vi{e. [irokalepeza uzroka i uzro~nika, sli~na klini~ka slika, skupe i neprilagodljive dijag-nosti~ke procedure u veterinarskoj praksi tipa: skener, ciljana tomografija, mag-netna rezonanca, elektroencefalografija (EEG) ili su to invazivne metode, kao {toje punkcija likvora cerebrospinalisa ili biopsija mozga, koje zahtevaju dalja labora-torijska ispitivanja.

Zbog toga se u dijagnostikovanju oboljenja CNS prevashodno koristiklini~ka slika, njen razvoj i tok, te odre|eni nalazi u krvi, serumu i urinu Š7, 8, 15¹.

Na osnovu klini~ke slike i dijagnosti~kih proba (dodir rukom, olovkom,ili proba svetlom i zvukom) koje su prili~no jednostavne za izvo|enje, a mogu daukaù na sumnju na BSE. Tako|e, ustanovljene promene pona{anja, mogu daimaju zna~aja ne samo na farmama goveda, ve} i u klanicama, kada pozitivnenavedene probe sa visokim procentom sigurnosti mogu da potvrde sumnju naBSE (na primer u klanicama u [vajcarskoj ovim probama se obavlja pregled svihgrla starijih od 30 meseci) Š4¹.

Posebno su zna~ajni nalazi u krvi i serumu koji mogu da potvrdedruge sekundarne reverzibilne encefalopatije, koje su naj~e{}e metaboli~kog itoksi~nog porekla. Poznato je, na primer, da je koncentracija magnezijuma u se-rumu od 0,8 do 1,4 mmol/l i ako ispitivane dobijene vrednosti budu ispodfiziolo{kih vrednosti, sa sigurno{}u moèmo da znamo, da je uzrok neurolo{kogsindroma hipomagnezijemija. Kod ìvotinja sa poreme}ajima senzorijuma i kre-tanja potrebno je da se odredi koncentracija kalcijuma i oligoelementa bakra ukrvnom serumu ìvotinje.

Nervna forma ketoze decidno moè da se potvrdi i odre|enim para-metrima (pove}ana aktivnost AST, hiperbilirubinemija, hipoglikemija, nagomila-vanje slobodnih masnih kiselina u krvi i pove}anje acetonskih tela u krvi i urinu),dok se kod sumnje na trovanje olovom mora da sa~ini kompletan hemogramkada je nalaz: anemija, leukopenija i retki toksi~ni neutrofili Š8, 17, 16¹.

Po{to BSE u razvoju klini~ke slike ima sli~nosti sa mnogim drugimoboljenjima centralnog nervnog sistema, naro~ito onim koja pri prvim znacimarazvoja klini~ke slike mogu da upute na BSE (tremor, ~e{anje, poja~ano samoli-zanje nosnog ogledala i anksioznost) sa oboljenjima ~iji su uzro~nici ìvi agensi,najva`nije je ipak da se obavi trijaà onih stanja koja imaju sli~nosti sa encefalopa-tijama (metaboli~kiog ili toksi~nog porekla). Ukoliko se na preduzetu odre|enuterapiju kod sekundarnih encefalopatija simptomi ublaàvaju i organizam vra}a uprvobitno stanje, odnosno onda kada se otkloni uzro~nik,nastaje povoljna prog-

205


Dijagnostika oboljenja CNS / Diagnostics of CNS diseases

Diferencijalna dijagnostika oboljenja CNS preìvara /Differential diagnostic of CNS diseases in ruminants

noza dok je u slu~aju BSE-a iz dana u dan ispoljava se ireverzibilna progresijaneurolo{kih simptoma. Najva`niji poreme}aji i oboljenja CNS koja se diferenci-jalno-dijagnosti~ki uzimaju u obzir, pri proceni prevalencije BSE su:

– hepati~na encefalopatija,– nervna forma ketoze,– hipomagnezijemija,– trovanje olovom,– trovanje tremorgenim toksinima,– neka zapaljenjska stanja (encefalitisi i/ili meningoencefalitisi).

Ukoliko su oboljenja infektivne prirode, onda je ~esto prisutna povi{e-na telesna temperatura, u krvi leukocitoza (bakterijska) ili leukopenija (virusna). Utakvim slu~ajevima postoji mogu}nost izolacije i determinacije uzro~nika (naprimer Listeria monocitogenes), {to je vrlo zna~ajno za postavljanje pravovre-mene i ta~ne dijagnoze.

Danas je jasno da je BSE u rizi~nim zemljama EU merama aktivnognadzora po kontrolom. Me|utim, one zemlje koje nisu registrovale klini~ki mani-festovan oblik BSE, niti koriste skrining dijagnostike, ipak treba da sprovedu pa-sivni nadzor (diferencijalno-dijagnosti~ki pristup), pogotovu na grlima koja suuvezena iz rizi~nih zemalja. Tako|e, potrebno je da {to pre budemo osposobljeniza laboratorijski skrining dijagnostike BSE. Vi{e se ne prihvata postavka ili na-ga|anje da BSE-a ima ili nema u na{im uslovima dr`anja visoko-mle~nih krava,ve} smo du`ni da BSE potvrdimo ili isklju~imo, odnosno da uspostavimo kon-trolu upravljanja rizikom, {to nije samo uslov monitoringa BSE i anlaize rizika naBSE. Takav redosled poteza, na{u delatnost bi doveo do sticanja poverenja kodpotro{a~a gove|eg mesa, a sve radi za{tite zdravlja potro{a~a i pravovremenogugra|ivanja u aktuelne zahteve savremenog koncepta „Od njive-staje do trpeze”.

1. Aleksi}-Kova~evi} Sanja, Kne`evi} Milijana, Jelisijevi} T., Jovanovi} M.: Me-tode dijagnostike transmisivnih spongiformnih encefalopatija (TSE), Tehnologija mesa, 44,3-4, 145-148, 2003. - 2. Blood D. C.: Pocket Companion to Veterinary Medicine. In: Chapter22, Bailliere Tindall, 1994. - 3. Cockcroft P. D.: Patern-matching models for the differential di-agnosis of bovine spongiform encephalopathy, Vetrinary Record, 144, 607-610, 1999. - 4.Doherr M. G., Heim D., Vandevelde R., Fatzer R.: Modelling the expected numbers of pre-clinical and clinical cases of bovine spongiform encephalopathy in Switzerland, VeterinaryRecord, 145, 155-160, 1999. - 5. Grassi J., Comoy E., Simon S., Creminon C., Frobert Y.,Trapmann S., Schimmel H., Hawkins S. A. C., Moynagh J., Deslys J. P., Wells G. A. H.:Rapid test for the preclinical postmortem diagnosis of BSE in central nervous system tis-sue, Veterinary Record, 149, 577-582, 2001. - 6. Kimberlin R. H.: Transmissible spongiform

206


Legislativa BSE / Legislatione on BSE


encephalopathy in animals and human: epidemiology, pathogenessis and research as-pect, Genral Session of the International Committe and Conferances of the OIE, RegionalCommission, Malta, september, 5, 1996. - 7. Radoji~i} Biljana, \uri~i} Bosiljka, Markovi}S.: Advanced of Bovine Spongiform Encephalopathy in the clinical diagnostic, Zbornik ra-dova 4. savetovanja veterinara Republike Srpske, Tesli}, Banja Vru}ica, 10-14. juni, 143-147, 1997. - 8. Radoji~i} Biljana: Differential diagnostics of bovine encephalopathy, The 6Congress of Mediterranean Federation for Health and Production of Ruminants, Postojna,Slovenija, Proceeding Programme and Book Abstracts, 10/2-0, 1998. - 9. Radoji~i} Biljana,Joni} B., Dobri} \.: Neki klini~ki aspekti dijagnositke encefalpatija goveda, Zbornik radovaII, VII Kongres veterinara Jugoslavije, oktobra, Beograd, 535-636, 1998. - 10. Radoji~i} Bi-ljana, \uri~i} Bosiljka: BSE – Nova sazanja, Zbornik plenarnih referata i kratkih sadràja ko-referta, Simpozijum I epizootiolo{ki dani, @abljak, oktobra, 122, 1999. - 11. Radoji~i} Bi-ljana, Bojkovski J.: Etiopatogeneza i dijagnostika nekih oboljenja CNS kod goveda, Zbor-nik radova i kratkih sadràja 13. savetovanja veterinara Srbije, Zlatibor, 11-14 septembar,199-205, 2001. - 12. Radoji~i} Biljana: Epidemiolo{ko-epizootiolo{ki zna~aj nadzora nadBSE u svetu i kod nas, 10. jubilarani susreti nutricionista „Hrana bazirana na geneti~kimodifikovanim organizmima (GMO), Beograd, 16. maja VM[, Cara Du{ana, Zemun (pre-davanje po pozivu), 2001. - 13. Radoji~i} Biljana, \uri~i} Bosiljka: Epidemiological impor-tance of prion infections control, Veterinary Journal of Republic Serpska, 1. 1-2, 30-34,2001. - 14. Radoji~i} Biljana, Maksimov V. G.: Savremene mogu}nosti klini~ke dijagnostikeoboljenja centralnog nervnog sistema kod preìvara, Zbornik radova Peto Savetovanje izklini~ke patologije i terapije ìvotinja sa me|unarodnim u~e{}em, Clinica veterinaria 2003,Budva 9-13 juni, 127-130, 2003. - 15. Radoji~i} Biljana, \uri~i} Bosiljka: Differential diag-nostics approuches of Bovine Spongiform Encephalopathy by clinical diagnosis, XI Con-gresso Internazionale della Mediterranea Sanita e Produzione Ruminanti, Olbia , Sassari,22-25 maggio, Volume abstract, 15, 2003. - 16. Radoji~i} Biljana, Pra{ovi} S.: Differential-diagnostic approuch to a clinical diagnostic of central nervous system disease of cows, IISimpozij poljoprivrede veterinarstva, {umarstva i biotehnologije, „Strategija razvojadoma}e proizvodnje”, Biha}, BiH, 28-30 septembar, 55, 2004. - 17. Wilesmith J. W., Hoin-ville L. J, Ryan J. M. B., Sayers A. R.: Bovine spongiform encephalopathy aspects of clinicalpicture and analysis of possible changes 1986-1990, Veterinary Record, 144, 607-910,1992.

ETIOPATHOGENESIS AND DIAGNOSTICS OF CENTRAL NERVOUS SYSTEMDISEASES IN RUMINANTS WITH EMPHASIS ON BSE

Biljana Radoji~i}, J. Bojkovski

In spite of impressive general progress and achievements, the last decade ofthe twentieth century was marked by the appearance of a neurogenetative disease in cat-tle, bovine spongiform encephalopathy (BSE), known as the mad cow disease, which theWorld Health Organization (WHO), in 1997, proclaimed a rare but unfortunately fatalzoonosis. The new variant of the Creutzfeldt-Jakob Disease (vCJD) is a direct parallel withBSE.

The mere incidence, and in particular, the spreading of BSE cases in othercountries of the European Union (EU), in addition to the United Kingdom (UK), was fol-lowed by insufficiently clear and contradictory stands by researchers, especially regardingthe issue of etiopathogenesis and the possible epidemiological risk of certain tissues origi-

207


ENGLISH

nating from ruminants, and which could have significance in the transmission of BSEamong humans.

Today, it could be said for BSE that it is under active monitoring, or control,which is a result of the implementation of many strict prescribed legislative measures, inparticular in EU countries.

Countries such as ours - which have not registered a single clinically manifestcase of BSE so far, and where no BSE was diagnozed in laboratories on brain samples ofanimals taken from the slaughter line of animals older than 24 months, or animals with neu-rological syndromes – are obliged to join the BSE monitoring and draw up a risk analysis,both because of the possible evaluation of the epizootiological-epidemiological situation(passive supervision), and because of possible imports and exports of cattle and beef fromand to the EU market.

Using the model of recognizing other similar diseases of the CNS with a set ofanalyses (observing the clinical picture for several days, recognizing the so-called criticalneurological sign, and certain findings in blood, serum, liquor, and urine), it is possible torule out BSE and evaluate its prevalence.

Other CNS diseases in cattle, such as listeriosis, chlamydious sporadic en-cephalopathy, rabies, and secondary encephalopathies such as the nervous form of keto-sis, hepatic encephalopathy, hypomagnesiemia, lead poisoning, poisoning with tremor-genic toxins such as saponin or ergotamine, can be found in a certain percentage in ourconditions of maintenance of high-yield dairy cows as well.

Among CNS diseases diagnozed in sheep, the most frequently diagnozed arelisteriosis, border disease, congenital hypomyelinogenesis, the louping ill infection, gravid-ity toxemia, some certain toxicoses, cenurosis, and scrapie.

Methods of so-called quick diagnostics, such as the Western Blot and/orELISA test, enable screening for routine diagnostics and consequently active monitoring ofBSE.

Even though we have not registered a single case of BSE in our country yet, itis still necessary as soon as possible to make an evaluation of the risk analysis of BSE, us-ing the recognized differential-diagnostic approach, in recognizing the prevalence of BSEin vivo, as opposed to other similar neurological disorders and diseases of the CNS, whichare especially important in high-yield dairy cows.

Key words: Etiopathogenesis, diagnostics, CNS diseases, ruminants, BSE

ÕTIOPATOGENEZ I DIAGNOSTIKA ZABOLEVANIY CENTRALÃNOY NERVNOYSISTEMÀ @VA^NÀH S OTDELÃNÀM OBZOROM NA BSE

BilÔna Radoi~i~, Y. Boykovski

Poslednee desÔtiletne dvadcatogo veka i vozle impressivnogovpe~atlitelÝnogo vsego progressa i dosti`eniÔ, obozna~ilo Ôvlenie odnoy nevro-

degenerativnoy bolezni krupnogo rogatogo skota, Bovine spongiform encephalopathy(BSE) znakomoy i kak boleznÝ „Sumas{ed{ih korov”, kotoruÓ VsemirnaÔ organiza-ciÔ zdravoohraneniÔ (VOZ) 1997 goda proglasila redkoy no k so`aleniÓ, fa-

208


RUSSKIY

talÝnìm zoonozom. Novìy variant Creutzfeldt-Jakob-ovoy bolezni (vCID) prÔmaÔ pa-rallelÝ s BSE.

Samoe Ôvlenie a osobenno ras{irenie slu~aev BSE i v drugih stranahEvropeyskoy Unii (EU) krome ObÍedinënnogo Korolevstva (OK), sleènonedo-stato~no Ôsnìmi i kontradiktornìmi poziciÔmi issledovateley, osobenno iz-zavoprosa Ìtiopatogeneza i vozmo`nogo Ìpidemiologi~eskogo riska nekotorìh tka-ney i proisho`denium ot `va~nìh a kotoraÔ bì mogla imetÝ zna~eniÔ v transmis-

sii BSE u lÓdey.V nastoÔçee vremÔ dlÔ BSE mo`no skazatÝ, ~to „aktivnìmi nadzorom”

to estÝ pod kontrolëm, ~to posledstvie primeneniÔ mnogih, strogih, predpisannìhmer akta, otdelÝno v stranah EU.

Stranì kak i na{a, a kotorìe ne do sih por zapisali ni odin kli-

ni~eski manifestnìy slu~ay BSE ni BSE diagnoscirovan v laboratorii na ob-raz~ikah mozga ìvotnìh vzÔtìh s linii ubolÔ golov star{e 24 mesÔca, ili golov s

nevrologi~eskimi sindromami, dol`nì vklÓ~itÝ v monitoring BSE i sostavitÝ„analiz riska”, kak iz-za vozmo`nogo zame~aniÔ Ìpizootologi~esko-Ìpidemiolo-gi~eskoy situalcii (passivnìy nadzor), tak i iz-za ÌventualÝnogo vvoza i vìvozakrupnogo rogatogo skota i govÔègo mÔsa s i na rìnke EU.

Po modeli uznavaniÔ drugih podobnìh zabolevaniy CNS, setom anali-

zov (nablÓdeniem klini~eskoy kartinì neskolÝko dney, uznavaniem „kriti~e-skogo nevrologi~eskogo znaka” i opredelënnìmi rezulÝtatami v krovi, serume,likvore i mo~evine), BSE vozmo`no isklÓ~itÝ ili ocenitÝ ego prevalentnostÝ.

OstalÝnìe zabolevaniÔ CNS u krupnogo rogatogo skota kak listerioz,hlamidioznaÔ sporadi~eskaÔ ÌncefalopatiÔ, be{enstvo, i vtori~nìe Ìncefalo-patii kak nervnaÔ forma ketoza, gepati~eskaÔ ÌncefalopatiÔ, gipomagniyemiÔ,otravlenie svincom, otravlenie tremorgennìmi toksinami tipa saponinov i Ìrgo-taminov, v opredelënnom procente mì nahodim i v na{ih usloviÔh soderàniÔvìsoko doynìh korov.

Iz zabolevaniy CNS ovec ~açe vsego diagnosciruÓtsÔ listerioz, bor-der boleznÝ, vro`dënnìy gipomielinogenez, lÓping-il, beremennaÔ toksemiÔ, ne-kotorìe opredelënnìe otravleniÔ, cenuroz i skreypi.

Metodami tak nazìvaemoy bìstroy diagnostiki, kak Vestern blot

i/ili ELISA test, dan vozmo`nìm „skrining” dlÔ rutinoy diagnostiki, to estÝ, dlÔaktivnogo nadzora BSE.

HotÔ v na{ey strane vsë eçë ne registrirovali ni odin slu~ay BSE, vsëtaki nu`no ~em ranÝ{e, sostavitÝ ocenku analiza riska ot BSE, polÝzuÔ prizna-nnìy differencialÝno-diagnosti~eskiy dostup, v uznavanii prevalentnosti BSE„in vivo”, iz drugih, podobnìh nevrologi~eskih rasstroystv i zabolevaniy CNS, ot-delÝno va`nìh, u vìsoko doynìh korov.

KlÓ~evìe slova: Ìtiopatogenez, diagnostika, zabolevaniÔ CNS, `va~nìe, BSE

209


UDK 619:639.2.09:616.988

AKTUELNE VIRUSNE BOLESTI SLATKOVODNIH RIBA*

CURRENT VIRAL DISEASES OF FRESHWATER FISH

Svetlana Jeremi}, M. ]irkovi}, Dobrila Jaki}-Dimi}, V. Radosavljevi}**

Intenzivna proizvodnja riba, kao i drugih vrsta ìvotinja pogoduje{irenju virusnih bolesti, pa je zdravstvena za{tita jedan od osnovnihpreduslova za rentabilnost proizvodnje.

Klini~ki su manifestne i eksplozivnog toka, tako da njihovo u~e{}eu patologiji i ekonomi~nosti proizvodnje riba ima izuzetan zna~aj.

U toku desetogodi{njeg ispitivanja kojima su obuhva}eni razli~itilokaliteti pastrmskih i {aranskih ribnjaka u R. Srbiji uspeli smo sa-vremenim laboratorijskim metodama, od izolacije virusa preko sistemakulture }elija, serum neutralizacije i ELISA imunoenzimskom metodomda utvrdimo virusne bolesti riba.

U radu su opisane naj~e{}e i ujedno najaktuelnije virusne bolestina podru~ju Srbije: prole}na viremija, zarazna nekroza gu{tera~e pas-trmki, virusna hemoragi~na septikemija i boginje {arana koje se nalazena listi A i B Me|unarodnog ureda za epizootije za akvati~ne ìvotinje, atako|e i virusne bolesti koje su rasprostranjene u Evropi i od kojih pretiopasnost za na{e ribnja~arstvo ukoliko bi se nekontrolisano uvozilaìva riba.

Klju~ne re~i: zarazna nekroza gu{tera~e pastrmki, virusna hemora-gi~na septikemija, prole}na viremija {arana, izolacija,virus, serum neutralizacije, ELISA test

Intenzivna proizvodnja riba, kao i drugih vrsta ìvotinja pogoduje{irenju virusnih bolesti, pa je zdravstvena za{tita jedan od osnovnih preduslova zarentabilnost proizvodnje. Gubici izazvani bolestima mogu da budu enormni, {toname}e da se uvedu mere stroge kontrole.

211


Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 9. 5. 2005. godine** Dr Svetlana Jeremi}, vi{i nau~ni saradnik, Nu~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beograd; dr

Miroslav ]irkovi}, red. profesor, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad; dr Dobrila Jaki}-Dimi},nau~ni saradnik, Vladimir Radosavljevi}, DVM, Nau~ni institut za veterinarstvo Srbije, Beo-grad

Za odre|eni broj zaraznih bolesti virusne, bakterijske, mikoti~ne i pa-razitske etiologije doneti su zakonski propisi i pravilnici koji proizilaze i iz me|u-narodnih konvencija. Novim Saveznim zakonom o zdravstvenoj za{titi ìvotinja odzaraznih bolesti pobrojane su 54 bolesti koje ugroàvaju celu zemlju, od kojih su 7(12,96%) zaraze riba Š14¹. U kodeksu Me|unarodnog ureda za epizootije (OIE)navedene su 103 zarazne bolesti od kojih su 11 (10,69%) riblje Š4¹. Upore|ivanjepodataka u kojima su zarazne bolesti riba zastupljene u tim aktima ukazuje da jeveterinarstvo u na{oj zemlji po~elo da posve}uje odgovaraju}u pa`nju zaraznimbolestima riba, ali ne dovoljnu. U tabeli 1 nabrojane su bolesti riba iz Kodeksa ina{eg Saveznog zakona.

Ukupno {est bolesti iz Kodeksa nije navedeno u na{em Zakonu koji jeu popis uvrstio ~etiri bolesti izvan zakona Kodeksa. Ovo stanje dobro odraàvana{e specifi~ne dosada{nje probleme.

Posebna pa`nja treba da se posveti uvozu ìve ribe i ikre. Nekolikobolesti nabrojanih u Kodeksu za sada su za na{u zemlju nove, nepoznate.To suzarazna hematopoetska nekroza, herpesviroza salmonida, herpesviroza kanal-skog somi}a i edvardsieloza, bolesti koje se ve} nalaze u zemljama koje su una{em okruènju. Uno{enje tih bolesti veoma mnogo moè da ugrozi na{e ribar-stvo.

Tabela 1. Bolesti riba na listi B Me|unarodnog ureda za epizootije (OIE) (2003) i u na{emSaveznom zakonu /

Table 1. Fish diseases on OIE (2003) B list and in the national federal law

Bolesti / Diseases OIE SCG

Virusne / Viral

Virusna hemoragi~na septikemija, VHS /Viral haemorrhagic septicemia,VHS

+ +

Zarazna nekroza gu{tera~e, IPN /Infective pancreati c necrosis, IPN

+ +

Prole}na viremija {arana, PV[ /Spring viremia in carp, PV[

+ +

Zarazna hematopoetska nekroza, ZHN /Infective hematopoetic necrosis, IHN

+ –

Herpesviroza salmonida /Herpesvirosis salmonida

+ –

Herpes viroza kanalskog somi}a /Herpesvirosis of the channel catfish

+ –

Epizooti~na hematopoetska nekroza /Epizootic hematopoetic necrosis

+ –

Virusna encefalopatija i retinopatija larvi i juvenilnih morskih riba /Viral encephalopathy and retinopathy of larvae and juvenile sea fish

+ –

Infektivna anemija salmonida /Infective salmonid anemia

+ –

212

Vet. glasnik 59 (Dodatak 1 - 2) 211 - 219 (2005) Svetlana Jeremi} i sar.: Aktuelne virusnebolesti slatkovodnih riba

U radu su opisane naj~e{}e i ujedno najaktuelnije virusne bolesti napodru~ju Srbije: prole}na viremija {arana (Viremia vernalis cyprini), zarazna nek-roza gu{tera~e pastrmki (Necrosis infectiosa pancreatica salmonis) i virusnahemoragi~na septikemija (Septicemia haemorrhagica salmonis) koje se nalaze nalisti A i B Me|unarodnog ureda za epizootije za akvati~ne ìvotinje, a koje su dijag-nostikovane u Odeljenju za patologiju riba Nau~nog instituta za veterinarstvoSrbije, Beograd, i virusne bolesti riba koje se nalaze u zemljama koje su u na{emokruènju.

Da bismo utvrdili epizootiolo{ko stanje na virusne bolesti riba u Re-publici Srbiji sproveli smo sistematski pregled svih uzrasnih kategorija {aranskih ipastrmskih vrsta riba u periodu od 1993. do 2003. Svake godine u tom periodupregledano je 8 pastrmskih i 18 {aranskih ribnjaka dru{tvenog i privatnog sektora.

Za ispitivanje mati~nog zapata uzeta je ovarijalna i seminalna te~nostprilikom mresta. Kod svih ostalih uzrasnih kategorija uzeti su unutra{nji organi. Vi-rusolo{ka ispitivanja uzoraka izveli smo po principima koje je postavio Wolf.

Za izolaciju virusa koristili smo RTG2, CHSE-214, EPC i FHM }elijskelinije. Pored izolacije virusa na }elijskoj liniji, koristili smo za utvr|ivanje virusnogantigena i ELISA imunoenzimsku metodu.

Identifikacije virusa uradili smo serum neutralizacionim testom sahiperimunim serumima koje smo sami pripremili od referentnih sojeva virusa kojesmo dobili iz referens laboratorija Danske, Engleske i Amerike.

Zarazna nekroza gu{tera~e pastrmki / Necrosis infectiosa pancreatica

salmonis je akutna kontagiozna virusna infekcija pastrmskih riba koja se klini~kimanifestuje kao akutna bolest mla|a, u prvih 20 nedelja posle po~etka ishrane.Uginu}a od ZNG mogu da budu neznatna, ali i ve}a od 90 posto, {to zavisi odsoja virusa, starosti i osetljivosti soja pastrmki, uslova drànja i temperature.Najva`niji izvor zaraze su bolesne ribe i one koje ostaju doìvotne klicono{enakon {to prebole infekciju. Klicono{e virus izlu~uju fecesom i polnim produk-tima, a otkrivanje takvih nosilaca je vaàn podatak za kontrolu bolesti, jer se virus,pored horizontalnog, prenosi i vertikalnim putem Š3, 5, 7, 8, 9, 12, 13¹.

Sistematskim virusolo{kim ispitivanjima mati~nog zapata kalifornijskepastrmke (Salmo gairdneri R.) u toku vi{egodi{njeg ispitivanja na ribnjacima Re-publike Srbije iz polnih produkata izolovan je i identifikovan virus zarazne nek-roze gu{tera~e pastrmki iz dva pastrmska ribnjaka.

Ovogodi{nja mla| kalifornijske pastrmke ispitivana je sa osam rib-njaka u Republici Srbiji. Na pet pastrmskih ribnjaka riba je bila klini~ki zdrava, dokje na tri ribnjaka ustanovljen pove}an mortalitet. Klini~kim i patolo{ko-morfo-

213


Materijal i metode rada / Materials and methods

Rezultati i diskusija / Results and discussion

lo{kim pregledima kod obolele ovogodi{nje mla|i ustanovljeno je da je mla| po-kazivala znake poreme}aja plivanja na karakteristi~an, gr~evit, spiralan ili vrtlo`nina~in, pra}en periodima u toku kojih je mirovala na dnu bazena, u stanju iscrplje-nosti. Kod obolelih riba zapaèna je tamna pigmentisanost tela, ote~enost ab-dominalne regije i umeren egzoftalmus. U trbu{noj {upljini bilo je ne{to crvene se-rozne te~nosti. Jetra i slezina su blede boje, a ù~ni mehur pro{iren. @eludac icreva su bez hrane ispunjeni nenormalnom koli~inom sluzavog sadràja beli~astoobojenog.

Na osnovu rezultata pregleda ovogodi{nje mla|i sa osam pastrmskihribnjaka iz Republike Srbije ustanovljeno je da su sa pet ribnjaka iz RepublikeSrbije bili negativni virusolo{ki rezultati, a sa tri ribnjaka su dobijeni virusolo{kipozitivni rezultati. Virusolo{ki pozitivan rezultat smo dobili iz uzoraka mla|i kojipoti~u sa ribnjaka na kojima je ustanovljen znatno ve}i mortalitet nego na ostalimribnjacima. Rezultatom SNT je utvr|eno da je antiserum IPN virusa soj Sp kom-pletno neutralisao izolovani virus. Isti rezultat je dobijen neutralizacijom kontrol-nog, referentnog soja virusa IPN.

Virusna hemoragi~na septikemija pastrmki / Viral haemorrhagic sep-ticemia kontagiozno je oboljenje koje ima sezonski karakter Š3, 8¹. Obolevaju svestarosne kategorije, ali su najosetljiviji mladunci i mla| kalifornijske pastrmkestarije od godinu dana, duìne 15 cm. Epizootije naj~e{}e izbijaju krajem zime ipo~etkom prole}a, a prestaju krajem prole}a i po~etkom leta. Na pojavljivanjebolesti zna~ajnu ulogu imaju predisponiraju}i ~inioci: niska temperatura vode od7 do 9oC, nedostatak kiseonika, smanjen protok vode, gust nasad, lo{i higijenskiuslovi i deficitarna ishrana Š9, 13, 14¹.

Jednogodi{nja mla| kalifornijske pastrmke ispitana je sa {est pastrm-skih ribnjaka na kojima je ustanovljen pove}an mortalitet. Klini~kim i patolo{ko-morfolo{kim pregledima obolele ribe zadràvale su se uz ivice bazena ili pri is-pustu, mirne i te{ko odràvaju ravnoteù. Tamno su pigmentisane. [krge su ble-de. Imaju ispup~ene o~i. Oko o~iju i u njima, kao i na {krgama, u ustima i na koì,vide se ta~kasta krvarenja. Difuzna krvarenja su ustanovljena na svim organima, anaro~ito u ribljem mehuru, mi{i}ima i masnom tkivu oko unutra{njih organa.

Od {est ispitanih pastrmskih ribnjaka, u kojima je u zimsko-prole}nomperiodu utvr|en pove}an mortalitet mla|i kalifornijske pastrmke, dva ribnjaka suimala virusolo{ki pozitivne rezultate, odnosno zaraèna su virusom hemoragi~neseptikemije. Serum neutralizacionim testom utvrdili smo da se radi o egtved vi-rusu.

Prole}na viremija {arana / Spring viraemia in carp je akutno konta-giozno virusno oboljenje izazvano virusom Rhabdovirus carpio. [aran je naj-va`nija ugroèna vrsta u svim starosnim kategorijama, iako od ovog oboljenjaobolevaju i druge ciprinidne vrste riba. Sezona i temperatura znatno uti~u na inter-reakciju virus-doma}in. Fiziolo{ki status {arana posle prezimljavanja je odlu~uju}i~inilac pri „naletu” oboljenja u prole}e, pri istim temperaturama kao {to su one ujesen kada se te{ki gubici nikada ne javljaju. Smrtnost uslovljena prole}nom vire-

214


mijom javlja se od novembra do jula sa „vrhom” od apila do juna. „Naleti” obol-jenja se retko javljaju pri temperaturama niìm od 10oC, a naj~e{}e su pri tem-peraturi izme|u 11 i 7oC.

Drànje riba u zimovnicima (velika gustina ribe bez hrane) tokompo~etnog porasta temperature u prole}e i uz sve ~inioce koji provociraju stres, fa-vorizuju bolest PV[-a i visok mortalitet Š3, 6, 8, 10, 11¹.

Klini~kim i patolo{ko-morfolo{kim pregledom na koì i {krgama obo-lelih i moribundnih riba ustanovljena je pove}ana koli~ina sluzi. O~i su im is-pup~ene, trbu{na {upljina pro{irena, anus zacrvenjen i ispup~en. [krge bledeusled anemije. Na koì i {krgama postoje ta~kasta krvarenja. Sekcijom na unu-tra{njim organima utvr|ene su izrazite promene: peritonitis, ta~kasta krvarenja imilijarne nekroze po jetri, krvarenja i nekroze po bubrezima, krvarenja u prednjemdelu ribljeg mehura, slezina ote~ena i nejednake boje. Creva pro{irena i ispunje-na sluzavim i gnojnim sadràjem. Virus je izolovan iz {krga i parenhimatoznih or-gana.

U toku vi{egodi{njeg ispitivanja, kojima je obuhva}eno 28 ribnjaka uRepublici Srbiji, uspeli smo da izolujemo i identifikujemo Rhabdovirus carpio sa17 ribnjaka. Virusolo{ki pozitivne epidemije PV[ prvi put su se javile u prole}e1993. godine, kada je temperatura vode bila 13 i 15oC. „Ozbiljnost” oboljenja jevarirala od bazena do bazena na istom ribnjaku, odnosno od ribnjaka doribnjaka, a na pojedinim ribnjacima su bili virusolo{ki pozitivni rezultati u dveuzastopne godine. Na rasprostranjenost i u~estalost pojavljivanja ukazuju podacidugogodi{njeg ispitivanja, prema kojima je virusolo{kim pregledima uzoraka {a-rana sa 28 ribnjaka u Srbiji, Rabdovirus utvr|en: u aprilu na devet ribnjaka, u majuna jedanaest ribnjaka, u junu na dva ribnjaka, u februaru i decembru na jednomribnjaku.

Boginje {arana / Epithelioma papulosum cyprini je hroni~na zaraznabolest prouzrokovana virusom koji izaziva hiperplaziju epitela koè sa pore-me}ajem metabolizma minerala u kasnijoj fazi. Na nastanak i tok bolesti uti~ugenetski faktori i okolina. Bolest je blagog toka i uginu}a su retka, ali zbog slabijegprirasta i nemogu}nosti prodaje teè bolesnih {arana bolest nanosi znatne {tete.Utvr|ena je na ~etiri ribnjaka i to kod {arana koji su sme{teni u zimovnicima.

Bolest se prete`no pojavljuje u ribnjacima. Najosetljiviji su dvogodi{njii trogodi{nji {arani. Nastanku i nepovoljnom toku bolesti pogoduje velika koli~inaorganske materije u vodi, kisela reakcija vode, te nedostatak kalcijuma i hipovita-minoze. [aranska va{, najverovatnije, u~estvuje u preno{enju uzro~nika.

Na pojedinim delovima koè tela i peraja pojavljuju se izrasline kojepostepeno postaju sve deblje, ve}e i ra{irenije. Proliferacije epitela u po~etku sumle~no bele boje. Kasnije su deblje, bele i neravne. Istovremeno se sve vi{e uspo-rava rast, {arani mr{ave i dolazi do osteomalacije. [arani postaju mlitavi i savitljivi.

Zbog ekonomskih {teta koje virusne bolesti izazivaju i nedovoljnokontrolisanog uvoza èlja nam je bila da vas upoznamo sa osnovnim simptomima

215


i merama koje treba preduzeti za virusne bolesti koje nisu konstatovane u na{ojzemlji, a nalaze se u zemljama koje su u na{em okruènju.

Zarazna hematopoeti~na nekroza (ZHN) / Infectious haematopoetic ne-

crosis je virusno oboljenje kalifornijske pastrmke i lososa, koje je rasprostranjeno uSevernoj Americi, Japanu i Evropi. Bolest nije ustanovljena kod nas. Virus pri-pada familiji Rhabdovirusa, oblika je taneta, veli~ine 70-95 x 160x170 nm Š1¹. Izvorzaraze su sekreti klicono{a i bolesnih riba tj. urin, feces i polni produkti u dobamresta, kao i le{evi, te kontaminisan pribor i ljudi. Starost doma}ina znatno uti~ena ishod infekcije, {to je riba mla|a to je osetljivija na virus.

Kod mla|i lososa uzrasta do dva meseca mortalitet na 10oC naj~e{}eje ve}i od 90 posto. Mortalitet mla|i u uzrastu od 2 do 6 meseci iznosi oko 50posto, a u godi{njaka samo oko 10 posto, dok dvogodi{nja i starija riba ne obo-leva. Kod kalifornijske pastrmke mortalitet je obi~no visok kod ribe telesne masedo 100 g, zatim postepeno opada. Obolele ribe su letargi~ne, tamno pigmenti-sane i hiperaktivne. Pokreti su kod plivanja nagli, a ribe plivaju po strani i vrte se ukrug. Hemoragi~ni sindrom, opse`ne nekroze hematopoetskog tkiva bubrega ienteritis su glavni simptomi bolesti. Borba sa ZHN zasniva se na spre~avanjuuno{enja virusa i iskorenjivanju zaraze kada se ona pojavi.

Herpesvirusno oboljenje salmonida / Herpesvirosis – Herpesvirusnainfekcija salmonida (Tip 2) je kontagiozna bolest uglavnom mla|i koja ima onko-geni karakter kod salmonidnih riba. Virus pripada grupi herpesvirusa i poznat jekao tumorozni virus, okruglastog oblika, veli~ine 175 nm Š3¹. Primarni izvori za-raze su klini~ki inficirane ribe i asimptomatske klicono{e. Virus se izlu~uje urinom,fecesom i polnim produktima. Klini~ki po~etak infekcije pojavljuje se kao sistem-ska i ~esto letalna infekcija sa glavnim karakteristikama edema i hemoragija.Pored toga javljaju se tamno pigmentisanje koè, egzoftalmus, anemija, krvarenjapo perajima i pove}anje abdomena. Razli~it broj preìvelih riba dobija epiteliomkoji se pojavljuje oko usta, iznad i ispod vilica i re|e na kaudalnom peraju ipovr{ini tela. Ove neoplazije perzistiraju od jedne godine od momenta infekcije. Sobzirom da protiv herpesvirusne infekcije salmonida ne postoji efikasna medi-kamentozna terapija mogu}e je boriti se samo primenom op{tih, sanitarno-profilakti~kih mera i obezbe|ivanjem optimalnih uslova gajenja.

Herpesviroza kanalskog soma Typ 1 / Channel catfish virus disease –Akutno, veoma kontagiozno oboljenje kanalskog somi}a izazvano virusom Her-pesvirus ictaluri. Haemoragi~ni sindrom i edemi su glavni znaci bolesti. Bolest sejavlja u letnjim mesecima kada se temperatura vode podigne od 25 do 30oC kodmla|i uzrasta od jedne nedelje do {est meseci.

Klini~ki znaci uklju~uju gubitak ravnoteè, spiralno plivanje i vertikalnuobe{enost ribe. Koà im je tamno pigmentisana, a u osnovama peraja i abdo-mena nalaze se hemoragi~ne zone, {krge su blede i hemoragi~ne, o~i ispup~enei abdomen pro{iren. Nalaze se krvarenja u muskulaturi jetri, bubrezima, slezinikoja je ~esto bledocrvena i uve}ana. Oboljenje je u~estalije i smrtnost znatno ve}akod ve}e gustine nasada, lo{ijeg kvaliteta vode i niè koncentracije kiseonika.

216


Epizootska hematopoeti~na nekroza / Epizootic haemotopoietic necro-

sis je sistemska iridovirusna infekcija (ranavirus), grge~a, kalifornijske pastrmke,somova i ameri~kog somi}a. Infekcija je letalna za grge~a, a znatno manje za kali-fornijsku pastrmku. Kod soma i ameri~kog somi}a izaziva visok morbiditet i mor-talitet. Bolest karakteri{u hemoragije edemima i nekroti~ne promene vaskularnogzida jetre slezine i hematopoetskog tkiva bubrega. Nekroti~ni nefritis je kontamini-sani znak za ovo oboljenje. Oboljenje se klini~ki ispoljava kod pogor{anog kval-iteta vode. Oboleva mla| grge~a u uzrastu od 35 do 45 dana, ali moè da oboli istarija riba. Oboljenje se ne javlja na temperaturi niòj od 12oC. Kod kalifornijskepastrmke infekcija se pojavljuje na temperaturi od 11 do 17oC. Prvi znaci koji sezapaàju je poja~an mortalitet, a ribe pokazuju znake poreme}aja u plivanju, tam-niju pigmentisanost, ote~enost abdomena i prolabiran anus. Kod pastrmki se po-javljuju ko`ni ulceri veli~ine 3 do 8 mm, o{tro ograni~eni.

Potrebno je da se naglasi da ribe u prirodnim vodama predstavljaju iz-vor zaraze za ribe u ribnjacima. Bolest se na prirodne populacije prenosi po-ribljavanjem ribom iz zaraènih ribnjaka. Uzro~nici u ribnjake dospevaju vodom, anaro~ito ribom koja pro|e kroz ispuste. Pri pra`njenju ribnjaka uzro~nici bolestidospevaju vodom i ribom u otvorene vode i prenose se na ribu koja se u njima na-lazi. U mnogim slu~ajevima stvara se krug koji odràva stalno pojavljivanje bolestiu ribnjacima. [irenju bolesti je doprineo i nedovoljan zdravstveni nadzor nad ri-bom koja se prevozi u razne svrhe sa jednog ribnjaka na drugi.

Profilaksa virusnih oboljenja riba se zasniva na ihtiosanitarnim me-rama kojima treba da se spre~i „ulazak” uzro~nika u odgajivali{ta. Zabranomuno{enja riba vi{e godina za redom, kontrolisanim uzgojem i redovnim zdravst-venim nadzorom treba da se smanji broj obolelih riba i spre~i pojavljivanje bolesti.

Virusne infekcije predstavljaju stalnu opasnost pri gajenju i proizvodnjiriba.

Klini~ki su manifestne i eksplozivnog toka, tako da njihovo u~e{}e upatologiji i ekonomi~nosti proizvodnje riba ima izuzetan zna~aj. Njihovo {tetnodelovanje ispoljava se u pove}anom mortalitetu i morbiditetu, slabljenju organi-zma riba i nedostatku nasadnog materijala.

– Na listi OIE nalazi se znatno ve}i broj virusnih bolesti, ali u na{oj zem-lji konstatovane su: zarazna nekroza gu{tera~e pastrmki, virusna hemoragi~naseptikemija i prole}na viremija {arana.

– Virusne bolesti riba ne mogu uspe{no da se le~e, pa se borba protivtih zaraznih bolesti odvija spre~avanjem njihovog uno{enja u nezaraène ribnjakeili iskorenjivanjem iz objekata u kojima su se pojavile.

217


Zaklju~ak / Conclusion

– Uno{enje novih virusnih bolesti u na{u zemlju mora da se spre~istrogom kontrolom uvoza ìve ribe i ikre primenom veterinarsko-sanitarnih merakoje uklju~uju i dezinfekciju ikre i redovna laboratorijska ispitivanja.

– Od profilakti~kih mera treba da se sprovedu: dezinfekcija ikre prepa-ratima joda, dezinfekcija svih bazena i opreme pre ubacivanja ribe i uklanjanje div-lje ribe sa izvora.

Napomena: Ovo istraìvanje je finansiralo Ministarstvo za nauku, tehnologiju i razvoj R. Srbije u okvirutehnolo{kog projekta ev.br. BTR 5.05.0541 B

1. Amend D. E.: Approved procedure for determining absence of infectiouspancreatic necrosis (IPN) virus in centain fish products: Fish disease leaflet (FDL) 27. U.S.Dep. INT.Washington, 1970. - 2. ]irkovi} M., ]irkovi} Danica, Jovanovi} Branislava: Proiz-vodnja, patologija i terapija {aranskih vrsta riba. Zbornik radova X savetovanja veterinaraSrbije, Zlatibor, 281-292, 1997. - 3. ]irkovi} M., Jovanovi} Branislava, Jeremi} Svetlana,Plav{a Nada: Bolesti i gajenje riba. Zbornik radova VII kongresa veterinara Jugoslavije,Beograd, 745-755, 1998. - 4. Diagnostic manual for aquatic animal diseases, Office interna-tional des epizootie (OIE), 1-207, 1995. - 5. Jeremi} Svetlana: The first isolation of the infec-tious pancereatic necrosis virus in SR Srbija: Ichtyos m 7, 16-21, 1989. - 6. Jeremi} Svet-lana, Veljovi} Lj.: Prole}na viremija {arana u Republici Srbiji. Zbornik rezimea, VII kongresmikrobiologa Jugoslavije, Herceg Novi, 1996. - 7. Jeremi} Svetlana, Jovanovi} Branislava,Veljovi} Lj., An|eli} D.: Za{tita zdravlja riba u toku gajenja i proizvodnje: Monografija - Ri-barstvo Jugoslavije, 29-37, 1997. - 8. Jeremi} Svetlana, Jovanovi} Branislava, Veljovi} Lj.,An|eli} D.: Aktuelne virusne bolesti riba u Jugoslaviji: Monografija - Ribarstvo Jugoslavije,29-37, 1997. - 9. Jeremi} Svetlana: Proizvodnja, patologija i terapija salmonidnih vrsta riba,Zbornik radova 10. savetovanja veterinara Srbije sa me|unarodnim u~e{}em, 293-302,1997. - 10. Jeremi} Svetlana, An|eli} D.: Prole}na viremija {arana u Srbiji u periodu od1986. do 1997. Zbornik radova sa 10. savetovanja veterinara Srbije, sa me|unarodnimu~e{}em, 327-333, 1997. - 11. Jeremi} Svetlana, Veljovi} Lj., An|eli} D.: Data on disemina-tion of spring Vireama of carp (SVC) in Serbia during the period from 1986 to 1995: Journalof scientific agricultural research, 58, 207, 3-4, 97-108, 1997. - 12. Jeremi} Svetlana, Iveti}V., An|eli} D.: Comparative pathohistological and virusological study of infectious pancre-atic necrosis in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss walbaum): Ichthyologia, Vol. 30, 1, 1-8, 1998. - 13. Jovanovi} Branislava, ]irkovi} M., Jeremi} Svetlana: Epizootiolo{ka situacijana ribnjacima SR Srbije - Zbornik radova Me|unarodnog simpozijuma „Ihtiopatologija uakvakulturi”, Dubrovnik, 1996. - 14. Mojovi}-Magdi} Jasmina, Jeremi} Svetlana, Poleksi}Vesna: Uticaj ekolo{kih ~inilaca sredine na zdravstveno stanje i kondiciju salmonida“Savremena poljoprivreda”, 48, 1-2, 243-247, Novi Sad, 1998. - 15. Zakon o za{titi ìvotinjaod zaraznih bolesti koje ugroàvaju celu zemlju („Sl. list SFRJ” br. 43/86, 53/91).

218



CURRENT VIRAL DISEASES OF FRESHWATER FISH

Svetlana Jeremi}, M. ]irkovi}, Dobrila Jaki}-Dimi}, V. Radosavljevi}

Viral infections present a permanent danger in the breeding and production offish. They are clinically manifested and of an explosive course, so their participation in thepathology and feasability of fish production is of extreme significance. Their negative effectis seen in increased mortality and morbidity, weakening of the fish organism, and pack ofbreeding material.

The most common, and therefore most topical viral diseases in the area ofSerbia are described: spring viremia of carp, Infective pancreatic necrosis in trout, and viralhaemorrhagic septicemia in trout.

In our studies, we used the usual virus examination methods (isolating the vi-rus with cell lines, identifying the virus by the serum neutralizing test with anti SVC, anti IPNand anti VHS serum and ELISA test.

We have described viral diseases which have already been detected inneighbour-countries.

The appearance of these diseases could by very harmful for our fish-farmingindustry.

Key words: Infectious pancreatic necrosis in trout, viral haemorrhagic septicemia, springviremia of carp, isolation, virus, serum neutralizing test, ELISA test

AKTUALÃNÀE VIRUSNÀE BOLEZNI PRESNOVODNÀH RÀB

Svetlana Eremi~, Dobrila Âki~-Dimi~, V. Radosavlevi~, M. ^irkovi~

Intensivnoe proizvodstvo rìb, slovno i drugih vidov `ivotnìh blago-priÔtstvuet ras{ireniÓ virusnìh bolezney, i zdravoohranenie odin iz osnovnìhpredvaritelÝnìh usloviy dlÔ rentabelÝnosti proizvodstva.

Klini~eski manifestnì i vzrìvnogo te~eniÔ, tak ~to ih u~astie v pa-tologii i Ì

yu issn 0350-2457 veterinarski glasnik udk 619 (05 ......se na taj na~in ostvaruje bolja...

Documents