Пән бағдарламасының(SYLLABUS) титул беті

НысанН ҰС ПМУ 7.18.4/19

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Психология және педагогика кафедрасы

5В012000-Кәсіби білім, 5В012000-Кәсіби білім (к), 5В010700-Бейнелеу өнеріжәне сызу мамандықтарының студенттеріне арналған «Психология және адамның дамуы» пәні бойынша

ПӘН БАҒДАРЛАМАСЫ (SYLLABUS)

Павлодар

Пән бағдарламасын (Syllabus)бекіту парағы

НысанН ҰС ПМУ 7.18.4/19

БЕКІТЕМІНФЖжӨФ деканы ___________Ж.Т.Сарбалаев20__ж. «___»____________

Құрастырушы: _________ аға оқытушы Кударова Н.А.

5В012000-Кәсіби білім, 5В012000-Кәсіби білім (к), 5В010700-Бейнелеу өнеріжәне сызу мамандықтарының студенттеріне арналған

««Психология және адамның дамуы»» пәні бойынша

Пән бағдарламасы (Syllabus)

Бағдарлама 20__ ж. «___» _________бекітілген жұмыс оқубағдарламасының негізінде әзірленді.

Кафедра отырысында ұсынылды 20_ж. «___»____________№_____ Хаттама

Кафедра меңгерушісі __________ Бурдина Е.И. 20__ж. «____» ________

Гуманитарлық-педагогикалық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды 20_ ж. «_____»____________ №____ Хаттама

ОӘК төрағасы _____________ Ксембаева С.К. 20_ж. «_____»___________

1. Пән паспорты

Пәннің атауы «Психология және адамның дамуы»Компоненттің міндетті пәніОқу мерзімі мен кредит саныБарлығы – 3 кредитКурс: 1Семестр: 2Барлық аудиторлық сабақтары – 45Дәрістер: 30Практикалық/семинарлық сабақтар: 15СӨЖ: 90СӨЖО: 22,5Жалпы – 135

Бақылау нысаныҚортынды бақылау нысаны: Емтихан– 2 семестр

Пререквизиттер Осы пәнді меңгеру үшін төмендегі пәндерді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар қажет: жалпы психология

ПостреквизиттерПәнді меңгеру кезінде алынған білім, икемділік және дағды-машықтар

келесі пәндерді меңгеруі үшін қажет: ақпараттану, саясаттану, философия.

2. Оқытушы туралы мәлімет және байланысу ақпараттарыАты-жөні: Кударова Назгуль АбильбековнаҒылыми дәрежесі, атағы, қызметі: аға оқытушы, психология магистріКафедра «Психология және педагогика», аудитория 149телефон: 67-36-85 (1139),Е-mail:

3. Пән, мақсаттары мен міндеттеріПәні, мақсаттары мен міндеттеріЖалпы психологияның және адам дамуының өзекті

мәселелеріне оның теориялық-методологиялық негіздерінбекіту және кеңейту; зерттеудің жаңа әдістерін жасау;құрылымдарды зерттеу; табиғи жәнежасанды(лабораториялық) жағдайларда адамныңпсихикалық процестерінің дамуы мен жұмысын зерттеу; іс-әрекеттін, коғамдық мінез-құлықтын және тіршіліктінсубъектісі болып табылатын адамның жеке басының дамуын,құрылымдарының заңдылықтарын табу; психологиялық

ғылымдардың теориялық және фактілер қорын жалпылаужатады.

Пәнді оқу мақсаты: жалпы психология курсында алғанбілімдері мен зерттеу дағдылары негізінде студенттердепсихологиялық ойлауды дамыту, кәсіби көзқарастарыныңғылыми методологиялық принциптерін және психологиялыққұбылыстарды жүйелі талдауға ептіліктер мен дағдыларқалыптастыру.

Міндеттері:-оқытылған психологиялық феномендердің

заңдылықтары негізінде психологияның әр салаларыбойынша студенттерде білімдерді жүйелендіру;

-психологиялық фактілер мен теорияларды жүйелі-психологиялық талдау процесінде студенттерде танымдықдағдылар мен ептіліктерді дамыту;

-дүние жүзілік және кеңестік психология ғылымдарыныңидеяларымен, негізгі принциптерімен таныстыру.

4. Білім, біліктілікке және құзыреттілікке койылатын талаптар:Берілген пәнді оқу нәтижесінде студенттердің түсініктер туралы болу

қажет:- теориялық білімдерді практикада адекватты қолдану; - зерттеу іс-әрекетіне деген дағдылар;Білу қажет:-психологиялық құбылыстар мен процестердің негізгі

заңдылықтары жайлы білімдер;Істей білу кажет:- теориялық білімдерді практикада қолайлы қолдану;Тәжірибелік дағдыларды иелену:- зерттеу іс-әрекетіне деген дағдылар;- кәсіби қарым-қатынас дағдылары;Құзыретті болу:- психологияның бұл саласында кәсіби қарым-қатынасты игеру қажет.

5 Пәнді оқытудағы тақырыптық жоспар

Сабақ түрлері бойынша академиялық сағаттарды бөлуі

№п/п

Тақырыптардың атауыСағат саны

к/о с/оЛек Пр СРС Лек Пр СРС

1 2 3 4 5 6 7 8 Психологияға кіріспе Введение в психологию

1 Психология пәні. Ми және психика 1 0,5 6 0,5 - 4

2 Заманауи психологияның құрлымы,міндеттері мен әдістері

1 0,5 0,5 - 4

3 Сана мен психиканың дамуы 1 1 6 0,5 - 4Іс- әрекетпен қарым- қатынастағы тұлға

4 Іс- әрекет 1 1 0,5 0,5 45 Қарым-қатынас 1 0,5 6 0,5 0,5 46 Топ және ұжым психологиясы 1 0,5 0,5 0,5 47 Тұлға психологиясы 1 0,5 6 0,5 0,5 4

Психикалық(танымдық)үдеріс8 Зейін 1 0,5 6 0,5 0,5 49 Түйсік пен қабылдау 1 1 0,5 0,5 410 Ес 2 1 5 0,5 0,5 411 Ойлау 1 1 0,5 - 412 Қиял 2 1 5 0,5 - 4 Тұлғаның эмоционалды – еріктік сферасы13 Сезім 1 0,5 5 - 0,5 414 Ерік 1 0,5 - 0,5 5 Тұлғаның жеке психологиялық ерекшеліктері15 Темперамент 2 0,5 5 0,5 - 516 Мінез 1 0,5 0,5 - 517 Қабілеттер 1 1 5 0,5 - 5

Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның жалпы сұрақтары18

Жас ерекшелік және педагогикалықпсихологияның пәні,міндеттері және әдістері.

1 0,5 5 0,5 0,5 5

19 Тұлғаның онтогенезде қалыптасуыжәне психикалық дамудыңзаңдылықтар мен динамикасы.

1 0,5 0,5 0,5 5

Жас ерекшелік психология20 Мектепке дейінгі баланың

психикалық дамуы.1 0,5 5 0,5 - 5

21 Бастауыш мектеп оқушыныңтұлғалық қалыптасуы жәнепсихикалық дамуы.

1 0,5 5 0,5 - 5

22 Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы 1 0,5 5 0,5 - 523 Алғашқы жастық шақтың

психолдогиясы.1 0,5 0,5 - 5

Педагогикалық психологиясы24 Тәрбиелеу мен өзін-озі тәрбиелеу

психологиясы.1 5 0,5 - 5

25 Оқу және оқыту психологиясы. 1 5 0,5 - 526 Педагогикалық іс-әрекетінің және

педагогикалық тұлғасыныңпсихологиясы.

1 5 0,5 - 5

Итого 135 ч. 30 15 90 12 6 117

6. Дәріс сабақтарының мазмұныТақырып 1. Психология пәні. Ми және психика. Жоспар

1. Жалпы психологияның әдіснамалық кызметтері. 2. Психологияның принциптері: бейнелеу, субъект (антропологиялық), даму,сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психикал; құыблыстардың жүйелікдетерминациясы. 3. Жүйке жүйесі туралы жалпы ұғым.4. Жүйке жүйесінің атқаратын қызметі.5. Жүйке қызметінің рефлекстік табиғаты.6. Жоғарғы жүйке жүйесінің қызметі.7. Жоғарғы жүйке қызметінің заңдылықтары.

Психология - психикалық құбылыстардың (жан қуаттарының) пайда болу,даму және қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Психикалық құбылыстар бізді қоршап тұрған сыртқы дүние заттар менқұбылыстарының мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік,елес, ой, сезім, тілек қабілет, қызығу, мінез, әдет т.б) көпшілігімізге өзтәжірибиемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін ұғымдар. Бір қарағандабұлардың мәнін әрқайсымыз тез ажырататын да, білетін сияқтымыз. Бірақпсихикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан түсіну арқылы ғана жан-жақты ажыратуға болады. Гректің екі сөзінен тұрады: оның біріншісі – “псюхе”(жан), екінші – “логос” (сөз, ілім). Сөйтіп, бұл сөз “жан туралы ілім” дегенұғымды білдіреді.

Ерте замандарда пайда болып, ғасырлар бойы соқыр сенім нанымдар менкейбір зиялылардың көз қарастарында насихатталып келген түсініктер бойыншаадамзат тәннен тәуелсіз “жан” болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамныңбарлық психикалық тіршілігінің (ойының ,сезімінің, еркінің) иесі де себепшісіде. Жан туралы осындай жалған түсініктің пайда болуынада алғашқыадамдардың табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды.

Олар дүниеде табиғатқа бағынбайтын одан оқшау тұратын ерекше бірсиқырлы күш бар, ал жан болатын болса соның бір көрінісі, ұйқы кезінде олденеден уақытша шығып кетеді де адам оянған кезде қайтып келеді, егер келмейқалса, адам өледі деп тұжырымдады. Жан туралы осы тектес қарапайымтүсініктердің пайда болуы адамдардың өздерінің дене құрылысы жайындағылыми түсінігі жоқ кездерде яғни жан мен тәннің толысуы бір-біріменбайланысын дұрыс ажырата-алмай жан өлгеннен кейін денеден шығып кететіні,мәнгі бақи өмір сүретін нәрсе деп ұғынудың натижесі еді.

Жан туралы ғылыми түсінік ежелгі гректердің әмбебап ғалымыАристотель есімімен байланысты. Екі жарым мың жылға созылған осынаукезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина, әдебиет,жаратылыстану, т.б) аралас дамып келді.

ХІХ-ғасырдың екінші жартысынан былай қарай ғалымдар жанқұбылысьарын (түйсік, ес, ойлау, қиял, т.б) тәжіребие жүзінде әртүрлі құрал-жабдық аспаптардың көмегімен зерттей бастады. Осы кезден бастап психологияөз алдына дербес отау тігіп, тәжірибиелік ғылым ретінде дамыды. Ғылымныңосы саласына экспериментті тұнғыш енгізген неміс ғұламасы В. Вундтболды.

Жүйке жүйесі организмнің сыртқы ортамен байланысын жүзеге асырыпотырады, айналадан келген тітіркендіргіштерге жауап қайтарылады. Жүйкежүйесі нейрон – деп аталатын жеке клеткалардан құралған.Бұл нейрондардардың екі түрлі тармағы болады олардың біріұзын тармақты нейрит (оксан), ал екіншісі – көптеген қысқатармақты дендрит деп аталады. Нейрондардың тарамдалакеліп, өзара түйінделіп келіп бітетін жерін жүйке орталықтарыдейді. Жүйке орталықтарына орталық перифериялық (шеткі)вегетативтік (ішкі) жүйке жүйелерінің өн бойына орналасқан.Орталық жүйке жүйесіне жұлын мен ми жатады.

Орталық жүйке жүйесінің бөліктерінің орналасуы көпқатарлы үйдің құрылысына ұқсас, олар бірінің үстіне біріорналаса біткен. Осы бөліктердің жоғарғысы төменгісіненқұрылысы жөнінде, атқаратын қызметі жөнінде де күрделірекболады. Орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлігі – жұлын(жуандығы 1 см) омыртқа қуысының ішінде орналасқан, оныңұзындығы орта есеппен 45 см-ге дейін жетеді. Жұлынның ішкіжағында сұр зат орналасқан мұның көлденең кесіндісікөбелектің пішініне ұқсас болып келеді.

Жұлыннан жан – жаққа 31 жұп жүйке талшықтарытарайды. Жұлын біздің қарапайым қозғалыстарымыздың (аяқ –қолды бүгу, керіп – созу т.б.). жұмысын басқаратын орталықболып табылады.

Мыс: Жаңа туған нәрестенің емуге әрекеттенуі. Бұлжұлынның шартсыз рефлекстері, олар организмдергетуысынан тән.

Орталық жүйке жүйесінің екінші бөлігі ми. Оның орташасалмағы ересек адамдарда 1400 грамдай.

Мұндағы сопақша, аралық және ортаңғы ми – бәріқосылып келіп ми бағанасын құрайды.

Сопақша ми – жұлынның тікелей жалғасы. Мұнда жүрекқызметінің, қан айналысы мен ас қорытудың жүйкеорталықтары бар. Біздің дем алу, түшкіру, шайнау, жұтыну т.б.сияқты түрлі реакцияларымыз сопақша мидың қызметі.Сопақша мидың сырт жағында, ағаш жапырағына ұқсас мишықорналасқан. Мишық организмнің қозғалысын, жүріс – тұрысынбасқарып отырады.

Орталық мида – құлақ пен көзден баратынтітіркендіргіштерді, скелет еттерінің қалпын реттейтін жүйкеорталығы бар.

Аралық ми – көру төмпешіктерінен және төмпешік астыаймағынан тұрады. Бұл бөлім дененің барлық рецепторларынми қабығымен байланысады.

Ми с ы ңарлары – екі бөліктен (оң және сол жақ) тұрады. Мисыңарларының салмағы мидың жалпы салмағының 80% тең.

Мұның ішінде ақ зат, сыртында сұр зат бар. Сұр зат миқабығы – деп аталады. Ол қалыңдығы 3-4мм бірнешеқабаттардан тұрады.

Ми қабығы 4бөлімге бөлінеді . Олар: Маңдай, самай, төбе,желке. Ми қабығы бірыңғай тұтас мүше, ол бейне қабылдағышаспап тәрізді, көптеген анализаторлық ядросынан тұрады.Мида көру, есту, тері, иіс, дәм, қозғалыс т.б. анализаторлықжүйке орталықтары бар. Мыс: Мидың желке бөлігінде көрузонасы, самай бөлігінде есіту, төбе бөлігінде қозғалысорталықтары орналасқан. Осындай орталықтардың саны 200-гежуық.

Тақырып 2. Заманауи психологияның құрлымы, міндеттері менәдістері

Жоспар1.Заманауи психология, ғылым жүйесіндегі оның міндетерімен және орны.2.Психологиялық ғылымның философиялық-әдіснамалық принциптері Заманауи психологиялық ғылымның құрлымы.3.Бақылау, лабораториялық және табиғи эксперемент. Анкета, интервью жәнематериалды талдау мен жинақтаудың басқада әдістері.

Қазіргі кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық жәнепрактикалық міндеттердің сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда.Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекетті оның дамубарысымен байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялықзеттеулер аймағы біршама кеңейіп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалардүниеге келді. Психология ғылымының түсініктер қоры өзгерді, жаңаболжамдар мен тұжырымдар үздіксіз өрістеуде, психология бұрынкезікпеген эмпирикалық деректермен толығуда. Б.Ф. Ломов «психологияныңметодологиялық және теориялық проблемалары» атты еңбегінде қазіргізаман ғылымының жағдайын сипаттай келе, «бүгінгі күнде психологияныңәдіснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да бұлайтереңдетіп зерттеудің қажеттігі күрт жоғарылады», - деп жазады.

Психикалық құбылыстардың мәнін тануда Б.Ф.Ломов өзінің еңбегіндепсихология ғылымының тірек категорияларын, олардың жүйелі өзарабайланысын, жалпылығын, сонымен бірге бұл категориялардың өзіндікдербестікте екенін айқындап берген. Ғалым психологияның келесі тіреккатегорияларын атайды: бейнелеу категориясы, іс-әрекет категориясы жекеадам категориясы, тіл-қатынас категориясы, сондай-ақ жалпылықмағынасына орай категория санына жататын түсініктер- « әлеуметтік » және«биологиялық».

Адамның әлеуметтік және табиғат қасиеттерінің объективбайланыстарын, оның дамуындағы биологиялық және әлеуметтік себеп-салдарлық қатынастарды айқындау ғылым міндеттерінің ең бір қиыны.

Алғашқы он жылдықтарда психологияның теориялық(дүниетанымдық) тарапы басымдау болды. Ал қазіргі кезеңде оныңқоғамдағы рөлі көп өзгеріске ұшырады.

Психологияның негізгі міндеті психикалық іс-әрекет заңдарын дамубарысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объктив дүниенің адаммиында қалай бейнеленетіні, осыған орай оның әрекеттері қалайреттелетіні, психикалық қызметтің дамуы мен жеке адамның психикалыққасиеттері қалай

қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесіекені белгілі, сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалыққұбылыстардың адамның объектив өмір шарттары мен қызметінетәуелділігін тануға бағытталуы тиіс. Сонымен бірге, адамдардың әрқандайіс-әрекеті барлық уақытта адам өмірінің объектив жағыдайларыменбайланысып қалмастан, оның субъектив мезеттерімен де қатынаста болады.Психологияның басқа ғылымдар жүйесіндегі орнын тануға орай психологиялықдеректердің басқа ғылымдарда пайдалану мүмкіндіктерін және керісіншепсихология олардың нәтижелерін өзіне қалай қолданатынын жете түсінугеболады.Әр түрлі тарихи дәуірлердегі ғылымдар арасындағы психологияныңорны жантану білімдерінің даму деңгейі мен сараптау схемасынан келіпшығады.Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында бірде бір білімсаласы ғылымдар жүйесіндегі өз орнын психология сияқты жиі өзгертіп тұрғанемес.Қазіргі күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сарап әдісі қабылданған.Бұләдіс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай көп тараптыбайланыстарға негізделген. сынылған схема-шыңдарына жаратылыстану,әлеуметтік және философиялық ғылымдар қонақтаған-үш бұрыш формасында.Ғылымдардың негізгі тобының мұндай орналасуы олардың пәні мен әдістерініңпсихология пәні мен әдістеріне нақты жақындығынан. Зерттеу барысындақойылған міндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш шыңдарының бірінебұрып отырады. Психологияның жалпы ғылыми білімдер жүйесіндегі қызметі-зерттеу обьекті адам болған барша ғылым салаларының жетістіктерін біріктіріп,байланыстыру. Сонымен,психикалық құбылыстардың адам өмірі мен әрекетініңобьектив жағдайларына тәуелді заңдылықтарын аша отырып,психология осыәсерлердің мидағы бейнелену механизмдерін де айқындайды. Осыған орай,психология физиологиямен,дәлірек айтқанда, жоғары жүйке қызметіфизиологиясымен өте жақын байланыста болуы сөзсіз. Психологияның дербесғылымға айналуында оның 19-ғ. басталған жаратылыстану ғылымдарыменбірлікте зерттелуі үлкен маңызға ие болды.Осы байланыстың нәтижесінлепсихологияға экспериментальдық әдіс енді. (Г. Фехнер),рефлекторлық теорияашылды.(И.М.Сеченов, И.П.Павлов). Қазіргі заман психологияпроблемаларының зерттелуіне Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясы да үлкенықпалын тигізіп, тіршілік иелерінің құбылмалы орта жағдайларынаикемделудегі психиканың рөлін анықтауға, жоғары психикалық әрекетформаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсінуге мүмкіндік берді.

Психология үшін оның қоғамдық ғылымдармен байланысы үлкенмаңызға ие. Тарих, экономика, этнография, әлеуметтану, өнертану, заң және т.б.

зерттеулеріндегі проблемалар әрдайым психологиямен тікелей байланысты. Көпжағдайда адамдардың жеке және ұжымдық әрекеттерінің механизмі, әрекет,әдет, әлеуметтік бағыт, тәртіп-талап стереотиптерінің қалыптасу заңдылықтарыжөніндегібілімдердің пайдаланбай, кәйіп, сезім, психологиялық климаттытанып білмей, жеке адамның ерекшеліктері менпсихологиялық қасиеттерін,қабілетін, сезімін, мінезін, адам аралық қатынастарын зерттемей, әлеуметтікпроцестер мен құбылыстардың мәні толық ашылмайды, яғни, ықшамдапайтсақ, әлеуметтік процестерді зерттеуде психологиялық факторды ескертузаңды қажеттілік. Психологиялық факторлар өздігінен әлеуметтік процестердібағыттай алмайды, керсінше, олардың өзін осы қоғамдық процестерді талдауарқылы түсіну мүмкін.

Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.Әлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгілі, кезінде К.Д.Ушинский:“Адамды жан-жақты тәрбиелеу үшін оны жан-жақты зерттеу қажет”, -деген еді.Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрініп тұр. Егерпедагогика психологиялық құбылыстардың табиғаты жөніндегі білімдергесүйенбесе, онда ол қара-дүрсін педагогикалық кеңестер мен көрсетпелержиынтығына айналып, шын мәнде ғылым болудан қалып, мұғалімге ешқандайжәрдем бере алмайды. Педагогиканың барша салаларының (жалпы теория,дидактика, пән әдістемесі, тәрбиесі теориясы) даму барысында психологиялықзерттеулерді қажет ететін проблемалар туындап отырады. Психикалық процессжүру заңдылықтарын; білім, ептілік және дағдылардың қалыптасуын; адамқабілеттері мен мотивтерін, оның психикалық дамуын тұтастай білу оқудың әрсатысындағы білім мазмұнын анықтау, оқу мен тәрбиенің ең тиімді әдістеріннақтылау және т.б. сияқты өзекті педагогикалық проблемаларды шешуде келелімағына-маңызға ие.

Психологияның аса қажеттігі педагогиканың тәрбие проблемаларынаорай байқалады. Тәрбиенің мақсаты даму жолындағы қоғам талаптарына сайжеке адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасузаңдылықтарын: бағыт-бағдар, қабілет, қажеттілік, дүниетаным және т.б.зерттеуді қажет етеді. Айтылғандар қазіргі заман психологиясының ғылымдартоғысында тұрғанының дәлелі, яғни психология бір жағында философияғылымдары, екінші тарапында жаратылыстану ғылымдары, үшінші жағындаәлеуметтік ғылымдар болған аралықта орналасқан

Солай болса да, барша ғылымдармен байланыса, психология өз пәніне,өзінің теориялық принциптеріне және өзінің зерттеу әдістеріне иелігімендербестенетінін ұмытпау керек. Дербес ғылым ретінде психология аймағындаөзара байланысы сырт көзге байқала бермейтін біршама ерекше білім салаларыұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен әлеуметтік психология. Бұлар,сырттай қарағанға “сыйыспайтындай” болғанымен, бір ғылым саласынан,себебі олардың түпкі де түбегейлі міндеті бір-психикалық құбылыстың мәнінзерттеу. Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеуобъектісі жалғыз-ақ: ол-адам, оның психикалық процестері, қалыптары жәнеқасиеттері.

Жантану ғылымынан хабары бар кісі өзінің жан дүниесінің қырымен сырын, яғни жеке басының қайталанбас болмысын танып білуге,онымен ылғи да санасып отыруға, сондай-ақ құрбы-құрдас, аға-іні, апа-сіңілі дегендей, ағайын-туыс, жегжат-жұрағаттарымен дұрыс қарым-қатынасжасауға мүмкіндік алады. Айналадағы, толып жатқан фактілер мен қағида-ережелерді іріктеп, сұрыптап жүйеге салу түгілі, тіпті бастан кешіргенкүйініш пен сүйініштің өзін басқа біреуге айтып беру де оңай тірлік емес.Ал, көңіл күйіңді саналылықпен ұғынып, мінез-құлқыңды басқару кімгеболса да ауадай қажет.

Психологиядан біршама түсінігі бар адам өзін-өзі аңғара алып,ұнамды-ұнамсыз қасиеттерін таразыға сала алады. Сонымен бірге кісініңөзін-өзі тәрбиелей алуына, өз мінезінің олпы-солпы жерлерін тап басып,кемістігін түзеуіне, өзіндік сана-сезімдері мен қабілет бейімділіктеріндамыта түсуіне мүмкіндік береді. Жантану ғылымы, әсіресе, өзгелердің жандүниесін танып-білу үшін қажет. Жан сыры туралы ғылымның негіздерінмеңгерген адам алдымен ақыл-ой жұмысын (кітап оқу, лекция тыңдау, өзбетінше білімін көтеру, т.б. ) тиімді етіп ұйымдастыра алуға машықтанады( шапшаң оқу, тез жазып, жылдам есептеу, қысқа да нұсқа сөйлей алу,тәуліктегі уақытты барынша үнемдеп, дұрыс пайдалана алу, т.б. ) .

Психология пәні, сондай-ақ ілім-білімді миға саналылықпен тоқудыңтүрлі айла,әдіс-тәсілдерін білуге адамды жұмылдырумен қатар, кісінің ерік-жігерін, қажыр-қайратын шыңдай түсуге, сезім дүниесін жетілдіре түсугежәрдемдеседі.Адамды байқағыштық пен байсалдылыққа, зейінділік пензеректікке, тапқырлық пен ойланғыштыққа баулып, тәрбиелейді.

Тақырып 3. Сана мен психиканың дамуыЖоспар1. Сана-психика дамуының жоғарғы сатысы.2. Адамның қалыптасуында еңбектің ролі.3. Сананың қалыптасуындағы сөз бен қарым-қатынастың ролі. Сана-психика дамуының жоғарғы сатысы.Сана- адамның материя дамуының белгілі бір сатысында пайда болған

қасиеті.Ол-ең көлемді қалыпқа келген және жоғары деңгейде кемелденіпжетілген мидың қызметі, материялық дүниенің жетілген бейнесі.Сана жекеадамға тән дара қасиет. Адамда жеке санамен қатар өмір сүрген ортасынабайланысты қалыптасқан қоғамдық сана да болады. Бұл екеуі бірімен- бірітығыз байланысты.

Жер бетіндегі тіршілік эволюциясының қолы жеткен ең жоғарғы жетістігі – ойлай білетін адамның дүниеге келуі.

Еңбек адамның дене бітімін жетілдіріп қана қойған жоқ, сонымен біргеоның психикалық жетілуінің, санасының қалыптасуымен дамуының негізгіфакторы болып табылады.

Сонымен қатар еңбек адамды қоғамдық тіршілік иесіне айналдырды,биологиялық жан иесі еңбектің арқасында адам дәрежесіне көтерілді.

Адам еңбектің көмегімен өзін айнала қоршаған табиғатты ғана өзгертіпқойған жоқ, сонымен бірге өзі де өзгеріп дами берді.

Қоғамдық сипат алған еңбек адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасжасауын және өзара көмегін талап етті, дыбыстық белгілер енді еңбекке бастапқойған жоқ, еңбекті жүзеге асырушы дәрежесіне көтерілді.

Сөйлеудің қалыптасуы адамдардың психикалық дамуындағы алғашқытөңкеріс болды. Сөйлеу белгілері жоғарғы жүйке қызметін жетілдіреді, соныңнәтижесінде жануарларда болмайтын 2-ші сигналдық жүйе қалыптасты.

Сөйлеу таным деңгейін жаңа сатыға көтереді, және ойлаудың жаңа түрідамиды. Ол жоғарғы сатыдағы жануарлардың дерексіз ойлауын жетілдіреді. Алдерексіз ойлау дегеніміз - сананың өзегі.

Сөйлеу, сөз-біздің саналық болмысымыздың формасы - қарым қатынасдеңгейін шеңберін кеңейте түседі.

Қарым-қатынас процесі арқылы адамдар сыртқы ортаны да, өзін де тереңәрі жан-жақты тани түседі. Демек, еңбекпен қатар сөйлесу де сана менадамдардың өзіндік сана-сезімінің дамуының маңызды факторы болыптабылады.

Қарым-қатынас жасау қоғамдық өмір факторы.Адамның бүкіл рухани дүниесі оның өзге адаммен қарым-қатынасында

ғана пайда болады. Ал қарым-қатынас процесінде адамдардың тек жеке басының ғана емес,(адамдардың) қоғамдық санасы да қалыптасады. Адамның қалыптасуындағы еңбектің рөлі. К.Маркс пен Ф.Энгельсадам жануарлардың арасындағы физикалық та, психикалық та тұрғындағытүбегейлі айырмашылық еңбекпен түсіндіріледі деп атап көрсетеді. Еңбекадамның дене бітімін жетілдіріп қана қойған жоқ, сонымен бірге оныңпсихикалық жетіліуінің, сананың қалыптасуы мен дамуының негізгі факторыболып табылады. Сонымен қатар еңбек адамды қоғамдық тіршілік иесінеайналдырады, биологиялық жан иесі еңбектің арқасында адам дәрежесінекөтерілді.

Сана және өзіндік сана.Жануарлардың психикасының эволюциялық дамуының негізгі кезеңдері.

Психиканың пайда болуы және даму туралы жалпы түсінік. Адам санасыныңпайда болу тарихы. Адамның қалыптасуындағы еңбектің рөлі. Сананыңқалыптасуындағы сөзбен қарым – қатынастың рөлі.

Тақырып 4 Іс- әрекет. Жоспар1.Жеке адам және оның іс-әрекеті.2.Іс-әрекеттің мақсаты мен мотивтері (түрткілері)3.Іс-әрекеттің құрылымы.4.Іс-әрекет түрлері.Адамның белгілі бір мұқтаждығын қанағаттандыруға бағытталған

белсенді қылықтары. Іс-әрекет деп. аталады. Жануарлар іс-әрекеті жөнінде бұлұғымды қолдануға болмайды. Адамның іс-әрекетінің жануарлар іс-әркетінен

айырмашылығы әрі артықшылығы. Мысалы: жануарлар табиғатқабейімделген яғни табиғаттағы дайн өнімді пайдаланылады. Ал адам іс-әрекетүстінде өзінің қажеттілігін мұқтаждығын қанағаттандыру үшін табиғаттағы,қоршаған ортадағы дүниені өзіне бейімдеп қайта құрады.

Жеке Адам өзінің іс-әрекетінің нәтижесін тек өзі үшін ғана емес, қоғамүшінде басқа адамның мүддесі үшінде өндіреді. Қазіргі кездегі адамдардың іс-әрекеті көпшілік жағдайда ұжымда жүргізіледі, яғни алға қойылған мақсаткөпшіліктің күш жұмсауымен орындалады. Адамның іс-әрекеті өзінің алдынақойған мақсатымен сипатталады. Егер, мақсат болмаса іс-әрекетте болмайды.Тек адамның еркінен тыс кездейсоқ қимылдар болуы мүмкін. Кейде адамалдына мақсат қоймай бір іс-әрекеттерді жасайтын кезі болды. Мысалы:қызбалықпен жөнсіз іс-әрекетке ұрысып, соңынан өзі ыңғайсыз жағдайдасезінеді.

Қажеттілік пен мұқтаждықтың негізінде, адамда іс-әрекеттің мотивтеріпайда болады яғни мұқтаждықты қанағаттандыру үшін адамның ішкіқозғаушы және алға итермелеуші күші, себебі.

Ал мақсат дегеніміз адамның белгілі бір іс-әрекетті орындауға ұмтылуы.Іс-әрекет процес інде адамның алдында, тек бір ғана мақсат тұрманды, бір-бірімен байланысқан мақсаттың бүтін бір жүйесі тұрады. Жеке адамның іс-әрекетінің қайсысын болсада психо-физиологиялық процестердің күрделіқұрылымдарынан тұрады. Оның қарапайым элементі – қозғалыс. Адамныңжасайтын жеке қозғалыстарының бірігуін іс-әрекет деп. атайды.

Бір мақсатқа біріккен, бағытталған қимыл-қозғалыстың жиынтығын ғанаіс-әрекет деп. танула болады. Іс-әрекеттің қай түрін алмасада белгілі бірқұрамды бөліктерден яғни компоненттерден тұрады.

Мұндай құрылым:1) Мақсатты қоя білу.2) Жұмысты жоспарлау.3) Оның неғұрылым тиімді әдістерін іріктеп ал.4) Іс-әрекетті орындау.5) Іс-әрекеттің нәтижесін тексеру.6) Жіберген қателерді тексеру.7) Қорытынды жасау.Жеке адамға тән іс-әрекеттің түрі санаулы, олар:а) ойын іс-әрекетіә) оқу іс-әрекетіб) еңбек іс-әрекетіОйын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы адам баласының

белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалықерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипатболады.

Мысалы: кез-келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатарқұрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-бірімен өзара қарым-қтанынас жасайды. Ойын баланың түрлі қасиеттерін дамытатынын, оның

мунда да баланың қабілеті, белсенділігі бір сыдырғы байқалатынын А. С.Макаренко өте жақсы көрсетті.

“Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу, әрекет ету қандай орыналатын болса-балалар өмірінде ойын да сондай үлкен маңызды, ойында балақандай болса, өскеннен кейін жұмыста көбінесе сондай болады. Сондықтанкелешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын ойын арқылы болады”.

Баланың жасы өсуімен қатар ойнайтын ойынының мазмұны да өзгеріпотыратыны, белгілі.

Тақырып 5 Қарым-қатынас.Жоспар

1. Қарым-қатынастың туралы түсінік. 2. Қарым-катынастың сан салалары. Коммуникативті қатынас.3. Интерактивті және персептивті қаныстар.4. Қатынас жасау және хабар алмасу.

Әрбір жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікелейқарым – қатынаста болады. Бұл қарым – қатынас бір – бір іментығыз байланысты топтарда болады.

Топтағы, ұжымдағы әрбір адам екі түрлі: 1) Іскерлік 2) Жекеқатынаста болады. Оның 1-сі топтың бүкіл құрамымен

бірге документке түсірілу.2-сі ұнату, жақсы көру, достық жолдастық, жек көру,

жауласу, т.б. себептер негізінде пайда болды. Жекеадамдардың бір – бір імен қатынасын зерттеген кезде бақылау,экспримент, әртүрлі әңгімелесу әдістері пайдаланылады.

Мұндай әдістердің бірі – таңдау әдісі. Бұл әдісті тұңғышұсынған американ психологы Дж. Марено.

Таңдау әдісін – шағын топтардың мүшелері бір – бірін өтежақсы білгенде ғана пайдалануға болады. Яғни таңдау әдісіарқылы жеке адамның іскерлік жағын және жеке басыныңқадыр – қасиетін яғни топтағы алатын беделін сонымен біргебастапқы топтың бар – жоғын, шағын топтардың ыдырау жәнепайда болу себептерін анықтауға болады.

Таңдау әдісін жүргізу барысында сұрақтар беріп, жауабыда ескеріледі. Қойылатын сұрақтар таңдау критерийлері деп.аталады.

Ол 2-ге бөлінеді: күшті, осал Сол сияқты шағын топтағы адамдардың қарым – қатынасын зерттеу үшін

әлеуметтік өлшем әдісті де ұсынған болатын. Бұл әдіс бойынша ұстаздар мен тәрбиешілер, шағым ұжымдардың жетекшілері, өндірістік – кәсіптік мекемелердегі топтардың басшылары қарамағындағылардың өзара қарым – қатынасын анықтай алады. Бұл тәсілдің негізгі өлшемі (критерий) әр түрлі,

басты мақсаты – топ ішіндегілердің тілегі мен мүддесін анықтау топтардағы адамдардың қатынасын: 1) Матрица – кесте2) Социограмма 3) Графикалық кестелер арқылы анықтауға болады. 1. ортақтасу –қарым-қатынасы психологияның негізгі ұғымы. Ортақтасусыз жеке адамның тұлғалық қалыптасу үрдісін, жалпы қоғам дамуын түсініп талдауға болмайды. Ортақтасу адамдарды біріктіру және дамыту тәсілі.

Ортақтасу моделі Субъект- 1Субъект-2

Ортақтасу формалары2. Тікелей ортақтасу – табиғи бетпе-бет, сөздік және

бейсөздік (ым, қимыл) Құралдар көмегімен жасалынатын толықпсихолдогиялық контакт, кері байланыс бір мезгілде өтеді. Бұл– адамдардың бір-бірімен қатынас жасау тарихындағы біріншіформасы.

3. Жанама ортақтасу – қатысушылардың кері байланысуақытын ұзартатын, не кешіктіретін жазу техника құралдарыарқылы жасалынатын толықсыз психологиялық контакт. Хатжазу, кітап шығару, радиодан сөйлеу т. с. с адамиортақтасуды күрделендіріп жібереді.

4. Тұлғааралық ортақтасу – екі не құрамы өзгермейтін топішіндегі таныс адамдардың тікелей контактлары. Тұлғааралықортақтасудың белгілері:қатысушылардың психологиялық жақындығы, бір-бірініңерекшеліктерін білуі, бірге күйзелуі, өзара түсінушілігі, ортаққызметтестігі.

5. Бұқаралық ортақтасу – бейтаныс адамдардың тікелейнемесе жанама (бұқаралық ақпарат құралдары арқылыболатын) контактары.

Мысалы: стадионда, театрда, шеру-бұқаралық тікелейортақтасу, телемарафон, радиохабар - жанамаортақтасу,вагонда-бұқаралық тікелей не жанама болса, купеде-тұлғааралық.

6.Персонааралық ортақтасу - ортақ іс-әрекет үрдісіндежеке қасиеттерін ашатын белгілі тұлғалардың психологиялықконтакттарды (чемпиондар, ғарышкерлер, президент тер).

7. Рөлдік ортақтасу- белгілі әлеуметтік рөлдердіорындаушылардың психологиялық контакттары, мысалыоқушы-оқытушы, әке-бала, сатушы-алушы, көрші-көрші,дәрігер-ауру, бастық-бағынушы. Әрбір адам әр сәтте әртүрлірөлдерді орындайды, сол рөлдерде байланысты қоғамда өз

орын табады. Сол рөлдерде орындағанда адамныңөзгешеліктері назарға алынбайды, тек әлеуметтік рөлгеқажетті іс-әрекеттері маңызды болып саналады. Әрине,әлеуметтік рөл адамның мінез-құлқының егжей-тегжейінанықтамайды. Адам өз рөлін, басқалардың рөлдерін қалайтүсінеді? Ол рөлдерге қандай қатынаста болады? Адамдар өзрөлдерін орындаған сәттерінде қайталанбас өзіндік өрнек пентаңба енгізіледі.

Ортақтасу барысында адамдар өзі және басқалар үшінөзіндік психологиялық ерекшеліктерді ашады, көсеттеді,түсінеді. Адамның психологиялық қасиеттері ортақтасунәтижесінде пайда болады, дамиды, өзгереді. Басқаларменарақатынас жасағанда адам қоғамдық ережелерді, нұсқалары,білім мен іс-әрекет тәсілдерін, жалпы әлеуметтік тәжірибені өзібойына сіңіреді. Ортақтасу нәтижесінде адам жеке тұлғаболып қалыптасады.

Ортақтасу – адамның психикалық дамуының жәнемінезінің алғы шарттары, негізі.

Сонымен, ортақтасу үрдісінде басқалардан өзгешілігіқалыптасады, адам тек қана --- ортақтасу арқылы адамболады (джунглиде өсіп адам болған Маугли-қияли оқиға,ертегі);

- ортақтасу үрдісінде өзге үшін, өз үшін адамныңпсихологиялық қасиеттері ашылады (ғашық болған адамөзін-өзі жаңа қырынан танып біледі);

- ортақтасу үрдісінде жеке адам жалпы адамдықтәжірибені меңгереді 1 Байланыстыру- прагматикалыққызметі. Ортақтасу бұл жерде кез-келген бірлескен іс-әрекет барысында адамдардың бірігуінің шарте болыптабылады. Вавилон мұнарасы туралы аңызда адамдарбірін-бірі түсінбеу салдарына құрылысты бітіреалмағандығы жөніндегі оқиға тегін емес.2. Қалыптастыру, дамыту қызметі. Бұл жерде ара-

қатынас адамның психикалық бейнесінің қалыптасуы менөзгеруінің алғы шарты болып танылады. Кішкентай баланыңдаму барысында оның мінез-құлқы, іс-әрекеті, өмірге көзқарастары үлкен адамдар мен жасаған арақатынасынатәуелді болып келеді. Сыртқы қарым-қатынас нәтижелері ішкіпсихикалық құбылыстарға және баланың өзіндік сыртқықимылдарына айналады. Мысалы, “Зита-Гита” үндікинофильмінде егіз қыздар әртүрлі ореада өскендіктенмінездері бір-біріне ұқсамайды. Сыртқы қарым-қатынассызбалалар ой өрісі өспейді.

Балалар үйінде өскен жас өспірімдердің ой өрістеріөздерінің ата-аналарының бауырында өскен құрбыларынанедәуір төмен болады. Олардың бүкіл өмірлері туған – туысқандарымен, жақсы көрген адамдарымен ортақтасуда өтсе,психологиялық қасиеттері адами сапаға жақынырақ боларыанық. Бірақ осыған байланысты еске алатын бір жайт: балаүлкендердің барлық насихаттарын, ойларын, көзқарастарын өзбойына тікелей құйып алатын ыдыс емес! Баламен ересекадамның арақатынасына тек үлкеннен кішіге өтетін білім,біліктілік, дағдылар емес, бұл-неғұрлым күрделі өзараықпалдау, өзара өзгеру, бірін-бірі байту құбылысы. Балабасқаның тәжірибесін өз ішкі дүниесіне белсенді түрде тезденөткізіп қабылдайды.

1.Растау қызметі. Басқалармен жасаған ортақтасубарысында адам өзін-өзі танып білуге, бекітуге, өзінің барекендігін дәлелдеуге мүмкіндік алады. Адам өзінің барекендігін, өз тұлғасының құндылығын басқа адамдар арқылыбіледі. Адам үшін ауыр жазаның бірі-жападан жалғыз қалу,ешкіммен араласпау, басқалардың назарынан тыс қалу. “Сенжамансың”, “Сенікі дұрыс емес”, деп адамды жаманбағалаудың өзінде оны қабылдап, бар екенін растап тұрудыңбелгісі бар. Ал қабылдамаудың, барлығын растамаудыңбелгілері “Сен бұл жерде жоқсың”, “Сен өмір сүрмейсің”. Осыәдісті А.Макаренко өз коммунасында жиі қолданатын еді, көппсихикалық аурулардың, мысалы, шизофренияның себепшісі.Нәресте, сәби әке-шешесіне “сен жақсы”, “сен біз үшінбарсың” деген дәлелдерді естімесе, оның санасында қалғаніздер эндогендік психозға жол ашады. Күнделікті тіршілікадами арақатынасқа, “растау терапиясына” толы: Танысу менсәлемдесу рәсімдері, құттықтау мен ізет көрсету, т.б. Осыныңбарлығы әр адамның бар екендігін растайтын дәлел екендігісөзсіз.

2.Тұлғааралық эмоциялық қатынастардыұйымдастыру мен тіректеу қызметі. Басқаларды қабылдау,олармен, сан қилы қатынастар тұлғалықтан іскерлікке дейінжасау кезінде адамдар бірін-бірі бағалап, бір імен-бірі нежағымды симпатия , ұнату, не жағымсыз (антипатия, ұнатпау )эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Заманауи адамдардыңәлеуметтік байланыстары тек эмоциялық қатынастар меншектелмесе де, эмоциялық қатынастар іскерлік, ұжымдық,рөлдік қарым-қатынастарға өз әсерін тигізеді.

3.Тұлғаішіндік қызмет. Адам өз-өзімен іштей, недауыстап сөйлесіп диалог арқылы арақатынас жасайды.Тұлғаішіндік ортақтасуда адам ойлауының әмбебап тәсілдері

болады. Л.С.Выготский жазғандай, жеке қалғанда да адамортақтасудың қызметін сақтап қалады.

Сонымен, біз ортақтасудың түрлерін, қызметтерінқарастырдық. Қарым-қатынас психологиясында көбірекзерттелінген дәстүрлі мәселе-тұлғааралық тікелей ортақтасу.

Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық ортақтасудың үш түрін ажыратады: императив (бұйрық), манипуляция (айла), диалог (қос үн, қоссөз, қос тіл).

Императивтік немесе әміршіл ортақтасу - өз ортақтасусерігінің тәртібі мен іс- әрекетіне бақылау жасау мақсатындағыәсер етудің авторитарлық, директивтік формасы. ортақтасупартнері тек әсер етудің нысанасы, пассив ретіндеқарастырылады. Императивтің ерекшелігі, партнердыбағындыру жөніндегі негізгі мақсатының жасырынбай айқынкөрініп тұратындығында. Әсер етудің құралдары ретіндебұйрық, талап, әмір, тиым салу, нұсқау пайдаланылады (Отыр!Тұр! Әкел!). сонымен, әміршіл ортақтасу - басқаны өзінеқажетті белгілі әрекетке күштеп бағдарлау. Қоғамдық қарым-қатынастарда иперативтік ортақтасудың өз орны бар. Мысалы,әскери қатынастар, төтенше жағдайлардағы бастық-қызметкер қатынастары, қиын-қыстау, злізала, операциякезіндегі қатынастар. осындай салаларда императивтікортақтасуды пайдалану нәтижелі әрі қолайлы.

Сонымен қатар мұндай ортақтақтасуды мүлде қолдануғаболмайтын салалар да баршылық. Ең алдымен ортақтасудыңбұл түрін достар және жұбайлар арасында, ата-ана мен балаарасында, тәрбие мен педагогка саласында пайдалануыңғайсыз әрі нәтижесіз. Бұйрық, тим көмегімен ұстаздармената-аналар балаға өз сөзін өткізе алады. Бірақ ол сөздерді балатек сырттай қабылдап орындайды. бала өз еркіменқабылдамаған соң, оның құлағына құйған үлкендердіңережелері, қағидалары, қоғамдық нормалары санасының тезжойылып кететін мазмұны болмақ. Бұйрық түрінде берілгентілектер баланың ішкі құндылығы болаалмайды.

Маникуляция, алдап - арбау ортақтасу – жиі кездесетінтұлғааралық ортақтасу түрі, ортақтасу партнерін өзініңжасырын ниетіне бағындыруды көздеген іс - әрекет. Өзмақсатына жету үшін манипулятор ортақтасу партнерін нысанаретінде қарастырады.

Манипуляциялық ортақтасу – басқаны өз мақсатынжасырып өзіне қажетті іс - әрекетке баулу.

Императив пен манипуляцияның ұқсастығы екеуініңмақсаты бірдейлігінде: яғни, қатынас серігінің ой мен бойынбилу, бақылау. Айырмасы: манипуляциялық стильде шынайымақсат жариялан – байды, жасырылады не ауыстырылады.Алдап – арбау ортақтасуының қоғамдағы ресми орны – бизнес,сауда – саттық, іскерлік, насихат, оқыту болып табылады.

Оқыту барысында (тәрбиелеуде емес!) сабақты қызықтыөткізу, оқушының назары мен ынтасын көтеру үшінманипуляцияны пайдалануға болады.

Арбаушылық барысында қатынас серігі жеке тұлға ретіндеемес, тек манипуляторға керек қасиеттердің иесі ретіндеқарастырылады. Мысалы, манипулятор мейірімді адамныңмейрімін, әлсіздің әлсіздігін өз мақсатында пайдалануғатырысады. Арбаушы өз арбаушылығының құрбаны болыпқалады. Өзін өзі бір тұтас тұлға ретінде емес, кейбір рөлдердіңорындаушысы ретінде қабылдап жалған ниеттер менмақсаттарға бас ұрады. Манипуляторды сипаттайтынқасиеттер: өтірік, зерігу, сезімдердің қарапайымдылығы, өзінқадағалау, өзіне де, басқаға да сенбеушілік. 1. Диалог ортақтасуы. Бұл – тең құқықтық субъектілердің

арақатынасы, ортақтасу мақсаты - өзін-өзі және өзгені тану,білу, дамыту. Жоғарыда аталғанарақатынастардан негізгі айырмашылығы – эгоцентризмнен,өзіндік ұстанымнан альтуризмге, өзгеге, басқағабағытталған ұстанымға көшу. Бұл ортақтасу үрдісінде екідауыс, екі пікір естіледі, бұл субъект- субъект қатынасы.

2. Диалог ортақтасуының ережелері: 3. Сұхпаттасушының және өзінің көкейкесті күйін ескеру, “осы

жерде – осысәтте” қағидасын басшылыққа алып арақатынас жүргізу,дәл осы кездегі сезімдерін, тілектерін, психологиялықхалдерін назарға алу.

4. Ортақтасу серігінің тұлғасына баға бермеу, алдын – алаоның ниеттеріне сену, біріне – бірі сенімділік білдіру.

5. Сер ікті өзіне тең, өзіндік пікірі мен шешімі бар тұлға депқабылдау.

6. Шешілмеген мәселе мен сұрақтар ортақтасу мазмұны болуыкерек (ортақтасу мазмұнын мәселелендіру).

7. Сұхбат адамның өз атынан жүргізілуі керек, біреудің пікірінесілтемей, өзінің сезімдері мен тілектерін білдіруі қажет.(персоналандыру).

Диалог ортақтасуы қатысушылардың өзара түсінушілігінтереңдетіп, бірінің жан байлығын бірі көбейтуге, әрқайсысы өз- өзінің ашылуына жағдай жасайды. Осы типтегі ортақтасуды

іске асыру үшін қажетті өмірлік шарттар жәнеқатысушылардың ішкі дайындығы керек. Оқушылармен қалайсөйлесу керек? Олардың сұрақтарына қалай жауап қайтарукерек?

Біріншіден, шыдамдылықпен сұрақты соңына дейінтыңдау. Көбінесе, адамдар сұрағы анық қой деп,сұхбаттасушыны тоқтата салып жауапқа кіріседі. Сұрақтыдұрыс түсінуде кішкентай ғана күмән пайда болса, қайталапанықтап алған жөн болар (“Кешір мен онша түсінбей тұрмын”,”Мен дұрыс түсінсем...”). Кейінгіге қалдырмай (“бұл келесісабақтың тақырыбы”) міндетті түрде шәкіртке жауап берукерек.

Екіншіден, жауап сұрақтан неғұрлым кең болып, қойылғанмәселені жаңа қырынан көрсетуі тиіс. Маңызы бар сұрақ қойыптұрған шәкіртті ренжітпеу үшін асығыс жауап беруге деболмайды.

Үшіншіден, оқушылар кейде сұрақты дәлме – дәл жауапалу үшін ғана қоймайды. Сұрақты өзінің ойлау қабілетін, білімдеңгейін көрсету үшін де қояды. Мұғалімнен көмек күткенбаланың сенімін ақтап, ашық әңгімеге жадай жасау қажет.

Ортақтасу - өте күрделі феномен. Оның әртүрлілігікөптеген функцияларына тәуелді, ал көп қызметтілігі(многофункциональность) жеке адам мен қоғам өміріндегіорны мен мағынасына байланысты.

Ортақтасудың ішкі құрылымы да өте күрделі, он шарттытүрде үш жата бөлуге болады: коммуникация, перцепция,интеракция. Біртұтас, ішкі бірлігі бұзылмас процесті біз ғылымимақсатта, терең және жанжақты талдау үшін үшке бөлеміз.Естен шығармайтын жайт: тіршілікте арақатынас – біркелкі,бұзылмайтын прогцесс.

Комуникация – арақатынас партнерлерінің бір-біріменақпарат алмасуы, білімді, идеяны, пікірді, сезімді беру менқабылдау үрдісі.

Интеракция - тұлғааралық қимыл ұйымдастыру,қатысушылардың өзара қозғалыс пен әрекет алмасуы.

Перцепция - адамдардың бірін бірі тануы мен тәрбиелеуі негізінде құралатын белгілі тұлғааралық қатынастар.

Тақырып 6 Топ және ұжым психологиясы.Жоспар

1. Топтар және оның классификациясы.2. Топтардың даму деңгейі. 3. Ұжым ішінде адамдардың іс-әрекеті аркылы өзара қатынастардың сипаты.

Топ – бұл адамдардың тіршілік қажетін өтеу үшін бірлесуі, яғни адамдарбірлестігі. Топтар шартты, реалды болып бөлінеді. Психология ғылымыныңайналысатыны нақты (реалды) топтар. Нақты топ дегеніміз- адамдардың іс–әрекеті бір мақсатта бағытталған, олар белгілі бір кеңістікте, азды–көпті мерзімішінде аралас–құралас жүретін бірлестік. Әрбір адам бірнеше топтың мүшесіболуы мүмкін. Бірақ та соның ішінде біреуіне өте етене жақын болады. Топтарең алдымен (макро) топ, шағын (микро) топ, ресми және ресмисіз топ,ұйымдасқан топ, ұйымдаспаған контектілі (адамдар ылғида бірімен–біріжүздесіп жүретін) топ, формалды (ресми түрде арнаулы бұйрық, жарлықпенқұрылған) топ, формалсыз (дос–жаран, құрбы–құрдас, семья) топ, жасанды топ,табиғи, шартты (қағаз жүзінде ғана біріктірілген) топ, референттік топ депбөлуге болады, мәселен, бір кластағы оқушылар, әскери бөлімше, жұмысшыларбригадасы, самалет экипажы реалды (нақты) топқа жатса, ал спорт алаңында,кино залында отырған көпшілік ұйымдаспаған топқа жатады. Бригадамүшелері, студенттер тобы–ресми топ деп аталса, бір отбасындағы жандар,жолдастық, достық қатынастағы адамдар, ағайын–туыстар ұйымдасқан,ресмисіз топ деп аталады.

Топ екі адамнан бастап құралады. Қырыққа дейінгі шағын (классоқушылары, студенттер тағы басқа) топ, ал мыңдаған, миллиондаған адамдардыбіріктіретін топтар (саяси партиялар, ұлт, кәсіподақ, діни қауым тағы басқа)үлкен (макро) топтар деп аталады. Топтар сондай–ақ ассоциация, кооперация,корпорация деп те бөлінеді. Болашақ мұғалімдер мен тәлімгерлерді, іскерадамдарды әсіресе референтік топ деген ұғымның мәніне ерекше зейін қоютиіс. Бұл әр–адамның ерекше қастерлеп, қадір тұтатын, оның тыныс–тіршілігінеәр уақытта бағыт–бағдар беріп отырады, яғни жүрек қалауымен таңдап алғантобы. Референттік топтың қолайлы тиянақты білім алуға ден қойған (жағымды),тентек балалар тобы (жағымсыз) түрлері де кеадеседі.

Әрбір жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікелей қарым –қатынаста болады. Бұл қарым – қатынас бір – бір імен тығыз байланыстытоптарда болады.Топ-бұл адамдардыњ тіршілік қажетін өтеу үшін бірлесуі яѓни адамдарбірлестігі.Топтардың мынандай түрлері бар:

1) Шағын топ2) Бастапқы топ3) Шартты топ4) Нақты топ5) Формалды топ6) Формалды емес топ7) Референт тобы

Біршама тұрақты, құрамы жағынан көп емес, мүшелері бір – біріменқарым – қатынаста болатын, ортақ мақсатқа ұмтылатын адамдарды шағын топдейміз. Бұл топқа кіретін адамдар бірін – бірі жақсы біледі және топтыңалдында тұрған міндет болса біріне – бірі көмектеседі. Кіші топ мүшелерініңсаны 2- адамнан аз болмайды және 30-40 адамнан аспайды.

Мыс: Отбасының құрамы, өнеркәсіп саласындағы өндірістік бригада,қожалық шаруашылығы, фермерлер, мектеп класы, космос кораблінің экипажы,жеке меншік ретінде құрылған өндіріс бірлестігі.

Топ мүшелері кез–келген адаммен өз қалауынша қатынас жасайды. бірақ,топ мүшесі топтың барлық мүшесімен емес біреуін жақын тұтады. Біреулерөзара жиі қатынасып, олардың қарым – қатынасы жақындық сипат алады. Бұлбастауыш топ болып саналады. Мұндай топ мүшелерінің саны 2 – 7адамдардан аспайды.

Шартты топ – Адамдардың тек қағаз жүзінде бар қауымдастығы шарттытоп деп аталады.

Мыс: спорт тақырыбына жазатын журналистер, әлемнің таңдаулыфутболшыларынан команда құрады, ол шартты түрде бар деп есептеледі.

Нақты топ – адамдардың бір – бір імен өзара қарым – қатынас жәнебайланыс жасай отырып, алдарына қойған мақсат, міндеттерін орындауғажұмыла кіріскен адамдардың өмір сүріп тұрған бірлестігі.

Нақты топ қысқа мерзімді не ұзақ мерзімді болуы жәнеадамдардың саныаз не көп болып келуі мүмкін.

Формалды топ – бұйрық жарлықпен кестесі,устав т.б. ресми құжаттарнегізінде құрылады. Мыс: жоғарғы оқу орындарындағы студенттер тобы ,мұғалімдер мен қызметшілер т.б.

Бұл топ арасында психологиялық жақындық (ұнату, сыйласу, достасу)болады. Керісінше (ұнатпау, сыйламау, менсінбеу,жауласу) да болуы мүмкін.

Формалды емес топ – ұнату, көзқарас бірдейлігі, сенім жақындығы, жекеадамдардың білгірлігін, беделін тану сияқты психологиялық мотив тер бірлігінегізінде туады.

Мыс: бірлесіп балық аулау, аңшылық құру. Бұл топтарды бірін-біріұнатубауыр басу нығайта түседі. Бұл қасиеттер жоғалса топ сөзсіз ыдырайды.

Референт тобы – қиялдағы топты айт. Мысалы:адам бір топтың мүшесібола отырып 2-ші топты қастерлеп, жеткіншек қадір тұтады. Мыс: жеткіншекжағдайда класс оқушыларына тек ересектердің тобына мүше болуға тырысады,қызығады. Егер бұған қолы жетпесе онда, ересектердің мінез құлқына еліктеуі.

Топ лидерінің функциясы. Топта ұжымда әдетте жетекшілік міндетінөзіне алатын бір адам болады. Әлеуметтік психалогияда мұндай адамды<<лидер>> деп атайды. Лидер топты ұйымдастыруға және басшылық етугесайланады, не ұсынылады. Лидер әдетте топтың іс-әрекеті жайлы, оның құрамымен мүмкіндіктері жайлы мейлінше хабардар болады. Ол топ мүшелеріменқатнаста өзін еркін, сенімді ұстайды. Шағын топтпрда,ы лидерлікті зерттегенН.С. Жеребованың зерттеулерінде лидердің мынадай қызмет атқаратындығыайқындалған:

а) ол топ алға қойған мақсатқа жетудің жолдары мен құралдарынжоспарлайды, б) топ мүшелері арасында атқарылатын іске жауапты адамдардыбелгілейді, в) егер топтың алдында маңызды іскерлік қойылған болса және бұлтоп өндірістік еңбек ұжымы болса, бнелгілі бір топтық атмосфера орнатады, г)топ мүшелерінің қоғамдық белсенділігін дамытады.

Зерттеу мектеп ұжымдары лидерінің бірнеше типі болатынын көрсетеді.

Бірінші тип. Лидер жағдайға байланысты өзін танытады. Мысалы, оқушыкласта музика викторинасын ұйымдастырып, өткізді делік. Ол көпдегенмузикалық шығармаларды біледі, пионинада, аккордионда ойнайды. Бұл арадаол өзінің дарыны мен шеберлілігін көрсетеді. Ол - лидер. Ал басқа жағдайда олұжымның қатардағы мүшесі болып қала береді.

Екінші тип. Сан алуан істерді атқару кезінде ұжымның басқа мүшелерінежан-жақты ықпал ете алатын оқушы лидер болады. Мысалы, класс сондатүнейтін болып тоғайда туристік жорыққа шықты делік. Лидер оқушымаршрутты әзірлеуге қатысады, топты қажетті құрал жабдық, азық-түлікпенқамтамасыз етуге көмектеседі, транспорт құралдары жөнінде келіседі, далада,таза ауада өтетін концертті әзірлейді т.б. Ол сондай-ақ өмірі қызық адаммен –Ұлы Отан соғысына қатысушымен кездесу ұйымдастырады, көрші мектепоқушыларымен баскетболдан спорттық жарыс өтеізуге келіседі. Алайда оныңлидерлігі қысқа мерзімдік дәрежеде ғана болады. Іс тәмәмданған соң оныңлидерлігі де бітеді.

Үшінші типі. Оқушы өзінің лидерлік қабілетін іс-қызметінің көп дегенсаласында ұзақ уақыт бойы сақтайды: бұл отряд советінің председателі, мектепкомсомол бюросының секретары т.б. Топ, ұжым лидерін аты әйгілі адамдарұғымымен барабар дейге болмайды. Зерттеу бір адамның бойында лидерлік пенәйгілі болу қабілетінің екеуіде болуы мүмкін екенін көрсетеді. Мұндай үйлесімтоптың,ұжымнң атқаратын ісіне игі әсер етеді. Дегенмен бұл жерде алшақтықта кездесіп, лидер бір адам, әйгілісі екінші адам болуы да мүмкін. Мектеппрактикасында класс старостасына, не болмаса отряд советініңпредседательдігіне әйгілі емес оқушыны сайлау жиі кездеседі.

Тақырып 7 Тұлға психологиясы.Жоспар1. Тұла туралы жалпы түсінік.2. Тұланың жеке және дара ұғымдарын талдау.3. Жеке тұланың белсенділігі.4. Қажеттіліктер,қызығулар және олардың түрлері. 5. Дүниетаным, сенім және мұрат туралы.Әрбір адам – ересек болсын, жаңа туған сәби болсын – индивид

биологиялық жеке адам. Адам сүт қоректілер класына жататынбиологиялық тіршілік иесі, басқа жануарлардан айырмашылығы адамда сана бар яғни ол сыртқы ортаның мәнін де, өз жаратылысында танып біледі және парасатты түрде, ойланып әрекет жасайды.

Адам белгілі бір қоғам мүшесі ол қандай болмасын бір іспен айналысады,оның азды – көпті тәжірибесі, өзіне тән өзгешеліктері болады. Осыайтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді.

Мысалы: жаңа туған сәбиді толық адам – деп атауға болады, бірақ, жекеадам деуге болмайды, өйткені оның өмірден алған тәжірибесі, білімі жәнебелгілі бір іс әрекетті меңгере алмайды, оларда әле жоқ. Жеке адам-түсінігіменқатар біздің қолданымымызда адам- дара адам- даралық терминдері бірге жүр.Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшеліктерімен ажыратылады, бірақ бір-

бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінде ең жалпыланған көпқасиеттердің бірігуін –адам- түсінігі қамтиды. Адам-өмір дамуының ең жоғарғыдеңгейінің көрінісі, қоғамдық еңбек барысының жемісі әрі табиғат пенәлеуметтік болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Дара адам-тектілердіңөкілі, адамдық даму нышандарының иесі- нақты адам. Даралық нақты адамныңтабиғи және әлеуметтік қабылдаған қайталанбас ерекшеліктері менқасиеттері.Жеке адам- түсінігіне байланысты ең алдымен адамның қоғамдықмәнді сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні оның қоғамменбайланысында қалыптасады да көрініс береді.

Жеке адамның ерекшелігі дүниетанымынан, мұратынан, бағытынан,қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке адам тарихи - әлеуметтікжағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада (белгілі бір қоғамда, ұжымда) ғанақалыптасады.

Басқа адаммен қарым – қатынас жасау жүйесінде жеке адамныңпсихикасының, өмірінің мазмұны тереңдеп, әлеуметтік қатынастардың шеңберікеңіп, өсіп отырады. Жеке адаммен оның дамуы қоғамның дамуымен тығызбайланысты. Жеке адамның негізгі белгісі – оның дара өзгешелігі. Ал дараөзгешеліктің өзі ең алдымен оның іс - әрекетінен көрінеді. Яғни негізгі іс –әрекет үстінде жеке адамның дара өзгешеліктері : мысалы; қызығу, мінез –құлық темпераменті, қабілет дарындылығы дамып жетіледі.

Дүниеде өзіндік белгілері жағынан бір – біріне ұқсас екі адамболмайды.Адам өмірдің сыртқы жағдайының ықпалымен қалыптасады.Мысалы, екі бала бірдей жағдайда тәрбиеленседе олардың әрқайсысының өзінетән ерекшеліктері болады. Мұның себебі, балалардың табиғаты сапалары әртүрлі. Сөйтіп адамдардың қалыптасуына әлеуметтік факторлармен қатарбиологиялық факторлар да ықпал етеді. Бұл факторларды бір – біріне қарама –қарсы қоюға, олардың бір – біріне байланысты емес деп санауға болмайды.

Жеке адамның белсенділігінде қоршаған ортаға ықпал жасау қабілетіндеайырмашылық болады. Бұл белсенділіктің шығар көзі:

1. Адамның қанағаттандырылуы керекті мұқтаждықтар.2. Көңіл аударуы керек ететін сыртқы дүние ықпалдары.Қажеттіліктер дегеніміз - өмір мен дамудың белгілі бір жағдайында

адамның міндетті түрде керек ететін қажетсінулері. Өмір сүру үшін адамдар:тамаққа, киімге т.б. толып жатқан қажеттерін қанағаттандыруы тиіс.Қажеттіліктер адам бойындағы белсенділіктерді оятады. Адам қажеттіліктеріәртүрлі болып келеді. Оларды:

1. Материалдық (тамаққа, киімге, мекен – жайға т.б.)2. Рухани – (білімге, өнерге, эстетикалық ләззаттағы т.б. ) қажеттілік тек

адамға тән қасиет. Эстетикалық ләззаттану қажеттілігі адам өмірінде ерекшеорын алады. Соның арқасында адам өз тұрмысын, демалысын өзінің өмірінмәнді етуге құлшынады.

3. Қоғамдық қажеттіліктер – еңбекке, адамдармен қарым – қатынасқа,қоғамдық іс - әрекетке деген қажеттіліктер. Еңбекке деген қажеттіліктер –біздің еліміздің азаматтар үшін негізгі қажеттілікке айналып отыр. Адам еңбек

етпей отыра алмайды. Өмірдің бірінші қажеттілігіне айналған еңбек - адамғаүлкен бақыт пен қуаныш сыйлайды.

Қызығулар – қажеттіліктер негізінде пайда болады. Қызығулар -шындықтағы заттармен құбылыстарды белсенділікпен танып білугебағытталған адамның тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.

Тақырып 8. Зейін.Жоспар1.Зейінді аудару және белу: Зейінді әр түрлі әрекетке бөлетін қабілетті

анықтайтын факторлар. 2.Еңбек іс-әрекетіндегі зейіннің аударылуы мен бөлінуі. Зейін және іс

әрекет. 3.Іс-әрекеттің құрылымы және зейін. Зейіннің іс-әрекетті ұйымдастыру

мен реттеудегі ролі. 4.Зейін әрекетті қадағалаушы ретінде (П.Я.Гальперин). Автоматты және

саналы бақыланатын процестер. Зейіннің дамуы. Зейіннің даму сатылары,оларды анықтайтын фактолар.

Зейін - деп, адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақталуынкөрсететін құбылысты айтады.

Зейін - деп, айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соғанпсихикалық әрекетімізді тұрақтата алу.

Өз ойымен болып отырған адам қасында сөйлесіп отырған адамдардыңсөздерін есітіп отырса да, ұғынбауы мүмкін. Егер, біздің зейініміз басқа бірзатқа, нәрсеге аударылып отырса, сол сияқты бір жеріміздің де ауырғанындасезбеуімізде мүмкін.

Оқу жұмысында зейіннің маңызы, өте үлкен белгілі бір затқа зейінаударсақ, ол біздің санамыздан орын алады да, қалғандары нашар қабылданадыяғни шетке қалып қояды.

Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оныңнәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.О. Ушинский зейнніңмаңызын былайша көрсетеді.

Зейінді психикалық процестің тобына жатқызу дұрыс болмас еді, өйткеніалам өз өмірінің әрбір моменттерін де бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді,бір нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына,бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалықәрекеттің ерекше сипаты болып табылады.

Зейіннің түрлері мыналар:1. Ырықсыз зейін.2. Ырықты зейін. 3. Үйреншікті зейін.Ырықсыз зейін. Сыртқы дүниенің кез-келген объектілері кейде ырықсызбіздің назарымызды аударады.Қ ызығу - ырықсыз зейін арқылы да болады. Мыс: қызыққан нәрсемізге

зейініміз тез ауады. Қызықты кітап оқу үшін де.

Ырықсыз зейін кез-келген тітіргендіргіш арқылы пайда бола бермейді.Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жагдайлар себеп болады:

Ырықты зейін - әрекетті саналы түрде белгілі бір ерік күшін жұмсауарқылы орындалады. Ырықты зейінде - белгілі бір мақсат көздеп, объектігеерекше зер салуды қажет етеді.

Тақырып 9 Түйсік пен қабылдау. Жоспар1. Қажеттілік мотивация үрдісінің негізі ретінде. 2. Түрткінің биологиялық және әлеуметтік деңгейлерінің арақатынасы.

Адам қажеттіліктерінің тарихи табиғаты. 3. Түрткінің онтогенетикалық және жағдаяттық дамуы.4. Түрткі қажеттіліктердің затталуының нәтижесі ретінде. 5. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері.6. Байқау және байқағыштық.7. Уақытты және кеңістікті қабылдау.

Түрткі дегеніміз - әрекет етуге деген ынтаның жиынтығы болса,әлеуметтік нұскаулар - адамдардың наным-сенімдері. Темперамент - адамныңпсихикалык процестерінің динамикалық сипаттамасы. Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда “мен”деген ұғымды білдіреді. “Мен” – жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, олөзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесебәсеңсіту, өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әректтіжоспарлап отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсатыұйымдасқан өмірі мен қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаныңқұрылымы егер психикалық үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толықболмай шығар еді. Бұдан басқа, кейбір авторлар тұлга кұрылымына ерік пен эмоциятүсініктерін қосады. Психикалық кұбылыстардың кұрылымыныңпсихикалық процестерді, психикалық күйлерді және психикалықасиеттерді бөліп көрсету керек. Психикалық процестер, өз кезегінтанымдық еріктік, эмоционалдык, болып бөлінеді. Ерік пен эмоция өзіндіккұбылыс ретінде психикалык, процестер шебінде карасты рылуға лайыкты.

Алайда осы кұбылыстарды тұлға кұрылымы шебінде үшін деавторларда негіз бар. Мысалы, сезімдері жиі бағдары бар эмоцияныңбір түрі, ал ерік қасиеттері қоғам болып табылатын адамныңқылықтарын реттеуге қатысады. айтылғанның бәрі қарастырылып отырғанмәселенін күрделі және тұлға мәселесінің кейбір аспектілеріне қатыстыбелгілі жетіспеушіліктердің болатындығын көрсетіп отыр. Көбіреккеліспеушілік тудыратын мәселелері адам ұйымдасуы құрылымыныңиерархиясы, тұлғадағы биологиялылық пен әлеуметтіліктің қатынасы.

Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасыт.б. қасиеттері жатады. Мысалы, алманы қабылдауды алайық. Мүнда біздіңаналозаторымызға оның қызыл түсі, хош иісі, тәтті дәмі т.б. осындай қасиеттері,бір мезгілде әсер етеді де, миымызда түтас зат күйінде бейне пайда болады.

Қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады.Сырқы ортадан адамға дамылсыз ақпарат келіп отырады. Кісі бүлардың бәрінбірдей дүрыс қабылдай алмайды немесе үлгермейді. Егер бала өмір бойыпоезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды.Адамның сыртқыдүниенің заттары мен қүбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсендіқабылдау. Белсенді қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.

Қабылдаудың негізгі ерекшеліктеріҚабылдаудың түтастығы. Қабылдаудың обьектісі кейбір жеке

қасиеттерден, жеке бөліктерден түрғанымен , біз оларды бүтіндей, тұтастайқабылдаймыз.

Кей - кезде бүрынғы тәжірибемізде үшыраған кейбір обьектілердің жекебөліктері, шет жағасы, үзінділері ғана қабылданса да, бүларды түтас затформасында қабылдаймыз. Егер "Дударай" операсындағы Мариям әнініңбасталуын ғана қүлағымыз шалса, осы әннің мазмүнын түтастай қабылдайтынболамыз. Адам алдындағы үш нүктіні де жеке ноқат ретінде қабылдамайды.Мұны үш бұрыштың тұтас бейнесі деп түсінеді. Өткені, қабылдаудағы жекебөліктер жиналып келіп, тұтас нәрсенің бейнесін қурайды

Тақырып 10 Ес.Жоспар1.Есте сақтаудың психологиялық заңдылығы және негізгі факторлары. 2.Еске қалдыруға, сақтауга материалдың сипаттамасының әсер етуі

(көлемнің, біртектілік дәрежесінің, материал ұғынымдылығының рөлі). 3.Жаттығулардың рөлі. Эббингауз заңы. үйрену және ес, жаттығуларды

уақыт бойынша бөлу.Ес- деп, қоршаушы өмірдегі заттар мен қүбылыстардың мида алғашқы із

ретінде калыптаса бастап белгілі бір уақыт ішінде сақтала отыра . кезіндеқайтадан жаңғыртылуын айтамыз.

Ес-деп, коршаушы өмірдегі заттар мен күбылыстардың адам миындасакгалып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, үмытылуын бейнелейтін процесс.

Ес-күрделі психикалық процестерге жатады. Ес- есте қалдыру,қайтажаңғырту, тану, үмыту секілді процестерден түрады. Естің физиологиялык;негіздерін бір кезде И.П. Павловтың жүйке жүйесінің пластикалық қасиетьтүралы ілімімен түсіндіретін. Жүйке жүйесінің пластикалылығы дегеніміз-түрлі козулардан қалған осерлердің қайтадан уақытша байланысқа түсе алуқабілеті. Уакытша байланыстардың тікелей тітіркендіргіштер әсер етпегенжағдайда мида жасальтуы онда бүрынғы байланыстардан із қалыпотыратындығын көрсетеді. Өйткені адам есінің мимен қалайша байланыстыекендігін жөнінде ғылымда әлі нақтылы деректер жоқ.

Бір нәрсені есте сақтау- оны байланыстыру деген сөз. Ес процесініңАссоциациялык принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек ойшылы

Аристотель ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырыппсихикалық әрекеттің калған түрлерін түсіндіруге бүл принципті колданбады.

Ғылымда түңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымендәлелдеген, осы негізде көптеген психикалық процестердің табиғатын түсінуге

болатындығын көрсеткен үлы орыс ғалымы И.П.Павлов болды. И.П.Павловпсихологияда ассоциациялар деп аталатын қүбылыс ми қабығында екі қозупроцесінің қабаттасып келуі себепті паида болып, сан рет қайталаудыңнәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін түсіндірді. “Ұлығалым бүл туралы былай деп жазды " Уақытша нервтік байланыс жануарлардүниесіндеде , біздің өзімізде де байқалатын жан-жақты физиологиялық қүбылыс .Сонымен катар ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден күрылса да немесе әріп, сөз,әлде ойдан құрылса да психикалық қүбылыс болып табылады, оны психологтарассоциация деп атайды." Ассоциациялардың Аристотел заманынан белгілі үштүрі бар. Олар:

1. Іргелестік, аралас2. Ұқсастық, 3. Қарама-қарсылық ассоциациялар.

Естің түрлері.Ес адамның әр-алуан іс-әрекеттерімен байланысты болып , тіршілікте

маңызды қызмет атқаратын болғандықтан , оның түрлерімен көріністері деәрқилы. Естің бөлінуі адамның түрлі әрекет ерекшеліктеріне сәйкес жүргізіліп ,олар есте қалдыру , кайта жаңғырту процестерімен тығыз үштасады.

Тану (қайта жаңғыртудың қарапайым түрі. Тану адамдардың қабылдаусаласындағы ерекшеліктеріне қарай түрлі дәрежеде көрінеді. Мыс: біреу бірнәрсені қиналмай, тез және

Толық таниды, екінші біреу мұны мүлде тани алмайтын болады, үшіншібіреу шала таниды, ал төртінші біреу қате таниды. Обектіні дұрыс тану үшінадамның көзі төселіп үйренген болуы, өмір тәжірибесі мол, бақылағыш болуышарт.

Тақырып 11 Ойлау.Жоспар1.Ойлау және қиял туралы жалпы түсінік.2.Ойлаудың және қиялдың физиологиялық негіздері.3.Ойлау жөніндегі теориялар.4.Ойлаудың және қиялдың түрлері.5.Ой тәсілдері. Ойлау формалары.Ойлау — деп, сыртқы дуние заттары мен қубылыстарының байланыс-

қатынастарының миымызда жалпылай және жанама турде сөз арқылыбейнелейді. Сыртқы дуниені толық тану ушін туйсікпен қабылдау сезімжеткіліксіз. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен қубылыстарды тек ойлауарқылы біле аламыз. Сондықтан туйсік қабылдау, сезім, ойлаумен тыгызбайланыста болады. Түйсік пен қабылдау дуние танудың 1-ші баспалдагыболгандықтан, олардан тыс ешбір ойлау болмайды.

Ойлау сезім мушелері арқылы алынеан мәліметтерді өңдейді, осысезімдік маелуматтардыц негізінде белгілі болады. Ойлау процесініц қамтитынкөлемі өте кең. Ойлау-курделі, психикалық процесс. Ойлау-сөйлеу сияқты, тек

еңбек әрекетінің негізінде пайда болған. Адамның ойы ылғида сәз арқылыберіледі. Ойлау мен сәйлеу бір екен деп тагыда ойлауга болмайды.

Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы, Сөз-ойды басқаадамдарга жеткізетін құрал. Ойдың сөз арқылы бейнелеуінің арқасында адамөзінен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәжірибе мен білімді сақтап қала алды. Ойдыөмірді онан әрі жақсарту мақсаттарына пайдаланады. Ойлаудыңфизиологиялык, негіздері И.П.Павловтың 1 және 2 сигнал жуйесі жөніндегііліміне байланысты тусіндірілді. Ойлау-ми қабығының күрделі формадағыанализдік, синтездік қызметінің нәтижесі мунда 2-ші сигнал жуйесінің уақытшажүйке байланыстары жетекші роль атқарады. Ойлау әрқашан анализ жәнесинтез процестерінен басталады.

Анализ дегеніміз - ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәндіжақтарын жеке бөліктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың құбылыстықбарлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен синтез бір-бірімен тығызбайланысты, бірінсіз-бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі- бірінен-бірі ешқашанажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі. Кез-келген сұраққажауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу, анализ бен синтездің түрліқиысуларын қажет етеді. Мәселен, мылтықты жеке бөліктерге ажырытсақ, бұл –анализ (талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппенқұрастырсақ синтез (топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу т.б.дағдылардың қалыптасу жолы да осы анализ, синтез операцияларыныңпринциптеріне негізделген. Адам ойлауына анализ бен синтездің дәрежесі түрліжағдайларға байланысты (жас, білім, тәрбие т.б.) әр қилы көрініп тұрады.

Тақырып 12 Қиял.Жоспар1. Киял туралы жалпы түсінік.2. Киялдың физиологиялық негіздері.3. Киялдың түрлері.4. Қиялдың жасалу жолдары. Қиял маңызы - бізді қоршаған объективтік шындық. Тіпті (қиялдың)

фантазияның өзі өмірде бар нәрселерден құрастырылып жасалынады.Қиялдың шындықпен байланысты болып келуі адамға қанат бітіріп, оныңілгері өрлеуіне себепші болды. Халық "Қыран жетпеген жерге қиял жетеді" -деп бекер айтпаған. Бір кезде талантты орыс ғалымы К.Э.Циалковскийкосмосқа ұшуды армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне түңғыш ретжол салған Ю.Гагарин мен басқа кеңес косманавттарының ерліктері осындайшындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.

Қиялдың физиологиялық негіздері. Қиялға оңашаланып алынғанорталықтар емес, мидың үлкен жарты шарларының қабығы түтаспай негізбола алады. Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрынжасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға түседі де, жаңанәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайтажасап өңдеу процесінде 2 - сигнал жүйесі шешуші роль атқарады. Қиял 2сигнал системасының жүмысымен тығыз байланысты болады.

Тақырып 13 Сезім. Жоспар

1. Жоғары сезімдердің түрлері.2. Сезім саласындағы дара айырмашылықтар.

Жоғары сезімнің түрлері мыналар :

1. Адамгершілік - моральдық2. Эстетикалық3. Интеллектік (ақыл - ой)Адам мінез - құлқынан жиі көрінетін сезімдердің бірі адамгершілік

сезімдер. Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмұны дакүрылымы да күрделі келеді. Бұлар:

1. Қоғамдық мәнді сезімдер.2. Жеке көңіл күйге байланысты сезімдер болып бөлінеді.Соның біріншісіне мына сезімдер жатады: достық, жолдастық, адалдық,

ар -намыс, борыш, жауапкершілік, ұят т.б. жатады.Ар - намысты коргау - адамға өте жарасымды сипат, бүл көбінесе

қайсар, өжет, табанды, көздеген мақсатына жетпей тынбайтын адамның ғанақолынан келеді. Ар - намысты қорғау дегеніміз - сонымен бірге айналақоршаған адамдарды да силай білу деген сөз. Ар үятты қастерлеу намысқатырысушылық екенін бірінен кездесе бермейтін қасиет. Мұның адампсихологиясына әсер ететін соша кісі кейде "кірерге жер таппай, кісі беті неқарай алмай... үйқыдан, тамақтан қалатыны да болады.

Ұлы ақын Абай атамыз үяттың екі түрі бар дейді.1.Надандықтан туатын.2.Жағымсыз іске, теріс қылыққа ялу.

3.Ұялмас нәрседен ялу, бұл надандық, ынжықтық, жігер - қайратосалдығы, білім мен тәжірибенің саяздығы. 4.Шын ұят ақыл парасаттың ісі "өлімнен үят күшті" деп халқымыз тегінайтпаған.

Адамның ары мен үяты ақылының күзетінде болса, жүрек, қайрат үшеуібір жерден шығып отырса мүндай адам үятты болады дейді Абай. Эстетикалықсезімдер дегеніміз адамның шындықтағы қандай болмасынбір сүлулықты сезінуі.

Мыс: табиғаттағы әдемі көріністі тамшалау, көркемөнердегі, өмірдегішынайы, әсем нәрселерден ләззат Алу. Сол сияқты архитектуралық,музыкалық, сахналық шығармалардың шебер орындалуынан ләззат алуға дабайланысты туып отырады. Мыс: "Әсем әнмен тәтті күй" ...

3. Интеллектік сезімдер - адамның ақыл - ой әрекетімен танупроцестерімен тығыз байланысып жатады.

Мыс: таңсықтау білуге қүмарлық, күдіктену, сенімділік, жаңашылдық, т.б. жатады. Сезімнің бүл түрі оқу процес інде, ғылыми, зерттеу жүмыстарындаадамға зор ләззат беретін жаңалықтар ойлап табуда пайда болады. Мүғалімніңбастр міндетінің бірі - оқушылар санасында интелектік сезімді қалыптастыру

болып табылады Ол үшін көп оқу керектігін оқусыз ешбір мақсатқа жетеалмайтыныын түсіндіру қажет "Оқу инемен қүдық қазғандай" ол оңайлықпенқолға түспейді. "Адамның көңілі шын мейірленсе ғылымның өзі де адамғамейірленіп, тезірек қолға түседі" - дейді, үлы ақын Абай. Сезім саласындағыдара айырмашылықтар. Адамның сезім саласындағы дара айырмашылықтарытүрліше болып келеді. Отбасы тәрбиесіне, тұрмыс жағдайына, денсаулығына,жүйке жүйесінің типтік ерекшеліктеріне, білім қорына, өзін-өзі тәрбиелеудәрежесіне, жас ерекшелігіне т.б. қарай неше түрін кездестіруге болады. Өмірдекөңілі көтеріңкі, жағдайлары шат – шадыман адамдар мен қатар, сәл нәрсегеуайымдағыш, қабағы қатулы, не өзін ұстай алмайтын, тиянақсыз болар-болмаснәрседен асып-сасып жұрттың үрейін алатын адамдар да кездеседі.

Тақырып 14 Ерік. Жоспар

1. Ерік туралы жалпы түсінік.2. Ерік туральг теориялар.3. Еріктің физиологиялық негіздері.4. Еріктік амалдарды талдау.5. Ерік сапалары.

Адам өз қажеттілігіне байланысты алдына түрлімақсаттар қояды. Сол мақсаттарды орындау үшін түрліәдіс-амалдарды қарастырады. Бұл үшін қимыл-козғалысқатүсіп отырады. Адамдардағы қимыл-қозғалыс есепсіз көп,оларды үлкен екі топқа бөледі:

1.Еріксіз қозғалыстар (көздің ашылып-жүмылуы,жөтелу,шашалу, түшкіру т.б.) яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар.

2.Ерікті, яғни мақсатты қозғалыстар. Мысалы, жергетүскеннәрсені көтеріп алу.

Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлікедергілерді жеңе білуден көрінетін қимылқозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік депатайды. Сонымен, ерік дегеніміз - адамның өз мінез-кұлқынсаналы түрде меңгере алуын айтамыз.

Адамның осындай психикалық әрекеті алдына қойғанмақсатына байланысты түрлі ішкі және сыртқы кедергілердіжеңе білуінен байқалады. Мысалы: үйқы басып төсектентұрғымыз келмейді, бірақ сабаққа кешікпеу үшін түру керек.

Ерік қоғамдық ерік процесінде пайда болып қалыптасқан.Тек еңбек ету арқылы ғана адам өзінің әр түрлі амалдарын,қимылдарын көрсетіп, түрлі қажеттіліктерін өтей алады.

Адамның еріктік қимылдары оның өмір сүріп отырғанортасының, яғни сыртқы дүние заттары мен құбылыстарыныңәсер етуіне байланысты көрінеді. Біз көп адамдардан " нетілесем соны істеймін" деген сөзді көп естиміз

Кейбір философиямен психология ғылымының өкілдеріосындайжеке пікірлерге жас кенедей жабысып: "адам неістейміндесе де ерікті өз қылығына өзі қожайын дейді. Ал еріктіңайналасын қоршап түрған дүниеге,

жағдайларғаБайланысты болатындығына жете мән бермейді.

Сөйтіп ерік қимылдарын өзінен-өзі пайда болмайтын,керісінше, адамның өмір сүрген ортасына байланысты дамыпотыратын, ми қызметіжемісінің бірі болыпесептелінетінпсихикалық процесс деп түсінуіміз қажет. Ерік-жігер туралы теориялар мыналар: 1. интеллектуалдық немесеассоциациялық теориялар. Мүны жақтаушы Германияда өткенғасырда өмір сүрген Мейман. Мұның айтуынша ақыл-ойинтеллектпен байланысып, соның нәтижесінде пайдаболады, яғни ерік адамның мүқтаждығы мен қажеттілігісекілді рухани күшінен туындайды. Бұл пікір бойынша ерікөздігінен пайда болады. Ол өзінен-өзі еріксіз жүзеге асыпотырады.Адам ерікті әрекет жасау үшін өзінің бұрынғы көргенбілгенін елестетуі керек, сол елестеудің нәтижесінде адамныңерікті әрекеттері пайда болады. Мұндай көзқарас адамның ерік-жігерін белсенді түрде өзінің әрекеті ретіндеқарастырмайды,ассоциация заңдары бойынша пайда болатын әрекеттер дептүсінеді.

2.Неміс психологы В.Вундт оның көзқарасы бойынша ерікэмоциялық сезімдердің тек бір түрі ғана болып табылады. Ерік еңкүшті сезімдердің, аффекттілердің ерекше варианты. Жағымдысезімдер ерікке негіз болып, оны тудырып отырады. Әрине еріктіэмоцияның бір түрі деп айтуға болмайды. Өйткені, ерік пайдаболу үшін оған адамның түрлі жағымды сезімдері түрткіболмайды, керісінше, адамның мүктаждықтары себеп болады.

З.Америка психологы Джемс ерік адамда пайда болғанойдың еріксіз қимылға айналуы дейді. Мысалы: адам жіпке біртасты байлап, қолын созып жіпке (тигізген) тізген тасты жайайналдырам деп ой -ласа жібі қимылдап өздігінен айналғандай

болады. Міне осындайды Джемс ерік әрекеті деп ойлайды. Бұлайтылған ойдың барлығыда ерікті әрекеттің пайда болутабиғатын, мазмұнын аша алмайды.

Еріктің физиологиялық негізін дәлелдегендер И.П.Павлов пен И.М.Сеченов болды. Еріктің физиалогиялықмеханизмі мен қабығының рефлекстік табиғатына жатады.Ерік процесінде ерікті қозғалыстардың алатын орны ерекше.

Ерікті қозғалыс дегеніміз мақсатты қозғалыс, яғникүрделі шартты рефлекстер.

Еріксіз қозғалыстарда тумалық қасиет болса , еріктіқозғалыстар өмірде жере-бара қалыптасады. Адамның еріктіқозғалыстары ми қабығында бұрын пайда болған уақытшабайланыстардың негізінде жасалынады.

Мүндай қозғалыстар үшін сөз ерекше тітіркендіргішболып табылады, көптеген қозғалыстарды реттеп, басқарып,тежеп отыратын да осы сөздік сигналдар.

Адам сөз арқылы нұсқау алады не тоқтамға келеді, алданақойған мақсатына сәйкес, қимыл- қозғалыстарын реттестіреді.Қозғалыс анализаторының жүйке клеткалары мидыңорталық сайының алдыңғы жағына орналасқан . Осы жердепирамида формасындағы алып жүйке клеткалары бар.Бұлар жүйке талшықтары арқылы қаңқаның бұлшық еттеріменбайланысып жатады.Қозғалыс анализаторын құрайтын жүйкеталшықтарын пирамидалық жол деп атайды.

Пирамидалық жолдың қызметіне зақым келсе, адамныңқимыл-қозғалысының берекесі кетеді, мұндай да оны параличауруын шалдықтыруы мүмкін.

Қозғалыстарды тезей алу , тек алда тұрғанмақсатқа сәйкес қозғалыс жасау - I және II сигнал жүйелерініңөзара әрекеттестігінің нәтижесі.

Тақырып 15 Темперамент.Жоспар

1. Темперамент туралы түсінік.2. Темперамент туралы (теориялар яғни) ілімнің дамуы3. Жүйке жүйесінің типтері және темперамент.4. Темперамент типтеріне психологиялық сипаттама беру.5. Темпераментті зерттеу әдістері.6. Темпераментті тәрбиелеу жолдары.

Өте ерте кезден бастап адам өзін-өзі байқай, бақылайотыра, өзін басқа адамдармен салыстыра келе адамдардыңарасында болатын айырмашылыктарды біліп, түсінгісі,зертгегісі, дәлелдегісі келген.

Бұл дәлелдеу жолы ертедегі грек оқымыстыларынанбастап әлі күнге дейін зерттеліп келеді.

Сыртқы бейнесі мен түр-тұлғасы жағынан адамдар біріне-бірі ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, темпераментерекшеліктері, қабілеті мен икемділігі жағынан олардыңәрқайсысының өзіндік даралық қасиеттері болады.Табиғатта жеке дара ерекшеліктермен сипатталатын 3-түрлінәрсе бар.

Бір түп ағаштағы 200000-ға жуық жапырақтың бедеріжағынан бір-біріне ұқсамай, даралық өзгешелігімен көзгетүсетіндігі.

Темпераменті, мінез-қүлқы жағынан бірдей екі адамболмайды.

Дүние жүзіндегі 6 млрд. адамдардың әрқайсысыныңсаусақ бедері біріне-бірі ұқсамайды.

Осы деректер табиғаттағы кемелденіп жетілген ақыл-ой иесі адамдардың өзіндік қасиеті мен ерекшелігін білдіреді.

Әрбір кісінің жеке басына тән дара өзгешеліктің біріосы темперамент. Мұның шығу тегі-"красис" деген грек сөзінлатынша-темпераментум дейді. Мұның мәні-заттардың мөлшершамаластығы деген түсінікті береді.

Адамдардың арасындағы осындай айырмашылығыныңболуын денедегі сұйықтарға байланысты-деп алғашдәлелденген грек дәрігері ғалымы Гиппократ болды. (б.ғ.д.460-356) Олар: денені жьшытьш тұратын қан. салқындататын -шырын. құрғататын - бауырдағы сары өт. дымқылдық беретін -қара өт.

Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағытемпераменттің әр түрлілігі организмдегі осы 4-түрлісүйықтардың аз-көптігіне байланысты деп түсінген.

Мысал: организмде қанның пропорциясы басым болса -сангвиник, ал шырын басым болса - флегматик, қара өт басымболса - меланхолик, сары өт басым болса - хол е риктемпераменті деп атаған.

Сонымен темп е рамент дегеніміз - жүйке жүйесініңтума қасиеттерінен туындайтын адамның жекеөзгешеліктерінің бірі.

Темп е рамент деп - - әр адамның сезім көрінісінің, ойлауөрісінің және қимыл әрекетінің өту, сыртқы көріну жолынайтамыз. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да

(біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, біреулержай қимылдап, асықпай істейді).

Психиканың күші мен тереңдігінен де ( біреу өжет, алғырболса, екінші біреу керісінше сылбыр жігерсіз болады).

Адамның көңіл-күйінің ерекшелігінен де (салмақты,түрақты, жеңіл, түрақсыз т.б.).

Эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреукүйгелек т,б.) жақсы байқалып отырады.

Қазіргі кезде темпераменттің 4-түрі туралы психологиядаерте замандардан бері қалыптасқан тарихи мәліметтербелгілі бір жүйеге келтірілді. Гиппократтан соң Римніңатақты дәрігері ғалымы Гален темпераменттің санын 13-кежеткізді.

Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, оладамдардың темпераменті күшті болатынын денесі салқынболса, темпераменті баяулайтынын айтады. Ал медицинадағылымдарының өкілдері темперамент жанындағы ілімдіықшамдап, оның бұрынғы 4-типін сол күйінде қалдырады.

Неміс философы И. Кант 1798 жыл жарық көрген"Антропология"деген еңбегінде темпераменттің үш түрінепсихологиялық сипаттама беріп, оларды психологиялыққасиеттер - деп анықтады.

ХІХ-ғ. соңында неміс психологі В. Вундт темпераменттерадамның "жан дүниесі тебіреністерінің" күш қуаты менжылдамдығының арақатынастарына тәуелді болады депесептеді.

Неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуыжүйке жүйесінің тонусына байланысты десе орыстыңантрополог ғалымы Зеланд ми қабықшасындағымолекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігінебайланысты дейді. Ал көрнекті орыс педагогы П. Ф. Лесгафттемпераменттердің қан сауыттарының жуандығы менкеңдігіне байланысты деп түжырымдады.

Темперамент жайында, оның типтері мен түрлерін,адамның мінез - құлқы мен әр алуан қимыл әрекеттегікөріністерін тәлім-тәрбие істерімен үштастыра отырыпіздестірген қазақ халқының көрнекті жазушысы ЖүсіпбекАймауытов болды. Ол өзінің "Жан жүйесі" және "өнер таңдау "деген еңбегінде айтты.

Неміс психологы Э. Кречмер мен американ психологіШелдонның пікірлері. Темперамент типтері ішкі секрециябездері қызметінің арақатынасына байланысты болады депсанады.

Темпераменттердің физиологиялық негізін ғылымитұрғыдан делелдеген академик И. П. Павлов болды.

Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу ментежелудің күші, тепе -теңдігі, қозғалғыштығы жиынтығынанқүралады.

Жүйке процестерінің күшіне - ми қабығының жүмысістеу қабілеттілігінемесе сыртқы ортаның тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігіжатады.

Жүйке процестерінің тепе - теңдігі қозу мен тежелудіңбір – біріне теңдігін көрсетеді.

Жүйке процестерінің қозғалғыштығы - деп қозу ментежелудің бір-бірімен алмаса алу қабілетін айтады.

Тақырып 16 Мінез.Жоспар

1. Мінез туралы жалпы түсінік.2. Мінез туралы теориялар.3. Мінездің физиологиялық негіздері.4. Мінездің құрылымы мен қасиеттері.5. Типтік мінез бітістері.6. Мінезді тәрбиелеу жолдары.

Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өзәлінше түрліше жауап қайтарып отырады. Бұл жауапреакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша қатынасжасайтынын көрсету мен қатар, біртіндеп беки келе, соладамның ұйреншікті әдетіне, мінезқұлқының мәнерінеайналады. Сөйтіп әр адамда әртүрлі мінез бітістерінің болуы,оның сыртқы орбамен түрліше қарым - қатынас жасауыныңнәтижесі болып табылады.

Адамның сыртқы ортамен байланысу ұшін жасайтыносындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.

Мінездің негізгі сапалары болады1. мінездің адамгершілік жағынан тәрбиелілігі;2. бірқалыптылығы;3. толықтылығы;4. күші мен айқындығы;5. салмақтылығы.

Мінездің сапасының негізгі компаненттері(бөліктері).Ұжымшылдық, гуманизм, адамдарға қамқорлық,жолдастықты қадір тұту, жұртшылық пікірімен санаса білушілік,жауапкершілік пен адалдық т.б. Рухани дүниесі бай, қажеттерімен қызығулары, талғамы мен ой- өрісі кең адамдарды толыкмінезді адам дейді:

«Адамның басына қонған бақыттың түрақты болуы жақсымінез құлыққа байланысты» (Әл - Фараби). Мінез сапаларының бірі- оның бірқалыптылығы. Мұндай адам қүйындай үйытқыптүрмайды, оның қастерлейтіні сөз бен істің бірлігі. Кімніңмінезі толық болса, соның мінезі бірқалыпты да келеді.Мінездің бүл екеуі егіз қозыдай, бірінен екіншісі ажырамайтынқасиеттері.Мінездің түрақтылы ғ ы адамның саяси моральдықүғымынан, түсініктерінен туындайды.

Бір қалыпты, тұрақты мінезі бар адам басқалардыңжетегінде кетпейді, оның өзінің белгілі көзқарасы, принципі,өзіндік мінез -қүлқы болады, ол қауіп - қатерден бойтасаламайды, керек жерінде батылдық көрсете біледі.

Инициатива мен белсенділік, достық пен жолдастық,адалдық пен шыншылдық осындай мінезді адамға тәнқасиеттер. Ал мінездің күшіне мақсатқа жету жолында алдатұрған кедергілерді жеңе білуде көрінетін адамұстамдылығының мөлшері жатады.

«Байда қайрат, айда көз, болмаған соң айтпа сөз» - депұлы ақын Абай тегіннен тегін айтпаған. Жақсы мінезге тәнсапалардың біріне оның байсалдылыгы жатады.

Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзегшілігіменерекшеленеді, адамдар мінез ерекшеліктеріне орайажыратылады. «Мінез» грек сөзі «характер» деген сөзіненшыққан. Ол «белгі, ерекшелік, өзгешелік, із қалдыру» - дегенмағына береді.

Мінез деп - әрбір адамның жеке басына тән өзіндікпсихологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы.Адамның ісі мен қылығынан көрінетін оның айналасындағыларғақатынасын бейнелейтін кісінің бір сыдырғы тұрақтыжәнетұрлаулы жеке өзгешелігі мінез деп аталады. Мінез туабіткен қасиет емес, ол біртіндеп өмір сатысында дамып,қалыптасып отырады. Мінез білістері адамның дуниегекөзқарасына, сенім мен мұратына, әлеуметтік жағдайына,сыртқы ортаның әсері мен адамның өзін өзі тәрбиелеуменкөрінеді. Мінез туралы ілім Грек елінен шыққан. Бұдан 2500жыл бұрын Грек ғалымы, философ Теофраст Афини жұртының30 - дан астам мінез бітістерінің нашар жақтарына талдаужасаған. XVII - ғасырда франсуз жазушысы Лабрюен нашармінез бітістерінің 4500 - ден астамына сипаттама берген. XIX - ғ.

Аяқ кезінен бастап мінез туралы психологиялық теорияларкөріне бастады. Зерттеушілер адамдардық мінезін денеқұрылысына сәйкес түсіндіруге тырысты. Осы кездеріфренология, графология деген ағымдар пайда болды.

Френология ағымын жақтаушы Ф.Галлет, адамның бассүйегіне, формасына жүйке саласына қарап адамның мінез-құлқын, ақыл - ойының дәрежесін анықтауға болады дейді.

Графология ілімін жақтаушы Аристотель, Гефаст т.б.адамдардың жазуына қарай адамның мінезін ажыратуғаболады дейді.

ХІХғ. Француз ғалымы А.Бен мінезді тек психологиялықерекшелік дара адамның ақыл - ойы мен сезімінің және ерікерекшенің қасиеті деп санады. Т.Рибо мінезді сезім мен ерікерекшелігі десе, ал орыс медигі әрі педагог П.Ф.Лесгафтерік қасиеті деді. И.Кант мінезді темперамент пен салыстыраотырып, оны адамда жүре пайда болатын қасиет деді. Т. Рибомінезді адамда туа пайда болады десе , ал Малапер, Фульет.б. мінез туа пайда болуымен қатар жүре де пайда болатынерекшеліктері бар дейді . Полан - мінездің барлықсипаттары адамның тіршілік жағдайымен байланысты дегенпікір айтады .Сонымен мінез жөніндегі көзқарас осы күнгедейін өзара талас - тартыс туғызып келеді.

3. Ұлттық мінез – адамдардың тарихи қалыптасқанбірлестігі мен ірі топтарды бір саналатын этностық , ұлттық ,халықтық өмір тіршілігі мен әлеуметтік жағдайының тұтастығыарқылы танылады .

Әрбір халық пен ұлттық этностық өзіндік мінез - құлықтарыболады . Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтарданерекшеленіп түратын өзіндік сипат- қасиеттері бар .

Ыбрай Алтынсарин еңбектерінде өз халқының мінез-қүлқына тән қасиеттерді атап көрсеткен .

- Қазақ халқының қарапайымдылық пен кішіпейілдік .- Ашық жарқын көңіл мен кеңпейілдік,- өзге тәсілді адамдарға деген достық және сыйластык ,- қонақжайлық т . б . қасиеттер ,- өз Отанына , туған жеріне ,еліне деген сүйіспеншілік ,- мал шаруашылығына икемділік ,- балажандылығы,- сөз өнерін ардақтауды ,шешендік қабілеті,- еңбек сүйгіштігі мен шыдамдылығы ,

т . б. Жалпы ұлттық қасиеттері болып табылады .

Тақырып 17 Қабілеттер. Жоспар

1. Қабілет туралы жалпы түсінік.2. Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.3. Қабілет және нышан4. Дарындылық, данышпандылық, бейімділік туралы түсінік.5. Қабілет саласындағы дара айырмашылықтар.

Күнделікті сөзімізде "қабілет"деген атауды жиіқолданамыз. Мысалы: Мұғалім оқушысына мінездеме береотырып, мына бала математикаға , мынау суретке, ал мынаумузыкаға қабілетті деп жатады.Сол сияқты қоғамдықжұмыстарды атқару барысында да ұйымдастырушылыққабілетінің зор екендігі байқалады. Бұл мысалдардан әрадамның әрекеттің бір түріне икемділігін көрсететін дараерекшеліктері.

Қандай болмасын әр нәрсеге қабілеті жоқ адамболмайды, ол біреуде күшті, екінші біреуде шамалы болыпкелуі мүмкін.

Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретінадамның әр түрлі жеке қасиеттерінің /түстерді жақсыажырата алу, қолдың икемділігі, мызыкалық саңылау т.б.қиысьш келуін яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілетдеп атайды .

Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білімжүйесінің икемділік пен дағдының болуына байланыстыболады. Мысалы: Оқушыда техникалық қабілеттің ойдағыдайдамуы үшін, техникалық конструк-ң қүрлысын жақсы білуіоны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімітереңдеп, икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, оныңқабілеті де ойдағыдай дамып отырады.

Адамның ақыл - ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерінкөрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпықабілет деп аталады. Мысалы: Ақылдың орамдылығы менсыншылдығы, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пентапқырлық материалды тез есте қалдыра алу т.б. осысекілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпықабілет болып табылады.

Іс-әрекеттің жеке салаларында ғана көрініп, оныңнәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілеттіарнаулы қабілет деп атайды.

Бүған суретшінің, музыканттың актердің, спортшының,математик-ғалымның, ақын жазушының қабілеттерінжатқызуға болады.

Соңғы кездерде қабілеттің 3- түрлі де айтылыпжүр, ол ұйымдастырғыштық, педагогтық, конструктивті-техникалық қабілет. ХІҮ-ХҮІ ғ-ң аралығы ғылымда "Қайтагүлдену дәуірі"-деп аталды. Сол кездерде Ф. Энгельстіңберген сипаттамасында алысқа сапар

шекпеген ,4-5 тілде сөйлемеген, творчествоныңбірнеше саласында жарқырап көзге түспеген бірде -бір іріадам болған жоқ. Мысалы: Леонардо да Винчи ұлыхудожник болып қана қойған жоқ. Сонымен бірге ұлыматематик, механик, инженер, физик болды.

Сол сияқты ХХғ. бас кезінде қазақ қоғамында да бареді. Олар: А.Байтүрсынов ,М.Дулатов, Ж. Аймауытов, М.Шоқаев т.б. болды.

Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.Психология ғылымында қабілет жайлы бірнеше пікірлер

кездеседі.Соның бірі - қабілеттер тұқым қуалау арқылыдамып отырады дейтін ілім.

Мысалы: Гальтон таланттың тұқым қуалаушылықжолымен болатынын тарихқа белгілі көрнектіқайраткерлердің өмірбаяндарын зерттеу арқылы дәлелдегісікелген.

Америка психологы У.Эшби "мың рет сәтсіздікке үшырап,мың бірінші рет жаңалық ашқан, адам қабілетті де, осынышешпей тастап кеткен адам қабілетсіз"-дейді.

ХҮІІІ-ғ. Гельвеций "Қабілеттің түгелімен қоршағанортамен тәрбиеден туындайтынына ерекше мән берген." ,

Қабілет жөнінде және бір ілім яғни пікір-ол Маркстікдиалектикаға сүйеніп түжырым жасайды. "Қабілеттердіңдамуын да табиғи, биологиялық және әлеуметтік жүрепайда болатын қасиеттердің арақатынасыныңдиалектикасына сүйенеді."

Шындығында, қандай қабілет болса да қолайлыәлеуметтік жағдайларда, іс-әрекет, еңбек үстіндеқалыптасып отырады.

Тақырып 18 Жас ерекшелік және педагогикалық психологияныңпәні, міндеттері және әдістері

Жоспар1.Жас ерекшелік психологиясының адам туралы басқа ғылымдар мен байланысы.

2.Психикалық дамудың әрбір кезеңінднгі адамдар арасындағыжеке дара айырмашылықтары.3."Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы" ұғымдары. 4.Баланың психикалык дамуындағы дағдарыстардың мәнін түсіну. 5.Жетекші іс-әрекет түсінігі. Жетекші іс -әрекет және жастагы негізгіпсихологиялык жаңа құрылулар. 6.Онтогенездегі жетекші іс -әрекеттердің ауысуы.

Жас ерекшелік психологиясының басқа ғылымдармен байланысы.Жас ерекшелік психолоиясы педагогикалық психологиямен тығыз байланысты.Педагогикалық психологияның пәні- оқыту мен тәрбиелеудің психологиялықзаңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық және даму психологиясының біртұтастығы зерттелу объектісі- бала, жеткіншек, жасөспірім ортақтығыментүсіндіріледі; олар егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысындазерттелсе, даму психолоиясыың зе рттеу объектілері, ал егер педагогтыңмақсатты ықпалдары қарастырылсы, педагогикалық психологияның объектілеріболып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі сыныпоқушылар психологиясы, жеткіншектер, жасөспірімдер психологиясы – дамупсихологиясының бөлімдері, ал оқыту психологиясы, тәрбиелеу психологиясы,мұғалімдер психологиясы- педагогикалық психологиясының бөлімдері болыптабылады.

Жас ерекшелік психолоиясы психологияның басқа да салаларымен( еңбек психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т.б.) тығызбайланысты. Тек қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелікфизиологиясымен, гигиенасымен, анатомиямен және т.б. байланысты.

Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болыптабылады және бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндікқұрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады.Л.С.Выготский жас шағы дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудыңбелгілі, біршама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпыциклінде алатын орнымен және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндіккөрініс табуымен анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғыкезеңдерде болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзіқайта құрылып, өзгеріп отырады.

Адамның жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығыменанықталады. Бұл-әрі балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптаржүйесі әрі айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі олигеретін білім мен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жасшағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланыңдене дамуының түрлі жақтарының ( мысалы, сәбилік шақтағы белгіліморфологиялық құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организмөзгерістерінің ерекшелігі т.б. ) ерекшеліктері де енеді.

Жас ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тікелей әсеретпейді. Ортаның қайсыбір элементтерінің қандай да бір бұрын дамыған қандайда бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балағаобъективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жағдайлардың

жиынтығы жастың өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды да, ал олардыңарасындағы қарым-қатынас өзгерісі келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігімен ерекшеліктеріне сабақтас келеді.

Сонымен, жас шағы оның дамуының сол кезде қойылатын талаптар ментіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айна ласындағыларменқарым-қатынас ерекшелігімен, блаланың жеке басының психологиялыққұрылымы дамуының деңгейімен, білім мен ойлануының даму дәрежесімен,белгілі бір физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.

Адамның дамуын айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың дамудеңгейі бөлімдердің, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі арасындағыбайланыс анықтайды.

Адамның өмір сүру ерекшеліктеріне байланысты, психикалық жасерекшеліктеріне сәйкес

жас кезеңдерін былай топтастыруға болады:1. Нәрестелік кезең / туғаннан 1 жасқа дейін / 2. Бөбек кезең / 1 жастан 3 жасқа дейін / 3. Мектепке дейінгі кезең / 3 жастан 7 жасқа дейін / 4. Бастауыш мектеп кезеңі / 7 жастан 11 жасқа дейін / 5. Жеткіншек кезеңі / 11 жастан 15 жасқа дейін / 6. Жоғары сырып кезеңі / 16 жастан 17 жасқа дейін / 7. Жасөспірімдік кезең / 17 жастан 20-23 жасқа дейін / 8. Жастық шақ / 20 жастан 30 жасқа дейін / 9. Кемелдік кезең / 30 жастан 55-60 жасқа дейін / 10. Қартаю кезеңі / 60-70 жас аралығы / 11. Кәрілік кезең / 70 -тен жоғары /

Тақырып 19 Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және психикалықдамудың заңдылықтар мен динамикасы.

Жоспар1. Құрбылар ұжымы және ондағы өз ара әрекет қоғамның ересек мүшелерінің

катынастарын модельдеуі ретінде. 2. Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және оқу іс-әрекеті. 3. Танымдык, қоғамдық қызығулардын, мінез құлық мотивінің калыптасуы.

Педагогика және жас ерекшелік психологиясының өмірге келуі19 ғасырдың екінші жартысына жатады және психологияғылымына генетикалық идеяның енуімен байланысты.

Жас ерекшеліг психологиясының дамуына Ч.Дарвинніңэвалюциялық эвалюциялық идеяларының айтарлықтай ықпалытиді. Олар психикалық дамудың қайнар көздері проблемасынакөңіл аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстікмәнін түсіндірудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын көрнектіорыс ғалымы и.С. Сеченов те атап көрсетті.

Жасына, жас шамасына қарай даму барысы деген не? Бұлсұраққа жауап адамның психикалық даму табиғатын түсінудегіжалпы қарым-қатынасқа байланысты болады. Айтылып жүрген

көзқарастардың біреуі даму сатыларының өзгермейтіндігін,абсолютті болатындығын дәлелдеуге келіп саяды. Жас жөніндегімұндай ұғым психологиялық дамуды табиғи биологиялықпроцесс деп түсінумен байланысты. Қарама-қарсы көзқарас- жасдаму білім мен дағдылардың жәй жинақталуы ретінде ғанақарастырылады.

Кеңес психологиясы жас кезеңдері тарихи сипатта болады деп,П.П.Блонский мен Л.С.Выготский бұл тұжырымдамаларды одан әріқарай дамытты. Т арихи даму процесінде балалар өсетін жалпыәлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріпотырады және бұлардың барлығы дамудың жас кезеңдерініңөзгерісіне әсер етпей қоймайды.

Тақырып 20 Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуы.Жоспары.

1. Мектепке дейіні жастағы психикалық қалыптасуғы жалпы сипаттама.2. Мектепке дейінгілердің құрдастар мен ересектер мен өзара әрекеттегі қарым-қатынасты қалыптастыру.

Мекепке дейінгі балалық шақта организмнің қарқындыжетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсуі мен қатар ткандар менмүшелердің анатомиялық қалыптасуы және функциялықдамуы жүріп жатады. Скалеттің сүйектеніп, бұлшықеттердіңсомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің дамуыныңүлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамғадейін өседі. Үлкен ми сыңарларының қабақтарының реттегішрөлі мен оның ми қабығы астындағы орталықтарды бақылауыарта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болуы жылдамдығыартып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды. Денедамуы баланың дербестігін арта түсуіүшін, тәрбие мен оқытупроцесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруүшін қолайлы жағдайлар жасайды.

Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болыпбаланың құрдастармен жасайтын арнайы өзара қарым-қатынастың пайда болуы, “балалар қоғамының” құрылуыболып табылады.

Бөбек жасындағылар негізінен үй ішіндегілермен қарым-қатынас жасайды, ал / 4,5-5 жаста / бала сыртқа шығып,құрбыларымен ойнайды, әрқайсысының сөз қоры бірініңбілмегенін бірі білуі арқылы, бөбекке қарағанда, 3 есе артатүседі. Бұл жаста сөз қоры 3200-3800-ге жетіп қалады. Сөздікқорының көбеюі тек зат есім арқылы емес, сын есім, сан есімжәне т.б. арқылы іске асады.

Егер бөбек сөздерден сөйлем құрастыра алмаса, енді бұлжаста қарапайым сөздеден сөйлем құрастыра білу қабілетіартады. Бірақ сөйлем құру тек сан жағынан емес, сапажағынан да үлкен өзгерістерге ұшырайды. Мектепкедейінгілер есінде бар сөз қорына негізделе отырып, тілдіңтиісті ережелерін пайдаланып, мыңдаған жаңа сөйлемдердіқұра бастайды. Бұл жерде жаңа сөйлемдер деп, сол тілде барсөйлемдер ғана емес, тіпті жоқ сөйлемдерді де құруды айтады.Сонымен қатар, қолданылатын сөзін бала тым өткір жәнекүлдіріп айтуға да шеберлігі дами бастайды. Қазақ тіліндекейбір категориялар жоқ болғандықтан, мектепке дейінгілерүшін сөйлеу жеңіл әрі оңай түседі және тиісті морфемаларарқылы сөйлемдерге жаңа жұрнақтарды “желімдей” беругемүмкіндік туады.

Фонематикалық есту ана тіліне байланысты қалыптаса бастайды,фонематикалық есту мектепке дейінгілерде ана тілінде жақсы дамыған.Мысалы, біреу “сөз” деген сөздің орнына “бөз” десе оны кекетіп бір әріптіңөзгерілуі, сол сөздің мәнісін өзгертіп жіберетінін бала сезеді.

Егер бөбектің сөйлеуі көбіне ситуацияға / жағдайға /тәуелді келсе, мектепке дейінгілерде сөйлем көп текстіге сайқұрала бастайды. Ситуацияға байланысты сөйлеуде зат есімонша кездеспейді, оның орнына есімдік көп айтылады. Демекбалалар сөйлеіп отырғанда қасына біреу келсе, олардың сөзінетүсіне алмайды. Түсіну үшін әңгіме не жөнінде екенін білуқажет. Ал контекстіге байланысты сөйлеу деп сөйлеушілердіңқасында тыңдап отырғандар не жөнінде болып отырғанынбілмесе де / ситуацияны білмесе де / сол айтылған сөздіңтікелей мәнісіне қарап, соны айқын түсіне алуын айтамыз.Мектепке дейінгілер / 6-7 жас / ситуацияға байланыстысөйлеуден контекст арқылы сөйлеуге көшеді. Себебі, олардыңтек ситуацияға орай түсінікті емес, онсыз да түсінікті келеді.Осыған қарап ситуацияға қатысты тілдің төменгі сатысы екен,ал контекстің негізінде сөйлеу жоғарғы сатысы екенін айтуғаболмайды. Себебі, тек мектепке дейінгілер емес, ересектердекейбір жағдайда ситуацияға негізделе отырып сөйлейтіні жиікездеседі.

Мектепке дейінгілердің сөздері көбінесе өздерінеарналған. Себебі, ересектер сөйлегенде сөзін өзгелергеарнайды. Ал кіші балалар кейде өз-өзіне арнап сөйлейді.Сөйлеудің бұл түрін Ж.Пиаже эгоцентрикалық / лат.Его+центрум - өзіне сөйлеу / деп атаған. Әдетте, үлкендерайланғанда ішкі сөйлеу арқылы өз ісін жоспарлайды. Ішкісөйлеу мектепке дейінгілерде әлі қалыптаспағандықтан, ойынестіртіп, өз-өзіне айтады. Демек, эгоцентрикалық сөйлеу

-өзгелерге аналған емес, баланың өзіне арналған ойдыжеткізудің ерекше түрі. Баланың ойы өзіне түсініктіболғандықтан, сол ойын өзіне естіртіп айтуы не үшін қажет?Бұл жағдайда бала ой үстінде өзіне сөз арнағанда, сол сөздітірек ретінде пайдаланады. Әйтпесе, оның ойлана алуы мүмкінемес. Ж.Пиаже эгоцентрикалық сөйлеу балада 7 жасқа дейінсақталынады, кейіннен жойылады. Бұған Л.С.Выготский қарсышығып, 7 жасқа толғанда эгоцентрикалық сөйлеу бір жолатажойылмайды дейді. Ол кейін баланың ішкі сөйлеуіне айналады.Л.С.Выготскийдің пікірінше, ішкі сөйлеу сырттай естіртіпсөйлеуден дамып шығады, бұлардың екі арасындаэгоцентрикалық сөйлеу кездесіп, екеуін ұштастырып, өзі кейінжойылады дейді. Бұл пікірге кейін АҚШ психологы Дж. Брунерқарсы шығып, ішкі сөйлеу сырттай / естіртіп / тілге үйренуденбалада пайда болмайды. Бұл оның түрлі символ арқылыдүниедегі затты бейнелеуге талпынуынан дамып шығады.Оның пікірінше, тілге үйрену балада туғаннан кейін пайдаболғанымен, ол оның тәжірибесіне жатпайды.

Тақырып 21 Бастауыш мектеп оқушының тұлғалық қалыптасуы және психикалық дамуы.

Жоспар1.Бастауыш мектеп жасындағылардың дамуының жалпы шарты. 2.Оку іс әрекеті кіші мектептегілердің жетекші іс әрекеті ретінде. 3.Оқу іс әрекетінік жалпы күрылымы, қалыптастыру заңдылықтары. 4.Мектептегі алғашкы теориялык ойлаудың калыптасуы (Д.Б.Әльконин,В.В.Давыдов).

Қазіргі заманғы тәрбие жүйесінде бастауыш мектеп шағы бала өмірініңжеті жастан он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңді қамтиды. Бастауыш мектепжасындағы пайда болу экономикалық жағынан дамыған елдерде жалпығабірдей міндетті толық емес және толық орта білім беру жүйесінің шығуымменбайланысты. Баланың психологиялық дамуындағы оның рөлі балабақшаданбастап орта білім беру аяқталғанға дейін балаларға қоғамдық тәрбие берудіңтарихи қалыптасқан жүйесіндегі бастауыш оқытудың мақсаттары менмазмұнының өзгеруіне байланысты.

Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі мынада:бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл балаөз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушыныңерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде түріндеқатар жүреді. Кез-келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған дамумүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отырумаңызды.Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осыбастауыш мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады.Сондықтанғалымдардың назары қазіргі бастауыш клас оқушыларын дамытудың

резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды оданарғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға мүмкіндікбереді.

Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдамқатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады.Ірі бұлшықеттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалытүрде алғанда күшті де кең кұлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті,алайдаоларға дәлдікті талап ететін ұқсас қимылдарды орындау қиынрақ ссоғады.Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз-он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он-онекі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда бастауыш классоқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсапорындайтыны түсінікті болды. Оның білегі тез талады да, ол тез және тым ұзақжаза алмайды. Бастауыш сынып оқушыларына, әсіресе 1-2 сыныпоқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды.Балаларда көпұшырасатын графикалық жағынан нашар орындалатын тапсырманы көріп алутілегі көпнесе нәтижені жақсартпайды. Бастауыш сынып оқушыларыныңбұлшық еттері шап-шаң өседі және ол қан мен жақсы қамтамасыз етіледі,сондықтан салыстырмалы түрде алғанда төзімді болады.

Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізі,жетекші түрі мен сипаталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақтаойын іс-әрекеті жетекші болады. Жеті жасар бала мектеп табалдырығынанаттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алған меносы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта бастайды.Бастауыш сынып оқушыларының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлықмотивтерін елеулі түрде өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштеріндамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады. Әсіресе мектеп өмірінің жаңажағдайларына алғаш енуін айқын аңғартады. Балалардың көпшілігі бұғанпсихологиялық жағынан даярланған. Олар бұл жерде үймен немесебалабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс бірдеңелер кездестіруді күте отырыпмектепке қуана барады.

Бірінші сынып оқушылары бастан кешетін қиыншылықтардың негізгітүрлері. Көпнесе үш типті қиыншылық жиі байқалады.Олардың біріншісі жаңамектеп режимі ерекшелектеріне байланысты (дер кезінде ояну және тұру керек,сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отырну талап етіледі,үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.). Тиісті дағдылар болмаса, баладаәдеттен тыс шаршау оқу жұмысын бұзу режидік сәттерді жіберіп қою пайдаболады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-физиологиялықжағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға пайда болады.Тек қана мұғаліммен ата-анлар бала өміріне қойылатын жаңа талаптарды түсінікті де айқынжеткізу, олардың орындалуын әрдайым тексеріп балалардың дараерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау шараларын қолданыпотыруы қажет.

Баланың мектепке бару мен оның отбасындағы жағдайы өзгереді. Оныңжаңа міндеттері пайда болады. Үлкендердің қарым-қатынасын және олардың“мектеп еңбектерінің” тілектерін дереу қанағаттандыруғы дайын

тұратындығын сезген кейбір балалар өздерінің жағдайын өктем пайдаланып,үйде өздері-оқушылар-басшы тұлға болатын тәртіпті ораната бастайды.(Жалғасы жанарда.

Ал, бұл енді оқушының ерекше өзімшілдігі пайда болуына әкеп соғуымүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші класс оқушысына көңіл бөлуді оғансемьяның басқа мүшелерінің де маңызы еш кем емес мүдделері мен қамы-қарекеті бар екенімен ұштастыру керек. Бал мен санасып үй іштерінің жалпыағымында өзінің мектептегі қақтығыстарын шамадан көрсете бермеуі керек.

Қиындықтардың үшінші типін бірінші кластағы көптеген оқушылар оқужылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқы да олар сабақ басталарданкөп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті,мұғалімнің берген бағасына мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпыдаярлықтары сезіліп отырады. Бірақ 1ші сыныпта оқу процесі әдетте балаларбелгілі бір даяр білім мен анықтамадар алып, оларды есте сақтап, қажеттіжағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге дегенқажеттілік қарастырылмаған. әрине, мұндай жағдайлардабаланың ақыл-ойізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады. Осығанұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықыласы нашар қалыптасады.Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада оқуға дегеналғашқы құштарлық өте бастайды да осының нәтижесінде селқостық пеннемқұрайдылыққа салынады. Мұғалімдер кейде материалға қызықтыэлементтер енгізе отырып оларды жеңуге тырысады. Бірақ бұл әдіс аз ғанауақыт ықпал етеді.

Оқуға тоюды болдырмаудың ең сенімді әдісі балалардыңсабақтардыжеткілікті дәрежеде күрделі оқу-танымдық тапсырмалар алуында, тиістіұғымдарды игеруді талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуындажатыр. Бұл шамамен былайша болады. Математика курсында сандар ұғымыныңмәні зор. Ол балаларға бірінші сыныпта беріледі. Олармен танысу тәсілімынадай. Балаларға бірнеше затты көлемі немесе сан жағынан салыстырутапсырмасы беріледі, бірақ есептің шартында мұны тура және тікелейорындауға болмайды. Қалай істеу керек? Бірінші сынып оқушылары бұғанұқсас есептерді шығарудың жалпы тәсілін іздеуге мәжбүр болады. Бірқатаразды-көпті сәтті әрекеттер жасап көрегн соң, балалар мұғаліснің көмегіменмұндай жағдайларды шешу, өлшеу, есептеу және сан қажет екендігінанықтайды. Осылардың көмегімен шамаларды жанама түрде салыстырудыорындауға болады. Содан кейін балалар өлшеуді және санауды үйренеді, сандарұғымының мазмұнын түсінеді. Осындай арнаулы анықтаулар (тиісті ұғымдарқаншалықты қажет және олардың шығу тегі қандай), тәжірибе көрсетіпотырғандай, өмірлік міндеттерді шешудің өзіндік математикалық әдістеріне,осы оқу пәні сабақтарына балалардың танымдық ынтасын қаклыптастыруғакөмектеседі.

Білім, іскерлік және дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынаста, ойындар арасында, кітаптар оқығанда және т.б игереді. Еңбектәжірибесінде адам бай тәжірибе алады. Затында оқу қызметіненигерудіңөзіндік ерекшелігі неде? Бәрінен бұрын оның толық жүзеге асу үшін

жағдайлар тек қана мектепте жасалынатынын есте ұстау керек, онда балаларғығылым негіздерін оқытады, онда олардың ғылыми дүние танымынқалыптастырады. Оқу ісінің мазмұнынының өзгешеліктері болады.Оның негізгібөлімін ғылыми ұғымдар, ғылыми заңдылықтар және соларға сүйенетінпрактикалық міндеттердің шешудің жалпы тәсілдерін құрайды. Қызметтіңбасқа түрлерін игеру жанама тәсіл ретінде көрінеді.

Тақырып 22 Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы.Жоспар

1. Отандық және шетел психологиясындағы жас өспірімділік “дағдарыс” мәселелері.2. Жас өспірімдік кезеңге өтудің психологиялық алғы шарттары.

Жас шағы психологиясында жас өспірімдік шақ жыныстық толысуданбасталып, ересектің бастауымен аяқталатын даму стадиясы деп атлады. Алайдабірінші шегі физиологиялық, екінші әлуметтік шек болатын осы анықтаманыңөзі құбылыстың күрделілігі мен көп өлшемділігін көрсетеді.

Жас өспірімділіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақөсудің биологиялық процестері басқалардың бәрінен басым болады дегеноймен жас өспірімдік алдымен организм эвалюциясының белгілі бір кезеңі депқарайды. Психолбогиялық теориялар психикалық эвалюцияныңзаңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назараударады. Психоаналитикалық теориялар жасөспірімділікті психосексуалдықдамудың белгілі бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жас өспірімділіктіалдымен индивид немесе жеке адам дамуы ретінде ішкі процес тұрғысынанқарайды. Бірақ бұл даму әлуметтік және мәдени ортада біркелкі болып өтеді.Жас өспірімділік әлуметтік теориялар оны алдымен социализацияның белгілібір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектің дербесте жауапты іс әрекетіне көшудеп қарайды. Зеттеушілер адам менгеруге тиісті әлуметтік рөлге, оныңбағалаушылық бағдарларының қалытасуына, еңбек өміріне аяқ басуменбайланысты проблемаларға назар аудару, яғни индивидтік-психологиялықпроблемалар әлуметтік проблемалардан шығады.

Қазіргі ғылым жастық проблемасын әлуметтік-психологиялық факторлармен дамудың ішкі заңдылықтарын есепке алып, комплекстік зерттеу керек депбіледі. Бұл әжептіреу қиын, өйткені психофизиологиялық дамудың қарқынымен фазалары әлуметтік толысу мерзімімен әркезде үйлесебермейді.Акселерация, дене күшінің жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалартез және бойлары ұзын 2-3 бұрынға қарағанда орта есеппен екі жыл бұрынөседі. Жыныстық толысу да екі жыл ерте басталып, ерте аяталады. Физиологтарекінші жыныстық белгілердің шығуына қарай бұл процесті үш фазағапрепубертаттық, пупертатық және поспертуаттық фазаларға бөлінеді, осыныңөзінде жасқа қатысты психология әдетте жеткіншек жасты екі кезеңменбайланыстырады.

Акселерацияға байланысты жеткіншек кезеңнің шектері томенгіндейде,казір ол 14-14.5 жастан-ақ аяқталады. Жас өспірімдік керісінше тез

басталады.Бірақ дамудың бұл кезеңінің нақты мазмұнын алдымен әлуметтікжағдайлар анықтайды.

Бастауыш мектеп шағындағы психологиялық жаңа құрылымдарБастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайда

олар үшін жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып,балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындаумектеп жасына дейінгі балаларда жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуынжорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқуқызметінің қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.

Егер балалар бәрі бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарыністесе ғана жалпылама сабақтарды ұйымдастыру мүмкін болады. Сондықтанәрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін басқарудыүйренеді.

Әртүрлі пәндерден қандай да бір тапсырманы орындауда әдетте балалароларды шешудің ең жақсы жолдларын іздеп табады, іс-әрекеттер варианттарынтаңдап алады да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарынжоспарлайды (бұл ішкі жұмыс әсіресе еңбек сабақтарында ерекше көрнекібайқалады). Бала өз іс-әрекеттерінің “қадамдарын” неғұрлым көбірекжорамалдай алатын болса және олардың әр алуан варианттарын неғұрлыммұқият салыстыра алатын болса, ол есептің нақты шығарылуын соғұрлымойдағыдай бақылайтын болады. Оқу іс-әрекетіне, сондай-ақ оның басқа дабірқатар ерекшеліктеріне (мысалы, сөз жүзінде есеп беру, бағалау) бақылаужасау және өзін-өзі бақылау қажеттігі бастауыш сынып оқушыларында іс-әрекетті өздігінен, іштей жоспарлау және орындау қабілетінің қалыптасуынақолайлы жағдай жасайды.

Тақырып 23 Алғашқы жастық шақтың психолдогиясыЖоспар

1. Физикалық, ақыл-ой, әлеуметтік дамудағы индивидуалды айырмашылықтар.Ерте жастық шақтың психологиялык жалпы және басқа да қырлары.

2. Ерте жастық шақтағы махаббат. Ерте жастық шақ жасындағы психикалыкөмір ерекшеліктері.

3. Әмоциялық ерекшеліктері. Мотивтері мен кұнды бағдарланулары. Жеткіншектің жаңа құқықтарға ие болмақ тілегі ең алдымен ересектермен

қарым-қатынастың бүкіл саласын қамтиды.Жеткіншек бұрын ынталанаорындайтын талаптарға қарсыласа бастайды; өзінің дербестігін тежегенге жәнежалпы алғанда “кішкентай бала секілді” қамқорлық жасап, бағып-қаққанға,бақылағанға, тіл алуды талап етіп, жазалағанға, оның мүдделерімен,көзқарастарымен, пікірімен санаспағанға, т.б. ренжіп, қарсылық көрсетеді.Жеткіншекте өзінің қадір-қасиетін анық сезіну шығады, ол өзін кемсітуге,дербестікке деген құқысын айыруға болмайтын адаммын деп ұғынады.Ересектермен қарым-қатынастың балалық кезде болған ( баланың ересектерменқатынасындағы тең құқысыздық жағдайын бейнелейтін ) типі жеткіншек үшіненді қолайсыз, оның өзінің ересектік дәрежесі туралы түсінігіне сәйкескелмейтін болады. Жеткіншек ересектердің құқыларын шектейді де, өз

құқыларын ұлғайтады, өзінің жеке басы мен адамдық қадір-қасиетінқұрметтейді, сенім білдіріп, дербестік берілуін, яғни ересектермен айқын тнңқұқылықты талап етеді. Жеткіншектің қарсылығы мен бағынбауының әр түрліформалары – ересектермен қарым-қатынастардың бұрынғы типін жаңа,ересектердің қарым-қатынастарына тән типіне өзгерту амалы. Жеткіншектіңересектік сезімінің және төңірегіндегілердің оны мойындауын қажетсінуініңпайда болуы ересек пен жеткіншектің бір-бірімен қарым-қатынастарындағықұқыларының мүлдем жаңа мәселесін туғызады.

Жеткіншек пен ересек арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері.Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы мен ерекше орын айқындайтын жай

сол, нақ осы уақытта ересек адам мен баланың қарым-қатынасының балалықшаққа тән типінен ересек адамдардың қарым-қатынасына тән, саналықтұрғыдан жаңа типіне өту жүзеге асады. Бұл өту жеткіншек пен ересектің жаңатәсілдерін қалыптасу процесі ретінде болады. Ескі тәсілдерді жаңаларыбіртіндеп ығыстырады, бірақ олар қатарла сып та жүреді. Мұның өзіересектерге де, жеткіншекке де көп қиындық келтіреді. Ересектермен қарым-қатынастың жаңа нормалары – жеткіншектің қалыптасып келе жатқан этикалықдүниетанымының маңызды мазмұны.

Егер ересектің өзі инициатива білдірсе, немесе жеткіншектің талаптарынескеріп, оған деген қарым-қатынасын қайта құрса, қарым-қатынастардың жаңатипіне өтудің сәтті формасы болуы мүмкін. Мұның шарты ересек адамныңжеткіншекке әлі бала деп қарамауы болмақ . Алайда бірқатар мәнді жағдайларбұрынғы қарым-қатынастардың сақталуына қолайлы болады, атап айтқанда,бұл жағдайлар мыналар:

1. Жеткіншектің қоғамдағы жағдайының өзгермеуі, ол мектеп оқушысыболған, ол әлі де сол қалпында қала бермек.

2. Оның материалдық жағынан ата-анасына толық тәуелділігі, ата-анасымұғалімдермен қатар тәрбиешілер рөлін атқарады.

3. Ересек адамның баланы бағыттап және тексеріп отыру, бақылау әдеті(қажеттігін ұғынған күнде де, бұл дағдыны бұзу қиын) .

4. Жеткіншектің бет-әлпеті мен мінез-құлқында балалық белгілердіңсақталып, оның өздігінен іс-әрекет жасай алмайтындығы.

Осының барлығы ересек адамға жеткіншекті бағынуға, тіл алуға титістібаладай қарауға мүмкіндік береді және жеткіншектің құқылары мен дербестігінұлғайту қажет емес әрі жөнсіз дегенді ақтайды. Алайда ересек адамның мұндайкөзқарасы жеткіншектің талаптарына қарсы келіп қана қоймайды, балалықтанересектікке өтетін осы шақта балаларды тәрбиелеу, міндетіне де қарсы келеді.Жеткіншектің әлеуметтік есеюін дамыту болашақ өмірге даярлау үшінқоғамдық тұрғыдан қажет. Мұның өзі күрделі процесс, уақытты талап етедіжәне жеткіншек ересектерге арналған нормалар мен талаптар жүйесінде өмірбастаса мүмкін болады; ал бұл дербестікті қажетті әрі міндетті түрдеарттырумен, міндеттер мен құқықтарды ұлғайтумен байланысты. Тек осындайжағдайда ғана жеткіншек ересектерше іс-әрекет етуге, ойлауға, алуан түрліміндеттерді орындауға, адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрене алады. Нақ

осы себептен де жеткіншекті тәрбиелеу міндеті ересектермен қарым-қатынастардың бұрынғы типін жаңамен ауыстыруды талап етеді.

Жеткіншек пен ересек арасындағы талас-тартыс, оның себептері.Жеткіншек кезеңнің басында егер ересек адамда жеткіншекке әлі бала деп

қараса, қарама-қарсылықтар тууы мүмкін болатын жағдай қалыптасады.Әлгіндей көзқарас, бір жағынан, тәрбиелеу міндеттеріне қайшы келіп,жеткіншектің әлеуметтік есеюінің дамуына кедергі жасайды, ал екіншіжағынан, жеткіншектің өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен оның жаңақұқыларды талап етуіне қайшы келеді. Міне, нақ осы қайшылық ересек пенжеткіншектің қарым-қатынасындағы талас-тартыстар мен қайшылықтардыңқайнар көзі болып табылады.

Егер ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгертпесе, ондажеткіншектің өзі қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің инициаторы болыптабылады. Ересектің қарсылығын жеткіншектің тіл алмау мен қарсыласудыңалуан формалары түріндегі жауап қарсылыққа кезігеді. Бұл қарама-қарсытенденциялардың болуы мен бір-біріне қарсылық қақтығыстар туғызады,ересек адам өз көзқарасын өзгертпесе олар жиілеп, жеткіншектің қарсыласуыбарған сайын табанды бола түседі. Мұндай жағдай сақталатын болса, бұрынғықарым-қатынастарды бұзу бүкіл жеткіншектік кезеңге созылып, әдетке айналғанталас-тартыс форма сын алуы мүмкін. Бағынбау мен қарсыласудың әр түрліформалары арқылы жеткіншек ересектермен бұрынғы, “балалық” қарым-қатынастарды бұзады да, болашағы бар жаңа “ересектік” қатынастардытаңады.Талас-тартыс- ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгерткеншежалғасуы мүмкін. Талас-тартысты қатынастар жеткіншектің мінез-құлқыныңбейімделгіштігі мен эмансипациясы формаларының дамуына қолайлы жағдайжасайды. Жатсыну, ересек адамның әділетсіздігі туралы сенім пайда болып,оған өзін ересек адам түсінбейді, түсіне де алмайды деген түсінік пайда болады.

Талас-тартыс- ересек адамның жеткіншектік кезеңде жеке адамныңдамуымен санасуға, жеткіншекке өз жанынан жаңа орын тауып беруге қабілетіжетпегендігінің немесе оған ынтасы болмағандығының салдары.Жеткіншектердің ересектермен қатынастарындағы дербестігі мен тең құқылығымәселесі- олардың қарым-қатынасындағы және жалпы алғанда жеткіншектітәрбиелеудегі ең күрделі әрі шұғыл мәселе.

Егер ересек пен жеткіншектің арасындағы қарым-қатынас ересектерқарым-қатынасының белгілі бір типі бойынша мазмұнды достық ынтымақ,бұған тән өзара сыйластық , сенім, көмек нормаларына сәйкес құрылса, ондаересек пен жеткіншектің қарым-қатынасында оған тән қиыншылықтарыболмауы мүмкін. Жеткіншекке ересек адам тарапынан түсінушілік қажет.

Ересек пен жеткіншектің арасындағы қатынастардағы сәттіліктің олардыңарасындағы байланыс пен түсініктің әбден қажет болатын тағы бір себебі:

Жеткіншектік кезңнің басталуында баланың ересектермен жәнежолдастарымен, құрдастарымен қарым-қатынастарының екі жүйесі арасындағыкүрделі қарым-қатынастар үшін жағдайлар жасалынған.

Мұның бірінші себебі, баланың осы екі жүйеде принципті тұрғыданжағдайының әр түрлі болуы.

Жолдастарымен, құрдастарымен қатынаста ол принципті теңдікжағдайында болады.

Тақырып 24 Тәрбиелеу мен өзін-озі тәрбиелеу психологиясы.Жоспар

1. Психологтың өзін-өзі тәрбиелеу психология шеберлікті қалыптастырудыңқұралы ретінде.

2. Психологтың өз бетінше тәрбилеу білім жетілдіруі. 3. Тәрбиелеу психологиясы іс- әрекеттің компонентті өзін-өзі мәдениетін

көтеруі. Тәрбиелеу психологиясының сана-сезімі және рефлексиясы. 4. Психолог шығармашылығы өзін- өзі шеберлігін дамыту факторы.

Тәрбиелеу психологиясы шығармашылығының құрылымдықкомпоненттері.Психолог қызметінің әр деңгейінедегі өзін- өзі шығармашылығы.Болашақ психологтың өзін-өзі тәрбиелеу . Студенттердің өзін тәрбиелеуініңмақсаты мен міндеттері, оның қозғаушы күштері. Өзін-өзі тәрбиелеудіңқұралдары мен әдістері. Студенттер мен педагог- психологтардың өзін-өзітәрбиелеу арасындағы өзара байланысы.

Тәрбие кез-келген қоғамның маңызды функциясынқұрайды. Дамыған қоғамда дүниетанымы биік адамгершілікқасиеттері бар, терең идеялы, сенімді, қоғамдық белсенді,болмысқа творчестволық көзқараспен қарайтын жаңа адамдыжеке адам ретінде тәрбиелеу басты мақсат пен міндеткеайналып, демократиялық қарым-қатынас құрудың маңыздышарты болып табылады.

Бұл міндетті шешу қазіргі психологиялық – педагогикалықбілім жүйесінде талданған ғылыми принциптерде іскеасырылады және оларды үнемі теориялық жағынан дамытыпотыруды көздейді. Тәрбие психологиясын зерттеудегі маңыздымәселелердің ішінде жеке адамды онтогенездіқалыптастырудағы негізгі деректерді, заңдылықты,кезеңдерді, шарттарды, механизмдерді және ерекшеліктердіашу басты орында тұр. Бұл мәселелер даму үстіндегі адамныңіс-әрекеттердің түбегейлі проблемаларын, оның санасы менжеке іс-қимылын жетілдіру тұрғысынан зерттеледі.Зерттеушілердің назары бірнеше міндеттерді шешугебағытталады.

Тәрбие психологиясы педагогикалық процесті мақсаттытүрде ұйымдастыру тұрғысында жеке адамдықалыптастырудағы психологиялық заңдылықтарды зерттейді.

Тәрбие психологиясы оқушылардың тәрбие ықпалыжағдайындағы психикалық іс-әрекеттері заңдылықтарышәкірттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің пчихологиялық негізін ашаотырып, осы механизмдердің жеке адам қасиетінқалыптастырудағы ықпалын зерттейді.

Тәрбие психологиясы кейбір психологиялықөзгешеліктердің тежелуі және қайта құрылуын, жаңадан пайдаболуын және даму процестерін қарастырады. Міне, сондықтанда баланың жаңа психологиялық мүмкіндіктерін жасауғабағытталуы, Л.С. Выготскийдің пайымдауынша, баланыңпсихикалық дамуынан кенже қалмай, қайта оны ілгерібастырып, өз соңына ертіп, мақсатқа бағыттай ұйымдастырып,басқарып отыратын тәрбиелеу процесін ұйымдастыруғамүмкіншілік туғызады.

Жеке адамды онтогенезде мақсатты түрдеқалыптастырудағы айқын заңдылықтарды табу балалардытәрбиелеуді ғылыми негізді құруды сонымен біргепсихологиялық теорияның даму базасын жасауды қамтамасызетеді.

Психологиялық білімнің негізгі саласы ретінде тәрбиепсихологиясының басты ұйымдастыру кезеңі – жеке адамдыонтогенезде белсенді мақсатты түрде қалыптастырумүмкіндіктері туралы қағида. Бұл қазіргі психологияғылымының қоғамдық ролі мен өскелең адамның жеке басынқалыптастырудағы генотиптік, яғни жеке адамныңқалыптасуындағы әлеуметтік, жеке биологиялық арақатынаспроблемаларының орнын бағалау көзқарасымен анықталады.

Тақырып 25 Оқу және оқыту психологиясы. Жоспар

1. Оқу және оқыту психологиясы.Оқыту психологияның пәні.2. Оқыту психологиян әдіснамалық кызметтері. Психологияның

принциптері: бейнелеу, субъе (антропологиялық), даму, санамен іс-әрекеттің бірлігі, психикал; құыблыстардың жүйелікдетерминациясы.

3. Тұрмыстык және ғылым психологияның негізгіайырмашылықтары және жүйелі талдау.

Білім беру жүйесінде білім алып жатқан адам білім алушыболып табылады. Бұл түсініктен білімдендіру процесініңбелсенді субъектісі ретінде басқалардың көмегімен оқытушы,мұғалім білім алатындығын байқауға болады.

Әрбір білім алушы өзіне тән индивидуалды тұлғалықсапаларға, яғни қабілеттілік, индивидуалды іс-әрекет, өзін-өзібағалау, тартылыс деңгейі, жұмысқа қабілеттілік, танымдықерекшеліктерге ие болады. Әрбір білім алушы өзіндікстильдерімен ерекшеленеді.

Сондай-ақ барлық білім алушылар белгілі бір кезеңдеталаптарға сәйкес және білім алушының білімді меңгеруінебайланысты білім алудың келесі сатысына өтіп отырады.

Кіші мектеп оқушысы – оқу іс-әрекетінің субъектісі жәнеадамның қоғамдық болмысының басталуы. Бұл кезеңде балаоқуға физиологиялық және психикалық, интеллектуалдықдамуымен оқуға дайындығымен ерекшеленеді. Л. И. Божович,Д. Б. Эльконин, Н.Г. Салмина, Н.И.Гуткинаның зерттеулерібойынша баланың оқуға дайындығының көрсеткіші болыпбаланың ішкі позициясының қалыптасқандығы, ырықтылығы,ережелерге, жүйелерге бағдарлама алуы болып табылады.

Мектептегі оқуға дайындық үлкендер әлеміне, жаңаәлемге ену, оқуға, мектепке қатынасының қалыптасқандығынкөрсетеді. Сондай-ақ жаңа міндеттерді орындауға, сынып,мұғалім, мектеп алдындағы жауапкершілікті сезінуденкөрінеді. Негізінен жаңа нәрсеге қызығушылық баланың оқумотивациясына байланысты.

Баланың жалпы дайындығы талаптардықанағаттандырумен анықталады. Олар – физикалық дамуы,жеткілікті дәрежеде білімді меңгеру, өз - өзіне қызмет ете алу,жүріс-тұрысының мәдениеттілігі, сөйлеуі, қолдың майдабұлшық еттерінің дамуы, оқуға қалауының болуы.

Бастауыш сыныпта оқушыда оқу дағдылары, ойлауформалары қалыптасып, оқу жүйесіне бағдарланады.

Сондай-ақ бұл кезеңде кіші мектеп оқушысындақиыншылықтар кездеседі. Олар жаңа режимге үйрене алмау,мұғаліммен жаңа қатынас орнату т.б. Сондықтан мұғалім оныңырықтылығын, жоспарын жүзеге асыруды қадағалау керек.

Кіші мектептік кезеңнің соңында оқушы оқу іс - әрекетінеғана бейімделіп қоймай белсенді түрде жеке адамаралыққатынасқа түсіп, жасөспірімдік кезеңге ауысады.

Жасөспірімдік кезеңде жетекші ролді жасөспірімніңқұрдастарымен қарым-қатынасы атқарады. Бұл кезеңде оқу іс-әрекетімен қатар қоғамдық, спорттық, көркемдік іс -әрекеттермен айналысып, қоғамдық мәнді тұлғаға не болғысыкеледі. Мұнда тұлғалық жаңа түзіліс – “есею сезім” көрінедіжәне өзіндік “Мен” мүмкіндігін бағалай біледі.

Д. И. Фельдштейн жасөспірімдік кезеңді зерттеп, бұлтұлғаның дамуы өзін тануға, өзін анықтауға әкеледі дейді.

Фельдштейн бұл кезеңнің үш сатысын көрсетеді:1.локальды қыңырлық (10-11) үлкендерді мойындауға

қажеттілік.2.мәнді болуға тырысу (12-13) әлеуметтік пайдалы іс-

әрекетті атқарудан көрінеді. 3.іс-әрекетті бекіту (14-15) жас өзінің күшін, қабілеттілігін

көрсетеді.

Бұл кезеңде жасөспірімнің авторитет тұлғасы некөзқарасы өзгереді, яғни оған идеал ретінде қарамайды. Егерде оның авторитетке деген көзқарасы өзгермеген болса, ондаоқушы 1- ден өзінің қоғамдық орнын сақтап, оқушы болып қалабереді, 2 – ден ол ата-анасына және ұстазына тәуелді болады,3- ден өз бетімен іс-әрекет жасауы әлі де қалыптаспағандығынкөрсетеді.

Ол жоғары сыныпқа өткенде ол басқа оқу орнынаауысады. Гимназия, колледж, училищеге ауысады. Мұнда жаңаколлектив қалыптасып қана қоймай, оның болашаққа бағдарықалыптасады. Олар болашақ мамандықтарын таңдап, онымеңгеру жолына түседі. Бұл кезеңнің ерекшелігі достыққатынас әсіресе ұл мен қыз арасындағы қарым - қатынастарартады. Сондай - ақ өмірлік жоспарларын құрып соған қолжеткізу үшін іс-әрекет жасайды.

Тақырып 26 Педагогикалық іс-әрекетінің және педагогикалық тұлғасының психологиясы.

Жоспар1. Дағдыны калыптастыру және жаттаудың негізгі заңдылықтары: дағдының

құрылысы. Дағдының бір-біріне әсері.2. Адамнын негізгі іс-әрекет түрлері. Ойын және оның психологиялык сипаты.

Ойының баланың дамып жетілуіндегі рөлі. Оқу әрекеті және оныңпсихологиялық сипаты.

3. Еңбек әрекетінің психологиялық сипаты. Педагогикалық техника мұғалімнің жүріс- тұрысының формасы және

оның компоненті мұғалім іс-әрекетіндегі техниканың мәне . Жас мұгалімніңпедагогикалық техникасында әдеттегі кемшіліктер.Педагогикалық шеберліктегібасқару техникасы .Мұғалімнің өзін- өзі басқара білу шеберлігі, өзін-өзіқалыпқа келтіру техникасының негізі. Өзінің психофизикалық жағдайынменгеру техникасы, өзін жөнге келтірудің негізгі.Педагогикалық өзара қызметтеауызша қатынас құрадары.Өзара жалғасу кезіндегі қимыл мен бетқимылының /мимика/ ролі. Педагогикалық қарым-қатынастағы пантомимикамен пластика.Зиянды әдеттер.Педагогтің сыртқы пішіні; киімі, тұрысы,жүрісі,беті,шашы,әсемдік бұйымдары.Мұғалімнің сыртқы пішінінің мәдениеті.

Педагогикалық психология дәстүрлі түрде арнайы бөлім -мұғалім психологиясын кірістірді. Яғни мұғалімнен талапетілетін кәсібилік, алғырлық қабілеті қоғамдық орта қарым -қатынасын, әлеуметтік ерекшеліктеріндегі ролі т.б. енгізді.

А. К. Маркова айтқандай, мамандық- бұл тарихи дамыпкеле жатқан қоғамға қажетті кәсіби қажеттіліктер менқұндылықтар жүйесі.

Индивидуалды субъект ретінде педагог өзімен бірге білімжәне құндылықтарды меңгеруші. Субъективті сипаты бойынша

педагог аксиологиялық және огнитивтік құндылықтардыбайланыстырушы, яғни екі жоспарды алдына қояды.

Е. А. Климов зерттеуі бойынша көптеген кәсіптер адамдарқарым-қатынасымен, қоршаған орта, табиғат, техникаларменбайланысты. Е. А. Климов профессионалды схеманың бес түрінкөрсетеді.

Адам – табиғатАдам – техникаАдам – белгілер жүйесіАдам – көркемдік бейнеАдам – адам

Педагогикалық кәсіп – “Адам - адам” типіне жатады. Бұлтиптегі адамдар мынадай құндылықтармен ерекшеленеді.Жұмыста басқа адамдармен жақсы қарым-қатынаста болу, өзінбасқа адамның орнына қоя білу, өзгенің көңіл-күйін, ойынтүсіне білу.

Басқара алу, оқыту, тәрбиелеу бұлардың барлығы кәсібисхемаға негізделген. Әркімнің қажеттіліктеріне байланыстыпайдалы іс-әрекет жасай алу, тыңдай және тыңдата білу,сөйлеу мәдениеті т.б.

“Адам-адам” типі бойынша типологиялық жобалау,қызығушылық сияқты жеке ерекшеліктері кәсіби сипатта тереңиндивидуалды көрсеткіш береді. Бұл тип бойынша сөйлеудефектісі болмағаны абзал, мұнда адам қарым-қатынасшыл,жылы шырайлылық, адамдарға деген қызығушылық болукерек.

Адам - адам типі бойынша мына қажеттіліктер:1. Кәсіби компетенттілік2. Дидактикалық мәдениет – маңызды орынға ие.Педагогтың сөйлеу мәдениеті оның іс-әрекетінің

қажетті сапасы.Е. А. Климов мамандық таңдауда негізгі сегіз факторды

атап көрсетеді:1. Үлкендердің, отбасының ұстанымы;2. Құрдастарының ұстанымы;3. Мектептегі ұжымның ұстанымы – мұғалім, сынып

жетекшісі, т.б.4. Өмірлік және кәсіби жоспарлар;5. Қабілеттіліктер мен оның көрінуі;6. Қоғамдық құбылыстарды мойындау;7. Кәсіби іс-әрекеттен хабардар болу;8. Бейімділік.

Педагогикалық іс - әрекетте мамандық таңдауда бұлфакторлар қажетті және маңызды сапалар болып есептелінеді.

Бұл мамандықты таңдауы балаларға деген махаббат, оларғатәжірибе жинақтауда көмектесу ерекше сапа болыптабылады.

Балаларды оқыта білу қабілеті балаларға осы мамандықтытаңдауға көп ықпал етеді.

ХХ ғасырдың басында П.Ф. Каптерев “мұғалімнің тұлғасыоқытуда бірінші орынға ие, ал басқа қасиеттері оқытудатәрбиеге әсер етеді” – деген болатын.

Педагог қасиетіне бірінші оның сол пәнге ғылымидайындығы және туыс пәндерден кең білім болуы жатады. Алодан кейінгі орында пәннің методологиясын білу,дидактикалық принциптерді білу, бала табиғатыныңқасиеттерін білу, сондай-ақ педагогикалық талант пеншығармашылықтағы оқыту шеберлігі жатады.

Мұғалім өз бетімен әрекет жасайтын, ізденісте, дамудаболатын тұлға.

П.Ф. Каптеревтің ойынша мұғалімнің ізденімпаздығымұғалім мен оқушыны бір-біріне жақындата түседі. Егермұғалім бұл қасиеттерін жоғалтатын болса, оның мұғалімекендігі де жойылады. Бұл пікірді П.П. Блонский,А.С.Макаренко, В.А. Сухомлинский басқа да педагог-психологтар анықтаған.

ХХ ғасырдың басында педагогикалық психологияныңдамуының екінші этапында мұғалім іс - әрекетініңэффективтілігін арттыратын сапалар зерттеле бастады. П. Ф.Каптерев осы қасиеттерді алғаш болып жүйеледі.

Мұғалімнің қасиеті

Арнайы Тұлғалық

объективті субъективті(адамгершілік-

(мұғалімнің ғы- (жеке мұғалім- еріктік

лыми дайындылығы) дік талант)

сапалар)

Қазіргі таңда отандық педагогикалық психологияда Н. В.Кузьмина, А. К. Маркова, С.В. Кондратьева, В.А. Кан-Калик, Л.М. Митина еңбектерінде педагогтық субъективті қасиетімәселесі қарастырылып келеді.

Н.В. Кузьмина бойынша, субъективті факторды:қабілеттілік пен компетенттілік, бағыттылық типі құрады.

А.К. Маркова бойынша, мұғалімнің субъективті қасиетінемыналар жатады:

1.Объективті сипаттамасы:1.1.Кәсіби, психологиялық, педагогикалық білім.1.2.Кәсіби біліктілік.2.Субъективті сипаттамасы:2.1.Кәсіби психологиялық бағыттар, ұстанымдар;2.2.Тұлғалық ерекшеліктер;Сондай-ақ педагогикалық іс-әрекетте оның қасиеттерін

жоятын факторларды атап көрсету керек.Олар:1.Шаршау, қамығу;2.Психосоматикалық қиындық;3.Ұйқысыздық;4.Клиентпен негативті қатынас бағыты;5.Өз жұмысына негативті қатынас;6.Өз міндетін орындауда енжарлық

Психостимуляторларды көп мөлшерде қолдану (алкоголь, кофе, дәрі, темекі).

1.Тамаққа тәбеттің болмауы немесе артуы;2.Негативті өзін-өзі бағалау;3.Агрессивтіліктің артуы;4.Пассивтіліктің артуы;5.Кінә сезімі.Жалпы алғанда, педагогтың субъективті қасиетінің негізін

төрт топқа бөлуге болады:1.Психофизиологиялық қасиеттер – нышандармен

берілетін субъективті қасиеттің алғы шарттары.2.Қабілеттіліктер.3.Тұлғалық сапалар, бағыттылықтар.4.Кәсіби педагогикалық пәндік білім, кәсіби

компетенттілік.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р. Рымханова -Арнайы психология -ГПНТБ России -2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және кемтар бала психологиясы - ГПНТБ России - 2011 г.

7. Тәжірибе сабақтарының (семинар, зертханалық, студиялық, жеке)жоспары.

Тақырып 1 Психология пәні. Ми және психика

Жоспар:1. Психология пәні ғылым ретінде анықтамасы. 2. Ми және психика. 3. Психика эвалюциялық үрдістің өнімі және факторы ретінде.4. Антропогенез үрдісіндегі психикалық іс әрикетінің сапалы өзгеруі.5. Психология тарихының негізгі кезеңдері.6. Балаларды оқытуға және тәрбилеуге арналған психологиялық білімінің

мәні. Тапсырма:1.Психология ғылымының қалыптасу кезеңдері қандай?2.Р.Декарттың психологияға енгізген жаңалығы және ол сол кезеңдегі

ғылымның дамуына қандай әсер етті?3.Психология салалары қандай?4. Топ екі – екіден бөлінеді.Нұсқау: Еркін тақырып бойынша сұхбат алу мақсатында алдын ала

сұрақтар дайындаңыз. Дайындалған сұрақтар арқылы бір - біріңізге сұхбатжүргізіңіз. Соңынан қорытынды жасаңыз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р. Рымханова -Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.5. Л. С.Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 2 Заманауи психологияның құрлымы, міндеттері менәдістері

Жоспар1.Психология және педагогика.Заманауи психологиялық ғылымның

құрлымы.2.Бақылау, лабораториялық және табиғи эксперемент.Анкета, интервью

және материалды талдау мен жинақтаудың басқада әдістері.3.Заманауи психология, ғылым жүйесіндегі оның міндетерімен және

орны. 4.Психологиялық ғылымның философиялық-әдіснамалық принциптеріТапсырма:1.Психология ғылымының негізгі қалыптасу кезеңдері қандай?2.Намазбаева, Жарыкпаев, Тәжібаев және т.б. Казакстан ғылымдары

психология гылымына кандай үлес косты?3.Психология салалары қандай?

4. Топ екі – екіден бөлінеді.Нұсқау: Еркін тақырып бойынша сұхбат алу мақсатында алдын ала

сұрақтар дайындаңыз. Дайындалған сұрақтар арқылы бір - біріңізге сұхбатжүргізіңіз. Соңынан қорытынды жасаңыз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 3 Сана мен психиканың дамуыЖоспар1. Жанды және жансыз табиғатындагы бейнелеудің деңгейі мен формасы.2. Жануарлардағы психикалық бейненің даму деңгейі мен сатысы жайлы

А.Н. Леонтьевтің болжамы, оны анықтауы және К.Э. Фабридың ары қарайжетілдіруі.

3. Сана психиканың дамуының жағары сатысы ретінде. Сана менсанасыздыктың әрекеттестігі. Психологиялык қорғаудың тәсілдері.

Тапсырма:1.Жануардың жеке ауыспалы, дағдылы әрекет-қылығының пайда болу

себептері қандай?2. Интеллекттік әрекеттердің ерекшеліктері неде?3. Жануар мен адам психикасының айырмашылықтары неде?4. Адам санасының дамуындағы еңбек пен тілдің маңызы қандай болды?Әдебиеттер: 1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж. 2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г. 3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы -ГПНТБ России

-2009 г.4. Қ.С.Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России

-2011г.

Тақырып 4 Іс- әрекет. Жоспар1.Адамның ішкі жан тебіреністері оның сыртқы практикалық іс-

әрекеттерінің әсерінен пайда болып отыруы интериоризация.2.Адамнын ішкі жан тербелістері сыртқа шығып экстериоризация: оның

қимыл-қозғалыстары сөйлеуі арқылы психикалық жан күйінің заңдылықтары.

3.Адамның іс-әрекетінің құрылымы. Іс-әрекеттің түрлері және оныңсипаттамасы. Психиканын іс-әрекетті табиғаты туралы Л. Рубинштейн жәнеА.Н. Леонтьевтің ой-пікірі.

4.Іс-әрекет туралы түсінік. Адамның іс-әрекетінде құрал-саймандардықолдануы. Іс-әрекет пен субьекттің белсенділігі.

Тапсырма:1.Төменде келтірілген мысалдардың сипаттамасына сай іс-әрекет түрлерін

талдап, олардың мән-жайын анықтаңыз: а) психикалық даму шарттары;б) әрекетті орындау тәсілдерін меңгеру жолдарық;в) барлық психикалық сезімдердің айқын байқалуы;г) адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанааттандыру

және олардың нәтижелі болуына бағытталған іс-әрекет түрлері;д) ұғымдар жүйесін меңгеріп, оларды теруге және қолдана білуге

бағытталған іс-әрекеттер түрлері.Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С. Тебенова, А. Р.Рымханова -Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.5. Л. С.Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 5 Қарым-қатынас.Жоспар1. Қарым-қатынас және тіл. Қатынас адамдардың өзара іс-әрекеттерін

реттеп отыру туралы. 2. Қоғамдық өмірде адамдардың әлеуметтік қарым-қатынас процесіндегі

концепциясы.3. Қарым-қатынастың туралы түсінік. Қарым-катынастың сан салалары.

Коммуникативті қатынас. Интерактивті және персептивті қаныстар. Қатынасжасау және хабар алмасу.

Тапсырма:1. «Сөйлеудің» анықтамасы қандай?2. Жеке адам бағыт-бағдары дегеніміз не және оның пайда болу себептері

неде?3. Жеке адам деңгейіне көтерілуге себепші ықпалдар қандай?Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.

3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России-2009 г.

4. Қ. С. Тебенова, А. Р.Рымханова -Арнайы психология - ГПНТБ России-2011 г.

Тақырып 6 Топ және ұжым психологиясы. Жоспар1.Ұжым ішінде адамдардыц іс-әрекеті аркылы өзара қатынастардың

сипаты. 2.Топтар мен үжымдардын майда бөлшектерге бөлінуі. Өзара таңдау.3.Референттік іріктелген топ және оны зерттеп білудің әдісі. Лидерлік

жетекшілік топ. 4.Оқушылардың бірлесіп атқаратын істері ұжымдастықты өрістетіп

отырушы фактор. Ұжымдастық және оқытуды топтастыра отырып, шеберұйымдастыра білу.

5.Топтар және оның классификациясы. Топтардың даму деңгейі.Топтардың даму деңгейінің өсуіне карай бөлінуі: ұжымдар, әлеуметтікассоциациялар, корпарациялар және аралас топтар.

6.Ұжым топтың ең жоғарғы түрі. Тапсырма:1.Берілген үзіндіден Ақанның психологиялық және физиологиялық

өзгерістерін түсіндіріңіз.«...Құлагер аты межелі жерге келмегенін көрген Ақанның арқасынан

мұздай тер шып-шып шықты. Кең жазық маңдайында бөрткен тер маржандаймөлдіреп, тынысы тарылып кешкі таза ауа жетпей барады. Аттың үстіндегіАқан көзі қарауытып, теңселіп кетті. Түк көрмей, түк естімей, көзінің алдыбұлдырап, тұнып барады...».

2. Эмоцияның бұл түрі қайдан пайда болған және бұл не деп аталады?Кейбір адамдардың ашуланғаны соншалық тісін қайрап, беті бозарып

көгереді, шашы үрпейіп, жұдырығын түйеді. 3. Біреулер қатты ашуланбаса да қызбалы, бір күйден екінші күйге аумалы

келеді, бірақ сол адамның бұл қасиеті эмоцияның өзге түрлеріне қарағандакөпке созылады. Бұл эмоцияның қай түрі?

4. Әдебиеттерден адамның түрлі эмоциялық күйлерін сипаттайтынмысалдар келтіріңіз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р.Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 7 Тұлға психологиясы.

Жоспар1.Жаңа туған нәресте "адам" деп аталғанымен, "тұлға"

деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. 2. Қазіргі замандағы жеке адам теориялары. 3. Тұлғаның дамуында естің рөлі. 4.Тұлғаның түрткілері мен қасиеттері. Қызығу,

дүниетаным, сенім, мұрат.Тапсырма:1. «Тұлға» анықтамасы қандай?2. Жеке адам бағыт-бағдары дегеніміз не және оның пайда болу себептері

неде?3. Жеке адам деңгейіне көтерілуге себепші ықпалдар қандай?Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 8 Зейін.Жоспар1. Зейін теориясы және оның физиологиялық механизмдері. 2. Зейіннің түрлері және кызметтері. 3. Зейіннің негізгі қасиеттері.Тапсырма:1.Зейін болмаса саналы әрекет жасау мүмкін бе?2.Оқушылардың сабақта зейінсіз болуына не әсер етуі мүмкін? 3.Зейіннің әрбір қасиетінің мазмұнын ашыңыз, адам өмірі мен

әрекетіндегі маңызын көрсетіңіз, осы қасиеттердің көрінуі мен дамуына әсерететін факторларды атаңыз.

4. Сабақтың әр бөлігінде назар аудартудың жолдары қандай (сұраққойғанда, жаңа материалды түсіндіргенде, өткен материалды бекіткенде)?

5. Берілген мысалдардан зейін сапасын анықтаңыз.- Болат мұғалім сабақ түсіндіріп тұрғанда, сынып ішінде болып жатқан

оқиғалардың бәрін көріп, біліп отырады.- Алма кітап оқып отырған кезде басқа біреудің бөлмеге келуі, сөйлеген

сөзі, теледидар дауысы ешқандай әсер етпейді. Өйткені оның зейіні айналысыпотырған ісіне ауған.

- Бірде Еркін екеуміз қараңғыда келе жатыр едік, көшедегі электр шамыжарқ етіп жанды да қайта өшті. Мен тек бір адамның көлбеңдеген бейнесінбайқап үлгердім. Ал Еркін сол адамның қолындағы мылтығын, жанында тұрған

итін де, сонымен бірге бас киіміндегі жұлдызын да көріпті. Шындығында бізгежолыққан әскери адам екен.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С.Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 9 Түйсік пен қабылдау. Жоспар1. Қабылдаудың зат түрінде болуы, тұтастыгы, құрылысы, тұрақтылығы

және мәнді түрде ретгелуі. Апперцепция.2. Түйсік пен қабылдау туралы түсінік. 3. Түйсіктердіц рефлекторлық табиғаты. 4. Рецепторлар мен талдағыштар. Түйсіктің түрлері. Түйсіктін қасиетгері.5. Сезгіштік табалдырыгы. Адаптация. Синестезия. Сенсибилизация.

Кабылдау.Тапсырма:1. Берілген үзіндіден Ақанның психологиялық және физиологиялық

өзгерістерін түсіндіріңіз.2.«...Құлагер аты межелі жерге келмегенін көрген Ақанның арқасынан

мұздай тер шып-шып шықты. Кең жазық маңдайында бөрткен тер маржандаймөлдіреп, тынысы тарылып кешкі таза ауа жетпей барады. Аттың үстіндегіАқан көзі қарауытып, теңселіп кетті. Түк көрмей, түк естімей, көзінің алдыбұлдырап, тұнып барады...».

3. Эмоцияның бұл түрі қайдан пайда болған және бұл не деп аталады?Кейбір адамдардың ашуланғаны соншалық тісін қайрап, беті бозарып

көгереді, шашы үрпейіп, жұдырығын түйеді. 3. Біреулер қатты ашуланбаса да қызбалы, бір күйден екінші күйге аумалы

келеді, бірақ сол адамның бұл қасиеті эмоцияның өзге түрлеріне қарағандакөпке созылады. Бұл эмоцияның қай түрі?

Әдебиеттерден адамның түрлі эмоциялық күйлерін сипаттайтынмысалдар келтіріңіз.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 10 Ес. Жоспар1. Ес процестері. Есте қалдыру және іс-әрекет. 2. Қыска мерзімді есте қалдыру мен түпкілікті есте қалдыру. 3. Есте қалдырудың максаттары. Мағынасына қарай есте калдыру мен

жаттау аркылы есте қалдыру. 4. Қайта жаңгырту түрлері: іргелестік, ұксастык, карама-карсылык

заңдылыктары.Тапсырма:1. Оқушыларға есте сақтауға екі әңгіме ұсынылды, екі әңгіменің бірін

келесі күні әңгімелеу керек екені, ал екіншісін ұзақ есте сақтау керектігіескерілді. Бірнеше апта өткен соң жүргізілген сұрақнама бойынша ұзақ естесақтауға тиісті әңгімені оқушылардың жақсы есте сақтағаны анықталды.

2. Бір актер күтпеген жерден өз досының рөліне ойнап, бір күн ішіндеоның рөлін жаттап алуға тиіс болған; спектакль барысында ол рөлді бастан-аяқбілген, бірақ спектакльден соң барлық жаттағанын өзі айтқандай ″жадынанөшіріп тастағандай ″ мүлде ұмытып қалған.

3. Жауапты бақылаудан соң кейбір оқушылар мұғалімнен өздерінеқиындық тудырған сөздің қалай жазылатынын анықтауға ұмтылады. Жауабыналған соң бұл сөзді жазғанда енді ешқашан қиналмайтын болады, егер сөздіңолай дұрыс жазылуын қатемен жұмыс кезіне қалдырса, онда нәтиже басқашаболады.

4. Сезімдік әсерге байланысты ес.- қолыңызды 4 саусағыңызбен қағып, кейін одан келген сезімнің қалайша өшетініне мән беріңіз: қағу тоқтағаннан кейін де, болған

қаққылауды байқаңыз;- қалам не сұқ саусағыңызды көз алдыңызда оңды-солды жүргізсеңіз,

қозғалған затқа оның бұлдыр сағымы ергенін байқайсыз. Осы құбылыстытүсіндіріңіз

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқау Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А.Р.Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 11 Ойлау.Жоспар 1. Ойлау таным процестерінін жогарғы сатысы. Сөзбен ойдың бірлестігі. 2. Сөйлеу туралы жалпы ұғым.3. Ойлау әрекеті туралы түсінік. Ойлау жэне жеке адам. Ойлаудың

физиологиялык негізі.

4. Ойлау әрекеттері. Ойлаудың түрлері және олардың өзіне тән даралықерекшеліктері.

Тапсырма:Төмендегі мысалдарда оқушыларды жоғары жүйке қызметінің

қандай типіне және темпераменттің қандай түріне жатқызуға болады?1. Диасты сыныптастар арасынан бірден байқауға болады. Шапшаң.

Ұшқалақ. Жолда кездескен қиындықтарды жеңуге даяр тұрады. Іске бар күшжігерімен кіріседі, кейіннен зауқы аумай қояды.

2. Сәуле сыныпта тәртіпті оқушылардың бірі. Тапсырманы ықыластыорындайды, бірақ тез шаршайды. Соның салдарынан жиі дем алуды қажететеді. Сынып жетекшісі Сәуленің тез шаршайтынын туысқандарына айтып,уақытында дем алып отырса, жақсы оқуға қабілеті бар екендігін ескертті.

3. Сабырдың қимыл-қозғалысы баяу, «Мен» деп ұмтылмайды. Берілгенжұмыстарға жауапты, бірақ ұзақ орындайды, аяғына дейін жеткізеді.Жаңалыққа құмар емес. Оқуға төзімді.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 12 Қиял. Жоспар1. Қиялдың еріксіз және ерікті түрлеріне сипаттама. Арман және практикалық іс-әрекет.2. Қиялдың талдау мен біріктіруші сипаты.3. Қиял туралы түсінік. 4. Қиялдың тарихи даму жолдары: қиял және ауыз әдебиеті. 5. Қиял және ғылыми прогресс. Тапсырма:

Төмендегі мысалдарда оқушыларды жоғары жүйке қызметініңқандай типіне және темпераменттің қандай түріне жатқызуға болады?

1.Жамал іске бар ықыласымен кіріседі, әуесқой. Ақыл-ойы белсенді.Жауапкершілікпен атқаратын жұмыстарға белсенді, қызбалыққа салынбайды,сергек, өзіне - өзі сенімді. Дербес ой - пікірі бар, мәнерлеп сөйлегенді ұнатады.Ешкімнің көмегіне сүйенбейді. Топ басшысы.

2.Асхат баяу қозғалады. Ұстамды. Күшін босқа сарп етпейді. Орнықты,шыдамды. Ойы анық, сөйлеген сөзі мазмұнды, өзін бірқалыпты, байсалдыұстайды.

3.Дина сылбыр. Сыныптастарымен көп араласа қоймайды, оңашажүргенді қалайды. Ұсақ түйекке қатты мұңаяды. Музыкамен айналысқандыұнатады.

4.Алма белсенді. Тез ашуланады, бірақ онысы көпке созылмайды. Сабақүстінде үнемі қолын көтеріп отырады. Егер мұғалім қатты сөз айтса, ерегесетінмінезі бар. Сыныптағы жұмыстарға белсене араласады.Спорттық ойындардаалдына жан салмайды.

Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России -

2009 г.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России -

2011 г.

Тақырып 13 Сезім. Жоспар1. Сезім және жеке адам. Аффектер. Кеңіл күйі. Эмоциялық стресс.

Жоғарғы сезімдердің мазмұны мен мәні. 2. Ақыл-ой және эстетикалық сезімдер, сезімнің бүл түрлерін мектеп

оқушыларының бойына қалыптастыру. Сүйіспеншілік сезімі.3. Сезім туралы түсінік. Сезімнің когнетивтік процестерде, жеке бас

көріністерінде аткаратын ролі. 4. Сезім мен эмоцияның психофизиологиялық негіздері. П.В.Симонов,

П.М.Якобсон эмоцияның психологиялық теориялары. Ч.Дарвин, У.Джеймс,КЛанге, С.Шехтер.

Тапсырма:Бақылау сұрақтары 1.Эмоциялардың жалпы сипаттамасы қандай? 2.Сезiм мен эмоцияның бiр-бiрiнен қандай айырмашылығы

бар?3.Күрделi эмоциялардың түрлерi қандай? 4.Адамның жоғары сезiмдерiнiң сипаты қандай?5.Ерiк дегенiмiз не? 6.Ерiктiң физиологиялық негiзiн қалай түсiнуге болады?7.Ерiктiк амал қандай кезендерге бөлiнедi?8.Күрделi ерiктi амалдық құрылымы қандай? 9.Адамның негiзгi ерiк сапаларына не жатады? 10.Ерiктiк тәрбиелеу жолдары қандай?Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 14 Ерік.

Жоспар1. Ерік сапаларын қалыпастырып отырудың жолдары. Ерікті әрекеттерді

қалыптастыруда ұжымның рөлі. Бақылауды шектеу. Жауапкершілік.2. Ерік және адамның өз еркін тәрбиелеудің міндеттері.3. Ерік туралы түсінік. 4. Еріктің когнетивті процестермен байланысы. 5. Мотивтердің ішкі күресі, ерік әрекетінің басталуы, тоқтамға келуі. 6. Ерікті әрекет сатылары. Ерікті әрекет және оның құрылысы.

Тапсырма:Ерік адамның өз мініез - құлқын меңгере алу қабілеті.

Еріктің адам мінезі мен іс - әрекетіндегі маңызы.Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 15 Темперамент. Жоспар1. Темпераменттерге тән психикалық қасиеттердін ауқымы. 2. Жеке темперамент типтер және олардың психологиялық сипаттамасы.

Темпераменттін физиологиялық негіздері. Жоғаргы нерв қызметінің типтері және темперамент.

3. Темперамент туралы жалпы ұғым.4. Жеке адамның дамуындагы темпераменттің тұрақтылығы мен

орнықтылығы. Темпераменттер туралы ілім терминологиясының тарихи мәні. Тапсырма:

Ерте замандағы ойшылар мен қазіргі кездегіғалымдардың темперамент негіздері туралы тұжырымдары.Темперамент түрлері; әр-бірінің артықшылығы мен осалжақтары.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 16 Мінез. Жоспар1. Адамның жеке мінез-қүлық ерекшеліктерінін әлеуметтік орта мен өмір

сүрген жағдайына байланысты өзгеруі. 2. Мінез сапаларындағы айрықша ерекшеліктер. Мінез бітімі мен оның

көрінісі.

3. Мінез туралы жалпы түсінік. 4. Мінез және адамның даралық өзгешелігі. Мінез бітістері. Мінездің

құрылысы. Мінез қасиеттерінің жиынтыгы арқылы адамның жеке басының сипатталуы.

Тапсырма:Мінез сапалары мен кұрылымы.1.Мінез сапалары туралы.2.Мінез құрылымы мен қасиеттері.3.Ұлттық мінез.4.Мінез жєне темперамент.5.Еліктеу және оныњ адам мінезін қалыптастырудаѓы рөлі.Мінезді тәрбиелеу жолдары Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 17 Қабілеттер. Жоспар1.Қабілет және нышан. 2.Бейімділік және қабілет. 3.Қабілет - белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік

беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің (музыкалық саңылау, түстерді жақсы ажырата алу, қолдың икемділігі т. б.) қиысып келуін, яғни адам қасиеттерінің синтезі деп атайды.

Тапсырма:Қабілеттердің адам іс-әрекеттеріндегі маңызы. Жалпы

және арнаулы қабілеттер. Нышан және қабілет. Білім жүйесіжәне икемділік мен дағдылардағы қабілеттерді дамыту ролі.Қабілеттердің дамуына әсер ететін қоғамдағы әлеуметтікжағдайлар.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 18 Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның пәні, міндеттері және әдістері.

Жоспар

1. "Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы" ұгымдары. 2. Баланың психикалык дамуындағы дағдарыстардың мәнін түсіну. 3. Жетекші іс-әрекет түсінігі. Жетекші іс -әрекет және жастағы негізгі

психологиялык жаңа құрылулар. 4. Онтогенездегі жетекші іс -әрекеттердің ауысуы. 5. Әртүрлі бағыттар мен кезеңдер критерилері (Д.Б.Әльконин,

А.Н.Леоньтев, Л.И.Божович, Д.И. Фельдштейн). Л.С.Выготскийдіңжұмыстарындагы периодизация мәселесі.

Тапсырма:Жас ерекшелік психология – адам психикасының және де

оның жеке тұлғасының онтогенездің әртүрлі кезеңдеріндегідамудың фактілері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 19 Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және психикалықдамудың заңдылықтар мен динамикасы.

Жоспар1. Танымдык, қоғамдық қызығулардын, мінез құлық мотивінің

калыптасуы. 2. Оку әрекетіне таңдамалы қатынас. Кәсіби бағдарлану мәселесі.3. Еңбек іс әрекеті, оның жас өспірімнің жеке басының қалыптасуындагы

рөлі. Аффекті-қажеттіліктер сферасының дамуы. Мінездің даму сипаты.4. Құрбылар ұжымы және ондағы өз ара әрекет қоғамның ересек

мүшелерінің катынастарын модельдеуі ретінде. 5. Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және оқу іс-әрекеті.Тапсырма:Жас ерекшелік психология – адам психикасының және де

оның жеке тұлғасының онтогенездің әртүрлі кезеңдеріндегідамудың фактілері мен заңдылықтарын зерттейтін ғылым.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 20 Мектепке дейінгі баланың психикалық дамуы. Жоспар1. Алты жасар баланың жеті жасар баладан айырмашылығы.

2. Мектепке дейінгі баланың мектепке оқуға дайындығын анықтайтынпсихологиялық және мінез-кұлықтык ерекшеліктер.

3. Баланын мектепке дейінгі психологиялык дайындық мәселесі. 4. Мектепке дейінгі кезеңнің соңындағы балалардың анатомо-

физиологиялык ерекшеліктері. Тапсырма:Мектепке дейінгі балалық шақта (3-7 жасқа дейін)

организмнін қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсуменқатар ұлпадар мен мүшелердің анатомиялық қалыптасуы жәнефункциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің сүйектеніп,бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналумүшелерінің дамуынын үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110грамнан 1350 грамға дейін өседі.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 21 Бастауыш мектеп оқушының тұлғалық қалыптасуыжәне психикалық дамуы.

Жоспар1. Оқу іс әрекетінік жалпы күрылымы, қалыптастыру заңдылықтары. 2. Мектептегі алғашкы теориялык ойлаудың калыптасуы (Д.Б.Әльконин,

В.В.Давыдов). 3. Бастауыш мектеп жасындағылардың дамуының жалпы шарты. 4. Оку іс әрекеті кіші мектептегілердің жетекші іс әрекеті ретінде. ТапсырмаБаланың мектептегі өмірінің бастапқы кезеңінің

ерекшеліктер. бастауыш мектеп шағы бала өмірінің 7жастан10, 11-11жасқа дейінгі кезеңін қамтиды (мектептің I—IVкластары). 7 жастан 10 жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тәннегізгі белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі баламектеп оқушысына айналады.

Әдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

-2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология-ГПНТБ России

-2011 г.

Тақырып 22 Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы. Жоспар

1. Жасөспірімнің ерекшелік психологиясының басқа ғылымдармен байланысы. Қазіргі жасөспірімнің ерекшелік психологиясының мәселелері.

2. Жасөспірімнің ерекшелік психологиясының негізгі категориялары (жас,даму және т. б.)

3. Жасөспірімнің ерекшелік психологиясының білімдері.4. Жасөспірім жасының дағдарысы мәселесін шетел және кеңес

психологиясында зерттеу.5. Жасөспірім жасына өтудің анатомиялык- психологиялык алғы

шарттары. Жасөспірімдердің физикалык, ақыл-ой, әлеуметтік дамуындағы индивидуалды және жыныстық айырмашылықтар.

6. "Есею сезімі" жасөспірім жасының негізгі психологиялық құрылымы ретінде, оның түрлері.

7. Жасөспірім жасындағы жетекші іс-әрекет. ТапсырмаЖетекші іс-әрекет деп баланың танымдық процестерінің

дамуында үлкен жетістіктерін қамтитын іс-әрекет, ал жетекшіқарым-қатынас – бала бойында негізгі жағымды жеке тұлғалықбітістер жақсы және тез бекітілетін қарым-қатынас.Балалардың жас дамуына қатысты жетекші іс-әрекет жәнеқарым-қатынас түрлері.

Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 23 Алғашқы жастық шақтың психолдогиясыЖоспар 1. Ерте жастық шақ жасындағы психикалық өмір ерекшеліктері. 2. Әмоциялық ерекшеліктері. Мотивтері мен құнды бағдарланулары.

Творчестволық белсенділіктің дамуы өзін көрсету кажеттілігі ретінде.3. Ойлау ерекшелігі, оны тәрбиелеу шарты. 4. Ғылыми кезқарастардың даму жолдары.5. Физикалық, ақыл-ой, әлеуметтік дамудағы индивидуалды

айырмашылықтар. Ерте жастық шақтың психологиялык жалпы және басқа дақырлары.

6. Ерте жастық шақтағы махаббат. ТапсырмаЕрте балалық шақ бала өмірінде негізгі кезеңдерінің бірі

болып табылады. Ол оның болашақта психологиялық дамуынанықтайды.

Баланың психикалық дамуына тік жүре алуы өте әсеретеді. Ол балада сенімділікті, ересектерден дербестікті, жәнеде қоршаған ортамен дербес және өз бетінше қарым-қатынасты қалыптастырады. Бала алатын заттардың көлемікеңейеді, кеңстікте бағыт-бағдары және біршама тәуелсіздігіпайда болады.

Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 24 Тәрбиелеу мен өзін-озі тәрбиелеу психологиясы. Жоспар1. Студенттердің өзін тәрбиелеуінің мақсаты мен міндеттері, оның

қозғаушы күштері. 2. Өзін-өзі тәрбиелеудің құралдары мен әдістері. 3. Студенттер мен педагог- психологтардың өзін-өзі тәрбиелеу

арасындағы өзара байланысы.4. Психологтың өзін-өзі тәрбиелеу психология шеберлікті

қалыптастырудың құралы ретінде.Тапсырма:1.Психологтың өз бетінше тәрбилеу білім жетілдіруі. 2.Тәрбиелеу психологиясы іс- әрекеттің компонентті өзін-өзі мәдениетін

көтеруі. Тәрбиелеу психологиясының сана-сезімі және рефлексиясы. 3.Психолог шығармашылығы өзін- өзі шеберлігін дамыту факторы.4.Тәрбиелеу психологиясы шығармашылығының құрылымдық

компоненттері.5.Психолог қызметінің әр деңгейінедегі өзін- өзі шығармашылығы. Болашақ психологтың өзін-өзі тәрбиелеу . Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 25 Оқу және оқыту психологиясы.

1. Психологиялык білімдердің өздеріне тән ерекшеліктері. 2. Оқу және оқыту психологиясы. Оқыту психологияның пәні. 3. Оқыту психологиян әдіснамалық кызметтері. 4. Психологияның принциптері: бейнелеу, субъе

(антропологиялық), даму, сана мен іс-әрекеттің бірлігі,психикал; құыблыстардың жүйелік детерминациясы.Тұрмыстық және ғылыми психологияның негізгіайырмашылықтары және жүйелі талдау.

5. Ғылым психологиялык зерттеудің нәтижелері, олардыңтеориялық және қолданба мәні. Тапсырма:

Оқыту психологиясының негізгі түсініктері. Оқыту мен тәрбиелеудің ара қатынасы.

Білім беру жүйесін компьютерлен дірудің психологиялық аспектілері.Әдебиеттер1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3.С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4.Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова-Арнайы психология -ГПНТБ России

-2011 г.5.Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

Тақырып 26 Педагогикалық іс-әрекетінің және педагогикалықтұлғасының психологиясы.

Жоспар1. Педагогикалық техника мұғалімнің жүріс- тұрысының формасы және

оның компоненті мұғалім іс-әрекетіндегі техниканың мәні. 2. Жас мұғалімнің педагогикалық техникасында әдеттегі кемшіліктер.3. Педагогикалық шеберліктегі басқару техникасы .4. Мұғалімнің өзін- өзі басқара білу шеберлігі, өзін-өзі қалыпқа келтіру

техникасының негізі.5. Өзінің психофизикалық жағдайын менгеру техникасы, өзін жөнге

келтірудің негізгі. Тапсырма:1.Педагогикалық өзара қызметте ауызша қатынас құрадары. 2.Өзара жалғасу кезіндегі қимыл мен бет қимылының / мимика / ролі.

Педагогикалық қарым-қатынастағы пантомимика мен пластика.3.Педагогтің сыртқы пішіні; киімі, тұрысы, жүрісі, беті, шашы, әсемдік

бұйымдары. Мұғалімнің сыртқы пішінінің мәдениеті.4.Дағдыны калыптастыру және жаттаудың негізгі заңдылықтары:

дағдының құрылысы. 5.Дағдының бір-біріне әсері. 6.Ептіліктің пайда болуы.

7.Әдет және оның адамныц мінез-қүлқы мен іс-әрекетіндегі маңызы.Адамнын негізгі іс-әрекет түрлері.

8.Ойын және оның психологиялык сипаты. 9.Ойының баланың дамып жетілуіндегі рөлі. 10.Еңбек әрекетінің психологиялык сипаты. Ұстаздық сипат. Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқауӘдебиеттер:1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса -Ғылым психологиясы -ГПНТБ России -

2009 г.4. Қ. С.Тебенова, А. Р.Рымханова -Арнайы психология - ГПНТБ России

-2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала

8. Өздік жұмыс тапсырмаларыТақырып 1. Психология ғылымының жалпы мәселелері .

1. Психология пәні. 2.Психология пәнін анықтау негізінде құрылған психологиялық ағымдар.3.Ғылыми және тұрмыстық психологияны салыстырмалы талдау.4.Адам және адамзат туралы ғылымдар.Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 2. Сана және өзіндік сана.1.Сана туралы жалпы түсінік.2.Сана психика дамуының жоғары сатысы.3.Сана мен бейсаналықтың өзара әрекеті.4.Адам санасының күй.Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 3. Тілдесу психологиясы.1.Тілдің пайда болуы мен дамуы.2.Сөйлеудің даму теориялары.3.Сөйлеу іс-әрекетінің формалары.Тапсырма: берілген тақырып бойынша мазмұндау

Тақырып 4. Психология әдістері.1.Психология ғылымының негізгі әдістері.2.Қосалқы әдістер. 3.Психология ғылымының әдістерінің тиімділігімен кемшілігі.Тапсырма: берілген тақырып бойынша сабаққа қатысу

Тақырып 5. Адам психикасының жаратылыстану ғылымының негіздері.

1.Адам психикасының қоғамдық-тарихи табиғаты.2.Еңбекке өтудің биологиялы алғышарттары.3.Сананы жетілдіру құралы ретіндегі тілдің пайда болуындағы рөлі.Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 6. Мотивация және іс-әрекет.1.Мотивация дегеніміз не?2.Психологиядағы іс-әрекет ұғымы.3.Іс-әрекеттің түрлері.4.!с-әрекет құрылымын тұрақты, анықталатын, не өзгермелі екенін талдаңыз?

Тақырып 7. Психологиялық ғылымының қалыптасуы.1.Антикалық дәуірде «жан» қалай түсіндіріледі?2.Ғасыр ортасында психология

Тақырып 8. Ойлау және сөйлеудің генетикалық түбірі.1.Ойлау туралы ұғым. 2.Ойлау және таным. Ойлаудың тікелей сезімталдық танымнан

айырмашылығы. Ойлау және заттық-практикалық әрекет. 3.Ойлаудың әлемді тану мен өзгертудегі рөлі. Ойлауды

зерттейтін ғылымдардың арақатынасы

Тақырып 9. Іс-әрекетті психологиялық талдау.1.Тұлғаның жүріс-тұрысын реттеудегі әлеуметтік нормалар,

әлеуметтік бағдарлар, саналы қатынастар. 2.Тұлғаның өмірлік мақсаттары, жоспарлары, бағдарламалары

мен стратегиялары. Тұлға балсенділігінің психологиясы. 3.Тұлғаның жауапкершілігі мен инициативасы (К.А.

Абульханова, А.В. Брушлинский, С.Л, Рубинштейн)

Тақырып 10. Әлеуметтік жүріс-тұрыс тұлға белсенділігінің түріретінде.1. Тұлғаның адамдарға, еңбекке, қоғамға, әлемге деген қатынастарын

көрсететін белсенділік түрі ретіндегі әлеуметтік жүріс-тұрыс туралы түсінік. 2. Қылық- тұлғаның әлеуметтік жүріс-тұрысының бірлігі.3. Әлеуметтік жүріс-тұрыстың сыртқы (жағдаяттық және орталық) және ішкі

(өзіндік тұлғалық) детерминациясы. К.Левин бойынша жүріс-тұрыс психологиялық өрістегі тең әсерлі күш ретінде.

Тапсырма: берілген тақырыптары бойынша баяндама жазу және қорғау

Тақырып 11. Тұлға құрылымына деген негізгі келістердіңсипаттамасы. 1.Тұлға ұғымы. 2.Адамға қатысты басқа категориялар ( индивид,субъект,

даралық). Философия, дін, өнердегі тұлғаның танымына

қарағанда тұлғаға деген ғылыми-психологиялық келістіңспецификасы.

3.Дифференциялдық, жас ерекшелік, әлеуметтік,медициналық, спорт, педагогикалық психологиядағытұлғаны зерттеу спецификасы.

Тапсырма: берілген тақырып бойынша конспект жазу, сабаққа қатысу

Тақырып 12. Тұлғаны зерттеу әдістері.1.Тұлғаның типологиясына деген негізгі келістер (А.Ф.

Лазурский, Э.Шпрангер, К.Г.Юнг).2.Психологиядағы тұлғаны зерттеу әдістері. 3.Тұлғаны ғылыми зерттеудің спецификасы, психологтың

этикасы және танымның объективтілігі. 4.Тұлғаны зерттеуде қолданылатын жасанды эксперимент,

бақылау мен өзіндік бақылау, проективтік және өмірбаяндықәдістер.

9. Пән бойынша курстық жұмыс қарастырылмаған.10. Кеңес беру кестесі

№ Сабақ түрлері Дүйсенбі Сейсенбі Сәрсенбі Бейсенбі Жұма1 Дәріс сұрақтары

бойынша кеңесберу

15.00-16.00

2 Тәжірибешіліксабақтардыңсұрақтарыбойынша кеңесберу

16.00-17.00

3 Өздік жұмыстапсырмаларыбойынша кеңесберу

13.00-13.40

4 Бақылаужұмыстарыбойынша кеңесберу

15.00-15.40

11. Студенттердің білімін тексреуДәріс және тәжірибешілік сабақтарға қатысу 0-100 балмен бағаланады.

Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі

№ Жұмыстүрі

Тапсырма тақырыбы Әдебиеттер Орындалуұзақтығы

Бақылауформасы

Тапсырумерзімі

1 2 3 4 5 6 71 Конспект Психологияда

қалыптасқан бағыт-бағдарлар жүйесіндегі

1-апта Қорғау 3-апта

орны2 Конспект Психология әдістері 2-апта Қорғау 5-апта3 Конспект Ойлау және сөйлеудің

генетикалық түбірі1-апта Қорғау 6-апта

4 Баяндама Әлеуметтік жүріс-тұрыс тұлғабелсенділігінің түріретінде

1-апта қорғау 7-апта

3 Межелікбақылау

Тестілеу 8-апта

4 Конспект Тұлғаны зерттеуәдістері

2 апта 11-апта

5 Баяндама Тұлға құрылымынадеген негізгікелістердіңсипаттамасы

2 апта 13-апта

7 Межелікбақылау

Тестілеу 15-апта

12. Студенттердің білімін бағалау критерийлеріПәнді игеру барысы ауызша-жазбаша нысандағы емтиханмен аяқталады.

Онда барлық өтілген материалдар, тақырыптар қамтылады. Емтиханғабағдарламадағы қарастырылған тақырыптар мен тапсырмаларды орындағанстудент қана босатылады. Әрбір тапсырма 0-100 балдық көрсеткіш бойыншабағаланады.

Емтиханға босатылу рейтингісі ағымдағы барлық сабақтарда орындалғантапсырмалар бойынша алынған балдың орташа көрсеткіші бойыншашығарылады (дәріс сабақтарға қатысу, үй тапсырмасын орындау, өздік жұмыстапсырмаларын орында, тәжірибешілік сабақтарға қатысу, межелік бақылаулар).

Пән бойынша студенттердің оқу жетістіктерінің деңгейі РД (рейтингілікбосатылу балы) және қорытынды бағаның қосылуымен анықталады, яғникелесі формуламен орындалады:

Қ= БР*0,6 + ҚБ*0,4Мұнда, Қ- қорытынды баға, БР-босату рейтингісі, ҚБ-қорытынды

бақылау.

Студенттердің білімін анықтау көрсеткішіБалл түріндегіқорытындыбаға

Балдыңсандықбаламасы

Әріп жүйесібойыншабағалау

Дәстүрлі жүйе бойынша қойылатын бағаЕмтихан, дифф. сынақ сынақ

1 2 3 4 595-100 4 А өте жақсы Есептелді90-94 3,67 А-85-89 3,33 В+ Жақсы80-84 3,0 В Жақсы75-79 2,67 В- Жақсы70-74 2,33 С+ қанағаттанарлық

65-69 2,0 С60-64 1,67 С-55-59 1,33 Д+50-54 1,0 Д0-49 0 F қанағаттанарлықсыз есептелмеді

Егер студент емтиханда F деген баға алса, оның қорытынды рейтингіанықталмайды. Ведомостьқа «қанағаттанарлықсыз» деген баға қойылады. Егерпән бірнеше семестрде өтетін болса, онда балл түріндегі баға орташа есеппенқорытылады:

13. Оқытушы талаптары, саясаты және іс-шараларыЖалпы психология пәні міндетті пән болып табылады. Оқу жүктемесінің

көлемі 3 кредиттен тұрады, оның ішінде дәріс – 30 сағат, семинар(практикалық) сабақ – 15 сағат.

Пәннің талаптары: аудиториялық сабақтарға міндетті түрде қатысу,мәселелерді, сұрақтарды талқылауға белсене қатысу, семинар сабақтарына оқу-әдістемелік құрал және негізгі әдебиет бойынша алдын-ала дайындалу, СӨЖтапсырмаларын сапалы және уақытылы орындау, бақылаудың барлық түрінеқатысу (ағымдық бақылау, СӨЖ тапсырмалары, аралық бақылау, қорытындыбақылау).

Студенттердің білімін бағалауда аудиториялық сабақ барысындағыжауабының сапасымен қатар белсенділігі де ескеріледі.

14. Әдебиеттер тізіміНегізгі:

1. Қ. Жарықбаев, О. Саңғылбаев - Психология - 2011 ж.2. Намазбаева, Ж. И. - Психология - ГПНТБ России - 2009 г.Қосымша:3. С. М. Илюсизова, Қ. М. Мұса - Ғылым психологиясы - ГПНТБ России

- 2009 г.4. Қ. С. Тебенова, А. Р. Рымханова - Арнайы психология - ГПНТБ России

- 2011 г.5. Л. С. Выготский - Баланың жас ерекшеліктері психологиясы және

кемтар бала психологиясы - ГПНТБ России - 2011 г.

15. Мультимедиялық сүйемелдеу1. Базовые учебники по психологии + рефераты и дипломы [Электронныйресурс].-1 CD; 399 Мб.-(В помощь студенту) 1.Психология 802 - 1420 - д03 -психология - электронные учебники – рефераты - дипломы - CD - ред08Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Б172. Вопросы психологии и воспитания детей [Электронный ресурс]: дляродителей, воспитателей и учителей.-М.:DELTA-MM,2002.-1 CD;536 Мб.-(Ваш ребенок) 1.Психология - детская психология 582-1367 - воспитание -уход - эмоциональные потребности - антисоциальное поведение - детскиетайны - сон - питание - игры -психические особенности - психология -

детская психология -мироощущение ребенка - родителям- воспитателям -учителям -детским психологам - янв03 - CD - ред07 Хранение: Медиатека-1,МедиаМФ-1 б 88 б 88.8 В743. Загадки разума: энциклопедия: в 2 CD [Электронный ресурс].-Руссобит.CD 1.-2004.-1 CD; 685 Мб. 1.Психология - общая психология 2207 -психология - разум - интеллект - эмоции – память - интерактивныепсихологические эксперементы - CD - энциклопедия Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88.3я2 З-14 4.Лекция по психологии [Видеозапись].-1 вк 1.Психология психология - н04 -видеокассета - лекция Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 2475. Организация психологической службы в учебном заведении. Психотерапия[Видеозапись].-1 вк. Психология психология - с05 - видеокассета -психологическая служба -учебное заведение - психотерапия Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 3546. Психологические тесты от Пси-Корпуса [Электронный ресурс].-М.:МедиаХауз,2002.-1 CD; 18,1 Мб. 1.Психология 909 - 1373 - психология -тесты - семья - социум -взаимоотношения - личность - характер - здоровье -бизнес - CD -Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-17. Психологические тесты:CD.-(Практическая психология) 1.Психологиятесты - характер - темперамент - коммуникативность - организаторскиеспособности - интеллекта коэффициент - питание - Хранение: Медиатека-1 б 88 б 88 5528. Психология [ Электронный ресурс ].- 1 CD.- ( Электронная библиотекаПГУ ).-Журн.:The Canadian Iournal of Psychiatry,2004, Vol 49; Behavior andPhilosophy, 2004, Vol. 32; текст англ;БД ун-та Харбург. http://www.tub.tu-harburg.de1. Психология психология - TheCanadian Iournal of Psychiatry -Behavior and Philosophy - CD -ХарбургХранение: Медиатека-1 б 88 б 88 11479. Психология успеха [ Электронный ресурс]:бизнес-тренинг по искусствупродаж.-2000.-1 CD; 244 Мб. .-1020.00 1.Психология 225 - 1374 - бизнес-тренинг - продажи - искусство продаж -торговля - психология - успех - CD -Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 П89

10. Самые популярные тесты [Электронный ресурс].-М.:БИЗНЕССОФТ,2005.-1 CD; 276 Мб.-(Занимательные тесты)1.Психология-CD - тесты - занимательная психологияХранение: Медиатека-1 б 88 б 88 174511. Тесты интеллекта [ Электронный ресурс]:тренажер.-М.:Адепт,2001.-1 CD;230 Мб.-(Занимательная психология)Психология555 - 1368 - тесты -психология - интеллект - тренажер -интерактивные тесты - способности -логическое мышление - CD -Хранение: Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Т3612. Тесты профессиональные [Электронный ресурс].-М.:Адепт,2001.-1 CD;201 Мб.-(Занимательная психология)1.Психология551 - 1372 - тесты -профессиональные тесты - общение - способности - темперамент -профессиональная пригодность - занимательная психология - CD - Хранение:Медиатека-1, МедиаМФ-1 б 88 б 88 Т3613. Тренировка внимания [ Электронный ресурс].-М.:Новый диск, 2006.-1CD; 40,5 Мб.-(Спецподготовка)-550.00 1.Психология - психология - CD –внимание Хранение: Медиатека-1 88 88.3 1927