Do!Ja/ Ara;hm1a

. Islam'da

Birlikte Y a~ama I<iiltiiru ve Gi.ini.imiizde Mi.isli.iman Top­lumlarda Zuhur Eden ~iddet

Enver~.A:. ..

6 z Bu ma.kalede, islam din.i.o..in, insanlann birlikte ya~amalan i~in ongordiigu temel prensipler ele ahnm.t~ ve giiniimiizde ortaya ~~ bulunan ~iddet yanllSI bazi islami gruplann talandJ.klao tutu.nJ¥r ve ger~ekle~tirclikleri eylemler bu ~er~evede inceleme ko­nusu yapiliru~ttr. islam dini, toplumsal bir varl.tk olarak yarat:llan insanlann bu diinyada birlikte ya§ama zorunlulugnnu takdir etmi~ ve bu zorunluluk:tan kaynaklanan farkh alan­lardaki birlikteliklerin belli esaslara dayandullarak siirdiiriilebilmesi, islam toplumunun bir diizen i~erisinde varllguu devam ettirebilmesi i~ ~e~tli hiikiimler koymu§ ve bazt tavsiyelerde bulunmu~tur. incelemede Kur'an ve siinnette bu konuda varid olmu~ olan hiikiim ve tavsiyeler t~gmda islam'm aile birlikteligi, akraba birlikteligi, toplumsal birlik­telikler konusundaki ta'vn ortaya konmaya, ardmdan islam'm sava~ ortammdaki ili~kiler hakkmdaki tutum1,1 ele altninaya ve boylece olu~ap gelenege t~Jk tutulmaya ~alJ~tlmt§ttr. islam'm ba~langt~ doneminde geli~tirilen bu tavnn· islam tarihindeki yans!IDalanna da attfta bulunularak bazt omek uygulamalara i§aret edilmi~tir. incelemenin sonunda ise giiniimiizde islam cografyas1010 ~e~itli bolgelerinde faaliyet g6stermekte olan bazt islami gruplann eylem ve tutnmlaoom tahlili yaptlmaya, sergilenen bu tavulann dini, sosyolojik ve P.sikolojik sebepleri iizerinde durulmaya ~alJ~tlmt~ttr.

Anahtar kelimeler: Birlikte ya~ama, §iddet, teror, aile, akraba, toplum.

Co-Existence in Islam and the Violence in the Contemporary Muslim Societies

Abstract This ~cle discusses the principles provided for the tradition of living together in Islam and examines the violent practices and actions of some bloodthirsty Islamic groups in terms of these principles. Islam appreciates ~e necessity of living together since humans were created as social beings. This necessity forms the basis of a number of principles and regulations which Islam recommends and implements to

• Do~. Dr., Ankara Sosyal Bilimler Oni~ersitesi Ogretim 'Oyesi; eoverarpa@hotmail.com

46 • Eski}•eni 34/Bahar 2017

maintain the social order in Islamic societies. This study deals with the social order and social relations in the light of the provisions in Sunnah and the Holy Quran by emphasizing the stance of Islam on the family and society relationship pattems. Furthermore, this article aims to shed light on the customs and practices of Islamic societies by also touching upon the warfare relations. These traditions and approaches formed at the birth of Islam manifested themselves on numerous occasions in the course of Islamic history and this study reflects on these incidents through displaying some example cases. Last part of the study examines the activities and deeds of some Islamic movements in different parts of the world to reveal the religious, psychological and sociologic reasons for their actions.

Keywords: Coexistence, violence, terror, family, the relatives, society.

Girl~

''insan" toplumsal bir varltk olarak · yarat:tlnu§ ve ya§amuu siirdiirebilmesi i<;:in pek s;ok konuda diger insanlara ihtiyas: duyacak §ekilde tasarlanrru§tt.r. His:bir insan tek ba§lOa biitiio ihtiyas:lanru kar§tlayabilecek ozelliklere sahip degildir. Erdemli bir ya§am siirdiirebilme~ is:ifl insan ba§ta ailesi, yakm s:ev­resi, sonra is:e.risinde bulundugu toplumla kar§tltklt haklara dayalt olarak ya­§am siirdiirmek zorundachr. Onun toplum is:erisindeki bu tutum ve davra­nt§lan kendisinin degerlendirilmesinde bir ols:iit olarak altnmaktachr. insaru degerli veya degersiz k:tlan bu toplumsal roliinii yerine getirirken sergiledigi tavu:larchr. Toplumun yaranna i§ler yapanlar iyi insan; topluma zarar veren eylemlerde bulunanlar ise sus:lu insan olarak degerlendirilmekte ve i§ledigi kotii fiillerin tiiriine gore cezalanchrtlmaktachr. Gerek dini sistemler ve gerek­se be§eri hukuk sistemleri insanlann birbiriyle olan ili§kilerini diizene sok­mak, bu ili§kilerin saglam zeminlerde yiiriimesini saglamak is:ifl s:e§itli kural­lar ve s11llrlar koymU§larchr ki bunu hukuk olarak isimlendiriyoruz. Biz· bu tebligimizde yiice Islam dininin insanlar arasmdaki ili§kileri diizenlerken ne tiir prensipler vazettigini, hangi esaslara dayalt olarak bu ili§kileri tanzim etti­gini, bu konuda nasll bir anlayt§ ortaya koydugunu bazt orneklerle klsa bir §ekilde anlatmaya ardmdan giiniimiizdeki bazt Islami gruplann bu konudaki tutumlanm incelemeye s:alt§acagtz.

Bilin.digi iizere her birey, once bir aile is:erisinde, sonra akrabalar grubu ve nihayetinde bir toplum is:erisinde ya§am siirme gelenegiyle ku§attlmaktadtr. insan, bu birlikteliklerin her birinde farklt anlayt§lara, tercihlere, gelenek ve tarzlara hatta inaru§lara sahip diger insanlarla-muhatap olabilmektedir. insan­lann zevkleri, istekleri, temayiilleri farklt olabilmektedir. Bu farkhhklar, fark:lt davrant§lar sergilemeye· sebep olmakta ve eger baz1 sUll.rlamalarla kontrol al­tlna aluunazsa bu ili§ki diizeylerinin her bir a§amas.Inda bir karma§arun dog­mas!, tecaviizlerin, hak ihlallerinin ya§anmasl ka~az hale gelmektedir.

Enver Arpa/islam'da Bi.dil..-ce Ya§ama Kiiltiirii ve Giiniimiizde Miisliiman Toplwnlarda Zuhur Eden ~iddet • 47

i§te bu ili§kilerin adil bir §elcilde tanzim edilmesi, herkesin hak ettigi suu.rlar ic;erisinde davram§ geli§tirebilmesi, isteklerini bu c;erc;evede yerine getirmesi, insanlann haklanru kar§lhkh olarak korumaya dayalt bir sis~emin varhgma baghdtr ki buna hukuk sisterni demekteyiz. Hukuk sisteminin olmazsa olmaz §art:J. adalettir. Adalet, herkesin hak ettigini almas1, kimsenin kendi isteklerini yerine getirirken ba§kalanrun haklanru ihlal etmemesi, ihlal edenlerin ise ge­rekli cezayi almas1 anlarruna gelmektedir. Ancak bu hak ve yiikiimliiliiklerin tespitinin tek ba§ma bireylere.btrakllmasl takdir edilir ki bir karma§aya sebep olacakti.r. Zira her bireyin aklt, adaleti tam olarak idrak etmekten adz olabil­mektedir. Bu yi.izden bu ili§kilerin saghkh tesis edilmesi ic;in ortak akh · ifade eden bir hukuk sistemine ve bunu uygulayacak olan devlete ihtiya<; vardtr.

insanlann huzuru ve mudulugu i<;in ortak akla dayal! hukuk kurallanrun adil bir §ekilde uygulanmas1 temel §artti.r. Toplumlann huzur ve saadeti bu hukuk kurallanru ne kadar sagill tespit ettiklerine ve uygulad1klanna baghd.J.!. Ta­rihte bunu saglayabilen toplumlar veya devleder bu ba§annm oram kadar huzur ve asayi§i saglamaya muvaffak olmu§lardtr.

Temel hedefi hem bu diinyada hem de ahirette insanlan huzur ve mutluluga kavu§turmak olan yiice dinimiz bu hedefi yakalamak i<;in <;e§itli prensipler ongormii§, SJmrlamalar koymu§ ve bunlan ihlal edenlere baz1 yaptwmlar ileri siirmii§tiir.

Birlikte ya§am insarun dogasma yerle§tirilmi§ bir husustur. Zira he.r §eyden once insarun varhgt dahl bu birlikteligin basit §ekli olan iki ki§inin yani erkek ve kadmm birlikteligi iizerine bina edilmi§tir. insan daha dogarken kar§l em­sin varhgma ilitiya<; duymaktadtr. Cenab1 Allah bu duruma Hucurat suresin­deki §U ayeti kerimeyle i§aret etrni§tir:

uEy insan/ar! .} iiphesiz k~ siif bir erkek ve bir kadzndan yarattzk ve birbiriniif tanz­maniz ipn siif boylara ve kabilelere ayzrdzk. Allah katmda en degerli olanznz~yanlz;lrk y~n;aktan en rok sakmammzdzr. ''!

Y aratili§tan sonra insanlar kiiltiirel alt§Veri§lerde bulunsunlar, birbirlerini ta­ruslnlar, konu§sunlar, aralanndaki baglan geli§tirsinler diye boylara ve kabile­lere aynlml§lardtr. Y ani tek tip bir toplum degil, ic;erisinde farkllhklar bann­dtran ve bu farkllhklar sayesinde tam§ma, anla§ma zemini saglayan bir c;e§itli­lik ongoriilmii§tiir.

Bireylerin veya topluluklann hak ve yiikiimliiliiklerinin ac;lk bir §ekilde ortaya konmas1 birlikte ya§amarun selameti a<;Isrndan oldukc;a onemlidir. Herkesin uymas1 gereken kurallann ortaya konmas1 tabii olarak ozgiirliiklere bir silllr­lama getirecektir. Hic;bir kimse veya ziimre mudak bir hiirriyete sahip ola-

. maz. Birlikte ya§am, ki§isel hukuklann ic;ic;e gec;mesini zorunlu hale getirir.

48 • Eslciyeru 34/Bahar 2017

Her birey kendi haklanru talep ettiginde digerlerinin haklanru da gozetmek zorundad.tr. Yasalar, bireylerin haklaom temin etmek iizere bireyler arasm- · daki suurlan belirlemekle yiikiimliidiir. Bu slil.lrlamalar objektif ve huk:uki belirlemelere dayah olmachgi zaman toplumda bir karma§a olu§ur ve mevcu.t hukuki diizenlemeler tartl§Wnaya· ba~lar.

islami huk:ukta genel hiikiimler korunmak kaychyla insanlann inans;lan, egi- · limleri, kiiltiirel vb. durumlan gozetilerek hiikiimler konulmas1 esasttr. islam, toplumsal diizeni bozan cana klyma, mala salchrma, faiz ve rii~vet ahp ver­me, zina etme veya namusa tecaviizde bulunma, uyu~turucu k:ullanma veya ahp satma gibi herkesi baglayan s:e~itli hiikiimler vazetmi~tir ve vazedilen bu hiikiimler nihayetinde toplumda diizeni saglamaya ve birlikte ya~amayt ko­layla§ttrmaya yonelik hiikiimlerdir. Toplumsal boyutu bulunan bu eylemlere ilaveten bireysel olarak goriilen yalan soylemek, insanlarla alay etmek, gtybet­te bulunmak, ba~kalanm karalamak veya aleyhinde s;ah§malarda bulunmak, haset ve bencillikte bulunmak gibi eylemlerin yasak .laluunas1 da toplumu ve birlikte ya~amt korumaya yonelik ahlaki hiikiimlerdir.

insan anne ve babadan olu~an bir birliktelikten viicut bulur. Sonra kar~e~le­ri, torunlan veya biiyiiklerinden olu~an. bir aile ortamtnda ya~arruru siirdiiriir. Ak.taba saytsl arttlkc;a mensup oldugu ailenin slnlrlan da geni§lemi§ olur. Hem kendisi hem de mensubu bulundugu aile diger. aile veya topluluklarla bir §ekilde kar§Ila~tp s:e~itli ili§kiler geli§tirmek zorunda kallr. ins~ sosyal statiisii, i§ durumu vb. hususlar bu ili§kiler agunn boyutlanru farkllla§tlnr. Sonra mensubu bulundugu toplum veya devletin tiim bireyler veya topluluk­lar is;in koydugu kurallarla zorunlu olarak muhatap olur. i~te tiim bu a~ama­larda bizim "birlikte ya~am" olarak isimleodirdigimiz hususla kar~1 kar~1ya kallr. ~imdi yiice dinimizin bu a§amalar is:in vazettigi tavsiye ve ilkeler hak­klnda klsa baz1 bilgiler verelim:

Aile Birlikteligi

Birlikte ya~amin ilk uygulama alan! ailedir. Aile toplumun temel ta§td.tr. Sag­hkll toplum ancak saghkll ili~kilere dayah ailelerin varllgtyla miimkiin olabilir. Gerek s;ekirdek aile gerekse geni~ aile bireylerinin birbirlerine kar~1 s:e§itli go­rev ve sorumluluklan bulunmaktad.tr. Aile birlikteliklerinin korunmas1 ic;in her bireyin kendisine dii~en vazifeleri hakklyla yerine getirmesi diger bireyle­rin huk:ukunu eksiksiz gozetmesi bu birlikteliklerin devamt is;in esasttr.

islami ogretide e§lerin birbirlerine saygili ol.mast, birbirlerinin huk:ukuna ria- . yet etmesi temel ilkedir. E~ler birbirleriyle iyi ges;inme yollanru aramah, bir­birlerinin huk:ukunu gozetmeli, giiven telkin edici ili§kiler geli§tirmeli ve §id-

Enver Atpa/islam'da Bi.rlik-te Y~ama Killtiirii ve Giiniimii2de Miisliiman Toplumhrda Zuhur Eden ~iddet • 49

dete meyletmemelidir. Ozellikle de ekonomik giice sahip olan e~ler bu du­rumu asla kendilerine bir iistiinliik vesilesi saymamah; kendisine dii~en mali yiikiimliiliikleri ba~a kakmadan eksiksiz olarak yerine getirmelidir. Peygam­berimiz son mesaj1 olan veda hutbesinde sahip oldugu onemden dolayt bu hususu da dile getinni~ ve insanl.t@ ~u sozlerle uyamu~t:lr:

Ey jnsanlar! l.V:idmlarm haklanna riayet etmeni~ ve btl hnSIIsta Allah 'tan korkmatJZif tavsfye ederim. Siz kadmlan, Allah'm emaneti olarak aldzm:o· on/ann namrJSiannz ve iffetlerini Allah adma siiz vererek he/a/ edindinii;2

Aile i<;lnde ya~anacak ~iddet, s:ocuklarda depresyon ve stres bozuklugu gibi ruh sagh@ sorunlanna neden olabilir. ~iddete maruz kalrm~ veya buna ~ahit olmu~ s:ocuklar, bu ~iddetten a~m derecede etkilenirler. E~ler arasmda ~iddet ve baskl ya~anan ailelerde yeti~en s:ocuklar, bu ortamdan etkilenerek s:e~itli ruhsal problemler ya~ayabilirler. Hatta bu dluum daha sonraki ya~amlarmda onlan bizzat bu ~iddeti.n uygulapcrs1 q.urumuna dii~iirebilir.3

Ailede huzur ve saadetin te:min edilmesi baglammda onemli olan diger bir husus ise anne ve baba ile s:ocuklar arasmdaki ili~kidir. <;ocuklann ebeveyne kar~1 s:e~itli yiikiimliiliikleri bulundugu gibi ebeveynin de s:ocuklara kar~1 bazt sorumluluklan vardtr. Anne ve baba, imkanlan ols:iisiinde s:ocuklannt en gii­zel ~ekilde yeti~tirmeli, iyi egitim almalann1 saglamah, ahlakh ve salih bir ev­lat olarak biiyiimeleri is:in tiim imkanlann1 seferber etmelidirler. <;ocuklar arasmda herhangi bir aym.ma gitmemeleri, hepsi is:in e~it im.1cinlar yaratmaya s:ah~malan, adil davranmalan son derece onemlidir. Hz. Peygamber (sav), uHifbir anne ve baba fOcng,nn.a giizel edepten d.aha fyi bir ikramda bnltmmamzj­ltr. '4 buyuraraf:· ebeveynin s:ocuklanna kar~1 sorumluluklannm sadece onlarl biiyiitmeyle slnlrlt olmadtgtru onlann ahlakh bir birey olarak yeti~tirilmeleri­nin de saglanmas1 gerektigini ifade etmi~tir.

Ailede huzur ortaml.nl.n saglanmas1 is:in anne babaya g6rev dii~tiigii gibi s:o­~ara da s:e~itli gorevler dii~mektedir. Evlatlann, kendilerinin en iyi ~ekilde biiyiimeleri is:in her tiirlii fedakarbga katlanan anne ve babalatina kar~1 saygili olmalan, onlann ihtiyas:lanna yarduncr olmalan, ozellikle de ya~landtklan ve destege ihtiyas: duyduklan zaman kendilerine ~efkatle muamelede bull.).D.Jlla­lan, onlarl iizebilecek tavu:lar sergilememeleri onemle tavsiye edilmi~tir.

Cenabi Allah isra Suresinde ;;oyle buyurmaktadtr:

('R.abbin sadece kendisine ibadet etmeni~ anne-babamza da fyi davranmamiJ emretti. OnlardatJ biri veya her ikisi si~n yamtzzifla yt1jlanzrsa kendilerine uiif'' bile deme; o11lan azarlama, ikisine de giizel siiz siiyle. On/an esirgeyerek alfak goniilliiliikle iizerlerine kana! ger ve ('R.abbim, kiifiikliigJimde onlar beni tzaszl yetijtirdilerse, jimdi de sen onlara (iiyle) rahmet et" dfyerek dna et''5

50 • Eskiyeni 34/Bahar 2017

A yeti kerimede anne babaya iyi davraoma hususu Allah'a ibadet etmeyle bir­likte zikredilmi~tir. Ayeti kerime bununla ebeveyne sahip s:tkmaom, onlara · iyi muamelede bulurupa.run onemini vurgulanu~ olmaktachr. J:Iz. Peygamber de bir hadisi ~erifinde bu hususa tembihte bulunmu~ ve ~oyle demi~tir:

"Allah'rn nzasr, anne ve babamn nza.rmdadrr. Allah'rn Ojkesi de atme babamn Ofke­sindedir. ,.,

Yukandaki ayet ve ebeveynlere iyilikle muameleyi ong6ren bu haclisi ~erif vb. tavsiyeler islami toplumlarda ailenin yap1s101 olduks:a giit;lendirmi~ ve bu durumu islami toplumun en onemli ayncahgt haline getirmi~tir.

Akraba Birliktelikleri

Toplumsal birlikteliklerin cliger bir tezahi.irii akraba bitliktelikleridir. Akraba­hk. baglan dayaru§mayt, yardlmla§mayt artnran, toplumu birbirine baglayan, sevgi ve saygtyt peki~tiren onemli baglardan biridir. islam dini, bu baglann korunmasrm tavsiye buyurmu~; bunu zedeley~ sevgi ve saygtyt yok eden

· hakstzhk, ~iddet, zuliim vb. tutum ve davraru~lardan uzak durulmas101 em­retmi~tir. Yiice Allah Kur'an'1 Kerim'de ~oyle buyurmaktachr:

uAllah'a ibadet editJ ve 0'11a hifbir ~~i ortak kopt;ayrn. Ana-babaya, akrabaya,ye­timlere,yoksullara,yakzn komp!Ja, rtzak komp!Ja,yakm arkadafa,yolctfYa, ellerini~n altmda b11lrmanlara (ko"le, cariye, hiw;etp ve benzerlerine) jyi davranm; Allah kendini begenen ve daima bo"biirlenip dllran kims~i sevmez"'

Hz. Peygamber ise. bir haclis-i ~erifinde bu hususu ~u ciimlelerle te~vik etmi~­tir: "Rlzkmm bol, binnlniin 11!(!111 olmanm ist~e11 akrabala'!Jia olatl baglanhnm de­vam ettirsin. '-8 uAkrabalrk, Allah 'm rahmetinin eserlerindendir. Kim b11 bagz komrsa, Allah ona merhamet eder. Kim onrt kopanrsa, Allah da ondan ihsan ve rah11Jetini ke­ser. '-9

Akraba ziyaretini ifade eden slla-i rahim, islam dininin onemli prensipleri.n­den biridir. Bu prensip sayesinde Miisliiman topluluklarda sevgi ve sayg:tya dayah ili~kiler agt cliger gayn islami topluluklara gore daha giis:Jii bir ~ekilde geli~mi~tir. Ozellikle de Batili toplwDlarda insanlar belli bir ya~tan sonra ba­gtmslZhk. fi.krine kapllmakta ve ba~ta kendisini biiyiiten, J:>esleyen anne babas1 olmak iizere yakm ve uzak akrabalanna kar~1 ilgisiz kalmaktad.u:lar. Bu du---. rum, aile baglanru onemli oranda zaytflatm'akta ve bireyleri arasmdaki daya-ru~mayt yok etmektedir. Gev~eyen aile baglan topluma da olumsuz yansl­makta ve bunun toplumsal ban~a olan katlas1 giderek azalmaktachr.

insanoglu sevins:Jeri.ni payla~maya, iiziintiilerini ise anlatmaya ve ba§kasmdan destek almaya ihtiyas: duyar. Bunu yapabilmesi is:in de en ba~ta yalo..O. ak.r;aba-

Enver Arpa/isbm'da B~ Y~ Kiiltiirii ve Giiniimfrzde Miisliiman Toplu.mbrda Zuhur Eden $iddet • 51

Ianna, dosdanna, arkada§lanna ihtiyact olur. Kederler, tasalar bolii§tiiks:e ha­fifler ve iistesinden gelinebilir. Sevins:Jer ancak payla§llchks:a anlam bulur. Akrabalar birbirlerine destek olmalt, sevins:Jerine ortak olmalt, stkmttlanru s:ozmede yard.unct olmaltchr. Hasta olanlar ziyaret edil.meli, madcli s.tkmt1s1 olanlara yard.un eclilmeli, darda olarun elinden tutulmalt ki akraba grubu elele vererek saghkh bir topluluk olu§tursunlar. Unutulmamallchr ki saglam esasla­ra dayalt topluluklar ancak saghkh toplumlar olu§turabilir.

Toplumsal Birliktelik

islam dini, toplumun selameti, insanlann bu toplum is:erisindeki saadeti is:ifl bir yandan Miisliimanlann kencli aralannda bir karde§lik tesis etmeye s;all§­ml§ obiir yandan Miisliimanlarla gayn Miisli.mlerin birli.kte sorunsuz ya§ama­lanru saglamak is;in s:e§itli p.rensipler vazetrill§tir. Buna g6re Miisliiman bir birey, her §eyden once bulundugu toplumun huzur ve saadeti is:ifl s:aba sarf etmeli, yararll i§lerde bulunmalt, toplumun ahengini bozacak her tiirlii eylem ve .tutumdan uzak durmaltchr. Yiice Allah Kur'an'da bu hususa §6yle i§aret etmi§tir:

"Ailah'a ibadet edin ve O'na hi;bir ~~ orlak kofmaym. Ana-babaya, akrabaya,ye­tif!Jiere,yoksullara,yakm k01llflfY01 uzak kO!llfi!Ja,yaktn arkadafa,yolcuya, el/erini~11 altmda brtlunanlara (kale, car!J~ hi:(!netp ve benzerlerine) jyi davranm; Allah kendini begenen ve daima biibiirlenip duran kifiyi sevmet; "10

Peygamberimizin de bu hususta insanlan te§vik eden yiizlerce haclisi §erifi bulunmaktach.r:· Sozgelimi bl.r insan haklan manifestosu mahiyetinde olan Veda hutbesinde bu hususu §oyle ifade etmi§ bulunmaktach.r:

"Ey insanlar! Biliniz ki rabbiniz birdir, atamz da birdir. Biitiin insanlar Aden/den gelmif, Adem ise topraktan yarattlnllfhr. Arab'm Arap oln1ayana, Arap olmayamn Arab'a, b~a:{!n sjyaha, sjyahm da b~aza hi;bir iistiinliigii yokt11r. Allah kattnda iis­tiinliik ancak takva iledir. ''11

Bir ba§ka haclisi §erifinde ise §oyle buyw:maktach.r:

':AJiah'a ve ahiret giiniine iman eden kiP, komf11S1tna eifyet etmesin. Allah'a ve ahiret giiniine iman eden misaftrine ikramda b11lrmsrm. Allah 'a ve ahiret giiniine iman eden ya hayrr si!Jiesin v~a sussrm. "12

Birlikte ya§anun sorun ii.reten alanlanndan biri kom§uluk ili§kileridir. Top­lum is:erisinde ya§am sii.ren bir aile cliger kom§ulanyla slk slk yiizyiize gel­mektedir. Kom§ular birbirleriyle adeta is;is:e ya§amak durumunda kalmakta­ch.rlar. Dola}'lstyla toplumun ahengi as;lSlndan kom§ulann bi.rbirleriyle olan ili§kisi son derece onemlidir. Bu ili§kide ya§anacak stkmttlar yakm s;evreye de

52 • Eskiyeni 34/Bahu 2017

sirayet etmeye, akrabahk baglanyla birbirine bagll olan insanlann da bu stlon­ttda devreye girmesine sebep olabilmektedir. islam, bu yfu:den kom~;ular ara- · smda mutlaka giizel ~~kiler tesis edilmesini, kom~ulann birbirlerinin huku­kunu gozetmesini, kimsenin kimseye hakstzhlcta bulunmamas1n1, ~iddet uy­gulamamaslnl o~emle tavsiye etmi~tir. Peygamberimiz bir hadisi ~eri.finde ~oyle demektedir:

ucebrail bana kom;u hakkmda o kadar tavs!Jede brtlrmdtt ki bm Allah k01llfi!JU k01llfi!JO mirasp kzlacak if11111ettim. "13

Modem ya~am ve ~ehirle~me; insaru, aile ve akrabahk smJrlanoJ a~an bir ya­~am ve ili~kiler agma mahk:Um .etmektedir. insanlar arttk istemese de kendi ailesinden veya akraba grubundan veyahut mensubu oldugu inans: grubun­dan olmayan insanlarla da ya~amak zorundachr. Ges;mi~te ilkel y~am do­nemlerinde bireyin ya~am alaru daha dar idi ve ili~ki lru.rmak zorunda oldugu s;evre daha sl.rl.l.rhydt. Geli~en teknoloji ve ileti~im ula~ aras:Jan diinyaj'l ta­

bir caizse kiis;iik bir koye donii~tiirmii~ bulunmaktachr ve bu koyde ya~ayan­lar birbirleriyle zorunlu olarak bulu~mak veya birlikte ya~amak zorunda kal­rm~larchr. Ancak ileti~im ve ula~rm anlammda diinya kiis;iik bir koye donii~­mii~ olsa da farkW.J..klan, ya~am tarzlan, insani ili~kileri, gelenekleri, inanc;Ian, kutsal degerleri farkh olan insanlardan olu~maktachr. Bu farkh ozelliklerin bir arada ya~amast diinyanm en onemli sorunlanndan bir haline gelmi~ bulun­maktachr.

islam dini, birlikte ya~armn temel ko~ olu~turan temel hak ve hii.rri­yederi herkes is;in teminat alttna alrm~ ve bunlarm korunmas1 is;in stla tem­bihlerde bulunmu~ ve onlan ihlal edenlere s:e~itli yapttnmlar ongorm~~tiir. Modem diinyanm ancak son donemlerde hukuk metinlerine yansttabildigi ya~am hakkt, sagltk hakla, egitim hakkt, dii~iince ozgiirliigii, inans: ozgiirlugii, ozel ya~am ozgiirliigii ve te~ebbiis hiirriyeti ~eklinde stralanan bu hak ve hiii­riyeder islam'm daha ilk donemlerinde hem Kur'an hem de Hz. Peygamber tarafi.ndan her vesileyle dile getirilmi~ ve miiminlerin bu hak ve hiirriyedere saygili olmalan, bunlart ihlalde bulunmamalan is:in yogun bir s;aba sarf edil­mi~tir.

islami toplumda dini, siyasi gorii~ii, trkt, rengi ne olursa olsun her birey ya­~am hakktna sahiptir ve hukuki bir miieyyide olmast dt~mda kimse onun bu hakktru elinden almaya yetkili degildir.__pir insaru hakstz yere oldiirmek en biiyiik giinahlardan saj'llmt~ttr. Bir insanm ya§armna son veren, biitiin insan­llgt kadetmi§ kadar kotii bir i~ yaprm§ saj'lltr. Kur'an'1 Kerimde bu hususa ~u ayeti kerimeyle i~aret edilmi§tir:

Enver A.tpa/lslam'da Bi.dikte Y~ama Killtiirii ve Giiniimiizde Milslii.aun Toplumlacda Zuhw: Eden $iddet • 53

" . .. Kim, bir cana Vf!YO yeryiitjinde bO!(J!,ItnCIIIIIk pktmnqya karplzk olnJakst~tJ (hak­szzym) bir cana kJyarsa biitiin insanlan oldiirmiif gibi ol11r. Her kim bir cam kurtanr­sa biitiin insanlan kltrtamJlf gibi olur." 14

Hz. Peygamber ise bu hususa son mesaj1 olan Veda Hutbesinde ~oyle de­

ginmi~tir:

'73y insanlar! _;;;phesiv sizjn canlanmz ve mallanmv· bu giiniinii~in, bu qymr~n ve brt beldenizjn haram oldttf,u gibi birbirinize haram kzlrnmt{tzr. ''15

Ba~ka hadislerde ise bir mii'minin haks12 yere oldiiriilmesini ~irkten sonra giinablann en biiyiigii olarak degerlendirmi~tir.t6

islam dini sagl.Lkh bir toplum olu~turmak iizere toplumun biinyesini sarsa­cak, toplumda huzursuzluk yaratacak fiil ve tutumlan yasaklami~ ve bu ya­saklara uymayanlara ~e~itli miieyyideler ongormii~tiir. Bu ~er~evede her tiidii uyu~turucu, sarho~luk verici madde kullan.tmUll yasaklarm~ttr.

islam, Kur'an'1 indirip hakikati ortaya koyduktan sonra, insan10 kendi hiir iradesiyle istedigi inanCl tercih etmesini yani kendisine inan~ ozgiirlugu ta­runmaslnl da prensipleri arasmda zikretmi~tir. Kur'an'1 Kerim'de bu husus ~oyle hiikiim alt1.0a alinmi~ttr:

"De ki: Hak, Rabbinizdendir. Oylf!Yse di~en iman etsin, dilf!Yetl inkar etsin ... ''17;

"Dinde zorlamayoktur. .Artzk dogmlukla egrilik birbirinden qynlml{tzr. ''18

Hz. Peygamber de peygamberlik ve devlet ba~kanligt donemindeki uygula­malan s1rasmda bu hiirriyeti saglamaya ~ah~m1~ ve kimsenin zorla dine soku­lamayac~ heyan etmi~tir. Mekke'den Medine'ye hicret ettigi zaman Ya­hudiler ve Necran'hlarla yapttgt sozle~melerle onlarm can, mal, din, ibadet vb. haklanm giivence alt1.0a almt~ttr. Daha once inanondan dolap terketmek zorunda kaldigt anayurdu Mekke'yi fethettigi.nde kendilerini yok etmeye ~ah­~an . putperestlere bile herhangi bir zarar vermemi~ ve islam'a girmeye zor­lamarru~tlr.

islam, insanlann istedigi ~ekilde inanmalanru ve inan~anna gore ibadet et­melerini teminat alttna aldigt gibi ozel ya~amlann! da koruma alttna almi~tlr. A yet-i Kerime'de ~oyle buyurulmu~tur:

'73y iman edenler! Kendi evinizden bO{ka evlere, geldifinizj forkettirip (izjn alrp) ev halkma se/am vennedikfe girmi!Jin. Bu sizjn ipn daha fyidir; herhalde (bumt) diifiiniip anlarszm1(; Orada hifbir kimse bulatnadrmzsa, size izjn verilincf!Ye kadar orqya girme-yin. Eger size, <<Geri doniinb> denilirse, hemetl dOniin. (:iinkii bu, sizjn ipn daha tJeifh bir davram{tzr. Allah,yaptzgzmi} bilir. ''19

54 • Eskiyeni 34/Baha.c 2017

"Ey itnan edenlerl Zannm ro!Jmdan kapnm. (:iinkii zatmm bir krstnt giinahtrr. Birbi­rini~n knsunmrt artqtrm;tfJm. Biriniz digerini~ arkasmdan rekiftirmesin. Birini~ of-· IJJiif kardefinitz etini ye!l;ekten hoflamr tm? i1te brmdan tiksindini!(; ''2°

Hz. Peygamber de bir hadisi ~erifinde "Or deja kap!Jz raltnt!(; i:dn verilirse girin, aksi halde doitiin. "buyurarak bu hususa dikkat c;ekmi~tir."21

i slam'da teminat altma ahna.n haklardan biri de ozel miilkiyet, yat111m ve mi­ras hakladu:. Nisa Suresinde bu konuda ~oyle buyurulmaktadu::

"Ey i!!Jatl edet~/er! Kar[tlzk/z nztfYa dayatJatJ ticaret ha/i dqmda, tllaf/arzmiJ, batt/ (hakszz ve haram yo/far) ile aramz~ (alrp vererek) yem~n . .. ''22

Hz. Peygamber bir hadis-i ~erifinde miras1 ~u sozlerle hiikiim altma alnu~ttr: ''J(j"'' mal bzrakarak btiirse, b11 IJJal nlirasplanna aittir. "23 Kur'an'1 Kerimde mi­ras hukukunu belirleyen c;e~itli ayetler varid olmu~tur.

i slam toplumunda, tutumlan ve bulunduklan tercihleri geregi bazt konularda gayn Miislimlere fakh hiikiimler uygulansa da carl hukuk kar~lSlnda gayn Miislimlerle Miisliimanlar araswda herhangi bir aymma gidilmemesi esastlr. Yiice Allah, '~ .. insanlar arasmda hiikmettifjnizde adaletle hiikt11e1tmni:d emredi­yor. .. ''24 buyurarak buna tembihte bulunmu~tur. B erkes kanunlar kar~tswda ve yargllama a~amaswda e~it haklara 'sahiptir. Konulan bu hiikiimlerin mahi­yeti.ni incelemek bu ara~ttrmanw S!ntrlanm a~maktadu:. Bizim. buradaki ama­CliDlZ, islam'w birlikte ya~am ic;in c;e~itli alanlarda ong6rdiigii diizenlemelere i~aret etmektir. islam tarihi boyunca bu konuda kimi donemlerde uygulaytct: lardan kaynaklanan baz1 aksakhklar ya~annu~ olsa da islam,. teori.k olarak

. tiim vatanda~larw hukuk oniinde e~it oldugunu ong6rmii~tlir. Bu hususta iinlii kadt Ebu Yusuf'un tavn omek gosterilebilir. imam Serahsi'nin el-MebSIIt isimli kitabwda anlatttgma gore Abbasi Devletinin ihti~amlt doneminde ba~kadt ol~ak gorev yapm1~ olan imam Ebu Yusuf, oliim do~eginde ik.en "yargt gorevim boyunca hep adil davranmaya c;alt~tlm ancak bir defasmda bunu tam yapamadtm" diyerek pi~manl!guu ifade e~tir. Y anwdakilerin sormas1 iizerine Ebu Yusuf (ra) bu olayt ~oyle hikaye etmi~tir: Bir.Hu:istiyan, Emiru-1-Mu'minin hakkwda clava ac;m1~t1. Duru~maya once gelen halife bi- . raz yiiksek bir yerde oturmu~tu. Ondan sonra gelen ~i.lciyetc;i ise oria gore bi­raz daha alc;ak bir yere oturdu. Halifeden yerini degi~tirerek ayru seviyeye gelmesini isteyemedim. Hu:istiyan ~i.lciyetc;inin yerini yiikseltmek istedimse de bunu tam yapamadtm ve taraflan o~ekilde dinledim. i~te i~ledigim sue; buydu.

Kadt Ebu Yusuf'u pi~manl!ga sevkeden ve oliim do~eginde Allah'a yalvar­maswa sebep olan bu hadise, adil islam kadtlanmn bu konuda ne derece titiz davrand1klanm gozler oniine sermektedir. Bu olayda adt gec;en balife t:aJ:lttan

Enver Arpa/islam'da Birlikte Y2§ama Kiiltiirii ve Giiniimii.zde Miisliiman Toplumlarda Zuhur Eden ~iddet • 55

indirilmi§ veya ihtilale maruz kalrru§ ve giiciinii yitinni§ biri degilclir. Kach heniiz hiikiim eliode buluosa da halifenin yargt oniinde bir ayncahga sahip olamayacagm.t ongordiigii i~ ikisinin ifade verirken her a<;~dao e§it olmala-: nru, kimseoin psikolojik de olsa bir ayncallk sahibi olmamasJ.W ongoriiyor ve bunu saglayamachgmdao biiyiik bir pi§maohk duyuyor.

Bu olay:t. aolatao iiolii hukuk<;u Serahsi, Ebu Yusuf'a besledigi tiim sayg,.ya kar§tn §oyle bir yorumda buluomaktachr: Kach'oto bu konuda <;ok dikkatli olmas1 gerekiyordu. Soylu bir aileye mensup olao birinin senin kendisini ka­ytracagmdao umutlaomamastlazun. Giis;siiz olao10 da seoin keodisioe hak­SlZhk edecegioden endi§e duymamasl gerekiyor. Soylu ki§i one al!rursa Ka­dl'oto kaytrmasmdao umutlao!r ve giis;siiz ki§inin kalbi kt.nhr ve haksJ.Zllga ugrayacagmdao endi§e eder.25

Bu olayda §U hususa da dikkat s;ekmek gerekiyor. islam'm hakimiyetioin soz konusu oldugu bir devlette Hristiyao bir vataoda§ herhaogi bir endi§eye ka­pllmadan o devletio ba§karu haklanda rahathkla §ikayette bulunabiliyor. D evlet ba§kaotom herhangi bir dokunulmazhgt buluomuyor ve kach her iki­sioi de huzuruna ~agtrarak ifadelerioi alabiliyor. Ancak Kach devlet ba§ka­otodao utaochgt i<;in duru§ma s1rasmda sadece durduklan pozisyonu e§itle­yemedigi i<;in bundao biiyiik bir rahatslZhk duyuyor. D1§ardao olaya bakmca s:ok onemsiz bir hadise olarak degeclendi.rilebilir. Aocak oyle aola§iliyor ki Kach Ebu Yusuf bunu his: unutmaml§ ve hayatl boyunca iiziintiisiinii ya§a­IDl§tlr.

1slam'm Sava§ Ortammdaki Tutumu

islam, ban§ ortarmoda birlikte ya§ama}'l belirli esaslacla taozim etmeye <;all§­tlgt gibi, biclikte ya§ama}'l engelleyen, islam'm ve Miisliimaolano oniioe en­geller <;lkarao, toplumu ifsad eden, toplumsal diizeoi bozmaya s;all§ao ki§i ve gruplara veya toplumlara kar§l sava§ma}'l da uygun gormii§tiir. Tiim tedbir­lerden soora son s:are olarak ba§vurulao sava§m, giiveoligi saglamaya yonelik ve yiice dini insaolara ula§tmnaya engel <;lkaraolara kar§1 olmas1 §art ko§ul­mu§tur.26 islam, sava§ ortamlOda, adil oluomasl, key£ uygulamalara giril­memesi, esirlere hakslZhk yapllmamas1 i<;in <;e§itli prensipler koymu§tur. Muhammed Hamidullah "islam'da Devlet idaresi" isimli kitabmda sava§ or­tanUnda uyulmas1 gereken bu kurallan §U §ekilde tespit etmi§tir: Key£ zuliim yapliamaz, eli silah tutmayaolar oldiiriilmez, esirlerin ba§l kesilmez, insaoto­hayvaoto orgaolan kesilemez, iiriioler imha edilmez, agas:lar kesilmez, ihti­ya<;tao fazla hayvao kesilmez, ta§ktohk, ihanet, vefasJ.Zllk yapllmaz, koleler oldiiriilmez. Tecaviiziin her tiicliisii yasaktlr. Dii§mao rehineler oldiiriilemez,

56 • Eskiyeni 34/Bahar 2017

Ahali lab.<;tan ge~ez, sava~a girmeyen ana baba <;ift<;i vd meslek erbabt oldiiriilmez, esirler kalkan olarak kullarulamaz, zehirli ok kullantlmaz, anla~- ­

malar ihlal ecliJmez, koleler oldi.iriilmez, esir altnmazlar. 27

Obiir yandan islam'a yaptlan saldt.olan piiskiirtmek ve bu ama<;la yaptlacak sava~larda ba~an saglamak iizere sava~ halinde altnmast gerekeo tedbirleri almt~ ve heniiz yeni ne~et etmekte olan islam'tn devanurun saglanmast i<;in. caydtnct olmak iizere bazt sert yaptmmlar da oogormii~tiir. Sergilenecek hl- · yaoetlerle toplumun aheogini bozacak, toplumsal giiveoligi tehlikeye atacak ve ozellikle yeoi gonderilmi~ olan islam dininio gelecegini tehlikeye atabile­cek tutum ve davraw~lara miisaade ecliJmerni~tir. Sava~ ortam101 diizehl.eyen ayetlerden biri Maide Suresinin 33. ayetidir. Ayette ~oyle buyurulmu~tur:

"Allah ve Rasl(liine karp savtl{anlarm ve yeryii!(jinde (hak) diizmi bozmaya fallfanla­nn cezasz ancakya (actmadan) iildiiriilmeleriya aszl1nalan,yah11t el ve ayaklanmn fap­ra:dama kesilmesi, yah11t da hlllrmd11klan yerden siiriilmeleridif. B11 on/ann diit!Jadaki riisvaylt!Jdzr. Onlar i;in ahirette de bi!Jiik azap vardzr. n

Ayeti kerimenio ini~ sebeplerioi incelecligimizde farklt rivayetler bulunsa da tiim rivayetlerin netice itibariyle ayru hususta yaoi bu ayetin sav~ ortamtnda yol kesme haydutlugu ile ilgili olarak indigi noktastnda birle~tigioi g6riiyoruz. Baztlan bu hiikmiin Jcifirlere mahsus olduguna, baztlan ise fastk Miisliiman.l.an da kapsadtgma kani olm~lardtr ki, faki.hlerin <;ogunun gorii~ii bu yondedir. 2s

Bu baglamda Kur'an'da Miisliimao olmayanlara yonelik birtaktm sert ve uya­nct nitelikte ba~ka ifadeler de buluomaktadtr. Bu ifadeler, Kur'an'tn biitiin­liigii ve vahiy siireci dikkate altnarak degerlendirilmelidir. Bu tiir ayetler, Hz. Peygamber doneminde Miisliimanlara a<;tk<;a dii~maoltk eden ve sava~ a<;an ki~i veya topluluklara yoneliktir. Bu gibi ozel durumlar dt~tnda isl.am'tn ve onun peygamberinin genel tavn, Miisliimaolann diger dinlerin mensuplanyla kar~tltkh tahammill ve ho~gorii esasma dayah iyi ili~kiler geli~tirmeleri yo­niindedir. Cenab-1 Allah yiice kitabtnda ~oyle buyurmaktadtr:

"Allah, si~nle din rfinmda saVt1f11Jayan ve si~ ym1/anmzdan pkam1ayanlara !Jilik yapmam~ ve onlara Mil davranmam~ yasaklamat: <;iinkii Allah, adaletli olanlan se­ver. Allah, yalmz si~nle din rfinmda savafanlan, si~ ym11anmzdan pkaranlan ve p­kanlmanzz i;in onlar~ yardmJ edenleri dost edinn;eni~ yasaklar. Kitll on/aria dost olur­sa i;te zalimler onlardzr. '-29

Hz Peygamber'in uygulamalanna bakttglliiizda da ooun geoel olarak miisama­hao bir tutum i<;erisinde oldugunu goriiyoruz. Sava~ ortamtnda islam'a d~­manltk sergileyenlere, htyanet i<;erisinde bulunanlara ve toplum diizenioi bo.z­maya yonelik bir <;aba i<;erisinde olanlara caydtnct olmak iizere sert cezalar uy­gulamt~ olsa da onun genelde rahmeti elden btrakmadtgt, insaolan oldiirme ye-

Enver Arpa/Islam'cla Birlikte Y~ama Kiiltiirii ve Giiniimiizde Miisliiman Toplumlarda Zuhur Eden Siddet • 57

rine onlan cli.riltmeye yani hidayete erdirmeye <;alt~ttguu goriiyoruz. Sozgelimi, Mekke'yi fethettiginde, zamarunda inano yiiziinden kendisine tiirlii eziyetlerde bulunan, dogdugu, biiyiidiigii ve s;ok sevdigi memleketinden yani Mekke'den hicret etmesine sebep olan mii~riklere hitaben yapttgt konu~mada onlann en­di~elerini gidermek iizere ~u merhamet dolu sozleri sarf etmi~tir:

Hz. Yusuf'un kendi hak.ktnda bunca cevr ve cefa eden karde~lerine dedi@. gibi ben de size ~oyle diyorum: "Btlf,iin size kmama yok. Allah, si:d ajetsi11. 0, merhatJtetlileri11 en merhametlisidir. 'SO Haydi hepiniz serbestsiniz.3t

Kendisine kaqt i~ledikleri yanh~l.tgtn fark.mda olan ve bu yiizden ondan bu merhametli tavn beklemeyen mii~rikler, onun bu adil tavnndan olduks;a etki­lenmi~ ve ayru giin ogleden sonra Safa Tepesi'nde kendisine biat ederek Is­lam'! kabul etmi~lerdir.32

Sava~ zamanlarmda askerlerinin kendi ba~uia karar vermemeleri, gasp, eziyet vb. hadiselere bula~mamalan i<;in her tiirlii tedbiri almaya <;alt~rm~, esir alJ.nan askerlerin oldiiriilmemesi, eziyete tabi tutulmamasl, a~agtlanmamasl is:in ta­limatlar vermi~tir.33

islam'm dogu~undan giiniimiize gelinen siire<;te kimi zaman bazt Miisliiman idareciler bu tutumla ortii~meyen bazt davraru~lar sergilemi~ olsalar da is­lam'! iyice oziimsemi~ ve ona baghltk gostermeye s;alt~mt~ Miisliiman idareci­lerin genelde bu prensiplere bagl.t kaldtklannt soylemek miimkiindiir. Tarih kitaplan bunun omekleriyle doludur. Sozgelimi Islam't kendine rehber edi­nen Eyyubiler Devletinin iinlii komutaru Selahaddin-i Eyyubi'nin bu konuda tak.mdtgt tavtr, _<;>nyargtstz ve tarafstz ara~tlrmactlar tarafindan takdir edilmi~ ve omek gosterilmi~tir. Bu yiice komutarun Kudiis'iin fethinin ardtndan ser­giledigi o erdemli tavtr, elbette ki dayanagmt onun sahip oldugu islim anlayt­~mdan almt~ttr. Zira Selahaddin'in dini prensiplere bagl.tl.tg;t herkes tarafindan kabUl gormii~tiir. .

Kudiis'ii ellerinde tutan Has;hlar, bir ay siiren yorucu miicadelelerinin ardtn­dan Selahaddin komutasmd!aki Miisliimanlarm Kudiis'ii fethetmekten vaz­ges;meyeceklerini anlaytp ~ehri teslim etmeye raz1 olmu~lardtr. ~ehrin talan edilmeden teslim edilmesi, Mescid-i Aksa ba~ta olmak iizere kutsal mekanla­nn tahrip edilmemesi i<;in Selahaddin, Franklara eman verilmesine ve erkek­lerin on dinar, kadtnlarm be~ dinar, c;ocuklarm ise iki~er dinar fidye kar~ili­gmda serbest bttakllmalarma, fidye odemeyenlerin ise esir dii~melerine karar · vermi~tir. Kudiis, 2 Ekim 1187 tarihinde Cuma giinii teslim almrm~34ve ~eh­rin surlarma islam sancaklan dikilmi~til:.

Selahaddin'in, Kudiis'jin fethinde tak.mdtgt bu tavtr, dost ve dii~man herkes tarafindan takdir edilmi~tir. Hac;hlarm yaptlgt biitiin o zuliimlere kar~ilik inti-

'

58 • Eskiyeni 34/Bahar 2017

kam duygusuyla hareket etmemi~ ve yaptlan sozle~meye sadJ.k kalarak diiriist ve adil bir tutum tak.tnrru~nr. Vaktiyle Ha~hlar bu bolgeleri i~gal ettiklerinde­camiye stgmcWclan b,alde Miisliimanlan korkun~ katliamlara tabi tutmu~, kendilerine her tiirlii ihanette bulunmu~lard!. Selahaddin ise kimsenin karuru akltmad!gt gibi esirleri serbest bttakmak i~in adeta bah.aneler aranu~ttr.

Franklann biiyiik patrigi, yarundaki, mabetlere ve kendine ait mallarla Ku­diis'ten ~cagt zaman yarundakiler Selahaddin'e bu mallara el koymas101 onermi~lerdir. Ancak Selahaddin, ccBen ahdi bozup ona hainlik etmem" cli­yerek buna kar~t c;Urm.t~ ve Patrigin giivenli bir ~ekilde Stlr ~ehrine gitmesi ic;:in yaruna muhafizlar tayin etmi~tir.3S Miiste~rik tarihs:i Philip K Hitti, Akka Kalesi Ha9hlar taraftndan ku~attldJ.ktan sonra yaptlan anla~madan bahse­derken, Hac;hlann sergilemi~ oldugu ihaneclerden ve Selahaddin'in bu omek tavnndan ~oyle bahsetmektedir:

"Kararla~tmlan teslim ~artlan iki yiiz bin alttn para ve mukaddes Hac;:'m tek­rar yerine taktlmast.ndan ibaretti. Ay sonu gelip de bu para 6denmeyince, Ri~ar 2700 esir Miisliiman askerin boynunun vurulmas1 emrini verdi ki onun bu hareketi, Selahaddin Eyyubi'nin, vaktiyle Kudiis'ii Hac;:Wardan allp fethet­tigi sttada ele ge9irdigi H!ristiyan harp esirlerine kar~1 gosterdigi iyi muamele ile pek ·a<;tk bir Z!tllk i9indeydi. Selahaddin de o Siralarda bunlann serbest bt­ralalmalan ic;:in bir kurtulu§ fidyesi tespit etmi~ti ve hatta bunlardan birkac;: bini de fakir olduklart ic;:in, fidye temin edip kendilerini kurtaramanu~lardl. Selahaddin ise karde~inin de talep ve ricast iizerine bu gibi Hac;:h esirlerinden bin kadanru kayttslZ ~artstZ azad etmi~ti. Kudiis Patrigi'nin bundan ayn gelip rica etmesi iizerine, bunlardan diger bir ktsrm da ayru ~ekilde azad edilip ser­best b!rakllrm~lard!. Bu durum iizerine karde~inin ve patrigin sadaka olar-ak iize.rlerine dii~en vazifeyi yerine getirmi~ olduklannt dii~iinen Selahaddin, kendi adma ve sadaka olarak ayru harp esirlerinden: geriye kalan sonuncu grubu da hic;:bir fi.dye almakslZt.n azad etmi§ti."36

Kudiis'iin fethi islam diinyasmda biiyiik bir sevinc;:le kar~tlanrm~ ancak Hl­ristiyan Bat:t. diinyasmda ise biiyiik bir §Ok ya~anmasma sebep olmu~tur. Hac;:War, Kudiis'ii tekrar geri almak is:in miicadeleden vazge~memi~lerdir. Selahaddin'le Hac;:War arasmda bu konuda siirekli bir miicadele ya§anrm~ ve Selahaddin, siyasi ve askeri dehastyla Hac;:hl.ara fusat vermemi~tir. Askeri dehas1 ve cesareti sebebiyle "Asian Yiirekli" olarak iin salan Ri~ar, sonunda Eyyubilere esir dii§mii~tiir. Selahadcl.i.o.. yine insanltk dersi vererek Ri~ar'1 serbest bttakmt§ ve H!ristiyanlara kutsal ~elcinlanru ziyaret etme izni ver­mi§tir.

inancm ve bagh kaldtgt prensiplerin yiicelttigi bir lider olan Selahaddin, sa­hip oldugu insani ve islami degerleri asia ihmal etmemi~ ve bu degerlerin

Enver Arpa/lslam'cla Bidikte Ya§ama Kiiltiirii ve Giioiimiizde Miisliiman Topluml=la Zuhur Eden ~iddet • 59

yiiceltilmesi i~in elinden gelen biitiin ~abayt sarf etmi~tir. Vefat etmeden once veliahdt olan ogluna yapttgt ~u vasiyeti, onun sahip oldugu bu prensip­leri ne kadar onemsed.igini gozler oniine sermektedir:

"Oglum, sana her iyiligin kaynagt olan Allah korkusu ile dogru yoldan ay­nlmamayt vasiyet ederim. Allah buyruklanru yerine getirmekte kusur etme ki kurtulu~ ondadtr. Karu gozya~1 bil. Kimsenin karuyla eteklerini kirletme. <;iinkii kan hi~bir zaman uyumaz. Ha.l.kuun giivenligi ve mudulugu i~in da­ima goziin a~ bulunsun. Durumlanru ara~t1rmaya ~all~ ki biitiin halk Al­lah'm emanetidir ... "37

Giiniimiizde islam dinini terorle ve kili~ ozde.~le~tirmek isteyen Ha~ zih­niyeti sadece Ha~ tarihini tarafslZ bir incelemeye tabi tutabilseydi islam medeniyetinin Ha~ medeniyetinden ne kadar ayncahkll oldugunu kolayllkla gorebilecekti. Bu incelemeyi ba~arabilen Batt'h tarih~er bu ger~egi teslim etmekten kendilerini ahkoyamami~lardtr. Latin Ha~ 1204 yilinda Hlristi­yan Bizans hakimiyetindeki istanbul'u i~gal ettiklerinde "~ehirlerin krali~esi" olarak kabul edilen o giizel ~ehri talan ve tahrip ederek halkma akla, hayale gelmeyecek eziyederde bulunm~lardt. Batt'h tarih~er "Diinya yaratlldtgtn­dan beri hi~bir ~ehirde boyle talan olmarm~ttr" diyerek bu v~etin boyudanm ortaya koymaya ~ah~rm~larcbr. Asllnda bu ifadeye ~6yle katllmak miimkiindiir: "Batt'da hi~bir ~ehirde .. . " ~a Latin Ha~ bu talan ve ytk:mu ugradtklan pek ~ok Miisliiman ~ehirde icra etmi~lerdir. Daha once Kudiis'ii ~gal ettikle­rinde yapttklan zuliim ve i~kence bundan a~~ degildi. Selahaddin'in esir al­dtktan sonra serbest bl!aktlgt Ri~ar'm Ak.ka Kalesinde fidye odeyemedigi i~ oldiirdiigii Miisliimanlann ugradtgt aklbet bundan daha az kanh degildir. <;ok gerilere gitmeye bile gerek yok. 1979 ythnda Sovyeder Birligi tarafindan ger­~ekle~tirilen ve ardtndan Amerika i~galine donii~eo Afgan i~gallerinde; ardtn­dan eo yetkili agtzdan, ABD Ba;:kaomm agzmdan "Y eni Ha~ seferi b~larm~­tlr'' slogantyla b~latllan Irak i~galiode ve sonraSinda ya~anan vah~etin tarihte benzerinin ya~anmadtgt riliadlkla soylenebilir.

Ha~hlann i~ledigi bu ciiriimler Miisliimanlann Ha~hlara kar~1 izledigi tutumla genel bir degerleodirmeye tabi tutuldugunda iki yakla~1m arasmdaki fark be­lirgin bir ~ekilde ortaya ~caktl!. Bununla Miisliimanlann hi~bir ~ekilde

.kar~1 tarafl.ara eziyet etmedigini iddia etmiyoruz. Zaman zaman Miisliimanlar tarafindan i~lenen benzeri hadiseler de mudaka vuku bulmu~tur. Ancak ge­nel olarak baktlgtrmzda Miisliimanlann esirlere yakla~lmlnln, savunmaslZ halka, ihtiyarlara, kadtnlara ve ~ocuklara kar~1 talandtgt tavnn aksi yonde ol­dugunu soylememiz miimkiindiir. Bu durum, az once i~aret ettigimiz gibi Philip K Hitti, Niketas gibi Batt'll baz1 tarih~er tarafindan da dile getiril­mi~tir. Niketas, istanbul'un ugradtgt Ha~ i~galini bizzat ya~am1~ ve ya~adtk-

60 • Eskiyeni 34/Bahar 2017

lanru tuttogu giinliikle kaydet:I:I:li§tir. Niketas, Latin Hac;Wann yapttkl.anru Selahaddin'in tavnyla §oyle mukayese etmektedir:

... Latinlerin istanbul'u i§gali su:asmda i§ledigi ciiriimlerden birine otekioden daha az denilemezdi. Her tarafta en ~ giinahlar i§lendi. Kotiiliik ve gii­nah dolu ~eyleri, hepsi i§ledi. Bu 9-igmlar kutsal olan her §eye saldmhlar. Dindar kadmlara, evlilik s;agmdaki gens: lazlara, bakirelere goz dikerek ma­nastu:lara girip kendilerini tannya adarru§ lazlara merhamet etmecli­ler ... ~ehirde herkes ao is;indeydi. Dar sokaklarda ao ao hayl.armalar ve ag­lamalar vardl, geni~ caddelerde agttlar duyuluyordu, kiliseden inlemeler, er­keklet:in feryatlan, kad.lnlann s;rghklan yiikseliyordu ...

ismailogullan (Miisliimanlar) boyle davranrruuru~tl. <:;iinkii onlar Kudiis'ii fethedince Latinlere merhamet ve iyilikle davraruru~lardl. Onlar Latin kad.tn­lann pe~inde ki~nemediler ve isa'nm mezanru lcirletmediler; adi bi.r mezarltga <;evirmediler; hayat veren mezanru Cehennem'e giden bi.r yol yapmadllar. Ne ya~arru oliime ne de dirili§i (elakete dondiirdiiler ... sadece fidye aldllar ama halkm malma sahip s;.tkmas101 engellemediler. i§te isa'run dii~maru olan(Miis­liimanlar)lar Latinlere boyle davraruru~lardl. Kills; s;ekmeden, yangm s;.tkar­madan, as: bttakmadan, dayak atmadan, i~kence yapmadan onlara kar~1 me.r­hametli olmu~lardl. Fakat bu iyi (~ Hu:istiyanlar, biz din karde~let:ine kar~1 bi­raz once belirttigim gibi davrand!lar.3B

Niketas Khoniates'in bahsettigi bu hadise ayru dinin yani Hu:istiyanltgm iki mezhebi arasmda ya§anan bi.r hadisedir. Kendi dinda~ma bu katliarru ongo­ren bi.r zihniyet diger din mensuplanna neleri uygun gormez ki!

islam tarihini inceledigimizde baz1 istisnai durumlarla kar~lia~makla bi.rlikte, benzeri ~efkat ve ho§gorii omekleriyle stk stk kar~tla§mak miimkiindiir. Kl­hs;la ozde~le~tirilmek istenen bu dinin Peygamberi ba§ta olmak iizere pek <;ok miimtaz simas1 ashnda dinlerinin bi.r em.ri olan bu miisamahayt hep se.r­gilemi~lerdir. Bedir harbi, Mekke'nin fethi bu miisamaharun en somut o.r­nekleridi.r. 0, Yiice Peygamber'in bu olaylarda sergiledigi yiice insani tavular, <;agwn <;ok <;ok ilerisinde taVIrlardu:.

Burada daha fazla omek zikrederek sozii uzatmaya gerek olmad!gtru dii~ii­niiyoruz. Ancak <;arp1o bi.r omek olmas1 baktmmdan Fatih Sultan Meh­met'in Istanbul'u fethettikten sonra yaytmladlgt fermaru zikretmemizin de bu konuda onemli bi.r fiki.r verecegini dii~iiniiyorum. Fatih, istanbul'u fethet­tikten sonra herkeste bi.r endi~e soz konusuydu. Fatihin kendilerine ne tiir bi.r muamelede bulunacagtru bilmeyen ahali olduks;a tedirgindi, hatta herkes hayattndan endi~e duyuyordu. Ancak Fatih, yaytmladlgt bu fermanla daha o

'

Envcr Arpa/islam'da Birlikte Yapma Kiiltfuii ve Giiniimiiz.cle Miisliiman Toplumlatda Zubur Eden ~iddet • 61

donemde insan haklanna, birlikte ya~amaya ne denli onem verdigin.i gozler oniine sermi~tir. Ferman ~u ~ekildedir:

.. . Bttgiin hiikiimet idaren;e bqym egdikletinden biitiin JJmnleketleti!JJde goiiildiif/i iizere, Galata ahalisine kammlannr. ve serbestliklelini btrak!J0171lll. Binaenal~h, Galata sllr­lan )'tktlacak ise de, flJallamu, evletini, diikkanlarmt, baf,fanm, def,irmen/erini, geJJJi ve sandallanm, ticaretlerini Cf ve fOCuklanm istedikleti gibi idare etmek iizere nmhajtt:{fl edeceklerdir. Ticaret mallanm meJJJieketimin her tarafmda satabilirler. Deni~e ve ka­rada serbestre s~ahat edebilirler. Hirbir gii111riii,e, hirbir angaryaya tabi olmayacaklardzr. Ancak itaatiJJJ altmda bultma11 dii,er 17/elllleketlerde oldufp gibi, vergi ile 111iike/lej ola­caklm: Bu kanrmlar ve adetler bttgiinden itibamz ve ebedi olarak deuam edecektit: Bm on/an kendi {ahn111 gibi hi111aye ve miidqfaa edecegi111. Otmrlllklan beldede kilise ve iba­detlerini nmhtifaza edebilecekler. Ancak fOil ft1I!Jiak yasakt11: Kilise!eriJJi Ca1Jifye revir-1/l~'ecef,illl, fakat ymiden kilise in{a etm~ecekler. Tiiccarlar serbestre davnmarak, ticaret­le me{gul olabilirler. Yeniferi smifma katmak iizere evlatlanm abnayaca!,1m. Di;ri1nif{j kabul et111eleri ipn asia hirbir zorlaJJJa gor/JI~eceklerdir. Galata ahalisine uaadedetilll ki, kendilerini bir ko1e sifatt ile idare etmv,ecel,ifll. Evlerinde ne yeniferiletj nede esirler iskatz edib11~ecektit: j{JeriJJi gbi7JJek ifill irlelinden birini inti hap edeceklerdir.

Archonte 11e kaf?yalar rencide edi!IJJ~ecektir. Tarafin;rzdan J'Oiflmr bu jem;anda yai]ldz­i,t iizere, ve1gi vmmk fdr!r)'la gidip gel111ekte ihgiir olacaklardtr. 39

Giiniimiizdeki Baz1 islami Gruplann ~iddet l~eren Tuturnlannm De­gerlendirilmesi

Burada okuyucunun zihninde ~oyle bir sorunun belirdigin.i hissediyorum. 0 . halde islam cografyasmda bu ~iddet sarmah her ges:en giin neden artarak de­vam etmektedir? Bu soruya cevap verebilmemiz is:in bu ~iddetin hangi or­tamlarda ve ne tiir gereks:derle ba~ladlgtru iyi tahlil etmemiz gerekiyor. ~id­det ve katliamlann en yaygtn oldugu iilkeler olarak kar~Ull1Za Afganistan, Pa­kistan, Irak, Somali, Sudan, Libya, Suriye, Mali, Nijerya ve Yemen gibi iilke­ler' gelmektedir. Bu iilkelerin yanlSlra daha dii~iik yogunluklu olmak iizere diger bazt Miisliiman iilkderde de s:e~itli ~iddet olaylan ya~anmakta ve tiim bu iilkderde masum pek s:ok insan sebepsiz yere ya~amJ.O.l yitirmektedir. Y a­~anan olaylarda i slami ol~er a~llarak hareket edilmekte ve ne yaz.Ik ki buna ragmen bunlann islam adtna yaptldlg,_ iddia edilmektedir.

Teror ve ~ddet banndttan bu hareketlerin islam'm temel kaynaklanndan, is­lam dininin bu konudaki tutumundan beslendigin.i soylemek temelsiz bir id­diadan oteye ges:memektedir. ~imdiye kadar saydlguruz tiim bu ayet ve ha­disleri kenara atarak, verdigimiz bu omekleri goz ardl ederek sadece sava~ doneminde varid olan ve belli bir durumu i~aret eden bazt islami ogretilere dayarularak bu derece nefret uyandttan, islam'! adeta terorle ozde~le~tiren bu

62 • Eskiyeni 34/Bahar 2017

tutum ve davraru~lan islam'a dayandmnak cehaletle taru.mlanabilecek bir ta­

rafgirlikten oteye bir tutum olamaz. islam'! ba~langtcmdan giiniimiize dek . genel bir degerlenclirmeye tabi tuttugumuzda onun bu ya~ananlan tasvip et­mesinin miimkiin o~dlgt as:tk~a goriilecektir. Bununla ilgili delilleri yukan­da, islam'm ilk iki kaynagmdan aktardJ.k ve bu konuda bazt omek uygulama­lar da verdik. 0 halde riim bu vah~eti i~lemekte olan bu gruplar nasil deger- . lendirilmelidir? Bu cinayetleri i~leyen bu insanlar nasil bu ka.dar acimaSIZ bir hale gelmi~lerdir. Heniiz diinyada olup bitenleri dogru diiriist anlamayan, dii.nyada ya§anmakta olan olumsuzluklarda da hic;bir su~ bulunmayan c;o­cuklan bile nasil oldiirebilmektedir bu insanlar! <;ogu, Hz. Peygamber'in siinnetidir diye sakal b1ralnyor ve ellerinde "La il.ahe illallah" pankarttyla ge­ziyorlar. Allah adma ve Peygamber tarafta.rligtyla All.ah'm ya~lanndan otiirii heniiz sorumluluk bile yiiklemedigi masum ~ocuklan katletmek:40 ve bu yapl­laru iy:i bir ~eymi~ gibi bir de diinyaya ilan etmek ne tiir bir anlayl§ID sonucu­dur. Bu insanlar bu anlay:t~a nasil ula~t1; hangi dii~iinsel zeminden beslendi­ler, nasil bu kadar aclffiaslZ hale gelebildiler? Ya~artan riim bu ~iddeti, katli­amlan, ba~ kesmeleri sadece dini saiklerle izah etmek gerc;ek9 olmayacaktu:. Bireysel bazt uygulamalardan hareket ederek islam dininde bu vah~eti besle­yecek dini gerekc;eler bulundugunu soylemek ancak tarafu veya cehalete da­yah bir c;aba olarak degerlendirilebilir. Ya~ananlann siyasi ve s:tkar ama~h he­deflerini goz ardi etmek soruna dogru te~his koymaktan ahkoyacakttr.

Bize gore bu ~iddeti y~atan, insanlan bu tutuma sevk eden amil, dini gerek­c;elerden ziyade baZI siyasi hedefler ile psikolojik ve sosyolojik etkenlerdir. israil'in 1948 ythnda Filistin topraklariDI. i~gal ederek ba~latttgt ye her ge~en giin ~oluk c;ocuk demeden masum insanlan katlederek, insanlann ya~a.m.uu zorla~orarak, muhasara alttna alarak taham.miil edilemez boyutlara ta~lrugt zuliimler; 1979 ytb.nda Sovyetler Birligi'nin Mganistan'I i~gal etmesiyle ba~la­yan ve etkileri hala siirmekte olan o acnnasiZ siirec;, Arap Bahan olarak isim­lendirilen balk ayaklanmalannm ardmdan bu iilkelere yapilan gizli veya ac;lk miidahaleler, islam cografyasmm bu ~iddete bula~masmda, teror olaylaruun buralarda giderek artmasmda en onemli etken olmu§tur.

Filistin'in diinyanm gozleri oniinde i~gale ugramas1 ve bu derece haksiZ bir zulme maruz b1rakilmas1; kadm, c;ocuk ve ya~h aymm1 gozetilmeden hafta­larca bombardimana tabi tutulmas1 ve binlerce insanm hunharca ka.tledilme­si, Amerika ba~ta olmak iizere Batt'h iilllelerin bu durumu engellemeye c;a­h~ma yerine israil'i desteklemesi, c;aresiz durii.mda kalan islam iimmetini bii­yiik bir klzgmllga sevk etmi~tir. Zira Batlhlann israil'e dini saiklerle destek verdigi dii~iincesi geni~ kesimler tarafindan destek gormektedir. Mganis­tan'da ya§anan ve 35 ytb. bulan istikrarsiZ ortam, bolge halkm! yerinden etmi~ ve ge9ID kaynaklarmt yok etmi~tir. Bu durum hem Afgan halkl nezdinde

Enver Arpa/islam'da Birlil,.-te Ya§ama Kiilriirii ve Giiniimiizde MGsliiman Toplumlarda Zuhur Eden ~iddet • 63

b-qyiik bir lazgtnhk yaratm19 hem de islam diillyasuun gazab1n1 s;ekmi§tir. Arap Bahan'run ardmdan Batt'h iilkelerin bu siirece miidahale ederek duru­mu adeta tersine s;evirmesi, buna direnen binlerce insarun hunharca katle­dilmesi ve bunun tepki gorecegi yerde takdir edilmesi, islami toplumlarda bfryiik bir nefret uyandu:rm§tl.r. Y a§ananlan hazmedemeyen dini gruplar bu­na duyduklan tepkiyle siiratle §iddete siiriiklenmi§tir. Bahsettigimiz her iis; siires;te de ya§ananlar, islam iimmetini ciddi bir §ekilde rencide etmi§ ve gens:lerin tiim islam cografyasmda §iddet is;erikli hareketlere yonelmesine sebep olmu~tur. Gen<;ler adeta ya~ananlardan edindikleri kin ve nefreti bu hareketler is;erisinde h.-usmaya ba§lami§lardlr. Y ani §iddet · §iddeti dogurmu§­tur.

Kiiresel giis;ler taraftndan gosterilen ozel s;abalar ve yapilan manipiilasyonla israil, Rusya ve Batt'run; Filistin, Mganist~, Irak, Libya ve diger bolgelere yaptt~ dolayh veya dolays12 miidahalelerin bu §iddet ortanunm dogmasmda oynad!~ rol gizlenmi§ ~e olaylar sosyolojik herhangi bir tahlile tabi tutulma­dan islami teror olarak degerlendirilmeye <;ah§Unu§ttr.41

Rusya, emperyalist i§tahla Afganistan'a girip Mganistan'l i§gal etmeseydi belki el-Kaide ve tiirevleri gibi aClffiaslZ gruplar zuhur etmeyecekti. Rus­ya'run i§gali ve akabinde Amerika'run ve Batt'h diger iilkelerin pastayt kay­betmemek i<;in yiiriittiigii miicadele kapsamtnda destekledigi dini nitelikli gruplar, uzun ytllar siiren vah§et ortamtnda kimi zaman §idciete maruz kala­rak kimi zaman ise §iddet uygulayarak varlJ.klaruu siirdiirdiiler ve giderek merhamet duygular1n1 kaybettiler. Her giin ya§anan sava§ ortam1, bombala­malar, kur§unlamalar, toplu oldiiriilmeler, insaru azgmla§ttrabilmektedir. Af­ganistan'da hemen her aile.oin bu kirli sava§ta verdigi kay1plar soz konusu­dur. Herkes verdigi ka)'lptan otiirii kin ve nefret doludur; yitirilen canlar nef­ret duygulanru zirveye s;J.karrm§ttr. insani olarak gaddarhk duygulan zirveye <;lkmca dini bir gelenekten gelmekte olan bu insanlarm, dinleriyle dii§ti.ikleri s;eli~kiyi ortadan kaldlracak yorumlara yonelmeleri ka<;lDllmaz hale gelmi§tir·. Bu psikolojiye sahip insanlann, dini tarafslZ bir §ekilde yorumlamalan zor­dur. Bu hale gelmi§ bulunan bir yiirek, arttk yapttklarma dini k.thflar bulmak­ta ~azla zorluk s:ekmemektedir. islam'm ilk y'lllarmda sava§ ortammda ve yeni inmi§ dini savunmak iizere ongoriilen baz1 tedbirler, bu insanlar is:in bu kat­liamlan i~leme hususunda yeterli bir gereks;e haline gelmi§tir. Tamamen sa­va§ ortamtnda ve fiili sava§m bir geregi olarak hainlik yapanlara, ahitlerini bozanlara o donemin bir geregi olarak inmi§ olan baz1 miieyyideler, bu in­sanlarca kayttSlZ bir de.lil olarak kabul edilmeye ba§lanml§tlr. AClmaSlZ sava§ halinin dogurdugu acrmasrilik, yanh§ dini bilgi ve yorumlarla bir araya gelin­ce bu tiir katliamlan bile i§leyebilecek bir silah~ donii~ebilmektedir.

64 • Eskiyeni 34/Bahar 2017

Bu durumun i~gale ugranu~ diger bolgeler i<;in de biiyiik oranda ges:erli ol­dugu ~iiphesizclir. Ozellikle de Irak'ta ya~anan i~galler doneminde, insanlann­en kutsal gordiigu in~<;, namus, onur gibi degerler ayaklar altu1a almmt~ ve son derece dramatik durumlann olu~mas10a zemin hazu:lanm.t~tu:. insanlann e~leri ka<;J.O.lmt~, kl.zlan tecaviize ugranu~, kutsal saydlklan degerler sald.J.nya ugranu~tu:. Ozellikle son Amerikan miidahalesiyle ba~a gelen Maliki yoneti­mi doneminde yonetimden.de biiyiik oranda uzak tutulan Siinni Arap kesim bu uygulamalardan biiyiik bir rahatstzl.tk duymu~tur. I$iD isimli orgiitiin, bu siirecin ardlOdan ortaya 9-kttg:t gozard.i edilmemeliclir. Halihazu:da Irak ve Suriye'de teror estiren ve onemli bir boliimii Saddam doneminin asker ve subaylanndan olu~an bu orgiitiin, Siinni Araplardan biiyiik orailda eleman destegi ald.tgt ve bu katthmc.Uann s:ogunun asllnda sekiiler egilime sahip ve islami pratikler yoniinden zaytf olduklan bilinmekteclir. Onlann bu harekete destek c;:Ikmalan dini gerekc;:elerden ziyade bu psikolojik nedenlere dayan­rnaktad.ir. Biz bolgeye yapttgmuz bir seyahatte bu kanaati besleyen pek s:ok

i~aretle kar~tla~tlk.

Y aptlgtm bu yorumla ozele~tiri yapma1.t:an kas:md.tg:tm ve sorumluiugu ba~­kalanna yiikledigim soylenebilir, ancak bu hususun goz ard.i edilmemesi ge­rek'tigine inaruyoru.m. Ya~anmakta olan siirecin beslendigi kaynaklan iyi tes­pit etmezsek bu sorunun c;:oziimiine katkt sunmarmz zor olacaktu:. $u husus artlk net olarak ortaya <;J.knu~ bulunmflktad.ir. Kiiresel giic;:ler bir yandan em­peryalist hedefl.erini gerc;:ekle~tirmek, obiir yandan ise isl~'ln 0 met:hametli ve insani yiiziinii karalamak is:in islam cografyasmda <;ok ki.rli bir plan is:eri­sindedirler. Vah~et ortamt biiyiik oranda bu planm bir parc;:as1 .olarak onaya s:tkrnaktad.ir. Afganistan'da, Somali'de, ardlOdan Irak'ta, Mali'de, Libya'da ve diger bolgelerde ya~anan i~galler, bu ~iddet ortamuun dogmas1na zemin ha­zltlanu~tu:. En sert ~iddet ve cinayet olaylan halihaz1rda bu bolgelerde ya­$anmaktad.ir. Afganistan'da, Somali' de ve Irak'ta gers:ekle~en i~gallerin ~idde­ti onleme hususunda kesinlikle bir s:oziim iiretmedigini; aksine bu ~iddeti daha da koriikledigini gordiikleri halde ba~ka yerlerde de bu i~gallere devam etmelerini ba~ka nastl yorumlayabiliriz? Birka<; ytl ori.cesine kadar esamesi dahi okunmayan l$ID'in bu klsa siire i<;erisinde her tiirlii silaha sahip, dona­nunh, diinyaya kafa tutan muazzam bir giice ula~mas.Lin ba~ka nastl izah ede­bilirizl

Ancak ~unu da goz ard.i etmiyoruz: Bu~atliam.lan i~leyenler, bu aCliDastzhk­lan sergileyenler, bu oyuolara gelenler, iilkelerini bu hale sokanlar, keodileri­oe "Miisliiman1m" diyenlerclir. Ustelik bu sava~larda kurban gidenler ayru ta­

rafta bulunan yani keodileri de Miisliim.an olan diger masum insanlard.ir. Her oe olursa olsun Miisliimanlar bu oyunlara gelmemeliydi, ama geldiler ve ma­alesef, Miisliimanlar, Miisliiman'lan Allah nzas1 i<;in! oldi.it:mekteclirler.

Enver Arpa/islam'da Birlikte Y~ama Kiiltiirii ve Giiniimiizde Miisliiman Toplumlarda Zuhur Eden $iddet • 65

Bu olaylan i~lemekte olan dini gruplar, bu eylemlerini me~ru lalmak, ihtiyas: duyduklan taraftarlan bulmak i9n veya is:erisinde bulundugu cehaletten do­layi bu eylemlerini islam'a dayandmru~ olsalar da hakikat bunun aksidir. is­lam'ln bu tiirden olaylan tasvip etmesi miimkiin degildir. Y a~anmakta olan ~iddet ve katliamlar, sahiplerip.e biiyiik bir vebal yiiklemektedir. Rahmet dini olan, insanlan iki cihanda refah ve mutluluga kavu~turmayt hedefleyen yiice d.inimizi bu hale sokmaya kimsenin hakk:l olmamah.

Sonu~

ideolojiler, dii~iinceler birlikte ya~ami engellememeli, aksine s:e~itliligi kiiltii­rel bir zenginlik olarak algtlamal1dJ.r. Dinimiz ya~am1n s:ok yonlii bir dongii oldugunu goz arch etmemi~ ve insanlann far~hhklanyla birlikte bir arada ya­~amalanru ongormii~tfu;. islam'a gore her dii~iince kendi alabetine kendisi katlanacakttr, alabetine nza gosterene bir dayatmada bulunmak uygun degil­dir. Ba~kalanmo baklanm ihlal etmedikc;e, toplumsal ya~ami sllo.nttya sok­machkc;a herkes toplum ic;erisinde kendi tercihine gore ya~am siirme hakklna sahiptir. Toplumsal yaplyt korumakla gorevli devletler tebaas1na e~it dav­ranmayt, herkese baklanm ve sorumluluklann1 adilce belirleyip korumayi ba­~ard!gtnda kimse otekini d!~lama imlciru bulamayacakttr. Berkes kanunlar oniinde e~it oldugunda kimse adaletten ~iipheye dii~meyecektir. Adalet diiz­giin i~lediginde birli.kte ya~ama zemini daha saglam hale gelecektir.

Birlikte ya~ama sadece ayru inanca veya etnisiteye mensup olanlann birli.kte ya~amas1n1 degil. diger din veya 1rklara mensup olanlarla veya herhangi bir dine mensubiyeti bulunmayan insanlarla birli.kte ya~amayi da kapsamaktadJ.r. islam tek tipliligi degil c;ogulculugu ongormii~tiir. Esastnda islam dini bir in­san olmas1 hasebiyle, temel hak ve hiirriyetler baglamtnda insanlar ic;in bu tiirden bir aywma gitmeden sadece kendi tercihleriyle sec;tikleri kategoriye gor~· insanlara hukuk belirleyerek toplumu diizenlemeye c;ah~Oll~ttr. Ancak geli~tirilen tutum ve davraru~lar toplumun maslahattna ayktn oldugu durum­larda insanlara c;e~itli slnlrlamalar koymu~tur. insanlar kendi tercihleriyle sec;­tikleri kategorinin ha:k ve yiikiimliiliiklerine bagll kalu:larsa onlarla diger inane; gruplanrun birli.kte ya~amalanrun oniinde herhangi bir engel bulun­mamaktadJ.r. insanlara kategorisini yani inanc101 veya grubunu belirleme ko­nusunda bask! yapllmasl islam'tn hic;bir ~ekilde ongormedigi bir husustur. insanlar istedigini sec;mede hiirdiir. Ancak sec;iminden sonra kendisini ilzam eden kurallara uyma yiikiimliilugu vardJ.r, bunu yapmachgt zaman miieyyide­lere maruz kalmas1 ka<;lnllmaz olacakttr.

66 • Eskiyen.i 34/Bahat 2017

Bir toplumda ya~ayan tiim insanlan tek topluluk halinde dii~iinmek vasat ak­hn dahl ongormeyecegi bir husustur. Bu, ayru zamanda yeryiizii.ndela Siinnetullah'a da m.ugayi.rdir. Allah insanlan fark.W.tkl.ar i9flde yaratnguu, boylara ve kabilelere aym:hguu Kur'an'cla beyan . etmi~tir. Ast.l olan insanlann hakka davet edilmeleridir. Kabul edenler dogru yolu bulmu~ ve felaha ermi~­tir. Kabul etmeyenler ise oteki diinyada hesabl.ll1 kendileri vereceklerdir. He­sap gorme i~i insanlara ait degildir. Ancak teblig esasttr, miiminlere dii~en sabula hakk1 tavsiye etmektir. Kabul etmeseler de kimse gayn Miislimlerin inanc;lanna, ibadethanelerine, toplumu rahatstz etmed.ikc;e ya~am tarzlanna bir salchnda bulunamaz.

islam cografyasmda c;e~itli boigelerde ortaya c;tkan ve ~iddet iireteri. bu hare­ketlerin c;ogu; dini saiklerle hareket ettiklerini iddia etseler de neticede islam kar~ttl giic;Ier tarafi.ndan bu bolgelere yapt.lan hakstz i~gallerden sonra ortaya c;tlmu~, sosyolojik ve psikolojik saiklerle temel bulan siyasi olu~umlard.tr. i~­galci gU.c;ler; bu i~galleriyle bir yandan ekonomik t;lkarlar saglamaya c;a.l.l~trken obiir yandan da koriikledikleri c;att~malarla bu Miisliiman toplumlan zaytf­latmayt ve boylece ileriye yonelik c;tkarlanm garanti alttna almayt hedefl.emi~­lerdir. Ortaya c;tlmu~ olan bu dini nitelikli hareketlerin onemli oranda bu i~­galci giic;ler tarafi.ndan manipiile edildigine clair pek c;ok emare ortaya c;tk.rm~ bulunmaktad.tr. Ancak burada suc;u tamamen bu yabana giic;lere atarak so­runun i9flden c;tkma kolayhgma da kac;mamak laz1m. Nerice itibariyle her kim yonlendiriyorsa yonlendirsin bu olaylar, bu aklt selime mugayi.r tutum ve davrant~lar, vah~ice i~lenen bu cinayetler, biz Miisliimanlann ya~adtgt cog­rafyalarda ve bizler araahgtyla i~lenmektedir. Elimdir ki bu vah~eti i~leyenler de maruz kalanlar da Miisliimanlard.tr. islam dii.nyasl.ll1n oynanan bu oyunlan fark etmesi gerekiyor. Alimlerimizin, kanaat onderlerimizin, aklt selim sahibi yoneticilerimizin bu konuya daha fazla kafa yormalan gerekiyor.

Kaynak~a

Afzalur Rahman, Siret Ansik.loptdisi, Trc. Komisyon, istanbul: inla.tab Yaymlan, 2003, c.l.

Akgiindiiz, Ahmet ve 6ztii£k, Said, Bilinni!J'm Osrnonl!, istanbul: Osmanh ~llDllalao Vakfi Ya­ymlan, 1999.

Buhari, Muhammed b. ismail. Sohihu'I-Buhori, Beytu'l-Efkar ed-Devliye baskls1, Riyad 1998.

Celal Ytldmm, islom-Tiirk. Torihinin Alh11 Soh!ftleri, 2. bs., Ankara: ikbal Yay.

E1malt1.t Hamdi Ya21r, Hok. dini 1V1r'on Dili, Eser~~~riyat, 1979, c.3.

Erul, Biinyamin, Veda Hutbesi, islam ansiklopedisi, D:iii:. istanbul2012, c. 42.

Hamidullah, Muhammed, islan1'do DtPitt idortsi, 13. boliim, Sav~ta Yasak Fiiller, istanbul: Beyan Yaymlan.

ibiloglu, As!Jhan Okan, Aile i~ Siddet, file:/ I /C:/Users/acer/Downloads/5000076338-50001 01669-1-PB.pdf, eri~im: 20.04.2017.

ibnu'l-Esir, islon1 Torihi (e/-K.an!ilfi't-Torih) ~ev. Abdulkerim Ozaydin, Bahar_Yay. istanbul-ty.

Enve.r Arpa/islam'da Birlik-re Y ~ama Kiiltiirii ve Giiniimiizde Miisliiman Toplumlarda Zuhur Eden ~iddet • 67

ihsanoglu, Ekmeledclin, OsnJanll Devleti Tarihi 1-TI, istanbul: Zaman Gazetesi Yay., 1999.

inan~, Adnan, ~iddetin Anatomisi ve Musliimanlann ~iddet ile SmaVl, Makale, Bilge Adamlar Dergisi, 36 (AralJk 2014).

K Hitti, Philip, Sf)'ari ve Kiiltiirel j!!Om Tarihi, ~ev. Salih Tug, istanbul: M.D.i.F.Y. 1995.

K1tr'an-t Kerim ve Apk/anJa!t Meali, Trc. Komisyon, Ankara: TDV Yaymlao, 2004.

Miras, Kamil, Sahih-i Buhari Mrthlasan Tecrid-i Sarih Tercenmi ve ferhi, Ankara: D.i.B. Yaymlan, 1983.

Muslim b. EI-Haccac, Sahihu Muslim, Beytu'l-Efkar ed-Devliye baslaSI, Riyad 1998.

Niketas Khoniates, Historia, ~ev. I~m Demirkent, istanbul2004.

Okumu~ Ejder, Musliiman Toplumda Goriilen ~iddet i~erikli Davra.ru~lar, D!J'allel jJmi Dergi, 50:3.

Serahsi, ei-MebJIII, Edebu'l-Kadi Baht, istanbul: <;:agn Yaymevi, 1403/1983, cilt 16.

Seydi§ehri, Mahmud Esad, jifam Tarihi, istanbul: Divan Yaymlan, 1983, c. 2.

et-Tirmizi, Muhammed b. isa, ei-Caniirt'I-Sahih, Daru'l-Fikr, 1408h.

Yam an, Ahmet, Musliiman Bilincindeki Sava§-Cihat Alg!Sl ve Sava§ Hukuku, Makale, fiddet Karp­nnda jsfam, istanbul: DiB Yaymlan, 2014

N o dar

Hucurat 13. :incelememizde ge~en ayederin terciimesi is:in Tiirkiye Diyanet Vakfi mealini esas

aldtk. 2 Kamil Miras, Sahib-i Buhari Muhtasan Tecrid-i Sarih Terrenmi ve ferbi, Ankara: D.i.B. Yay. 1983,

c. 10, s. 398; Biinyamin Erul, Veda Hutbesi, j,Jam OllfiklupediJi, DiA. istanbul 2012, c. 42. s.

592. 3 Ashhan Okan ihiloglu, Aile i9 ~iddet, file:/ I /C:/Users/acer/Dowoloads/5000076338-

5000101669-1-PB.pdf, eri§im: 20.04.2017.

6

7

8

9

Tirmizi, Birr, 33.

isra 23-24. Tirmizi, Birr 3: · ·

Nisa 36.

Buharl, Edeb, 12.

Bphlrl, Edeb, 13. IO N isa36

II Erul, Veda Hutbesi, jifanJ an!iklupediJi, DiA, c. 42. s. 592.

12 'Buhan, Edeb, 31, 85; Muslim, iman, 74, 75.

13 Buharl, Edeb, 28; Muslim, Birr, 140, 141. 14 Maide 32. 1s Buh3.ri, ilim 37, Haec 132, Hudud 9; Muslim, Haec 147; Tirmizi, Fiten 6.

16 Buhari, Vesaya 23; Hudud 44; Muslim, iman 141-145.

17 Kehf29. 18 Bakara 256.

19 Nur 27-28.

20 Hucurat 12.

21 Muslim, Edeb, 33. 22 Nisa29.

68 • Eskiyeni 34/BahM 2017

2l Buhari, Ferai.z 4, 15, 25, Kefalet 5, Istikraz 11, Tefsir, Ahzab 1, Nafakat 15; Muslim, Fetaiz-

16; Tumizi, Feraiz 1, C1:naiz 69.

24 Nisa 58.

zs Setahsi, e/-Mebmt, Edebu'l-Kacli Baht, istanbul: <;ago Yaytnevi, 1403/1983, cilt 16, s. 61. 26 Bu konuda geni§ bilgi is:in bkz. ~et ;,;-aman. ~iisliiman Bilincindeki Sava§-Cihat Algts! ve

Sava§ Hul.-uku, -$iddet Kar{tflnda Islorn, DIB Yay. Istanbul2014, s.291 vd. 27 Adnan inan~ Siddetin Anatomisi ve Miisliimanlann Siddet ile SmaVI, Bilge Adam.lar Dergisi,

36 (Arahk 2014), s. 11-12. Geni§ b~gi i9-D bkz. Muhammed Hamidullah, Mon1'da Devitt idare­.ri, 13. boliim, Sava§ta Yasak Fiiller, Istanbul: Beyan Yaymlan, s. 257.

2.8 Bu konuda geni§ bilgi is:in bkz. Elmalili Hamcli Yazu-, Hak dini 1V1r'on Dili, Eser Ne§riyat,

1979,c.3,s.1661.

29 Mumtahane 8-9.

30 Yusuf92.

31 Mahmud Esad Seydi§ehri, iJian1 Tarihi, istanbul: Divan Yaymlan, 1983, c. 2, s. 884.

32 Seycli§ehri, a.g.e, s. 884-885.

33 Bu konuda geni§ bilgi is:in bkz. AFZALUR RAHMAN, Sire/ AII.rik!opedi.ri, terciime komisyon,

istanbul: inlalab Yaymlan, 2003, c.1, s. 625 vd.

34 Bkz. ibnu'l-Esir, islon1 Taribi (ei-Kamil ft't-Torih) ~ev. Abdulkerim Czaydm, istan~ul: Bahar

Yay., ty. 11/431.

.lS ibnu'l-Esir, a.g.e., 11/435.

36 Philip K. Hitti, Sfyosi ve IV7/tiirel i1/0m Torihi, ~ev. Salih Tug, istanbul: M.tHF.Y., 1995,

3/1046. 37 Celal Yilcllnm, islanJ-Tr7rk Torihinin Alhn Sah!ftleri, II. Basla, Ankara: ikbal Yay., s. 558.

38 Bkz. Niketas Khoniates, Historio, ~ev. l§m Demirkent, istanbul2004 s. 147-152 araSt.

39 Ahmet Akgiindiiz ve Said Oztiirk, Bilinm!)•en 0Jnlanb, Osmanh Ara§tmnalan Vakfi Yaymlan,

istanbul, 1999. s. 430; Ekmeleddin ibsanoglu, 0Jmonlr Devleli Torihi I-II, istanbul: Zaman Ga­zetesi Yay., 1999. II, 422-423.

~ Bu makalenin kaleme aluldlg,. giinlerde Pakistan'da el-Kaide tarafindan baSilan bir askeri

okulda 140 civannda beniiz ~ocuk Ya§ta olan ogrenci oldiiriilmii§ bulunmaktadlr.

41 Bkz. Ejd~ Okumu§ Miisliiman Toplumda Goriilen Siddet is:erikli Davraru§lar, Dfyanet ilmi Dergi, 50:3, s.63-94. OkumU§; bu duruma, Bemard Levis'in The Cri.riJ of iJio111 Ho!J War and Unhoi!J Tmorisimli kitabmdaki s:ah§ma.lanru g6steanel..-tedir.