Әбдіуақап Қара

Мұстафа ШоҚай

Түрік тілінен қазақ тіліне аударғанГүлім Блен Шадиева

АСТАНА

2012

�

Кітап туралы

Жиырмасыншы ғасырда Түркістан, Азербайжан және Батыс Сібірде өмір сүрген түрік тілдес халықтар арасынан бір қатар көрнекті ойшыл және саяси қайраткерлер шыққаны белгілі. Олардың бірі Мұстафа Шоқай. Аталған кеңістіктен шыққан қайреткерлер қатарында Жүсіп Акшора, Зәки Уалиди Тоған Мехмет Эмин Расұлзаде, Садри Мақсуди Арсал, Ғаяз Исхаки және Ақдес Нимет Құрат сынды зиялыларды айтуға болады. Бұлардың есімдері көпшілікке танымал. Алайда олармен мезгілдес, мақсаттас және тіпті үзеңгілес болған Шоқайдың есімі қалыс қалып отырды.

Шоқай ескерусіз қалатын тұлға емес. Өйткені оның өмір жолын зерттеп қарағанымызда, Шоқайдың 1917-1941 жылдары Түркі әлеміне қатысты маңызды уақиғалардың бел ортасында және жетекші рөлде жүргенін көреміз. Большевик төнкерісінен кейін Түркістанда құрылған Қоқан Автономиясының бас министрі қызметін атқарды. Кеңес Одағы үстемдік орнатқаннан соң, Франция астанасы Парижге орналасты. Түркістан Ұлттық Одағы мен Прометей әрекетіне қатысты. 1929-1939 жылдары 117 саны жарық көрген Яш Түркістан жұрналын шығарды. Түркістанның Кеңес Одағынан бөлініп тәуелсіз демократиялық ел болуын жақтаған жүздеген мақаласы Еуропада француз, ағылшын және неміс тілдеріндегі басылымдарда жарық көрді.

Оқу-ағарту саласында Исмайыл Ғаспиринский бастаған жадит ағымын қуған Шоқай саясатта түрікшілдік ағымын жақтады. Орта Азияда қазақ, қырғыз, түркмен және өзбек халықтарын

УДК 94(574)Ә 14

«Алаш мұрасы-шетел дерекөздерінен»

Әбдіуақап Қара.Мұстафа Шоқай. Зерттеу. / Түрік тілінен қазақ тіліне аударған

Гүлім Блен Шадиева. – Астана: «Педагогика-Пресс Баспа Үйі», 2012, – 372 бет. Қазақ тілінде.

ISBN 978-601-7208-41-7

Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20 жылы ішінде халқымыз алаш алыптары Әлихан Бөкейхан,Ахмет Байтұрсын,Міржақып Дулат,Мұстафа Шоқай және т.б. асыл мұраларымен қайта табысты.

«Мұстафа Шоқай» зерттеуінің авторы қазақ руханияты үшін ерен еңбек сіңірген аты әлем қазақтарына әйгілі, Мимар Синан көркем өнер университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы Әбдіуақап Қара.

Тарих ғылымының докторы Ә.Қара өзінің зерттеу еңбегінде Түрік, Неміс, Француз, Орыс, Қазақ, Ағылшын тілінде және т.б жазылған, түрлі шетелдік мұрағаттарда сақталған құжаттарды алғаш рет пайдалана отырып, ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті қайраткері Мұстафа Шоқай өмірін, арпалыс пен күреске толы тағдырын, қазақ оқырмандарына беймәлім қырын ашады,соны деректер ұсынады. Түркі халықтарының бірлігі жолындағы жанқиярлық күресі, еңбектері жан - жақты зерттеледі.

ISBN 978-601-7208-41-7

УДК 94(574)

Әбдіуақап Қара, 2011

«Педагогика-Пресс Баспа Үйі»,2011

с

Ә 14

с

� �

бір шаңырақ астында біріктіретін Түркістан мемлекетін құруды армандады. Ол Орта Азия халықтарының Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркменстан ретінде бір-бірінен бөлінуіне қарсы болды. Мұны кеңестік саясаттың «бөлшекте де биле бер» стратегияасының туындысы деп есептеді. Сондықтан оның Кеңес Одағына қарсы бағытталған күресі, түрік тілдес халықтардың бір саяси ұйым астында бірігуіне негізделді.

Дегенмен Шоқай, бүкіл түркі дүниесін бір мемлекет шаңырағы астында біріктіру идеясын көтермеді. Ол мұндай идеяның іске асатындығына сенбеді. Шоқай, түркі халықтарының саяси ынтымақтастығының геостратегиялық шарттарға тәуелді екеніне сенеді. Оның пікірінше, кейбір түркі қауымдастықтарының көршілерімен достық байланыста болуының көбірек маңызды екенін көрсетеді. Атап айтқанда, Қырымның Украйнамен, Азербайжанның Кавказ мемлекеттерімен ынтымақтасқаны тиімді. Алайда Шоқай, бүкіл түркі дүниесінің өзара мәдени ынтымақтастықта болуының қажет екенін және мұның мүмкін екенін айтады.

Шоқайдың пікірінше, Түркия түркі әлемінде ерекше орынға ие. Шоқай Түркиялық емес әрбір түрік тілдес адамның екі отаны бар екенін тілге тиек етеді: Оның біріншісі өзінің туған елі де, екіншісі Түркия. Шоқай сонымен қатар Түркия Республикасының саяси тұрақтылығына жоғары мән береді. Ол сондықтан өзінің Кеңес Одағына қарсы бағытталған ұлттық күресін Түркиядан аулақ ұстауға күш жұмсайды. Кеңес Одағының ымыраласпас қарсыласы болса да, Шоқай, іс-әрекеттерінің Анкара үшін сол кезеңде аса қажетті болған түрік-кеңес байланыстарына зиян келтірмеуіне мән берді.

1941 жылы Нацистік Германияның КО-на жасаған шабуылы Кеңес қол астындағы елдер үшін бір үміт ұшқыны болды. Тіпті бұл жағдай, Түркиядағы түрікшіл топтардың өзің қозғалысқа келтірді. Германияның нацистік үкіметі, КО-нан қолга түскен түрік тектес әскерлерді жасақтауы және оған басшылық жасауы үшін Шоқайды Парижден Берлинге алғызды. «Түркістан легионы» деп аталған осы әскери жобаны іске асыру мақсатында ол тұтқын лагерлеріне жіберілді. Бірақ, Берлин және тұтқын лагерлеріндегі жұмыстар Шоқайдың мақсатына сай келмеді.

Кітапта Шоқайдың тек саяси іс-қимылдары ғана емес, сонымен

қатар оның жеке өмірінің көптеген қырлары да әнгіме етіледі. Шоқайдың Еуропада өмір сүрген ортасы туралы мағлұмат беріледі. Оның Еуропалық, Түркиялық сондай-ақ орыс, ұкрайн және Грузин сияқты Кеңес қол астындағы халықтардың зиялы өкілдерімен байланыстарының қыр-сырына тәнті боламыз. Бұдан басқа, кітапта Шоқайдың өзінің отбасылық өмірі де баяндалады. Әсіресе оның орыс зайыбы Мария Яковлевнамен өткізген өмірі жан-жақты әңгіме болады.

Университет және Университеттен кейінгі жоғары білім алу кезеңдерінде шакіртім болған Абдуақап Қара, осы еңбегінде Шоқай туралы тұңғыш көлемді монографиялық еңбекті жүзеге асырып отыр. Шоқай тағдырының беймәлім болып отырғанының бір себебі де ол турасында осыған дейін толық зерттеулердің жасалмауы. Осы кемшілікті толтыруға тырысып Шоқай туралы деректерді әлем бойынша іздестірген автор, тарихшылыққа қоса, журналисттік тәжрибеге де ие. Осы тәжрибесінің арқасында ол тарихы уақиғаларды жалықтармай оқылатын жатық бір тілде қағазға түсіре білген. Сондықтан, кітап кей тұстарда бір роман сияқты көрінеді. Бірақ, адамды осындай ойға жетелейтін сезімтал уақиғалар Шоқайдың және әйелінің естеліктеріне негізделіп жазылғандықтан ойдан құралған дүниелер емес екені анық.

Кітап, өмірі, идеялары және саяси іс-қимылдарымен ерекше тарихи тұлға болып саналатын Мұстафа Шоқайды түрлі қырларымен оқырманға таныстырады. Сонымен қатар кітапта отанын жат жұрттың езгісінен құтқарып тәуелсізсіздікке қол жеткізуіне күш жұмсаған және бүкіл интелектуалдық тәжрибесін сарқа пайдаланған бір зиялының қолынан не келетінін көруге болады. Осы жағынан алғанда, кітап Орта Азия тарихына көңіл бөлушілермен қатар, жалпы оқырман үшін де қызықты дер едік.

Проф. Др. Гүлчин Чандарлыоғлы

� �

АЛҒЫ СӨЗ

Біздің осы еңбегімізге арқау болған Мұстафа Шоқайға деген ынта-ықыласым, осыдан 14 жыл бұрын басталды. 1988 жылы Мюнхендегі Азаттық радиосы қазақ редакциясында жұмыс істей бастадым. Радионың түркі тілдес редакцияларындағы қызметкерлер арасында Шоқайдың тарихи тұлғасы мен саяси идеяларына деген құрмет басым болатын.

Бұл заңды еді. Өйткені 1951 жылы құрылған Азаттық радиосынын түркі тілдес хабарларында алғаш қызмет аткарғандардың барлығы дерлік ІІ- Дүниежүзілік соғыста немістерге тұтқын болған және соғыстан кейін Германияда қалғандар еді. Сондықтан олардың кейбіреулері Шоқайды нацистік тұтқын лагерлерінде көрген немесе, оны көргендерден ол туралы әңгімелер естіген азаматтар еді. Олардың бір қатары атап айтқанда, Асан Қайғын атымен танымал Мәулекеш Қайбалдін, Дәулет Тағыберлі, Абдолла Жүсіпұлы және Жакен Бабич мен жұмыс істеген қазақ редакциясында қызмет істеді. Бірақ мен барған тұста, олардың ешбіреуі болмады. Бір қатары қайтыс болған, бір қатары да құрметті демалысқа шыққан еді. Солай бола тұрса да, олар, қазақ редакциясындағы ізбасарларының жүрегіне қазақтың ұлы тарихы тұлғасы ретінде Шоқайды дарытып кеткен еді.

Кеңес Одағының соңғы кезеңіндегі ірі саяси өзгерістер, менің Шоқайға деген ынтамды одан әрмен арттыра түсті. Мұнда, әсіресе, 1990 жылдан кейін Қазақстанда Кеңестік жүйенің ымыраласпас қарсыласы Шоқайды халық жауынан халық батырына жоғарылатқан процес маңызды болды. Осы процесті қазақ баспасөзінде орын алған мақалалардан уақтысымен байқап отыру мүмкіншілігіне ие болдым.

Шоқайға ынта-ықыласымды күшейткен тағы бір жәйт Стамбул университеті әдебиет факултеті жалпы түркі тарихи кафедрасында білім алуым болып табылады. Белгілі болғанындай осы кафедраның негізін Зәкі Уалиди Тоған қалаған. Ол болса, Шоқай өміріндегі ең маңызды тұлғалардың бірі еді. Менің стұденттік кезімде Тоган әлдеқашан дүние салған болса да, одан білім алған Проф. Др. Гүлчін Чандарлыоғлы, Проф. Др. Мехмет

Сарай, Проф. Др. Абдұлкадір Донық және Проф. Др. Мұстафа Кафалы сонда еді. Мен олардан сабақ алдым. Әсіресе, докторлық диссертациямның кеңесшісі Проф. Др. Гүлчин Чандарлыоғлы ассистенті ретінде Тоғанға етене жақын болған еді. Міне осы жағдай, Шоқай турасындағы зерттеуді бізге одан әрі қызықтыра түсті.

Шоқайды зерттеуге деген осындай орасан зор ынтаға қарамастан, бастапқыда ол турасында бір биографиялық зерттеуге кірісуге батылым жетпеді. Өйткені, Шоқай зерттелуі оңай бір тақырып емес екені әркімге белгілі. Ол үшін бір неше шетел тілін білу қажет. Түрікше, өзбекше және кыргызша сынды бір неше түркі тілдері және ағылшынша, немісше білсем де, Шоқай тақырыбы үшін аса қажетті орыс тілін жеткілікті дәрежеде білмейтінмін. Стамбул университеті әдебиет факултеті мен Түркият Институтында орыс тілі курстарына қатысқанмен, ғылыми мақалаларды оқып түсінетіндей меңгермеген едім. Сондықтан, Шоқай туралы зерттеуді тиісті дәрежеде жүргізе алатындығыма сенбедім.

Бұл мәселені, ұстазым Проф. Др. Гүлчін Чандарлыоғлының арқасында шештім. Оның кеңесі бойынша, 1997-1998 оқу жылы Қазақстанның Түркістан қаласында Қожа Ахмед Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінде жұмыс істеген кезде, орысшамды дамыттым.

Сөйтіп Шоқайды зерттеудің алдында тұрған маңызды бір кедергі жойылды. Сонымен қатар, Шоқай зерттеулері үшін қажетті екінші бір тіл болған француз тілін де диссертация зерттеулері кезінде үйрендім.

Сонымен Шоқайды зерттеуге кірісіп кеттім. Бұл зерттеуді 2002 жылы шілде айында табысты аяқтадым. Осы зерттеуімізге көптеген жеке адамдар мен институттар көмектесті. Осы орайда, әсіресе Проф. Др. Гүлчин Чандарлыоғлының көрсеткен қолдауы орасан зор болды. Оған алғыс айту менің басты міндетім.

Өзінің жеке кітапханасында Шоқай және оның кезеңі турасындағы зерттеуде баға жетпес материалы бар Исмаил Отар ақсақалдың да осы зерттеудге қосқан үлесі ерекше. Егер Отар ақсақал, бізге кітапханасындағы материалдардан пайдалануға мүмкіншілік бермегенде, зерттеуімізде бір қатар кемшіліктердін болары анық еді. Сондықтан ол кісіге де қарыздармын.

Париж Шығыс Тілдері және мәдениеттері институтының Шоқай архивінен жауапты қызметкерлеріне, әсіресе Мадам

� �

Мариел Калусқа, сондай-ақ Ножан Сүр Марн ауданы архив қызметкерлеріне, Прометей әрекеті турасында пайдалы кеңес берген Етиен Коп мен Проф. Др. Франсуа Жоржонға, Париждегі зерттеу орталықтары мен кітапханалар жайында жолбасшылық еткен Байрам Балжыға, Шоқайдың Ножан Сүр Марндағы мекенжайларын анықтау барысында жәрдемдескен Яшар Дінчке, Мюнхенде мені жылы қарсы алған және жеке кітапханасындағы Шоқайға қатысты барлық материялдарды сыйлаған Азаттық радиосында бірге жұмыс істеген құрметті әріптесім және ағам, бүгінгі зейнеткер Махмет Құлмағамбетовқа, Проф. Др. Зәкі Уалиди Тоғанның Стамбул Күчүкялыдағы жеке кітапханасындан пайдалануымызға мүмкіншілік берген және Шоқай мен Тоғанның байланыстары туралы пікірлеріміздің жетілуіне көмектескен Проф. Др. Исенбике Тоганға, француз ұлттық кітапханасынан материал алдыруға жәрдемдескен Ислам Зерттеулері Орталығы президенті Проф. Др. Шахин Ұчарға, Жапонияда Шоқай туралы басылып шыққан бір кітапты бізге жіберген Проф. Др. ТомоҺико Ұямаға, сондай-ақ, Мимар Синан Университеті Пән және әдебиет факултеті кітапханасының бастығы Әмина Гүндоғанға, зерттеудін әр тарауын зер салып қараған Тарих кафедрамыздың бастығы Проф. Др. Рамазан Шешен мен Проф. Др. Абдұлкадір Доныққа, рухани жақтан қолдау білдірген Проф. Др. Абдұлкадір Өзжанға және Шоқай туралы қымбатты пікірлерімен үлес қосқан Егей Университетінің Проф. Др. Йсмаил Акаға, зерттеуімізді бастан аяқ оқып емле мен мәнер жайында пайдалы кеңестер берген Мармара Университеті Түркология зерттеулері институтынан Доцент Гөксел Өзтүркке, бізге қажетті кітап, мақала және басқа зерттеу материалдарының қамтамасыз етілуіне көмектескен Париждегі Семих Жігітке, Германиядағы Ферит Базға, Алматыдағы Шоқай Қоры президенті Батырқан Дәрімбетке, Бақыт Садықоваға, Сейфұлла Сапанға, Сейфұлла Кочйігітке, Шимкенттегі Осман ?рұлмазға, Америка Құрама Штаттарында Өміртай Жаналтайға, түрлі себептермен зерттеуімізге үлес қосқан Акмарал Жігіт мен Алихан Жаналтайға сондай-ақ үйде жұмыс істеуіме жағдай жасаған зайыбым Тайра Караға шын жүректен алғыс айтамын.

Абдуақап ҚараТарих ғылымдарының докторы

1-Бөлім Мұстафа Шоқай

оТаНДа

«алла елімнің тәуелсіздікке қол жеткізгенін көруді нәсіп етсе, мен тек үгіт-насихат ісімен ғана айналысар едім: Жастар үкімет құрса, мен елімнің тарихы және басқа өлке халықтары туралы тамаша кітаптар жазумен шұғылданар едім.»

Мұстафа Шоқай

10 11

1.1. МұСтАфА ШоҚАйДЫң АтАтегі жӘне БАЛАЛЫҚ ШАҒЫ

ХІХ-ғасырдың соңғы ширегі Түркістан тарихының ең қараңғы кезеңдерінің бірі еді. Бұл кезеңде патшалық Ресей Түркістанды жаулап алуын толық аяқтаған. Бұдан кейін Петербург өкіметі бұл жерлердегі билігін нығайтуға күш жұмсап жатты. Сонымен қатар Түркістанның кең даласын мүмкіндігінше жан-жақты қанау шараларын жүргізіп жатты. Ресейдің ішкі аймақтарындағы жері жоқ орыс мұжықтарының Түркістанға жаппай көшулерін тездетті.

Түркістандағы жергілікті орыс билеушілері де осы саясатқа сай билік жүргізді. Олар меншікті жер мен мал-мүлікке ие болуға әбден құнығып алған орыс келімсектерінің Түркістанның жергілікті қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік және түрікмен секілді халықтарының жерлерін иемденуіне алуларына тосқауыл болмады. Мұндай әділетсіздікке қарсы халық шарасыз еді. Өйткені, жерлерінің қолдарынан тартып алынуына қарсы тұрарлық күш-қауқарлары жоқ еді. Әділетсіздікке қарсы бас көтеріп, қаруланып жерін қорғауға тырысқандар ауыр жазаға тартылды. Халық жер дауына байланысты жүгініп барған орыс сот орындарынан көбіне оңды нәтиже ала алмады. Өйткені халық жеткілікті дәрежеде орыс тілі мен заңдарын білмеуші еді. Түркістан осындай саяси-әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан қиын жағдайға тап болып отырған тұста Шоқай дүниеге келді.

Мұстафа Шоқай1 1890 жылы 7 қаңтар күні2 Жалпы Түркістан Өлкесіне3 қарасты Сырдария округіндегі Ақмешіт

1 Мұстафа Шоқайдың фамилиясы деректерде Chokai, Chokaev, Chokay, Çokay, Çokayoğlu, Tschokai, Tschokaieff, Tschokaev, Шоқай және Шоқайұлы секілді алуан түрлі аталады. Біз бұлардың арасынан кең тараған Шоқай есімін қолдануды жөн көрдік.

2 Ескі орыс календары бойынша 1889 жылы 25 желтоқсан. 3 Патшалық Ресей Өкіметі тарпынан 1867 жылы құрылған Түркістан генерал-

губернаторлығы Ташкент, Сырдария аймағы және Семейдің Тарбағатайға созылып жатқан батыс бөлігін ішіне алып жатқан еді. Бұл туралы қараңыз Pipes R. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 78-85-бет.

4 қаласына жақын орналасқан Наршоқы ауылында дүниеге келді.5 Мұстафа қазақтардың қыпшақ руына жататын текті отбасынының ұрпағы. Қоқан хандығында жоғары шенді әскер болған атасы Торғай Датқа6 Қуатбайұлы Қыпшақ ішіндегі Шашты руының биі еді.7

1853 жылы генерал Перовск басшылығындағы орыс қосындары Ақмешіт қаласын басып алды. Сөйтіп, Қоқан хандығы Ақмешіт қаласынан көз жазып қалды. Бірақ,, Торғай Датқа қаладан кеткен жоқ. Мұның нақты себептерін білмейміз. Өзіне қарасты руымен бірге қоныс аударуға мүмкіншілігі болмаса керек. Торғай Датқаның сол аймақтағы жоғары беделін пайдаланғысы келген генерал Перовск оған өз қарамағынан қызмет ұсынды. Орысша білетін Торғай Датқа орыс әкімшілігі мен жергілікті халық арасындағы келіспестіктерді реттеу туралы кеңесші қызметке тағайындалды.8

1872 жылы қайтыс болған Торғай Датқа туралы мағлұматтар

4 ХІХ-ғасырдың бастарында Қоқан ханы Омар хан салғызған Ақмешітті 1853 жылы орыстар басып алды және атын Перовск деп өзгертті. Патшалық Ресей 1917 жылы құлағаннан кейін қалаға Ақмешіт аты қайтадан берілді. Кеңестік дәуірінде 1925 жылы қаланың аты Қызылорда болып өзгертілді және Қазақстан Кеңес Социалисттік автономиясының астанасы болып жарияланды. 1929 жылы астана Қызылордадан Алматыға ауыстырылды.

5 Шоқайдың туған жылы даулы мәселелердің бірі болып табылады. Оның туған жылы туралы кей деректерде 1889 немесе 1891 жыл деп көрсетіледі. Мұның ол кездегі календарь өзгерісіне байланысты туындағанын пайымдауға болады. Шоқайдың туған жылына байланысты айтылған ең соңғы пікір бойынша оның туған жылы 1886 жыл болып табылады. Қараңыз: Сәрсенбаев О. Мұстафа Шоқай қашан, қайда туған_. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жинақтаған және дайындаған А.Нүсіпханов-М.Қойгелдиев. І т. Алматы, «Қайнар», 1998, 503-504-бет. Біз бұл пікірге күмәнмен қараймыз. Өйткені Шоқайдың зайыбы Мария 1916 жылы Мұстафамен танысқан кезінде, оның 26 жаста болғандығын жазады. Ал бұл болса 1890 жылға сәйкес келеді. Қараңыз: Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 41-бет. Сондай-ақ Шоқайдың 1923 жылдан 1941 жылғы өліміне дейін тіркеліп тұрған Париж маңындағы Ножан ауданының әкімшілік архивтеріндегі салық құжаттарында да, оның туған жылы 1890 жыл деп көрсетілген. «Regensement de la Population 1931». Archives Municipales de Nogent-sur-Marne. 490-бет және «Regensement de la Population 1933». 171-бет.

6 Датқа - Қоқан және Бұхара хандықтарында, генерал дәрежесінде әскери шен. Қараңыз: Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 90-бет.

7 «Türkistan Milli Hareketi ve Mustafa Çokay (Merhumun 60. Doğum Yılı Münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 18-бет. (Абдуақап Оқтай баспаға дайындаған еңбекте автордың аты көрсетілмейді. Бірақ автордың Тахир Чағатай екендігі мәлім.)

8 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 538-бет.

12 1�

тапшы. Бірақ,, оның Қоқан хандығындағы жоғары лауазымды қызметіне сай жан-жақты білім иесі, орыс тілімен қатар араб және парсы тілдерін жетік меңгерген сауатты адам болғандығы байқалады. Діндар болған Торғай Датқа екі рет қажылыққа да барып қайтады.9

Торғай Датқаның Шоқай, Қалымбет, Әліш және Осман атты төрт ұлы болады. Торғай Датқа осылардың ішінде Мұстафаның әкесі Шоқайға ерекше бір сүйіспеншілікпен қарайды. Патшалық Ресей әкімдерінің нұсқауымен дайындалған Сырдария аймағының беделді азаматтары туралы альбомда Торғай Датқаның суретінің Шоқаймен бірге орын алуы, оның оған деген ерекше ықыласының бір көрінісі болса керек.10

Әкенің Шоқайға деген ықыласын оның бойындағы игі қасиеттердің басымдылығымен түсіндіруге болады.11 Айналасындағыларға көмектесуді ұнататын Шоқай ақылды іс-әрекеттері, орынды пікірлері және байсалды мінезімен халық арасында зор беделге ие болды. Халық өз ішіндегі дау-дамайларда төрелік етуге келгенде, әділ де сенімді деп тапқан Шоқайға жүгінді. Халық оның төрелігіне риза болды. Сондықтан әкесі Торғай Датқадай ресми мансап иесі болмаса да, халық оған би атағын берді. Халық оны Шоқай би деп атап кетті.12

Халық Шоқайға тек өз арасындағы мәселелерде ғана емес, сонымен қатар, орыстармен болған дауларда да жүгінетін еді. Мұндай жағдайларда Шоқай олардың әрі тілмашы және әрі заңгері болды. Халық, әсіресе, ағылып келіп жатқан орыс келімсектерінің өз жерлерін зорлықпен тартып алуларынан зардап шекті. Орысша білмейтін халық шағымдарын жергілікті орыс әкімдеріне жеткізуде қиыншылық тартты. Мұндай жағдайларда олардың көмек сұрап

9 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 9-бет.10 Қойгелдиев М. Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай

Таңдамалы». Жинақтаған және дайындаған А.Нүсіпханов-М.Қойгелдиев. І т. Алматы, «Қайнар», 1998, 9-бет.

11 Торғай Датқаның екі ұлы Қалымбет пен Әліштің мінездері туралы ешқандай дерек кездестіре алмадық. Ал Оспанның тентек және жауынгер мінезді екені айтылады. Хиуа ханының Торғай Датқаның ұлы ретінде өзіне ілтипат көрсетпегеніне ашуланған Оспан, ханның сәйгүлик жылқыларын айдап алып кетеді де, заңға бағынбау үшін тауларда өмір кешеді. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 9-бет.

12 Сонда.

баратын адамы, орыс тілін жақсы меңгерген Шоқай би еді.13 Шоқай би оларға әлі келгенше жеткенінше қол ұшын беретін.

Алайда жергілікті халық пен келімсектер арасындағы даулардың көпшілігі сотта орыстардың пайдасына шешіліп жатты. Өйткені, орыс тілін білу әділетсіздікпен күрес үшін жеткіліксіз еді. Сонымен қатар, орыс сот орындарында жүретін заңдарды да жақсы білу қажет еді. Өкінішке орай, ол кезде қазақ арасында патшалық Ресей заңдарын жетік білетін заңгерлер тапшы еді.

Орыс сот орындарының келімсектер пайдасына қабылдаған үкімдеріне халық үнемі мойынсұна бермеді. Кейде, әділетсіз шешімдерге бағынбай қарсылық көрсетушілер де табылды. Олар зорлықшыл келімсектерден жерлерін қайтарып алу үшін соңғы шара ретінде қақтығысқа барды. Келімсектермен қақтығысқан қазақтар сот орындарында айыпты деп табылып, Сібірге жер аударылды. Шоқай би келімсектермен жергілікті орыс әкімдеріне қарсы айқасқа барудың пайда емес екенін түсінді, қайта жағдайды ушықтырып жіберетінін білді.

Сондықтан, ауық-ауық өзі де осындай әділетсіздіктерге душар болғанда басына түскен ауыртпалыққа мойынсұнудан әріге бармады. Орыс әкімшілігі Шоқай бидің үйін мектеп пен мұғалім, қызметкерлер тұратын жатақханаға айналдыру мақсатымен ақы төлеместен екі рет тартып алды. Шоқай мұндай әділетсіздіктерге қарсы күрес жүргізуден ешнәрсе өңбейтінін білгендіктен, екеуінде де көнбістік танытып басқа жаққа қоныс аударып жаңадан үй салды. Ал енді бірде келімсектердің қасақана қиянатына тап болды. Олар Шоқайдың егінге дайындап, жыртып қойған егістік танаптарын тартып алды. Шоқайдың бұған да шыдап, көнуден басқа амалы жоқ еді.

Шоқай би қарапайым тірлік кешті. Ешқандай ресми қызмет атқармаған Шоқай би табан ет, маңдай терімен күн көрді. Күнкөріс табысын қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығынан гөрі, егіс өнімдерінен шығарып отырды. Өсірген өнімдерінің бір бөлігін сатып, бір бөлігін заттай айырбастау арқылы ырзығын айырып отырды. Шоқай би өсірген өнімдерінің бір қатарын ыстықкөл жаққа ұзатқан қыздарына жіберіп олардан мал алып отырды. Өнімінің қалғанын бал мен шаруашылығына керекті құрал-саймандар үшін

13 Сонда, 22-бет.

1� 1�

сол маңайдағы орыстармен айырбасқа жұмсады.14 Осылайша Шоқай асқан бай болмаса да, орташа тұрмыс кешті.

Мұстафа Шоқайдың нағашы жұрты да қазақтар арасында беделді әулет еді. Анасы Бақтының әкесі жауынгерлігімен аты шыққан кісі болды. Түркістанды жаулаушы патша әскеріне қарсы жорықтарға қатысты. Әкесі Бақтыны да өзі секілді жауынгер етіп өсірді. Сірә жорықтардың бір қатарына Бақты да қатысты. Ат құлағында ойнап өскен Бақты, сонымен қатар, бірсыпыра білім де алды. Өлең жазатын және дастандарды жатқа айтатын Бақты арап тілін де білетін еді.15

Бақты – Шоқай бидің тоқалы еді. Шоқай би бәйбішеден бала сүймеді. Сондықтан,, екінші мәрте Бақтыға үйленген болуы керек. Шоқай бидің бес баласының16 бесеуі де Бақтыдан. Мұстафа үйдегі төртінші бала болды.17 Мұстафаны үйдегілер еркелетіп өсірді. Мұстафаға туған анасымен қатар бәйбіше де ерекше ықылас пен мейірім көрсетті. Мұстафа бастауыш мектепке баратын кезде төсек тартып, ауырып жатып қалғанда бір апта бойы үлкен шешесі бақты. Шоқай бидің ел ішінде бет беделді болуы төңірегінің Мұстафаға ерекше ықылас білдіруіне негіз болған сияқты.

Осылайша Мұстафа балалық шағында мейірімге бөленіп өсті. Мұстафа өмірінің осы кезеңіне байланысты жұбайы Марияға айтқандарына қарағанда, балалық шағындағы бұл тәрбие оның ылғи да жұрт назарында мақтаулы жан болуға ұмтылуына негіз қалаған болса керек. Сонымен қатар, өте сезімтал және өкпешіл бір мінезге ие болуына да себеп болды.18

14 Сонда, 10-бет.15 Сонда, 9-бет.16 Шоқай бидің үш ұлы, екі қызы болған. Мұстафадан басқа екі ұлының есімдері

Сыдық және Мұртаза, ал қыздарының есімдері болса, Сара және Ниса болатын. Сонда, 10-бет.

17 Шоқайдың жұбайы Мария естеліктерінде Мұстафаны отбасының кенже баласы екеніне көрсетеді. Сонда. Ал шындығында Мұстафа отбасының төртінші баласы еді. Ең кенже бала Мұртаза еді. Шоқай жұбайына жолдаған бір хатында Мұртаза туралы інім деп айтады. қараңыз: Чокаева М. «Биография Мустафы Чокаева - Президента Автономного Туркестана, 1918 г.». Часть первая. 14-бет. (Мария Шоқайұлының естеліктерінің орысша түпнұсқасының 1-бөлімі жеке архивімізде). Сондай-ақ Мұртаза КГБ-ге берген жауабында Мұстафаның өзінен үлкен екендігін айтады. Сәрсенбаев О. Мұстафа Шоқай қашан, қайда туған_. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жинақтаған және дайындаған А.Нүсіпханов-М.Қойгелдиев. І т. Алматы, «Қайнар», 1998, 504-бет.

18 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 12-бет.

Мұстафа алғашқы білімін анасы Бақтыдан алды. Бақты ұлының сауатын бес жасар кезінде ашты. Бұдан кейін Мұстафа ауыл балаларымен бірге ауылдағы түрік имамынан дәріс алды. Бұл дәрістер Исламның негіздерін қамтыған діни сабақтар еді. Мұстафа ауыл балаларымен салыстырғанда, осы дәрістерді және Құранды үнемі үздік оқыды. Анасы мен әкесі мұны әрдайым мақтан етті. Отбасының үлкендері үйге келген қонақтардың алдында оған ауыл имамынан үйренгендерін айтқызуды қызық көретін. Мұстафа да еш тайсалмастан үйренгендерін жатқа оқып беретін.19

Діни біліммен қатар Мұстафа музыкадан да сабақ алды. Бес жасында домбыра тартып ән салатын еді.20 Мұнда да оның алғашқы мұғалімдері отбасы мүшелері болды.

Мұстафа Шоқай ауыл имамынан алған діни білімін аяқтап, мектеп жасына келгенде, Түркістанда ол бара алатын төрт түрлі мектеп бар еді. Олар ескі әдістегі медреселер, жаңа әдістегі жадит мектептері, жергілікті халық пен орыс балалары білім алатын аралас мектептер мен орыс мектептері еді.21 Бірақ,, бұлардың ішінде соңғы екі мектеп орыс өкіметінің демеуімен сапалы білім бере білді.

Осыған байланысты әкесі Шоқай Мұстафаны аралас мектепке беруді қалады. Бірақ,, бұған екі әйелі мен ауыл имамы қарсы болды. Бұған қарамастан Шоқай би ұлын жергілікті халық пен орыс балалары бірге оқитын аралас мектептерке беруде табандылық танытты. Мұстафаның орысша білім алуына қарсы шыққандар баламыз ұлттық және діни ерекшеліктерінен көз жазып орыстанып кете ме деп алаңдады. Тіпті діннен безіп шоқынып кете ме деп қорықты. Бірақ, Шоқай би ондай қорқыныштарға бой алдырмады. Өз перзентінің орыс мектептерінен білім алса да, азамат болып шығып өз халқына қызмет ететініне нық сенді.22

19 Сонда.20 1922 жылы Италяда жүргенде Трокадеро этнографиялық мұражайында Шоқай

бір домбыра көреді. Музыканы жаны сүйетін ол, мұражай қызметкерінен рұхсат алып, домбыраны қолына алды. Біраз уақыт тартып болғаннан кейін, оны орнына қойып жатқанда көңілі босап көздері жасқа толды. Сонда.

21 Октай А. Türkistan’da Maarif ve İrfan İşlerine Uzaktan Bir Bakış. «Dergi». 1959, No: 17, 85-бет. Түркістандағы ол кездегі білім беру ісі туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Девлет Н. «Rusya Türklerinde Milli Mücadele Tarihi (1905-1917)». Ankara, 1985, 223-226-бет.

22 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 12-13-бет.

1� 1�

Бірақ,, Шоқайлар тұратын маңайда аралас мектеп жоқ еді. Мұндай мектептер Ташкент, Ақмешіт секілді орталықтарда бар еді. Ал Шоқай бидің ауылы болса, Ташкент темір жолы бойында, Сарышығанақ станциясына бес шақырымдай жерде орналасқан еді.23 Шоқай би баласын үйіне жақын Ақмешіттегі мектепке жіберуді ұйғарды.

Шоқай би Мұстафаны жеті жасқа толғанда оқуға тіркеу үшін Ақмешітке алып барды. Сонымен,, бала Мұстафа тұңғыш рет үлкен қаланы көрді. Қаланың у-шуы мен адамдардың көптігі алғашқыда оны шошытты. Екінші жақтан өмірде бірінші рет көріп тұрған таңсық шахар тірлігіне таңырқай қарады. Әсіресе, сөрелері мен витриналары әртүрлі заттарға лық толы дүкендерді аң-таң болып тамашалады. Әкесі осы дүкендерде сауда жасап жатқанда, алғаш рет ақшаны көрді. Орыс тілін де алғаш осында естіді. Орысша сөздерді еш түсінбегендіктен, орыс тілін ешқашан меңгере алмайтынына алаңдады.24

Шоқай би оны Ақмешіттегі бір орыс мектебіне тіркеді. Мұстафа мектепте жатып оқитын болды. Бірақ, мектепте сабақтың басталуына әлі бірнеше ай бар болғандықтан, Шоқай би баласымен ауылға қайтты. Мұстафа мектепте сабақ басталған күні Ақмешітке қайтып келетін еді. Бірақ, ойлағандай болмады. Сабақ басталуына аз уақыт қалғанда Мұстафа қара шешек ауруына шалдығып, үш апта бойы төсек тартып жатып қалды. Ал, сауыққан кезінде болса, сабақтар басталып кеткен еді, отбасы да аурудан жаңа тұрған Мұстафаны ұзаққа жіберуге қимады. Алайда, Шоқай би оны орыс мектебінде оқыту туралы райынан қайтпады. Осы себепті оны Сарышығанақ станциясы маңайындағы орыс балалары баратын мектепке берді.25

Мұстафаның бастауыш мектепте өткен күндері туралы қолымызда ешқандай мәлімет жоқ. Тек оның бұл мектепті 1902 жылы бітіргендігін білеміз.26 Шоқай би ұлының орта мектеп пен лицей білімін де орыс мектептерінде жалғастыруын қалады. Ол кезде жақсы білім алудың алғы-шарты да осы еді. Ондай

23 Сонда.24 Сонда 13-бет.25 Сонда 18-бет.26 Сонда 20-бет.

мектептер тек Ташкентте бар еді. Ол кезде Петербург өкіметінің Түркістанда орыс тілін білетін жергілікті кадрларға сұранысы күннен күнге күшейіп келе жатты. Сол себепті орыс мектептеріне жергілікті оқушылар да қабылданатын. Сонымен қатар, жыл сайын жаңа мектептер де ашылуда еді.27

Мұндай мектептердің бірі Ташкент гимназиясы еді. Шоқай би баласын осы оқу орнына берді. Мұстафа әкесінің өзін оқыту жолындағы табанды шешімінің орынсыз емес екенін дәлелдеді: Ол гимназияны үздік бітіріп мектеп үздігі атағына ие болды.28

Диплом беру рәсімінде Мұстафа өмірінде ұмытпайтындай үлкен бір әділетсіздікке ұшырады. Ташкент гимназиясында оқуды ең үздік бітірген оқушыға алтын, екіншіге күміс медаль беру дәстүрі қалыптасқан еді. Сол жылғы диплом беру рәсімінде мектептің ең үздік оқушысы ретінде Мұстафаға алтын медаль берілуге тиіс еді. Бірақ, бұл жағдай Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторы А.В.Самсоновқа29 ұнамады.30 Самсонов түркістандық бір оқушының орыстардан жоғары тұруын көтере алмады. Мектеп директоры Граменицкийдің қарсылығына қарамастан, алтын медальды Мұстафаға емес, екінші үздік оқушы Запреметовқа тапсыруға нұсқау берді. Самсоновтың бұл шешімі сол дәуірдегі патшалық Ресей генерал-губернаторларының жергілікті халықты қаншалықты төмен санайтындықтарының айқын бір көрінісі еді. Самсонов жабайы және мәдениетсіз қоғам ретінде бағалаған халықтан шыққан жас жеткіншектің орыс оқушыларынан озық тұруына төзе алмаған еді. Мұстафа марапаттау рәсімінде өзіне берілген күміс медальды алмады. Осыған орай Запреметов та

27 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 86-бет. Ташкентте алғашқы орыс мектебі 1903 жылы ашылды. 1921 жылы бұл мектептердің саны 50-ге жеткен еді. Девлет Н. «Rusya Türklerinde Milli Mücadele Tarihi (1905-1917)». Ankara, 1985, 224-бет.

28 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 20-бет.29 Генерал Самсонов 1909 жылдың 17 наурызы мен 1914 жылдың тамыз айы

арасында Түркістан губерниясының генерал-губернаторы қызметін атқарды. 30 Самсонов бір ұры орыстың Түркістан әулиелерінен де артық екендігін

айтатындай Түркістан халқын төмендетіп қорлаушы мінез-құлыққа ие еді. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul 1988, 21-бет.

1� 1�

лайықты емес екенін айтып, өзіне берілген алтын медальдан бас тартты.31 Сөйтіп диплом рәсімі Мұстафаға мына ащы шындықты үйретті: Әкімдер мен халықтың дүниетанымы бір-бірінен өзгеше. Әкімдер саясаттың ырқына беріліп нәсілшіл және империалист пиғылда болса да, қарапайым халықтар саясаттан аулақ бір-бірлеріне адал және мейірімді бола біледі. Сол себепті Мұстафаның өмір бойы жиі қайталаған сөзінің бірі мынау болды: «Жаман ұлттар жоқ, жаман адамдар бар. Мейірімді мемлекеттер жоқ, мейірімді адамдар бар.»32 Ташкентте лицейде оқып жүргенде Шоқай қоғамның құқықтық және мәдени өміріне қатысты көп нәрсені жақынннан бақылады. Оның мәдени салада өсіп-кемелденуіне башқұрттан шыққан атақты фольклорист ғалым Әбубәкір Диваев33 көп әсер етті. Ташкенттегі Түркістан өлкелік әкімшілікте аудармашы болып істейтін Диваев қазақ, өзбек және түрікмен секілді жергілікті халықтардың әкімшілікте тілге байланысты мәселелерін шешуге көмекші болып, оларға аудармашылық жасайтын еді. Жұмыстан қолы қалт еткен уақыттарда жергілікті халықтың арасында жүріп әдеби салада зерттеулер жүргізді. Әсіресе, қазақтардың ауыз әдебиетіне қатысты естігендерін қағазға түсірді. Бұл арада Диваев Ташкент гиназиясында Мұстафамен бірге оқитын төрт-бес жергілікті оқушыға да көмектесіп отырды. Мезгіл мезгіл оларды үйіне шақырып сұхбаттасты. Олар бетбе бет келген қиыншылықтарды жеңілдетуге күш жұмсады.34

31 Сонда. «Türkistan Milli Hareketi ve Mustafa Çokay (Merhumun 60. Doğum Yılı Münas-ebetiyle)». İstanbul, 1950, 18-19-бет.

32 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 28-29, 30-бет.

33 Әбубәкір Диваев (1856-1932) әдебиетші, фольклорист. 1876 жылы Орынбордағы Кадет Корпусын бітіргеннен кейін Түркістан генерал-губернаторлығына аудармашы болып тағайындалды. Бұл қызметі кезінде сол аймақтағы қазақтардан жинап жазып алған ауыз әдебиеті үлгілерін Кеңес дәуірінде жариялады. Диваевтың қазақ ауыз әдебиеті үшін қосқан үлесі туралы қараңыз: Ғабдуллин М. «Қазақ ауыз әдебиеті». 20-21-бет; Паксой Х.Б. «Türkbilimci Abubekir Ahmedcan Divay». http:ғғwww.ku.eduғ-ibetextғtextsғpaksoy-3ғturk10.html, 25 Mart 2002.

34 Шоқай М. Әбубәкір Диваев. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 242-бет. (Қазақ. 1915, 31 қазан, Но 156). (1913-1918 жылдары арасында жарияланған Қазақ газетінің жинағы үшін Ү. Сұбханбердина және С. Дауітов дайындаған Қазақ атты шығарманы пайдаландық. Бұл шығармаға Қазақ газетінде жарық көрген маңызды мақалалардың барлығы дерлік кірді. Шығармада қазіргі қазақшаға аударылып орын алған мақалалар шыққан уақытына қарай берілсе де, олардың газеттің қай санынан алынғандығы туралы ешқандай сілтеме берілмеген. Біз қолданған мақаламыздың газеттің қай санында жарияланғандығын кітаптың соңында берілген индекстен анықтауға тырыстық. Анықтаған газет сандарын жақша ішінде көрсетуге тырыстық.).

Мұстафаның лицей жылдарында генерал Сақыпкерей Яникеевтен де жақын болды. Оның үйіне жиі-жиі барып тұрды. Қазан татарларынан шыққан генерал Яникеевтың қызы мен ұлы да Ташкент гимназиясында оқып жүрді. Мұстафа мен олардың арасында лицейден кейін де жалғасатын мызғымас достық орнады.35

Мұстафаның саясатқа ынтасының лицей жылдарында ауа бастағанын байқаймыз. Лицей оқушылары ұйымдастырған сахналық қойылымдарда Мұстафа үнемі мемелекет басшысы рөлін ойнады. Бұл рөлді өзі де ұнатып, шеберлікпен орындады.36 Мұны Мұстафаның жастық шағынан бастап мемлекет қайраткері болуға еліктегенінің бір белгісі ретінде бағалауға болады.

Ташкентте оқып жүргенінде Мұстафа Орта Азияның жергілікті халықтарының орыс әкімшілік орындарымен болған әртүрлі проблемаларына жақыннан куә болды. Түркістанның түрлі аймақтарында әділетсіздікке ұшырағандар шағымдарын білдіру және құқын іздеу үшін Түркістан өлке орталығы болған Ташкентке келетін. Бұлардың көпшілігі орысша білмейтін. Мұстафа кейде оларға аудармашы болып жәрдемдесетін. Ал кейде, олардың жазбаша шағымдарын орыс тіліне аударатын. Осылайша, Мұстафа Түркістан губерниясының әкімдері мен жергілікті халық арасындағы негізгі проблемалармен танысты. Мұстафа осындай кездесулерге байланысты Түркістан губерниясының генерал-губернаторы Самсоновтың алдында да көп мәрте болды. Осы себепті Мұстафа генерал-губернатордың назарынан тыс қалған жоқ. Тіпті, Генерал-губернатор оның орыс тіліне аудармаларды шеберлікпен жасағандығын да байқады.37

Самсонов Мұстафаның мектепті орыс оқушыларының алдына шығып үздік бітіргенін мойындағысы келмесе де, оған өзінің кеңсесінде аудармашылық қызмет ұсынды. Бірақ, Шоқай генерал-губернатордың өзі ұсынған және ол кезде жергілікті жастар үшін едәуір беделді қызмет саналатын тілмаштықтан бірден бас тартты.

35 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 41-бет.36 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 18-бет.37 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 21-бет.

20 21

Өйткені, Мұстафа материалдық мүмкіншіліктерінің жоғары болуына қарамастан, аудармашылықтың халық назарында абыройлы бір қызмет еместігін аңғарған еді. Бұл мамандықтың беделін аудармашылардың өздері түсірді. Аудармашылар арасында қызметін теріс пайдаланып, халық мүддесінен гөрі, өзінің жеке бас пайдасын ойлайтындар көп болды. Шағымдарын орыс тілінде жеткізе алмаған халық, құлқынының құлы болған дүниеқор аудармашылар кесірінен өкіметтік кеңселерде, сот орындарында, банктерде, сауда мекемелерінде және өлкелік әкімшілікте әділетсіздікке жиі-жиі душар болып жататын.38

Түркістан өлкесінің орталығы Ташкент пен оған қарасты басқа қалалардағы ресми кеңселерде жұмыс істеген аудармашылардың басым көпшілігі жергілікті халықтың өкілдері еді. Олардың дені Мұстафаның туған ауылы қарайтын Ақмешіт қаласынан еді. Ақмешіттен аудармашылар мен хатшылар көп шықты. Ақмешіттік аудармашыларды Ақмешіт қарайтын Сырдария уалаятында ғана емес, Самарқан, Ферғана уалаяттарына қарасты қалалардағы губерниялық, облыстық, аудандық (уездік) әкімшілік, полиция және сот кеңселерінде кездестіруге болатын еді.39

Аудармашылар орыс әкімдеріне жағыну, пара алу үшін өз халқына жапа шектіруден еш тайынбады.40 Ақмола, Алматы, Бұхара және Хиуада көптеген аудармашылар осындай пиғылда жұмыс істеді.41 Сондықтан халық оларға ақшаның құлы немесе сатқын ретінде қарады.42 Шоқайдың пікірінше отар елде мұндай аудармашылар ең зиянды болмыстар еді.43

Осы себепті Шоқай генерал-губернатор Самсоновтың өзіне ұсынған аудармашылыққа оң қарай алмады. Ал негізінде Самсоновтың оқуын үздік бітірген Шоқайға жасағысы келсе жасай алатын ең үлкен жақсылығы – оның жоғары білім алуына қолдау көрсету еді. Ол мұны жасамады. Өйткені, патшалық режим әкімдерінің ойынша, жергілікті халықтан өздерімен терезесі тең білімді азаматтардың керегі жоқ еді. Оларға өздері мен жергілікті халық арасында байланысты қамтамасыз ететін аудармашылар мен тәртіп сақтайтын полиция ғана керек еді.44

38 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 22-бет.39 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul 1988, 16-бет.40 Сонда, 17-бет.41 Сонда. 42 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 22-бет.43 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul 1988, 17-бет.44 Чокай М. «Туркестан под властью Советов (Характеристика диктатуры

пролетариата)». Алматы, 1993, 48-бет.

Шоқайдың Самсоновтың аудармашылық ұсынысын қабылдамауының тағы бір маңызды себебі, оның жоғары білім алуға, әсіресе, заңгерлікке құштарлығы еді. Балалық шағында отбасымен айналасындағылардың және лицей жылдарында Ташкентте куә болған халықтың орыс әкімдері алдында ұшыраған әділетсіздіктері және шарасыздықтары оның мұндай шешім қабылдауына негіз болған сияқты. Тек заңгер ретінде Шоқай әділетсіздікке ұшырағандардың құқығын қорғай алатын еді.45

Бірақ, Шоқайдың заңгерлік білім алуға мүмкіншіліктері шектеулі болды. Оның Түркістан өлкесінің жоғары білім стипендияларын пайдалануына негіз жоқ еді. Ол кезде облыстар жергілікті жоғары білімді мамандарға деген сұраныстың орнын толтыру үшін жылына үш-төрт студентке ғана жоғары білім стипендиясын тағайындайтын еді. Бұл стипендиялармен жергілікті халықтан шыққан студенттер Москва, Петербург, Қазан, Орынбор, Омск, тіпті Варшава секілді қалаларға барып білім алатын.46 Бірақ, Түркістан өлкесінде заң саласындағы стипендия тек орыс студенттерге берілетін. Мұны сылтауратқан генерал-губернатор Самсонов Шоқайға заң саласынан басқа бір салада білім алуға кеңес берді. Сонымен, Шоқай университет стипендиясын басқа жерден іздеуге мәжбүр болды. Мария естеліктерінде оның Қазан татарларының стипендиясымен оқығанын айтады.47 Бірақ, Шоқайдың оны қалай тапқандығы туралы айтпайды. Дегенмен, оған бұл мәселеде Диваевтың немесе генерал Яникеевтың көмектескенін жорамалдауға болады. Осылайша, Шоқай 1910 жылы заңгерлік білім алу мақсатында Петербургқа келді.

45 Чағатай Шоқайдың негізінде сәулетші болғысы келгетінгін бірақ Самсоновтың аталмыш ұсынысына егесіп заңгерлік жолына түскенін айтады. «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 19-бет. Бірақ Мария Шоқай естеліктерінде Шоқай мен Самсонов арасында болған әңгімені егжей-тегжейлі баяндайды. Бұл әңгімеде Шоқайдың сәулетшілік білім алғысы келгендігі туралы еш нарсе айтылмайды. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 22-бет. Шоқайдың балалық және жастық шағында басынан өткен оқиғалар да оның сәулетшілік емес, заң оқуына құлшындыратын сипатқа ие. Шынымен де Шоқай бір мақаласында заң оқуын оқуға жастық шағынан-ақ шешім қабылдағанын айтады. Шокай М. Radloff Hakkında. «Yaş Türkistan». 1937, қыркүйек, No 94, 33-бет.

46 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 86-бет.47 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 22-бет.

Тахир Чағатай болса Шоқайдың университетте өз мүмкіншіліктерімен оқығандығын айтады. «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münas-ebetiyle)». İstanbul, 1950, 45-бет. Бірақ бұл пікіріне байланысты дерек көрсетпейді.

22 2�

1.2. Университет кезеңі

Ресей астанасы Петербург48 ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бастарында қазақ жастары үшін ең маңызды білім ордаларының бірі болды. Патшалық Ресейдің соңғы дәуірінде қазақтан шыққан саяси және қоғам қайраткерлерінің елеулі тұлғалары осында білім алды. Патшаның құлауына себеп болған 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін, Алаш Партиясының шаңырағы астында қазақ ұлттық саяси қозғалысына жетекшілік еткен Әлихан Бөкейханов пен Мұхаметжан Тынышбаев та Петербургта жоғары білім алды.49 Ресей астанасының көрнекті оқу орны Шоқай келіп түскен Петербург Университеті еді. 1917 жылға дейін бұл жерден жиырма шақты қазақ білім алып шықты.50 Олардың арасында Бақытжан Қаратаев, Бақыткерей Құлманов, Барлыбек Сыртанов, Жаханша Сейдалин, Айдархан Тұрлыбаев, Жаханша Досмұхаммедов, Жақып Ақпаев, Санжар Аспендияров, Садуақас Шәлімбеков, Халел Досмұхаммедов және Рахымжан Марсеков секілді ХХ ғасырдың бастарында қазақ қоғамының пікір және саясат әлемінде маңызды рөл атқарған тұлғалар бар еді.51

Ресейдің Петербург және басқа да үлкен қалаларында білім алған зиялылар, бұл кезде қазақ жазба әдебиетін қалыптастыратын шығармашылықпен айналыса бастаған. 1905 төңкерісі азербайжандықтар, татарлар қатарында қазақтарға да қозғау салды. ХХ ғасырдың бас кезеңінде жаңа заманның саяси және ғылыми прогресінен көш кейін қалған Ресейдің мұсылман халықтарын оятуды мақсат еткен кітап, газет-журнал түріндегі басылымдар көбейді.

48 І-дүниежүзілік соғыс кезінде орыстар арасында күшейген панславизм Петербург қаласы атының Петроград деп өзгертілуіне себеп болды. Кеңес дәуірінде болса қала Ленинград атын алды.

49 Әлихан Бөкейханов 1889-1894 жылдары арасында Орман Шаруашылығы Институтында, М.Тынышбаев болса 1900-1905 жылдары арасында Темиржол Байланыс Инженерлігі бөлімінде оқыды. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 87-88-бет.

50 Сонда.51 Сонда, 88-бет.

Қазақтарда ағартушылық қозғалыстары ХІХ ғасырдың екінші жартысында Шоқан Уәлиханов (1835-1865) және ыбырай Алтынсаринмен (1840-1889) бірге басталды. Бірақ, бұл ағартушылық бастамалары халық бұқарасы арасында кең тарап кете алмады. Осы себепті қазақ ағартушылық қозғалысының көш бастаушысы болды деп ақын Абай Құнанбайұлын айтуға болады. Шығыстың классик ойшылдары мен либерал орыс зиялыларының еңбектерінен нәр алып далада көшпелі өмір кешкен қазақ қоғамын дамуға, ойлауға және еңбек етуге шақырған Абайдың өлеңдері Бөкейхановтың бастамасымен 1909 жылы Петербургта жарық көрді.52 Сол жылғы тағы бір маңызды басылым – Ахмет Байтұрсыновтың53 «Қырық мысал» деген атпен жарық көрген Иван Крыловтан жасаған аудармалары еді.54 Крыловтың өлеңмен суреттеген мысалдарын асқан шеберлікпен қазақшалаған Байтұрсынов осы өлең жолдары арқылы қазақтарды еңбек етуге, білім мен ғылымға мән-маңыз беруге шақырды. Осылайша, қазақ жазба әдебиетінің іргетасын қалаушысы Абайдың және Байтұрсыновтың жарық көрген алғашқы еңбектері Шоқай Петербургқа келген 1910 жылы жұрт қолында еді.

Сол жылы қазақтар арасында саяси сананы қалыптастыру барысында маңызды тағы бір шығарма жарық көрді. Ол Міржақып Дулаттың «Оян қазақ» атты кітабы еді. Уфада жарық көрген шығармасын Міржақып Дулат55 қазақтарға ықпал ету үшін Абай секілді өлең түрінде жазды. Шығармасында Дулат қазақтарды әр нәрсеге немқұрайдылық таныту әдетінен арылып, сілкініс жасап қараңғылықтан шығуға үндеді. Дулаттың бұл кітабы қазақтардың саяси санасының оянуына үлкен әсер етті.56

52 «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1994, 18-бет.53 Ахмет Байтұрсынов туралы қараңыз: Байтұрсынов А. «Ақ жол». Алматы, 1991,

23-63-бет.54 «Қырық мысал» шығармасы үшін қараңыз: Сонда, 23-62 б. 55 Міржақып Дулат және шығармалары үшін қараңыз: «Міржақып Дулатов

Шығармалар», Алматы, 1991, 3-18-бет.56 Дулатовқа кітаптарындағы пікірлеріне байланысты «орыс өкіметінің саясатына

қарсы қазақтарды үгіттеді», «патшаны келеке етті» және «панисламист пікірлер таратты» деген айыптар тағылды. Осы себепті сотталып, 1911-1912 жылдары арасында бір жыл бас бостандығынан айрылды. Дулаттың пікірлері туралы қараңыз: Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 126-140-бет. Uyama T. The kazak intelligentsia at the crossroads of three civilizations, «Türkistan’da yenilik hareketleri ve ihtilaller: 1900-1924 Osman Hoca anısına incelemeler». Haz. Timur Kocaoğlu. Haarlem, «SOTA», 2001, 396-399-бет.

2� 2�

Қазақ зиялыларының кітаптары жарық көре бастаған кезең қазақша газет-журналдардың да басылып оқырмандарымен қауыша бастаған кезеңі болды. Қазақ қоғамдық өміріндегі тұңғыш ықпалды журнал 1911 жылдың басында Айқап» деген атпен шықты.57 Бұл журнал қазақ тілінде ұлттық рухты көтерген алғашқы журнал болды. Журналды жадитшіл (жаңашыл) саясат ұстанған Мұхаметжан Сералин басқарды. 1915 жылдың соңына дейін өмір сүрген «Айқап»58 өзімен мазмұндас, бірақ, қаламынының қарымы қуатты жазушылары бар «Қазақ» газетімен бәсекелесе алмай жабылып қалды.59

1910- жылдардағы аумалы-төкпелі кезеңде, қазақтардың саяси өміріне бағыт-бағдар берген «Қазақ» газеті 1913 жылдың басында шыға бастады.60 Кейіннен Алаш партиясының ресми

57 Айқаптан бұрын «Түркістан Уәлаяты» (1870-1918) және «Дала Уәлаяты» (1888-1902) деген екі маңызды қазақ газеті жарияланып тұрды. Бірақ бұлардың екеуі де тәуелсіз газет емес еді. Алғашқысы Омск орыс әкімшілігінің, ал екіншісі болса Ташкент орыс әкімшілігінің ресми органы еді. 1907 жылы «Серке» және «Қазақ» атты тұңғыш тәуелсіз қазақ газеттері жарық көрді. Троицк қаласында наурыз айында шыққан «Қазақ» газетінің тек бір саны ғана шықты. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 20-21-бет. Екінші тәуелсіз газет Серке болса, Дума депутаты Шахмардан Қойшығұлов тарапынан шығарылды және Петербургта жарияланып тұрған «Үлфет» газетінің қосымшасы ретінде берілді. Үш-төрт-ақ саны шыққан бұл газеттің қазақтардың қоғамдық өмірінде үлкен бір ықпалы болды деп айта алмаймыз. «Айқап». Жин. Ү. Субханбердина-С. Дәуітов. Алматы, 1995, 20-бет. Сондай-ақ қараңыз: Аша Е. Kazak Türklerinin İlk Milliyetçi Dergisi: Aykap Dergisi. «Baymirza Hayit’e Armağan». İstanbul, 1988, 111-112-бет. 1911-1913 жылдары арасында «Қазақстан» атты тағы бір газет жарияланды. Газет екі жылда барлығы 14-15 саны шыққаннан кейін жабылып қалды. Субханбердина Ү. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 21-бет. Ол кезде Түркістанда шыққан газеттер туралы қараңыз: Қожаоғлы Т. Yaş Türkistan’ın Türkistan Basın Tarihindeki Yeri, «Yaş Türkistan Milli İstiklal Fikrine Hizmet Eden Aylık Dergi (1929-1939)» I т., İstanbul, 1997, 13-30-бет.

58 «Айқап» журналы туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: «Айқап». Жин. Ү. Субханбердина-С. Дәуітов. Алматы, 1995; Аша Е. Kazak Türklerinin İlk Milliyetçi Dergisi: Aykap Dergisi. «Baymirza Hayit’e Armağan». İstanbul, 1988, 111-112-бет.

59 «Қазақ» газетінің басшыларынан Міржақып Дулат «Айқап» пен мезгілдес «Қазақ» деген атпен неліктен жаңа бір газет шығарғандарын түсіндіреді. Оның айтуынша, «Айқап» журналы алғашқыда бір қажеттіліктің орнын толтырғандықтан үлкен тебіреніс және қуанышпен қарсы алынды. Бірақ уақыт өте келе журналдын мазмұны барған сайын жұпыныланып кетті де халықтың көкейтесті мәселелерін қамтудан қалды. Бұл жағдай «Қазақ» газетін шығаруға түрткі болды. Сондай-ақ «Айқап» журнал, ал «Қазақ» болса газет еді. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 89-бет.

60 Газет туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 141-165-бет.; Қалқан И. «1813-1918 Yıları arasında Kazaklarda Siyasi Fikir Oluşumu: Kazak Gazetesi ve Alaş Hareketi». Жарияланбаған матерлік диссертация. Мармара университеті әлеуметтік ғылымдар институты, İstanbul, 1999.

баспасөз органына айналған бұл газетті Думаның бұрынғы мүшесі Әлихан Бөкейханов, «Қырық мысал» кітабының авторы Ахмет Байтұрсынов және «Оян қазақ» кітабының авторы Міржақып Дулатов басқарды. Саяси мақалалармен қатар әдебиет, тарих, салт-дәстүр және заң секілді қоғамның әртүрлі саласына қатысты тақырыптар орын алған газеттің рухы, Зәки Уалидидің атап өтуінше, Әлихан Бөкейханов еді.61 Сол дәуірдің алдыңғы қатарлы аталмыш үш қазақ зиялысы газетке бағыт-бағдар беріп отырды. Шоқайдың да қосқан үлестерімен газет 1916 жылғы көтеріліс, Ақпан және Қазан төңкерістері секілді маңызды саяси оқиғаларда қазақ халқының мүддесін қорғау барысында маңызды рөл атқарды.62

Петербург Университеті Заң факультетінің алғыр студенті Шоқайдың қазақ қоғамына терең ықпал еткен осы басылымдарды жіті қадағалап оқып отырғаны күмәнсіз. «Қазақ» газетінің баспасөз өміріне қадам басуына байланысты студент жолдастарымен тізе қоса отырып газет редакциясына хат жазды. Бұл оның жарық көріп жатқан қазақ басылымдарына мұқият көңіл бөліп отырғанын көрсетеді. «Қазақ» газетінің алғашқы сандарының бірінде жарияланған сол хатта газет шығарудың қазақтар үшін өте маңызды екендігіне тоқталып, осыған орай қуаныш тілге тиек етіледі. Ресей қол астындағы 6-7 миллион қазақтың63 ой-пікір, іс-әрекет үндестігін қамтамасыз етуде газеттің ерекше екендігі атап өтіледі. Сондай-ақ, бұл хатта газет тіліне байланысты айтылған талап-тілектер назар аударады. Онда газет тіліне арап, парсы, ноғай және орыс тілі секілді шет тілдерден сөздерді

61 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 498-бет.62 Қазақ халқының 1905 жылы басталған саяси ағару процесін 1912 жылға дейінгі

кезең және 1913 жылдан кейінгі кезең, яғни «Қазақ» газеті шыға бастағаннан кейінгі кезең деп екіге бөліп қарастырған зерттеулер де баршылық. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 140-бет.

63 1897 жылы орыс өкіметі жүргізген халық санағы бойынша Ресей территориясында 4 миллион 84 мың қазақ тұратын еді. Қараңыз: «Әлихан Бөкейханов шығармалар». Алматы, «Қазақстан», 1994, 294-бет. Бірақ 1910 жылдары қазақ зиялылары қазақ халқы санын бес миллионнан асады деп топшылауда еді. «Қазақ» газеті 1917 жылы жарияланған бір санында қазақтардың санын 5 миллион 400 мың деп көрсетеді. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 298, 337-338-бет. Шоқай мен жолдастары осы себепті қазақ санын 6-7 миллион деп көрсеткен болуы керек.

2� 2�

араластырылмай таза қазақ тілін қолдану керектігі айтылады.64 Бұл, Шоқай мен сабақтастарының қазақ жазба тілінің қалыптасу процесін қадағалап отырғандықтарын және оның мейлінше табиғи арнасында жалғасуын қалағандықтарын көрсетеді.65 Алайда, Шоқай осы хаттан кейін, шамамен 25 жыл өткен соң Парижде өзі шығарған «Яш Түркістан» журналында таза қазақ тілін қолданбайды. Ол журналын бүкіл түркі халықтары оқи білсін деген мақсатпен Шағатай деп атаған жалпы түркі тілінде шығарады.66

Шоқайдың ой-санасының өсіп жетілуіне кітап және басқа басылымдармен қатар, Петербургтың ғылыми және саяси ортасының да зор әсері болғаны даусыз. Онда, әсіресе, сол кездің қазақ зиялыларының елеулі рөл атқарғанын айта аламыз. Бұл тұрғыда ХХ-ғасырдың басында қазақ зиялыларына көсемдік еткен Әлихан Бөкейханов ерекшеленеді. Ол Шоқайға Петербургтағы студенттік жылдарында ең көп әсер еткен қайраткер. Қайраттылық, жоғары мораль және асқақ рух сынды қасиеттерімен Бөкейханов тек қазақтардың ғана емес, сонымен қатар, Ресейдегі басқа мұсылман халықтар мен орыс демократттары ішінде ерекше құрмет-беделге ие еді.67

Бөкейхановтың зерек те еңбек сүйгіш Шоқайды бірден байқап, оған студенттік кезеңінен бастап жіті көңіл бөлгені күмәнсіз. Ресейдегі саяси өзгерістерден мейлінше көбірек пайдалануға тырысқан қазақ зиялыларының жәдитшіл тобына жетекшілік еткен Бөкейханов талантты және көкірек көзі ашық жастарға қамқоршылық жасауымен ерекшеленетін. Осы себепті, Шоқайдың Бөкейхановпен қашан танысқандығы туралы ешбір дерекке кездеспесек те, оның Петербургқа алғаш келген күндерден бастап

64 Шоқайдың Сейілбек Мейрамұлы Жанайдаров, Батырша Сұлтангерейұлы Есімханов, ыдырыс Оразалыұлы, Оспан Жұмабекұлы және Мұқаш Поштаев деген жолдастарымен жазған хатының толық мәтіні үшін қараңыз: «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 25-26-бет.

65 Ол кезде қазақ зиялылары өздерінің ұлттық әдебиеті мен тарихын қалыптастырып жатқандықтарын білетін. «Қазақ» газетінің басқарушыларынан Міржақып Дулат бір мақаласында, қазақ әдебиеті мен тарихын қалыптастырудың аса көкейтесті мәселе екендігіне көрсетеді. Оның пікірінше қазақтардың басқа халықтардан артта қалу себептерінің бірі міне осы ұлттық тарихы мен әдебиетінің болмауында жатыр еді. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 103-бет.

66 Бұл туралы Яш Түркістан жұрналына арналған бөлімге қараңыз.67 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 499-бет.

танысқандығын топшылауға болады.Бөкейханов қолдаған жастар арасында башқұрт Зәки Уәлиди68

де бар еді. Ол 1912 жылы «Қысқаша түрік және татар тарихы» атты кітабы69 жарық көрген жас зерттеуші Зәки Уәлидиге еңбегіне орай илтипат білдіріп хат жазып, үйіне шақырды. Оны үш күн қонақ етіп күтті. Кітабын жоғары бағалай білдіре отырып, зерттеуінің аясын кеңейтуге кеңес берді. Зәки Уәлиди естеліктерінде Ресей мұсылмандары, оның ішінде, әсіресе, Түркістан мәселелеріне қанық болуында Алимердан Топчубашы мен Бөкейхановтың елеулі еңбек сіңіргенін ерекше ризашылықпен атап өтеді.70

Бөкейхановтың илтипатына іліккен Зәки Уәлиди мен Мұстафа Шоқай 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін саясатта алдыңғы қатарда рөл атқарады. Екі жастың тағдырларындағы ұқсастық тек Бөкейханов сияқты бір саяси көсемнің қолдауына ие болуларында ғана емес еді. Әсіресе 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін олардың тағдыр жолдары барған сайын көбірек ұшыраса бастайды. Ұлттық автономия құру жолында екеуі де жетекші рөл ойнады. Большевиктердің өз елдеріне ұлттық автономия бермейтіндіктеріне көздері жеткен кезде, екеуі де шетелге кетіп Түркия, Европа елдерінде большевиктерге қарсы кейде бірге, кейде бөлек күрес жүргізеді.

Келешекте саяси тағдырлары осындай ұқсас жолға түсетін Шоқай мен Уәлиди өздеріне илтипат көрсеткен жүрген Бөкейханов жанында таныспаған. Екі жас 1913 жылы Ташкентте Әбубакір Диваевтың үйінде танысқан.71 Осылайша өз халықтарының тәуелсіздігі жолында ұзақ жылдар бойы тізе қоса күрескен екі саясаткердің достығы басталған.

Студенттік жылдарында Шоқай пікірлерінің қалыптасуында түрік тілдес оқушылар мен зиялылардың пікірталастары елеулі

68 Axmet Зәки Уәлиди 1926 жылы Түркияға келіп қоныстанғаннан кейін Тоған деген фамилия атын алады. Біз Зәки Уәлидидің Тоған фамилиясын алғанға дейінгі кезеңдеріндегі қызметтерімен байланысты атын атағанда Уәлиди деген фамилия атын қолдандық. Ал сілтемелерде атын берерде шығармада аталған атымен беруді жөн көрдік. Олар да көбіне Тоған деп аталған.

69 Уәлиди А. З. «Қысқаша түрік және татар тарихы». Қазан-Уфа, 1912. Бұл кітап 1993 жылы Стамбулда латин таңбасына аударылып қайта жарық көрді.

70 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 538-бет.

71 Сонда, 118, 538-бет.

2� 2�

рөл атқарған. Мұндай жиындар Сәлімгерей Жантөрин, Әлиасқар Сыртлановтың жұбайы Әмина Сыртланова, Сірәлі Лапин секілді Ресей мұсылмандарының көрнекті қоғам қайраткерлерінің немесе Вилгельм Радлов іспетті атақты орыс шығыстанушыларының үйлерінде, я болмаса, Петербург Мұсылмандары Қайырымдылық Қоғамында72 өткізілетін.73 Бұл жиындарға Шоқайдан басқа, башқұрт Зәки Уәлиди, әзербайжандық Әли Әкбер Топчубашы, түрікмен Какажан Бердиев, қазақ Иса Қашқынбай, татар Ильяс Алкин, Сұлтанбек Мәмлиев және Мұстафа Шахқұлы сынды жастар да қатысатын.74 Жиналыстарға жастардан басқа Әлихан Бөкейханов, Әлимердан Топчубашы, Махмут Хожа Бехбуди, Мюневвер Кари, Ахмет Байтұрсынов және Міржақып Дулат секілді сол дәуірдің әйгілі тұлғалары да келетін еді.75

Неміс текті орыс шығыстанушысы Радловтың76 үйіндегі бас қосулар Шоқайдың, әсіресе, тарих пен тіл туралы ой-пікірінің кемелденіп дамуына үлкен үлес қосты. 1899 жылы жұбайы қайтыс болғаннан кейін Радлов күндіз жұмыс істеп, ал кешкісін үйінде достары, шакірттерімен отыруды әдетке айналдырған. Студенттермен қатар Бартолдь, Самойлович секілді кең танымал орыс шығыстанушылары мен Садри Максуди Арсал, Әлихан Бөкейханов сияқты Ресей мұсылман зиялылары да қатысқан осы кешкілік жиналыстарда түркі халықтарының мәдениеті, тарихы және тілі туралы мәселелер әңгімеге арқау болған.77 Қарт түркітанушы жиналысқа қатысқандарға терең білімі мен тәжірибесі арқылы бағыт-бағдар беріп, айтылған мәселелер турасында ой-өрістерін кеңейтулері үшін оқылуға тиіс кітаптарды

72 Петербург Исламлары Жемиеті Хайриесі73 Сонда, 132, 144-бет.; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60.

doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 47-бет; Айда А. «Sadri Maksudi Arsal». An-kara, 1991, 53-бет.

74 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 144-бет.

75 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 47-бет; «Туркистан Совет Hокимиети Остида». (басылған жері көрсетілмеген), 1986, 5-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 144-бет.

76 Радловтың өмірі мен шығармалары үшін қараңыз: Темир А. «Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Hayatı-İlmi Kişiliği-Eserleri». Ankara, 1991.

77 Шоқай М. Radloff Hakkında. «Yaş Türkistan». 1937, қыркүйек, Но: 94, 33-38-бет; Айда А. «Sadri Maksudi Arsal». Ankara, 1991, 53-бет.

таныстыратын еді.78 Шоқай Радловпен Петербургқа алғаш келген жылы, яғни

1910 жылы танысты. Оны Радловқа Петербург университетінің оқытушысы атақты тіл ғалымы Александр Самойлович79 таныстырды. Шоқайдың қабілетін байқаған Радлов оны өз саласына тартқысы келді. Оның Заң факультетінен Шығыс тілдері кафедрасына ауысуына қадала кеңес берді. Бірақ, Шоқай мектеп кезінен армандаған заңгерлік оқуынан бас тартпады. Өйткені Шоқай заңгер болу шешімінде табанды еді. Шоқай егер мұның орнына ғалым болу арманы болғанда, Радлов көрсеткен жолдан кетуге бейім екендігін айтады. 80

Шоқайдың орыс зиялыларымен қарым-қатынастары тек ғалымдармен шектелмеген. Ол орыс саяси қайраткерлерімен, оның ішінде әсіресе төңкерісшіл орыс демократтарымен кездесіп, жиналыстарына қатысып тұрған. Мұндай кездесулерден ол шабыт алған.81 Өйткені, бұл жиналыстарда нәсіл мен дінге қарай жіктеушілік жасалмайтын. Түрік тектес, фин және чех сыяқты орыс емес студенттердің барлығы төңкерісшіл орыс демократтарының жиындарында, өздерінің орыс емес екендіктерін сезбейтін. Екінші жақтан ол кезде орыс емес халықтардың, әсіресе мұсылман түркі халықтарының Ресейден бөлініп, дербес ел болу туралы ойлары әлі қалыптаспаған еді. Олар Ресейде монархия құлап демократиялық билік орнаса барлық мәселе шешіледі деп сенетін еді. Тіпті, орыс демократтары патшалық Ресейдің Орта Азияға орыс мұжықтарын жаппай орналастыру саясатын тоқтатады деп те сенетін.82 Бірақ, бұл ойлардың қате екендігі, «төңкерісшіл демократтар» билік тізгінің қолға алған кезде ғана белгілі болатын еді. Шоқай да патшалық режимнен кейінгі саяси іс-әрекеттерін

78 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 132-134-бет; Айда А. «Sadri Maksudi Arsal». An-kara, 1991, 53-бет.

79 Самойлович пен Шоқай арасындағы байланыстар туралы осы таныстыру оқиғасынан басқа еш мәлімет кездеспейді. Самойлович (1880-1938) 1903 жылы Петербург университетінің Шығыс Тілдері бөлімін бітіреді. 1917 жылы осы факультетте профессор болады.

80 Шоқай М. Radloff Hakkında. «Yaş Türkistan». 1937, қыркүйек, Но: 94, 33-38-бет; «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 133-бет.

81 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 12-13-бет.82 Сонда, 13-бет.

�0 �1

көріп төңкерісшіл орыс демократтарынан түңілетін еді.Шоқайдың заңгерлік оқудағы алғашқы жылдары Ресей

мұсылмандары арасында түрікшілдік ағымы тарай бастаған кезеңге дөп келді. Әсіресе, 1912 жылы Осман мемлекеті мен Болгария, Греция, Сербия және Карадаг арасында бұрқ ете түскен Балқан соғысы83 кезінде орыстар арасында славян одағын құру әрекеттері күшейді. Ресей бұл соғысқа іс жүзінде қатыспай, бейтарап саясат ұстанды. Бірақ, орыс астанасында Балқан елдеріне қолдау көрсетіліп ақшалай жәрдем жиналды, шерулер өткізілді. Бұл шерулерде тіпті Стамбулдағы Ая Софья мешітінің күмбезіне айқыш белгісін қадау талап етілді.84 Бұл Ресейдің түрік тектес зиялылары арасында түрікшілдіктің белең алуына түрткі болды. 1912 жылдың күзінде Петербургтағы татар, қазақ, өзбек секілді түркі тектес студенттер Түркияға қолдау білдірген науқандар ұйымдастырды. Мұндай науқандар кезінде славян тектес студенттермен аяғы ұрыс-жанжалға тірелген талас-тартыстар да болып жатты. Шоқай осы жылдарға қатысты естеліктерінде Түркия туралы жүйелі түрде жиналыс өткізіп тұру үшін Шірәлі Лапиннен рұхсат алып, оның үйінде бас қосып тұрғандарын айтады. Осындай жиналыстардың бірінде олар Түркияға деген қолдауларының шынайылығын көрсету үшін Османдықтардың шебінде Ресейге қарсы соғысу мақсатында майданға аттануға да шешім қабылдайды.85

Шоқайдың Балқан елдеріне қарсы Османдықтарды қолдау іс-шаралары Петербургпен ғана шектелмеді. Ол Түркістанға, Ақмешітке барып, сол жердегі халықтан Түркияны қолдау науқандарына демеуші болуларын сұрады. Акмешіттен Петербургқа оралғаннан біраз уақыт өткеннен кейін науқан үшін елеулі жәрдем келді. Ақмешіттік досы Садық Өтегенов халықтан жиналған алтындарды салған қоржынын арқалап, Петербургқа келіп, бұл жәрдемді Петербургтағы Осман мемлекетінің елшісі Турхан Пашаға тапсыруға көмектесуін өтінді. Осылайша екеуі

83 1912-1914 жылдардағы Балқан соғысында Болгария, Сербия, Греция және Карадагдың Осман мемлекетіне қарсы Балқан одағын құруында, орыс дипломатиясы маңызды рөл атқарды. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Ұчарол Р. «Siyasi Tarih». İstanbul, 1985, 356-375-бет.

84 Шоқай М. Hatıralarım Sahifelerinden... (Rusya’daki Türk Talebe Turmuşından). «Яш Түркістан», 1933, қазан, No 47, 21-бет.

85 Сонда, 22-бет.

Ақмешіт қазақтарының Османдықтар үшін жинаған жәрдем ақшасын Турхан Пашаға табыс етті.86

Шоқайдың Ташкенттегі лицей жылдарында бастау алған орыс әкімшілік орындары мен жергілікті халық арасындағы келіспестіктерді реттеуге көмектесуі, Петербургта бұрынғысынан да нығайған түрде жалғасты. Елден қайсы бір мәселемен Петербургқа келгендердің көпшілігі Шоқайды тауып алатын. Түркістандағы момын халық астанадағы Шоқайдың орыстармен болған барлық мәселелерді шешетіндігіне сенетін. Өйткені, олардың ойынша Шоқай «ақ патшаға», яғни Ресей патшасына жақын тұрағандықтан бүкіл талап-тілектерді орындата алатын күшке ие еді.87 Шоқайдың атағы Түркістанда осындай тым әсіреленіп кеткен еді. Қазақтардан басқа Петербургқа патша өкілдерімен кездесуге келген Хиуа хандығының өкілдері де Шоқайдың тәжірибесі мен орысша білімін пайдаланатын. Патша сарайындағы кездесулерге оны да ертіп баратын. Сөйтіп Шоқай Петербург сарайындағы патша төңірегімен де танысу мүмкіншілігіне ие болды.88

1913 жылдың жазында Шоқай үйленуге әрекет жасады. Бірақ, бұл әрекеті сәтсіздікке ұшырады. Шоқай мен оның Заң факультетінде бірге оқыған досы Сейілбек Жанайдаров Троицк қаласында тұратын қазақ ақсүйектерінен шыққан, кезінде Қазан университетін бітірген Жансұлтан Сейдалиннің оқыған бір қызы бар екенін естіді. Олар қызды көру және ұнатқан жағдайда үйлену мақсатында Троицкіге барды. Олар қызды, ал қыз болса екеуін де ұнатты. Бірақ, қыз екі жастың қайсысын таңдарын білмей екі ойлы болды да, бұл мәселенің шешімін әкесіне тастады. Әкесі Сейдалин болса, Заң факультетінің оқушысы Шоқайды емес, сол жылы Заң факультетін бітірген Жанайдаровты өзіне күйеу болуға лайықты деп тапты. Осылайша Шоқайдың алғашқы үйлену

86 Сонда, 22-23-бет; Қара А. Türkistan Türklerinin Kurtuluş Savaşı’na ve Cumhuriyet’e Katkıları. «MSÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi» 2000, қараша, Но. 3, 74-бет. Бірақ Осман мемлекетінің елшісі Турхан Пашаның қазақтар туралы ешнәрсе білмеуі және оларды орыс казактарымен шатастырып «Қазақтар мұсылман ба_» деген сауалы Шоқай мен Өтегеновты таң қалдырады. Шоқай М. Hatıralarım Sahifelerinden... (Rusya’daki Türk Talebe Turmuşından). «Яш Түркістан», 1933, қазан, No 47, 22-23-бет.

87 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 22-бет.88 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 47-бет.

�2 ��

әрекеті сәтсіз аяқталады.89 Шоқайдың университетте де, лицейдегідей үздік оқығандығын

оның өз емтихандарынан тыс, басқалардың орнына да емтихан тапсырып жүргендігінен байқаймыз. Кей достарының көңілін жыға аламаған Шоқай, олардың орнына емтиханға кіріп жүрді. Бірақ, бір жолы Петрожицкий деген профессор мұны байқап қалғанда, қым-қыйғаш жағдайдан құтылу үшін өтірік айтуға мәжбүр болды. Шоқай бұл оқиға байланысты ар азабы шегіп, бірнеше күн төсек тартып жатып қалды. Осыдан кейін қайтып басқа біреудің орнына емтихан тапсырмауға өз-өзіне серт берді.90

1912 жылы әкесі Шоқай бидің қайтыс болуы Шоқайдың мойнындағы жауапкершіліктер мен міндеттерді арттыра түсті. Әкесінің Ақмешіт пен оның айналасындағы жергілікті халық пен орыстар арасында реттеп тұрған мәселелері, енді Шоқайға бағытталды. Бұдан басқа әкесінің отбасылық міндеттерінің бір бөлігі де Шоқайдың мойнына түсті. Мұның барлығы оқуына кесірін тигізбей қоймады.91 Сабағын үздік оқитын студент болуына қарамастан, сабағынан тыс міндеттемелер салдарынан төрт жылдық факультетті 1916 жылы алты жылда бітіруге мәжбүр болды.92

89 Омарбекұлы С. Ескерілмей келген есім. «Егемен Қазақстан». 1999, 5 март.90 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 23-бет.91 Сонда, 22-23-бет.92 Мария естеліктерінде Шоқайдың университетті 1917 жылы бітіргендігін айтады.

Сонда, 23-бет. Бірақ бұл маселе турасында Мария қателеседі. Шоқай университетті 1915-1916 оқу жылында бітірген. Өйткені Шоқай 1916 жылдың көктемінде Ресей Мемлекеттік Думасы мұсылман фракциясы бюросы үшін өзіне ұсынылған қызметтен уақытының жоқтығын айтып бас тартады. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 353-бет. Біз, оның осы тұста университеттің соңғы жылындағы сабақтары үшін қауырт еңбектеніп жүргенін жорамалдай аламыз. Оған бұл қызметті тамыз айында қайта ұсынғандарында келісімін береді. Өйткені бұл кезде оқуы біткендіктен қолы бос еді. Бұл туралы аладағы бөлімдерде кеңінен әңгімеленеді. Сонымен қатар Шоқай 1916 жылы оқуын бітірмегенде заңгерлік білімінің оқуының аяқталмай қалатындығы анық еді. Өйткені 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін сәуір айынан бастап Шоқай саяси жұмыстар үшін Петербуртан кететін еді.

3. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс

Шоқай Петербургтағы студенттік жылдарында бұрқ ете түскен 1916 жылғы көтеріліске орай Ресей Мемлекеттік Думасының Мұсылман Фракциясының жұмыстарында белсенді рөл атқарды. Думаның Түркістан және Дала өлкелеріндегі көтерілістерді басу кезінде орыс әскерлері жасаған заңсыз шаралардың тексерілуіне үлес қосты.

Шоқайдың пікірінше, 1916 жылғы көтеріліс Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының әліппесі болып табылады және жалпы алғанда орыстандыру мен орыс қанаушылығына қарсы бағытталды.93

Патша ІІ-Николайдың 1916 жылы 25 маусым күнгі Дала мен Түркістан аймағының орыс емес халықтарын қара жұмыс үшін әскерге алу туралы жарлығы, көтерілістің шығуына түрткі болды. Бұл жарлық бойынша, Түркістан өлкесінен 250 мың және Дала өлкесінен 234.055 адамның майдандағы қара жұмыс үшін әскерге алынуға тиіс болды.94

93 Шоқай М. 1916nçı Yılgı Milli Kozgalış Hakkında Bolşevikler Yalganı. «Яш Түркістан». 1931, қараша, No 24, 9-бет.

94 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 207-бет. Негізінде Ресей І-дүниежүзілік соғыс 1914 жылы басталысымен-ақ армияның әскери күшін толықтыру үшін Түркістан халқын әскерге алу мәселесі күн тәртібіне қойылған еді. Ресей Соғыс Министрлігі біраз уақыт өткеннен кейін, бұл жобадан бас тартты. Министрлік бұл жобадан ұзақ мерзімде зиян шегетіндіктерін болжады. Өйткені армияда заманауі қаруларды қолдануды үйренген түркістандықтардың әскерліктен кейін, мұны патша армиясына қарсы жаратуы әбден мүмкін еді. Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 336-бет; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 177-бет. Орыс генералдары зеңбірек және мылтық секілді заманауі қарулардың көмегімен аз ғана әскермен Орта Азияны жаулап алғандықтарын жақсы білетін. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде Түркістан губерниясының генерал-губернаторы Куропаткин көтерілісті басумен міндеттелген қалалардың әскери әкімдеріне жолдаған жеделхаттарында Черняев, Кауфман және Скобелевтің аз ғана қолмен Орта Азияны жаулап алғандығын ескертті. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 191-бет; Sokol Е. Д. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953, 126-бет. Осылайша қазақтарды әскерге алу жобасы тоқтатылды. Бірақ бұл мәселе, 1916 жылы қайта қозғалғанда қазақтарды әскерге алу қаупінің емі табылған еді. Соғыста қазақтардың қолына қару орнына, күрек және кетпен беріліп тыл жұмысына салынатын еді. Түркістандағы 1916 жылғы

�� ��

Патша ІІ-Николайдың бұл жарлығы, Дала мен Түркістан аймақтарының түрік тілдес және мұсылман тұрғындарына жасалған әділетсіздіктің ең ауыры еді. 1886 жылғы жарғыларда әскерлік міндеттен босатылған95 Дала және Түркістан өлкелері халқына, 1914 жылы басталған І-дүниежүзілік соғысқа байланысты әскерге алынбауларының бір өтемі ретінде ауыр салықтар салынды.96

Сонымен қатар, жергілікті әкімдердің заңға қайшы іс-әрекеттері, соғыс әкелген тұрмыс қымбатшылығы мен қосымша салықтар секілді ауртпалықтарды одан әрі үдетіп жіберді. Генерал-губернаторлардан бастап, әр шендегі жергілікті әкімдердің артығын өз қалталарына алып қалуды көздеп соғыс салықтарын белгіленген мөлшерден көбірек жинауы қиыншылықты арттыра түсті.97

Әскерге алынатындардың тізімін дайындауда да заңсыздық-тарға жол берілді. Патшалық орындар тағайындаған қалалармен ауылдардың жергілікті әкімдері пара берген байлар мен ашуынан қаймыққан беделді адамдардың балаларын тізімге алмады.98 Бұлардан басқа, орыс тілі мен мәдениетін жатсыну, түбі бір туысқан және діндес Османдықтарға қарсы орыс шебінде соғыспау ынтасы Ресей үкіметінің қара жұмысқа алу туралы жарлығына қарсылықты күшейткен факторлар еді. Кейбір

көтеріліс туралы кең мәлімет үшін қараңыз: Бензинг Й. Das Türkistanische Volk im Kampf um seine Selbstandigkeit. «Die Welt des İslams». Band 19, 1937, 115-137-бет. Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 271-296-бет; Sokol E. D. «The Re-volt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953; Olcott M. B. «The Kazakhs». Stanford, «Hoover Intitution Press», 1987, 118-126-бет; Девлет Н. «Rusya Türklerinde Milli Mücadele Tarihi (1905-1917)». Ankara, 1985, 249-265-бет.

95 Орта Азияда Ресей патшалық басқару жүйесін ретке келтірген 1886 жылғы ережеде бұратана халықтардың әскери міндеттен бостылуы ұйғарылған еді. Зенковский С. А. «Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık». İstanbul, 1983, 113-бет.

96 Соғыс қажеттіліктері үшін Ресей өкіметі Дала және Түркістан генерал-губернаторлықтарынан ат, ешкі және ет алып тұрған еді. Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 22-бет. 1915 жылдың 13 ақпан күні Ресей Министрлер Кеңесі қабылдаған бір шешіммен әскерліктен босатылған аймақтарға қосымша салықтар салынды. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 145-бет; Құрат А. Н. «Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar». Ankara, 1987, 427-бет.

97 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 22-бет.98 «Қазақстан тарихы. Очерктер». Алматы, 1994, 289-бет.

отбасыларында 19-31 жастағы төрт-бестен артық еркек кіндіктінің бәрінің бірдей әскерге алынуы да үлкен әділетсіздік еді. Әсіресе, келімсектер тығыз орналасқан және жергілікті халық пен орыстар арасында жиі кикілжіндер болып тұрған Жетісу өңірінде еркектер соғысқа кеткен жағдайда, әйел-балалардың келімсектер алдында қорғансыз қалатыны жөнінде алаңдаушылықтар да бар еді.99

Патшаның әскерге алу туралы жарлығы туралы хабар жетісімен Түркістан мен Дала өлкелерінде 4-ші шілдеден бастап көтерілістер басталды.100 Көтерілістер алғашқыда әскер тізімінде әділетсіздіктерге жол берген жергілікті әкімдерге қарсы бағытталды. Аз уақыт ішінде бір мезгілде көп жерде шайқастар болды. Осылайша, көтеріліс жалпы халықтық сипат алды. Түркістанда көтеріліс орталығы Хожент қаласы болғанымен, басқа қалаларда да көтерілістер басталды. Самарқан және Жызақ аймақтарында қиян-кескі шайқастар болды. Ереуіл шілде мен тамыз айларында кең таралды. Орыстар ауыр қарулар қолданып жатқанда, түркістандықтар шоқпар мен балта алып өлетіндіктерін біле отыра шайқасуда еді.101

Түркістандағы жағдайдың бақылаудан шыққанын көрген орыс өкіметі аймақта тәртіп орнату үшін кейбір шаралар белгіледі. 21-ші шілде күні солтүстік майдандағы орыс армиясының қолбасшысы, тәжірибелі генерал Куропаткинді Түркістанға бас губернетор етіп тағайындады. Куропаткин 8-тамыз күні Ташкентке келіп, жаңа қызметін бастады.102

Бұл арада уақыт ұтқысы келген өкімет, әскерге алуды 15-ші қыркүйекке дейін шегергенін мәлімдеді. Бұл шешім, халыққа патшаның 30-ші шілде күні туған күніне орай жасаған жақсылығы ретінде хабарланды.103

Куропаткин, бір жақтан, қатаң шаралар қолданып жатқанда, екінші жақтан жергілікті халықтың ашуын баса алатын беделді кісілерді маңайына жинауға күш жұмсады. Ол өкімет пен жергілікті халық арасында байланысты қамтамасыз ететін арнайы

99 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 190-бет.100 Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley

and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 273-277-бет.101 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 210-212-бет.102 Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley

and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 277-278-бет.103 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 324-бет.

�� ��

комитеттер құрды. Ресей армиясы бас штаб басшылығының Азия Бөлімі орынбасарлығына дейін көтерілген татар генералы Абдулазиз Девлетшинді104 түркістандықтар арасында пайдалы болар деген оймен өз қарамағына алды.105 Девлетшиннің кеңесімен Куропаткин Шоқайды да өз қарамағына қызметке шақырды. Бірақ, Шоқай бұл ұсынысты қабылдамады.106 Куропаткиннің көтеріліс күндерінде, Шоқайға өз жанынан қызмет ұсынуы оның сонау 1916 жылы студенттік кезінің өзінде Түркістан халқына беделді болғандығын көрсетеді. Шоқайдың бұл беделінін Ташкент пен Петербургта оқушы болған жылдарында түркістандықтардың мәселелеріне көңіл бөліп, оларды шешу жолында қажымай атқарған жұмыстарына негізделсе керек.

Дала өлкесінде көтеріліс орталықтары Торғай мен Жетісу облыстары болды. Бұдан басқа Орал, Ақмола және Семей қалаларында да халық көтерілді. Бірақ, олар ұйымдаспаған кіші-гірім көтерілістер еді.

Торғай облысында Амангелді Иманов пен Әліби Жангелдин жетекшілік еткен көтеріліс ең қантөгісті және ұзаққа созылған көтеріліске айналды. Көтерілістің ең ушыққан шағында елу мың сарбаз жергілікті әкімшілік кеңселері мен әскери гарнизондарға шабуыл жасады. 1916 жылдың 22-қазан күні Иманов басқарған он бес мың көтерілісші Торғай қаласын қоршап алды. Қоршау бірнеше күнге созылды. Бірақ, олар қалаға қосымша көмектің келуіне байланысты қоршауды тоқтатуға мәжбүр болды. Торғай қаласынан 150 шақырым жерге кері шегінген көтерілісшілер, қарсылықтарын орыс әскеріне тиіп-қашып шабуылдау әдісімен жалғастырды.107

Көтерілістің ең қасіретті де қайғылы уақиғалары Жетісуда орын

104 Девлетшин төңкерістен бұрынғы және кейінгі кезеңдерде орыс армиясында генералдық шенге дейін көтерілген некен-саяқ мұсылман генералдардың бірі болып табылады. Орыстарға адал қызмет етуімен танылған Девлетшин саясатқа онша қызықпады. Шоқай, Девлетшиннің адал ниетті жан болғандығын, мұсылмандарға зияны тимегендігін айтады. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 31-бет.

105 Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 285-бет.

106 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 31-бет.107 «Қазақстан тарихы. Очерктер». Алматы, 1994, 291-бет; Pierce R. A. «Russian

Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 291-бет.

алды. Жетісу өңірінде әскерге алу туралы жарлыққа күшті қарсылық көрсетілді. Орта Азияға жіберілген бес жүз мың орыс мұжығының үш жүз мыңы қоныстанған бұл аймақта, көтерілістер Түркістан және басқа аймақтарға қарағанда кешігіп тамыз айының бас шенінде басталды. Жетісу әскери губернаторы Фольбаум қажетті іс-шараларды дер кезінде қолданып бастапқыда көтеріліске жол бермеді. Алғашқы ашық қарсылықтар Верный (Алматы) қаласында басталды және басқа қалаларға да шашырады. Бұл жерлердегі көтерілістер басқаларынан өзгеше бір сипатта болды. Шабуылдар ә дегенде орыстар қоныстанған елді мекендерге бағытталды. 18 тамыз күні Бішкек қаласының Тоқмақ ауданында төрт-бес мың көтерілісші жиналды. Қанат Абукин жетекшілігінде Кочкорка, Жаркент, Пржевальскіде жиналған көтерісшілер орыстарға шабуыл жасап, орыс ауылдарын талқандады. Жетісу әскери губернаторы Ташкенттен қосымша қол сұрауға мәжбүр болды. Осы күштердің көмегімен көтерілістер басылды.

Генерал Куропаткиннің орыстарға шабуылдаған Жетісу көтерілісшілерін жазалау шаралары сұмдық жан түршігерлік сипатта болды. Көтеріліске қатысқан қазақтар мен қырғыздардың ауылдары зеңбірек оғымен жермен-жексен етілді. Көпшілігі келімсектерді қаруландыру арқылы жасақталған орыс отрядтары көтерілісшілерге аяусыз шабуыл жасады. Көтерілісшілерді жазалау іс-шаралары кезінде көтеріліске қатыспаған адамдар да қасақана өлтірілді. Прежевальск қаласында көтеріліске еш қатысы жоқ 700 қырғыз қырылды.108 Жазалау шараларынан қашуға мәжбүр қалған немесе өлген тұрғындардың үйлері келімсектерге берілді.109

Осындай аяусыз жантүршігерлік шабуылдардан қорғанғысы келген қырғыздар амалсыз шекара асып Қытайға қашты. Қырғыздар қыркүйектің алғашқы күндерінде шекарадан өте бастады. Орыс күштерінің қысымы, осы шекара асуды үдете түсті. Қытайды паналаушылық қараша айының алғашқы аптасына дейін толассыз жалғасты.

Көтеріліске белсенді түрде қатысқан Пішпек пен Прежевальск

108 Sokol E. D. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953, 128-бет.

109 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 21-бет.

�� ��

қалалары тұрғындарының Қытайға қырғыншылыққа ұласты. Он мындаған адам қырылды. Үш Турфан мен Ақсу жолын бойлай босқан адамдардың саны 100 мың мен 120 мың арасында болды.110 Түркістан Комитеті мүшелері Тынышбаев пен Шкапскийдің кейіннен сол аймақта жүргізген тексерулері негізінде Уақытша Өкіметке берген баяндамаларына қарағанда, Жетісу өңірінен Қытайды паналауға мәжбүр қалған қырғыздар мен қазақтардың ұзын саны үш жүз мыңға жеткен. Олардың жартысынан астамы Қытай жолында аштықтан және табиғаттың қолайсыз жағдайы салдарынан опат болды.111

Орыстардың көтеріліс кезінде берген шығындары жергілікті халыққа қарағанда өте аз еді. Куропаткиннің мәлімдемесі бойынша, көтеріліс кезінде Түркістан Бас губерниясындағы орыстардың шығыны 3709 адам болған және олардың ішінде 2325 адам өлген, ал 1384 адам болса жоғалған. Олардың басым бөлігі Жетісу өңірінде болған шығындар еді.112

Түркістандықтардан болған шығынды дәл анықтау мүмкін болмағанымен, орыстармен салыстыруға келмейтіндей көп болғанын айтуға болады. Түркістан округінің 1916 жылғы шығын саны анық белгілі емес. Алайда 1914-1916 жылғы оқиғаларда жалпы халықтың 17 пайызын құраған 1.230.000 адам жоғалып кеткен. Олардың көпшілігінің 1916 жылғы көтерілісте опат болған болуы мүмкін.113 Дала округінің шығындары жөнінде әлі ешқандай статистикалық есеп жарияланбаған.114

1916 жылғы көтерілісте орыс шығындары төрт мыңға да жетпей жатқанда, жергілікті халықтың жүз мыңдаған шығынға ұшырауы, кей зерттеушілерді жергілікті орыс әкімдерінің орыстар пайдасына жер босатып алу үшін көтерілісті әдейі ушықтырғаны жайында тұжырым жасауына негіз болды. Көтерілістерге куә болған зерттеушілерден Бройдо Түркістан мен Верныйдағы жоғары

110 Sokol E. D. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953, 132-бет.

111 Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 293-бет; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 274-бет.

112 Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 292-бет.

113 Сонда, 293 б.114 Сонда.

дәрежелі орыс әкімдерінің оқиғаларды қасақана арандатқанын, сөйтіп Жетісудағы қырғыздар мен қазақтардың жерлеріне қол сұғу үшін қолайлы жағдай туғызғандықтарын айтады.115

Қазақ зиялылары, әсіресе, ішінде Шоқай да бар, «Қазақ» газетінің төңірегінде шоғырланған Бөкейханов тобы көтерілісті қолдамады. Өйткені, Бөкейханов пен жолдастары патша үкіметінің әскерге алу туралы жарлығына қарсылық көрсетудің пайда емес, зиян екеніне сенді.116

Негізінде, бұл мәселе «Қазақ» газетінде 1915 жылдың желтоқсан айында, Ресей Соғыс Министрлігі қазақтарды әскерге алу мәселесін алғаш күн тәртібіне қойғаннан бері талқыланып келе жатқан еді. Газет талқылаулар нәтижесінде, қазақтардың, тым болмағанда, осы соғыста әскерге алынбауы дұрыс болатын еді деген қорытындыға келді. Өйткені жүйелі метрика тіркеуі жоқ қазақтарды әскерге алу, заңсыздықтарға жол ашатын еді. Сондықтан,, алдымен Дала мен Түркістан өлкелерінде халықтың туу куәлігін реттеп алу керек еді. Егер, қазақтарды әскерге міндетті түрде алу керек болса, онда атты әскер ретінде алған дұрыс еді.117

«Қазақ» газеті әскерге алуды іске аспай қоймайтын шара ретінде көрді. Олай болса, бұдан мүмкіндігінше пайдаланып қалуға тырысып, орыс өкіметіне кей талаптар қойған жөн еді. Мысалы, балалары әскерге алынған қазақтарға Думада сайлау және сайлану құқы берілуі тиіс.118 «Қазақ» газетінің қаламгерлері әскерліктің қазақ жастары үшін пайдалы болатындығын да алға тартты. Олар әскерде қазақ жастары қару қолдануды үйренеді, орыс тілі мен мәдениетіне тәнті болады және бәрінен де маңыздысы ой-өрістері кеңейе түсетін еді, деді

115 Sokol E. D. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953, 168-бет.

116 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 345-бет.117 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 180-бет; «Қазақ».

Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 270-бет. Тіпті бұл шаралар өкіметтке де білдірілді. Бөкейханов, Байтұрсынов және Нысанәлі Бегімбетовтан тұратын бір қазақ делегациясы ақпан айында Петербургқа барып, Қорғаныс министрі генерал Поливанов және өкіметтің басқа да өкілетті қызметкерлеріне шараларды білдірді. Бірақ қазақ делегациясына ешқандай жауап берілмеді. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 269-270-бет; Зенковский С. А. «Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık». İstanbul, 1983, 115-бет.

118 Сонда, 114-бет.

�0 �1

Патша ІІ-Николайдың 25-ші маусым күнгі Дала мен Түркістан халықтарын әскер ретінде емес, майданға қара жұмысшы ретінде алу туралы жарлығы «Қазақ» газетін екі оттың арасына тастады.119 Бір жағынан өкімет «Қазақ» газетіне күдікпен көтерілістердің ұйымдастырушысы ретінде қарады. Сондықтан, патшалық қауіпсіздік қызметкерлері Бөкейханов пен Дулатовты бақылауда ұстап отырды, тіпті, көтерілісшілерді қолдайтындықтарын көрсететін құжат-дәлелдер табу мақсатында үйлеріне тінту жүргізді.120 Екінші жағынан, халық, «Қазақ» газетін көтерілісте өздерін қолдамағандықтары үшін кінәлауда еді.121

«Қазақ» газеті бұл жағдайларға қарамастан, патшаның әскерге алу туралы жарлығына мойынсұнуды жақтады. Өйткені, көтерілістен ешқандай оң нәтиже шықпақ емес еді және мұздай қаруланған орыс әскеріне қарсы шыққан халық қырылатын еді. Сондықтан, газет халықты әскерге алу туралы жарлыққа қарсы шықпауға және сабырлы болуға шақырды.122

Бөкейханов тобы, бір жағынан, «Қазақ» газетінде әскерге алумен байланысты мақалалар жазып халыққа жарлықты мойынсұнуға үндесе, екінші жағынан Дума да көтерілістің ауыр салдарын жеңілдетудің жолдарын қарастыруда еді. Дума 20-шілде күні 1-қарашаға дейін жалғасатын демалыс жариялады. Бөкейханов «Қазақ» газетінде халыққа қарата жазған мақаласында, болған оқиғалар мен проблемаларды өз орнында тексеріп көруі үшін Думаның бір мұсылман депутаты мен бір орыс депутатынан құралған бір парламенттік делегацияны Түркістанға шақыруды ұсынды. Делегацияның жол шығындарын Дума Мұсылман Бюросының қазақ қызметкерлері үшін халықтан жиналған қаржыдан төленетіндігін атап өтті.123

Бөкейхановтың бұл ұсынысы қабылданды және Түркістандағы жағдайды тексеруге Дума Мұсылман Фракциясының жетекшісі

119 Sokol E. D. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953, 104-105-бет.

120 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 183-184-бет. 121 Сонда.122 Sokol E. D. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John

Hopkins University Studies», 1953, 104-105-бет.123 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 320-321-бет.

Сокол Керенский, Тевкелев және мұсылман өкілдерден тұратын жеке комиссияның Түркістанға Дума тарапынан жіберілгендігін айтады. Sokol E. D. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953, 165-бет.

Құтлұғ Мұхаммед Тевкелев пен орыс депутаттарынан Александр ф. Керенскийдің келісімі алынды. Керенский балалық шағын әкесінің халық ағарту инспекторы болып қызмет атқарған Ташкент қаласында өткізген еді. Осы себептен Түркістандықтарға іш тартатын. Сондай-ақ, ол оппозициядағы Эсер партиясының мүшесі ретінде өкімет тағайындаған қызметкерлердің Түркістандағы заңсыздықтарын әшкерелегісі келетін. Түркістандықтар да осы ерекшеліктеріне байланысты Керенскийді өздеріне жақын көретін. Керенскийге жылы көзбен қараушылар арасында Шоқай да бар еді. Шоқай орыс депутаттарының ішінде көбінесе Керенскиймен кездесіп, әңгімелесетін.124 Осы себепті Керенскийге Түркістанға сапарға шығу жөніндегі ұсынысты Шоқай арқылы жасалған болуы мүмкін. Дума депутаты Тевкелев, Керенский және Дума Мұсылман Бюросы мүшесі Шәкір Мұхамедияровтан тұратын делегацияға жол бастаушы және тілмаш ретінде Шоқай тағайындалды.125 Бұған оның әрі Түркістан округінің өкілі және әрі Керенскиймен жақсы қарым-қатынаста болуы негіз болғаны анық.

Түркістан өлке әкімшілігіне қатысты архив құжаттары бойынша, Шоқай делегация мүшелерінен Тевкелев және Мұхамедияровпен бірге 1916 жылдың 17-тамыз күні Самарқанға жетті. Шамамен бір аптадан кейін, атап айтқанда, 22-ші тамыз күні Керенский де осы қалаға келді. Шоқай жол бастаған делегация 23-ші тамыз күні Жызақ, 25-ші тамыз күні Әндижан,126 26-ші тамыз күні Қоқанға жане 27-ші күні Ташкентке болып, оқиғалармен байланысты тексерулер жүргізді. Олар халық, жергілікті әкімдер, полиция бастықтары және басқа да жауапты әкімшілік қызметкерлерімен кездесіп мағлұмат алды.127 Осы кездесулер нәтижесінде делегация көтерілістің даму барысы, себептері және патшалық

124 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 140-бет; Соныкі. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 355-356-бет.

125 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 323-бет; Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 40-41-бет.

126 Шоқай делегацияның Әндижанға 26 тамыз күні келгенін айтады. Шоқай М. Sadullah Tursun Hocanı «Tazeleş» Münasebetiyle. «Яш Түркістан». 1935, ақпан, No 5 (63), 8-9-бет.

127 Зияева Д. Х. Туркистанда халқ харақатлары уа жадидлер (1916 уоқеалары мисалида). «ХХ асыр босида жадид адабиети уа тарихи ходисалар, жадидчилик: ислахат, янгиланиш, мустакиллик уа тараккиет үчүн қураш». Ташкент, 1999, 148-бет; Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. «Яш Түркістан». 1930, тамыз-қыркүйек, No 9-10, 21-бет; «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 323-бет.

�2 ��

күштердің көтерілісшілерге қарсы қолданған шаралары турасында жан-жақты мәлімет алды. Делегацияның патшалық күштердің аталмыш оқиғалар барысында қолданған аяусыз және өрескел шаралары туралы естігенде жандары түршікті.128

Жазалаушылардың шектен асқаны соншалық, кейбір елді мекендер жермен-жексен болып кеткен еді. Сұмдық жағдай, әсіресе, Жызақ қаласында тіпті көзге ұрып тұрды. Делегация Жызақта шет-шексіз үйінділер арасында келе жатқанда, Керенский Шоқайға «Қала орталығына қашан жетеміз_» деп сұрады. Шоқай «Мәртебелі тақсыр, қазір біз бұрынғы Жызақ қаласының дәл орталығында тұрмыз» деп жауап берді. Сонда »бұл не деген сұмдық» деп, екі қолымен көзін жапқан Керенский енді мұндай көріністерді көруге шыдамайтынын, сондықтан, кері қайтқысы келетінін айтты.129

Делегация Ташкентке оралған кезінде, Керенский көрген сұмдықтарының әсерінен әлі айыға қоймаған еді. Осы себептен өзін күтіп алған Куропаткиннің қолын да алмады, өздерінің құрметіне дайындалған қонақасыға да қатыспады.130

Керенский осы сапары кезінде Әндижанда халыққа қарата сөз сөйлейді. Әндижан мешіті ауласына жиналған екі-үш мыңдай адамға айтқан сөзінде, патшалық өкіметтің зорлықшыл саясатын сынағаннан кейін, бұған орыс демократтарының ешқандай қатысы жоқтығын баса көрсеткен Керенский Түркістандықтар мен орыстардың демократиялық құқтары мен заңдарды тең пайдаланулары керектігін атап өтті.131

Осылайша, Дума делегациясы 1916 жылғы көтерілісті

128 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. «Яш Түркістан». 1930, тамыз-қыркүйек, No 9-10, 21-бет.

129 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 23-бет.

130 Сонда.131 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. «Яш Түркістан». 1930, тамыз-

қыркүйек, No 9-10, 22-бет; Шоқай М. Sadullah Tursun Hocanı «Tazeleş» Münasebeti-yle. «Яш Түркістан». 1935, ақпан, No 5 (63), 9-бет. Керенский мен Тевкелев қаланың беделді кісілерімен өткізген жеке кездесулерінде олардың патша жарлықтарына мойынсұнбауларын қолдады. Сонда. Бірақ Керенскийдің осы демократиялық көзқарастары қартайған сайын панславянист көзқарастарға айналды. Керенский большевиктердің Ресейде билікті қолға алуларынан кейін шетелге кетті. 1959 жылы АҚШ-та Станфортағы Хувер кітапханасында Керенскийге жолығып бірнеше күн сұхбаттасып, өткен күндерді еске алған Тоған, оның енді бір орыс демократы емес,

басу барысында жан түршігерлік аяусыз шаралар қолданған Куропаткин қырғындарын өз орнында тексеріп қайтты. 1916 жылы 10-ші қыркүйек күні Ресей мемлекеттік Думасы Дала және Түркістан Бас Губернияларында болған қантөгісті оқиғаларды жабық жиналыста талқылады. Жиналыста Дума мүшелеріне оқиғалармен байланысты мәлімет берген Керенский, 1916 жылғы оқиғалардың басты айыпкері ретінде өкіметті көрсетті.132

Керенскийдің Думадағы бұл сөздері тек Түркістанда ғана емес, сонымен қатар бүкіл Ресей мұсылмандары алдында оның беделін арттырды. Кернскийдің төңкерісшіл тұлғасы, Ресей мұсылмандарының көкірегінде бір үміт отын жаққан еді.133

Шоқай Түркістан сапары кезінде тек Дума делегациясына аудармашылық пен жол көрсетушілік жасап қана қоймады, сонымен қатар оқиғаларға қатысты мәлімет пен дәлелдер жинауға да күш жұмсады. Бұл арада Мұсылман Фракциясы Бюросындағы қазақ өкіл Ә.Бөкейханов та Дала округіндегі оқиғаларға қатысты мағлұмат пен дәлелдер жинаған еді. Шоқай осы екі округтен жинаған мәліметтерге негіздей отырып Мұсылман Фракциясы атынан Думаға ұсынуға бір сұрау дайындады. Оның Думаға ұсынылуы үшін қажетті 30 депутаттың қолы қамтамасыз етілді де, Думаның 19-шы қараша күнгі күн тәртібіне енгізілді. Сөйтіп Думаның жабық жиналысында қаралды.134 Оны Думада азербайжандық депутат Мұхаммед Юсуф Жаферов оқыды.135 Онда премьер-министр, Соғыс және Ішкі істер министрлеріне Дала мен Түркістан өлкелерінде патша жарлығын жүзеге асыру

әсіре орыс ұлтшылы болғандығына куә болды. Керенский Тоғанның Түркістанның тәуелсіздігіне байланысты айтқан сөздерін тыңдағысы да келмеді. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 140-бет. Бұл жағдайды Шоқай да байқады. Ол 1926 жылы Парижде Әндижанда айтқандарын Керенскийдің есіне салғанда «Қызық шынымен де осылай болған ба еді_ Егер олай болса мен үлкен ағаттық жасаппын» дейтін еді. «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 23-бет.

132 Sokol E. D. «The Revolt of 1916 in Russian Central Asia». Baltimore, «The John Hopkins University Studies», 1953, 165-бет; Такенов Ә. Он алтыншы жылғы ойран. «Қазақ тарихы». 1993, № 1, 53-бет; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 193-бет.

133 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. 21-22-бет.134 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 354-бет;

Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 193-бет.135 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 11-бет.

�� ��

барысында белең алған заңсыздықтарды қалпына келтіру үшін қандай іс-шаралар қолданылатыны сұралды.136 Кейбір зерттеушілер 1916 жылы Түркістанда болған қанды оқиғалардың Ресей Мемлекеттік Думасында кең көлемде талқылануында Шоқайдың рөлінің зор болғандығын мегзейді.137

Қараша айында Шоқай әскерге алуға байланысты өкіметке қызық бір ұсыныс жасауды жоспарлады. Осыған орай Керенскийден өкіметпен араларында делдал болуды өтінді. Керенскийдің үйінде өткен кездесуде, Шоқай түркістандықтарды әскерге алудан бас тартқан жағдайда, Ресей өкіметіне он мың жылқы беруді ұсынатындығын айтты. Бірақ, Керенский өкіметке мұндай ұсыныс жасауға кеңес бермеді. Өйткені, оның ойынша, өкімет әрі жылқыларды алудан, әрі жастарды әскерге алудан бас тартпайтын еді. Осыдан кейін бұл ұсыныс өкіметке жасалмады.138

1916 жылдың 15-қыркүйегінен бастап 19-31 жас аралығындағы жастар майдандағы қара жұмыс үшін әскерге алына бастады. Орыс армиясында қызмет атқаруға перзенттерін алғаш жіберген халық абыржулы еді.139 Көтеріліс кезінде халықты тыныштандыруға күш жұмсаған «Қазақ» газеті, бұл жолы не істерін білмей дал болған халық пен жастарға жол көрсетуге тырысты. Қара жұмыс үшін әскерге кететін жастарға керекті киім, азық-түлік және басқа қажетті заттардың тізімдерін қамтыған мәліметтендіруші мақалалар жариялады.140 Газет қатын-балалар мен қарттардың патшалық өкіметтің кәріне ұшырап зардап шекпеуі үшін өздерін құрбан қып әскерге бара жатқан жастарға жәрдемдесуді ұлттық міндет ретінде қабылдаған еді.

Түркістаннан алғашқы мың кісілік жұмысшы-әскер тобы 1916 жылы 18-қыркүйек күні генерал-губернатор Куропаткин де қатысқан арнайы рәсіммен Ташкенттен майданға отарбамен

136 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 354-бет; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 193-бет.

137 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 11-бет.

138 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I». «Яш Түркістан». 1930, тамыз-қыркүйек, Но: 9-бет.10, 22-бет; Benzing J. Das Türkistanische Volk im Kampf um seine Selbstandigkeit. «Die Welt des İslams». Band 19, 1937, 131-бет.

139 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 195-бет.140 Сонда.

жөнелтілді.141 Осыған мезгілдес Дала өлкесінен де жастар әскерге жіберіліп жатты. Оларды алда көптеген қиыншылықтар күтіп тұрды. Орыс тілі мен мәдениетін білмейтін жастардың майданда денсаулық сақтау, азық-түлік және баспана секілді күнделікті қажеттіліктерін қамтамасыз етуде қиналатыны сөзсіз еді.

Бөкейханов жетекшілігінде «Қазақ» газеті маңайына шоғырланған қазақ зиялылары, жастардың мұндай проблемаларын мейлінше азайту үшін жаңа бастамалар көтерді. Мұның бірі, майданда соғысып жатқан жаралы және ауру орыс әскерлеріне қайрымдылық көмек көрсетіп жатқан Бүкіл Ресей Земскі Одағы мен Қалалар Одағы атты азаматтық ұйымдармен ынтымақтасу еді.142 Князь Львовтың басқаруындағы осы азаматтық ұйымдарда Кадет партиясының ықпалы зор болды. Кадет Партиясы Орталық Комитеті мүшесі Бөкейханов партия ішіндегі беделін пайдаланып, Дала мен Түркістан өлкелерінен келген жұмысшы әскерлерін осы ұйымдардың қамқоршылығына алудың пайдалы екендігіне сенді.143 Осы ойын жүзеге асырғысы келген Бөкейхановтың басшылығындағы бір қазақ делегациясы желтоқсан айының екінші жартысында Батыс майданға аттанды. Олар бұл жердегі Дала мен Түркістан өлкелерінен келген жастардың жағдайын тексерді. Бұл туралы Минскідегі Батыс майданнан жауапты Земскі Одағы төрағасы Л.Н.Ладыжинскийге кездесіп мәлімет берді.144 Осы

141 Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 286-бет.

142 Соғыс кезінде бүкіл Ресейде көтерілген отансүйгіштік науқанында, әр таптан халықпен бірге соғыста жеңіске жету үшін өкіметке көмек қолын созған байсалды орыс зиялылары, 1914 жылы Бүкіл Ресей Земскі Одағы мен Қалалар Одағы атты ұйымдар құрды. Осы екі ұйымның мақсаты майданда жараланған әскерлерге ауруханалар салу, армияға қажетті заттарды майданға жеткізу, жолда қалған әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету, жаралы жауынгерлердің тылға жөнелтілуі, жол салу және окоп қазу секілді материалдық және техниқалық тұрғыдан орыс армиясына қол ұшын беру еді. Құрат А. Н. «Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar». Ankara, 1987, 422-бет; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 197-бет. 1917 қазаң төңкерісінен кейін осындай ұйымдар Стамбулды паналаған орыс босқындары үшін де ұйымдастырылды. Босқын орыстардың ауқаттылары және саяси қайраткерлері бірігіп жергілікті басқару орғандары одағы деген ұйым құрды. Бұл ұйым 1920 көкек – 1923 қыркүйек аралығында көптеген босқынға азық-түлік, киім-кешек және баспана мәселесінде көмектесті. Бұл туралы қараңыз. Deleon J. «Beyoğlu’nda Beyaz Ruslar». İstanbul, 1996, 25-26-бет.

143 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 197-бет.144 Бұл баяндама Қазақ газетінің 1917 жылы жарық көрген 216, 219 және 220

сандарында жарияланады. Қараңыз: «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 201-бет.

�� ��

кездесулердің нәтижесінде 1917 жылдың 5-ақпан күні Минскіде Земскі және Қалалар Одақтарының орыс емес әскерлерге қарасты арнайы бөлімі құрылды. Осы бөлімнің төрағасы болып Бөкейханов сайланды. Бөлім хатшысы қызметін атқаруға Орынбордан Дулатов шақырылды.145 Аталмыш одақтардың Минск, Москва және Петербург бөлімдерінде де осындай арнайы ұйымдар ашылып, оларда қазақтар ерікті қызмет атқарды.

Сонымен қатар, Бөкейханов «Қазақ» газеті арқылы халыққа үндеулер тастап, орыс тілін білетіндерді, денсаулық сақтау қызметкерлері мен жұрт азаматтарын Земскі және Қалалар Одақтарының орыс емес әскерлер бөлімінде ерікті жұмыс істеуге шақырды.146 Шоқай Бөкейхановпен бірге мезгіл-мезгіл Мәскеуге барып, сол жерден майданға аттанған жұмысшы-әскерлерге көмектесті. Анықталған мәселелерді шешу үшін тиісті орындарға есеп баяндамалар жіберіп отырды.147

Бөкейханов пен жолдастарының Земскі және Қалалар Одақтарымен тізе қоса отырып Дала мен Түркістан өлкелерінен қара жұмыс үшін әскерге алынған шамамен 250-300 мың жастың қаншасына көмек көрсеткендерін анықтау әрине мүмкін емес.148 Алайда бұл қызметтердің тылдағы көптеген жастың қиын жағдайын жеңілдеткендігі күмәнсіз. Өйткені, олардың атқарған жұмыстарының арқасында жұмысшы-әскерлердің баспана, киім және тамақтану секілді негізгі тұрмыстық қажеттіліктері жақсартылды. Бұл қызметтердің ең маңызды бөлегі денсаулық сақтау саласында атқарылды. Сырқаттанған жұмысшы-әскерлер анықталып, ауруханаларға жатқызылды. Аурулар қажетті дәрі-дәрмектермен қамтамасыз етілді. Денсаулық сақтауда бетбе-бет келінген ең көкейкесті мәселе, түркістандық жастардың орысша түсінбеуі еді. Сондықтан, дәрігерлер науқастарға дұрыс диагноз қоюда қиыншылыққа ұрынды. Сондықтан жұмысшы-әскерлер саны көп ауруханаларда қазақ дәрігерлер мен денсаулық сақтау қызметкерлерінің ерікті түрде қызмет көрсетуі қамтамасыз етілді.149

145 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 199-бет.146 Сонда, 198-бет.147 Сонда, 197-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin

Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 140-бет.148 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 199-бет.149 Сонда, 202-203-бет.

«Қазақ» газетінде жарияланған майдан туралы мақалалар орыс армиясына алғаш рет әскер жіберіп отырған отбасылардың алаңдаушылықтарын сейілдетуіне де септігін тигізді. Орыс армиясында балаларын шоқындырып, христиан дінін қабылдатқызады деп қауіптенген отбасыларының «Қазақ» газетінде шыншыл мақалаларды оқып көңілдері жай тапты.

Түркістаннан майданға әскер алу ісі, ақпан айында бұрқ ете түскен төңкерістен кейін тоқтады. Ақпан төңкерісінің Ресей азаматтарына әкелген саяси және әкімшілік өзгерістер туралы «Қазақ» газетінде халыққа қарата бір үндеу жариялаған Бөкейханов, Шоқай және Дулатов төңкерістен кейін құрылған жаңа өкіметтің әскерге алу ісін тоқататқанын хабарлады. Осы үндеуде, Ресейде жаңа кезең басталғандығы атап өтілгеннен кейін, бұрынғы үкімет зорлықпен әскерге алған жастардың бұдан кейін майданда ынта-ықыласпен қызмет етулерінің керектігі көрсетілді. Бұл өз кезегінде Дала мен Түркістан халқының жаңа үкіметке жәрдемі еді. Осылайша жаңа басталған азат өмірдің жетістіктерінің бәріне болмаса да, белгілі бір бөлігіне ортақтасуға болатындығы айтылды.150

Наурыз айының басында Минскіде жұмысшы-әскерлерге көмек көрсету істерін басқарып жүрген Бөкейханов Уақытша Өкіметтен Петербургқа шұғыл келуін сұраған шақырту алды. Осыған орай Бөкейхановтан босаған Минскідегі Земскі және Қалалар Одақтары Орыс Емес Әскерлер Бөлімі төрағалығына Шоқай тағайындалды. Бөкейханов орнын тапсыру үшін 1917 жылы 2-наурыз күні Петербургқа жеделхат жолдап, Шоқайды Минскіге шақырды. Бірақ, екі қала арасында жол байланысы үзіліп қалғандықтан, Шоқай Минскіге бара алмады.151 Сондықтан, аталмыш қызметке Асфендияр Кенжин тағайындалды.152

Бөкейханов тобының майдандағы әскерлерге жәрдем көрсету үшін шақырған қазақ зиялылары олардың үйлеріне қайтуларына да жәрдемдесті. Өйткені, жол байланысының қиындықтары салдарынан әскерлер үйлеріне қайту мәселесінде

150 Сонда, 208-бет; Қазақ газетінің 1917 жылы шыққан 225 санында жарияланған үндеудің толық мәтіні үшін қараңыз: «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 372-373-бет.

151 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 12-бет.152 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 204-бет.

�� ��

қиындық шегуде еді.153 Бұл арада Уақытша үкімет 1917 жылы 5-мамырда 25 маусым күнгі жарлық бойынша әскерге алынған барлық жұмысшы-әскерлерді үйлеріне қайтару жөнінде қабылдаған қаулысын жариялады.154 Қаулының жариялануына орай майдандағы жумысшы әскерлер қайта бастады. Қайтатын әскерлерге жәрдем тағы да Земскі және Қалалар Одақтарына қарасты арнайы бөлімдердегі қайраткерлер арқылы жүзеге асырылды. Олар алдымен майдандағы жұмысшы әскерлердің санын анықтап, топтарға бөлді. Топтар отарбалармен елдеріне жөнелтілді. Осы шараларға қарамастан, кейбір әскерлер адасып кетті, ауырып жолда қалды немесе соғыста жараланып мүгедек болып қалғандары қиын жағдайға душар болды. Майданда өлгендердің санының анықтап отбасыларына естірту де, осы қызметкерлер атқарған жұмыстар қатарында еді.

Земскі және Қалалар Одақтарындағы арнайы бөлімдер жұмыстарын 1917 жылдың 28 шілдесіне дейін жалғастырды. Сол күні жабылған бұл бөлімдер тыл жұмысы үшін әскерге алынған Дала және Түркістан өлкелері жастарының жағдайларының жақсартылуы және майданнан үйлеріне қайтуларын қамтамасыз ету жолында елеулі еңбек сіңірді. Бұл бөлімдердің құрылуы мен атқарған қызметтерінде «Қазақ» газеті төңірегінде шоғырланған Бөкейханов бастаған Дулатов, Байтұрсынов және Шоқай секілді қазақ зиялыларының еңбегі орасан зор болды. Кеңестік дәуіріндегі қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінен М.Әуезов 1923 жылы жазған бір мақаласында, Қазақ газетінің 1916 жылғы қан төгіс аласапыран кезінде, қазақ әскерлері үшін атқарған қызметтеріне тоқталып оны адамдар ұмытса да, тарихтың ешқашан ұмытпайтынына баса көрсетті.»155

153 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 214-бет.154 Бұл қаулымен байланысты Ресей Ішкі істер Министрлігінің Торғай округі

комиссары Бөкейхановқа жолдаған жеделхатының мәтіні үшін қараңыз: «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 387-бет.

155 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 208-212-бет.

4. РеСей МеМЛеКеттіК ДУМАСЫнДА

Ресей империясының астанасы Шоқай үшін тек білім алатын

емес, сонымен бірге саяси тәжрибе жинақтайтын да орталық еді. Ол Петербургқа келген алғашқы күндерінен бастап Думаның Мұсылман Фракциясында бір қатар жұмыстарды мойнына алды. Ташкентте әкімшілік орындар мен халық арасындағы дәнекерлік қызметінен жинақтаған тәжірибелері әлі жас және оқушы болуына қарамастан, оны Дума Мұсылман Фракциясының көрнекті бір қайреткеріне айналдырды.

Ол кезде Ресей мұсылмандарының саяси саладағы белсенді іс-әрекеттерінің тарихы бірнеше жылдан әріге бармайтын. Патшалық үкімет саяси әрекеттер туралы тиым-шектеулері 1905 жылдан бастап босаңсытты. Сол жылғы Жапония алдындағы жеңілістен кейін тереңдей түскен экономикалық қиыншылықтар, орыс халқының патшаның зорлықшыл билігіне қарсы көтерілуіне түрткі болды. 1905 жылғы көтерілістің нәтижесінде, патша ІІ-Николай автократиялық басқарудан бас тартып, парламенттік басқаруға өтуге мәжбүр болды. Сөйтіп, Мемлекеттік Думаның ашылуына, Ресей азаматтарының саясатпен айналысу, жиналыс өткізу және тәуелсіз баспасөз органдарын шығару құқын беруге келісті. Міне, бұл жағдай Петербург пен Ресейдің өзге үлкен қалаларында саяси іс-әрекеттердің қарқынды белең алуына жол ашты.

Бостандық жағдайы әкелген саяси мүмкіндіктерді Ресей мұсылмандары156 да пайдаланып қалуға күш жұмсады. Бұл үшін ең алдымен Ресей мұсылмандарының күштерін біріктіру қажет еді. Бір жыл ішінде Ресей мұсылмандары үш рет конгресс өткізіп үлгерді.157

156 Ол дәуірде Ресейде тұратын татар, қазақ, өзбек, башқұрт секілді түркі халықтары Ресей мұсылмандары деген жалпы атпен аталатын еді.

157 І Мұсылман конгресі 1905 жылы 15 тамызда Нижный Новогородта, ІІ Мұсылман конгресі 1906 жылы 13-23 қаңтар аралығында Петербургта, ІІІ Мұсылман конгресі 1906 жылы 16-21 тамыз аралығында Нижный Новогородта өткізілді. Бұл туралы қараңыз: Девлет Н. «Rusya Türklerinde Milli Mücadele Tarihi (1905-1917)». Ankara, 1985, 90-112-бет; Соныкі. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 63-72-бет.

�0 �1

Бұл жиындарда мұсылмандардың бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып саяси, мәдени және әлеуметтік салаларда тізе қоса отырып жұмыс жасаулары туралы шешім қабылданды. Сондай-ақ Думаға мұсылмандардан мейлінше көбірек депутат жіберу шаралары қарастырылды және осыған орай орыс саяси партияларының ішінде кадет партиясымен ынтымақтасу ұйғарылды.

Жиналыстарда қабылданған шешімдерге сай әрекет еткен Ресей мұсылмандары І және ІІ Думаға отыздан аса өкіл сайлады. Бірақ, екі Дума да бірнеше ай ғана жұмыс істей алды. Думадағы оппозициялық партиялар мен депутаттардың іс-әрекеттерінен мазасызданған патша ІІ-Николай Думаны таратып жіберді.158

Шоқай 1910 жылы Петербургқа студент болып келгенде 1907 жылы сайланған ІІІ- Дума өз жұмысын жалғастырып жатқан еді.159

ІІІ-Думада қазақтан ешбір өкіл болған жоқ. Патша өкіметінің 1907 жылдың 3 маусым күні Думаның сайлау заңына ендірген өзгерісі бойынша қазақ далалары мен Түркістан губерниясының тұрғындары сайлау жане сайлану құқынан жұрдай етілді. Өкімет Орта Азия аймағындан өкілдердің Думада орын алуын қаламады.160 Сөйтіп, І және ІІ-Думаға өкіл жіберген қазақтар ІІІ-

158 І Дума 1906 жылдың 27 сәуір- 9 шілдесі, ал ІІ-Дума 1907 жылдың 20 ақпан- 3 маусым аралығында жұмыс істеді.

159 Ресей мұсылмандарының ынтымақтаса отырып жүргізген іс-қимылдарының нәтижесінде І-Думаға 36 өкіл, ал ІІ-Думаға 39 өкіл жіберді. Бірақ 1907 жылы ашылған және 1912 жылға дейін қызметін жалғастырған ІІ-Думаға жіберілген мұсылман өкіл саны онға азайып қалды. І, ІІ, ІІІ- Думадағы Ресей мұсылмандарының жұмыстары туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Девлет Н. «Rusya Türklerinde Milli Mücadele Tarihi (1905-1917)». Ankara, 1985, 112-118-бет; Соныкі. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 67-70-бет; Усманова Д. М. The Activity of the Muslim Fac-tion of the State Duma and its Significance in the Formation of a political Culture among the Muslim Peoples of Russia (1906-1917). «Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries». Berlin, 1998, 418-427-бет; Құрат А. Н. «Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar». Ankara, 1987, 391-398-бет; Rorlich A. A. «Volga Tatarları», İstanbul, 2000, 217-253-бет. Дума Мұсылман Фракциясындағы қазақ зиялыларының атқарған жұмыстары үшін қараңыз: Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 102-123-бет.

160 Сонда, 116 б; Айда А. «Sadri Maksudi Arsal». Ankara, 1991, 52-бет.

Думаға өкіл жіберу құқынан айрылды.161 Алайда ІІІ-Дума Мұсылман Фракциясы162 тек өз сайлау

округтерінің ғана емес, барлық Ресей мұсылмандарының проблемаларына көніл бөлді және Думада өкілі жоқ Дала мен Түркістан округтерінің де мәселелерін Думада күн тәртібіне қоюға күш жұмсады. ІІІ-Дума кезеңінде Ресей мұсылмандарының Думада шешім іздеген ең көкейкесті мәселелері мыналар еді: Ресейде конституциялық биліктің орнатылуы, Ресейдегі барлық халықтардың терезесі тең болуы, орыс мұжықтары қоныстануының көшінің тоқтатылуы, ана тілде білім алу, газет-журнал шығару, дін және ар-ұждан бостандығы, Дала мен Түркістан округтерінің халықтарына 3 маусым заңы шектеу қойған сайлау мен сайлану құқының қайтарылуы.163

Бұлар ІІІ-Думадағы мұсылман депутаттарының негізгі саяси мақсаттары еді. Олар бұл мәселелерді орайы келген сайын күн тәртібіне қоюға тырысты. Мысалы, Думадағы мұсылман депутаттардың бірі Садри Максуди (Арсал) Дума ғимаратындағы жарықшақты жөндеу мәселесі қаралған бір Дума жиналысында 3-маусым әкелген шектеу туралы сөз қозғады. Ол сөйлеген сөзінде Думаның материалдық сызатынан гөрі, Ресей азаматтарының маңызды бір бөлігін құрайтын түркістандықтардың, қазақтар және қырғыздардың Думаға өкіл жіберуіне тосқауыл қойған заңнан туған рухани жарықшақтың көбірек маңызды екенін баса

161 І-Думада үш қазақ депутат болды: Алпысбай Қалменов, Ахмет Бірімжанов және Әлихан Бөкейханов Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 114-бет. ІІ-Думада бес қазақ депутат жұмыс істеді. Олар: Б.Қаратаев, М.Тынышбаев, Т.Алдабергенов, Б.Құлманов және Т.Нүрекенов болатын. Сонда, 115-116-бет. Екі Думадағы мұсылман депутаттардың толық тизімі үшін қараңыз: Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 67-69-бет. Патшаның І-Думаны жабуына наразылық білдірген Виборг манифестіне қол қойып, патшаға қарсылығын ашық көрсеткен Бөкейхановтың ІІ-Дума сайлауларына қатысуына, сайлау кезінде бір сылтаумен оны тұтқындату арқылы кедергілік жасалды. Бұл туралы толық мәлімет үшін қараңыз: Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 126-134-бет; «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 22-бет.

162 Думадағы мұсылман фракциясының негізін, Алимардан Топчубашының жетекшілігімен ІІ-Думаға сайланған депутаттар қалады. ІІ-Дума таратылғаннан кейін, фракцияның жұмыстарын ІІІ-Думаға сайланған мұсылман депутаттар жалғастырды. ІІІ-Дума Мұсылман Фракциясының төрағалығына Құтлұғ Мұхаммед Тевкелев сайланды.

163 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 143-бет.

�2 ��

көрсетті.164

3 маусым күнгі сайлау заңы қазақтардың Думаға өкіл жіберуіне кедергі болса да, мәселелерін Думаның күн тәртібіне еңгізілуіне тосқауыл бола алмады. «Қазақ» газетінің төңірегінде шоғырланып, Думаның күн тәртібін және саяси өзгерістерді қадағалап отырған Әлихан Бөкейханов жетекшілігіндегі қазақ зиялылары Дума Мұсылман Фракциясы және орыс демократтары арқылы проблемаларының Думада қаралуын қамтамасыз етіп отырды. Мұнда белгілі бір дәрежеге дейін жетістікке қол жеткізгендерін айтуға болады. Тіпті, қазақтарға байланысты мәселелердің Думаның күн тәртібінде жиі қаралуынан ыңғайсызданған өкіметтің бір өкілі бір ретте еріксіз: «Бұл Дума Қазақ Думасы ма?» деп сауал қойды.165

Дума Мұсылман Фракциясы алдына қойған осы саяси мақсаттарымен қатар мұсылмандардың аймақтық мәселелерін де Думаға әкелуге тырысып бақты. Бірақ, ІІІ-Думадағы мұсылмандардан сайланған он депутаттың бүкіл Ресей мұсылмандары тұратын өлкелерде қандай мәселелердің бар екенін анықтауы мүмкін емес еді. Сондықтан, әсіресе, Петербургтан мыңдаған шақырым қашықтықтағы қазақтар мен түркістандықтардың мәселелерін өздері анықтап, Думаның мұсылман депутаттарына жеткізулері тиіс еді. Осыған орай Мұсылман Фракциясының төрағасы Тевкелев жергілікті газеттерге ашық хаттар жіберіп халықтан бұл мәселе турасында өздеріне көмектесулерін өтінді. Әйтепегенде, Думада өздерінің еш нәрсе өңдіре алмайтындықтарын атап өтті.

Тевкелев 1913 жылы «Қазақ» газетінде жариялаған хатында қазақтардың құқықтарын Думада қорғау үшін олардың көмек

164 Сонда, 122-бет; Айда А. «Sadri Maksudi Arsal». Ankara, 1991, 56-бет; «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 107-108-бет; «Қазақ» 1913, № 25. «Қазақ» газетінің мәлімдеуінше, ІІІ-Думаның 442 депутатынан жүзі, ал Мемлекеттік Кеңестің 136 мүшесінен он екісі, қазақ және басқа да бұратана халықтарға тең құқықтар берілуін жақтады. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 55-бет.

165 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 29-бет. (Қазақ, 1913, 12 сәуір, №: 10); «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 98-бет. Тахир Чағатай, Ресей Мемлекеттік Думасының Мұсылман Фракциясының Исмаил Гаспринскийдің «тілде, пікірде жане істе бірлік» принципімен әрекет жасағанын айтады. Й.T. Kızıl Emperalizm VII. Ankara, «Яш Түркістан» басылымы No: 27, 1986, 31-бет. (Шығарма авторы Тахир Шағатай жариялаған кітаптарында Яш Түркістан журналының бас әріптері Й мен Т-ні белгі ретінде қолданды).

көрсетпегендіктерін айтып шағымданды. Қазақ далаларындағы мәселелердің өздеріне егжей-тежейлі жетпегендігін айтқан Тевкелев, «егер, бір қазақтың жері тартып алынған болса, ол жер қай облыста_ Кімнің жері_ Жердің көлемі қанша_ Қандай жағдайда алынып қойды_» деген сауалдарға жауап боларлық мәліметтердің Дума Мұсылман Фракциясына жеткізілмегендігін атап өтеді. Тевкелев «Қазақ» газетінің оқырмандарына үндеп «қазақтарға қысым көрсетіліп жатыр», «жерлері тартып алынуда» дегенмен мәселелердің Думада шешім таппайтындығын, бұларға қатысты нақты мәліметтердің дәлелдерімен бірге Думаға жеткізілу керектігіне баса көрсетеді.166

Тевкелевтің бұл үндеуі мәселені шешпеді. Орта Азия халықтарының шағымдары мен талап-тілектерін Дума Мұсылман Фракциясына жеткізбеуі көптеген мәселенің Думаның күн тәртібінде еңгізілмеуіне себеп болды. Мұнда Петербург пен Түркістан қалалары арасындағы қашықтық пен байланыс құралдарының мардымсыздығы сондай-ақ әсіресе Орта Азияның мәселелерін баяндай алатын білімді адамдардың тапшылығы да өз әсерін тигізбей қоймады.

Дума Мұсылман Фракциясы Ресей мұсылмандарының мәселелері мен өтініштерін өздеріне хабарлай алмағандықтарын байқағаннан кейін проблемаларды анықтау үшін 1914 жылы өзгеше бір жол ұстанып Ресей мұсылмандарының ІВ-құрылтайын шақыруға шешім қабылдады. Сөйтіп Мұсылман Фракциясы Петербургта Ресейдің әртүрлі аймақтарынан келген 40-қа жуық өкілдің басын қосты. Бірақ, 15-25 маусым күндері аралығында 10 күнге жалғасқан құрылтай орыс өкіметінің талқыланатын мәселелерге шектеу қоюына байланысты негізгі мақсатына қол жеткізе алмады. Сондықтан, Құрылтай жұмыстары діни мәселелерге көбірек көніл бөлуге мәжбүр болды. Құрылтайда қабылданған 13 баптық шешімдердің тек біреуі ғана саяси сипатта болды. Бұл бапта Дала мен Түркістан округтеріндегі халықтың сайлау және сайлану құқтарының қайтарылуы талап етілді.167

166 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 26-27-бет; (Қазақ, 1913, 9 наурыз, № 5)

167 Бұл құрылтай жұмысы туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз : Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 70-72-бет; Соныкі. «Rusya Türklerinde Milli Mücadele Tarihi (1905-1917)». Ankara, 1985, 237-240-бет; Айда А. «Sa-dri Maksudi Arsal». Ankara, 1991, 80-бет.

�� ��

Дума Мұсылман Фракциясының төрағасы Тевкелевтің Ресей мұсылмандарының проблемаларын кең түрде анықтау барысындағы осы шарасы да нәтижесіз қалды. Енді халықтың өз проблемаларын өздерінің Петербургқа жеткізуінден басқа амал қалмаған еді. Түркістаннан келіп Петербургта білім алып жүрген Шоқай Дума мұсылман депутаттары мен Түркістанның мұсылман халқы арасындағы осы байланыссыздыққа бейжай қарап тұра алмады. Университеттегі алғашқы күндерінен бастап-ақ Дума Мұсылман Фракциясына бұл мәселеде жәрдемдесуге тырысты. Осы орайда Сырдария аймағы мен Ташкентке жиі барып келіп тұрды. Осы сапарларында анықтаған проблемаларды Дума Мұсылман Фракциясына жеткізді.

Думада қазақтарға қатысты қолға алынуы тиісті ең маңызды екі мәселе – қазақтарға сайлау құқының қайтарылуы және жерлерін тартып алушылықты тоқтату еді.

Қазақ жерлерінің орыс мұжықтарына үлестіріліп берілуіне 1891 жылдың 25 наурызында шыққан Дала Жарғысының № 120- бабы негіз болуда еді. Бұл бапта қазақтардың қажеттіліктерінен артық жерлерінің қазынаға тиесілі екендігі айтылады. Бұл бапты әрқалай тұжырымдауға болатын еді. Жалпы алғанда көшпелі мал шарушылығымен айналысқан қазақтардың жерлерінің қаншасы артық деп саналуға тиіс еді_ Мұның ешқандай өлшемі жоқ екендігі даусыз. Сондықтан, осындай көмескі бап қазақ жерлерін жырымдап келімсектерге беруге қолайлы болды.

Бірақ, осыған ұқсас бап Түркістан округінде жоқ еді. Бұл округке байланысты 1886 жылдың 21 маусым күні шыққан Түркістан округінің жарғысында жергілікті халықтың жерлерін келімсектерге беруге негіз боларлық ешқандай бап орын алмаған еді. Осы себепті Түркістанның Самарқан, Ферғана және Сырдария облыстарында жергілікті халықтан алынып, келімсектерге берілген жерлер заңсыз еді.

Патшалық өкімет Түркістан округінде орыстарға жер беру үшін заңдық негіз жасау мақсатымен ІІІ-Думаға бір заң жобасын жіберді. 1911 жылы Думаның күн тәртібіне қойылған бұл жоба қазақтардың артық жерлерінің қоғамдық мүлік саналуына мүмкіндік беретін бір үкімді қамтыды.

Заң жобасының Думадағы талқылаулары түркістандықтардың құқықтарын қорғайтын депутаттардың аз еместігін көрсетті.

Қазан депутаты С.Максуди, Забайкалье депутаты Волков, Уфа депутаты Тевкелев, Тобыл депутаты Жубинский, Барон Майендорф, Кадет партиясының лидері Милюков, Астрахань депутаты Виноградов жобаға қарсы пікір білдірді. Олар аталған заң үкімінің ауқымын шектеді. Қазақтардың су арықтары, егістік жерлері, алма мен жүзім бауларының ешқашан да қажеттен артық деп есептеліп, қоғамдық мүлік санала алмайтындығы жобаға енгізілді. Ол думадан осылайша өтті. Алайда Мемлекеттік Кеңес жоба мәтінінде кемшілік бар деген желеумен қайта қаралуы үшін Думаға қайтарды. Думада 1911 жылы 7 желтоқсан күні екінші рет қаралған жоба алғашқы түрімен Думадан өтті.168

Негізінде қазақтар өкіметті жақтаушы орыс депутаттары басым Думада өз пайдаларына, бірақ, өкіметтің мүддесіне қайшы әрқандай бір шешім қабылданады деп үміттенбейтін. Соған қарамастан өз мәселелерін Думаның күн тәртібіне қоюға барынша күш жұмсайтын. Өйткені, осылайша мәселелерінің Думада талқыланып астаналық орыс газеттерінің хабарларына арқау болуы көзделетін. Бұл болса проблемалардың орыс халқына естіртудің әсерлі бір шарасы еді. Сөйтіп, келешекте қазақтар пайдасына кейбір дамушылықтарға қол жеткізу күтілді.

Осындай жұмыстардың бел ортасында жүрген Шоқай Түркістанға байланысты мәселелер жайында мәлімет мен дәлел жинау үшін Ташкент пен Ақмешіт секілді Түркістан қалаларына сапар шегіп жүрді. Туған қаласы Ақмешіттің тұрғындары оны өздерінің Петербургтағы өкілі ретінде есептеді. Осы себептен, Думаның келімсектер мәселесі талқыланатын мәжілісіне мәлімет жинау үшін Ақмешітке келгенінде, жергілікті халықтан үлкен қолдау көрді. Мұнда және Ташкентте жинаған мәліметтері Думадағы талқылауларда ортаға салынды. Мұның нәтижесінде орыс әкімшілік орындарының келімсектерге беру үшін жергілікті халықтан тартып алған жерлердің біраз бөлігі қайтарылды.169 Бұлар Шоқайдың Дума Мұсылман Фракциясында ешқандай да ресми қызметі болмастан, Бөкейхановтың бағыт-бағдар беруімен ерікті түрде атқарылған жұмыстар еді.

Негізінде Думаның Мұсылман Фракциясы өздеріне

168 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 28-бет.169 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 16-бет.

�� ��

көмектесетіндерге жалақы берерлік қаржылық мүмкіншіліктерден жұрдай еді. Тіпті, осы мақсатта мамандардан кеңесші немесе көмекші ретінде пайдалануларына заңдық негіз де жоқ еді. Думаның орыс партиялары мен поляк, еврей, армян тектес депутат топтарының Дума жұмыстарында пайдалану үшін айлық беріп мамандарға жұмыс істеткізетін. Думада депутат емес осындай көмекші қызметкерлер жұмыс істейтін орын «бюро» деп аталатын.170

ІІІ-Дума кезеңінде Мұсылман Фракциясында Алимардан Топчубашы әрі кеңесші және әрі хатшы ретінде жұмыс істеді. Топчубашының бұл қызметі бір-екі жылға ұласты. Айлығы қамтамасыз етіле алмаған Топчубашы бұл қызметін тастап, Әзербайжанға қайтуға мәжбүр болды.171

1914 жылдың соңында Петербургтағы мұсылман діни қызметкерлері ұйымдастырған бір жиналыс Дума Мұсылман Фракциясы үшін заңды бір комитет құруына жол ашатын саяси дамушылықпен аяқталды. Сол жылы І-дүниежүзілік соғыстың бұрқ етуі және тамыз айында Австрияға соғыс жариялауы мұсылман діни қайраткерлерді қозғалысқа түсірді. Олар соғыс кезінде, азаматы ретінде Ресейге адалдықтарын көрсеткісі келді. Сондықтан, мұсылмандардың орыс армиясына көмек комитетін құру ұйғарылды. Осы мақсатта өткізілген құрылтайда қабылданған шешім бойынша Дума Мұсылман Фракциясына қарасты бір мұсылман комитеті құрылды. Мұсылмандардан орыс армиясына материалдық көмек жинайтындығы үшін бұл комитетке оп-оңай рұхсат берілді.172

Комитет соғыс кезінде мұсылмандар тұратын аймақтардан айтарлықтай мөлшерде жәрдем жинады. Екінші жақтан бұл комитет Дума Мұсылман Фракциясында бір комитеттің құрылуын қамтамасыз еткен еді.

Бұл арада Қазақ газеті Дұмада саяси мәселелермен тікелей айналысатын бір мұсылман бюросын құру керектігін күн тәртібіне қойды. Газет Думаның мұсылман депутаттарының жұмыстарына жәрдемдесер бір бюросының жоқтығын қатаң түрде сынаған мақалалар жариялады. «Қазақ» газетінің көрсетуінше, Думада бір

170 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 277-бет.171 Сонда.172 Сонда, 124-бет.

бюроларының болмауы мұсылмандардың саяси саналарының саяздығынан туындап отырған еді. Бөкейханов бес миллион еврей мен бір миллион армянның Думадағы депутаттарының халықтарының құқықтарын пәрменді қорғаулары үшін бюро ашқандарын, бірақ, жиырма миллион мұсылманның бір ғана Алимардан Топчубашының жалақысын төлеп тұруға дәрменсіздік танытқанын тілге тиек етті. Мұндай әлсіздікті тек саяси соқырлықпен ғана түсіндіруге болатын еді.173

Бірақ, Алимардан Топчубашына жалақы беріле алмаған күндерден бері қарай екі жыл өткен еді. Осы уақыт ішінде халықтың саяси санасы өскен еді. Мұнда, әсіресе, І-дүниежүзілік соғыстың рөлі үлкен болды. Халық соғыста жеңіліске ұшыраған жағдайда, Ресейде үлкен өзгерістер болатынына нық сенген еді.174

Сол кезеңге дайындалу үшін қазірден Думадағы жұмыстарға мән берілу қажет еді. Думада әр түрлі мәселелерге байланысты ұсынылған заң жобаларын қадағалау және мұсылмандардың құқтарын қорғау үшін мамандар жұмыс істейтін бір мұсылман бюросының қажеттілігіне енді кез келген адамның көзі жеткен еді. Жергілікті газеттерге осы орайда талаптар қойған хаттар түсіп жатты.

Осы талаптарды басшылыққа алған Дума Мұсылман Фракциясы 1916 жылдың көктемінде бюро құруға шешім қабылдады. Мұсылман Фракциясы депутаттары мен мұсылман Комитеті мүшелері өткізген жиналыста, ең кем дегенде төрт қызметкерден тұратын бір бюро құру ұйғарылды. Осы төрт мүше татарлардың үлкен қалаларынан келетін болды. Әр аймақ өз өкілін белгілеп бюроға жіберетін еді. Өкілдердің жалақылары мен Петербургтағы баспана және тамақтану шығындарын, оларды жіберген аймақтардың халқы төлейтін болды.175

Ал Думада өкілдері жоқ Дала мен Түркістан өлкелері болса,

173 Сонда, 277-бет.174 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 206-бет.175 Бюрода жұмыс істейтін қызметкерлердің жылдық жалақысы былайша

белгіленді: қызметкердің жалақысы Дума депутатының жалақысына тең дәрежеде күндік он рубль болып, жылдық 3600 рубль және жылдық пәтерақы мен тамағы үшін де 900 рубль белгіленді. Осылайша бір қызметкер үшін жылдық 4500 рубль қаржы бөлінуі керек еді. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 278-бет.

�� ��

қалағанынша өкіл жібере алатын еді.176 Бөкейхановтың пікірі бойынша бюродағы қызметкерлер Думада депутаты бар халықтарға қаншалықты керек болса, Думада өкілдері жоқ халықтарға одан екі есе артық керек еді.177 Сондықтан, Бөкейханов «Қазақ» газетінде жазған мақалаларында қазақтарды бюроға өкіл жіберуге жігерлендірді. Бұл үндеулерге халықтан үлкен қолдау келді және бюроға қазақтардың өкілі ретінде Бөкейхановтың өзінің баруы жөн көрілді. Бөкейханов 1916 жылдың мамыр айының орталарында Петербургқа барып, Дума Мұсылман Фракциясының бюросындағы қызметін істей бастады.178

Бөкейханов қызметке бастағаннан кейін бюроға Түркістан аймағы атынан бір қызметкер алу қажеттілігі туралы пікір білдірді.179 Өйткені, өзі Түркістан өлкесі мәселелеріне қанық емес еді. Осыған орай Түркістан халқы Петтербуртағы Шоқайдан өздерінің атынан бюроға қызмет істеуін сұрады. Бірақ, Шоқай қолы бос емес екенін айтып бұл ұсынысты қабылдамады.180

1916 жылы патшалық өкіметтің Дала мен Түркістан округтарының халқын әскерге алу туралы шешім қабылдауы, бұл аймақтарда кең көлемдегі көтерілістерге түрткі болды. Алдыңғы бөлімде жан-жақты баяндалған бұл көтеріліс Думаның Түркістан аймағына қатысты жұмыстарын арттыра түсті. Сондықтан, Мұсылман бюросында Түркістан атынан бір өкілдің қызмет істеуі аса қажет еді.

Дума Мұсылман Фракциясы мен Бюроның қазақ қызметкері Бөкейхановқа қоса, Түркістан халқы да сол қызметке Шоқайдың тағайындалуы жөнінде ортақ пікірде еді.181 Шоқай бұл қызметті бұдан бұрын ұсынылған кезде қабылдамаған еді. Бірақ, 1916 жылдың тамыз айында Думаның көтеріліс болған аймақтарды тексеру үшін Түркістанға барған комиссиясына жол бастаушы және әрі аудармашы болып барған сапарында халық оған сол қызметті қабылдауын қадала өтінді. Бұл кезде Шоқай оқуын

176 Сонда.177 Сонда.178 Сонда, 287, 299-бет.179 Сонда, 353-бет. 180 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 353-бет.181 Сонда.

бітірген еді.182 Бұл жолы халықтың көңілін қалдырмаған Шоқай бюрода қызмет істеуге келісімін берді.183

Шоқай 1916 жылдың қараша айынан бастап, Дума Мұсылман Фракциясындағы қызметін бастады.184 Шоқай Таврическая көшесіндегі Мұсылман Фракциясы Бюросының астыңғы қабатына келіп орналасты.185 Шоқаймен бірге бюродағы қызметкерлер саны сегізге көтерілді. Сонымен, мұсылман бюросындағы қызметкерлер саны Думадағы мұсылман депутаттардың санынан екі адам артық болды.186 Ал әзірбайжандықтардың бюрода тұрақты өкілдері жоқ болса да, Алимардан Топчубашы, Халил Хасмамедов секілді Азербайжан зиялылары мен саяси қайраткерлері жиі-жиі Петербургқа келіп, бюроның жұмыстарына қатысып тұрды.187

Бюроның басшысы Ахмет Салихов еді.188 Шоқайдың бюродағы негізгі міндеті – Думадағы мұсылман депутаттарына Түркістан аймағына қатысты мағлұматтар мен деректер жинау болатын. Шоқай бұл міндетті бюроға ресми қызметкер болып тағайындалмас бұрын де ерікті түрде орындағаны белгілі. Оның сол кезде атқарған ең маңызды қызметтерінің бірі – қазақтардың

182 Чағатай Шоқайға университет төңірегінен де білімін Германияда жалғастыруы жөнінде кеңес берілгенін айтады. «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 20-бет; Қыдыралиев Д. «Mustafa Çokay’ın Hayatı, Faaliyetleri ve Fikirleri». Ankara, 2001, 23-бет. Бірақ бұл мағлұматқа біз күмәнмен қараймыз. Өйткені Шоқай университеттегі оқуын бітірген кезінде І-дүниежүзілік соғыс жалғасып жатты. Соғыс жағдайында Шоқайға Германияда бакалаврдан кейінгі білімін жалғастыру туралы кеңес берілуі ақылға қонымсыз келеді.

183 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 346-348, 353-бет.

184 Сонда, 341, 353-бет.185 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 145-бет.186 410 мүшесі бар ІВ Думадағы мұсылман депутаттар саны алтау еді. Олар

Ибн Эмин Әбусууд, Абдуллатиф Байтеряков, Мұхаммед Балғат, Минихажеддин Минниалиев, Құтлұғ Мұхаммед Тевкелев және Мұхаммед Юсуф Жаферов болатын. Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 70-бет. Ал бюро мүшелері болса, Сәлимгерей Жанртөре, Әлихан Бөкейханов, Нежип Курбангалиев, Исмаил Лиманов, Ахмет Салихов, Шакир Мухаммедияров, Зәки Уәлиди және Мұстафа Шоқай. Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 76-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 140-бет; «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 297-бет.

187 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 140-бет.

188 Сонда.

�0 �1

дәстүрлі сот орындары мен қазылары туралы жасаған зерттеуі болып табылады. Мұны Думаданың сот орындарының қайта құрылуы туралы талқылауларына қатысатын мұсылман депутаттары үшін дайындады. Сол үшін Түркістанның облыстары мен аудандарында, архивтерде және халық арасында зерттеу жүргізген Шоқайдың мақсаты Түркістанда орыс әкімдер жүргізген сот істерінің кем-кетік тұстарын көрсету және оның орнына жергілікті халықтың дәстүрлі сотының құрылуын ұсыныс ету еді.189 Шоқайдың бюродағы екінші міндеті – Зәки Уәлидимен бірге Дума Мұсылман Фракциясы атынан жасалатын орысша баяндамалардың мәтінін дайындау еді.190

Шоқайдың Дума Мұсылман Фракциясы бюросындағы қызметі 1917 жылдың 1 сәуіріне дейін жалғасты. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінің нәтижесінде ІВ-Думаның жұмысы аяқталды. Думамен бірге бюро да жабылды.191 Шоқайдың бюродағы соңғы қызметі Ақпан төңкерісінен кейін Ресей мұсылмандарының жағдайы талқыланатын өткізілетін жиналыстың дайындықтары болды.192

Шоқайдың Мұсылман Бюросындағы жұмыстары өзін осы қызметке тағайындағандардың сенімдерін жоққа шығармады. Шоқай саяси жұмыстарға икемділігі және орысшаға жетік болуымен Дума Мұсылман Фракциясы жұмыстарына зор үлес қосты. Дума депутаты және кейін тәуелсіз Грузия мемлекетінің Сыртқы Істер министрі қызметін атқарған Чхенкели Шоқайдың

189 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 48-49-бет. Қазақ газетінің бір санында дәстүрлі сот орындары жөнінде көлемді бір зерттеу мақаласы жарияланды. Қараңыз: «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 135-140-бет. Газет автордың атын көрсетпейді. Тек бір заңгердің дайындағанын айтады. Біз бұл мақала авторының Шоқай болу ықтималын назардан тыс қалдырмаймыз. Өйткені Шоқай студенттік жылдарында Түркістандағы дәстүрлі сот істері туралы ұзақ уақыт зерттеу жасағанын айтады. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 48-49-бет.

190 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 140-бет.

191 Мамыр айында Москвада өткен Ресей Мұсылмандарының конгресінде Ресей мұсылман ұйымдарының атқару комитеті құрылды. Бұл орган Дума мұсылман Фракциясы бюросының орнын басты. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslü-man Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 167-бет; Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 104-105-бет, «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 394-395-бет.

192 Шоқайдың бұл мәселеге байланысты қызметтері туралы Ақпан төңкерісі деген бөлімге қараңыз.

бюро жұмыстарын жоғары бағалайды. Ол бюро жұмыстарының Шоқайсыз соншалықты алға баспайтынын атап өтеді.193

Уфада тұратын Қазақ сұлтандарынан Сәлімкерей Жантөре Дума Мұсылман Фракциясы бюросындағы табысты іс-әрекеттерімен көзге түскен Шоқайдың депутат болып Думаға кірген жағдайда, Түркістанға көбірек пайдалы болатындығына сенді. Сондықтан, Уфадағы жерінің бір бөлігін оған тарту ету арқылы, оны сол арада жер иесі етуді және сөйтіп Уфадан сайлауға қатыстыруды жоспарлады. Бірақ, төңкерістер сайлаудың өткізілуіне мүмкіндік бермеді.194

193 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 54-бет. Қыдыралиев Шоқайдың бюродағы қызметін тым асырып жібереді. Оның Думада Түркістандықтардан басқа башқұрт, кавказ және қырым татарларының да мәселелерін шешуге күш жұмсағанын айтады. Қыдыралиев Д. «Mustafa Çokay’ın Hayatı, Faaliyetleri ve Fikirleri». Ankara, 2001, 37-бет.

194 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 25-бет; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 20-бет.

�2 ��

5. Ақпан төңкерісі

І-дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресейде туындаған қиын жағдай үш ғасырлық Романовтар әулетінің билігінің жойылуына себеп болды. 27 ақпан күні соғыс пен азық-түлік тапшылығына наразылық білдірген Петербург тұрғындарына әскерлер де қосылды. Сөйтіп ереуіл өрши түсті. Бүлікті Думаның қолдағанына сенген патша ІІ-Николай Думаның жабылуы туралы қаулы шығарды. Бірақ, Дума бұл шешімге мойынсұнбады. Патшаға адал өкімет мүшелерін тұтқындады да, оларды патшалық режимнің саяси қарсыластары отырған түрмелерге жапты. Түрмедегі тұтқындар босатылды.

Думаның оппозициялық қанатын құраған Кадет, меньшевик және эсер партияларынан Дума төрағасы Родзянконың басшылығында мемлекет істерін жолға қою үшін арнайы комитет құрылды. Осыған мезгілдес Думада өкілі жоқ социалистер де жұмысшы және солдат депутаттары кеңесін ұйымдастырды. 1917 жылдың 2-наурыз күні Дума Комитеті мен жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі бірігіп Ресейдің жаңа конституциясын дайындайтын Құрушы Мәжіліс195 шақырылғанға дейін елді басқару үшін бір Уақытша Өкімет құрды. Уақытша Өкіметке мұсылмандарға жақындығымен танылған Дума депутаттарының ішінен князь Львов – премьер-министр және ішкі істер министрі, Милюков – Сыртқы Істер Министрі және Керенский болса – заң министрі болып тағайындалды.196

Өкімет құрылған күні патша ІІ-Николай да тақтан бас тартып, билікті інісі Михаилге өткізді. Бірақ, Михаил тақты қабыл алмады. Сөйтіп Ресейде ғасырлар бойы жалғасқан Романовтар әулетінің билігі тоқтады.197 Патшаның тақтан түсуіне және оның орнына

195 Учредительное собрание.196 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 366-368-бет;

Құрат А. Н. «Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar». Ankara, 1987, 433-434-бет. 197 Қазақ газеті Ақпан төңкерісіне қатысты оқиғаларды жан-жақты баяндайды.

«Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 366-368-бет. Төңкеріс туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Құрат А. Н. «Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar». Ankara, 1987, 433-434-бет; Carr E. H. «Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1917-1923». I т., İstanbul, 1989, 75-102-бет.

теңдік, бостандық және әділеттілік талап еткен социалист және демократ депутаттардың билік тізгінің қолға алуына жол ашқан Ақпан төңкерісін Ресейде патшалық режимнің билігінде езгі көрген барлық орыс емес халықтар секілді, Дала мен Түркістан округтерінің халқы да үлкен қуаныш және тебіреніспен қарсы алды.198

Өйткені, халық арасында патшалық режимнің құлауымен барлық мәселелердің реттелетіндігі туралы нық сенім қалыптасқан еді. Әсіресе зиялылар патшаның орнына билік тізгінің қолға алатын төңкерісшіл орыс демократтарының мұсылмандарға қарсы жасалған әділетсіздіктерді доғаратынына, орыс емес халықтармен бірге мұсылмандарға да өзін-өзі басқару құқы беретіндігіне және ең маңыздысы, орыс мұжықтарының Орта Азияға жаппай қоныс аударуын тоқтататындығына сенді.199

Міне сол күн де келіп жеткен еді. Бірақ, оқиғалар барысы орыс төңкерісшіл демократтарына артқан үмітті ақтамады. Шоқай осы себепті төңкерісшіл орыс демократтары үшін «патшалық дәуірде қаншалықты тартымды және сүйкімді болса, патшалық дәуірден кейін билік басында, соншалықты сұмырай және жеккөрінішті еді» дейтін еді.200

Қазақ зиялылары халықты Ақпан төңкерісін қолдауға үндеді. Төңкеріс басталғанда Бөкейханов Минскіде майдан тылындағы қара жұмыстағы әскерлерге жәрдем жұмыстарымен шұғылданып жатты. Бөкейханов өзімен бірге сонда қызмет істеп жүрген және ішінде Дулатов, Есболов, Т.Жаманмұрынов да бар он бес қазақ зиялысымен бірге төңкерісті қолдады. Зиялылар Дала

198 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 10-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 213-бет. Көптеген Түркістандықтар, әсіресе қарттар Ақпан төңкерісін 1916 жылғы көтерілістің бір жемісі деп ойлады. Шоқай М, сонда. Түркістанда көптеген ақын Ақпан төңкерісіне арнап жыр-дастандар шығарды. Алайда большевиктердің қазан төңкерісі туралы ешқандай да әдеби шығарма жазылмады. Өйткені Дала мен Түркістан өлкелерінде қазан төңкерісі халық қозғалысы ретінде бағаланбаған еді. Касымов B. «XX. Asr boş’da Cadid adabieti va tari-hiy hodisolar», Cadidçilik: İslohot, yangilaniş, mustakillik va tarkkiyat üçün kuraş (Turkiston va Buhoro cadidçiligi tarihiga yangi çizgilar), Taşkent, 1999, 115-бет. Байтұрсынов Дала мен Түркістан халықтарының Ақпан төңкерісін қаншалықты жылы қарсы алса, қазан төңкерісін соншалықты салқын және абыржулы қарсы алғанын айтады. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 36-бет.

199 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 13-бет.200 Сонда.

�� ��

мен Түркістандағы 25 орталыққа жеделхат жолдап, халықты төңкеріс пен жаңа өкіметті қолдауға шақырды. Жеделхатта жаңа жағдайдың Ресей халықтарына бауырластық, теңдік және бостандық әкелетіндігіне баса көрсетіліп, қазақ халқының құрушы мәжіліс жұмыстарына дайындалу керектігі аталып өтілді. Онда Ресейдің жаңа басқару жүйесінің демократиялық республика болуын қалайтындықтарына да көрсетілді.201 Бөкейханов Шоқайға да бір жеделхат жолдап, Минскіге келуін өтінді. Бірақ, Шоқай бұдан бұрын баяндалғанындай, төңкерістік жағдайындағы байланыс қиындықтары салдарынан Минскіге бара алмады.

Ақпан төңкерісі Шоқай және «Қазақ» газеті төңірегіндегі зиялыларда бір ұлттық мемлекет құру үмітін туғызды. Олар Ресейдің республикалық мемлекет ретінде қайта құратыны күтілген Құрушы Мәжілістің Дала мен Түркістан халықтарына өзін-өзі басқару мәселесінде кейбір құқтар беретініне сенді. Уақытша үкімет Құрушы Мәжілістің жұмыстарына түркістандықтардың 32 депутатпен қатысуына шешім қабылдады.202 Бірақ, Бөкейхановтың осы тарихи мүмкіншілікті толық пайдаланып пайдалана алмайтындыпқтарына күмәнданды. 1917 жылы жазған бір мақаласында ол алдарында болашақ ұрпақ алғыс немесе қарғыс айтатың қиын шарттар тұрғанын атап өтеді.203

Ақпан төңкерісінен кейінгі саяси өзгерістер Думаның Мұсылман Фракциясын да бейжай қалдырған жоқ. Төңкерістен бір апта өткеннен соң Қазан, Қырым, Кавказ және Орта Азиядан өкілдер Мұсылман Фракциясының Бюросына келіп, мұсылмандардың төңкерістен кейінгі жағдайын талқылаудың қажет екендігін айтты. Сондықтан, Ресей мұсылмандарының жалпы конгресін өткізу

201 Жеделхат мәтіні және олардың жолданған орталықтары үшін қараңыз: Қазақ, 24 наурыз 1917, № 223; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 216-бет; «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 232-233-бет.

202 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 69-бет. Шоқай еңбектерінде бұл санды 33 деп көрсетеді. Бірақ бұл мәселеде жаңылысады. Құрушы мәжіліс үшін Түркістан аймағына бөлінген депутат саны әртүрлі деректерде көрсетілгеніндей 32 болатын. қараңыз: Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Taşkent, 2000, 129-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 83-бет; Сафаров Г. «Колониальная Революция (Опыт Туркестана)». Алматы, 1996, 117-бет. Түркістанның сайлау аудандары бойынша депутат сандары мынадай еді: Ферғана аймағы 10, Сырдария аймағы 9, Самарқанд аймағы 5, Жетісу аймағы 6 және Закаспий өңірі 2. Сонда.

203 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 363-бет.

ұсыныс етілді.204 Сөйтіп жаңа дәуірде Ресей мұсылмандарының ортақ саясатын белгілеу мүмкін болмақ еді. Бірақ, бұл саясаттың негіздері турасында әлі ешқандай бір пікір қалыптаспаған еді. Құрылтайдың қандай негіздер бойынша өткізілетіні және күн тәртібі туралы әркім әртүрлі пікір айтып жатты.

Дума мұсылман депутаттары мен Мұсылман Бюросының қызметкерлері Ресейдің жаңа басқару жүйесінің қандай болуы керектігі мәселесінде екіге бөлінді. Бюро төрағасы А.Салихов, Ахтямов, Лиманов және Шоқай Ресейдің біртұтас демократиялық республика, ал Зәки Уәлиди мен Жантөре болса, республикалар федерациясы болуын жақтады.205 Мұсылман саясаткерлер патшалық кезінде тығыз ынтымақтасқан Кадет партиясымен байланыстарды жаңа кезеңде жалғастырып-жалғастырмайтындықтары туралы да бір шешімге келе алмады. Қазандық Садри Максуди бастаған бір топ Кадеттермен бұрынғысындай байланысты жалғастыра беруді табанды түрде қолдады. Ал, Бөкейханов пен Топчубашы болса партиядан кетудің дұрыстығына сенді.206

Дума Мұсылман Фракциясы бір қатар мәселелердегі алауыздықтарға қарамастан, Ресей Мұсылмандарының Жалпы Конгресін өткізуді талқылау үшін 15-17 наурыз күндерінде бір жиналыс өткізді. Ахтемовтың басқаруында, ішінде Шоқай, Бөкейханов және Дулатов секілді қазақ өкілдері де бар 22 адамның207 қатысуымен өткен жиналыста, бүкіл мұсылмандарға Ресейдің өзге азаматтарымен тең дәрежеде саяси, мәдени және экономикалық құқтар талап етілді208 және Бүкіл Ресей

204 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 146-бет.

205 Сонда.206 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık

ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 147-бет; Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 31-бет. 25 наурыз күні Садри Мақсұди Кадет партиясының конгресінде, Ресей мұсылмандарының партияға адал болып қалатындықтарын баян етті сондай-ақ Стамбулды басып алу туралы айтылған сөздерге наразылық білдіріп жиналысты тастап шығып кетпеді. Мұның өзі, Садри Максудиге қарсы Петербургтағы мұсылман өкілдердің наразылығын туғызды. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 146-бет.

207 22 кісінің есімдері үшін қараңыз: Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 76-бет.

208 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 214-бет.

�� ��

мұсылмандарының құрылтайын 1 мамырдан бұрын өткізуге шешім қабылданды. Конгресс әзірліктерін жүргізу үшін Ресей Мұсылмандарының Уақытша Орталық Бюросы құрылды. Бұл бюроның мүшеліктеріне Ахмет Салихов, Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шоқай, Зәки Уәлиди, Сәлімгерей Жантөре, Нежип Курбангалиев және Исмаил Лиманов сайланды. Сонымен қатар, Ресей мұсылмандарының Уақытша Орталық Бюросы Хабарлары деген атпен бір баспасөз органын шығаруға да келісілді.209

Жиналыстан кейін «Қазақ» газетінде қазақ халқына қарата бір үндеу жариялаған Бөкейханов, Шоқай және Дулатов Ресейдің жаңа өкіметін қолдауға шақырды. Бұрынғы өкімет дәуірінде қайғысымен қуанышына ортақтаса алмаған орыстармен терезесі тең болғаннан кейін, олардың жетістіктеріне қуанып, сәтсіздіктеріне қайғыратындықтарын атап өтті. «Қазақ» газетінің 20 наурыз 1917 жылғы санында «Алашұлына» деген атпен жарияланған үндеуінде аталған үш қайраткер, сонымен қатар, халықты бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып ұйымдасып, жаңа өкіметтің нығаюына қолдау көрсетуге және ашылатын жаңа Құрушы Мәжіліс пен парламентке өкіл сайлау үшін дайындық жасауға шақырды.210

Бөкейханов211 пен Дулатов Орынборға қайтты, ал Шоқай болса Петербурта қалды. Жаңа құрылған Уақытша Өкімет мүшелерінің Дала мен Түркістан халқының өзін-өзі басқаруы мәселесінде не ойлайтындықтарын білгісі келген Шоқай өкіметтің Дума және Кеңестік топтарының өкілдерімен кездесулер өткізді.212 Бұл, төңкеріс әкелген бостандық жағдайында Түркістанның болашақ басқару жүйесін қалыптастыру мақсатында жүргізілетін іс-шаралар үшін маңызды еді. Сол кездесулерде Шоқай күтпеген шындықпен бетпе-бет келді. Өкімет Дала және Түркістан халқына

209 Девлетшин Т. «Sovyet Tataristan’ı», Ankara, 1981, 82-бет; Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 76-бет; Ayda A. «Sadri Maksudi Arsal». Ankara, 1991, 84-бет.

210 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 372-373-бет; «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 234-236-бет.

211 20 наурыз күні Уақытша үкімет Бөкейхановты Торғай губернаторы етіп тағайындады. Торғайдың орталығы Орынборда, халық тұңғыш қазақ губернаторы ретінде оны ерекше салтанатпен қарсы алды. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 238-240-бет.

212 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 12-бет.

патшалық режимнен артығырақ құқтар мен автономия беруге ынталы емес еді.

Шоқайдың мұндай қорытындыға келуіне, әсіресе, ІВ-Думаның социал-демократтар тобының жетекшісі және төңкерістен кейін Петербург Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің төрағасы болған Николай Семенович Чехаидземен болған кездесуі себеп болды. Шоқай Чехаидзенің көзқарастарына мән берді. Өйткені Чехаидзе Петербург жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің төрағалығына сайлану арқылы Ақпан төңкерісінің жетекшісі дәрежесіне көтерілген еді. Сондай-ақ, Чехаидзе төрағалық ететін Кеңес Уақытша Өкіметтің саясатын белгілеуде ықпалды рөл атқаруда еді.213

Наурыз айларының соңына214 қарай өткен кездесуде Чехаидзе Дала мен Түркістан аймақтары үшін автономия пікірін айтарлықтай әсіре деп тапты.215 Чехаидзенің ойынша автономия кейінірек тәуелсіздікке, яғни сепаратизмге жол ашатын еді.216 Чехаидзенің бұл пікірінің Петербургтағы жалпы саяси көзқараспен мазмұндас екені даусыз. Шоқайдың айтуынша, ол кезде Дала мен Түркістан аймақтарының өз ішінде тәуелсіз билік орнатуын мойындайтын психологиялық және рухани орта не Петербургта не де Түркістанның өзінде әлі қалыптаспаған еді.217 Патшалық режим құлағанымен, ол орнатқан орыстардың үстемдігі психологиясы әлі жойылмаған еді.

Негізінде Шоқайдың Ресейдің жаңа жүйесінде елі мен халқы үшін күткен үміті зор емес еді. Өйткені, халықтың саяси әлсіздігін және жаңа жағдайдан мейлінше көбірек құқтар қамтамасыз ету үшін тиісті дәрежеде ұйымдаспағанын білетін еді. Сондықтан,

213 Сонда, 40-бет.214 Шоқай естеліктерінде бұл кездесудің сәуір айында өткендігін айтады. Бірақ 1

сәуір күні, Орынбор Құрылтайына қатысқандықтан бұл мүмкін емес. Соған қарағанда Шоқай бұл күнді шамасы ескі орыс календарынан 13 күн алдағы жаңа календарь бойынша айтқан болуға тиіс. Сонда бұл күндер наурыз айының соңғы он күніне сәйкес келеді.

215 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 27-бет; Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 41-бет.

216 Чехаидзе бір жылдан кейін, өзінің бұл көзқарасына қарама-қайшы жағдайда жүретін еді. Қарқынды дамыған саяси оқиғалардың нәтижесінде, Ресейден тәуелсіздігін жариялаған Грузияның президенті болатын еді.

217 Сонда, 42-бет.

�� ��

Түркістанның болашағы туралы Петербургта дайындалып жатқан жобаларға ықпал ете алмайтындықтарынан алаңдап жүрді.218

Шоқай наурыз айының соңына қарай Ташкенттен жеделхат алды. Жеделхатта шұғыл түрде Орынборға аттануы және сол жерде өткізілетін қазақ құрылтайында Түркістан қазақтарына өкілдік етуі сұралды. Сонымен қатар, құрылтайдан соң Петербургқа қайтпай Ташкентке келу керектігі де айтылды. Осыған орай Шоқай Ақпан төңкерісі алып келген азат ортада Түркістанның өзін-өзі басқаруын қамтамасыз ететін саяси жұмыстар атқару қуанышы мен тебіренісі аралас сезімдермен жолға шықты.219

Шоқай Орынборға барар жолда, Пенза, Шизран және Самара қалаларындағы темір жолы станцияларында, майданға жіберілген мұсылман жұмысшы-әскерлерін күттіріп қойғандықтарын көрді. Ақпан төңкерісі салдарынан пайда болған аласапыран жағдайда, жұмысшы-әскерлер ұмытылып, өз бетіне қалдырылған еді. Олар не майданға жөнелтілмеді, не үйлеріне қайтуы үшін босатылмады. Шоқай Дума Мұсылман Фракциясының Түркістан өкілі ретінде аталмыш қалалардың жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің басшыларымен кездесіп, әскерлерді босаттырып жіберді.220

Жолда қалған әскерлерге көңіл бөле отырып сапарын жалғастырған Шоқай Орынборға жеткенінде құрылтай жұмыстары да басталып кеткен еді. Орынбор ол кезде қазақтардың ұлтттық қозғалыстары үшін орталық болуға ең ыңғайлы қала еді. Темір жол бойына орналасқан Орынбор, қазақтар көптеп шоғырланған Ташкент пен Семей қалаларына қашықтығы бірдей еді. Қазақтардың мәдени және саяси өміріне бағыт-бағдар беріп келе жатқан «Қазақ» газеті де осында шығарылатын және бұл газетті шығаратын Байтұрсынов пен Дулатов та осы қалада тұратын. Оның үстіне Бөкейханов губернатор болып тағайындалған Торғай округінің әкімшілік орталығы да осы қала болатын.

218 Сонда, 12-бет.219 Сонда. Шоқай жолға шыққан күнін 14 сәуір деп көрсетеді. Алайда жаңа орыс

календары бойынша айтылған бұл күн ескі календар бойынша 1 сәуірге сәйкес келеді. Шоқай естелігінде кейде жана календарды, кейде ескі календарды қолданған. Расында да сол естелікте Орынбордан кейін Ташкентке барған күнін 10 сәуір деп көрсетеді. Бұл жерде, оның ескі календарды негізге алғанын байқаймыз. Сонда, 20-бет.

220 Сонда, 13-14-бет.

Құрылтайды «Қазақ» газеті ұйымдастырды. Газет Ресейде Ақпан төңкерісінен кейін болған әкімшілік және саяси өзгерістерді халыққа түсіндіру үшін осы құрылтайды қажет деп тапқан еді. Бұл құрылтай, әсіресе, Құрушы Мәжілістің Ресейдің келешектегі ел басқару жүйесін белгілеудегі рөлін халықтың түсінуі үшін қажет еді.

Қазақ зиялылары Құрушы Мәжіліс үшін сайлаулары үш ай ішінде өткізіледі деп есептеп отыр еді.221 Сондықтан, уақытты тиімді пайдалана білу маңызды еді. Ірі саяси өзгерістер болып жатқан осы кезеңнің бір күні, «Қазақ» газетінің сөзімен айтар болсақ, өткен дәуірдің жүз жылынан қымбат еді.222 Сондықтан, уақытты ұтымды пайдалананып тез әрекет жасау керек еді. Алайда «Қазақ» газетінің айтуынша, таяу арада жалпы қазақ құрылтайын өткізу жол байланысындағы қиындықтар салдарынан мүмкін емес еді. Сол себепті алдымен облыстық құрылтайлар ұйымдастыру ыңғайлы болмақ еді.223

Патшалық жүйенің төңкерістен кейін күшін жойған облыс, қала және аудан әкімшіліктерінің орнына Ресейдің әр жерінде наурыз айынан бастап азаматтық комитеттер құрыла бастады. Осыған мезгілдес Орал, Семей, Алматы және Торғайда қала және аудан көлемінде қазақ комитеттері құрылды.224 Облыстық құрылтайлар осы комитет жұмыстарын қарқындата түспек еді.

Облыс дәрежесіндегі қазақ құрылтайларының тұңғышы ретінде жоспарланған Орынбор құрылтайы іс жүзінде қатысушылары және мазмұны тұрғысынан, жалпы қазақ құрылтайына айналды. Өйткені, құрылтайға қатысушылардың саны көп болуымен қатар, Орынбордан басқа Ақмола, Семей және Сырдария секілді облыстардан да келген өкілдер болды.225 Сонымен қатар, Қазан мен Уфадан татар және Түркістаннан өзбек өкілдер де құрылтайға қатысты. Құрылтайда татарлар атынан Фатих Керимнің, өзбектер атынан Ташкент Шура-и Ислам ұйымының

221 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 366-бет. Уақытша үкімет кейіннен құрушы мәжіліс үшін сайлау уақытын қараша айы деп белгілейтін еді.

222 Сонда, 375-бет.223 Сонда, 366-бет.224 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 238-239, 221-бет;

«Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 366-бет. 225 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 373-бет.

�0 �1

төрағасы Мүневвер Каридің сөз сөйлеуін құрылтайшылар үлкен толқу және тебреніспен қарсы алды.226 Осындай ерекшеліктер Орынбор Құрылтайын облыстық дәрежеден Жалпы Құрылтай дәрежесіне көтерді.227

Құрылтай шешімдеріне Уақытша Өкімет дереу қолдау білдірді. Бұл құрылтайшыларға оңды әсер етті. Құрылтайдың алғашқы күні Дала мен Түркістан өлкелеріне орыстардың көшіп келуінің тоқтатылуы және мемлекет тарапынан оларға беру үшін қоғам мүлкіне өткізілген, бірақ, әлі табыс етілмеген жерлердің иелеріне қайтарылуы туралы қабылданған шешімдерді, ертеңіне Уақытша Өкімет қабылдағандығын мәлімдеді.228 Құрылтайдың жұмысшы-әскерлердің үйлеріне қайтарылуы, жұмысшы әскер алуды тоқтату, осы мәселеге байланысты пайда болған тәртіпсіздіктерге араласқандарды қудалауды тоқтату, көтерілістерге байланысты тұтқындалғандардың босатылуы жөніндегі талаптарына да Уақытша Өкімет келісім берді. Негізінде Уақытша Өкіметтің төңкерістен кейінгі аумалы-төкмелі кезеңде майданға әскер жіберуі де мүмкін емес еді. Өкімет Орынбор құрылтайының бұл жөніндегі талаптарын қабылдау арқылы Ресейдің басқару саясатында өзгеріс болғандығын көрсеткісі келген еді.229

300 делегат қатысқан құрылтайдың қазақтардың болшақтағы ұлттық өмріне қатысты өзге шешімдері мыналар еді. Қазақтардың ауыл, аудан, қала және облыс комитеттерін құру, Жалпы Қазақ Құрылтайының өткізу үшін дайындық жасау, қазақ мектептерін ретке келтіріп санын көбейту, сондай-ақ, соттың қайта құрылуы.230 Сонымен қатар, құрылтайда Ресейдің жаңа басқару жүйесінің демократиялық парламенттік республика болуы, дін мен мемлекет істерінің бір-бірінен ажыратылуы ұйғарылды.231 Осындай нәтижелерімен қазақтардың орыс бодандығындығына кіргеннен бергі жердегі тұңғыш алқалы бас қосуы деп «Қазақ»

226 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 14-15-бет.227 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 226-бет. Шоқай да

естеліктерінде бұл құрылтайды үнемі жалпы қазақ құрылтайы деп атайды. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 14-16-бет.

228 Сонда, 15-бет.229 Сонда. 230 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 376-377-бет;

Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 15-бет.231 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 376-бет.

газеті сипаттаған232 Орынбор құрылтайы күтілгеннен әлдеқайда табысты өтті.

Орынбор құрылтайы өзге мұсылман халықтарына Ресейдегі саяси өзгерістерге бейімделіп әрекет жасауға кеңес берген үндеулер қабылданды. 6 сәуір күні Байтұрсынов, Шоқай, Танашев және Фахреддиновтың аттарынан әр түрлі орталықтарға жеделхаттар жіберілді. Бұлардың бірі Бұқара ханы Сейіт Әлімханға жіберілді. Жеделхатта оған Ресейдегі саяси өзгерістерге сай халыққа көрсетілген қысымдарды тоқтатып, бостандық беруі кеңес етілді.233 Сөйтіп, Орынбор Қазақ Құрылтайының осы жеделхаттары Ресейдегі бүкіл мұсылман халықтарың ортаықта болып жатқан өзгерістерден пайдалануға шақырды.

Шоқай Орынбор Құрылтайында жүргенде, Түркістанда да маңызды саяси дүмпулер болып жатты. Ташкентте Жалпы Түркістан өлкесі Атқару Комитеттері Конгресін өткізуге шешім қабылданды. 9-17 сәуір күндері өткізілуі жоспарланған бұл конгреске Ақпан төңкерісінен кейін құрылған орыс жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің мен мұсылман ұйымдарының өкілдері қатысатын еді.234 Бұл конгреске Шоқай сыртынан туған қаласы Ақмешіттен өкіл ретінде сайланды.235 Бұл туралы хабар өзіне жетісімен Шоқай қазақ құрылтайына Түркістан атынан қатысқан Мүневвер Кари, Әбдушеми Кари, Серқұл Аллабергенұлы және Юсуф Басықараұлымен бірге Орынбордан аттанды. Орынбор құрылтайында жұмыстарының қауырттығына байланысты Түркістан мәселелерін әңгімелесе алмаған Шоқай, отарбада кетіп бара жатып Түркістан делегациясымен ұзақ сұхбаттасуға мүмкіншілік тапты. Шоқайдың төңкерістен кейінгі Түркістанның жағдайы туралы олардан естіп білгендері Петербургтан Орынборға аттанған кезде Түркістанның өзін-өзі басқару жөніндегі толқу-тебіренісін су сепкендей басты. Ол Түркістан делегациясының айтқандарынан Түркістандағы ұлттық

232 Сонда, 374-бет. (Қазақ, 1917, № 225); Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 223-бет.

233 Бұқара хандығы да 12 сәуірде жеделхатқа берген жауабында халықтың бұрынғы тұрмыс-салтын сақтай отыра теңдік пен бостандыққа қол жеткізуін қамтамасыз етуге күш жұмсайтындығын мәлімдеді. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 225-226-бет.

234 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Taşkent, 2000, 62-бет.235 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 16-бет.

�2 ��

ұйымдасудың Дала аймағына қарағанда күрделі жағдайда жүзеге асатындығын аңғарды. Түркістанда орыстар мұсылмандармен салыстырғанда көбірек тәртіпті және шұғыл ұйымдасуда еді.236

Шоқай жалпы түркістан конгресіне өкілі болып сайланған қаланың жағдайын көріп білу үшін Ақмешітте отарбадан түсті. Петербургтағы студенттік жылдарында Ақмешітте бірнеше мәрте болып, осы аймақтың мәселелерін Думаға жеткізген еді. Сондықтан, қала халқы оны ерекше сыйлап, жақсы көретін. Соған байланысты Ташкентте өткізілетін Түркістан жалпы конгресіне Ақмешіттен өкілдер сайлау мәселесі сөз болғанда Шоқай ең алғаш ойға орала кетген есімдердің бірі болды.237

Төңкерістен Шоқайдың Ақмешітке ат басын тірегенге дейінгі өткен мерзім ішінде қалада патшалық жүйенің таратылып жіберілген, жергілікті әкімшіліктерінің орнына үш азаматтық ұйым құрылған еді. Бұлардың екеуін жергілікті халық, ал үшіншісін орыстар құрды. Жергілікті халық алғаш рет адал азамат ретінде жоғары бағалаған Ералы Қасымның төңірегіне жиналып, оның жетекшілігінде Ақмешіт Ұлттық Кеңесін ұйымдастырды. Бірақ, Ералы Қасымның адалдығы Ақмешіттегі мұсылмандардың саяси ауызбірлігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті болмады. Мансапқұмарлығымен танылған Ақмешіттік адвокат Сер-Али Лапин Ералы Қасымның басшылығында жұмыс істеуден бас тартып, өзінің Ақмешіт Халық Өкілдері Кеңесін құрды. Сөйтіп, жергілікті халық екіге бөлінді. Ал, орыстар болса Агапов деген темір жол жұмысшысының жетекшілігінде жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің шаңырағы астында бірауыздылық танытып жатты.238

Жергілікті күштердің өзара қырқысуынан пайдаланған орыстар үстемдіктерін орнатып қаланы өз беттерінше басқарды. Кеңестің қарулы мүшелері үйлерді аралап қалай болса солай тінту жүргізді. Адамдарды кездейсоқ тұтқындап әкетті. Олар көзге түскен мал-мүлікті тонаудан тайынбады. Осындай жүгенсіз билікке қарсы шығарлық күш-қауқар мұсылмандарда болмады. Сөйтіп, Шоқай Ақмешітке келген кезде, қаланың жаңа билігі бұрынғыдан да

236 Сонда. 237 Сонда. 238 Сонда.

бетер болып бой көрсетіп жатқан еді.239 Бұл жағдайды реттегісі келген Шоқай қала алаңында жұмысшы

және солдат депутаттары кеңесінің мүшелеріне қарата ескерту жасап сөз сөйледі. Бірақ, олардың Шоқайдың ескертулеріне құлақ салғылары келмеді. Сөздері «Бізге Петербург адвокаты керек емес»,240 «Билік Әскерлер мен Жұмысшылардың билігі» деп ұрандатып Шоқайға қоқан лоққылық жасады.241

Шоқай Ақмешітте екі күн болғаннан кейін Ташкентке қарай аттанды. Жолда Жүлек, Шиелі, Жаңақорған, Түркістан және Арыс секілді қалаларда жолыққан адамдардың барлығы Орыс Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің сұмдықтарын айтып шағымданды. Олардың айтуынша, Кеңеске қарасты қарулы адамдар жергілікті аудармашылармен ауыз жаласып, үйлерге баса көктеп кіріп мал-мүлікті тонаған. Шоқайдың пікірінше, бұрынғы жандарм мен полиция қызметкерлерінің жасағандары Кеңес өкілдерінің осы іс қимылдарына қарағанда, баланың ойыны секілді жеңіл болып қалған еді.242

Жол-жөнекей Кеңес ұйымдарының зорлық-зомбылығы туралы естігені Шоқайды қатты алаңдатты. Ол Ташкентте қандай жағдайға кездесетін еді_ Жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің жергілікті орындарының халыққа жасаған заңсыздықтарын Ташкент арқылы тоқтауға болатын ба еді_ Егер Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің Ташкенттегі орталығы жергілікті бөлімшелерін тәртіпке шақырмаса, мұны қалай реттеуге болады_ Шоқай осындай ойлардың жетегінде 1917 жылдың 10 сәуір күні Ташкентке келіп жетті.243 Отарбадан түсе салысымен Түркістан Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің конгресі өтіп жатқан бұрынғы Генерал-губернаторлық Сарайына барды.244

Лицейден бері көп мәрте кіріп шыққан сарайдағы өзгерістерді Шоқай бірден байқады. Сарайдың үлкен қабылдау залының қабырғаларында ілулі тұрған патша мен отбасының және

239 Сонда, 17-19-бет.240 Шоқай заңгерлік білім алуына қарамастан өмірі бойынша ешқашан адвокат

болып жұмыс істемеді.241 Сонда, 20-бет.242 Сонда. 243 Сонда; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli

Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 149-бет.244 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 20-бет.

�� ��

Түркістан генерал-губернаторларының суреттері түгелдей алынып тасталған еді. Бірақ, атақты орыс суретшісі Веращагиннің орыстардың Түркістанды жаулап алуын бейнелеген көлемді суреттері орындарында тұр еді. Бұлар түркістандықтарға төңкерістен кейін де, орыс билігінің жалғасатындығын аңғарту үшін әдейі қалдырылған еді.245

Шоқай залға кірген кезде осының шындығына көзі жетті. Залда Қоқан Сауда училищесі мұғалімдерінің бірі Л.С.Некора сөз сөйлеп жатты. Оның айтқандарынан есінде қалғаны, айқайлап бірнеше мәрте қайталаған мына сөздер еді: «Төңкерісті орыс төңкерісшілері, орыс жұмысшылары, орыс әскерлері жасады, Сондықтан да Түркістанда үстемдік пен билік орыстардыкі. Жергілікті халық орыстардың бергендерін місе тұтуы керек.»246

74 азаматтық ұйым атынан 99 орыс пен 72 жергілікті өкіл қатысқан247 конгресте Некораның сөйлеген сөздеріне жауапты жергілікті халық атынан сөз алған Ислам Шахахметұлы берді. Бірақ, оның «Демек төңкерісті орыстар жасаған екен, онда олар Ресейде айғайлассын. Төңкерісті кімнің іске асырғаны бізді қызықтырмайды; біз тек құқықтарымызды сұраймыз» деп айтқан сөздеріне248 орыстар құлақ аспады. Қандай партия немесе қандай көзқараста болуына қарамастан конгреске қатысқан орыстардың барлығына, Некораның сөздері майдай жақты. Олардың Некорадан айырмашылықтары төңкерісші сыпайылығын сақтап бұл көзқарастарын ашық тілге тиек етпеулері ғана еді.249

Шоқай Түркістанның әртүрлі аймақтарынан конгреске келген мұсылман өкілдерімен өткізген кездесулерінен, сан жағынан аз болуларына қарамастан Орыс жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің Түркістанға үстемдіктерін орнатып алғандары белгілі болды.250 Шынымен де, орыстар Ақпан төңкерісінен кейін ұйымдасу мәселесінде мұсылмандардан ширақ әрекет еткен еді. 3 наурыз күні Ташкенттегі тұңғыш азаматтық саяси ұйым ретінде Орыс жұмысшы депутаттары кеңесі құрылды. Мұның ертеңіне,

245 Сонда, 21-бет.246 Сонда, 22-бет.247 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 62-бет.248 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 226-бет.249 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 22-бет.250 Сонда.

яғни 4 наурыз күні орыс солдат депутаттары кеңесі құрылды. Наурыз айының соңында бұл екі ұйым бірігіп жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі деп аталды.251

Сөйтіп, Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің шаңырағы астында күштерін біріктірген орыстардың Түркістандағы билік тізгінін қолдарына алуы қиынға соқпады. Сәуір айының басында жұмысшы және әскер өкілдері Кеңесі басқа орыс ұйымдарымен тізе қоса отырып, генерал-губернатор Куропаткинді орнынан алды да патшалық әкімшіліктің барлық басқару аппараттарының күшін жойды. Округ билігі Түркістан аймағының жаңа басқармасын түрін белгілейтін І-Түркістан Жалпы Конгресіне дейін Ташкент Халық Ұйымдары атқару комиссарлары И.Н.Иванов, В.П.Наливкин, И.И.Беляков, Ф.Н.Добкевичке уақытша тапсырылды.252 Сонымен, Түркістанда азшылықтағы орыстар бұрынғы патшалық жүйенің барлық механизмін, қарулы күштерін және басқа да басқару құралдарын бақылауларына алып мұсылмандарға билік жүргізе бастаған еді.253

Ал, Түркістандағы мұсылмандардың ұйымдасуы болса наурыз айының орталарында жадитшіл (жаңашыл) зиялылардың бастамасымен іске асты. 14 наурыз күні Убайдуллах Хожаев, Мүневвер Кари және Абдуллах Авлони сынды жадитшіл зиялылардың жетекшілігінде мұсылмандар «Шураи Исламие» деген атпен алғаш саяси ұйым құрды.254 Мұсылмандардың ұйымдарына «Шураи Исламие», яғни «Ислам Кеңесі» деген ат берулері төңкерістен кейін кең таралған «бүкіл билік Кеңестерге» деген ұраннан шабыт алуларының бір көрінісі болса керек.255 Бұл есім мұсылмандардың Түркістанның билігіне талапкер екендіктерінің бір айғағы еді.

251 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 33-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 20-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 214-бет.

252 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 41, 43-бет.253 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 22-бет.254 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 22-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 36-бет; Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 29-бет. Беннингсен Шураи Исламиені бір партия ретінде көреді және Азербайжанда құрылған либерал-социалист көзқарастарға жақын Мусават Партиясынан үлгі алғандықтарын алға тартады. Ben-ningsen A., Quelquejay C. L. «Step’de Ezan Sesleri Sovyet Rejimi Altındaki İslamın 400 Yılı». İstanbul, 1981, 84-85-бет.

255 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 36-бет.

�� ��

Ташкентте құрылған «Шураи Исламие» Түркістанның түрлі аймақтарындағы мұсылмандар арасында кең көлемде қолдау тапты. Аз уақыт ішінде жергілікті жадитшілдердің арқасында Түркістанның көптеген жерінде соған мазмұндас саяси және қоғамдық ұйымдар құрыла бастады. Әртүрлі аттар алған бұл ұйымдардың көпшілігі бір-бірінен тәуелсіз және тіпті хабарсыз ұйымдасулар болатын. Бұлар Самарқанда «Миражул Ислам», Әндижанда «Азад Халық», «Мифтахул Маариф», «Санаул Ислам», Қоқанда «Мұсылман Еңбекшілер Одағы», Каттақорғанда «Равнакул Ислам», Хожентте «Муаин-ат Талибин» деген ұйымдар еді.256 Қорытып айтқанда мұсылмандардың ұйымдасуы орыстарға қарағанда бытыранқы сипат алды.

Бұл арада орыс жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі патшалық режимнің Түркістан генерал-губернаторы Куропаткинді орнынан алып, билікті өз қолдарына алғаннан кейін іле-шала Петербургтағы Уақытша Өкімет Түркістан мен Дала губернияларын таратып жіберді. Ол 7 сәуір күні Түркістан генерал-губернаторлығының орнына Түркістан Комитеті деген атпен жаңа бір әкімшілік орын құру жөнінде шешім шығарды.257 Түркістан Комитетіне 4 мұсылман жане 5 орыстан тұратын 9 мүше тағайындалды. Олар: Н.Н.Щепкин, Преобреженский, Липаский, Ялпатевский, Шкапский, генерал Абдулазиз Девлетшин, Садри Максуди, Мұхаметжан Тынышбаев және Әлихан Бөкейханов еді.258 Түркістан Комитетінің жауапкершілігіне мына аймақтар кірді: Түркістан өлкесінің Самарқан, Сырдария, Ферғана, Жетісу,

256 Сонда, 40-бет.257 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 30, 32-33-бет; Хайит Б.

«Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 215-бет. Бөкейханов Түркістан Комитетінің құрылуын, Түркістан өлке автономиясы үшін маңызды бір қадам ретінде есептейді. Оның пікірінше, бұл ағылшын отарларындағыдай жеке парламенті бар автономиялық басқаруға көшудің бастамасы еді. Бөкейханов сонымен қатар Құрушы Мәжіліс Түркістанға автономиялық басқару правосын береді деген үмітте болатын. «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 236-237-бет; «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 378-бет.

258 Бөкейхановтың Түркістан Комитетіне сайлануы тек қағаз жүзінде ғана еді. Ол Түркістан Комитетінде ешқашан қызмет атқармады. Өйткені Бөкейханов сол уақытта Уақытша Өкімет тарапынан 20 наурыз күні Торғай облысы губернаторы болып тағайындалып, сонда қызмет жасап жатқандықтан Түркістанға бара алмады. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 30-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 216-бет.

Каспий аймағы облыстары мен Хиуа, Бұқара хандықтары.259 Уақытша Өкімет Дала Бас Губерниясы үшін жеке бір әкімшілік орын құрмай, тікелей өз қарамағына алды.260

Түркістан Комитетінің мүшелері 13 сәуір күні Ташкентке келіп қызметтеріне бастады.261 Түркістан өлкесі Атқару Комитетінің төрағасы Щепкин сөз сөйлеп, жергілікті халықтың өзін-өзі басқару жүйесін демократиялық негізгі құқықтар (праволар) мен бостандықтарды басшылыққа ала отырып қалыптастыруға күш жұмсайтынына уәде берді.262

Конгресте жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі ең ұйымдасқан саяси топ болып көрінгенімен, ұйымды құраған орыстар арасында негізінде толық бірауыздылық жоқ еді. Олар саяси көзқарас тұрғысынан екіге жіктелді. Бір жақта монархияшылдар мен кадеттер болса, екінші жақта әсіре төңкерісшіл көзқарастағы солшыл социал-демократтар мен большевиктер тұр еді. Бұл екі топтың мұсылмандармен байланыстары да бір келкі емес еді. Монархияшылдар мен кадеттер Түркістанның жаңа саяси құрылымын қалыптастыру барысында, мұсылмандармен бірге жұмыс істегілері келмейтін. Сан жағынан басым көпшіліктегі мұсылмандардың демократиялық сайлауларда өздерін биліктен аластатып жіберетіндіктерінен алаңдайтын.

Расында да сан жағынан орыстар тек Жетісуда ғана өз кандидаттарын сайлатарлық жағдайда еді. Қалған бес сайлау аймағының ешбірінде жеңіске жету мүмкіншіліктері жоқ еді.263 Сондықтан, Түркістанда орыстар мен мұсылмандар үшін екі бөлек басқару орындарының құрылуын жақтады.

Әсіре социал-демократтар мен большевиктер болса, мұсылмандармен бірге жұмыс істеуді жақтады. Олардың монахияшылдар мен кадеттерге қарсы саяси күрестерінде

259 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 378-бет. Бөкейханов Түркістан Комитеті арқылы Бұқара мен Хиуа хандықтарына бостандық жолы ашылғандығын айтады. «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 378-бет; «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 237-бет.

260 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 216-бет.261 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 43-бет.262 Сонда, 44-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin

Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 152-бет.263 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 69-бет.

�� ��

мұсылмандарға арқа сүйегісі келді. Сол себепті, әсіресе, солшылдарға бейім мұсылман зиялыларын өз қатарларына тартуға тырысуда еді.264

Мұсылмандармен ынтымақтасуға үзілді-кесілді қарсы шыққан орыстарға Түркістан Кадет партиясы көсемі және Ташкенттің бұрынғы муниципалитет төрағасы Н.Т.Маллицкий жетекшілік етуде еді. Конгресте Маллицкий Ташкент және басқа Түркістан қалаларында орыстар мен мұсылмандар үшін жеке қала муниципалитеттерін құру туралы бір жобаны ұсынды.265 Түркістан Атқару Комитеттері өкілдері Конгресінің хаттамаларына қарағанда, бұл жоба туралы сөз алғандардың барлығы қарсы пікір білдірді. Олар мұсылман өкілдер еді. Орыс өкілдерінің ешқайсысы да бұл турасында сөз алған жоқ.266 Мұсылмандардың қарсылығы бұл жобаның халықтарды бір-біріне қарама қарсы қоятынына және этникалық араздықты ушықтыратынына негізделді. Зәки Уәлиди бұл жобаны орыстарды жергілікті халықтан бөлудің және отарлау саясатының жалғастырудың амалы екенін атап өтеді.267 Сөйтіп, әсіресе, мұсылман демократтар жобаны қатаң сынға алды. Жоба осындай наразылықтар нәтижесінде күн тәртібінен алынып тасталды.268

Бірақ, жоба күн тәртібінен тек уақытша ғана алынған еді. Орыстар, алда әңгіме етілетіндей, орайы келген сайын бұл жобаны күн тәртібіне қойып, мақұлдатуға күш жұмсайтын еді.

Некораның орыс үстемдігін жақтап сөйлеген сөзі және Малицкийдің орыстар үшін жеке бір әкімшілік құруды талап еткен

264 Сонда, 23-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 362-бет.

265 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 69-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 64-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 150-бет.

266 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 69-бет.267 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 64-бет.268 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 69-бет; Азамхожаев С.

«Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 64-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 149-152-бет.

ұсынысы, Түркістан мұсылмандарының күштерін бір орталықта топтастыру керектігін айқын көрсетті. Бұл үшін бөлек бір конгрес ұйымдастырып, уақыт жоғалтқысы келмеген мұсылман мүшелер Түркістанның барлық аймағындан өкілдер қатысып отырған осы конгресс кезінде Түркістан мұсылмандарының І-Жалпы Конгресін өткізуге шешім қабылдады.269

Конгрессті 16-21 сәуір аралығында «Шураи Исламие» ұйымдастырды. Оған 150 өкіл қатысты. Олардың арасында Түркістан Комитетінің мұсылман мүшелері Девлетшин, Максуди, Тынышбаев те бар еді. Конгресте қызу талас-тартыстар болды. Ресейдің жаңа басқару жүйесі мен Түркістанның автономиясы ең даулы мәселелер қатарынан орын алды. Мүшелер Ресейдің демократиялық республика болуы мәселесінде бірауыздылық танытса да, бірақ оның унитарлық немесе федерациялық республика болуы мәселесінде екіге бөлінді. Зәки Уәлиди мемлекет билігі мен мен оны қалыптастыру туралы сөз сөйлеп, федерациялық басқару жүйесінде Түркістанның жерге (территорияға) негізделген автономия болуын қызу қорғады.270 Оның бұл пікірін Махмұт Хожа Бехбуди, Абижан Махмут, М.Тынышбаев, Вадим Чайкин қолдады.271 Садри Максуди, Бекир Кебир, Шоқай және Мүневвер Кари болса, демократиялық Ресей республикасы құрамында мәдени автономияны жақтайтындықтарын білдірді.272 Олар Ресей Өкіметінің Түркістанда жерге (территорияға) негізделген автономиялық үкімет құруға жол бермейтініне сенді. Олардың ойынша, мұндай талап Ресейге соғыс жариялаумен бірдей еді. Сондай-ақ, Түркістан халқының автономиялық билікті жүргізе алатындықтарына да күмәнданды. Өйткені, патшалық кезеңде ел басқару ісіне қатыстырылмаған жергілікті халықтан басқарушы маман қадрлар қалыптаспаған еді.

269 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 69-бет.270 Уәлидидің Ташкентте болу себебі де осы еді. Наурыз айында Дума Мұсылман

Бюросында 1 мамыр күні өткізілетін Жалпы Түркістан Конгресіне дайындық жасалды. Сонда Бюро төрағасы Ахмет Салихов және бірнеше бюро мүшесі унитарлық Ресейді қолдап, бұл турасында конгрестен шешім шығуы үшін күш жұмсады. Осыған реакция көрсеткен Уәлиди федерациялық көзқарасты Түркістанда үгіттеу және осы көзқарасты қолдаушылардың конгреске қатысуын қамтамасыз ету үшін 4 сәуір күні Ташкентке келген болатын. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 148-149-бет.

271 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 67-бет.272 Сонда.

�0 �1

Сондықтан, олар жеткілікті қадрлары жоқ елдің жерге негізделген автономияны жүргізетініне күдікпен қарады.273 Шоқайдың пікірінше автономияны жариялау оңай, бірақ оны сақтап қалу қиын еді.274 Шоқайдың мәдени автономияны жақтауының негізгі себебі, Тоғанның айтуынша, Кадет партиясы еді. Тоған Шоқайдың ресми мүшесі болмағанымен, Кадет Партиясының саясатына адалдық танытқанын алға тартады.275 Кадет партиясы мен Петербургтағы кейбір мұсылман өкілдер унитарлық Ресейді жақтады.276 Бірақ, кейінгі оқиғалар және әсіресе большевик төңкерісі Шоқайдың Уәлидидің бағытына көшуіне түрткі болатын еді.277

Ұзаққа созылған талас-тартыстардан кейін, конгресте Ресейдің федерациялық республика болуы жөніндегі пікір қабылданды.278 Сонымен қатар, мамыр айының басында Мәскеуде өтетін Ресей Мұсылмандары Конгресіне Түркістан атынан баратын 12 адам белгіленді.279

Конгрестің ең маңызды нәтижесі Түркістан өлкесі

273 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 42-бет.274 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 28-бет.275 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 154-бет.276 Петербургтан Мұсылман Бюросы төрағасы А.Салихов Шоқайға жеделхат

жолдап, унитарлық Ресей пікірін жақтауға кеңес берді. Сонда.277 Сонда, 149-бет. Осы конгресс кезінде Бөкейхановтың саяси тәлім-тәрбиесін

алған Шоқай мен Уәлиди арасындағы саяси көзқарас пен іс-қимыл айырмашылықтары айқын белгілі бола бастады. Олардың бір-бірінен айырмашылықтары тек автономия мәселесінде ғана емес еді. Олар партия мәселесінде де бөлек бағыт ұстануда еді. Шоқай ресми мүшесі болмауына қарамастан Кадет партиясын жақтайтын еді. Ал Уәлиди болса, Ташкентте Эсер партиясына мүше болды. Екі жастың мінез-қылықтарында да өзгешеліктер байқалады. Мәселен, Уәлиди әсіре, Шоқай болса салмақты еді. Бұл туралы қараңыз: Сонда, 149-152 б.

278 Сонда, 150, 153-бет; Абдурахимова Н., Рустамова Г. «Колониальная система власти в Туркестане во второй половине ХІХ-й четверти ХХ вв.». Ташкент, «Университет», 1999, 107-108-бет.

279 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 154-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 68-бет. 1917 жылдың 1-11 мамыр күндері Мәскеу қаласында өткен Бүкіл Ресей Мұсылмандарының Конгресі үлкен тартыстарға сахна болды. Соның нәтижесінде территориялдық автономияны жақтаушы федералистер, мәдени автономияны жақтаушы унитаристтерге қарсы 271 дауысқа 446 дауыспен жеңіп шықты. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Ылғар І. «Rusya’da Birinci Müslü-man Kongresi Tutanakları». Ankara, 1988; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müs-lüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 155-156-бет; Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 87-106-бет.

мұсылмандары орталық Кеңесі280 деген атпен бір орталық басқару аппаратының құрылуы болды. Мұнымен Түркістанда «Шураи Исламие», «Равнакул Ислам» және «Миражул Ислам» секілді әртүрлі атпен құрылған және бір-бірімен байланысы жоқ мұсылман ұйымдарының басын бір шаңырақ астында қосу көзделді.281 Қалалық Ұлттық Кеңес төрағалары осы орталық кеңестің мүшелері ретінде саналды. Қысқаша Ұлттық Орталық деп аталған бұл ұйымның төрағалығына Шоқай, хатшылығына болса Уәлиди, басқару алқасы мүшеліктеріне Мүневвер Кари, Абиджан Махмут, Махмут Хожа Бехбуди, Убейдуллах Хожа секілді зиялылар сайланды.282

Шоқай кеңес мүшелерінің ең жасы болуына қарамастан мұндай абыройлы қызметке сайлануын қуанышпен қайғы аралас ала көңілмен қабылдады. Естеліктерінде бұл қызметке лайық деп қаралуын өзінің жеке қабілеттерінен гөрі, Түркістанда интеллектуалдық адам күшінің тапшылығына байланыстырып қайғырады.283 Конгрессте сонымен қатар Ұлттық Кеңес атынан «Кеңес» атты бір газетті Уәлидидің басқаруында шығаруға шешім қабылданды.284

Түркістан Ұлттық Кеңесінің атқаруы тиіс істерінің басында облыстарда ұлттық күштерді ұйымдастыру, Уақытша Өкіметтің Түркістан Комитеті мен Түркістан жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі секілді әкімшілік ұйымдармен болған байланыстарында жергілікті халықтың құқтарын қорғау және құрушы мәжіліс сайлауларына дайындық жасау мәселесі тұрған еді.285

Конгрестен кейін Шоқай мен Уәлиди Қоқан мен Самарқанға барып, Ұлттық Орталықтың осындағы бөлімдерін құрды.286

280 Туркестанский Краевой Мусулманский Совет (краймуссовет).281 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 32-бет.282 Сонда; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin

Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 154-бет; Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 24-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 360; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 218-бет.

283 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 24-бет.284 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 154-бет.285 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 24-бет; Азамхожаев С.

«Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 69-бет.286 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 154-бет.

�2 ��

Бірақ, Ұлттық Орталық жергілікті ұйымдасу іс-қимылдарында мұсылмандар арасындағы алауыздықтарға байланысты ойдағыдай табысқа қол жеткізе алмады. Тек Самарқан пен Ферғана облыстарындағы ұйымдасу жұмыстары жартылай табысты болды. Оған да Махмут Хожа Бехбуди, Насырхан Төре, Абиджан Махмут және Мир Әділ Еке секілді парасатты зиялылардың жеке қажыр-қайраты мен еңбегі арқылы қол жеткізілді.287

Шоқай Ташкенттегі қазақтардың бір ұйым төңірегінде топтасу жұмыстарына да қатысты. Осы кезде Ташкент пен маңайында 150 мың шамасында, айтарлықтай мөлшерде қазақ тұрып жатқан еді.288 Қазақтар маусым айында «ықтият» атты бір ұйым құрды. Ұйымның басқару алқасын Ташкентте тұратын қазақ мұғалімдер құрады. «Қазақ» газетінің 1917 жылдың маусым айындағы бір санында аталып өтілгендей, «ықтият» ұйымы алдына Түркістан мұсылмандарының бірлігі мен ынтымақтастығын нығайтуды мақсат етіп қойды. Ұйым сондай-ақ «Бірлік туы» атты бір газет те шығаруға шешім қабылдады. Газет басшылығына Шоқай тағайындалды. Газет саяси мәселелер туралы халыққа мағлұмат беріп, олардың Ресей құрушы мәжіліс сайлаулары жөнінде саналарын оятуды көздеді.289

Ұлттық Орталық өзінің құрылу мақсаттарының бірі болып табылатын Түркістан Комитетімен арадағы байланыстарды дамыту мәселесі жөнінде көздеген мақсатына қол жеткізе алмады. Мұнда Ұлттық Орталықтың әлсіздігімен қатар, Түркістан Комитетінің ішкі құрылымынан да туындаған себебтердің салдары болды. Түркістан Комитеті өзінен бұрынғы Түркістан өлкесі құрылымдық жақтан мүлде ұқсамайтын еді. Ол Уақытша Өкіметке қарағанымен Түркістанды басқару мәселесінде төңкерістік принциптерге сай жергілікті азаматтық ұйымдардың пікірлерімен де санасуға мәжбүр еді. Ашып айтқанда, Түркістан Комитеті орыс ұйымдары мен мұсылман ұйымдарының қайшыласқан мүдделеріне төрелік

287 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 26-бет.288 Тынышбаев М. «История казахского народа». Алматы, «Санат», 1998, 182-

бет.289 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 391-бет.

(Қазақ, 3 маусым 1917, Но 232 және 7 шілде 1917, № 236); Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 159-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 362-бет; Сейфуллин С. «Тар жол тайғақ кешу». Алматы, 1977, 52-53-бет. Шоқайдың

ететін бір мекеме еді. Сондықтан Түркістан Комитетінің жанында және мүшелері жергілікті ұйымдардың өкілдерінен тұратын бір кеңес құрылды. Ол Түркістан өлке кеңесі290 деп аталды.

Түркістан Комитетінің мүшесі Тынышбаев пен эсер партиясына кіретін орыстардың жұмыстары нәтижесінде құрылған Түркістан өлке кеңесінің мүшелерін Түркістан комитеті мүшелері, Ұлттық Орталық мүшелері мен жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі мүшелері құрады. Мұнда Ұлттық Орталыққа Шоқай, Убейдуллах Хожа, Нарботабеков және Уәлиди өкілдік етті.291 Барлық маңызды мәселелер осы кеңесте қаралып, шешім шығарылмақ еді.292

Түркістан Комитетінің алғаш қолға алған маңызды мәселелерінің бірі Жетісу облысындағы қазақтар мен қырғыздардың ауыр жағдайы болды. 1916 жылғы көтеріліс кезінде генерал-губернатор Куропаткиннің қанкұйлы жазалау шараларына тап болған Жетісу қазақтары мен қырғыздары, Қытайға жаппай көшуге мәжбүр болған еді. Осы кезде ашаршылық пен тағы басқа себептертен жүз мыңдаған адам қаза тапқан еді. Патшалық биліктің құлауы және әділеттілік, азаттық, теңдік уәдесін берген төңкерістік өкіметтің билік басына келуі мәселелерді шешпеді. Керісінше патшалық билік құлғаннан кейін Қытайдағы қазақтар мен қырғыздардың Жетісудағы үйлеріне орала бастауы күрделі жағдайды одан әрі ушықтырып жіберді. Жетісудағы келімсектер олардың оралғанын қаламады. Сондықтан, олардың жолда аштықтан қырылуына жаншырлық танытпады және жерлерін қайтарып алғысы келгендерге қарулы шабуыл жасады.293 Дұшпандық сезім орыс шаруаларының ар-ұждандарын соқыр еткендігі соншалық, аштықтан қырылып жатқан жергілікті халыққа көмек көрсету түгіл, қолдарындағы азық-түлікті ақшасына да сатып бермеді.294

Түркістан Кеңестік мәжілісінің алғашқы жиналысында,

«Бірлік Туы» газетіндегі қызметі туралы кең мәлімет үшін осы еңбектің тиісті бөліміне қараңыз.

290 Краевое совещание.291 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 154, 164-бет; Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 32-бет.

292 Сонда; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 49-бет.293 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 274-бет; Тоған З. У.

«Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 363-бет.294 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 280-бет; Тоған З. У.

«Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 363-бет.

�� ��

Шоқайдың төрағалығындағы Ұлттық Орталық өкілдері Жетісудағы осы қайғылы жағдайды күн тәртібіне қойды. Жетісудағы Қытайдан оралған қырғыздар мен қазақтар үшін төтенше шаралар қолдану керектігі, өйткені, келімсектердің аяусыз шабуылдары және аштықтан қырылып жатқандықтары айтылды.295 Осыған орай, Түркістан Комитеті 25 сәуір күні шешім қабылдап комитет мүшелерінен Шкапский мен Тынышбаевты тексеру жүргізу және шаралар қарастыру үшін Жетісуға жіберді.296

Шкапский мен Тынышбаев Жетісуда жүргізген тексерулерінде жан түршігерлік көріністермен бетбе бет келді. Екеуінің Петербург өкіметіне жіберген баяндамаларында келтіруінше, Жетісудан бас сауғалап Қытайға кетуге мәжбүр болған қазақтар мен қырғыздардың саны екі жүз мың шамасында еді. Олардың жарымы дерлік аштық, тағы басқа себептерден қырылған. Тоқсан мыңдайы Жетісуға қайта оралған, ал қалғандары болса әлі Қытайда еді.297

Шкапский мен Тынышбаевтың қырғын апатқа ұшыраған Жетісу халқы үшін Петербургтан сұраған жедел жәрдем талаптарына ұзақ уақыт жауап келмеді. Уақыт өткен сайын апаттың зардаптары ұлғаюда еді. Уақытша Өкімет пен Түркістан Комитетінен үміттерін үзгенгендердің бір қатары Ташкенттегі Ұлттық Орталыққа өтініш жасап, аштықтан және орыстардың шабуылынан қырылып жатқан қырғыздар мен қазақтар үшін шұғыл шаралар да қолға алуларын сұрады.

Ұлттық Орталық 1917 жылы 9 шілде күні Уақытша Өкіметке жеделхат жолдап, Жетісудағы жағдайдың күрделілігін мына сөздермен білдірді: «...Қытайдан қайтқан қырғыздарды өз жерлеріне жібермей аңдай қыруда. Қырғыздар өте ауыр жоқшылықты бастан кешуде. Аш-жалаңаш. Әйелі мен балаларын сатуда. Бірін-бірі жеуге дейін жетіп отыр. Жетісудағы орыс келімсектер қарулы. Қырғыздар болса қарусыз. Қырғыздардың ауыр жағдайын айтып жеткізерлік сөз табу қиын. Қайғы таудай. Көз жасы көлдей. Жедел шаралар қажет.»298

295 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 48-бет.296 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 267-бет; Тоған З. У.

«Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 363-бет.297 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 274-бет.298 Сонда, 286-287-бет.

Бірақ, бұдан да, басқа талаптардан да бір нәтиже шықпады. Уақытша Өкімет Жетісу аймағы үшін ем боларлық ешқандай әрекет жасамады. 18 тамыз күні Ұлттық Орталық өкіметтің Жетісу аймағындағы жағдай туралы немқұрайдылығына наразылық білдіру үшін Ташкентте митинг өткізді. Мыңдаған кісі Кауфман ескерткіші алдында жиналып, Түркістан Комитетінің жедел шара қолдануын талап етті.299

Ташкентте Ұлттық Орталықтың және Жетісуда Шкапский мен Тынышбаевтың қазақтар мен қырғыздардың қырғынға ушырауын тоқтату жөніндегі жұмыстары тек қыркүйек айынан бастап нәтиже бере бастады. Жетісуда бір қатар жерлерге аштық шегіп жатқан халық үшін тамақтандыру орталықтары ашылды. Орыс келімсектердің сатудан бас тартқан астықтықтары мемлекет тарапынан тәркіленді.300 Қазан айында Орыс Өкіметі Жетісу аймағы халқына 11 150 000 рубль көлемінде ақшалай жәрдем беруге шешім қабылдады.301 Бірақ, өкіметтің бұл жәрдемін отбасыларына үлестіру ісі төңкерістің әділеттілік принциптеріне қайшы түрде жүзеге асырылды. Өкімет бұл соманың Жетісу аймағындағы орыс отбасыларына мың рубль, ал жергілікті отбасыларына жүз рубльден үлестіруге шешім қабылдады.302 Жетісу апатында ең көп зардап шеккен, сондықтан орыстарда қарағанда жәрдемге көбірек мұқтаж қазақтар мен қырғыздарға он есе аз қаржы бөлінуі, Уақытша өкіметтің әділеттілік, азаттық, теңдік принциптеріне деген адалдықтарына күмән келтіретін шара болды. Уақытша Өкімет кезеңінде жағдайы көзге көрінерліктей жақсармаған Жетісу аймағының мәселелері қазан төңкерісінен кейін де жалғасты.

Жаңа қызметін бастай салысымен Жетісу секілді үлкен тауқыметке кездескен Түркістан Комитетінің төрағасы Щепкиннің жұмыстары алға басқан жоқ. Мамыр айынан бастап, Щепкин Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің кедергілеріне душар болды. Кеңес Щепкинге қарсы ашық түрде қарсы шығып, оның жұмыстарына сенімсіздік танытты.303 Щепкиннің жұмысшы

299 Сонда, 287-бет.300 Сонда, 289-290-бет.301 Сонда, 284-бет; Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial

Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 334-бет.302 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 284-бет.303 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 49-бет.

�� ��

және әскер өкілдері Кеңесінен келген қысымдарға қарсы Ұлттық Орталыққа сүйенгісі келді. Бірақ, Ұлттық Орталық саяси тұрғыдан мұсылмандарға жылы қарамайтын Щепкинге қолдау көрсетпеді.304

Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің қысымына тап болған Түркістан Комитеті жұмыс істеуден қалды. Енді, Түркістанда жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің қала және аудандардағы мүшелерінің өз беттерінше билік жүргізуіне тоқтау салатын ешқандай орын жоқ еді. Кеңестің қарулы мүшелерінің үйлерде қалай болса солай тінту жүргізулері мен тұтқындаулары арта түсті. Үйлердегі бағалы заттарды тонау оқиғалары жиілеп кетті. Петербургтан Түркістанға жіберілген астық тек орыстар арасында үлестірілді. Осылайша, жергілікті халық азык-түлік тапшылығына тап болды. Бұлардың барлығы Түркістан Комитетінің, Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің алдында әлсіз қалуынан туындауда еді.305

Түркістан Комитеті Кеңес басқарушыларына қатысты шағымдарды елеп ескермеді. Комитеттің оларға қандайда бір бұйрықты орындататын күші де жоқ еді. Сондықтан жергілікті Кеңес әкімдері шағымдардың тексерілуіне рұхсат бермеді. Мұның айқын бір мысалы мамыр айында Шоқайдың да басынан өтті. Келіп түсіп жатқан шағымдарды тексеру үшін Ақмешітке барған Шоқай жергілікті кеңестің төрағасы Агаповқа жолықты. Агапов Түркістандағы биліктің Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің қолында екендігін, сондықтан бұрын патша әкімдеріне бағынған халықтың енді өздеріне бағынулары керектігін алға тартты.306 Жергілікті Кеңес сондай-ақ Шоқайдың шағымдарға негіз болған оқиғаларды тексеруіне де жол бермеді. Тіпті Шоқай Агаповтың Түркістан халқын орыс жұмысшылары мен әскерлеріне қарсы арандатуды діттеген Түркияның тыңшысы және пантүркист элемент деген айыптауларына тап болды.307 Оның үстіне Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің мүшелерінен тұратын

304 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 32-33-бет. 305 Сонда, 35-бет.306 Сонда, 36-бет.307 Бұл Шоқайға қаратылған тұңғыш пантүркист деген айыптау еді. Бұдан кейін

Түркістанның тәуелсіздігін жақтағаны үшін Шоқай, әсіресе 1920 жылдардан кейін Кеңес үкіметінің осындай айыптауларына жиі душар болатын еді.

қалың топ, Шоқайды атып өлтіруге әрекет жасады. Қалалық полиция бастығы мен сол маңайдағы халықтың жәрдемге келуінің арқасында ғана Шоқай өлімнен әзер аман қалды.308

Жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің ешбір тәртіпке бағынбаған мұндай бейбастақ әрекеттері, Түркістан Комитеті төрағасы Щепкинді де мазасыздандырып жатты. Щепкин жағдайды Уақытша Өкіметке білдіріп, Петербург жұмысшы және әскер өкілдері Кеңесі арқылы Ташкенттегі бөлімдерін тәртіпке келтірулерін сұрады. Бұл талабына жауап ала алмаған Щепкин, Уақытша Өкіметтің Түркістандағы билігінің нашар екендігіне көз жеткізді.309

Щепкин 1 маусым күні Комитет төрағалығынан кері шегінді. Онымен бірге Комитет мүшелерінен Преображенский, Девлетшин және Садри Максуди де қызметтерінен бас тартып, Петербургқа қайтты.310 Сонымен, Ташкентте тоғыз мүшеден тұратын комитетте небары екі-ақ адам ғана қалды. Олар Липовский мен Елпатевский еді. Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің қысқа уақыт ішінде оларды толықтай өздерінің әсер-ықпалдары астына алулары қиынға соқпады.311

Маусым айында Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің одан әрі күшеюіне және Ұлттық Орталықтың әлсіреуіне жол ашқан екінші бір оқиға пайда болды. Ол «Шураи Исламие» ұйымының бөлшектенуі еді. «Шураи Исламие» ұйымдарында ескішілдер мен жаңашылдар (қадимисттер мен жадитшілдер) арасындағы қырқысу маусым айының орталарында ескішілдердің бөлініп «Шураи Улема»312 деген ұйым құруларына себеп болды.313 Шірәлі Лапин төрағалығында құрылған жаңа ұйымда Әбдүлмәлік Қажы, Әбдүлкадыр Хожа, Молда Саид Максут Хан Махдум, Молда мұхаммед Хожа, Молда Ташболат Кари, Молда Пір Мұхаммед

308 Сонда, 37-бет.309 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 49-бет.310 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 33-бет; Азамхожаев С.

«Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 51-бет.311 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 34-бет. Тынышбаев сол кезде,

Жетісуда тексеру жүргізіп жатқан еді. Ал Бөкейханов болса, Торғайда губернаторлық қызметін атқарып жүр еді.

312 Кейбір еңбектерде бұл ұйымның аты «Жәмиети Улема» деп те аталады.313 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 88-бет; Тоған З. У.

«Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 363-бет.

�� ��

Альам секілді ескішіл діни қызметкерлер орын алды. «Шураи Улема» өзінің көзқарастары мен іс-қимылдарын таныстыру үшін «Әл Изах» атты бір журнал да шығарды.314

Мұсылмандардың «Шураи Исламие» және «Шураи Улема» болып екіге бөлінулері ширек ғасырдай жалғасқан Түркістандағы ескішіл-жаңашыл күресінің саясаттағы көрінісі еді.315 Түркістанда ХІХ-ғасырдың соңына қарай кең етек ала бастаған жаңашылдық ағымы, заманның ғылыми және технологиялық жетістіктеріне сай білім беру арқылы мұсылман қоғамын мешеуліктен алға бастыруды мақсат етті. ХХ-ғасырдың бас шенінде Исмаил Гаспринскийдің усул-и жадит мектептерінің Бұқара мен Самарқанда ашылуынан кейін, бұл ағымның жақтастары Түркістанда көбейе бастады. Ескілікті жақтаушы мұсылмандар болса, жадит қозғалысының қоғамға әкелетін өзгерістерді отбасы өмірі мен ислам мәдениеті үшін қатерлі деп есептеді.316

Жадит қозғалысынан қауіптенгендер тек ескішілдер ғана емес еді. Патшалық биліктің Түркістандағы жергілікті әкімдері де халықтың саяси санасын оятуды мақсат тұтқан жадит қозғалысын, патшалық режим үшін қауіпті деп тапты. Сол себепті олар панисламист көзқарастарды таратқандықта айыптаған жадитшілерге қарсы ескішіл діни қызметкерлер мен мектептерге қолдау көрсетті.317 Сондықтан, ескішілдер Ақпан төңкерісінің

314 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 88-бет. Алғашқы саны 19 маусым күні шыққан «Әл Изах» журналы 1918 жылы большевиктер оны жапқанға дейін 31 саны жарық көрді.

315 Кейбір зерттеушілер «Шураи Улеманың» «Шураи Исламиеге» қарсы жауап ретінде құрылғандығын білдіреді. «Победа советской власти в Средней Азии и Казахстане». Ташкент, 1967, 201-бет.

316 Түркістандағы жадитшілік қозғалысы туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз; «XX. Asır Bosida Cadid Adabieti va Tarihiy Hodisalar, Caditçilik: Islahat, yangilaniş, Mus-takillik va Tarakkiet üçün Kuraş». Taşkent, 1999; Хайит Б. Türkistan’da Ceditçilik ve Sonu. «Sovyetler Birliğindeki Türklüğün ve İslamın Bazı Meseleleri». İstanbul, 1987, 80-90-бет; Соныкі, «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 192-198-бет; Allworth E. «Uzbek Literary Politics», London, The Hague, Paris, 1964; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 15-18-бет; Асфендияров С. «История Казахстана (С древнейших времен)». Алматы, «Санат», 1998, 262-266-бет; Абдуахитов А. The jadid movement and its impact on contemporary Central Asian. «Central Asia its strategic importance and future prospects». Ed. Malik H. New York, «St. Martin’Sonda, Press», 1994, 65-76-бет: Зенковский С. А. «Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık». İstanbul, 1983, 68-79-бет.

317 Совет өкіметі де жадит қозғалысына қарсы бағыт ұстанды. Кеңес КГБ-сінің жадитшы Мүневвер Кари мен достары туралы жеке іс-папкалары 20 томға жеткен еді. Бұл туралы қараңыз: Чошқұнаслан Х. Türkistan Bağımsızlık Hareketinde Münevver Kari ve İttihat Terakki. «Dr. Baymirza Hayit Armağanı». İstanbul, «Turan Kültür Vakfı - Hova Ahmet Yesevi Vakfı», 1999, 123-бет.

қарсаңында Түркістанда халықтың басым көпшілігінің қолдауына ие болды. Осылайша, Чағатайдың да атап көрсеткеніндей, жадитшілер бүкіл іс-қимылдарында бір жағынан ескішілдерге, екінші жағынан патшалық әкімдерге қарсы екі майданда бірдей күресуге мәжбүр болды.318

Шынтуайтына келгенде, орыс монархияшылдары мен Кадеттер қолдау көрсеткен Шураи Улема құрушыларының ешқандай саяси көзқарас пен бағдарламалары жоқ еді. Олардың саяси іс-әрекеттері жадитшіл зиялылардың саяси саладағы жетістіктеріне кедергі келтіруге негізделді. Өйткені ескішілдер Ақпан төңкерісінің бостандық жағдайында жадиттердің күшейіп кетуінен алаңдады. Сондықтан да жадитшілердің ең ұсақ қателіктерінің өзін іліп алып, оларды халыққа дін жаулары етіп көрсетуге тырысты.319

«Шураи Улема» басшылары саяси шындықтарды елемей, әр нәрсені діни тұрғыдан бағалауға бейім тұрды. Бұл жағдай олардың кейде саяси тұрғыдан қарама-қайшылықтарға түсулеріне себеп болды. Олардың Түркістан Комитетіне ұсынған бір жобасы мұны айқын көрсетті. Бұл жобада «Шураи Улема» Түркістанда діни қағидаларға негізделген соттың құрылуын және Құрушы Мәжіліс пен одан кейінгі Думаның Түркістанға байланысты шығаратын заңдары үшін осы соттың мақұлдауынан өткізулерін талап етті. Ұйымның мүшелері мұндай бір талаптың алғышартының Түркістанның Ресейден тәуелсіз ел болуы екенінен бейхабар еді. Сондықтан, Ресейдегі өзге мұсылман ұйымдары секілді «Шураи Улема» да Түркістан үшін автономия талап етуде еді.320

«Шураи Исламие» мен «Шураи Улема» арасындағы қырқысудың орыстарға қолайлы жағдай туғызғанын байқаған кейбір зиялылар екі ұйым арасында дәнекерлікке жүрді. Түркістан құрылтайларының бірінде осы мақсатта Түркістанның әр аймағынан келген өкілдерден тұратын арнайы бір топ ұйымдастырылды. Бұл топ екі ұйымды келістіру үшін күш жұмсады. Өкінішке орай, «Шураи Улема» жағынан бұған ешқандай оң жауап алынбады.321

318 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 16-бет.

319 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 47-бет.320 Сонда, 26-27-бет.321 Сонда, 27-бет.

�0 �1

Мұсылмандар арасындағы ескішіл-жаңашыл бәсекелестігі, Ұлттық Орталықтың Түркістан Комитетінің кеңесіндегі жұмыстарына кері әсерін тигізбей қоймады. Бұл бәсеке, сол кеңесте басым көпшілікке ие болуларына қарамастан, мұсылмандардың әлсіздік танытуына себеп болды. Халықтың көпшілігінің талап-тілектеріне сай жұмыс істеуге тиіс Түркістан Комитеті, осындай бөлінушіліктің кесірінен орыс жұмысшы және солдат депутаттары кеңесіне барған сайын көбірек жақындай түсті. Мұнда Түркістан Комитеті мүшелерінің көпшілігінің орыстардан құралуы да маңызды рөл ойнады.322

Негізінде, бұған Петербург Уақытша үкіметі де себеп болған еді. Өйткені Комитет мүшелері тағайындаларда Түркістанның орыс және мұсылман тұрғындарының саны назарға алынбады. 9 мүшесі бар Комитетте 5 мүше орыстардан белгіленді. Сондай-ақ мұсылман мүшелерден Бөкейханов323 пен Тынышбаевтың іс жүзінде Ташкентте болмаулары орыстардың комитеттегі ықпалын одан әрі күшейте түсті.

Маусым айының басында Щепкинмен бірге Девлетшин мен Максудидің де қызметтерінен бас тартып Ташкенттен кетулерінен кейін, комитеттің белсенді мүшелері арасында мұсылман қалмады. Бұл жағдай ұлттық орталықты комитетті қайтадан құруға және мұсылмандарға жақын саясаткерлерді тағайындауға Петербург Өкіметін көндіру шараларын қарастыруға жетеледі. Ұлттық орталық Түркістанда саяси мақсаттарына қол жеткізуі үшін Түркістан Комитетін Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің шылауынан құтқаруы және Түркістан автономиясын жақтайтын жаңа мүшелердің комитетке кіргізілуін қамтамасыз етуі қажет еді.324 Ұлттық Орталық төрағасының орынбасары Ислам Шахахметұлы Уақытша Өкімет төрағасы Князь Львовқа, Щепкин мен жолдастарының қызметтерінен бас тартып кетулерінен кейін жолдаған жеделхатында, комитетке жаңа мүшелердің ең кем дегенде жарымының мұсылмандардан тағайындалу керектігіне

322 Сонда, 30-бет.323 Негізінде Бөкейхановтың бұл комитетке тағайындалуы мұсылман мүшелердің

санын қағаз жүзінде біреу де болса көбейтіп көрсету шарасынан басқа ештеңе емес еді. Өйткені Бөкейханов бұл комитеттен бұрын 20 наурыз күні Торғай облысының губернаторы болып тағайындалған еді. Осы себепті Ташкенттегі комитет жиналыстарының ешбіріне қатыса алмады. Сонда.

324 Сонда, 59-бет.

баса көрсетті.325 Ұлттық Орталықтың осындай жұмыстарынан хабардар

болған жұмысшы және әскер өкілдері Кеңесі, Уақытша Өкіметтің мұсылмандардың талабын орындауына алаңдады. Осыған байланысты Кеңес басшылары мұсылмандарға комитеттің жаңа мүшелерін тізе қоса отырып белгілеп тағайындатуды ұсынды. Сонымен, екі ұйым Түркістан комитетінің жаңа мүшелерін бірігіп белгілеу мақсатында кездесулер өткізді. Кездесулердің нәтижесінде тек екі кандидаттың есімдері туралы мәмілеге келінді. Олар Шоқай мен Ташкенттегі байлардан және төңкерістің алғашқы күндерінде Ташкент муниципалитет төрағасы қызметін атқарған Иванов еді.326

Бұл арада күтілмеген бір жағдай болды. Уақытша Өкімет 8 шілде күні бір шешім қабылдап Чайкинді Түркістан Комитетінің төрағасы етіп тағайындады.327 Бұған жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі қатты қарсылық білдірді. Жаңашыл зиялыларға жақындығымен танылған Чайкиннің төрағалығын қабылдамайтындықтарын айтқан Кеңес оның орнына Наливкиннің тағайындалуын сұрады.328 Чайкиннің жаңашылдарды күшейтуінен қауіптенген «Шураи Улеманың» да осы наразылыққа үн қосуы Чайкинді қызметтінен бас тартуға мәжбүр етті.329 Чайкин Ұлттық Орталықтың төрағасы Шоқай және басқа да жаңашыл зиялылардың қадала жасаған өтініштеріне қарамастан, алған бетінен қайтпады.330 Чайкин өзара ауызбірлігі жоқ мұсылмандарға арқа сүйеп, комитетте табыста бола алмайтынын түсінген еді.

Чайкиннің қызметтен кетуінен кейін, 17 шілде күні Уақытша Өкімет Түркістан Комитетінің төрағасы етіп Наливкинді тағайындады.331 Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің кандидаты болса да, Наливкин әрі жаңашылдар және әрі

325 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 51-бет.326 Сонда. 327 Сонда, 52-бет. 328 Сонда. 329 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 47-бет; Азамхожаев С.

«Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 52-54-бет.330 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 47-бет; Азамхожаев С.

«Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 53-бет.331 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 41-42-бет; Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 47-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 52-бет.

�2 ��

ескішілдер бірдей құрметтейтін әділ саясаткер еді. Бірақ, өкінішке орай Наливкин қартайған шағында еді. Сондықтан комитетті басқаруда әлсіздік танытты. Оның басшылығы кезінде Ташкенттегі саяси күштердің арасалмағында көзге түсерліктей өзгеріс болған жоқ.332

Ұлттық Орталық пен жұмысшы және әскер өкілдері Кеңесі арасындағы елеулі тағы бір келіспестік жер мәселесінен туындады. Уақытша Өкіметтің Ресейдегі жер саясаты, меншікті жері болмағандықтан феодалдарға жалданып күн көрген орыс мұжықтарының қиын жағдайын дұрыстауға бағытталған еді. Бірақ, Ресейдің Азия бөлегінде мүшкіл халге түскен орыс шаруасы емес, жергілікті халық еді. Осы себепті әділеттілік орнатуға уәде беріп билікті қолға алған төңкерісшіл өкімет Түркістанға бағытталған орыс көштерін тоқтатуды және оларға үлестіру үшін қоғамдық мүлікке айналдырылған, бірақ, әлі оларға берілмеген жерлерді иелеріне қайтарып беруді мақұлдап отырған еді. Ал, бұл болса, Түркістандағы орыстардың мүдделеріне қайшы келді.

Сондықтан, Түркістандағы жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі жерлердің түркістандықтарға қайтарылуына қарсы болды. Екінші жақтан «Шураи Ислам» және «Шураи Улема» секілді мұсылман ұйымдары өзара көзқарас айырмашылықтарына қарамастан, жер мәселесінде бірауыздылық танытты. Олар қоғамдық мүлікке айналдырылып, әлі келімсектерге өткізілмеген жерлердің бұрынғы иелеріне қайтарылуын жақтады. Бұл арада халық патшалық кезеңде өздерінен тартып алынып, келімсектерге берілген жайылымдық жерлер мен егістік танаптарын күшпен қайтарып алуда еді. Түркістандықтар мен келімсектер арасында жерге байланысты араздықтар уақыт өткен сайын одан әрі ушығуда еді.

Осы күрделі келіспестікке Құрушы Мәжілістің түбегейлі бір шешім табатындығы туралы пікір кең өріс алған еді. Бірақ, Құрушы Мәжіліс шақырылғанға дейін, бұл мәселеге бір шешім табу аса қажет еді. Міне осы мақсатта Түркістан орыс қоныстанушылары мен қазақ Кеңесі деген бір ұйым құрылды. Ұйымның тең дәрежедегі төрағалықтарына Шоқай мен эсер Черновский сайланды.333 Бірақ,

332 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 59-60-бет.333 Сонда, 54-56-бет.

бұл да орыстар мен жергілікті халық арасындағы жер дауына бір бітім жасай алмады. Кеңес екі-үш рет бас қосып, мәселені реттеуге күш жұмсады. Бірақ, тек орыстардың Түркістанға келуінің тоқтатылуынан басқа ешбір мәселеде келісіле алынбады.334

Наливкиннің Түрккістан комитеті төрағалығына тағайындалуынан соң, кеңес мәжілісінің кадет және социял демократ мүшелері Малицкий жобасын қайта күн тәртібіне еңгізді. Наливкин және Уақытша үкімет бастығы Керенский бұл жобаға байланысты мұсылмандардың қарсылықтарына мән бермеді. Мәселені жергілікті ұйымдардың өздерінің реттеуінің тиістігіне мегзеді. Бұл жағдай мәселенің ушығып кетуіне түрткі болды.

Наливкин мәселені шешу үшін Түркістан Комитетінің кеңес мәжілісін шақырды. Мәжіліске Ұлттық Орталық атынан Зәки Уәлиди, Убейдуллах Хожа және Нарботабеков қатысты. Шоқай бұл мәжілістің мүшесі болуына қарамастан жиналысқа қатыспады. Тоған, Шоқайдың Кадеттермен ыңғайсыз бір талас-тартысқа түсуден бойын аулақ ұстап жиналысқа келмегенін алға тартады.335 Жиналыста мұсылман мүшелер эсерлермен бірігіп, көпшілік дауысты құрады. Осылайша Кадет пен социал-демократтардың мұсылмандар мен орыстар үшін бөлек муниципалитеттер сайлауларын өткізу жөніндегі жобалары қабылданбады. Түркістан қалаларында барлық халық қатысатын бір ғана муниципалитет сайлауын өткізуге шешім қабылданды. Мұндай жетістікке қол жеткізуде эсерлермен жақындығымен танылған комитет мүшелері Тынышбаев пен Уәлидидің рөлі зор болды.336

Сайлау туралы шешім қабылданғаннан кейін, Шоқай мен Уәлиди337 муниципалитет сайлауларына материалдық көмек жинау үшін Әндижан мен Самарқанға барды. Ол жерлердегі байлардан Ұлттық Орталық үшін жәрдем жинады.338

334 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 57-бет.335 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 164-бет.336 Сонда, 164-165-бет; Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 29-

бет.337 Уәлиди кеңес мәжілісіне келмегендігі үшін Шоқайға ренжігенін айтады. Бірақ

сайлау үшін жұмыс істеу керек болғанда, бұл ренжу ұмытылады. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 179-бет.

338 Сонда.

�� ��

Ташкент муниципалитеті сайлаулары шілде айының соңында өткізілді. Сайлауларда «Шураи Улема» мен «Шураи Исламие» арасындағы саяси бәсекелестік шарықтау шегіне жетті. Саяси сауатсыздықтарына қарамастан халықтың көпшілігінің қолдауына ие «Шураи Улема» сайлауларда үлкен табысқа қол жеткізді. 112 депутаттық орыннан «Шураи Улема» 62, Шураи Исламие 11, социал-демоктраттар 5, эсерлер 24 өкілеттікке қол жеткізді.339

Бірақ, бұл жетістік Шураи Улеманың беделін көтерген жоқ. Өйткені «Шураи Улеманың» арқасында муниципалитет төрағасы болып сайланған Марков деген орыс монархия жақтасы болып шықты. Бұл жағдай Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің мұсылмандарға Уақытша Өкіметке қарсы орыс монархияшылдарды қолдауда деген айып тағуына жол ашты. Сөйтіп үкіметте бір монархия жақтасының сайлауда жеңіп шығуын қамтамасыз еткен мұсылман көпшілікке төңкеріс істерін тапсыру мәселесінде сенімсіздік пайда болды.340

Сондай-ақ тұрғындарының көпшілігі мұсылман болып саналатын Ташкентте бір орыстың муниципалитет төрағасы болып сайлануы «Шураи Улемамен» бірге басқа мұсылман ұйымдарының да орыс төңкерісшілері алдында беделдерін түсіруіне себеп болды.

Екінші жақтан «Шураи Улеманың» муниципалитет сайлау-ларында сайлатқан кандидаттары арасында 1916 жылғы көтеріліс кезінде жергілікті халыққа, зұлымдық жасаған бұрынғы патшалық өкіметтің қызметкерлері де болды. Бұл да бүкіл құбылыстарға діни тұрғыдан баға беретін «Шураи Улеманың» саяси саңылауының жоқтығының бір көрінісі еді.341

Муниципалитет сайлаулары кезінде Шоқай Ташкентте емес еді. Шілде айының соңғы күндері мен тамыз айының алғашқы жартысында Петербург пен Мәскеуде сапарда жүрген еді. Онда өлке атқару комитеттерінің жиналыстарына қатысты. Сондай-ақ Уақытша үкімет төрағасы Керенский және өкіметтің басқа да

339 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 101-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 363-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 164-165-бет.

340 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 28-бет.341 Сонда.

министрлерімен кездесті. Осы кездесулерде Шоқай өкіметтен Құрушы Мәжіліс жұмыстарында Түркістанның автономиясына қолдау көрсететіні турасында уәде алды. Керенскийді Түркістанның өкілетті ұйымдарымен кеңеспестен, Түркістанға қатысты ешқандай реформа еңгізбеуге көндірді. Өз кезегінде Керенский де Петербургта Түркістан Істері Комиссарлығын құрудың пайдалы болатындығын айтты.342

Петербургта тамыз айының соңында болған төңкерістік әрекет Ташкенттегі саяси арасалмақтың большевиктер пайдасына өзгеруіне түрткі болды. Петербургта Орыс армиясы бас штаб бастығы Лавр Корнилов, Уақытша Өкімет төрағасы Керенскийге қарсы бір төңкерістік шараны іске асыруға тырысты. Керенский бұл әрекетті социалистік күштердің көмегімен басып тастады. Ал бұл болса, Кеңестік ұйымдардың Петербургта күшеюіне себеп болды. Жұмысшы және солат депутаттары кеңесі қыркүйек айынан бастап Петербургта үстемдігін орната бастады.343

Бұл өзгерістің жаңғырығы Ташкентте дереу сезілді. 28 тамыз күні Ташкентте орыс социал-демократтары мен большевиктер биліктің Кеңестерге берілуін талап етті.344 Бірақ, бұл талапқа Ташкенттегі жергілікті ұйымдар қарсылық білдірді.345 Түркістан Мұсылмандарының ІІ-Конгресі Большевиктердің билікті алу жөніндегі талаптарына қатаң қарсылық білдірді. «Шураи Исламие» ұйымдастырған және 7-11-ші қыркүйек күндерінде өткен конгресте делегаттар большевиктердің билікті кеңестерге өткізу туралы ұсынысына үзілді-кесілді қарсы шықты. Конгрестің мәлімдемесінде, биліктің өлкедегі барлық күштердің ортақ басқаруында болуы керектігі айтылды. Конгресте, сонымен қатар, Құрушы Мәжіліс сайлауларына дайындық жасауға шешім қабылданды. Сайлауда кандидат болатын өкілдер белгіленді.346

342 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 29, 43, 61-бет.343 Carr E. H. «Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1917-1923». I т., İstanbul, 1989,

95-бет; Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 157-158-бет.

344 Тоғаннын айтуынша, большевиктер билікті талап етулерінің бір себебі ретінде Шураи Улеманың төңкерістің принциптеріне жат іс-қимылдарын көрсетті. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadele-leri». İstanbul, 1969, 181-бет.

345 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 46-бет.

346 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 361-бет.

�� ��

Түркістан мұсылмандарының өлкені басқаруға барлық ұйымдардың қатысуы туралы ұсынысына, Ташкент жұмысшы және әскер өкілдері Кеңесі де қолдау көрсетті. Сөйтіп, Түркістанда барлық демократиялық ұйымдар өкілдерінің қатысуымен бір коалициялық өкімет құру жұмыстары басталды.347

Бірақ, бұл процесс 12 қыркүйек күнгі оқиғалар салдарынан басталмай жатып аяқталды. 12 қыркүйекте солшыл социалист-демократтар және оларға жақындығымен танылған Чернайский, Парфилов, Ванштейн және Домозатский жетекшілігіндегі эсерлер бір төңкеріс комитетін құрды. Комитет 13 қыркүйек күні Түркістан Комитетін танымайтындықтарын жариялады. Осылайша, қазан төңкерісінен алдын алғашқы Кеңес өкіметі құрылды.348 Бұл қазан айында Петербургта болатын большевик төңкерісінің тура бір прототипі еді.

Ташкенттегі төңкеріс аз уақыт ішінде Түркістанның өзге қалаларындағы жергілікті кеңестерден қолдау тапты. Жергілікті кеңестер Ташкенттегі жаңа билікті танитындықтарын және бір Түркістан Кеңес комитетін құру үшін Ташкентке жәрдемші күш жіберетіндіктерін білдірді. Бүкіл Түркістан жергілікті жұмысшы және әскер өкілдері Кеңестері ішінде тек Ферғана жұмысшы және әскер өкілдері Кеңесі Уақытша Өкімет жақтасы болып қалды.349

Бірақ, Ташкенттегі жергілікті өкімет төңкерісі ұзаққа бармады. Петербург Уақытша Өкімет төрағасы Керенскийдің Ташкенттегі көтерілісті тоқтату жөніндегі табандылығы, төңкерісшілердін бетін қайтарды. Ұлттық Өкіметтің көтерілісшілерге қарсы бір армия жіберуі туралы өтінішіне байланысты, Керенский Қазан аймағы орыс армиясының қолбасшысы генерал Коровиченконы350 Түркістан Бас Комиссары етіп тағайындады. Генералдың айтарлықтай бір қолмен Ташкентке қарай жолға шыққаны жөніндегі хабардың жетісімен Ташкент көтерілісшілері бірден

347 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 47-бет.

348 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 55-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 51-бет; Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 62-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 230-бет.

349 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 62-бет.350 Кей еңбектерде бұл есім Коровниченко деп те көрсетіледі.

бәсендеп биліктен бас тартты.351 Керенскийдің Түркістанға бір генерал комиссар тағайындауы,

Ташкент Ұлттық Орталығы үшін күтпеген жағдай болды. Петербург Уақытша Өкіметінің Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің шылауында кетіп тәуелсіздігін жоғалтуы Керенскийдің Түркістанды басқару туралы алдыңғы жоспарларын өзгертуіне себеп болған еді.352 Шоқай Түркістанға бір генерал комиссар тағайындалуын, Уақытша Өкіметтің Түркістан Комитетін әлсіз бір төңкерістік ұйымнан күшті бір әкімшілік ұйымға айналдыру ынтасының іске асырылуы ретінде бағалайды.353

Бұл арада генерал Коровиченконың Түркістанға генерал комиссар болып тағайындалуынан бірнеше күн бұрын, Уақытша Өкімет Шоқай мен Ивановтың Түркістан Комитетіне мүшеліктерін бекітті. Бұлар бұдан бұрын Ұлттық Орталық пен Жұмысшы және Әскер Өкілдері Кеңесінің өзара Түркістан Комитетіне мүшелікке кандидат етіп көрсетуге келіскен қайраткерлер еді.354

Ташкенттегі соңғы саяси өзгерістер, Ұлттық Орталық ұйымдастырған және қалалық ұлттық комитеті төрағалары, «Шураи Исламие» төрағасы Мүневвер Кари, «Шураи Улеманың» төрағасы Сер-Али Лапин де қатысқан жиналыста талқыланды. Жиналыста Түркістан Комитеті мүшелігіне тағайындалған Шоқайдың жаңа жағдайда бұл қызметті қабылдап-қабылдамауы да талқыға салынды. Талқылаулардың нәтижесінде Шоқайдың қызметті бір қатар шарттармен қабылдауына келісілді. Олар:

1. Уақытша Өкіметтің Маллицкийдің Ташкент пен басқа үлкен қалаларда орыстар мен жергілікті халық үшін бөлек-бөлек муниципалиттер құруды ұсынған жобасын күн тәртібінен алып тастауы,

351 Сонда; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 230-бет.352 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 63-бет.353 Сонда. 354 Сонда. Хайит, Шоқайдың Түркістан Комитетіне ешқашан мүше болмағандығын

алға тартады. Хайит Б. Türkistan Çarizmden Bolşevizm Hakimiyetine Geçiş Devri. «Türkistan’da yenilik hareketleri ve ihtilaller: 1900-1924 Osman Hoca anısına incelemeler». Haz. Timur Kocaoğlu. Haarlem, «SOTA», 2001, 186-бет. Шоқай Түркістан Комитетінің мүшесі болғандығын нақты айтады. Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan». 1927, желтоқсан, No 7, 7-бет. Сондай-ақ Шоқай Қоқан автономиясына байланысты жұмыстарында большевиктерге қарсы орыстардың қолдауын алу үшін комитет мүшесі сипатынан пайдаланғанын да атап өтеді. Шоқай М. Türkistan’ın Bahtsızlığı ve Ondan Kurtuluş Yolu. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 12-бет.

�� ��

2. Бұрынғы Түркістан Комитеті бекіткен Түркістанның орыс тұрғындарына жергілікті халықтан бөлек Құрушы Мәжіліске депутат жіберуіне мүмкіншілік беретін заңның күшін жоюы,

3. Генерал комиссардың Түркістандағы орыс армиясын Ресейдің ішкі аймағынан келетін көпшілігі таталар мен башқұрт әскерлерден тұратын армиямен ауыстыруға келісімін беруі және бұл жөнінде Уақытша Өкіметке ұсыныс жасауы.355

Сондай-ақ жиналыста қабылданған бір шешім бойынша, Шоқайдың Түркістан Комитетінің бір мүшесі ретінде Бас комиссарды Ақтөбеде қарсы алуы ұйғарылды. Шоқай сонда әрі Бас комиссарға Түркістандағы жалпы жағдай туралы мәлімет беретін және әрі жиналыста қабылданған шешімдерді білдіретін еді. Шоқай Вадим Чайкинмен бірге Ақтөбеге қарай аттанды.

Шоқай мен Чайкин Ақтөбе темір жолы станциясында генерал Коровиченконы қарсы алды. Ташкенттегі төңкерісшіл эсерлердің қорқып қашуына себеп болған генерал Коровиченконың жанындағы әскери күш, кішкене бір зеңбірек, бір пулемет және бірнеше қатардағы әскер мен бірнеше офицерден ғана құралған еді.356 Ұлттық Орталықтың талаптарына генерал Коровиченко бірден келісті. Шарттардың алғашқы екі бабын қабылдап, дереу Петербургқа жеделхат жолдады. Талаптардың соңғы бабы болып табылатын татар мен башқұрт әскерлерінің Түркістанда қызмет атқаруына принципте келіскен генерал, бұл мәселеде нақты шешім шығару үшін біраз уақыт сұрады.357

Коровиченко 24 қыркүйек күні Ташкентке келіп, қызметін бастады.358 Оның төрағалығымен өткізілген Түркістан Комитетінің алғашқы жиналысы Ұлттық Орталықтың ынта-талаптарына сай өтті. Генералдың бірі әскери істерге жауапты офицер, екіншісі азаматтық істерге жауапты Граф Доррер деген әскери қызметкер емес қарапайым азаматтан тұратын екі орынбасары, Липовский,

355 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 64-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 231-бет.

356 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 64-бет. 357 Сонда. 358 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 55-бет. Тоғанның

айтуынша, бұл күн 25 қыркүйек. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 180-бет.

Шендериков,359 Иванов және Шоқайдың қатысуымен360 өткен жиналыста комитетке жаңа мүше ретінде Убейдуллав Хожа мен Шах Ислам Шах Ахметұлын тағайындау туралы Уақытша Өкіметке ұсыныс жасауға шешім қабылданды.

Ұлтық Орталықтың жаңа өкімет комитетіндегі бұл жетістігі орыстардың оң мен сол қанаттағы саясаткерлерін бірдей алаңдатты. Ұлттық Орталықты солшылдар ұлтшыл және ескілікті жақтаушы деп айыптапса, оңшылдар оларды әсіре төңкерісшілдер ретінде кіналауда еді. Бірақ, екі жақ та Ұлттық Орталықты пантүркист деп айыптауда бірікті.361

Дегенмен, Ұлттық Орталықтың жаңа өкімет комитетіндегі жетістігі осы алғашқы жиналыспен шектелді. Комитеттің екінші жиналысында генерал Коровиченконың Ұлттық Орталық ұсынған мұсылмандардың Түркістандағы орыс армиясында қызмет атқаруы туралы ұсынысын өткізбеу үшін тырысып баққандығы назардан тыс қалмады. Комитетке бұл ұсынысты Шоқай берген еді. Бірақ, бұл мәселе күн тәртібіне қойылған жиналыстың өткізілетін күні, Шоқай Ташкентте болмаған бір күнге сәйкестірілді. Осылайша ұсыныс жасаушының ұсынысын жақтап сөз сөйлеуіне мүмкіншілік берілмеді. Генерал Коровиченконың әскери істерге жауапты орынбасары да мұсылмандарға әскерлік мәселесінде сенім артуға болмайтындығы жөнінде сөз сөйледі және жиналыста бұл ұсыныс қабылданбады. Осыдан кейін Шоқай комитет мүшелігінен кері шегіну үшін өтініш берді, бірақ өтініші қабылданбады.362

Қазан айының соңына қарай, Петербургтағыдай Ташкентте де большевиктер мен эсерлер айтарлықтай күшейді. Барлық жерде олардың Түркістан Комитетін құлатып, билікті қолдарына алатындығы туралы қауесет таралды. Бас комиссар Коровиченконың бұйрықтарына бағынбау оқиғалары көбейді. 23 қазан күні Ташкент Азаттық үйінде жұмысшы және солдат

359 Казак Шендериковты Наливкиннің төрағалығы кезінде, Уақытша өкімет комитет мүшесі етіп тағайындаған еді.

360 Қызметінен бас тартқан Наливкин мен Бұқараға саяси бақылаушы болып тағайындалған Елпатевский бұл жиналыста жоқ еді. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 64-бет.

361 Сонда, 65-бет.362 Сонда, 67-бет.

100 101

депутаттары кеңесінің мүшелері жиналып, өкіметті құлату жоспарларын ашық түрде талқылады. Арқасүйер ешқандай қарулы күші жоқ комитеттің бұл жиналысты таратып жіберуге күш-қауқары жетпеді. Олардың большевиктер мен эсерлердің басшыларын тұтқындау шаралары да сәтсіздікке ұшырады.

Ташкенттегі большевиктер мен эсерлердің өкіметті қолға алу әрекеті 25 қазан күні Петербургта большевиктердің Уақытша Өкіметті құлатып, билікті қолға алуынан кейін, кешке қарай басталды.363 Казак отрядтары қарусыздандырылды. Гарнизонда бүлік шықты. Уақытша Өкіметті жақтағандар болса, әскери училище курсанттары, Кадет мүшелері және кейбір жеке тәуелсіз отрядтар секілді ат төбеліндей аз ғана бір топ еді.364

Ташкентте төрт күн бойы шайқас болды. Генерал Коровиченко мен Түркістан Комитетінің кейбір мүшелері Топырақ Қорғанға бекінді. Комитет атынан көтерісшілермен келіссөздер жүргізу Шоқай мен Доррерге тапсырылды. Осы мақсатта большевиктердің штабына барған ол екеуі бір нәтиже алу түгіл, ажал аузына түсуден әзер құтылды. Көтерілісшілермен екінші рет Ташкент әкімшілік ғимаратында кездесуге барғанымен одан да ешқандай нәтиже шықпады.365

Осыған байланысты Генерал Коровиченко Ташкент пен оның маңайында тұратын халықты қаруландырды. Бірақ, бұл кешігіп ұйымдастырылған шара еді. Әбден күшейіп алған көтерілісшілерді тоқтату мүмкін болмады.366

29 қазан күні Ташкент толықтай көтерілісшілердің бақылауына өтті. Қалада адамдарды тұтқындау мен өлтіру әрекеттері белең алды.367 1917 жылдың 1 қарашасында Колесов, Тоболин және Успенский басшылығындағы көтеріліс комитеті Түркістанда

363 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 119-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 231-бет.

364 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 67-бет.365 Сонда, 68-бет; Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 30-бет.366 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 67-бет; Байсұн А. Р.

«Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 30-31-бет.367 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 118-119-бет: Шоқай

М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 67-бет. Халыққа таратылған қаруларды қаланы қолдарына алған большевиктер қайта жинап алды. Генерал Коровиченко большевиктер қолынан қаза тапты. сол жерде.

биліктің өз қолдарына өткендігін жариялады.368 Ташкентте большевиктер мен өкімет комитеті жақтастары

арасында болып жатқан қарулы қақтығыстарға түркістандықтар араласпады.369 Өйткені олардың көпшілігі бұл шайқастарды орыстардың өзара қырқысуы ретінде бағалады.370 Олар Уақытша Өкімет Комитеті мен большевиктер арасындағы билік таласының Түркістанның, яғни өздерінің тағдырларына ықпал етерлік нәтиже туғызатындығын аңғармады.

Расында да Петербуг пен Ташкентте большевиктердің билікті қолдарына алуларынан кейін, Түркістанның автономия алу мәселесіне байланысты күрестің арнасы өзгеретін еді. Ұлттық Орталық Ташкентті тастап кетуге мәжбүр болды. Өйткені, большевиктер төңкерісінен бұрын күрес, Ресейдің барлық халықтарына теңдік, азаттық және әділеттілік әкелуге уәде берген орыс төңкерісшілерімен тізе қоса жүргізілген еді. Солармен бірігіп Ресей демократиялық негіздер бойынша қайтадан құрылатын еді. Мұсылмандар осыған сенетін. Сол себепті Ақпан төңкерісін мұсылмандар қуанышпен қарсы алды. Ал, бұл төңкеріске қарсы жасалған екінші төңкеріс, яғни Қазан төңкерісі болса бұл сенімді жойып жіберді. Ендігі жерде бұл күрес, орыс халқымен мұсылман халықтың бірлесе отырып, күйреген бір мемлекетті қайта құру жолындағы күресі емес, мұсылман қоғамының демократиялық құқықтарын орыстардан алу жолындағы күресі еді. Өйткені, Хайиттің пікірінше, Түркістандағы большевиктердің билігі орыс пролетариаты атынан құрылған бір диктаторлықтан басқа ештеңе де емес еді.371

Түркістан мен Петербургта Кеңес билігі құрылғаннан кейін Шоқайға болашақ қараңғы көріне бастады. Халықтың өзін-өзі басқару жөніндегі қуанышы су сепкендей басылды. Большевик өкіметінің енді не істейтіндігі беймәлім. Ақпан төңкерісінің халықтарға уәде еткен бостандықтары іске асатын ба еді_ Мұны ол кезде ешкім болжап білмейтін еді.

368 Қоңыратбаев О. «Тұрар Рысқұлов Қоғамдық-саяси жане мемлекеттік қызметі Түркістан кезеңі». Алматы, 1994, 25-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 233-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 66-бет.

369 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 67-бет: Olzcha R., Cle-inow G. «Turkestan Die Politisch-Historischen und Wirtschaftlichen Probleme Zentral-asiens». Leipzig, «Koehler & Amelang», 1942, 375-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 232-бет.

370 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 67-бет.371 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 234-бет.

102 10�

Шоқай арадан сан жылдар өткеннен кейін, 1917 жылы наурыз айынан қараша айына дейін өткен сегіз ай бойы атқарылған жұмыстарды қорытындылайды. Бұл қорытынды ешқандай көңіл толтырарлық емес еді. Шоқайдың ойынша, бұл кезең тек халықты өз ішінен ірітіп шіріткен надандық, ескішілдік және саяси соқырлық секілді дерттерге қарсы күреспен ғана өткен еді. Ол бұл туралы былай дейді: «...Халықтар түрмесінің есігі ашылды. Бірақ, біз осындай қолайлы жағдайды керегінше пайдалана алмадық. Түрмеден жарық дүниеге шыға салысымен біз өзіміздің әлсіздігіміз бен бытыранқылығымызды байқадық және сегіз ай бойынша қаны бір, экономикалық және тарихи тұрғыдан бір тұтас халқымызды өз ішінен шіріткен тәртіпсіздік, надандық және саяси санасыздық секілді ауыр дерттерге қарсы күресумен болдық.»372

Осындай аласапыран жағдайда, Ұлттық Орталық мүшелері Ташкентті тастап, Самарқан мен Қоқан қалаларына тарап кетті.373 Түркістан халқының Ташкенттегі билікті қолына өткізген Кеңесті танымағандығын білдіру үшін Ашқабат пен Алматы секілді орталықтарға өкілдер жіберілді.374 Шоқай Самарқан қаласына кеткендер арасында еді.375 Бұл арада большевиктер өкіметінің Ресей халықтарына арнаған бір үндеуі, ұлттық билік құру жөніндегі үміттердің қайта жандануына жол ашты. 1917 жылдың 2 қарашасында Ленин мен Сталин атынан жарияланған үндеуде, Ресей халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі туралы айтылып, әр халықтың Ресейден бөлініп, өз тағдырларын өздері белгілейтіндігі, ешбір халықтың басқасына қарағанда ерекше немесе шектеулі құқтары болмайтындығы атап өтілді.376

372 Шоқай М. Milli Erkinlik ve Kurtuluş Yolu. «Яш Түркістан». 1937, көкек, No: 89, 7-бет.

373 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 68-бет; Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 31-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 247-бет.

374 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 67-бет. 375 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan». 8-бет. Тоған Шоқайдың 28

қазан күні Ташкент большевиктердің билігіне өткеннен кейін, Орынборға келгенін айтады. Шоқайдың бұл жерде қазан айының соңында және қараша айының басында, Алашорда көсемдерімен бірге өткізілген жиналысқа қатысқандығын атап өтеді. Жиналысқа Бөкейханов, Байтұрсынов, Жаханша Досмұхаммедов сынды Алашорданың көрнекті қайраткерлерімен қатар Зәки Уәлиди де қатысады. Екі күнге жалғасқан жиналыста маңызды шешімдер қабылданады. Мұнда қабылданған шешімдер бойынша, Ресейде демократия мен Құрушы Мажіліс жұмыстарына қолдау көрсетіледі, большевиктер ешқашан танылмайды, Украинадағыдай өлке автономиясы үшін жұмыстар атқарылады, сол үшін желтоқсан айының соңында жалпы қазақ және башқұрт конгрестері бір мезгілде өткізіледі және Түркістанда автономия жолына ойысатын болады. Тоған сондай-ақ жиналыстан кейін, Шоқайдың Орынборда қалғысы

6. ҚоҚАн АвтоноМияСЫ

Шоқай мен серіктері Самарқанда аз ғана уақыт болып, Қоқанға өтті. Ұлттық Орталық мүшелерінің Қоқандағы алғашқы жұмыстарында большевик төңкерісінен кейін Түркістандағы саяси жағдайды талқылап жаңа саясат белгілеуге бағытталды. Большевик билігінің 2 қараша күнгі үндеуінде айтылғандар, Ұлттық Автономия жөніндегі үміттердің әлі де болса жойылмағандығын көрсеткен еді. Большевик төңкерісінен бұрын болғанындай, автономияның Ресей Құрушы Мәжілісі жұмыстары кезінде жүзеге асатыны жөніндегі сенім жалғасты.377 Сол себепті Түркістанда Құрушы Мәжіліс сайлауларына жұмыла дайындық жасауға шешім қабылданды.

8 тамыз күні Уақытша Өкімет қабылдаған бір шешім бойынша, жалпы Ресейде Құрушы Мәжіліс сайлаулары өткізілетін күнің 12 қараша деп белгіленгенін бұрын атап өткен едік. Құрушы Мәжіліс жұмыстарын қолдаған большевиктер, осы күнді өзгертпеді. Уақытша Өкіметтің сайлау заңы бойынша, Құрушы Мәжіліс сайлаулары үшін Түркістан бес аймаққа бөлінді. Бұл аймақтардан жалпы 32 депутат сайлануға тиіс еді. Орыстардың Жетісу аймағынан басқа Түркістанның ешбір аймағында депутат шығаруы мүмкін емес еді. Сол себепті орыс ұйымдары бүкіл Түркістанды

келгеніне көрсетеді. Бірақ Алашорда жетекшілері оған Ташкентке қайтуына жане ол жерден ешқайда кетпеуіне кеңес берді. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslü-man Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 184-185-бет. Тоғанның Шоқайдың қазан айының соңы мен қараша айының басында Орынборда болғандығы жөнінде айтқандарына біз күмәнмен қараймыз. Өйткені Шоқайдың сол күндерде Ташкент пен самарқанда болғандығын жоғарыда атап өткен едік. Сондай-ақ Шоқайдың ол күндерде Орынборда болуы үшін Орынбор мен Ташкент арасындағы қашықтықтың ұзақтығы ескерілер болса, ең кем дегенде бір апта Ташкенттен ұзақ қалуы керек еді. Біз деректерде оның ол кезде Ташкеттен сондай уақыт ұзап кетпегенін нақты көріп отырмыз. Дегенмен мұндай бір жиналыс ешқашан болмады деп те айта алмаймыз. Біз Шоқайдың шілде айының соңы мен тамыз айының басында Петербургта болғандығын жақсы білеміз. Мұндай бір жиналыстың оның Петербургтан Ташкентке қайтқан жолында, тамыз орталарында өткізілген болуы мүмкін.

376 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 120-бет.377 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 69-бет.

10� 10�

орыс тұрғындар үшін дара сайлау округіне айналдыруға ұсыныс жасады. Ұлттық Орталықтың наразылығына байланысты бұл ұсыныс қабылданбады. Соған қарамастан Ұлттық орталық, Өкімет Құрушы Мәжілісте орыстардан да депутаттар болуын жақтады. Сондықтан кейбір орыс қайраткерлерін сайлау тізімдеріне кіргізіп депутаттыққа кандидат етіп көрсетуге шешім қабылдады. Осылайша Сырдариядан бір орыс мужигімен Ферғанадан эсер партиясынан Вадим Чайкинді көрсету арқылы екі орыс Ұлттық Орталық тізімінде депутаттыққа кандидат ретінде сайлауларға қатыстырылды.378

Түркістандағы сайлауларда Ұлттық Орталық табысты болды. Бірақ, большевик төңкерісі әкелген анархиялық ортада, сайлау тек екі аймақта, атап айтқанда Жетісу мен Ферғанада ғана өткізілді. Екі сайлау аймағында да Түркістан халқы екі тізім жасады. Олардың бірі «Шураи Исламие», екіншісі «Шураи Улема» мүшелерінің тізімі еді. Сайлауларда «Шураи Исламие», «Шураи Улемаға» қарсы айтарлықтай үлкен жеңіске қол жеткізілді. Ферғана аймағындағы он өкілдіктің сегізін «Шураи Исламиенің» кандидаттары, қалған екеуін «Шураи Улеманың» кандидаттары жеңіп алды. «Шураи Исламиенің» сайлауда жеңіп шыққан кандидаттары арасында Шоқай, Убейдуллах Хожа, Хидаятбек Юргулу және Вадим Чайкин бар еді.379 «Шураи Улеманың» сайлауда жеңіп шыққан кандидаттарының бірі болған Насырхан Төре барлық мәселеде Ұлттық Орталық мүшелерімен бір пікірде болған қайраткер еді. Ол кейіннен құрылатын Қоқан автономиясы өкіметінде де қызмет атқаратын еді.380

Жетісу аймағында да Ұлттық Орталықтың тізімі жеңіске жетті. Бұл жердегі алты орынның бесеуіне Ұлттық Орталық ұсынған кандидаттар, ал біреуіне орыстардан бір казак депутат сайланды.

378 Сонда. 379 Сонда. Бірақ Шоқай депутаттыққа сайланған құрушы мәжілістің 5 қаңтар күні

өткізілген алғашқы жиналысына қатыса алмады. Негізінде бұл жиналыс құрушы мәжілістің соңғы жиналысы да болды. Оның ертесіне большевиктер Құрушы Мәжілісті таратып жіберді. Осылайша Ресейдің бұратана халықтары үлкен үміт күткен құрушы мәжілісі жойылды. Құрушы Мәжілістің таратылуымен бірге Түркістан зиялылары мен саясаткерлерінің де Ресей Федерациясы ішіндегі ұлттық автономиялық билікке қол жеткізу үміттері де сөнген еді. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 70-бет.

380 Сонда, 69-бет.

«Шураи Улеманың» кандидаттарынан ешбірі сайлана алмады.381 Халықтың басым көпшілігін үнемі соңынан ерткен ескішілдердің ұйымы «Шураи Улеманың» Құрушы Мәжіліс сайлауларында «Шураи Исламие» алдында жеңіліске ұшырауын тұжырымдаған Тоған, мемлекет басқару секілді көкейкесті мәселелерде әлемдегі ғылыми жаңалықтардан хабардар зиялыларды жақтаған халықтың саңылауына баса назар аударады.382

Құрушы Мәжіліс сайлауларынан кейін, Ұлттық Орталық Түркістанның жаңа басқару жүйесін қалыптастыруға қатысты жұмыстарға айрықша көңіл бөлді. Бұл арада Петербург Кеңес Өкіметі жариялаған 20 қараша күнгі үндеуі, Ресейде ұлттық билік орындарының құрылуына өкіметтің кедергі болмайтынын байқатты. Ленин мен Сталиннің Шығыс халықтарына қаратқан үндеулерінде Ресей мұсылмандары, Еділ бойы мен Қырым татарлары, Сібір мен Түркістанның қырғыздары (қазақтары - АҚ) мен сарттары, түркі халықтары мен Закавказье татарлары, шешендер және Кавказдың тау халықтарына ұлттық өмірлерін бір жүйеге түсіруде ерікті екендіктері айтылды.383 Сонымен Түркістанның саяси келешегін айқындаудың уақыты келіп жеткен еді. Осыған орай Түркістан мұсылмандарының ІВ-Төтенше Құрылтайын өткізуге шешім қабылданды.384

Жеделхаттар жолданып, конгресс өткізілетіні жария етілді. Онда конгресстің 25 қараша күні өткізілетіні хабарланды. Ұлттық Орталық мүшелері сол уақытқа дейін, қалған бірнеше күнді конгресс бағдарламасы мен басқа да дайындықтар жасаумен өткізді. Конгресс бағдарламасын айқындау барысында жергілікті ұйымдардың өкілдері Қоқанға шақырылып, пікірлерімен санасылды.

381 Сонда, 70-бет.382 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 363-бет.383 Үндеудің толық мәтіні үшін қараңыз: Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar

Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 257-бет.384 Бұл шешімнің қашан қабылданғандығы туралы нақты мәлімет кезікпеді. Кейбір

зерттеушілер Ұлттық Орталықтың бұл шешімді Ташкенттегі қарулы төңкерістен кейін қабылданғандығын айтады. «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 81-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 125-бет; Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 31-бет. Бірақ Шоқай құрылтай туралы шешім халыққа білдірілгеннен кейін құрылтайдың күн тәртібін дайындау үшін бірнеше күн қалғанын атап өтеді. Соған қарағанда құрылтай туралы шешім 20 қарашадан кейін алынған болуға тиіс. Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», s. 9.

10� 10�

Өкілдер конгрестен тәуелсіз Түркістан мемлекетінің жариялануын күтетіндіктерін ашық түрде білдірді. Шоқай мен Убейдуллах Хожадан басқа Ұлттық Орталықтың мүшелері де осындай пікірде еді. Шоқай мен Убейдуллах Хожа болса, тәуелсіздікті жариялауға әлі ерте деген ойда еді. Олардың ойынша, бірде-бір әскері мен қаруы жоқ түркістандықтар үшін тәуелсіздік қазір емес, келешекте ойланатын шара еді. Ұзақ талқылаулардан кейін, Шоқай мен Убейдуллах Хожа Ұлттық Орталық мүшелері мен өкілдерін автономия жариялауға көндірді. Сондай-ақ Ташкент Кеңес өкіметімен қандай жағдайда болмасын бірлеспеуге шешім қабылданды.385 Құрылтайда жарияланатын автономияның негіздерін белгілеу міндеті, Ислам Шахахметұлына тапсырылды. Оған бұл міндетті жүзеге асыруда Шоқай, Бехбуди және Убейдуллах Хожа көмектесетін болды.386

Ұлттық Орталықтың Түркістан автономиясы стратегиясының омыртқасын орыстар мен мұсылмандарды бір-бірімен араздастырмау идеясы құрады. Сол үшін орыс демократтарының да қолдауын алып, Түркістан автономиясының тек мұсылмандарды қамтитын этникалық және діни автономия емес, азшылықтағы этникалық орыс халқын да қамтитын жалпыға бірдей бір автономия болуы көзделді. Бірақ, Ұлттық Орталық Түркістан автономиясы үшін мұсылмандармен тізе қоса саяси жұмыстар жүргізетін орыстарды табуда қиышылыққа кезікті. Наливкин секілді кейбір демократ орыстарды айтпағанда, Ташкенттегі барлық орыс топтары басқару аппараттарында мұсылмандар басым болатын бір Түркістан автономиясын қаламады. Олардың ойынша, мұсылмандардың орыстармен тең саяси құқықтарға ие болуы мүмкін емес еді.387

Сол себепті олар автономияға қолдау көрсетуден бойларын аулақ ұстады. Автономияға қолдау көрсеткен орыстардың саны өте аз еді. Ферғана аймағында болса, Жұмысшы және Әскер Өкілдер Кеңесінің маңызды қайраткерлерінен Вадим Чайкин мен Бұқара еврейі Саломон Херзфельд Түркістан автономиясына қолдау көрсеткендердің ішінде болды.388

385 Сонда. 386 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 42-бет.387 Сонда. 388 Сонда, 42-43-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975,

247-бет.

Ұлттық Орталық автономия мәселесінде орыстардың қолдауын арттыра түсу үшін, Орыс жұмысшы және солдат депутаттарының кейбір мүшелерінің большевиктерге қарсы дұшпандығын пайдалану жағына ойысты. Ұлттық Орталық төрағасы Шоқайдың большевиктер құлатқан Ресей Уақытша Өкіметі тағайындаған Түркістан Комитеті мүшесі болуы, большевиктерге қарсы орыстардың автономияға қолдауын алуға көмектесті. Шоқай Уақытша Өкімет жақтастарын большевиктерге қарсы Түркістан автономиясына қосылуға шақырған кезде, Түркістан Комитеті мүшесі болуынан пайдаланды. Сөйтіп, орыс жұмысшы және солдат депутаттарының большевиктерге қосылмаған топтарынан айтарлықтай маңызды қолдауға қол жеткізілді.389

Ұлттық Орталықтың өзіне жақтастар табудағы ең маңызды жетістіктерінің бірі «Шураи Улемамен» ымыраға келулері болды. «Шураи Улема» төрағасы Сер-Али Лапинмен өткізілген кездесулердің нәтижесінде, олар Түркістан автономиясы мәселесінде Ұлттық Орталықпен біргестесуді қабылдады. Мұның қарымтасында Сер-Али Лапинге жаңа құрылатын автономияда маңызды бір қызмет беру ұйғарылды.390

Қоқанда Ұлттық Орталықтың автономияға байланысты іс-әрекеттерін мұқияат бақылап отырған Ташкенттік большевиктер автономия жақтастарының күн өткен сайын көбейе түсуінен алаңдай бастады. Олар Түркістан автономиясына кедергі келтіру үшін автономияшылдарды бөлшектеудің жолдарын қарастырды. Бұл үшін алдымен Түркістан Комитеті мүшесі ретінде белсенді жұмыс атқарып жатқан Шоқайды автономияшылдардан айыруға әрекет жасады. Осы мақсатта Шоқайды Ташкентке шақырған большевик лидерлері оны жаңадан құрылып жатқан Кеңес өкіметіне қосылуға шақырып, оған жаңа өкіметке төрағалық етуін ұсынды.391

Большевиктер Шоқайдың Ташкентке келіп, өз қатарларына қосылған жағдайда әрі Түркістан автономиясына байланысты жұмыстардың ақсай түсетініне және әрі Түркістан Комитеті

389 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı II. «Яш Түркістан». 1932, қаңтар, No 26, 12-бет.

390 Сонда, 13-бет.391 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 8-бет; Шоқай М. Bir «İlmi» Yal-

ganga Karşı II. «Яш Түркістан». 1932, қаңтар, No 26, 12-бет.

10� 10�

мүшесі Шоқаймен бірге Уақытша Өкімет жақтасы орыстардың да Кеңес өкіметін қолдай бастайтындықтарын үміт етті. Бірақ, Шоқай большевиктердің өкімет басшысы болу ұсынысын қабылдамады.392 Сөйтіп большевиктердің Түркістан автономиясына кедергі келтіру жолындағы маңызды бір тактикалық әрекеті сәтсіздікке ұшырады.

Конгресс өтетін күнге қарай, жергілікті делегаттардың Қоқанға келе бастауы конгресті бір күнге кешеуілдетуге түрткі болды.393 Өйткені Ұлттық Орталық мүшелері келген делегаттардың басым көпшілігінің құрылтайда Түркістанның тәуелсіздігі жарияланатыны жайында зор үмітте екендіктерін байқаған еді. Оларды автономия пікіріне көндіру үшін уақыт қажет еді. Екінші жақтан Құрылтайда Түркістанның жаңа басқару жүйесінің бір хандық болып белгіленуін жақтағандар да бар еді. Олар Сер-Али Лапин басшылығындағы «Шураи Улема» тобы еді. Бұл топ Түркиядағы Осман ханзадаларының біреуін алып келіп, хан тағына отырғызуды қалады. Сондай-ақ бұлардың ішінде Түркістанның жергілікті халқынан бір хан әулетін шығаруды жақтайтындар да табылды. Бірақ, олардың көзқарастарына мән берілмеді. Бұларға қоса құрылтай бағдарламасы да әлі басылып үлгерілмеген еді.394

Түркістан мұсылмандарының ІВ-Төтенше Құрылтайы 1917 жылы 26 қараша күні Қоқан қаласындағы Хан сарайында Шоқайдың сөз сөйлеуімен ашылды.395 Сонымен, большевиктердің Құрылтайды болдырмау үшін жасаған бүкіл шаралары нәтижесіз қалған еді. Ақырында большевиктер де құрылтайды мойындап комиссар Полтарацкийді өкіл ретінде

392 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 8-бет; Шоқай М. Bir «İlmi» Yal-ganga Karşı II. «Яш Түркістан». 1932, қаңтар, No 26, 12-бет.

393 Шоқай конгрестің 29 қараша күніне шегерілгенін жазады. Шоқай М. Hokand Muh-tariyeti. «Yeni Türkistan», 10-бет. Бірақ мұның теру қатесі екені даусыз. Өйткені бірнеше жолдан кейін конгрестің 26 қараша күні ашылғандығын жазады. Кейбір зерттеушілер болса, құрылтайдың почта мен телеграф жұмысшыларының ереуілі салдарынан, бір күн кешігіп басталғанын айтады. «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 81-бет.

394 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 10-бет. 395 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 43-бет; «Туркестан в начале

ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 81-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 247-бет; Сафаров Г. «Колониальная Революция (Опыт Туркестана)». Алматы, 1996, 116-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 125-бет.

жібергуге мәжбүр болды. Құрылтайда Ташкенттегі Кеңес Халық Комитеті396 атынан да сөз сөйлеген Полтарацкий Түркістан автономиясын қолдайтындықтарын атап өтті. Бірақ, оның сөздері құрылтайға қатысушылардың көңіліне сенім ұялатпады. Шоқай Полтарацкийдің сөздерінің адалдығына күмән келтіргенмен, оның құрылтайға қатысып құрылтай жұмыстарын құттықтап сөз сөйлеуінің саяси тұрғыдан маңызды екеніне назар аударады. Бұл жағдай Түркістанда Кеңес өкіметінің ұлттық негізінің жоқтығының айқын белгісі еді.397

Құрылтайға қатысушылық жоғары дәрежеде болды. 203 делегат қатысқан құрылтайда Ферғана аймағы 150 делегатпен қатысушылардың көпшілігін құрады. Самарқан аймағынан 21, Сырдариядан 22, Бұқарадан 4, Каспий аймағынан 1 делегат келді.398 Үш күнге созылған құрылтай жұмыстары кезінде қатысушылардың саны 250-ге дейін көтерілетін еді.399

Құрылтайға қатысқан делегаттар арасында қала думасы өкілдері, татар халқының өкілдері және Түркістан еврейлерінің ұйымы «Паолей Сиондан» келген өкілдер сияқты жергілікті мұсылмандардан басқа өкілдер де бар еді. «Улуғ Түркістан» газеті 1917 жылдың 8 желтоқсан күнгі санында орын алған Құрылтайға байланысты талдауында, құрылтайды, қатысушыларының әралуандылығына байланысты Мұсылман Құрылтайы деп емес, Түркістан Халықтары Құрылтайы деп атаудың дұрысырақ болатындығына атап көрсетеді.400 Түркістан мұсылман жұмысшылары, шаруалары және әскерлері Кеңесінің баспасөз органы «Ишчи дүниясы» журналы болса, Құрылтайға Түркістандағы әртүрлі топтардан өкілдер қатысқандықтан,

396 Совнарком397 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 44-бет.398 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 81-82-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 247-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 126-бет.

399 Сонда. 400 Сонда.

110 111

Түркістанның 10 миллион401 мұсылман халқының барлығының мүдделерін көздеп шешімдер қабылдау құқына ие екендігін айтады.402

Үш күнге жалғасқан құрылтай кезінде, қатысушылар Түркістан аймағының келешектегі саяси құрылысының қандай болуы керектігі жөніндегі пікірлерін ортаға салды. Мұның нәтижесінде 27 қараша күні түннің кеш уақыттарында Түркістан автономиясын403 жариялауға бір ауыздан қаулы қабылданды.404 Бұл қаулыда: «Жасасын Түркістан автономиясы! Түркістан Мұсылмандары ІВ-Төтенше Құрылтайы Түркістан аймағында өмір сүріп жатқан халықтардың талап-тілегіне сәйкес, Ресей төңкерісі тарапынан белгіленген ережелерге сүйене отырып, федерация негізінде құрылған Ресей Республикасының құрамында бола отырып Түркістанның жерге негізделген территориялдық автономиясын жариялайды» делінді.405 Құрылтай сонымен қатар Түркістанда азшылықтағы халықтардың құқықтарын да толық қорғайтындықтарын мәлімдеді.406

Сөйтіп, 28 қараша күні құрылған мемлекет «Түркістан автономиясы» деп аталды. Құрылтайда сондай-ақ мемлекеттің атазаңы (конституциясы) мен атқару органдарын айқындайтын және Түркістан Құрушы Мәжілісі жиналғанға дейін елді басқаратын екі орган белгіленді: Түркістан Уақытша Кеңесі және Түркістан Халық Мәжілісі. Түркістан Уақытша Кеңесінің мүшелерінің саны Ресей Құрушы Мәжілісінде Түркістан үшін белгіленген депутат

401 Ол кезде Түркістан өлкесі халқы алты миллиондай еді. Өйткені 1911 жылғы есептер бойынша округте 6.086.085 жергілікті халық пен 406.607 орыс тұрып жатты. Pierce R. A. «Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule». Berkeley and Los Angeles, «University of California Press», 1960, 308-бет.

402 Сонда. 403 Туркестанская автономия404 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 10-бет; «Туркестан в начале

ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 82-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 127-бет.

405 Сонда; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 82-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 247-бет.

406 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 82-83-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 128-бет.

санымен бірдей сомада, атап айтқанда 32 деп белгіленді.407 Мұның өзі Түркістан Уақытша Кеңесі мүшелерінің сонымен қатар Ресей Құрушы Мәжілісінде де қызмет атқаруының да ұйғарғандығын көрсетеді.

54 мүшелік Түркістан халық мәжілісінде мұсылман емес өкілдерге 18 орын бөлінді. Сонымен, халық мәжілісінде барлық Түркістан халқының тек 7 пайызын құрайтын мұсылман емес халықтарға 33 пайыздық өкіл құқы берілді.408 Осы арқылы Түркістан автономиясының құрушылары өлкенің азшылықтағы халықтарының құқықтарын қорғайтындықтары жөніндегі шешімдеріне адал екендіктерін байқатты. Түркістан халық мәжілісі, Түркістан Құрушы Мәжілісі сайланғанға дейін уақытша парламент міндетін де атқаратын еді.409

Түркістан халық мәжілісінде мұсылман емес халықтарға берілген 33 пайыздық өкіл саны, Түркістан Құрушы мәжілісінде де сақталды. 234 депутаттан құралуына шешім қабылданған Түркістан құрушы мәжілісіне мұсылман және мұсылман емес халықтар үшін бөлек сайлау аймақтарын белгілеу де ұйғарылды.410

Құрылтай Уақытша халық мәжілісі үшін мына қайраткерлерді сайлады: Убейдуллах Хожа, Мұстафа Шоқай, Ташпулатбек Нарбутабеков, Садреддинхан Шерифхожаев, Қоңырхожа Хожинов, Исметуллах Убайдиллин, Саиднасыр Миржалилов, Шірәлі Лапин, Саид Жафербай Саидов, Ислам Шахахмедов, Әбдірахман Оразаев, Хидаятбек Юрали Агаев, Насырхан Төре Камалхантораев, Міраділ Мырзаахмедов, Ташхожа Ашурхожаев, Әбдүлкқадыр Құшбегиев, Абиджан Махмут, Жамшидбай Қорабеков, Соломон Абрамович Херзфельд, Әбдүсамет Әбдүсалимов, Убейдуллах Дербисалин, Мұса Акчурин, Мұстафа Мансуров, Махмут Хожа Бехбуди, Ибрахим Далшин, Мұхамметжан

407 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 10-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 83-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 129-бет.

408 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 83-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 129-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 247-бет.

409 Сонда. 410 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 129-бет.

112 11�

Тынышбаев, Халил Ширинский, Талипжан Мусабаев, Камал Кази Рахманбердиев, Алихантөре Шакирхантөреев, Сабиржан Юсуфов, Әділжан Омаров және тағы басқалар.411

Конгресте талқыланған маңызды тағы бір мәселе – Орал казактарының лидері және антибольшевик атаман Дутовтың Оңтүстік-Шығыс Одағына Түркістанның кіруі туралы ұсынысы еді.412 Дутов Құрылтай аталған одаққа кіру туралы шешім қабылдаған жағдайда, большевиктерге қарсы әскери жәрдем көрсетіндіктері413 және ашаршылық кезінде Түркістан аймағына мақта, жүн немесе тоқыма өнімдеріне айырбастап немесе арзан бағасымен астық беретіндіктері жөнінде уәде берді.414 Құрылтай бұл мәселе жөнінде шешім шығаруды құрылатын Түркістан Үкіметіне тастады.415 Шоқайдың пікірінше, бұл, атаман Дутовтың

411 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 84-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 130-бет. Бастапқыда Түркістан халық мәжілісі мүшелері арасында орын алған және халық мәжілісі төрағасы болып сайланған «Шураи Улема» жетекшісі Шірәлі Лапин кейіннен кандидаттығын кері алды. «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 84-бет.

412 Сонда, 85-бет. Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı (Hokand Muhtariyetinin 14nçı Yıldönümü Münasebetiyle). «Яш Түркістан». 1931, желтоқсан, No: 25, 11-бет. Хайит атаман Дутовтың бұрынғы Қоқан хандығы, Бұқара әмірлігі, Хиуа хандығы, қазақ далалары, башқұрт өлкесі және Орынбор казактарын қамтитын бір федерацияға Түркістанның да кіруі жөнінде ұсыныс жасағанын айтады. Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 248-бет; Ал шындығында Хайит мегзеген федерация жөніндегі пікір, Түркістан автономиясын большевиктер құлатқаннан алты айдан соң ортаға шыққан еді. Негізінде Хайит біз алда егжей-тегжейлі баяндайтын федерация мен Дутовтың ұсынысын шатастырған. Ол федерация туралы дерек ретінде көрсетіп сілтеме жасаған Тоғанның еңбегінде де федерация емес 1918 жылдың тамыз айындағы оқиғалар сөз етіледі. Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 370-бет. Ал Қоқан құрылтайында болса, Оңтүстік-Шығыс Одағы (Юго-восточный союз) туралы ұсыныс талқыланады. Толық аты «Казак Әскери күштерінің, Кавказ таулықтары мен даланың еркін халықтарының оңтүстік-шығыс одағы» деп аталатын бұл саяси одақ 1917 жылы 20 қазан күні Кавказда құрылды. Дон казактарының бастамасымен Кеңестерге қарсы құрылған бұл одақ Кавказ, Қырым және Украинаның ұлттық демократиялық қозғалыс лидерлері арасында бір одақтың құрылуын мақсат еткен болатын. Сафаров Г. «Колониальная Революция (Опыт Туркестана)». Алматы, 1996, 119-120-бет; Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı (Hokand Muhtariyetinin 14nçı Yıldönümü Münasebetiyle). «Яш Түркістан». 1931, желтоқсан, No: 25, 11-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 85-бет.

413 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı (Hokand Muhtariyetinin 14nçı Yıldönümü Münasebetiyle). «Яш Түркістан». 1931, желтоқсан, No: 25, 11-бет.

414 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 85-бет.

415 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 11-бет; Шоқай М. Bir «İlmi» Yal-ganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 6-бет.

ұсынысын қабылдамау барысында алға тартылған бір сылтаудан басқа ештеңе емес еді.416

Құрылтай жұмыстарының аяқталуынан екі күннен соң Түркістан Уақытша Кеңесі бір үкімет құру үшін бас қосты. Шоқай мен Убейдуллах Хожа бір үкімет құрудың орнына бір орталық комитет құруды ұсынды. Бұған себеп ретінде, өкімет деп аталатын ұйымның өкімет секілді жұмыс істеу керектігін, ал шындығында қолда бар мүмкіншіліктердің үкіметтік биліктерді толық атқаруға жеткілікті емес екендігін алға тартты. Бұл ұсынысқа көпшілік келіспеді. Осыған орай Шоқай мен Убейдуллах Хожа құрылатын әлсіз өкіметте қызмет атқара алмайтындықтарын, бірақ автономияға өкіметтен тыс қала отырып қолдау көрсететіндіктерін айтты. Бірақ, Уақытша Халық Кеңесі олардың бұл ұсыныстарын да қабыл алмады және өкіметтегі ең жауапты орындарға сайлады.417 Түркістан Уақытша Кеңесінің өз мүшелері арасынан сайлаған және 12 мүшеден тұруы жоспарланған өкімет мүшелері мына қайраткерлерден құралды:

Мұхаметжан Тынышбаев - Бас министр және Ішкі істер министрі.

Ислам Шахахмедов - Бас министр орынбасары.Мұстафа Шоқай - Сыртқы Істер министрі.Убейдуллах Хожаев - Қорғаныс министрі.Юрали Агаев – Жер асты және жер үсті қазба байлықтар

министрі.Абиджан Махмут - Азық-түлік министрі.Абдырахман Оразаев – Ішкі істер министрінің орынбасарыСоломон Абрамович Херзфельд - Қаржы министрі.418

416 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 11-бет.417 Сонда, 10-11-бет.418 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 129-130-бет; «Туркестан

в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 84-бет; Castagne J. Le Turkestan Depuis La Revolution Russe (1917-1921). «Revue du Monde Musulman» 1922, Маусым, 50 т., 49-бет. Хайит құрылтайдың он мүшелік өкіметті құрғанын жазады. Хайит көрсеткен министрліктер арасында Шоқай сайланған Сыртқы Істер министрлігі көрсетілмеген. Мұның орнына Хидаят Юргул-Аға ауылшаруашылық министрі, Мир Адил Селамет Денсаулық Сақтау министрі және Насырхан Төре Білім министрі ретінде көрсетілген. Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 247-248-бет. Хайит көрсеткен бұл үш министрлік өкіметтің алғашқы құрамында болмады. Олар уақыт өте келе өкіметке қосылды. Бірақ бұлардың қай кезде өкіметке кіргендігі туралы ешқандай мәлімет кездестірмедік. Ал Шоқай реті келгенде бұл министрлердің тек аттарын ғана айтып өтеді. Қараңыз: Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı II. «Яш Түркістан». 1932, қаңтар, No 26, 5-16-бет.

11� 11�

1917 жылдың 8 желтоқсан күнгі «Улуғ Түркістан» газетінің мәлімдеуіне қарағанда, өкіметте төрт министрлік орын мұсылман емес өкілдерден де кандидаттар көрсетілу ықтималына байланысты бос қалдырылды.419

26-28 қараша күндері үш күнге созылған Түркістан мұсылмандарының ІВ-Төтенше Құрылтайының ең манызды шешімі – еш күмәнсіз Түркістан автономиясын жариялау болып табылады. Бұл шешімді Түркістан халқы үлкен толқу және қуанышпен қарсы алды. Қоқан, Наманган және тіпті большевиктер билігіндегі Ташкент те ішінде бар Түркістандағы көптеген қалаларда халық автономияны мерекеледі.420 1 желтоқсан күні Наманганда 10 мың адам автономияға қолдау шеруін өткізді. Шеруде «Жасасын Түркістан автономиясы мен Үкіметі» деген плакаттар алып жүрді.421 Осындай шерулер мен митингтер бір апта ішінде Түркістанның басқа қалаларында да жалғасты. Бұл турасында ең үлкен жиын 6 желтоқсан күні Ташкентте өткізілді. Жұма мешітінің іші мен сыртына 60 мыңдай адам жиналды. Жиналысты Саид Ғани Махдум, Мүневвер Кари және Сер-али Лапин басқарды. Жиналыста халық Түркістан автономиясын қолдайтындықтарын білдірді және бұдан кейін Түркістан Уақытша Үкіметінен басқа ешқандай да өкіметті танымайтындықтары туралы шешім қабылдады.422

Осындай ыңғайлы жағдайда өз жұмыстарына бастаған Түркістан Уақытша Үкіметі ең алдымен қарулы күштердің құрылуы, қаржылық істердің бір жүйеге келтірілуі, мемлекеттік мекемелердің қалыптастырылуы және салық жүйесінің реттелуі секілді мемлекеттің кезек күттірмес мәселелерін жүзеге асыруды

419 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 84-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 130-бет. Хайит министрліктер Қоқан және Алаш өкіметтерінің бірлесуі мүмкін деген оймен бос қалдырылғанын айтады. Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 247-248-бет. Бұл пікірмен келіспейміз. Өйткені, алда жан-жақты атап көрсетілетіндей, ол кезде Қоқан үкіметі мен Алашорда арасында әрқандай бір байланыс жоқ еді.

420 Шоқай М. Dekabr Hatıraları. «Яш Түркістан». 1932, желтоқсан, No 37, 3-бет; Omerkhan A. A History of the Establishment of Soviet Rule in Turkestan. «The East Turkic Review», II т., No 3, 1960, қыркүйек, 9-бет.

421 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 131-бет.422 Сонда, 132-133-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков

национальной независимости». Ташкент, 2000, 86-бет.

көздеген өз бағдарламасын айқындады.423 Үкімет Түркістан Құрушы Мәжіліс сайлауларын 1918 жылдың 20 наурыз күні өткізуге шешім қабылдады.424 Ол Түркістан Мұсылмандарының ІВ-Төтенше Құрылтайының өзіне тапсырған казак атаманы Дутовтың Оңтүстік-Шығыс Одағы мәселесін де қарады. Бұл туралы нақты шешім шығаруды Сыртқы Істер министрі Шоқайдың ІІ- Жалпы Қазақ Құрылатйы үшін баратын Орынбор сапарынан қайтуынан кейінгі уақытқа қалдырылды.425 Шоқайға сол сапары кезінде, Дутов одағының саяси бағыт-бағдары туралы мағлұмат жинау тапсырылды.426 Бұдан кейінгі бөлімде жан-жақты қолға алынатын ІІ-Жалпы Қазақ Құрылтайынан оралғаннан кейін, Шоқай Оңтүстік-шығыс Одағына кірмеу жөнінде кеңес берді. Осыған орай Министрлер Кеңесі атаман Дутовтың ұсынысын қабылдамау туралы шешім шығарды.427

Түркістан Уақытша Үкіметі ұлттық армия жасақтау мәселесінде көптеген қиындықтарға кездесті. Ең маңызды кемшілік – патшалық дәуірде түркістандықтар арасынан ешқандай жоғары дәрежелі әскери офицерлердің шықпағандығы еді. Үкіметтің қол астында әскери істерді жақсы білетін тәжрибелі ешкім жоқ еді. Сондықтан,

423 Түркістан автономиясы туралы жасалған зерттеулерде, Түркістан Уақытша Өкіметінің большевиктерге қарсы күресіне кең орын бөлінгенімен, оның жаңа мемлекеттің құрылымдық және экономикалық өмірінің бір жүйеге келтіруі туралы жасаған жұмыстары мен шығарған заңдары қалыс қалтырылады. Бұл жөніндегі мәліметтерді көбіне Шоқайдың Түркістан автономиясы туралы жазған мақалаларынан ғана кездестіреміз.

424 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı II. «Яш Түркістан». 1932, qañtar, No 26, 7-бет.

425 Сонда, 6-бет.426 Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 11-бет. 427 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 6-

бет; Шоқай М. Bolşeviklerin İftiralı Hücumları. «Яш Түркістан». 1937, маусым, No 91, 26-бет; Оқтай А. Türkistan Milli Muhtar Hükümeti. «Dergi». 1960, No 19, 35-47-бет. Шоқай большевиктердің бұл мәселеде үнемі бұрмалаушылыққа жол беріп, Түркістан ІВ-Құрылтайының оңтүстік-шығыс одағына кіруге келіскендігі туралы хабар таратқандықтарын айтады. сол жерде. Шынында да Өзбекістанда соңғы жылдарда кеңес дәуіріндегі деректерге сүйене отырып, жазылған зерттеулерде, Түркістан ІВ-Төтенше құрылтайының Оңтүстік-Шығыс Одағына кіруге шешім қабылдағандығы туралы пікір кең етек алған. «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 85-бет. Кеңес тарихшысы Сафаров Түркістан халқы Орынбордың астығына зәру болғандықтан, Түркістан Құрылтайының осы одаққа кіруге шешім қабылдағандығын атап өтеді. Сафаров Г. «Колониальная Революция (Опыт Туркестана)». Алматы, 1996, 119-120-бет.

11� 11�

үкіметтің Қоқанда өздерін қолдайтын жас және тәжрибесіз офицерлермен іске кірісуге мәжбүр болды. Екі татар және біреуі зейнеткер үш поляк әскермен армияның өзегі құрылды.428

Алайда құрылған Түркістан Ұлттық Армиясының күші туралы деректерде әр түрлі сандар алға тартылады. Кейбір зерттеушілер Түркістан Ұлттық армиясында қызмет атқарған әскер санының алпыс кісіден аспағандығын алға тартса, «Улуғ Түркістан» газеті бұл санның екі мың шамасында болғандығын айтады. Аталмыш газеттің 1918 жылғы 21 қаңтар күнгі санында орын алған бір мақалаға қарағанда, Түркістан армиясында қызмет атқарған әскер саны қаңтар айының басында мың шамасында болды. Қаңтар айы ішінде Қорғаныс министрі Убейдуллах Хожаның ұлттық армияны нығайту туралы өткізілген бір митингте, халықты армияда қызмет атқаруға шақырып сөз сөйлеуінен кейін, армияға тағы мың адам қосылды. Осылайша, Түркістан Ұлттық Армиясының әскер саны қаңтар орталарында екі мыңға жеткен еді.429

Бірақ, Түркістан Үкіметінің қолында армияда қызмет атқарған әскерлер үшін жеткілікті мөлшерде қару мен оқ-дәрі жоқ еді. Үкіметтің оларды сатып аларлықтай қаржылық күші де болмады. Қаңтар айының соңына қарай бұл кемшіліктің орнын толтыруға мүмкіншілік туды. Кавказ майданынан оралып, кімге бағынарын білмей, қаңғырып жүрген казак әскерлерінің бір бөлігі Самарқан маңайында жиналып жатты. Олардың қолында жиырма бес мыңдай мылтық бар еді. Қорғаныс министрі Убейдуллах Хожа әскерлерді, қаруларын большевиктерге қарсы қолдану үшін Түркістан Уақытша Үкіметіне тапсыруға көндіру мақсатында Самарқанға барды. Өйткені, бұл әскерлер большевиктерге қарсы еді. Бірақ, Ташкент Халық Комиссарлар Кеңесі Түркістан Уақытша Үкіметінен тезірек әрекет жасады. Кеңес лидерлері Успенский, Тоболин және Колесов әскерлерді панисламизмнің қаупі туралы айтып қорқытты. Бұдан қатты секем алған казак әскерлері қаруларын большевиктерге тапсырып, тарап кетті.430

428 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 6-7-бет.

429 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 99-100-бет.

430 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 365-бет.

Осылайша, Түркістан Уақытша Үкіметінің қаруы жағынан басым большевиктермен күш теңестірерлік бір мүмкіншіліктен пайдалануларына большевиктердің сұңғыла лидерлерінің күшті үгіт-насихаты жол бермеді.

Түркістан Уақытша Үкіметінің жүзеге асыру үшін үлкен мән берген мәселелерінің бірі – патшалық дәуірден қалған мемлекеттік ұйымдарды бақылау астына алу еді. Бұл мәселеде бір шама жетістікке қол жеткізілді. Әсіресе Ферғана аймағындағы мемлекеттік мекемелер Түркістан Уақытша Үкіметінің қол астына өтуге келісім берді. Ташкенттегі кейбір мемлекеттік ұйымдар мен мемлекеттік банк те Түркістан Уақытша Үкіметін таныды. Жалпы алғанда Түркістан автономиясын жақтамайтын бұл ұйымдардың мұндай бір шешім қабылдауында, олардың большевиктерге қарсы дұшпандықтары маңызды рөл ойнады.431 Шоқай патшалық кезеңнің мемлекеттік мекемелерінің Түркістан Уақытша Үкіметіне мойынсұнуына үлкен мән береді. Оның пікірінше, мемлекеттік ұйымдардың да сол уақытқа дейін басқару деңгейінде ешқандай құқық бергісі келмеген түркістандықтардың билігін тануын олардың бойындағы өзін жоғары ұстау психологиясының қажала бастағандығының айқын бір белгісі ретінде қабылдау керек.432

Түркістан Уақытша Үкіметі желтоқсан айы ішінде жаңа мемлекеттің құрылымын қалыптастыру барысында, әр түрлі салада маңызды жұмыстар атқарды. Қаржы саласын бір жүйеге келтіру үшін жаңа салық зандарын белгілеу мақсатында салық инспекторлары жиналысы өткізілді. Халық Ағарту министрі Насырхан Төренің басшылығында, бастауыш мектептер мен басқа да халық ағарту жұмыстарының бір жүйеге түсіру жолында заңдар шығарыла бастады. Азық-түлік министрі Абиджан Махмут Түркістанда кең етек алып келе жатқан ашаршылықтың зардаптарын жеңілдету мақсатында, азық-түлік сатып алу үшін Кавказға сапар шекті. Желтоқсан айының соңында жер мәселесіне байланысты заңдар да дайындалды. Бұл мәселеге қатысты жұмыстарды ауылшаруашылығы министрі Хидаят Юрдагул басқарды.433 Шоқай Қоқан Өкіметінің екі ай секілді

431 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 8-бет.432 Сонда. 433 Сонда, 10.

11� 11�

қысқа мерзім ішінде мемлекеттену жолында маңызды қадамдар басқанына көрсетеді.

Түркістан автономиясына байланысты алғашқы қанды оқиға 13 желтоқсан күні, Ташкентте пайда болды. Сол күннің Пайғамбарымыздың қасиетті туған күні яғни мәуліт болуына байланысты Шейхантаур мешітіне қалың көпшілік жиналды. Саяси митингке айналған жиналыста мұсылмандардан басқа орыс, еврей, армян секілді мұсылман емес халықтардың да өкілдері бар еді. Мыңдаған адам қатысқан және Мүневвер Каридың сөзімен басталған митингте сөз алғандар өздерін халық комиссарлары деп жариялаған большевиктердің іс-әрекеттеріне наразылық білдірді. Митингтің ең толқулы сәттерінің бірінде көпшіліктің арасындағы кейбір белсенділер халыққа бағыт-бағдар бере бастады. Олар халықты қаланың большевиктер билігіндегі бөлігінде түрмеде отырған Түркістан Комитеті мүшелерінен Т.И.Доррер мен басқа да тұтқындарды құтқару және қаланың билігін қолға алуға шақырды. Бұл сөздерге ерген қалың көпшілік түрме мен Халық Комиссарлары Кеңесі орналасқан қаланың ескі бөлігіне434 бет алды. Большевик күштері бастапқыда бұл шеруге қарсы ешқандай әрекет жасамады. Халық түрме алдына келгенде Ташкент қаласының командирі Годоевич түрме есіктерін ашып, Доррер мен басқа тұтқындарды босатты. Осыдан кейін қалың топ тұтқындармен бірге кері қайтты. Ескі қала мен жаңа қаланы байланыстырып тұрған көпір үстіне келгенде большевик әскерлері халыққа оқ жаудырды. Халықтан 16 адам қаза тапты, Доррер мен басқа тұтқындар ұсталып өлтірілді.435

Осы оқиғаларға байланысты Түркістан Уақытша Үкіметі 15 желтоқсан күні жариялаған бір мәлімдемесінде бұл оқиғаларға жауапты адамдарды айыптады және халықты тыныштықты сақтауға шақырды.436 Ташкент Большевик Өкіметі де қанды

434 Ол кезде Ташкент қаласы ескі және жаңа болып екі бөлімнен тұратын. Ескі бөлігінде 500 мың, ал жаңа бөлігінде 75 мың адам тұратын. MY, s. 43. Шоқайдың айтуынша, бұл сандар 250 мың мен 60 мың еді. Шоқай М. Воспоминания. «Türke-li».1951, желтоқсан, 23-бет.

435 Шоқай М. Dekabr Hatıraları. «Яш Түркістан». 1932, желтоқсан, No: 37, 4-6; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 134-137-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 88-89-бет.

436 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 138-бет.

оқиғаларды Петербургқа хабарлап, бұл мәселеге байланысты шара қолдануын өтінді. Кеңестің өкімет басшысы Ф.Колесов Қоқанда буржуазия тарапынан құрылған және Түркістан пролетарлары тарапынан танылмаған өкіметтің автономиясын Түркістан қалаларында мойындату үшін жұмыстар жүргізіп жатқандығын және осы орайда 13 желтоқсан күні Ташкентте автономия жариялағандықтарын білдіріп, бұл мәселе жөнінде өздеріне нұсқау берулерін сұрады.437 Петербург бұған қайтарған жауап хатта, Ташкент Кеңес Өкіметіне бұл мәселеде қандай шара көрсе де ерікті екендіктерін білдірді. Петербург Ташкент Кеңесіне сол аймақта өкілетті екендіктерін және мәселені өздерінің шешулерінің тиістігіне көрсетті.438 Мұның өзі, Петербургтың 20 қараша күні өзі жариялаған Шығыстың Мұсылман Жұмысшы және Еңбекшілерінің өздерін-өздері басқару құқы бар екендігін білдірген үндеуге қарама-қайшы бағытқа көшкенін көрсетеді. Петербург өкіметі халықтың көпшілігі қолдап отырған Түркістан Уақытша Үкіметін емес, азшылықтағы большевик өкіметін жақтауда еді.

Бұл арада Түркістан Уақытша Үкіметіне тағы бір күшті қолдау келді. 25 желтоқсан күні Қоқанда өз жұмысын бастаған мұсылман жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының І- төтенше конгресі Уақытша үкіметті қолдайтындығын мәлімдеді. Күн тәртібінің басты мәселелері Түркістанда билік пен басқару жүйесі болған конгреске екі жүздей делегат қатысты.439 Түркістан Әскери Кеңес төрағасы Ариф Клевбеев, Түркістан Уақытша Халық Мәжілісі атынан Ислам Шахахмедов және эсер Миллер, Қазан Мұсылмандары Әскери Кеңес өкілі Исмаил Убайдуллин, Кавказ мұсылмандары атынан Пири Мурселзаде, Самарқан жұмысшы және әскер өкілдері Кеңесі атынан Пономарев және Қоқан қала басқармасы төрағасының орынбасары Абиджан Махмуд сөз

437 Сонда.438 Сонда. 439 Сонда, 139-бет. Конгреске 93 адам Ферғанадан, 40 адам Самарқаннан, 30

адам Сырдария ауданынан, 5 адам Закаспий аймағынан, 4 адам Бұқарадан және басқа аймақтардан келді. Шоқай бұл кезде Орынборда болатын. Осы себепті конгрес жұмыстарына қатыса алмады. Ол конгресс аяқталған күні Қоқанға келді. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 160-бет.

120 121

сөйлеген конгресте қараша айында құрылған Түркістан Уақытша Үкіметін қолдауға шешім қабылданды және өкіметте қызмет атқаратын өкілдерді сайлады.

Сонымен қатар, Петербург Кеңес өкіметін Түркістан Уақытша Өкіметін қолдауға шақыруға да шешім қабылданды. Өйткені олар В.И.Лениннің Түркістан автономиясына қолдау көрсететіндігі және тіпті бұл мәселеде Түркістандықтарға жол көрсететіндігін үміт еткен еді.440 1917 жылдың 27 желтоқсан күні конгресс атынан Ленинге автономияны қолдауға шақырған бір жеделхат жолданды. Жеделхатта Түркістанда Халық Комиссарлары Кеңесі жариялаған принциптер бойынша автономия жарияланғандығы және сол себепті автономияның Түркістан қалаларында қолдау көргендігі айтылғаннан кейін Түркістан мұсылман жұмысшы, әскер жане шаруа өкілдерінің І-Төтенше конгресінде қабылдаған шешімдеріне байланысты Ленинге Ресей демократиялық республикасының төрағасы ретінде Түркістан Уақытша Үкіметіне қолдау көрсетуін сұрайтындықтары атап өтілді. Сонымен қатар, жеделхатта Лениннен Түркістандағы тәртіпсіздік пен екі бастылықты жою үшін Ташкент Кеңес Өкіметінің билігін тоқтатып, Түркістан Уақытша Үкіметін ғана тану да сұралды.441

Жеделхатқа жауап бір апта ішінде Петербург Кеңес өкіметінің Халықтар Ісі Жөніндегі комиссары Сталиннен келді. 1918 жылы 5 қаңтар күні жолдаған жеделхатында Сталин былай деді: «Ташкенттегі Кеңес өкіметін құлату үшін Петербургқа жүгінуіңіз керек емес. Егер, бұл өкіметті қаламасаңыз, оны күшпен жоюыңызға болады.»442 Сталин осы жеделхатты жіберген кезде, Түркістан Уақытша Үкіметінің қолында Ташкенттегі Кеңес өкіметін құлата аларлықтай күш жоқ екендігін жақсы білетін. Сондықтан, Сталиннің жеделхаты Петербург Кеңес Өкіметінің Түркістан Уақытша Өкіметі мен Мұсылман Жұмысшы, Әскер және Шаруа Кеңесіне дипломатиялық тілмен астарлай айтылған соғыс

440 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 140-бет.441 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 92-бет; Шоқай М. Mefkure Meydanında Küreş. «Яш Түркістан». 1930, желтоқсан, No 13, 9-бет; «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 160-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 140-141-бет.

442 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 248-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 141-бет.

жариялаудан басқа ештеңе де емес еді.443 1918 жылы қаңтар айының басында, Түркістан Уақытша

Үкіметінің мемлекет шығындарына қаржы көзі табу үшін мемлекеттік банктерді тәркілеу шешімі дағдарысқа себеп болды. Бұл дағдарыс өкімет басшысы Тынышбаевтың қызметінен алынуымен аяқталды. Шоқайдың пікірінше, Тынышбаев басшылығындағы өкімет қаржы мәселесінде өте баяу және мүдіріп әрекет жасауда еді.444 Министрлер Кеңесі қаңтар айының алғашқы аптасындағы жиналысында, Қоқандағы мемлекеттік орыс банктеріндегі ақшаларды тәркілеп мемлекетке өткізу туралы шешім қабылдады. Бірақ, бас министр Тынышбаевтың бұл шешімді жүзеге асыруда табандылық танытпауы, большевиктердің ертерек қамданып, банктердегі ақшаларды алып кетуіне мүмкіндік берді.445 Большевиктер Қоқан банктеріндегі 8 миллион рублдей ақшаны тәркілеп, Ташкентке алып кетті.446 Осылайша большевиктер Түркістан Уақытша Үкіметінің Қоқан мемлекеттік банктеріндегі ақшаларды жаратуына мүмкіндік бермеді. Осыған орай Министрлер Кеңесі 1918 жылдың 2 қаңтар күні, Тынышбаевты қызметінен алып, оның орнына мұсылмандардың мүдделерін табанды түрде қорғайды деп үміт артқан Шоқайды тағайындады.447

Шоқайдың бас министрлік қызметіне тағайындалуынан кейін, Түркістан Уақытша Өкіметі көбірек белсенді жұмыс жүргізе бастады.448 Үкімет матеариалдық қиыншылықтарды жою үшін 30 миллион рубль сомасында мемлекеттік заем шығарды.

443 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 248-249-бет. Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 8-бет.445 Шоқайдың пікірінше Тынышбаев банктердегі ақшаны тәркілеудің Ташкент

орыс большевик үкіметінің Түркістан үкіметіне деген ашу-ызасын туғызатынынан қауіптенді. Шоқай М. Tarihi Eslemeler. «Яш Түркістан». 1930, желтоқсан, No 13, 7-бет. Шоқай ешқандай адамның есімін атамастан баяндаған бұл оқиғада бір министрдің банктердегі ақшаны тәркілеуде баяу қимыл көрсеткендігін, тіпті істің тамырына балта шауып, шешімді жүзеге асыруға әдейі кедергі келтіргенін айтады. Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 8-бет.

446 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 98-бет.

447 Сонда; D’Encausse, H. C. Civil War and New Governments. «Central Asia 120 Years of Russian Rule». Ed. Allworth E. Durham and London, «Duke University Press», 1989, 227-бет; «Из истории Российской Эмиграции Письма А.З.Валидова и М. Чокаева (1924- 1932)» Жин. Дай. Исхақов С. М. Мәскеу-Токио, 1999, 121-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 365-бет.

122 12�

Үкімет мүшелері бұл заемдарды халыққа сату үшін Түркістанның әртүрлі қалалары мен аудандарына барды.449 Түркістан Уақытша Үкіметінің бұл заемдарына мемлекеттік банктің Самарқан жане Ферғана бөлімшелерінен үлкен сұраныс келді. Заемдардың мұншалықты сұранысқа ие болуы Ташкенттегі большевик өкілдерін қатты алаңдатты. Өйткені Шоқайдың пікірінше, бұл жағдай Қоқан Үкіметінің әшейін ойын еместігін, қайта шынайы бір мемлекеттің іргесін қалап келе жатқандығын көрсетті. Ал мұның болса тек Кеңес өкіметіне ғана емес, Түркістандағы жалпы орыс мүдделеріне де кесірін тигізуі мүмкін еді.450 Бірақ, бұл заемдардың сатылуынан түскен кіріс пен жиналған жәрдем ақшалардың сомасы үкіметтің қаржылық проблемаларын шешу үшін жеткілікті емес еді.451

Бұл арада «Шураи Исламиенің» Қоқан Қала Кеңесі мүшелері большевиктердің Қоқан банктеріндегі ақшаларды тәркілеуінен кейін төтенше жиналыс өткізді. Жиналыста Қоқан қорғанында орналасқан Қоқан Большевиктер Кеңесін таратуға шешім қабылданды. Қорғанға большевиктерге қарсы орыс офицері М.Мансуров басқаруында әскер жіберу ұйғарылды.452 Бірақ, Кеңес бұл шешімін жүзеге асыра алмады.453

Екінші жақтан Ташкент Халық Комиссарлар Кеңесі желтоқсан айындағы оқиғалардан кейін, Түркістанның әр түрлі аймағында өзінің билігін орнату жолындағы жұмыстарын қарқындата түсті. Осы орайда Түркістан Уақытша Өкіметінің ықпалы аз аймақ болып саналатын Закаспий облысы бақылауға алынды және түрікмен әскери отрядтары таратылды.454

Уақытша Түркістан Өкіметі кеңестің өзіне шабуыл жасауынан қауіптеніп шаралар көре бастады. Бұқара әмірлігінен әскери күш сұралды. Бірақ, бұл талапқа оң жауап берілмеді. Сондай-ақ Ташкенттегі қаруларды Қоқанға көшіруге де мүмкіндік болмады.455

448 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 99-бет.

449 Сонда. 450 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 9-бет.451 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 99-бет.452 Сонда, 100-бет. 453 Сонда, 100-101-бет. 454 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 144-бет.455 Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 31-бет.

Ташкент Халық Комиссарлары Кеңесінің бастапқыда Қоқан автономиясын құлатарлықтай қарулы күші жоқ еді. Бірақ, Қызыл Армияның 1918 жылы 19 қаңтарда Орынборды ақтардан тазартуымен Петербург өкіметі мен Ташкент Кеңесі арасындағы байланыстық кедергілер жойылды. Бұдан кейін Ташкент Халық Комиссарлар Кеңесінің әскери құрал-жабдықпен жабдықталуына мүмкіндік туды.456

29 қаңтар түні Түркістан автономиясын жақтаушы, бірақ кім екендіктері беймәлім бір топ әскер Қоқан қорғанын қоршауға алды. Қорғанның алдында күзетте тұрған әскерлер қарусыздандырылып, тұтқындалды. Бірақ, қорғанды таң атқанға дейін қоршауда ұстаған әскерлер Қоқан Кеңесінің төрағасы Е.А.Бабушкинді қолға түсіре алмады.457 Таңертең автономияшыл әскерлер шегінгеннен кейін Бабушкин жұмысшыларды жинап, өзінің басқаруымен бір төңкерістік комитет (ревком) құрды. Бұдан кейін қоңырау соғылып, оқ атылып, қаладағы теміржол жұмысшыларын қорғанға шақырылды. Жиналған жұмысшыларға қару таратылды.458 30 қаңтар күні Қоқан төңкерістік комитеті Түркістан Уақытша Өкіметіне бір ультиматум жолдап, үш сағат ішінде тұтқындалған әскерлердің босатылуын және қорғанға шабуыл жасағандардың өздеріне тапсырылуын талап етті. Сондай-ақ төңкерістік комитет төрағасы Бабушкин Шоқайды, Зиегель мен өкімет хатшысын тұтқындау үшін төңкерістік комитет мүшесі Николаенко Сазановты екі әскермен бірге Түркістан Уақытша Үкіметі орналасқан Хан сарайына жіберді.459

Бұл арада большевик күштері қалаға оқ жаудырып, гранаталар лақтырды. Осындай азаматтық соғыс жағдайында, Түркістан Уақытша Үкімет басшысы Шоқай төңкерістік комитетің талаптарын білдіруге Хан сарайына келген Сазановты қабылдады.460 Сазанов

456 Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 146-бет.457 Бұл шабуылды кімнің бастағандығы осы күнге дейін белгісіз. Бірақ мұның

басында орыс офицерлерінің болғандығы алға тартылады. Нәтижесіз аяқталған бұл шабуыл бұдан кейін басталатын қайғылы оқиғалардың бастамасы еді. «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 101-бет.

458 Сонда, 100-101-бет. 459 Сонда, 102-бет. 460 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 44-бет.

12� 12�

бұл туралы естеліктерінде Шоқайдың өзін өте сыпайы түрде қабылдап, бір қонақ ретінде шай беріп күткенін баяндайды.461 Сазанов Қоқан қорғанына жасалған шабуылға байланысты Қоқан төңкерістік комитетінің ультиматумын білдірді. Бірақ, Сазанов қорғанға жасалған шабуыл туралы айтқанында, Шоқайдын түрі бұзылып, ашуланып жәрдемшісіне: «Өкімет басшысы менмін. Менен рұқсат алмастан қалайша мұндай шараға бара алады_ Кеңес өкіметімен жасалған бейбітшілік келіссөзі қайда_» деп айқайлайды.462 Мұның өзі, Шоқайдың Қоқан қаласына жасалған шабуылдан бейхабар екендігін аңғартады.

Сазановтың өзін тұтқындау туралы талабына болса, Шоқай мына жауапты берді: Большевиктер қалаға оқ жаудыруды дереу тоқтатсын және халыққа зорлық-зомбылық істемеуге уәде берсін, сондай-ақ олар басшыларын біздің Ұлттық Орталығымызға тапсырсын, мен де Қоқан төңкерістік комитетіне өз еркіммен сенімді түрде берілуге дайын боламын.»463 Осы жауапқа байланысты екі жақ бітімге келе алмады.

Төңкерістік комитет Түркістан Уақытша Үкіметіне өз талаптарын қабылдатарлық күшке әлі ие емес еді. Сондықтан, Ташкент, Жаңа Маргилан (Скобелев), Әндижан және Наманган қалаларынан қосымша күш сұрады. 30 қаңтар күні кешке Жаңа Маргиландан К.Осипов басқаруында қосымша күштің келуімен Қоқан төңкерісші комитетінің позициясы күшейді. Осиповтың жанында 140 әскер, 4 зеңбірек және 4 пулемет бар еді.464 Төңкерістік Комитет Осиповты қаладағы кеңес күштерінің бас қолбасшысы етіп тағайындады. Ертеңіне комитет Түркістан Уақытша Өкімет басшысына қайтадан бір ультиматум жіберді. Бұл арада Осиповтың әскерлері Қоқан қаласының мұсылмандар көп тұратын ескі бөлігіне зеңбіректен оқ жаудыра бастады.465 Сазанов басшылығындағы делегация ультиматумды білдіру үшін Хан сарайына қайта

461 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 102-бет.

462 Сонда. 463 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 44-бет.464 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 103-бет.465 Сафаров Г. «Колониальная Революция (Опыт Туркестана)». Алматы, 1996,

128-бет.

466 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 104-бет.

467 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 44-бет.468 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 104-бет. 469 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 44-бет.470 Сонда. 471 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 104-бет. 472 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 45-бет.473 Сонда.

барды.466 Сағат 11.20-да делегацияны Шоқай қабылдады.467 Сазанов естеліктерінде Шоқайдың өздерін кешегідей сыпайы түрде қабылдағанын айтады. Сазанов бір конвертке салынған ультиматумды Шоқайға берді.468 Ультиматумда мынадай талаптар бар еді.

1. Түркістан Уақытша Үкіметі Кеңес Үкіметін танысын,2. Түркістан халқын Кеңес Өкіметіне бағынуға шақырған бір

үндеу жарияласын,3. Халық қарусыздандырылып, жиналған барлық қарулар

большевиктерге тапсырылсын,4. Түркістан Уақытша Үкіметінің Ұлттық армиясы дереу

таратылсын.469 Бұл кезде Шоқайдың жанында үкімет мүшелерінен Мирадил,

Абдуррахман Оразаев, Хидаят бей Юргулу бар еді.470 Шоқай ультиматумды оларға да оқып берді.471 Өкімет мүшелері бұл ультиматумға келіспеді. Үкімет атынан сөз сөйлеген Шоқай большевиктерге мына жауапты берді: «Қазір күш сіздің қолыңызда. Ал бізде болса, өзіміздің ұлттық құқымызды танудан басқа күш әзірше жоқ. Алайда сіздердің биліктеріңізді, яғни Түркістанда Кеңес билігін танудан бас тартамыз.»472

Шоқай мен Түркістан Уақытша Өкіметінің мүшелері өздерінен күш жағынан әлдеқайда үстем большевиктерге мойынсұнбауларына, олардың үстемдігінің тұрақты болмайтындығы туралы нық сенімдері негіз болды. Олар большевик билігін қабылдаған жағдайда, әрі большевиктерге қарсы Түркістанда жүргізілетін күреске қатысу құқынан айрылатындықтарын және әрі Түркістанды лайықты өкілдік етіп ете алмағандықтары жайында тарих алдында сынға түсетіндіктерін ойлады.473 Большевик өкілдері ультиматум

12� 12�

474 Сонда. 475 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 104-бет.476 Шоқай Қоқандағы большевиктердің шабуылдарынан қашып паналаған Ферға-

на тауларында басынан өткізгендерін баяндап бір хат жазды. 1918 жылы 24 ақпан күні жазған бұл хат «Бірлік туы» газетінде жарияланады. Бұл мәселе алда егжей-тегжейлі баяндалады.

477 Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 234-бет.478 Сонда. 479 Сонда, 234-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной

туралы қайта ойлануға үш сағаттық мерзім берді.474 Сағаттарын Түркістан Өкіметі мүшелерімен салыстырғаннан кейін шығып кетті.475

Бірақ, большевиктер уақыттың бітуін күтпеді. 20 минуттан кейін Қоқан Үкіметіне қарсы шабуылын бастады. Бұл большевик ультиматумындағы шарттарды талқылап жатқан өкімет басшысы Шоқай мен басқа мүшелер үшін тосын жағдай болды. Шоқай кейіннен «Бірлік туы» газетінде жариялаған хатында476 бұл мәселеге байланысты мыналарды айтатын еді: «Большевиктердің бұл әрекеті, ультиматумда өздері қойған шарттарға қайшы еді. Олар ультиматумдағы шарттарды талқылауымыз үшін үш сағат уақыт берді. Бұл уақыт, сағат екіден жиырма минут өткенде бітуге тиіс еді. Осылайша большевиктер өз шарттарын өздері бұзып, бітімге келу жолдарын жауып тастады.»477

Большевиктердің қарулы шабуылының басталуына байланысты Қоқан үкіметтік мүшелері үкімет ғимаратын тастап қашып кетуге мәжбүр болды. Шоқай бұдан кейін өкімет мүшелерінің қайтып бас қоспағандығын айтады.478 Осы кезде халық да қолдарына шоқпар, күрек, балта секілді қару ретінде қолдана аларлық құралдарды алып көшелерге шыға бастады.479 Үкіметтің большевик шабуылынан бұрын «бітімге келу жолдарын қарастырудамыз, большевиктерге қарсы қарулы шабуылға шықпаңдар» деген ескертулеріне халық енді мойынсұнбады. Шоқай халықтың бұл әрекетін жатырқамайды. Шоқай, халықтың большевиктердің уақыт бітуін күтпестен бір жақты шабуылға шығуын тек Қоқан өкіметіне ғана емес, өздеріне қарсы да бағытталған дұшпандық әрекет ретінде бағалағанын айтады. Сөйтіп, өз-өздерін қорғау жолына ойысты. Енді бәрі де бақылаудан шыққан еді. Шоқайдың пікірінше, бұл жағдайда үкіметтің қолынан

ешнәрсе келмейтін еді.480 Өкімет тарап кеткеннен кейін, Қоқан қаласын қорғауды өз

міндеттеріне алған ұлттық күштер қолбасшы Кіші Ергештің басшылығында соғысты.481 Бірақ, қаруы жағынан үстем және жаттыққан әскері бар большевик армиясына қарсы Ергештің басқаруындағы тәртіпсіз және жалпы алғанда қолдарында балта, шоқпар, күрек секілді құралдардан басқа қаруы жоқ халық күштерінің қарсылығы ұзаққа созылмады. Мұсылман күштері 22 ақпан күні большевиктерге берілген кезде, Қоқан қаласының көрінісі адам шошырлық еді. Қираған қаланың үлкен бөлігі өртеніп жатты. Қаланың кем дегенде үштен бір бөлігі адам тұра алмас жағдайда еді. Қала тұрғындарынан он мың адам өлтірілді. Қаланы большевик күштері тонап, талан-таражға салды.482 Большевиктерге мойынсұнбаған кейбір топтар тауларға шығып, Кеңес билігіне қарсы белгілі бір уақытқа дейін күрестерін жалғастырды. Бұл бас көтеру тарихта Басмашы қозғалысы деген атпен қалды.483

Сөйтіп, Қоқан автономиясы большевиктер тарапынан құлатылды. Қоқан автономиясының Уақытша Түркістан Өкіметі екі айдай ғана өмір сүре алды. Шоқай естеліктерінде өзі-өзіне «Қоқан Өкіметі екі ай ішінде нелер жасай алды_» деген сауал қояды және бұған өзі былай деп жауап береді: «Ол бір жағынан аз, ал екінші жағынан қыруар жұмыс атқарды. Тарихи тұрғыдан

независимости». Ташкент, 2000, 105-бет.480 Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 234-бет. 481 «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости».

Ташкент, 2000, 106-бет. Кеңестік тарихнама 5 ақпан күні Ергеш пен «Шураи Улема» жақтастарының Қоқан өкіметін құлатқандықтарын және Шоқайдың оларға берілгенін жазуға бейімділік танытады. Өзбекістанда соңғы жылдары жасалған зерттеулерде мұның әсері әлі де байқалады. Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 148-бет. Ал шындығында 31 қаңтардан бастап ол жерде құлатарлықтай ешқандай өкімет қалмаған еді.

482 Қоқан қаласында мұсылман күштері мен большевиктер арасындағы шайқастар туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 104-108-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 250-251-бет; Азамхожаев С. «Туркистан мухторияты», Ташкент, 2000, 147-151-бет.

483 Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Хайит Б. Basmacılar. «Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934)». Ankara, 1997; Castagne J. «Türkistan Milli Kurtuluş Hareketi». İstanbul, 1980; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 145-158-бет; Rywkin M. «Moscow’s Muslim Challenge Soviet Central Asia». Armonk-New York-London, 1982, 34-44-бет.

12� 12�

қарағанда аз; бірақ ол дәуірде Түркістанның ғылыми, саяси және техникалық тұрғыдан мешеу қалғанын ойласақ, Қоқан өкіметінің қыруар іс атқарғанын ayta аламыз.»484

Шоқай Түркістандағы ұлттық-саяси қозғалыстарды бағалағанда төңкеріс әкелген мүмкіншіліктерді жеткілікті дәрежеде пайдалана алмағандықтарын мойындайды. Мұның себептерін де былай деп түсіндіреді: «Ұзақ уақыт қараңғыда қалған бір адамның бірден жарыққа шыққан кезінде көзі шағылысып аша алмай қалатындығы секілді, ұзақ уақыт патшалық Ресейдің отарлық саясатының қараңғылығында жер бауырлап еңбектеген түркістандықтар да төңкеріс әкелген азаттық жарығына шығысымен көздері шағылысып, алдын көре алмай қалған еді. Шағылысқан көздердің адасуларын, түркістандықтардың өз қараңғылықтары да одан әрі арттыра түскен еді.»485

484 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı. «Яш Түркістан». 1932, ақпан, No: 27, 6-бет.485 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 46-бет.

7. ҚоҚАн жӘне АЛАШоРДА ӨКіМеттеРі АРАСЫнДАҒЫ БАйЛАнЫСтАР

Қоқан автономиясы тарихының ең даулы және күні бүгінге дейін зерттелмеген мәселелерінің бірі – оның өзінен шамамен екі апта кейін құрылған Алашорда қазақ өкіметімен қарым-қатынастары болып табылады. Осы қарым-қатынастардың бел ортасындағы қайраткердің Шоқай болуына байланысты, бұл мәселе зерттеуімізбен тығыз байланысты. Сондықтан, бұл тақырыпты жеке бір бөлім ретінде жан-жақты талдауды жөн көрдік.

Қоқан автономиясы мен Алашорда Қазақ Өкіметіне байланысты зерттеулер Өзбекістан мен Қазақстанның 1991 жылы тәуелсіздіктерін алуынан кейін қарқындай түсті. Әсіресе, өзбек және қазақ зерттеушілерінің идеологиялық қысымнан оқшау, бейтарап түрде жасаған зерттеулері Шоқайдың Қоқан және Алашорда өкіметтерінде соңғы кездерге дейін айқындалмай келген рөлін ашып көрсетуімізге мүмкіндік беруде.

Шоқайдың Петербургтағы студенттік жылдарында Бөкейхановпен бірге атқарған жұмыстары мен 1917 жылы сәуір айында қазақтардың алғашқы саяси құрылтайы болып саналатын Орынбор облыстық құрылтайына қатысқандығын бұдан бұрынғы бөлімдерде әңгімелеген едік. Қазақстанда соңғы жылдары Алашорда өкіметіне байланысты жүргізілген зерттеулер, әсіресе «Қазақ» газетіндегі мақалалар бізге Шоқайдың Түркістандағы саяси іс-қимылдардарға белсене араласып жүрген кездін өзінде де, Орынбордағы қазақ саяси жұмыстарынан оншалықты сырт қалмағандығын және Алашорда лидерлерінің өзіне үлкен сенім артқандығын айқын көрсетіп отыр.

Шоқай 1917 жылы 21-26 шілде күндерінде Орынбор қаласында өткен І-Жалпы Қазақ Құрылтайына Сырдария қазақтары атынан шақырылды. Бірақ, Ташкенттегі саяси жұмыстардың қауырттығына байланысты құрылтайға қатыса алмады. Алайда, Шоқай құрылтайда Бүкіл Ресей Мұсылмандарының Ұлттық

1�0 1�1

Кеңесіне486 сайланған сегіз қазақ өкілдің арасында орын алды. Құрылтай, сондай-ақ, қазақтардың жеке саяси партиясын құруға да шешім қабылдады. Демократиялық-федеративтік парламеттік республика негізінде жұмыс атқаратын партияның бағдарламасы мен жарғысының жобасын дайындау міндеті Ұлттық Кеңеске сайланған Шоқай мен жеті серігіне тапсырылды.487 Мұның өзі Ұлттық Кеңеске сайланған сегіз мүшеге488 құрылтай тарапынан берілген мән-маңыздың бір белгісі еді. Бірақ, Ұлттық Кеңесте қазақтарға өкілдік ету үшін Жаханша Досмұхаммедов пен Уәлихан Танашевтан басқа ешкім Петербургқа бара алмады. Осы себепті қазақ партиясының жобасын Орынборда, Бөкейханов пен Байтұрсынов басшылығындағы бір комиссия дайындады.489

Сонымен қатар І-Жалпы Қазақ Құрылтайында Ресей Құрушы Мәжілісі сайлаулары үшін кандидаттар да белгіленді. Құрылтай Шоқайды екі жерден атап айтқанда Сырдария мен Әмудария аймағынан кандидат етіп көрсетті.490 Осылайша Шоқай әрі Түркістан халқына және әрі қазақ халқына Ресей құрушы мәжілісінде өкілдік ету үшін сайлауларда екі жерден кандидат етіп көрсетілді.

Қорытып айтқанда, Шоқай Түркістан аймағында белсенді түрде саяси жұмыстар атқарып жүргенде, Орынбордағы қазақ саяси ұйымдасуларында да маңызды қызметтерде есімі аталып жатты. Басқа бір сөзбен айтқанда, Шоқай әрі Түркістандағы, әрі Дала өлкесіндегі ұлттық өкімет құру жолындағы жұмыстарда беделді саясаткер еді. Негізінде мұның бұлай болуы Шоқайдың жеке қабілеттерімен қатар, Сырдария аймағына өкілдік етуінен де

486 Ұлттық Кеңес 1917 жылдың мамыр айында Мәскеуде өткен Бұкіл Ресей Мұсылмандары құрылтайы кезінде құрылды. Кеңес Ресей мұсылмандарының барлық саяси ұйымдарының ортақ саясат белгілеп, үйлесімді жұмыс істеуін мақсат тұтты. Бұл туралы кебірек мәлімет үшін қараңыз: Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 104-бет.

487 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 301-302-бет.488 Бұл сегіз мүше мыналар еді: Ақмоладан Айдархан Тұрлыбай, Семейден Әбікей

Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байгурин, Оралдан Жиханша Досмұхаммедов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Маметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқай және Ферғанадан Абдуррахмен Оразаев. Сонда, 302-бет.

489 Сонда, 309-310, Дайындалған Алаш партиясының бағдарламасы үшін қараңыз: Қазақ, 21 қараша 1917, № 251. Бұл бағдарламаның орысша аудармасы үшін қараңыз: Богачев А. «Алашорда краткий исторический очерк о нацианально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-1919». Алматы, «Жалын», 1996, 149-252-бет.

490 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 407-408-бет.

туындады. Сырдария облысы, Түркістан өлкесіне қарағандықтан, Шоқай Түркістандағы саяси жұмыстарға қатысуға тиіс еді. Екінші жақтан Сырдария облысының бұрынғы Ресей аймағында, қазақтар ең көп шоғырланған облыс болуы491 Шоқайды қазақтардың саяси жұмыстарының маңызды бір делегатына айналдырған еді.

Сол себепті Шоқай Орынборда 5-13 желтоқсан арасында өткізілген ІІ-Жалпы қазақ құрылтайына да шақырылды. Бірақ, Қоқанда құрылған жаңа өкіметтің жұмыстарына байланысты құрылтайға мезгілінде қатыса алмады. Дулатовтың 1929 жылы 29 қараша күні ОГПУ қызметкерлеріне берген жауап хаттамаларында нақты күнін атамаса да, Шоқайдың құрылтайдың соңына ғана үлгергендігін айтады.492 Осыған қарап, біз Шоқайдың құрылтайға 10 желтоқсаннан кейін қатысқанын айта аламыз.493

Құрылтайдың ең маңызды шешімдерінің бірі – Алашорда уақытша қазақ өкіметінің құрылуы болды. 25 мүшеден тұратын өкіметтің 10 мүшелік орны, қазақтар арасында тұратын басқа халықтардың өкілдері үшін бос қалдырылды. Қалған 15 мүшенің жетеуі облыс өкілдерінен құралды. Олар Бөкейден – Уәлихан Танашев, Оралдан – Халил Досмұхаммедов, Ақмоладан – Айдархан Тұрлыбаев, Торғайдан – Ахмет Бірімжанов, Семейден – Халил Аббасов, Жетісудан – Садық Аманжолов және Сырдариядан – Мұстафа Шоқай еді. Қазақ Өкіметінде Әлихан Бөкейханов, Жаханша Досмұхаммедов, Әлімхан Ермеков,

491 1897 жылы патшалық Ресей өкіметі жүргізген халық санағында, қазақ санының 4 миллион 84 мың екендігі анықталған. Алаш жетекшілерінің қазақтардың жылдық өсімінің 1,5 болуын ескере отырып жасаған халық саны жорамалы бойынша, 1917 жылы қазақ халқының аймақтарға шаққандағы саны былай болған:

Семей 754.000Ақмола 557.000Торғай 486.000Орал 586.000Каспий аймағы 82.000Сырдария 1.021.000Жетісу 971.000Ферғана 431.000Самарқан 91.000Астрахань 320.000 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 411-бет. (Қазақ,

1917, 4 шілде, № 235) 492 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 345-бет.493 Шоқайдың өзі де желтоқсан айының бастарында Орынборға барғандығын

жазады. Шоқай М. Hokand Muhtariyeti. «Yeni Türkistan», 11-бет.

1�2 1��

Мұхаметжан Тынышбаев, Бақтыкерей Құлманов, Жақып Ақбаев, Базарбай Мамытов және Отыншы Әлжановтар болса ешбір облысқа қарамайтын тәуелсіз өкіл ретінде сайланды. Өкімет басшысы болып Әлихан Бөкейханов сайланды.494 Осылайша Шоқай Түркістан өкіметінен кейін Алашорда өкіметіне де мүше болып сайланған еді.

Дулатовтың хаттамасына қарағанда, құрылтайға қатысушылар 28 қараша күні Түркістан автономиясының жарияланғанын Шоқайдан естіп білді.495 Олар оған дейін бұл жаңалықтан бейхабар еді. Бұл жағдай, яғни екі апталық мерзім ішінде Орынбордағы қазақ саясаткерлерінің автономияның жариялануынан хабарсыз болуы, Түркістан автономиясын жариялағандар мен қазақ саяси жетекшілері арасында әрқандай бір байланыстың болмағандығын айқын көрсетеді.

Мұның ең маңызды себептерінің бірі – Бөкейхановтың қазақ саяси жұмыстары мен Түркістандағы саяси жұмыстарды бірлестіруден бойын аулақ ұстауы еді. Мұның Түркістан автономиясының жариялануынан көп бұрын Бөкейхановты толғандырған мәселелердің бірі екені даусыз. Ол қазақтар мен өзбектердің саяси іс-қимылдарын бірлестіріп, бір автономия шаңырағы астында жинаудың аталған екі халыққа қандай пайда келтіретінін көп ойланды. Бөкейханов бұл турасындағы ойын, әсіресе, 1917 жылдың күзінде қортындылап Түркістан өлкесімен бірге ортақ жұмыстарға кіріспеу туралы пікірін орнықтырды. Оның ойынша, бұл ынтымақтастық өзбек қоғамына да, қазақ қоғамына да ешқандай пайда келтірмейтін еді.

494 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 322-333-бет. Бұл мәселе туралы кейбір зерттеушілер, Алашорда өкіметінің министрлерін де көрсетеді. Мәселен, Бас министрдің Әлихан Бөкейханов, Бас министр орынбасары Халил Аббасұлы, Сыртқы Істер министрі Мұстафа Шоқай, Әділет министрі Ахмет Бірімжанұлы, Ішкі Істер министрі Мұхаметжан Тынышбаев, Соғыс министрі Әлімхан Ермекұлы, Мәдениет министрі Ахмет Байтұрсынов, Алашорда Батыс аймағына жауапты министрлер Жиханша Досмұхаммедов, Халил Досмұхаммедов және Ахмет Би Сарсан. Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 369-бет; Хайит Б. «Die Nationalen Regierungen von Kokand (Choqand) und der Alasch Orda». Жарияланбаған доқторлық диссертация, Münster Westf., 1950, 93-94-бет; Соныкі, «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 253-бет. Жоғарыдағы тізімге қарағанда Шоқай екі өкіметте де Сыртқы Істер министрі болған. Бірақ біз Алашорда өкіметінің осы министрліктері туралы басқа ешқандай дерек кездестірмедік. Хайит бұл жөнінде Тоған еңбегіне сілтеме жасайды. Ал Тоған болса, бұл мағлұмат үшін 1922 жылы Германияға оқу үшін келген Әзімбек Бірімжанұлына сілтеме жасайды.

495 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 345-бет.

Бөкейханов бұл пікірін «Қазақ» газетіне 1917 жылы қазан айында жазған бір мақаласында былай деп атап өтеді: «Біз Түркістанмен діндес, туысқанбыз. Автономия болу - өз алды мемлекет болу. Мемлекет болып іс атқару оңай емес. Біздің қазақ іс атқаратын азаматқа жұтап отырған болса, біздің жалпы қазақ қараңғы болса, Түркістан халқының қараңғылығы һәм шебер адамының жоқтығы бізден он есе артық. Қазақ Түркістанмен бір автономия болса, автономия арбасына түйе мен есекті пар жеккен болады. Бұл арбаға мініп біз қайда барамыз_»496

Бөкейхановты Түркістан аймағында ескішілдіктің пен діни фанатизмнің басым болуы және халықтың дүмше молдалардың шылауында жүруі ойландыратын.497 Осы себепті оның ойынша, Түркістан өкіметі мен Алашорда Өкіметінің бірлесуі екі соқырдың қол ұстасып жолға шығуы деген сөз еді.498 Бөкейханов, сондай-ақ, Түркістан мен Алашорда өкіметтері бірлесе қалған жағдайда, биліктің ескішіл күштердің қолына өтуінен сескенетін.499 Өйткені, Ташкентке барып, жұмыстарына қатыса алмаса да, Түркістан Комитетінің бір мүшесі ретінде Ташкенттегі ескішілдердің Ұлттық Орталықтың саяси іс-қимылдарына кедергі келтіруге дейін барған, әсіре діни фанатизмдері туралы құлағдар еді. Қазан айында Семейде сөйлеген сөзінде Бөкейханов ескішілдердің діни фанатизмдерін тілге тиек етіп, олардың Ташкент қалалық басқарма мәжілісінде оба ауруының Алланың ісі екендігін айтып, оған қарсы шаралар қолдануды күнә санап, қарсы шыққандықтарын айтты.500 Сондықтан, Бөкейханов, Дулатовтың Кеңес дәуірінде ОГПУ-ге берген жауабында да айтқанындай, Түркістанда ескішілдердің діни фанатизмі саяси жұмыстарды ойдағыдай жүргізуге кедергі болады деген пікірде еді.501

Бөкейханов қазақтар мен өзбектердің бірігіп бір өкімет құрып, жүргізе алатын ішкіқұрылымға ие емес екендіктері жөніндегі пікірі негізсіз емес еді. Өйткені оған ие халықтар Ресейде патшалық өкімет құлағаннан кейін іле-шала ұлттық мемлекеттерін құрып,

496 Сонда, 339-340 б.497 Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 254-бет.498 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 340-бет.499 Сонда, 263 б.500 Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 151-бет.501 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 340-бет.

1�� 1��

Ресейден тәуелсіздіктерін жариялап үлгерген еді. Польша, Финляндия, Украина және тіпті Кавказ халықтары Ақпан төңкерісі мен қазан төңкерісі арасында өткен мерзім ішінде ұлттық республикаларын құрып алған еді.502 Бірақ, Түркістан мұндай нақты саяси құбылыстарды ішкіқұрылымдық жеткіліксіздіктің салдарынан уақытында жүзеге асыра алмады.

Бөкейханов Түркістан аймағынан гөрі Сібірмен одақтасуды жақтады. Сөйтіп, қазақтардың білімді кадр тапшылығының орнын Сібірдің сауатты халқының көмегімен толтықтыруды көздеді. Тіпті, осы мақсатта Бөкейханов тоғыз адамнан тұратын бір қазақ делегациясымен бірге 1917 жылдың 8-15 қазан күндерінде Томск қаласында өткен және күн тәртібінде Сібір автономиясы туралы мәселе талқыланған Жалпы Сібір құрылтайына қатысып, қазақтардың уақытша Сібір автономиясына қосылатындығын баян етті.503 Құрылтайдан қайтар жолда Семейде өткізілген бір жиналыста, Сібір автономиясына қосылудың себебін түсіндірді. Бөкейхановтың пікірінше, қазақ қоғамы өз алдына бір автономия құруға дайын емес еді. Өйткені автономияны жүргізіп алып кететін кадрлар тапшы еді. Тарих қазақтарды бұл іске дайындамаған еді. Сондықтан, қазақтар жерге негізделген территориялдық автономияны504 таңдап, Сібір автономиясына уақытша ғана қосылатын еді. Қашан өзін-өзі басқара алатын жағдайға жетсе, сонда Сібірден бөлініп, өз автономиясын құратын еді.505 Бұлардың барлығы Бөкейхановтың Сібір өкіметімен жасалатын қарым-қатынастардан қазақ қоғамының көбірек пайдаланатынына нық сенетіндігін көрсетеді.

Қазақ жетекшілерінің өз автономияларын құрмас бұрын, басқа бір автономия шаңырағы астында өкімет құру ынтасы, олардың автономия жөнінде өздеріне сене алмағандықтарын байқатады. Негізінде бұл мәселе ІІ-Жалпы Қазақ Құрылтайында ашық түрде көрініс тапты. Құрылтайда қазақ автономиясын құру туралы

502 Сонда, 327-328-бет.503 Сонда, 328-бет; Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995,

147-148-бет.504 Бөкейхановтың пікірі бойынша, үш түрлі автономия бар еді. Олар: 1) Қанға

негізделген (этникалық) автономия; 2) Жерге негізделген (территориялық) автономия, 3) шаруашылыққа негізделген (экономикалық) автономия болатын. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 263-бет.

505 Сонда.

шешім қабылданғанмен, автономияны жариялаудың мезгілі қызу талас-тартыстарға себеп болды. Құрылтайға қатысушылар бұл мәселеде автономияны дереу және кейін жариялануды жақтаушылар болып екіге бөлінді.506

Ресей мұсылмандары арасында жерге негізделген автономияны жақтауымен көзге түскен Жаханша Досмұхаммедовтың жетекшілігіндегі топ Қазақ автономиясының дереу жариялануын талап етті.507 Досмұхаммедовты Орал, Бөкей және Сырдария облыстарының қазақтары қолдады. Ал, бұған қарсы Бөкейханов жетекшілігіндегі топ, автономияны жариялау мәселесінде асықпау керектігін және бұл мәселенің Алашорда өкіметіне қалдырылуын жақтады. Бөкейханов автономия жариялаудың қазақтар арасында тұрып жатқан орыс келімсектері мен казактардың наразылығын туғызатынынан алаңдады. Мұндай бір жағдайда бұрк етуі мүмкін азамат соғысында қарусыз қазақтардың қырылып кетуінен қауіптенді. Осы себепті автономиядан бұрын ұлттық армия құруды және сол мерзім ішінде орыс келімсектері мен казактардың қазақ автономиясына бойларын үйретуді қажет деп санады.508

Осы орайдағы талас-тартыстардан бір нәтиже шықпағаннан кеиін, мәселе дауысқа салынды. Автономияны жариялау ісін өкіметке қалдыруды жақтағандар 33 дауысқа қарсы 42 дауыспен басым түсті. Бірақ, автономияның дереу жариялануын жақтағандардың бұл нәтижеге мойынсұнғылары келмеді. Олар қазақ автономиясы құрылтайда жарияланбаған жағдайда, Түркістан автономиясына кіретіндіктерін мәлімдеді. Сөйтіп екі жақ

506 Сонда, 331-бет.507 Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 156-бет.

Досмұхаммедов мамыр айында Мәскеуде өткен Бүкіл Ресей Мұсылмандары Құрылтайында унитаристтерге, яғни бір тұтас Ресейді жақтаушыларға қарсы федеральды республика пікірін жақтап өткір сөз сөйледі. Тоған оның және өзінің автономиямен байланысты сөздерінің, унитаршылар дайындаған конгресс хаттамаларынан шығарылып тасталғанын айтады. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 171-бет.

508 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 331-бет. Осыған мезгілдес алаңдаушылықтар 74 жылдан кейін 1991 жылы Кеңестер Одағының шаңырағы шайқала бастаған тұста, Нұрсұлтан Назарбаев басшылығындағы қазақ үкіметі де басынан өткерді. Басқа Кеңес Республикалары Мәскеуден тәуелсіздігін жариялап жатқанда, Қазақстан тәуелсіздігін жариялауда асықпайтын және Мәскеуден тәуелсіздігін жариялаған 15 республиканың ең соңғыларының бірі болатын еді.

1�� 1��

арасында аяғы егеске тірелген келіспеушілік пайда болды.509 Алашорда туралы зерттеулерімен танылған К. Нүрпейісов екі

жақтың бір бітімге келуінде Шоқайдың маңызды рөл атқарғандығын айтады.510 Негізінде Шоқай Қазақ автономиясы жөнінде екі топтан да өзгеше пікірде еді. Қоқанда Түркістан автономиясының Уақытша Өкіметіндегі қауырт жұмыстар себебімен құрылтайға кешеуілдеп келіп қатысқан Шоқай, бастапқыда Қазақ автономиясының құрылуына қарсы болды. ОГПУ-дың Дулатовтан алған тергеу хаттамаларына қарағанда, Шоқай Алашорда өкіметінің Түркістан автономиясының шаңырағы астында жұмыс жүргізуінің тиімді болатынын айтты.511 Түркістан автономиясының қазақ пен өзбек халықтарының ортақ автономиясы екендігіне құрылтайға қатысушыларды көндіру мақсатында Шоқай Түркістан өкіметінде қазақ халқының өкілдері ретінде өзі мен Тынышбаевтың қызмет атқарып жатқанын атап өтті.512

Қазақтар арасында Түркістанмен бірге автономия жариялауды қажет деп тапқандар да бар еді. Олар орыс билігінен толық құтылу үшін Орта Азия халықтарының өзара бір одақ құруы керектігіне сенетін еді.513 Бірақ, олар азшылықта еді. Құрылтай Шоқайдың пікірлеріне қолдау көрсетпеді және құрылтайда жоғарыда баяндалғандай қазақ автономиясын құру туралы шешім қабылданды. Шоқай да құрылтай делегаттарының көпшілігінің қолдауына ие болған бұл шешімге мойынсұнуға мәжбүр болды. Шоқайдың автономия жариялаудың уақытына байланысты қызу талқылауларда қай жақты қолдағандығы туралы қолымызда ешқандай дерек жоқ. Бірақ, екі жақ арасында дәнекерлікке жүргендігі туралы дерекке қарағанда, оның бейтарап бағыт ұстанғандығын айта аламыз.

Шоқай екі топ арасында да беделі жоғары еді. Өйткені Шоқай әрі автономияны дереу жариялауды жақтаған Сырдария қазақтарының өкілі және әрі автономияның кейіннен жариялануын жақтаған топтың басындағы Бөкейхановқа етене жақын саясаткер еді.

509 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 331-бет; Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 156-бет.

510 Сонда. 511 Сонда; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 345-бет.512 Сонда. 513 Сонда, 340-бет.

Ақырында автономияны жариялау мәселесінде бір мәмлеге келген тараптар төмендегідей шешімдер қабылдады:

1. Бір айдың ішінде Алашорда Түркістан қазағын Алашқа қосып алады. Қосып алса да, алмаса да бір айдан кейін халыққа білдіреді.

2. Егер бұл істер бір ай ішінде жүзеге аспайтын болса, онда Алашорда өкіметі қалаған кезде автономияны жариялай алады.

3. Егер бір ай ішінде қазақтар Алашорда өкіметіне қосылмайтын болса, және автономия жарияланбаса, әркім өз күнін өзі көреді.

4. Егер Түркістан қазағы бір ай ішінде Алашордаға қосылатын болса, автономия жариялаудың күнін белгілеу туралы шешім Алашордаға қалдырылсын.514

Осы шешімдерден байқалғанындай, автономияны жариялау уақыты туралы келіспестік Бөкейхановтың қалағанындай шешілді және мәселенін шешімі талқылау өкіметке қалдырылды. Талқылауларда автономия жарияланбаған жағдайда Түркістан автономиясына қосылатындықтарын білдірген515 Сырдария қазақтарының Алашорда Қазақ Өкіметіне қосылып-қосылмау мәселесінің шешімі де қазақ өкіметіне қалдырылды және ол үшін бір айлық мерзім берілді.

Кезінде Ресейдің патшалық өкіметі қазақтарды Орынбор, Түркістан, Дала және Сібір өлкелері іспетті әкімшілік аймақтарына бөліп таратып жіберген еді. Алаш қайраткерлері Ақпан төңкерісінен кейінгі жаңа саяси құрылымда, барлық қазақтардың басын бір тудың астында біріктіруді негізги мақсат етіп алды. Сол себепті Ақпан төңкерісінен кейін Түркістан мен Сібір ұлт-азаттық қозғалыс ұйымдарына ол жерлердегі қазақтардың құқықтарын қорғау үшін өкілдер жіберілді.516

Құрылтайдан кейін өткен алғашқы жиналыста, Алашорда өкіметі бүкіл Ресей қазақтарын өз билігі астына жинау жолында алғашқы қадам ретінде Сырдария қазақтарының жағдайын талқылады. Шоқай да қатысқан бұл жиналыста, қайсы автономияға қосылу туралы шешімді Сырдария қазақтарының

514 Сонда, 345-бет.515 Сонда, 331-бет.516 Сонда, 328-бет.

1�� 1��

өздерінің беруінің орынды болатыны туралы пікір басым түсті. Бұл үшін бұрыннан Шоқай мен серіктерінің 10 қаңтар күні өткізуді жоспарлаған Сырдария қазақтары құрылтайының 5 қаңтарға517 өзгертілуі және құрылтайда бұл мәселенің талқылануына шешім қабылданды. Онда Алашордаға Бақыткерей Құлманов, Міржақып Дулатов және Тұрағұл Құнанбаевтың өкілдік етуі ұйғарылды.518

Алашорда өкіметінің бұл шешімдері Бөкейханов пен Шоқайдың атынан Сырдария облыстарындағы әртүрлі орталықтарға жолданған жеделхаттар арқылы білдірілді.519 Сондай-ақ, бұл жеделхат мәтіні «Қазақ» газетінің 1917 жылдың 18 желтоқсан күнгі санында жарияланды.520 Шоқай әрі Түркістан өкіметінің және әрі Алашорда өкіметінің мүшесі болуына қарамастан бұл мәселеде бейтарап қала алмады. Алаш жетекшілерінің түпкі мақсаты Ресейдегі барлық қазақтардың басын бір ту астында қосу еді. Сол үшін Қоқан Хандығында, кейіннен патша дәуірінде Түркістан өлкесіне қарайтын Сырдария қазақтарын солтүстіктегі қазақтармен біріктіру маңызды еді. Шоқай мұндай ұлы мақсатқа бейжай қарай алмады да, Сырдария қазақтарының Алашордаға қосылуын жақтады. Бұл жағдай Шоқайдың Сырдария қазақтарына арнап «Қазақ» газетінде жариялаған үндеуінен айқын көрінеді. Үндеу «Қазақ» газетінің Сырдария қазақтарының өкілдерін 5 қаңтар күнгі құрылтайға шақырған жеделхат мәтіні жарияланған санында жарық көрді.521 Шоқай үндеуінде былай деді: «Сырдария халқына өз тарапымнан айтарым, тегінде Алаш баласының басы қосылатын кезі осы бүгін. Айрылсақ мұнан соң жұрттың басын қосуымыз қиын. Алаш ұранына шаппайтын қазақ баласы болмас. Сырдария қазағы кешіктірмей Алаш туының астында жиналар деген үміттемін.»522 Осы сөздерден де анық көрініп тұрғанындай,

517 «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 268-бет. Құрылтайдың күнін өзгертуге не себеп болғандығына қатысты ешқандай мәлімет кездестірмедік. Бірақ мұның Ресей Құрушы Мәжілісінің 5 қаңтар күні ашылуымен байланысты болғандығын айта аламыз. Сонымен, Сырдария қазақтарының өкілдері Ресей Құрушы Мәжілісінде қай өкімет атынан қатысатындықтарын уақытында белгілейтін болатын еді.

518 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 347-бет.519 Сонда.520 Жеделхат мәтіні үшін қараңыз: Қазақ, 18 желтоқсан 1917, № 255; «Әлихан

Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 268-бет.521 Қазақ, 1917, 17 желтоқсан.522 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 347-бет; Қазақ,

№ 255.

Шоқай Сырдария қазақтарын, қаңтарда өтетін құрылтайда Алашорда өкіметіне қосылу жайында шешім қабылдауға шақыруда.

Құрылтайдан мұндай бір шешім шыққан жағдайда, Шоқайдың екі өкіметте бір мезгілде қызмет атқаруының мүмкін еместігі түсінікті. Осындай жағдайда ол қай үкіметті таңдайтын еді деген сұрақ ойға оралады. Онда оның Уақытша Түркістан Өкіметінен өз еркімен кетіп, Алашорда өкіметінде саяси жұмыстарын жалғастырары күмәнсіз еді. Өйткені, Шоқай Ташкентте және Қоқанда саяси жұмыстарға Сырдария қазақтарының өкілі болып атсалысты. Сондықтан, оның Сырдария қазақтарымен бір бағытта әрекет жасайтынын айтуға болады.

Орынборда өткен ІІ-Жалпы қазақ құрылтайы және Алашорда өкіметіндегі жұмыстар Шоқайдың Түркістан автономиясы туралы көзқарастарына бетбұрыстық өзгерістер әкелді. Шоқай Қоқаннан Қазақ Құрылтайы үшін Орынборға аттанарда қазақтардың Түркістан автономиясына қосылуы қажет деген пікірде еді. Бірақ, Орынбордағы жұмыстар аяқталып Қоқанға қайтқанда, бұл ойынан айнып Сырдария қазақтарымен бірге Түркістан автономиясынан бөлініп, қазақ өкіметіне қосылуға тәуекел еткен еді. 5 қаңтардағы Сырдария қазақтарының құрылтайында осы бағытты ұстануы әбден ықтимал еді.

Бірақ, Сырдария қазақтарының құрылтайы басталатын 5 қаңтар күніне дейінгі оқиғалар оның бұл позициясын толығымен өзгертті. Өйткені соңғы саяси құбылыстар, әсіресе, Түркістан автономиясының келешегін күрделі жағдайға әкеп соқтырды. Ташкент пен Қоқандағы большевиктердің Қоқан өкіметіне деген қысымы күн өткен сайын күшейіп келе жатты. Петербург Кеңес өкіметі болса, 20 қараша күні бір үндеу арқылы шығыстың езілген мұсылман халықтарына берген уәделерін ұмытқан сияқты еді. 5 қаңтар күні Кеңес өкіметі атынан бір жеделхат жолдаған Халық комиссары Сталин Түркістандағы большевиктер атынан Қоқан өкіметіне сес көрсетіп, шамаңыз келіп жатса оларды қауіпсіздендіріп тастаңыздар деген еді.

Екінші жақтан Қоқан өкіметіндегі ішкі қайшылықтар, әсіресе, экономикалық қиыншылықтар шарықтау шегіне жетті. Бұл проблемалар құрылтай басталмастан бірнеше күн бұрын, Тынышбаевтың орнына Шоқайдың өкімет басына келуіне де себеп болды.

Осындай жағдайда Сырдария қазақтарының Түркістаннан

1�0 1�1

бөлінуі сөз жоқ Қоқан автономиясының жағдайын одан әрі нашарлатып жіберетін еді. Сондықтан, Сырдария қазақтары құрылтайында, Сырдария қазақтарының алдыңғы қатарлы азаматтарына қоса Шоқайдың да Түркістан автономиясы құрамында қалу жөнінде пікір айтқан болулары күмәнсіз. Расында да үш күнге созылған және 72 делегат қатысқан құрылтай соңында, Сырдария қазақтарының әзірге Түркістан автономиясы құрамында қалуына шешім қабылданды. Алашорда автономиясы жарияланып, екі автономия бір федерация болып бірігетін болса, онда Сырдария қазақтарының Алашорда өкіметіне қосылсын деген шешім қабылданды. Құрылтайда төмендегідей шешімдер қабылданды:

1. Сырдария облысы кәзіргі күнде тегіс Түркістан автономиясын-да болғандықтан, әзірше, Түркістан автономиясының құрамында қалады.

2. Алашорда өз алдына автономия жариялап болып Түркістан автономиясымен одақ болса, Сырдария қазақ-қырғыздары Түркістан автономиясынан шығып, Алаш автономиясына кіруге шешім қабылдайды.

3. Құрылтайдың осы шешімі Сырдария облысынан Түркістан Құрушы мәжілісіне сайланған өкілдерге нұсқау болып табылады.

4. Сырдария облысының халқы Алаш автономиясына қосылған жағдайда осы облыстың Түркістан Құрушы Мәжілісіне сайланған өкілдері Алаш автономиясының сайлау заңдарына сәйкес келсе, Алаш Құрушы Мәжілісіне өкіл болсын.

5. Алашорда өкіметі (орталығы- АҚ) Түркістан қаласында болсын.523

Осы шешімдер ішінде, Сырдария қазақтарының Түркістан автономиясында қалуын жақтаған шешімнен көбірек назар аударатын жәйт, Қазақ автономиясының жариялануынан кейін Түркістан үкіметімен бірігудің тілге тиек етілуі. Мұндай бірігушілікке, бұдан бұрын егжей-тегжейлі әңгіме етілгеніндей, Алаш Орда жетекшісі Бөкейханов үзілді-кесілді қарсылық білдірген еді. Демек, Сырдария қазақтарының қаңтар айындағы құрылтайында, Алаш Орда жетекшілерінің бұл мәселедегі қатаң позициялары жұмсарғандық сыңай танытты. Мұның негізгі себебі ретінде Қоқан автономиясының мемлекеттену барысында қол

523 Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 347-348-бет; Сары арқа, 1918, № 31

жеткізген табыстарын айтуға болады. Сөйтіп, Түркістан халқы автономияға дайын емес, өйткені, олардың автономияны басқаратын қадрлары жоқ деген пікірлердің негізсіз екені ортаға шықты. Түркістан автономиясы, өзін-өзі басқару мүмкіншілігі туғанда, халықтың өзін басқаратын азаматтарды өз ішінен шығара білетінін де дәлелдеген еді.

Сонымен қатар, Түркістан үкіметінің жұмыстары, Алашорда жетекшілерінің өзбек және қазақ халықтарының саяси ынтымақтасуының алдында тұрған ең маңызды кедергі ретінде бағалаған ескішілдердің саяси саланы бақылайтындықтары жайындағы алаңдаушылықтың орынсыз екені де белгілі болды. Өміршең мәселелерде халықтың саналы қимыл жасап, ескішілдерге қарсы жаңашыл қайраткерлерді қолдайтыны байқалды. Сонымен, Түркістан үкіметі толықтай жаңашылдардың қолында болды. Тіпті, үкіметтің басында қазақ болуларына қарамастан, алдымен Тынышбаев және кейіннен Шоқай сынды білімді саясаткерлер тұрды. Мұның өзі Түркістанда көпшілікті құраған әсіре діншілдердің үкіметте әсерлі бола алмайтындарын көрсетіп берді.

Сонымен, Сырдария қазақтарының Түркістаннан бөлініп, Қазақ өкіметіне қосылу туралы бір шешім қабылдауы үшін шақырылған Сырдария қазақтарының құрылтайы, жиналу мақсатына қарама-қайшы бір шешім қабылдап, Қазақ өкіметі мен Түркістан өкіметі арасында ынтымақтастықтың алғашқы қадамына түрткі болды. Бірақ, қаңтар айында пайда болған оқиғалар, бұл мәселенің өкіметаралық кездесулерде талқыланып одан әрі дамытылуына мүмкіндік бермеді. 18 қаңтар күні большевик күштерінің Орынборды басып алуымен бірге Бөкейханов басшылығындағы Алашорда өкіметі тарап кетті.524 Айдың соңында Түркістан өкіметі де большевиктер тарапынан бір жолата тарқатылды. Сонымен, большевиктер Алашорда мен Түркістан өкіметтері арасында басталғалы тұрған ынтымақтастықтың іске асуына мүмкіндік бермеді. Алайда Бөкейханов пен Шоқай бұл туралы жұмыстарын одан әрі жалғастырды. Бұл туралы келесі тарауда егжей-тегейлі тоқталатын боламыз.

524 Алашорда өкіметі мүшелерінің бір бөлігі Семейге өтіп, Алашорданың шығыс бөлігін құрды. Енді бір бөлігі болса, Орал облысындағы Жымпиты қаласына орналасып, Алашорданың батыс бөлімін құрды. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 159-160-бет.

1�2 1��

8. ШетеЛге ШегінУ

Большевиктердің Қоқан автономиясын қару күшімен таратуы Шоқайдың өмірінде жаңа бір кезеңнің басталуына себеп болды. Шоқай өмірінің бұдан кейінгі алғашқы үш жылы үнемі қоныс ауыстырумен өтті. Ол Ресейдің түрлі аймақтарында түрлі саяси топтармен бірге большевиктерге қарсы саяси күрес жүргізді. Бұл күресте большевиктер жеңіске жетеді де, Шоқай күресіне ыңғайлы орта табу үшін шетелге шығып кетеді.

Қауіп-қатерге толы осы үш жылдық күрес 31 қаңтар күні Қоқанда басталды. Сол күні большевиктер берген ультиматумдарындағы уақыттың толуын күтпестен шабуылға өтуіне байланысты Шоқай және өкіметтің өзге мүшелері қаланың ескі бөлігіне қарай қашты. Шоқай ол жерден Қоқан қаласы маңайындағы қыстақтарға өтті. Сонда 5-10 күндей жасырынып жүрді. Содан кейін көбірек қауіпсіз деп ойлаған Ферғанадағы өзбек ауылдарына қарай беттеді.

Большевиктердің қолына түспеу үшін бір ауылдан екінші бір ауылға аралап жүрді. Міне, осындай сәттердін бірінде, атап айтқанда, 7 ақпан күні Құмбасты қыстағында басына еш күтпеген өлім қаупі төнді. Құмбасты қыстағында 20 шақты қарулы өзбек жастары оны тұтқынға алды. Большевиктерге қарсы құрылған бір топтың мүшелері болған олар большевиктермен бірге қазақтарды да дінсіз деп санап, дұшпан көретін әсіре діншіл-фанатик ауыл жастары еді. Шоқайдың қазақ екенін білгеннен кейін қазақтардың мұсылман емес екендігін, сондықтан да, өлтірілуі тиіс екендігін айтып, қысым жасай бастады. Шоқай қазақтардың да, өзінің де мұсылман екендігін айтты. Бірақ, оның сөздерін елеген жан болмады. Бір кезде, Шоқайдың мұсылмандығын тексеру үшін оған діни сауалдар қойып тергеуге алды. Шоқай Ақмешітте бала кезінде ауыл имамынан үйренген мағлұматтарымен бұл сыннан сүрінбей өтті. Бірақ, бұл да оларды алған райларынан қайтармады. Осы кезде маңайдан келгендерді қосқанда 70-80 адамды құраған топ соңғы шешімін қабылдады: Дінсіз табылған Шоқайды дарға асып өлтіру. Бұл үшін бір ағашқа жіп тартылып, дайындық жасала бастады. Осы сәтте жиналған қалың топқа енді қосылған бір өзбек Шоқайды танып, көпшілікке Шоқайдың Түркістан халқы үшін жасаған қызметтері туралы сөз сөйлеп,

оның Петербургтағы университет күндерінен бастап Қоқан автономиялық өкіметіне дейінгі атқарған жұмыстарын жан-жақты айтып берді. Осы сөздерден кейін, қалың топ үлкен бір қателік жасап отырғандарын аңғарды да, Шоқайдан кешірім өтінді және оған үлкен сый-құрмет көрсетіп, босатып жіберді.525

Бұл оқиға Шоқайдың жүрегіне терең жара салады. Қақ-құқтарын қорғау және жоғары сатыдағы өркениетті халықтар қатарында өмір сүрулері үшін саяси жұмыстар алып барған Түркістан халқынан шыққан кейбір адамдардан дұшпандық пиғылға тап болғанына қатты назаланды. Мұндай оқиғаны бастан өткергенше, әлдеқашан өліп кеткенді артық санады да, 1917 жылдың мамыр айында ақмешіттік большевиктердің шабуылында мерт болмағанына өкінді. Бұл оқиғадан талай жыл өткеннен кейін жазған «1917 жыл естеліктерінен үзінділер» атты шығармасында, Ақмешітте басынан өткен сол оқиға туралы баяндай келе былай дейді: «...1917 жылдың мамыр айының соңғы күндерінде болған осы оқиға кезінде орыс жұмысшылары мен әскерлерінің қолынан мерт болмағаным үшін 1918 жылдың ақпан айында өкінген кезім де болған.»526

1918 жылдың 24 ақпан күні Ферғана тауларында жасырынып жүрген Шоқай басынан өткен бұл оқиғаларды әңгімелеп хат жазып, бір жолаушы арқылы Ташкенттегі «Бірлік туы» газетіне жіберді.527 Сол хатты жазған сәтте оқиғаның әсерінен әлі айыға

525 Сонда, 236-237-бет. Шоқай өзін құтқарған өзбектің атын есіне түсіре алмағанымен, оның 1916 жылы армияға алынған жастардың бірі болғандығын және бір жолын тауып әскерден еліне бара жатқан жолда, Петербургта ақшасыз, аш жүргенінде оған жәрдем еткенін айтады. сол жерде.

526 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 38-бет.527 Хат қарандашпен жазылғандықтан газетке келіп түскенінде өшуге айналған еді.

Газет басшылары хаттағы қолжазбаның Шоқайдың қолы екенін анықтады. Сонымен, халық арасында Шоқайды большевиктердің өлтіргендігі немесе тұтқындалғандығы туралы тараған әр түрлі қауесеттердің негізсіз екендігі анықталды. Тіпті бұл қауесеттер баспасөз бетінде де көрініс тапқан болатын. Қазақ газеті 1918 жылы, 14 ақпан күнгі санында Шоқай мен Абдуррахман Оразайұлының Қоқанда тұтқындалғанын хабарлаған еді. Сейфуллин С. «Тар жол тайғақ кешу». Алматы, 1977, 261-бет. Шоқайдың тірі және бостандықта екендігін дәлелдейтін осы хат «Бірлік туы»газетінің 1918 жылы 18 наурыз күні шыққан № 24 санында жарияланды. Бұл хат кейін 1918 жылы 7 наурыз күні Алашорда мүшелері тарапынан Семейде шығатын «Сары Арқа» газетінде де жарияланды. Алашордаға қарсы қазақ зиялыларынан Сейфуллин «Сары Арқа» газетінен бұл хатты көшіріп, алғаш рет 1927 жылы басылған «Тар жол тайғақ кешу» атты кітабында жариялады. Сөйтіп ол большевиктерге қарсы күрескен Шоқайдың Ферғана қыстақтарында басынан өткен оқиғаны қазақ кеңес қоғамына ащы мысқылман баяндаған еді. Сейфуллин С. «Тар жол тайғақ кешу». Алматы, 1977, 113-117-бет. Бұл хат, Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін, әр түрлі газеттер мен журналдарда қайтадан жарық көрді. Біз бұлардың ішінде Кеңес Нүрпейісовтың «Алаш һәм Алашорда» атты еңбегінің 233-238 беттерінде орын алған мәтінді пайдаландық.

1�� 1��

қоймағанды. Шоқай өзбек ауыл жастарының өзіне көрсеткен қорлығынан өлгенді артық көрерліктей дәрежеде қапа болуына қарамастан, бұл оқиға үшін бүкіл өзбек халқының айыпталуын қаламады. «Бірлік туы» газетіне жолдаған хатының соңында ол былай дейді: «Дос деп санаған туыстарымнан дұшпандық көрдім. Сонда да болса Құмбастыдан басқа жер көрмеген, өзбектен басқа халық танымаған улемашылардың маған жасаған жамандығын бүкіл өзбек халқының мойнына артқым келмейді.»528

Шоқай өзбек-қазақ достығына зиян келтіруінен алаңдаса керек, бұл оқиға туралы екінші рет басқа еңбектерінде ешқашан тоқталмайды. Бұдан бұрын айтылған «1917 жылдың естеліктерінен үзінділер» атты еңбегінде де бұл мәселеге байланысты 1917 жылдың ақпанында өкінген бір кезім болған дегеннен басқа тіс жарып ештеңе айтпайды.529 Негізінде мәселе өзбек-қазақ халықтарының дұшпандығы мәселесі емес, Бөкейхановтың Түркістан халқымен бірге автономия құруға басты кедергі ретінде көрген надандық пен діни фанатизм мәселесі еді. Бұл оқиға надандық пен фанатизмнің халықты адамгершілік пен ақыл-ойдан қалай адастырып, ақылға жат істер жасата алатындығының ең айқын дәлелдерінің бірі болып табылады.

Шоқай Ферғана тауларында қыстақтар мен ауылдардан өтіп, ақпан айының соңы немесе наурыз айының бас кезінде Ташкентке келді. Большевиктер әр жерде Шоқайды іздеп, оның басына бір миллион рубль ақша тіккен болатын.530 Сондықтан Шоқайдың өте сақтықпен әрекет етуі қажет еді. Ташкентте танып қоймаулары үшін жанына бір өзбек қорғаушы ертіп өзбектерше киініп жүрді. Күндіз үйде жасырынып жатты. Тек түнде ғана таза ауада тыныстау үшін көшеге шықты. Ол 1916 жылы Керенский

528 Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 238-бет.529 1917, с. 38. Мария Чокаева 1958 жылы жазған Шоқай туралы естеліктерінің

бірінші бөлімінде, бұл оқиғаға қысқаша тоқталып өтеді. Чокаева М. «Биография Мустафы Чокаева Президента Автономного Туркестана 1918 г.». 15-бет. Чокаеваның бұл естелігі 1972 жылы «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu» яғни «жұбайының айтуынша Мұстафа Шоқайұлы» деген атпен түрік тіліне аударылып басылды. Бірақ естеліктен бұл бөлім алып тасталған. Бұл кітапты басып шығарушылардың өзбек-қазақ достығына кесірі тимесін деген мақсатпен бұл бөлімді шығарып тастаған болулары керек.

530 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 27-бет. «Бірлік туы» газетінің 5 сәуір 1918 жылғы санына қарағанда, большевиктер Шоқайды әр жерде іздетіп жатты. Қолдарына түскен жағдайда өлтіретіндіктерін айтуда еді. Сейфуллин С. «Тар жол тайғақ кешу». Алматы, 1977, 134-бет.

басшылығындағы Дума делегациясымен бірге келген кезде танысқан бір орыстың үйінде тұрып жатты. Үй генерал Яникеев тұрған ғимаратта бір пәтер болатын. Ташкентте Өлкелік соттың бір мүшесі болып қызмет атқаратын бұл танысы, бірнеше ай бұрын музикант әйелінен ажырасып, жалғыз тұрып жатқан еді.

Ташкентке келуінен шамамен 10 күннен кейін, Шоқай жасырынып жатқан үйге бұрынғы күйеуін іздеп келген Мария Яковлевнамен кездесті. Мария бұрынғы үйінде қалған кейбір заттарын алу үшін соққан еді. Бірақ, күйеуі үйде жоқ еді. Оның орнына алдынан Шоқай мен өзбек қорғаушысы шықты. Мария Шоқаймен 1916 жылы Дума делегациясымен бірге Ташкентке келгенінде танысқан еді. Сол жолы генерал Яникеевтың Шоқайдың лицей жылдарынан достары болған екі қызы, Мария және Шоқай бірнеше рет бас қосып, сұхбаттасқан болатын. Бұл кездесулер Шоқайда да, Марияда да жақсы әсерлер қалдырған еді.531 Сондықтан Ташкенттен шығуына жәрдемдесетін сенімді бір дос іздеген Шоқай, жолдасынан ажырасқан Марияны іздеп таппай жүрген еді. Енді Шоқайдың аспаннан іздегені жерден табылғандай болып, Мария өз аяғымен келіп алдына тұр еді.

Мария да кездейсоқ бұл кездесуге таң-тамаша еді. Өйткені Қоқандағы Түркістан автономиялық өкіметін большевиктердің құлатқандығын және оның бас министрі Шоқайдың өлтірілгендігін естіген болатын. Бірақ, енді болса сол Шоқай тірі, алдында, тіпті әрі өзінің бұрынғы үйінде тұр еді. Лезде есін жиып алған Мария Шоқайдың жәрдем сұраған өтінішіне оң жауап қайтарып, өзі тұрып жатқан үйдің адресін берді.532

Осылайша Шоқай өзін Ташкенттен алып шығатын құтқарушысын тапты. Марияның көмегімен Ташкенттің тыныш аудандарының бірінен бақшалы жер үй жалдады. Күндіз үйдің бақшасында жүргендіктен, түнде таза жұту үшін көшеге шығуының қажеті қалмады.533 Мария да Шоқайға қажетті заттарды қаладан әкеліп, үйге жиі келіп тұрды. Мария мен Шоқай арасындағы өзара көмектесуге негізделген бұл қарым-қатынас уақыт өте келе махаббатқа айналды. Сонымен, олар 1918 жылы 18 сәуір күні бір

531 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 41-бет.532 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 41-bet.533 Сонда.

1�� 1��

өзбек имамның алдында некелерін қиды.534

Бұл арада Қоқандағы Түркістан автономиясын құлатқан большевиктер Петербург Кеңес өкіметінің жәрдемімен Түркістан өлкесінде саяси билігін қалыптастыра бастады. Олар сәуір айының соңында РСФСР-ға қарайтын Түркістан автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының құрылғандығын жариялады.535

Шоқай бақшалы жер үйде тыныш өмірге қауышқан болатын. Қажетті заттары жеткізіліп тұрғандықтан онша таршылық та көрмеді. Әйткенмен, Ташкенттен мейлінше тезірек шығып кетуі қажет еді. Бірақ, қаладан шығуы үшін керекті рұхсаты мен поезд билеті жоқ болатын. Бұл қиыншылықтарды да Мария шешті. Ол большевиктердің бақылауындағы қаладан Шоқайды алып шығу үшін бір жоспар дайындады. Бұл жоспар бойынша, Шоқай Мәскеуге операция үшін кетіп бара жатқан басы көзі таңылып тасталған ауыр жарақаттанған адам сияқты поездға отыратын еді. Ташкенттегі азаматтық соғыс кезінде, медбикелік жұмыс атқарған Марияның қасында жаралы адаммен жолға шығуы еш күмән тудырмайтын еді. Осы айланы орындау барысында Марияның науқас рөліндегі Шоқайға жалған бір куәлік пен шығу рұхсаты алуы да қиынға соқпады.536

1918 жылы 1 мамыр күні алдын-ала дайындалған жоспар бойынша, Мария мен бет-аузы таңылып тасталған Шоқай поездың жылжуынан сәл бұрын станцияға келді.537 Бірақ, олар бұл жерде күтпеген бір жағдайға тап болды. Қызметкерлер поездағы жолаушылардың шығу рұхсаттарын бір бірлеп тексеріп жатты. Бұл жағдай Мария мен Шоқайды қатты абыржытты. Бірақ,

534 Сонда, 42-43-бет. Мария Яковлевна Чокаева (1888-1969) Шоқайдың адал жары және сүйеніші болды. Өлгеннен кейін Шоқайдың атын өшірмеу үшін үлкен еңбек сарп етті. Марияның 1958 жылы аяқтаған, 1972 жылы Стамбулда басылып шыққан естелігі Шоқайдың өмірі туралы бізге баға жетпес мағлұматтар береді. Мария жұбайынан өзіне мұраға қалған жеке құжаттары мен кітаптарының сақталуына да ерекше мән берді. Оларды кейіннен Париждегі Шығыс Тілдері және Мәдениеттері Институтының кітапханасына өткізіп, Шоқайдың рухани мұрасының зерттелуіне зор үлес қосты. Шоқайға бүкіл өмірін арнаған осынау бір адал, жанқияр әйел 1969 жылы 15 сәуір күні Париж Ножанда қайтыс болды.

535 Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 113-116-бет.

536 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 43-44-бет.

537 Сонда, 44, 162-бет.

тексеру кезегі дәл соларға келгенде, тексеруші бірден артына қарап, біреумен сөйлесе кетті. Әңгімесі бітіп, қалған жерінен тексеруге бастаған кезде ол, жаңылысып олар отырған купені аттап кетті. Осылайша, ерлі-зайыпты Шоқайлар бір қатерден құтылды. Сағат 13.00-де жылжуы тиіс поезд кешігіп 17.00-де Мәскеуге қарай жолға шықты.

Отарба Ақмешіт станциясына келіп тоқтады. Шоқай біраз ақша сұрау үшін таныс бір жүз кездесе ме деген үмітпен терезеден қарай бастады. Өйткені, қалтасында жиырма-ақ рубль ғана бар еді. Ақмешіт халқы жақсы білетін және сыйлайтын Шоқайдың станцияда бір танысын жолықтырып қалуы ғажап уақиға емес еді. Шынымен де оның терезеден алғаш көрген адамы өзіне қол ұшын берерлік таныстарының бірі болып шықты. Оны дереу қасына шақырып, жағдайды айтып түсіндірді. Танысы кетіп бірнеше минут ішінде қайта оралды. Әкелген 500 рубль ақшасы мен үстіндегі пальтосын Шоқайға беріп кете барды.538

Поезд Ақмешіт станциясынан жолға шыққаннан біраз уақыт өткеннен соң Ақтөбе станциясына келіп тоқтады. Поездың жүрісі өте ретсіз еді. Кейде жылдам, ал кейде жай тасбақа аяңмен жылжуда еді. Кейбір станцияларда бір неше сағат тоқтап тұрды. Ал Ақтөбе станциясында болса, поезд Орынбордағы соғыстың салдарынан темір жол байланысы үзілгендіктен мүлде тоқтап қалды. Ақтөбе станциясына бұдан бұрын Ташкенттен келген поездар жиналып қалған екен. Жолаушылар денсаулыққа ыңғайсыз лас вагондарда апталар бойы поездың жүруін күтіп жатқан еді. Станциядағы лас орта кесірінен сүзек ауруы тарала бастады. Осыған байланысты ерлі-зайыпты Шоқайлар станцияны тастап, қалада бір қонақ үйде тұра тұруды ұйғарды. Бірақ, қонақүйлері мен керуен сарайларда орын табылмады. Сондықтан, ол кезде оқушылары демалысқа шыққан539 оқу орындарының біреуіне орналасып, поездың жүруін тоса бастады.

Он күннен кейін Оралдан большевик Жлоба қолбасшылығындағы бір жасақтың (отрядтың) қалаға келе жатқандығы туралы хабар тарады. Таңдаулы қарақшылардан

538 Сонда, 44-45-бет.539 Ол кезде оқу орындары 1 мамырдан бастап, демалысқа шығатын. Сонда, 46-

бет.

1�� 1��

құралған бұл жасақ барған жерлерінің барлығында үрей туғызып бағалы заттарды тонап, талан-таражға салатын еді. Енді, Шоқай отбасы үшін қалада қалу қауіпті еді. Сол себепті ерлі-зайыпты Шоқайлар Жлоба тобы келе қоймас деп қаладан 5 шақырым қашықтықтағы Темір қалашығына кетті. Қалашықтың әкімі Мұстафаның танысы болып шықты. Әкім Шоқай отбасын үш күн күтіп-сыйлады. Төртінші күні Жлоба мен адамдары осы қалашықта да бой көрсетті. Қолдарындағы тізім бойынша қалашықтың алдыңғы қатарлы адамдарын тұтқындап, қамауға алды. Ол кезде Жанай деген жалған фамилия атымен жүрген Шоқайдың есімі тізімде болмағандықтан қамауға алынбады. Большевик жасағы таң атқанға дейін қолдарына қаншалықты мал-мүлік пен азық-түлік ілінсе, солардың барлығын арбаларға артып алып, қалашықтан кетті.540

Бұл оқиғадан кейін ерлі-зайыпты Шоқайлар қайтадан жолға шықты. Жол үстінде кездескен бір қазақ ауылында Мұстафаның бір танысының үйіне бір түн түнегеннен кейін Қызылқұрт деген үлкен бір қазақ-татар ауылына жетті. Бұл жерде Алашорда жетекшілерінен Халел Досмұхаммедовтың үйіне бір күн қонды.541

Шоқай отбасы осылайша қазақ далаларында таныстарының үйіне түсіп жүріп тамыз айы ішінде Самара арқылы Уфаға жетті.542 Ол жерде Зәки Уәлидиді тауып, оның Йорматыдағы үйіне түсті.543 Шоқай бұл жерден Уәлидимен бірге Орынборға өтті. Осы қалада Алаш лидерлерімен бұдан кейінгі ұлт-азаттық қозғалыстың бағыт-бағдарын белгілеу мақсатында кездеспек еді. 1918 жылдың 30 тамызы мен 7 қыркүйек күндері арасында Орынбор және Самара қалаларында тізбекті бірқатар жиналыстар өткізілді. Бұл жиналыстарға Алаш көсемдерінен Бөкейханов, Байтұрсынов, Дулат және Тынышбаев қатысты. Сонымен қатар, Қоқан Өкіметі мүшелерінен Убейдуллах Хожа да осы жиналыстарға қатысушылардың арасында болды. Сонымен, Алашорда, Түркістан және Башқұрт Өкіметтерінің өкілетті қайраткерлерінің басы осы

540 Сонда, 48-54-бет.541 Сонда. 542 Сонда, 94-бет.543 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 539-бет.

жиналыстарда қосылды. Жиналыстардың қорытындысында бұл үш өкіметтің «Оңтүстік-Шығыс автономиялық Мұсылман Өлкелері Одағы»544 деген атпен бір федерация құру және қазақ және башқұрт әскерлерін бір армияға топтастыру туралы шешім қабылданды. Тоған жиналыстарда федерация жоспарының жан-жақты талқыланғанын айтады. Аталған федерация жоспары шамамен қазіргі Башқұртстан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекістан және Түркіменістанды қамтитын 4.010.139 шаршы километрлік бір кеңістікті және 1917 жылғы есеп бойынша ұзын саны 15.673.680 адам және мұның 82 пайызын мұсылмандар құрайтын халықты қамтыды.545

Сонымен, 5 қаңтар күні Түркістан қаласында Сырдария қазақтары құрылтайында алғашқы қадамы басылған Алашорда мен Түркістан автономияларының одағын құру жолындағы жұмыстар сегіз айлық үзілістен кейін Орынборда Башқұрт өкіметін де қосып алып, кең түрде жалғастырылды. Өйткені, енді айдай анық боп ортаға шығып отырған бір шындық бар еді. Ол большевиктердің Ресейдің түркі тілдес халықтарына өзін-өзі басқару құқын ешқашан бермейтіндігі еді. Мұны тек білектің күші найзаның ұшымен большевиктермен соғыса отырып қана алу мүмкін еді. Ал, бұл үшін болса, күш біріктіру қажет еді. Мұның жолы Орта Азияның түркі тілдес халықтарының бір федерация төңірегінде одақтасуы еді.

1918 жылдың қыркүйек айында Алашорда, Түркістан және Башқұрт өкіметтері басшыларының жиналысында белгіленген осы стратегия кейіннен Шоқайдың Европада большевиктерге қарсы жүргізетін идеялық күресінің негізін құрамақ еді. Шоқай тек Қазақстан мен қазақ халқының ғана емес, бүкіл Түркістан мен сол жерде өмір сүріп жатқан бүкіл түркі халықтарының тәуелсіздігі үшін күрес жүргізді. Әйтпегенде дара қазақтардың қуатты большевиктер алдында жеңіске жетуі мүмкін емес еді.

Орынборда үш өкімет басшыларының жиналысында сондай-

544 Бұл одақтың атын Тоған әртүрлі береді: Оңтүстік-Шығыс Мұсылман Өлкелері Федерациясы, Шығыс Ресей Мұсылмандар Федерациясы, Шығыс Ресей автономиялық Мұсылман Өлкелері Одағы және Түркістан Федерациясы. Бұл туралы қараңыз: Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 370-371-бет.

545 Сонда, 370-бет. Тоган бұл федерация жоспарынан бір картаны ғана шетелге алып кете шығады. Бұл карта үшін қараңыз: Сонда, 371-бет.

1�0 1�1

ақ «Шығыс Ресей Одағын» құру үшін Сібір, Самара өкіметтеріне және Орал мен Орынбор казактарына ұсыныс жасау туралы да шешім қабылданды.546

Бұл шешімдерден кейін Орынбор жиналысына қатысқандардың барлығы 8 қыркүйек күні басталатын Ресей Мемлекеттік Кеңес Конгресі үшін Уфаға өтті.547 Бұл конгрестің мақсаты большевиктерге қарсы күресті нығайту үшін Жалпы Ресей өкіметін құру еді. Конгресті Самарадағы Құрушы Мәжіліс өкілдері мен Сібірдің Омск қаласында большевик билігіне қарсы құрылған Уақытша Сібір Өкіметі өкілдері бірігіп ұйымдастырды.

Конгреске мына ұйымдар қатысты: 1. Сібір Уақытша Өкіметі,2. Екатеринбург өлке Өкіметі,3. Казактар,4. Аудандық муниципалиттер (басқармалар)5. Алашорда Өкіметі,6. Башқұрт Өкіметі,7. Қоқан Өкіметі,8. Ішкі Ресей және Сібір Түрік-татарлары Ұлттық Үкіметі.Сонымен қатар конгреске Ресей Құрушы Мәжілісінің ешқандай

ұйымға кірмейтін тәуелсіз мүшелері де қатысты.548 Конгресс Сібір Уақытша Өкіметінің оңшыл өкілдері мен Құрушы Мәжілістің солшыл мүшелері арасында өткен қызу тартыстарға қуә болды. Солшылдар Ресей Құрушы Мәжілісін тануды жақтаса, оңшылдар мен либералдар большевиктердің қысымымен сайланған Құрушы Мәжілістің орнына жаңа бір Мәжіліс құрылуын талап етті. Конгреске қатысқан Бөкейханов, Уәлиди, Шоқай, Абдуллах Баттал Таймас, Гаяз Исхаки, Фуат Токтар және Ильяс Алкин секілді түркі тектес өкілдер549 солшыл топты қолдады.550

546 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 229-бет.

547 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 228-бет; Соныкі. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 370-бет; Таймас А. Б. «1917’den 1919’a Rus İhtilalinden Hatıralar 1». İstanbul, 2000, 116-117-бет.

548 Сонда, 116-бет; Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 293-294-бет.

549 Конгреске қатысқан 27 түркі тектес мүшелердің есімдері үшін қараңыз: Сонда, 294-295-бет.

550 Таймас А. Б. «1917’den 1919’a Rus İhtilalinden Hatıralar 1». İstanbul, 2000, 116-117-бет.

Конгресс екі аптаға созылған талас-тартыстардан кейін мына екі негізгі принцип жөнінде мәмлеге келді:

1. Бұрынғы Құрушы Өкіметтің танылуы және 1919 жылдың бас шенінде 250 мүше бас қоса алса, онда Мәжілістің өз жұмысына бастауы,

2. Құрушы Мәжіліс жиналғанға дейін өкімет міндетін атқаратын бес мүшеден тұратын бір директорияның құрылуы.551

Директорияның төрағалығына Аукенцев, ал өзге мүшеліктерге екеуі социалист және екеуі либералдық көзқарастағы өкілдер сайланды. Конгрестің соңына қарай большевик күштерінің Уфаға жақындағаны туралы хабар келіп түсті. Сондықтан, Директорияның Омск қаласында жұмыс істеуі туралы шешім қабылданды. Бұл жерде бір Министрлер кабинеті құрылғаннан кейін, өлке өкіметтері өзін-өзі таратпақ еді.552

Конгресте шешім қабылданғанымен Құрушы Мәжілістің жиналуы мүмкін емес еді. Сондықтан, оның орнына Құрушы Мәжіліс Мүшелері Конгресі деген атпен жаңа бір ұйым құрылды. Бұл ұйым өзіне орталық ретінде Екатаринбург қаласын таңдады.553

Бұл арада аталған конгресс жұмыстары кезінде Бөкейханов, Уәлиди, Тынышбаев және Шоқай Орынборда құруға өздері шешім қабылдаған Оңтүстік-Шығыс автономиялық Мұсылман Өлкелері Одағына конгреске келген өзге мұсылман өкілдердің қолдауын алу үшін жұмыстар жүргізді. «Сібір» қонақ үйінде татар зиялылармен бұл мәселе жөнінде кездесулер өткізілді. Бірақ, Гаяз Исхаки, Фуат Токтар, полковник Экрем Быглов және офицер Іскендер Ішмұхаммедов сияқты зиялылар бұл федерация пікіріне онша жылы шырай танытпады. Олар оның орнына өздерінің «Азия Филиалы» жобасына қолдау сұрады. Бұл жоба Сібір өкіметінің қамқорлығында Ресей мұсылмандарының діни және

551 Сонда, 117-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 228-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 370-бет.

552 Таймас А. Б. «1917’den 1919’a Rus İhtilalinden Hatıralar 1». İstanbul, 2000, 117-118-бет; Carr E. H. «Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1917-1923». I t., İstanbul, 1989, 322-бет.

553 Таймас А. Б. «1917’den 1919’a Rus İhtilalinden Hatıralar 1». İstanbul, 2000, 118-бет.

1�2 1��

оқу-ағарту істерін біріктіруге арналғанды.554 Сөйтіп, Бөкейханов, Уәлиди және Шоқайдың Ресейдің түркі халықтарының саяси жұмыстарын бір федерация туы астында жүргізу ұсынысын татар зиялылары қабылдамады.

Бұған қарамастан Орта Азияның үш өкіметінің жетекшілері Түркістан Федерациясы жобасына қолдау іздеулерін жалғастырды. Осыған орай қызық бір кездесу Шоқай, Бөкейханов, Уәлиди және Тынышбаев түрік ұлтшылдығының идеялық негіздерін салушы Юсуф Акчурамен өткізді. Ол кезде Акшора Түркияның Қызылай ұйымы атынан І дүниежүзілік соғыста орыстарға тұтқынға түскен түрік әскерлері мен офицерлерінің Түркияға қайтарылуы555 мәселесіне байланысты Ресейде ресми сапарда жүрген еді. Акчура Уфадағы ескі досы Мүпти Ғалимжан Барудидың қонағы ретінде Ресей Мұсылмандарының Дін Істері Басқармасы болып саналатын Мұсылман Рухани Мәжілісінің ғимаратында тұрып жатқан еді. Сол ғимаратқа барған делегация Оңтүстік-Шығыс автономиялық Мұсылман Өлкелер Одағы туралы оған мәлімет берді. Сонымен қатар француз тілін білетіндігіне байланысты онан болашақ федерациялық мұсылман ұлттық өкіметінің Сыртқы Істер министрі қызметін қабылдауын өтінді. Бірақ, 12 қыркүйек күні өткен кездесуде, Акчура өзіне айтылған федерация пікіріне мән бермеді.556 Түркия азаматы болуына байланысты Ресей ішіндегі қандай да бір саяси қозғалысқа белсене араласуының мүмкін еместігін алға тартып, өзіне ұсынылған қызметтен бас

554 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 229-230-бет; Соныкі, «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 370-бет.

555 Ресейдегі тұтқын түрік әскерлері мен офицерлерінің қайтарылуы мәселесі жөнінде көбірек мәлімет үшін қараңыз: Гүвен Е. «I. Dünya Savaşında Rusyadaki Türk Esirleri ve Rusya Türkleri». Жарияланбаған мастерлик диссертация. Marmara Üniversi-tesi Türkiyat Enstitüsü, İstanbul, 1996; Қарақартал О. I.Dünya Savaşı Sonunda Sibirya’daki Esir Türk Askerleri Sorunu ve Türk Dünyası Gazetesi. «Sibirya Araştırmaları» Haz. Emine Gürsoy-Naskali. İstanbul, 1997, 317-322-бет.

556 Шоқай М. Yusuf Akçura. «Яш Түркістан». Nisan 1935, No 65, 11-бет. Осы кездесуден жеті жыл өткеннен кейін, 1925 жылы 28 мамыр күні Стамбулда Уәлидимен қайтадан кездескенінде Акчура аталмыш кездесуді есіне алып: «Сізді Уфада көрген кезімде, хан ба едіңіз, маршал ма едіңіз_ Бес-алты басмашының қолынан не келеді_ Дамып-өркендеу үшін Ресейге мойынсұну мен тыныштық керек.» деген болатын. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 601-бет.

тартты.557 Сонымен қатар Акчура одақ атын «Шығыс Түріктерінің Федерациясы» деп атаудың дұрысырақ болатындығына көрсетті. Бөкейханов орыстардың бұл одаққа бойлары үйренгенге дейін, оған пантүркизм таңбасы басылуына себеп болатын атаулардан бойды аулақ ұстаудың қажет екенін, бірақ уақыт өте келе ол аттың да қабылданатындығын айтты.558 Сонымен, Шоқай мен серіктерінің Уфадағы Түркістан Федерациясы туралы пікірлеріне қолдау іздеу жұмыстары табыссыз аяқталды.

6 қазан күні Уфадағы конгресс аяқталғаннан кейін, Шоқай жанына жұбайы Марияны алып, Құрушы мәжіліс мүшелерімен бірге Екатеринбург қаласына аттанды.559 Екатеринбургтағы жиналысқа Орынбор мен Уфада Шоқаймен бірге болған Бөкейханов, Тынышбаев және Уәлидидің келмегенін байқаймыз. Бұдан мынадай тұжырым жасауға болады: Алашорда мен Башқұрт өкіметтері большевиктер тапрапынан әлі таратылмағандықтан, аты аталған жетекшілердің өкіметтік мәселелермен айналысуы қажет еді. Осы себепті олар Екатеринбургтағы жиналыстарға өздері бармай, Оңтүстік-Шығыс автономиялық Мұсылман Өлкелер Одағы атынан Шоқайдың қатысуын жөн деп тапқан еді.

Екатеринбург қаласында Ресейдің демократиялық ұйымдарының өкілдері жиналды. Жиналысқа қатысушылар Ресей Құрушы Мәжілісін таратқан большевик өкіметінің Ресейге өкілдік ете алмайтындығы туралы шешімге келді де, Ресейдің барлық аудандарының құрушы мәжіліс депутаттарына өкілдік ететін бір комитет құрды. Комитеттің төрағалығына Виктор Чернов, ал орынбасары болып Шоқай сайланды.560

Осында қабылданған тағы бір шешім бойынша Шоқай, Чайкин, Алкин және Юсуф Минор Америка Құрама Штатарына барып, президент Вильсонға Ресейдегі антидемократиялық бағыттағы

557 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 230-231-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 370-бет; Шоқай М. Yusuf Akçura. «Яш Түркістан». Nisan 1935, No 65, 11-бет.

558 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 231-бет.

559 Таймас А. Б. «1917’den 1919’a Rus İhtşilalinden Hatıralar 1». İstanbul, 2000, 118-бет; Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 297-бет.

560 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 32-бет.

1�� 1��

большевиктерге қарсы Ресейде демократияны жақтаушы күштерге қолдау сұрайтын болды. Бұл үшін керекті виза, жол қаржысы және билет секілді барлық мәселелер шешіліп, сапар дайындықтары жасалды. Шоқай жұбайы Марияны да жанында ала кететін болды. Жолаушылар поездбен Владивостокқа, ол жерден кемемен Америкаға кететін еді. Ресей Құрушылар мәжілісі өкілдерінің жиналысы өтіп жатқан «Россия» атты отелден едәуір алыста орналасқан басқа бір отелде тынығып, поездың жүретін уақытын күтіп жатты.

Бұл арада Омскіде күтпеген өзгерістер болды. Омскіні өз бақылауларында ұстап тұрған монархияшыл генералдар директория мүшелерінің демократия мен халықтарға еркіндік беруді ұйғарған жұмыстарынан мазасызданды. Олар мұндай пікірлерді большевиктерге қарсы жүргізетін қарулы күрестеріне кедергі ретінде көрді.561 Сонымен, 1918 жылдың 18 қарашасында адмирал Колчак «Құдіретті қолбасшы» деп жарияланды және директория таратылып, мүшелері тұтқынға алынды.562

Оның ертеңіне кешкілік сағат бесте, Екатеринбургта қонақ үйде жатқан Шоқай мен серіктері күшті бір жарылыстың дауысын естіді. Шоқай жарылыстың қай жерде болғандығын білуге тырысып жатқанда, бөлмеге кірген отел қызметкері Құрушы Мәжіліс мүшелері тұрып жатқан отелге бомба тасталғанын және көптеген адамның қаза тапқанын хабарлады. Мұны естіген Шоқай құрушы мәжіліс мүшелерінің жағдайын білу үшін жарылыс болған жерге баруды ұйғарды. Оның артынан іле-шала Мария да шықты. «Россия» отелін әскерлер қоршап алып, ешкімді де ішке қарай кіргізбей жатты. Шоқай қадала өтінуін қоймаған соң, бір офицер ішке кіргендердің қайтып шыға алмайтынын және кейіннен түрмеге жабылатынын ескертті.

Шоқай осы ескеруге қарамастан жұбайымен бірге ішке

561 Таймас А. Б. «1917’den 1919’a Rus İhtşilalinden Hatıralar 1». İstanbul, 2000, 133-бет.

562 Carr E. H. «Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1917-1923». I t., İstanbul, 1989, 322-бет; Таймас А. Б. «1917’den 1919’a Rus İhtşilalinden Hatıralar 1». İstanbul, 2000, 133-бет.

еніп кетті.563 Ол іште Бүкіл Ресей Өлкелері Құрушы Мәжіліс депутаттарының төрағасы Черновты тауып алды. Бірақ, Чернов Шоқайдың қасына келуін ұнатпады. Оның отелдің сыртында, бостандықта болуының Ресейдің демократиялық күресіне көбірек пайдалы болатынын айтты. Онын пікірінше, Шоқай ішке кіру арқылы өзін өлімге қиғандай болған еді. Бірақ, болар іс болып кеткен еді. Кейіннен жарылыс кезінде тек Моксунов деген бір мүшенің қаза тапқандығы белгілі болды. Адмирал Колчактың бұйрығымен «Россия» отеліндегі 120 адам тұтқындалды.564 Олардың отельден шығуына ұлықсат етілмеді. Сонымен, большевиктердің Петербургта таратып жіберген Ресей Құрушы Мәжілісінің қалған бөлігін монархияшылдар Екатеринбургта таратқан болды.565 Осымен, сол кезде Ресейде билік үшін бір-бірімен қиян-кескі шайқасып жатқан екі үлкен топтың, яғни большевиктер мен монархияшылдардың халықтың шынайы өкілдеріне ел басқаруда құқ бермейтіндіктері белгілі болды. Негізінде адмирал Колчак бір тактикалық қателік жасауда еді. Ол Құрушы Мәжіліс Өкілдері конгресін таратумен большевиктердің шебін күшейтіп жатқанын байқамады.

Ерлі-зайыпты Шоқайлар түнді «Россия» отелінде әрі суықта тоңып, әрі нәр татбай аш өткізді. Ертеңіне, яғни 20 қараша566

күні ішерге тек су табылды. Кешке қарай келген бір бұйрықпен «Россия» отеліндегілердің барлығын сағат 22.00-де жүретін поезд үшін станцияға жөнелтілетін болды. Ерлі-зайыпты Шоқайларды станцияға апаруы үшін екі әскерге тапсырылды. Ол екі әскер Уфа майданынан екі-ақ сағат алдын ғана оралған башқұрт жастары

563 Чхенкели Шоқайдың бойында өзінің жеке бас пайдасын, тіпті өз қауіпсіздігін ойламастан барлық таныстары мен достарына көмекке ұмтылу қасиеті болғандығын айтады. «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münas-ebetiyle)». İstanbul, 1950, 55-бет. Біз бұл жерде, Шоқайдың осы ерекше қасиетін анық көріп отырмыз. Өзінің де тұтқындалатындығын біле тұра, ол әскерлер қоршап тұрған ғимаратқа мүдірместен кіріп кетіп отыр.

564 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 55-57-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 236-бет.

565 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 68-бет.566 Мария естелігінде бұл күнді жаңылысып 21 қараша деп береді. Чоқайоғлы М.

Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 57-бет. Бірақ естелігінің 62-бетінде бұл күннің 20 қараша екендігін жазады.

1�� 1��

еді. Шоқай өзін таныстырғаннан кейін, әскерлер оларды жарты жолда босатып жіберді. Сағат әлі 19.00 болғандықтан поездың жүруіне әлі үш сағат бар еді. Осы жағдайды пайдаланып, ерлі-зайыпты Шоқайлар өздері тұрып жатқан отелге қайтты. Тонауға түскен бөлмелерінде шашылып жатқан заттардан керектілері мен сырқат жатқан Чайкинді жандарына алып, поезд станциясына жетті.567

Станцияда өздеріне арналған жүк вагондары тұрған еді. Ерлі-зайыпты Шоқайлар, Чайкин және Алкин бір вагонға орналасты. Вагонда олардан басқа екі күзетші және екі кішкентай баласы мен әйелін жанына алған мәжіліс хатшысы да бар еді. Мазасыз өткен жолаушылықтан кейін 21 қараша күні таңертең сағат 02.00-де поезд Челябинскіге жетті.568 Поезд бұл жерден Шадринскіге баратын еді. Бірақ, Колчактың бұйрығы бойынша, отарба Шадринскіге жетпес бұрын жолда тоқтатылып, вагондағылардың барлығы атып өлтірілетін еді.569 Содан кейін поезд апатқа ұшыраған етіп көрсетілетін еді. Шоқай мен серікетері осы өлім жоспары туралы бейхабар еді. Соған қарамастан бұл істің соңының жақсы бітпейтінін сезуде еді. Поезд Челябинскіде жылжу сағатын күтіп жатты.

Сол түні Шоқай, Чайкин және Алкин вагон ішінде жасырын бір жиналыс өтізді. Бұл жиналыстың мазмұны туралы Марияға да айтылмады. Тек Чайкин оған осы түні поездан қашатындықтарын және өзінен бөлініп кететіндіктерін білдіріп, мына сөздерді айтты: «Мария Яковлевна, сіздің (бұдан кейінгі - АҚ) тағдырыңыз сіздің байсалдылығыңыз бен жеке кабілеттеріңізге тәуелді. Біз жоқ кезде өзіңізді қалай ұстайтындығыңызды мен үйретпеймін. Өміріңізде болатын оқиғаларды алдын ала көріп білу мынадай төңкеріс

567 Сонда, 58-bet. Мария естеліктерінде әскерлердің босатып жібергеніне қарамастан, неліктен поезд станциясына келгендіктерін түсінбегенін айтады. Тек қана тағдырға мойынсұнғандықтарын, сондықтан жан сауғалап қашуды немесе жасырынуды ойламағандықтарын атап өтеді. сол жерде.

568 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 61-62-бет. Шоқай бұл күнді 22 қараша деп береді. Шоқай М. Orunga Kelmey Kalğan Bir İnkilabi Hareket. «Яш Түркістан». Ocak 1935, No 4 (62), 23-бет.

569 Шоқай Колчактың Құрушы Мәжіліс мүшелерін Ресей Мемлекетінің дұшпаны ретінде көргендігін және осы себепті өлімге бұйырғанын айтады. Шоқай М. Bolşeviklernin İftiralı Hücumları. «Яш Түркістан». Haziran 1937, No 91, 26-бет; Шоқай М. Fuad Bek Toktar. «Яш Түркістан». Şubat 1939, No 111, 19-бет.

уақытында өте қиын. Егер тірі болсақ, біз сізге хабар берерміз; егер тірі болмасақ, оны да еститін боласыз. Сізді бір Аллаға тапсырдық». Мұстафа мен Марияның бір-бірімен қоштасуы өте мұңлы еді. Мария жылап жатты. Бірақ, оны ешкім жұбатпады. Барлығы үнсіз тұрды. Мұстафа да тіс жарып ешнәрсе айтпады. Тек қана Марияның қолын қатты қысты да, маңдайынан сүйді. Мария да Мұстафаның бұл айрылысуға байланысты қабырғасы қайысып тұрғанын және жылап жібермес үшін өзін зорға ұстап тұрғандығын сезіп тұрды.570

Сөйтіп, Мария төңкерістің аласапыран ортасында жалғыз қалып бара жатты. Бірақ, бұл Шоқайдың жан сауғалау үшін жұбайын тастап кетуі емес, қайта отан үшін сүйгенінен қиып айрылу еді. Алайда ол Марияға оқтын-оқтын хат-хабар жіберіп қауіпсіз бір жерде қауышуды қамтамасыз ететін еді. Дегенмен, жалғыз әйел үшін азамат соғысы жүріп жатқан аумалы-төкмелі кезеңде жалғыз сапар шегу аса қиын еді. Бірақ, басқа амал да жоқ еді. Шоқай, Чайкин және Алкин Америка сапары үшін берілген және Мария сақтап жүрген 70 мың рубльдің 60 мыңын қастарына алып, сол түні поездан қашып кетті.571 Шоқай мен серіктерінің құпия жоспары Челябинскіде көтеріліс шығарып, жүк вагондарындағы тұтқындардын бас бостандығын қамтамасыз ету еді. Бұл үшін Чайкин Челябинскідегі орыс жұмысшыларын, Алкин башқұрттарды, ал Шоқай болса қазақтарды Колчак күштеріне қарсы қарулы көтеріліске шақыратын еді. Бұл жоспар табысты түрде жүзеге асты. 24 қараша күні таңертең вагондардағы жолаушылар азат етілді.572 Сөйтіп Шоқай мен жолдастары әрі өздерінің және әрі вагондардағы жүз шақты орыс демократтарын ажал аузынан алып қалып, орыс демократиясына үлкен еңбек сіңірген болды.

Шоқай мен Чайкин қараша айының соңында Башқұртстанға

570 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 61-62-бет.

571 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 61-бет; Шоқай М. Orunga Kelmey Kalğan Bir İnkilabi Hareket. «Яш Түркістан». Ocak 1935, No 4 (62), 23-бет; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münas-ebetiyle)». İstanbul, 1950, 32-бет.

572 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 61-62-бет.

1�� 1��

келді.573 Жандарында вагондардағы тұтқындықтан босатылған Ресей Құрушы Мәжіліс өкіметінің төрағасы Чернов, Самара Құрушы Мәжіліс өкіметінің Сыртқы Істер министрі Веденияпин мен басқа да көптеген орыс демократтары бар еді. Олардың барлығы алдымен Истерлитамакқа келді. Мұнда Уәлидимен кездесті. Уәлиди орыс демократтарының алдыңғы қатарлы қайраткерлерінен тұратын осы топты алдымен Қызылмешітте күтіп-сыйлағаннан кейін Орынборға әкелді. Соңғы оқиғалардан кейін большевиктерге қарсы ақтармен одақтаса алмайтындықтары анықталған еді. Енді күрес одан бетер қиындаған болатын. Бұдан кейін ақ орыстардан да сақ болу керек еді. Орыс демократтары екі оттың арасында қалғандықтан, күрестің қиындығын аңғарды. Осыған байланысты олар күресті Ресейдің тысында Европа елдерінде жалғастыру керек деген пікірге келді. Сондықтан, олар алдымен Мәскеуге, одан Европаға кету үшін Оралға қарай жолға шықты. Шоқай мен Чайкин болса Ресейдегі күрестің әлі бітім таппағандығына сенді. Сол себепті олар орыс демократтарын Мәскеуге қарай шығарып салғаннан кейін Орынборда қалды.574

Шоқай мен Чайкиннің делегациядан бөлініп, Орынборда қалуларының маңызды тағы бір себебі бар еді. Адмирал Колчактың басқаруындағы монархияшыл ақтардың Ресейде демократия мен түркі тілдес халықтарының автономиялық өкіметтерінің алдында тұрған ең үлкен кедергілердің бірі екендігі айқындалған еді. Адмирал Колчак Екатеринбургтағы орыс демократтарының өкіметін таратуымен шектелмей, 21 қарашада қазақ жане башқұрт өкіметтерін де тарату жөнінде қаулы да жариялады.575 Түркістандық екі төңкерісшіл демократ Орынборда башқұрт әскерлері мен казак күштерімен бірігіп әрекет жасаудың жолдарын іздестірмек еді. Бұл үшін Колчактың Орынбордағы оң қолы атаман Дутовты құлатып, оған ауыр соққы беруді жоспарлады.

573 Шоқай М. Orunga Kelmey Kalğan Bir İnkilabi Hareket. «Яш Түркістан». Ocak 1935, No 4 (62), 23-бет.

574 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 238-бет; Шоқай М. Orunga Kelmey Kalğan Bir İnkilabi Hareket. «Яш Түркістан». Ocak 1935, No 4 (62), 23-бет; Tchernov V. «Mes Tribu-lations en Russie». Paris, 1921, 18-19-бет.

575 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 236-бет.

Бұған Орынборда өте қолайлы жағдай қалыптасқан еді. Атаман Дутовтың армиясындағы кейбір офицерлер оған наразы болып жүргені байқалды. Казак офицерлердің арасында атаман Каргин мен полковник Махин Дутовқа қарсы екендіктерін және сәті түссе оған қарсы көтеріліс жасаудан тайынбайтындықтарын айтып жүрді. Осы төңкерістік әрекет үшін Чайкин мен Шоқай Уәлидидің де қолдауын алды.576

Жасалған жоспар бойынша, аталған екі казак офицерінің жәрдемімен атаман Дутов тұтқындалып қызметінен бостылатын еді. Содан кейін Орынборда казак, қазақ және башқұртардың ортақ өкіметі құрылатын еді. Бұл өкіметте қазақтар атынан Алашорда өкіметінің батыс қанатының төрағасы Сейіт Әзім Қыдырбаев, башқұртар атынан Зәки Уалиди және казактар атынан атаман Каргин кіретін еді. Өкімет армиясының бас қолбасшылығына болса полковник Макхин тағайындалатын болды. Шоқай мен Чайкин де осы өкіметтің құрамында қызмет атқаратын еді.577

Бірақ, бұл жоспарлар бір сатқынның кесірінен жүзеге аспай қалды. Жоспардың орындалуынан бір күн бұрын, атап айтқанда 1918 жылы 1 желтоқсан күні өзіне жасалатын төңкерістік жоспарды хабар алған атаман Дутов Орынбордың сыртындағы өзіне адал казак гарнизонына қашып кетті.578 Төңкерістік әрекет туралы жоспардың әшкереленуінен кейін, Шоқай мен Чайкин Орынбордан кетуге мәжбүр болды. Табыспен орындалу ықтималы күшті жоспардың бір адамның сатқындық жасауы салдарынан жүзеге аспай қалуы, Шоқайдың өмір бойы ең көп өкінген оқиғаларының бірі болды. Сондықтан да, бұл оқиғаны эмиграцияда жүргенінде де жиі-жиі еске алып, сол кез үшін өзіне-өзі есеп берді.579

Сөйтіп, Орынбордан салдары суға кетіп еңселері түсіп

576 Шоқай М. Orunga Kelmey Kalğan Bir İnkilabi Hareket. «Яш Түркістан». Ocak 1935, No 4 (62), 23-бет.

577 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 239-бет; Девлет Н. «1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi». İstanbul, 1998, 246-бет.

578 Шоқай М. Orunga Kelmey Kalğan Bir İnkilabi Hareket. «Яш Түркістан». Ocak 1935, No 4 (62), 24-бет; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 239-бет; «Из истории Российской Эмиграции Письма А.З.Валидова и М. Чокаева (1924- 1932)» Жин. Дай. Исхақов С. М. Мәскеу, 1999, 125-бет.

579 Шоқай М. Orunga Kelmey Kalğan Bir İnkilabi Hareket. «Яш Түркістан». Ocak 1935, No 4 (62), 24-бет.

1�0 1�1

айрылған екі ұйымдастырушы лидер Орта Азияның түркі тілдес халықтары үшін жүргізген саяси күрестеріне ыңғайлы жер іздеу үшін Маңғышлаққа келді. Ол кезде Түркменістанды ағылшын күштері бақылап отыр еді. Ашқабатта ағылшындардың қолдауына арқа сүйеген антибольшевиктік бір орыс өкіметі орын тепкен еді.580 Бұқара Әмірлігінің де бұл кезде антибольшевиктік бір саясат ұстануына байланысты Ашқабатта бір өкілі тұратын. Шоқай мен Чайкин большевиктерге қарсы күрес жүргізу үшін осы жердің қолайлы екенін түсінді.

Олар Түркістан мен Дала өлкелеріндегі большевиктердің шабуылдарынан қашып, осы жерге келген бытыраңқы ұлттық күштердің басын қосуда табысқа қол жеткізді және Ашқабатта Түркістан581 Құрушы Мәжілісін Жинау Комитеті деген атпен бір ұйым құрды.582 Шоқай мен Чайкин Түркістанда күн сайын күшейіп келе жатқан большевиктер билігіне қарсы Маңғышлақта жүргізген саяси жұмыстарына Италья, Франция, Англия, Америка Құрама Штаттары және Жапониядан тұратын одақтас елдерден жәрдем алудан үміттенді. Негізінде ол кезде бұл мемлекеттер большевиктерге қарсы саясат ұстануда еді. Бірақ, олардың большевиктерге қарсы саясаты, адмирал Колчак басқаруындағы монархиялық әрекеттерге қолдау көрсетуге бағытталды. Сондықтан, олар Ресейдегі мұсылмандардың саяси жұмыстарына оң қабақ танытпады.583

Шоқай мен Чайкин одақтас мемлекеттердің Түркістан ұлт-азаттық қозғалыстарына деген салқындылығын, І-дүниежүзілік соғыста мұсылман Түркияға қарсы шепте болуларынан туындаған сенімсіздікпен байланыстырды. Сол себепті, бұл соғыс аяқталып, Түркиямен бір бітімге келіп, бейбітшілік келісім-шартына қол

580 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 32-бет; Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 270-бет.

581 Бұл жердегі «Түркістан» сөзі, патшалық Ресей кезінде құрылған Түркістан генерал-губернаторлығы қамтыған әкімшілік аймақтан да кең территорияны, атап айтқанда қыркүйек айында Орынборда қабылданған шешім бойынша Орта Азияның түркі халықтары тұрып жатқан территорияны білдіреді.

582 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 32-бет.

583 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 236-бет; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 32-бет.

қойылғаннан кейін, бұл сенімсіздіктің жойылатындығына сенді.584 Сондықтан, Шоқай мен Чайкин Европа елдерінен Түркістан халықтарының демократия жолындағы жұмыстарына қолдау іздей бастады. Осы мақсатпен 1919 жылы 21 ақпан күні Түркістан Құрушы Мәжілісін Жинау Комитеті атынан Версай бейбітшілік конференциясына бір жеделхат жолдады. Жеделхатта Ресейде жалпы халық тарапынан қабылданған бір өкіметтің болмауына байланысты Түркістан халықтарының ұлттық саяси басқару жүйесінің Ресей демократиялық федерациялық республикасы аясында қамтамасыз етілуі сұралды.585

Бірақ, бұл кеш жасалған әрекет еді. Жеделхаттың жолданғанынан небары екі-ақ күн өткеннен кейін, одақтас күштер 1919 жылы 23 қаңтар күні Ресейде большевиктік өкіметті танитындықтарын, соған байланысты енді Ресейдің ішкі мәселелеріне араласпайтындықтарын мәлімдеді.586

Шоқай мен Чайкиннің Маңғышлақтағы саяси жұмыстары ұзаққа бармады. Олардың демократиялық іс-қимылдары Түркістанның ескішіл күштерінің тосқауылдарына ұшырады. Чайкин мен Шоқайдың Түркістан Құрушы Мәжілісін жинау жұмыстары Бұқара әмірі мен оның Шехрисебзде айтарлықтай қол жинаған немере ағасы Сейіт Екрем Төренің қарсылығына тап болды. Олар Бұқарадағы биліктің келешегін Мәскеу немесе Петербургтағы өкіметтердің белгілейтініне сенетін. Сондықтан, Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалыстарды осы өкіметтерге қарсы жасалған көтеріліс ретінде қабылдап, кейде большевиктерге, ал кейде монархияшылдарға жалтақтап іс-әрекет жасауда болатын.587 Шоқай мен Чайкин Бұхара билеушілерінің Түркістан Құрушы Мәжілісін жинау комитетіне қолдауын қамтамасыз ету

584 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 375-бет.585 Жеделхаттың үш баптан тұратын мәтіні үшін қараңыз: Шоқай М. La Politique

de la Russie et le Mouvement Nationaliste au Turkestan. «Orient et Occident», Tom V, 1923, 45-46-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 481-бет; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 33-бет.

586 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 243-bet.

587 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 373-бет. Тоған Бұқара әмірі мен төңірегіндегілердің соңғы күндерінде, большевиктерді орыс патшаларының орнын ізбасарлары ретінде көріп, оларға адалдықтарын дәлелдеуге тырысып баққандарына көрсетеді. Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 419-бет.

1�2 1��

былай тұрсын, олардың дұшпандық әрекеттеріне тап болды. Осы себептен Маңғышлақтағы саяси жұмыстары ақсай бастаған Шоқай мен Чайкин ақпан айының соңына таман Бакуге кетуге мәжбүр болды.588

Екі ұйымдастырушы саясаткер жұмыстарын Бакуде жалғастырды. Ол кезде Баку ұлттық Азербайжан Республикасының бақылауында болатын. Шоқай бір жағынан Азербайжан Республикасының алдыңғы қатарлы қайраткерлерімен байланыс орнатса, екінші жағынан Чайкинмен бірге баспасөз кеңесі ұйымдастырып, Түркістандағы саяси жағдай мен большевиктердің жасаған озбырлықтары туралы қалың көпшілікті хабардар ететін.589 Олардың Азербайжандағы осы жұмыстары бұл жердің де большевиктер қолына өте бастауымен тоқтады. Түркістандық екі төңкерісшіл демократтың бұрынғы патшалық Ресей территориясы ішінде кері шегіне алатын соңғы жері – Грузияның астанасы Тбилиси еді. Енді большевиктерге қарсы ең соңғы белсенді күрес осы жерде жүргізілетін еді. Бұл жер де большевиктердің қолына өткен жағдайда, Ресейді тастап, Түркістан халқының демократиялық күресін демократиялық Европа елдерінде жалғастыратын еді.

Чайкин мен Шоқай сәуір айында Бакуден Тбилисиге өтті. Шоқай Тбилисиде бірнеше аптадан соң жұбайы Марияға қауышты. Шоқайдың халқының саяси күресі жолында 1918 жылы 24 қараша күні Челябинскіде тастап кетуге мәжбүр қалған адал жары Мария жалғыз өзі сапар шегіп қаншама оқиғаларды бастан өткеріп, 1919 жылы 1 мамыр күні аман-есен Тбилисиге келіп жетті.590 Негізінде Шоқай осындай ұзақ сапарда жұбайын тағдыр тәлкегіне тастамаған еді. Шоқай бір жағынан Ресейдегі большевиктер билігіне қарсы саяси жұмыстар жүргізіп жатса, екінші жағынан артынан өзін іздеп, жалғыз келе жатқан жұбайы мен оған көмектесерлік жолдастарына қысқаша хат-хабар жолдап, оның Бакуге жетуіне жәрдемші болған еді. Ал, кейбір

588 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 32-бет.

589 Ресұлзаде М. Э. Çokay Oğlu Merhum İçin. «Türkistan Milli hareketi ve Mustafa Ço-kay (Merhumun 60.Doğum Yılı Münasebetiyle)». Haz. Abdulvahap Oktay, İstanbul, 1950, 51-бет.

590 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 96-бет.

күтілмеген оқиғаларда Мария өзі де бір амал жасап, не болмаса Шоқайдың қуәлік қағазын көрсетіп тығырықтан шығып кетіп жүрді. Дегенмен, Қазан төңкерісінен кейінгі қан-жоса, жан-түршігерлік азамат соғысы пайда еткен анархиялық аласапыран жағдайдан пайдаланған қарақшылар мен ұры-қарылар жүгенсіз талан-тараж жасап жатқан кезде жалғыз бір әйел үшін бұл оңай сапар емес еді.591

Тбилисиден бұрынғы аялдамасы және Ресейдің басқа аймақтарымен салыстырғанда тыныш дерлік Бакуге 1919 жылдың 20 сәуірінде келіп жеткенінде, Мария өзінің басынан өткен қауіп-қатерге толы сапардан кейін әлі тірі екендігіне өзі де таң қалып, сол күнгі ой-сезімдерін естеліктерінде былай деп баяндайды: «Менің батылдығыма ағылшындар592 да таң қалды. Төңкерістік аласапыран кезеңінде жалғыз өзімнің қазақ шөлдері мен майдандарынан көктей өте отырып Сібірден қашып шығуым және ешкімнің қиянатына ұшырамауым... Қазір соған өзім де таң қаламын. Тіпті, тіл де білместен мұндай жолға қалай шыққанмын_ Мені Алла сақтады да жаман адамдардың қолына түсірмеді. Я болмаса ол кезде жаман пиғылды адамдар жоқ еді немесе жолдан тайдыру қолдарынан келмеді. Қандай тұжырым жасасаңыз да өз еркіңізде. Бірақ, шындық мынау: Бір жас әйел жалғыз өзі көк тиынсыз Сібір-Орал далаларын басып өтіп, 1918 жылы 24 желтоқсан593 күні Челябинскіден жолға шығып, 1919 жылы 20 сәуір күні ағылшындармен бірге жеңіл жүк кемесімен Бакуге барды.»594

Бакуден бір отарба арқылы Тбилисиге жеткен Марияны станцияда Шоқай бір шоқ гүлмен қарсы алды. Сонымен, қараша айында Челябинскіде айрылысқан екеуі алты айдан кейін Тбилисиде қауышып, бақытқа кенелді. Бір-бірлеріне қауышуларының адам сенбес бір таңғажайып оқиға секілді

591 Мария Шоқаеваның Челябинскіден Тбилисиге дейінгі жолсапарының егжей-тегжейі үшін қараңыз: Сонда, 62-96-бет.

592 Мария тілге тиек еткен ағылшындар, Бакуден бұрын барған Петровск қаласында жолыққан ағылшындар еді. Ол кезде қала, ағылшындардың бақылауында еді. Қаладан шығу рұхсаты алу үшін барған ағылшын армиясы қолбасшысына, басынан өткендерді әңгімеледі. Ағылшын қолбасшы да оның бір жүк кемесімен Бакуге жетуіне жәрдемдесті. Сонда, 90-91-бет.

593 Дұрысы 24 қараша.594 Сонда, 92-бет.

1�� 1��

жүзеге асқанын іштей сезінген Мария мен Мұстафа бір-бірімен құшақтаса кетті. Бірақ, тебіреніс пен қуаныштан тілдері тұтығып сөзге келмеді, тек қана түсініксіз дыбыстар шығарумен болды. Осылайша ұзақ тұрып, сағыныштарын басты. Естерін жиғаннан кейін ең бірінші жасаған істері бір-біріне енді қайтып айрылмауға серт беру болды.595

Бірақ, Шоқай бұл сертін, әсіресе Парижге барып орналасқаннан кейін, Марияның өз сөзімен айтар болсақ, бір рет те болса орындамады. Дұрысырақ айтар болсақ, орындай алмады. Европадағы босқындық тұрмыстың қиыншылықтары оған бұл уәдесінен шығуға мүмкіншілік бермеді. Ол көбіне жалғыз өзі сапарларға шығуға мәжбүр болды. Мария болса әрдайым үйде жұбайының сапардан оралуын күтті. Шоқай қашан жаңа сапарға аттанса, жұбайына келесі жолы сапарға бірге шығатындықтарын айтып, уәде беретін. Бірақ, екі адамның жол шығындарын көтерерліктей материалдық мүмкіншілік Шоқай отбасында ешқашан болмады.596 Алайда, Мария күйеуіне әсте наразы болмады. Шоқай үшін Мария адал және төзімді жар бола білді. Шоқай да сапарға көңіл көтеру немесе қыдыру үшін емес, Түркістанның тәуелсіздігін мұрат еткен идеясына қызмет ететін конференция, семинар және жиналыс секілді саяси жұмыстар өткізу мақсатында шығатын. Сондықтан да, Мария күйеуінің бірге сапарға шығу туралы уәделерін орындамауына қарамастан, оның осы сапарларына ешқашан да тосқауыл болмады. Қайта әрдайым оған қолдау көрсетті. Шоқайдың Түркістанға байланысты жұмыстарының, достарына Париждегі ол тұрған Ножанға Түркістанның уақытша астанасы деп айтқызатындай, табысқа жетуінде Марияның да зор үлесі болғандығы дау тудырмайды. Ташкенттен шығуына үлкен еңбегі сіңген, тіпті бәлкім тірі қалғандығы үшін де қарыздар болған жұбайы Марияға Тбилисиде қауышқан Шоқай өмірінің бұдан кейінгі бөлегінде де оның жанқиярлық жәрдемін әрдайым көретін еді.

Шоқай отбасы Тбилисиде «Орян» отеліне орналасты. Бір-екі аптадан кейін Шоқайдың қабырғасын қатты қайыстырған аса қайғылы бір хабар келіп түсті. Қоқан автономиясында

595 Сонда, 96-бет.596 Сонда.

бірге қызмет істеген досы Махмут Хожа Бехбуди өлтірілген еді. Бехбуди Шоқайға жәрдемші болу үшін Тбилисиге келе жатқан еді. Маңғышылақтағы Түркістан Құрушы мәжілісін жинау комитетінің сол жерде қалған мүшелері наурыз айында жиналыс өткізіп Шоқайдың халықаралық қауымдастыққа Түркістан мәселесін естіртуі жөнінде бір шешім қабылдаған болатын.

Сол үшін 1919 жылы Версай конференциясының қолайлы бір мүмкіндік екені айтылды. Аталған конференция арқылы Түркістан халқының большевик билігін емес, өздерін-өзі басқаруды қалайтындықтарын бүкіл әлемге жариялау көзделді. Комиеттің бұл шешімін білдіру және осы орайда көмектесуі үшін Махмут Хожа Бехбуди мен өзбек мақта саудагері Сейіт Насыр Шоқайға жіберілген еді. Бірақ, Шоқайдың Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының ең басынан бері бірге жұмыс атқарған жақын досы Бехбудиді 1919 жылы 26 наурыз күні Каршиде Бұқара әмірлігінің ескішіл-кертартпа күштері ұстап алып азаптап өлтірген еді. Сейіт Насыр болса Иран арқылы Тбилисиге жетіп, осы қайғылы хабар мен комитеттің шешімін Шоқайға жеткізді.597 Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының көш бастаушыларының бірі болған Бехбудидің большевиктердің қолынан емес, жарқын болашағы үшін күрескен Түркістанның Бұқара аймағына қарасты ұлттық күштердің қолынан қаза табуы, Шоқайдың қайғысын еселеп жібергені анық.598

Түркістаннан келген Сейіт Насырдың Шоқайлармен бірге тұратын болуы және отельдердің де қымбат болуы Шоқайларды үй жалдауға мәжбүр етті. Олар Тбилисидің ауқатты адамдары тұратын бір ауданда, атап айтқанда Грибоедов даңғылында бір вилланың (дача) екі бөлмесін жалдады. Вилланың иесі патшалық дәуірде мемлекеттік жоғары мансапқа ие болған неміс текті Людвиг Людвигович Першке еді. Төңкерістен кейін барлық мемлекеттік жеңілдіктері мен айлығы жойылған Першке күнкөріс

597 Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 33-бет; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 33-бет; Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 97-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 373-бет.

598 Махмут Хожа Бехбуди туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Ярқын И. Türkistan’ın Ceditçilik devri rehberlerinden edip ve siyaset adamı Mahmud Hoca Behbudi (1874-1919). «Türk Kültürü». 1970, сәуір, No: 90, 410-бет.414-бет.

1�� 1��

қамы үшін он бөлмелі үйінің бір бөлігін жалға беруге мәжбүр болды. Жалға алған екі бөлменің біреуіне Шоқай отбасы, ал екіншісіне Насыр орналасты. Шоқайлар Тбилисиден кеткенге дейін осы үйде тұрды.599

Шоқайлар бұл үйге орналасқаннан кейін қонақтары көбейді. Бұл үй тура бір саяси жиындар орталығына айналды. Үйге келушілердің көпшілігі Чайкиннің эсер партиясындағы достары еді. Олар Чайкин тұратын үйдің ыңғайы келмегендіктен аптасына екі-үш рет Шоқайларда жиналатын. Жиналыста көбінесе конфедерация туралы әңгіме етілетін. Чайкиннің Тбилисиде 1918 жылы Бакуде ағылшындардың бұйрығымен атып өлтірілген 26 большевик комиссардың қайғылы оқиғасын зерттеуге көбірек көңіл бөлді. Ол бұл мәселенің астарын зерттеп, шындықтың әшкереленуі үшін зор еңбек сіңірді. Кейіннен зерттеулерінің қорытындысын бір кітап етіп басып шығарды. Чайкиннің өзінің бір антибольшевик болуына қарамастан өлтірілген большевик комиссарлар оқиғасына көңіл бөліп, зерттеуі оның саясаттың қан төгу арқылы емес, бейбіт жолмен жүргізілуін жақтағандығын көрсетеді.600

Шоқай Тбилисиде газет-журналдарға жазған мақалаларының қаламақысымен күнелтті. Шоқай бірнеше газетте бірден жұмыс істеп, әрі күнкөріс қамын жасады, әрі Түркістанның саяси жағдайын қалың көпшілікке паш етуге тырысты. Осы мақсатта Ахмет Салихов шығаратын «Вольный горец» пен «Борьба» атты бір грузин газеттіне мақалалар жазып тұрды.601

Сонымен қатар, Шоқай Түркістанның большевиктерден босатылып, ұлттық үкіметін құру туралы саяси қайраткерлермен кездесулер де өткізіп тұрды. Француз социалистерінің жетекшілерінен Пьер Ренодтің Тбилисиге келгенін естіген ол, оны тауып алып, кездесті. 1920 жылы болған бұл кездесуде, оған Түркістандағы саяси жағдай туралы мағлұматтар берді. Бұл кездесу туралы алған әсерлерін тілге тиек еткен Ренод

599 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 97-98, 103-бет.

600 Сонда, 100-бет. Чайкиннің аталған кітабы үшін қараңыз: Чайкин В. «К истории росииской революции. выпуск І. Казнь 26 бакинских комиссаров». Москва, 1922.

601 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 102-103-бет.

Шоқайдың өзімен бір социалист ретінде емес, бір демократ ретінде кездескенін көрсетеді. Ренодтің айтуынша, егер, Қазан төңкерісі оның еліне азаттық пен демократия әкелгенде Шоқай еш ойланбастан большевиктер қатарынан орын алар еді.602

Шоқай Грузияның өкімет басшыларымен де саяси қарым-қатынаста болды. Грузияның өкімет басшысы Ной Жорданиямен және Ішкі Істер министрі М.Рамишвилимен жасаған кездесулері табысты өтті.603 Грузия өкіметі мен Шоқай Түркістан мен Грузия халықтарының большевиктерге қарсы тізе қоса отырып күрес жүргізу мақсатында одақтастық келісім-шартқа қол қойды.604 Сонымен қатар Шоқай большевиктерге қарсы күресінде қолдау табу үшін Тбилисидегі Украина өкілдігімен де байланыс жасады. 1918 жылдың ақпанында республикалары большевиктер тарапынан құлатылған украиндықтардың Грузияда бір дипломатиялық өкілдігі бар еді. Осы байланыс нәтижесінде Шоқай украиналықтардың қолдауына ие болды. Грузия өкіметі мен Украина дипломатиялық өкілдігінің материалдық жәрдемінін арқасында бір журнал шығарды.605 Грузия өкіметінен Түркістанның саяси мәселелеріне арнап шығаруды жоспарлап жүрген журналына да материалдық жәрдем алды. Осылайша Грузия өкіметінің демеуімен орыс тілінде айлық «На рубеже» журналын шығара бастады.606 Шоқай бұдан басқа Тбилиси түрік қоғамының демеуімен «Шафак» атты бір түрікше журнал да жариялады.607

«Шафак» журналында Шоқай тек Түркістан мәселесіне ғана емес, сондай-ақ, 1920 жылы 23 сәуір күні Мұстафа Кемал жетекшілігінде Түркия Ұлы Ұлт Мәжілісін құрып, ұлттық мемлекет болу жолында алғашқы қадамдарын басқан Түркияның мәселелеріне де көңіл бөлді. Бұл жөнінде Түркия Ұлы Ұлт Мәжілісі

602 Шоқай М. «Chez les Soviets en asie Centrale». Paris, 1928, 5-бет.603 Y.T., «Türkistan’da Türkçülük ve Halkçılık». II Bölüm, Haz. A.Oktay, İstanbul, 1954,

65-бет.604 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 32-33-бет.605 Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz.

Semih Vaner, İstanbul, 1997, 23-бет.606 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 103-бет.607 Бұл туралы көбірек мәлімет үшін осы еңбектің тиісті бөліміне қараңыз.

1�� 1��

өкіметінің Тбилиси өкілі Казым Беймен608 кездесіп тұратын. Одан Анатольядағы ұлт-азаттық күресімен байланысты алған мәліметтерін «Шафак» журналында жариялап, көпшілікті бұл жөнінде хабардар етіп отырды. Шоқайдың «Анатолья Хаттары» деген айдармен түрік халқының ұлт-азаттық күресі туралы жазған мақалалары аз ғана уақыт ішінде Тбилисиде көпшілік қауымның мән беріп қадағалап оқитын мақалаларына айналды.609 Шоқай Тбилисиде жариялаған мақалаларында, сондай-ақ, түріктердің армян геноциді делінген мәселеге байланысты пікірлерін де атап өтті.610

Шоқай Тбилисидегі соңғы күндерінде Казым Бей арқылы Анкарада Түркия Ұлы Ұлт Мәжілісінің құрылып жатқан кітапханасы қорына алғаш үлес қосқандар қатарында орын алды. 1921 жылдың қаңтар айында611 ескі кітап сататын дүкендердің бірінде Радловтың «Түркі тайпалары халық әдебиеті үлгілері» атты еңбегі612 мен мұсылман шығысқа қатысты сирек кездесетін бірнеше кітапты кездестірді де, қалтасындағы барлық ақшасын беріп, бұл кітаптарды сатып алды. Кейіннен Казым Бей бұл кітаптарды қарап шығу үшін Шоқайдан алды. Казым Бей бұл кітаптарды қарап отырып, олардың түрік тарихы саласындағы зерттеулер үшін өте құнды кітаптар екендігін байқады. Түркия Ұлы Ұлт Мәжілісінің төрағасы Мұстафа Кемал жаңа құрылған және ұлттық мемлекеттің идеологиялық негіздері үшін түркі тарихының зерттелуіне үлкен маңыз беруде болатын. 1920 жылы

608 Кейіннен Измир әкімі және Тракия бас инспекторы болатын Казым Дирик 1920 жылы 29 қазан күні Түркияның Тбилиси елшісі болып тағайындалды. Дириктің Грузиядағы саяси іс-қимылдары үшін қараңыз: Сүрмелі С. «Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921)». Ankara, 2001, 584-616-бет.

609 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 34-бет.

610 Шоқай М. Ermeni Meselesi I. «Яш Түркістан». Mart 1933, No 40, 18-бет.611 Шоқай бұл мәселе жөнінде нақты бір күнді көрсетпейді. Тек 1921 жыл ішінде

болғандығын білдіреді. Оның 25 ақпан күні Тбилисиден кеткендігін ескерер болсақ, оқиға қаңтар айында болуға тиіс.

612 Бұл еңбек, 1866-1907 жылдары арасында «Образцы народной литературы тюркских племен» деген атпен 18 том болып жарық көрді. Ол, Радловтың 1860-1870 жылдары арасында Ресейде өмір сүріп жатқан түрлі түркі халықтары арасында жасаған саяхаттарында жинаған тіл материалдары мен олардың орысша аудармаларынан тұрады. Бұл туралы қараңыз: Темир А. «Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Hayatı-İlmi Kişiliği-Eserleri». Ankara, 1991, 76-77-бет.

23 сәуір күні ашылған Түркия Ұлы Ұлт Мәжілісінің қолға алған алғашқы істерінің бірі, мәжілісте кітапхана құру мәселесі болды. Бұл мәселе туралы ұсыныс 1920 жылы 28 қыркүйек күні мәжілісте қаралып қабылданды.613 Сол себепті Казым Бей Шоқайдан кітаптарды алып, Анкара мәжіліс кітапханасына жолдады.614

Шоқай большевиктердің күн өткен сайын қармағын Грузияға да салып келе жатқандығын байқауда еді. Тбилисиде екі жылдан астам уақыттан бері жаңа ғана құрылып аяғына қаз тұрып тәй тәй басып келе жатқан Түркия мемлекеті мен большевиктер қол астында қалған Түркістанның саяси мәселелері туралы Тбилисидегі баспасөз органдарында мақалалар жазып келе жатқан еді. Бірақ, енді Грузияға да большевик қаупі төнген еді. Сондықтан, кейбір орыс демократтары Шоқай мен Чайкинге уақыт өткізбестен Тбилисиден кетулері керектігін, әйтпегенде Тбилисиде большевиктер қолына түскен жағдайда істің ақыры жақсы болмайтындығын ескертуде еді. Шоқай бұл ескертулердің орынсыз емес екенін білсе де, соңғы минутқа дейін Тбилисиден кетпеуге белін бекем буған еді. Ол бұл жерде большевиктерге қарсы күрестен үміт үзілгенге дейін грузиндермен бірге оларға қарсы күресін жалғастыратын еді. Тбилиси де большевиктердің қолына өткен жағдайда олардың аяғы жетпейтін бір жерге, Европаға өтіп, күресін сонда жалғастыратын еді.615

1921 жылдың 25 ақпан күні616 көптен күткен жайсыз хабар да келіп түсті. Большевик күштері Тбилисиге басып кіре бастаған еді. Мария бұл хабарды таңертең сағат онда естіген кезде үйде

613 Түркия Ұлы Халық Мәжілісі кітапханасының құрылу тарихы туралы қараңыз: Байсал Ж. «Resmi Daire Kütüphaneleri ve Dökümantasyon Merkezleri». Жарияланбаған доценттік диссертация. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, İstanbul, 1972, 44-45-бет.

614 Шоқай М. Radloff Hakkında. «Yaş Türkistan». 1937, қыркүйек, Но: 94, 37-38-бет; Оқтай А. Mustafa Çokay’ın Arşiv ve Kitapları. «Türkistan». No 6, Eylül 1953, 23-бет. Шоқай 1937 жылы «Яш Түркістан» журналындағы бір мақаласында еріксіз: «Анкара кітапханасында Радловтың кітаптары бар екенін естідім, шамасы олар менің кітаптарым болса керек» деп айтады. Шоқай М. Radloff Hakkında. «Yaş Türkistan». 1937, қыркүйек, Но: 94, 37-38-бет

615 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 99-бет.616 Мария естеліктерінде, Грузияға большевик күштерінің басып кірген күнін

1921 жылдың 16 ақпаны деп көрсетеді. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mus-tafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 104-бет. Ал шындығында бұл күн 25 ақпан болып табылады. Бұл туралы қараңыз: Сүрмелі С. «Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921)». Ankara, 2001, 636-бет.

1�0 1�1

болатын. Ол бірден жол дайындықтарына кірісті. Үйінде жол үшін керекті деп тапқан заттардың барлығын үстел жапқышына түйіп алып тең жасап станцияға қарай жүгірді. Атылған оқ дыбыстары алыстан келіп жатты. Адамдар тізіліп, бір бағытта, яғни станцияға қарай ағылып жатты. Станцияда кейбір таныстарына жолыққан Мария олардың көмегімен бір поездға отырды.617

Бұл кезде жұбайының станцияға кеткенінен бейхабар Шоқай баспаханада газетін бастырып жатты. Газетінің соңғы санын бастырып алғаннан кейін үйге соқты. Үйде жұбайын таба алмағанымен, заттардың жиналғандығынан оның станцияға кеткендігін білді. Шоқай одан қалған кейбір заттарды алып, станцияға бет алды. Бірақ, жұбайы станцияда да жоқ боп шықты. Таныстарынан оның поездбен Батумиге кеткендігін естіп білді. Отарба таба алмай қиналған Шоқай бір жүк вагонына әрең түсіп, Тбилисиден кетті.618 Сөйтіп, Шоқай Азербайжаннан кейін Ресейдегі соңғы тұрақтаған мекені Грузияны да тастап кетуге мәжбүр болды. Бұл жағдай бізге Шоқайдың Түркістан мен Ресейді күреспестен тастап кетуді ойламағанын көрсетеді. Украинаның бұрынғы Сыртқы Істер министрі Александр Чульгин Шоқайдың Тбилисиде өткізген екі жылдық мерзімін, оның Түркістанның азаттығын үмітпен күткен күндері деп тұжырымдайды.619

Шоқай төрт күннен кейін Батумида жұбайын тапты.620 Шоқай отбасы мен Сейіт Насыр мұнда бір апта тұрғаннан кейін бір итальян параходымен алдымен Трабзонға келіп, ол жерден Стамбулға өтті.621 Шоқайлардың Стамбулда өткен күндері қаланың өте қиын күндеріне тап келді. Түрік және мұсылман әлемінің мәдениет

617 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 103-104-бет.

618 Сонда, 104-бет. Бұл арада Казым Паша да грузин лидерлер Чхенкели мен Ной Жорданиямен бірге Тбилисиден кетті. Эрдоған Ф. «Türk Ellerinde Hatıralarım Bulgar-istan, Romanya, Sibirya Esareti, Türkistan, Azerbaycan, Kafkasya Türkleri, Doğu Anadolu ve Kars». Ankara, 1998, 300-бет.

619 Чульгин А. Памяты Друга, «Türkeli». 1951, желтоқсан, No 4, 28-бет.620 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 104-бет;

Последние Новости, 12. IV, 1921.621 Мария Батумиден Стамбулға қарай аттанған күндерін 1921 жылдың 25 ақпаны

деп көрсетеді. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 104-бет. Бірақ Тбилисидің басып алынған күнін 9 күн ерте етіп көрсетуіне байланысты, бұл күн 7-8 наурыз болуы тиіс. Тахир Чағатай Шоқайдың грузин делегациясы мен бірге Стамбулға келгендігін айтады. Y.T. «Kızıl Emperyalizm». VII, s. 63.

ордасы болып саналатын Стамбулды ол кездерде ағылшындар басып алған болатын. Қалада большевиктерден қашқан орыс эмигрантары толып жүрген еді. Сондықтан, қаладағы барлық отельдер мен қонақ үйлерінде бос орын табу мүмкін емес еді. Қастарында мардымды ақшалары жоқ Мұстафа, Мария және Сейіт үшеуі жататын жер іздеп көп қиналды. Әйтеуір, соңында Пера маңайындағы көше арасындағы бір үйдің төртінші қабатында бір грек әйелдің үйінің бір бөлмесін жалдады.622

Бірнеше күннен кейін Шоқай ағылшын «Таймс» газетінде уақытша бір жұмыс тапты. Грузиядағы соңғы саяси өзгерістер туралы бес мақала жазуға газетпен келісіп біраз ақша алды. Осылайша Шоқай отбасы материалдық жағынан аз да болса жеңілденіп қалды. Бірақ, бұл мақалалар жазылып біткеннен кейін Шоқай қайтадан жұмыссыз қалды.623 Бұл арада Мария да үйдің күнкөрісіне сәл де болса, өз септігін тигізу мақсатында босқын орыс ақын-жазушылары мен өнер қайраткерлері жаңа ғана құрған Чехов атындағы театрға атсалысып, вокалисттер тобына қосылды. Театр алғашқы қойылымын 1921 жылдың 22 сәуір күні сахналау үшін дайындықтарға бастады. Атақты орыс жазушысы Илья Сургучов басшылығындағы театр бұл үшін арнайы жарнама-хабарландырулар дайындатты. Афишада Ресейдің атақты ақын-жазушылары Рыбензов, Аверченко, Каменский, империя артисті Свободин, Ардатов, Гордалов, Далинский, Кострова, Селиванова, Чоқаева, Рунштейн және Слатин секілді танымал есімдер орын алды. Бірақ, 22 сәуір күні келіп жеткенде қойылым үлкен бір сәтсіздікпен аяқталды. Ашылған күні театрға бірде бір көрермен келмеді. Стамбулда баспана мен тамақ секілді басты қажеттіліктерін қамтамасыз етуде қиыншылық шегіп жүрген орыс босқындарының театр тамашалауға беретін ақшалары жоқ еді. Сонымен, ішінде Мария да бар Чехов атындағы театр мүшелерінің табыс келтіру әрекеттері сәтсіздікке ұшырады. Оның үстіне жалға

622 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 105-106-бет.

623 Сонда, 108-109.

1�2 1��

алған залдарының ақысы мен басқа да шығындарды төлеп, зиян да шекті.624

Стамбулдағы осынау қиыншылықтарға қарамастан, Шоқай бұл жерде де саяси кездесулер өткізуін жалғастырды. Грузияда алған әсерлері мен одақтас мемлекеттердің саясаттарын сынап бір меморандум дайындап, мұны Стамбулдағы одақтас күштер қолбасшылығына берді.625 Шоқай ағылшын газеті үшін жұмыс істеген кезінде одақтас мемлекеттерде, әсіресе Англияда Мұстафа Кемалдың «Кувайы Миллие»626 қозғалысының большевиктік бағытқа бейімделе бастағандығы туралы көзқарас қалыптасқанын байқады. Осы жаңсақ көзқарасты түсіндіру мақсатында ағылшын одақтас күштер қолбасшылығына бір меморандум тапсырды. Аталмыш меморандумда түрік-кеңес достығының қажеттілік екендігін және «Кувайы Миллиенің» большевиктік идеологияны жақтайтындығы туралы пікірдің негізсіз екендігін атап көрсетті. Кемалисттер мен большевиктер арасындағы өзара ынтымақтасушылықты жағдайдың қажет етіп отырғандығына көрсетті.627

Шоқай сонымен қатар Стамбулдағы түрік зиялылары және саяси қайраткерлерімен де кездесіп, большевиктер қол астындағы Түркістан мен одақтас мемлекеттердің басқыншылығына қарсы ұлт-азаттық күресін жүргізіп жатқан Түркияның жағдайы туралы

624 Сонда, 109-110. Большевик төңкерісінен жан сауғалап қашқан жүз мыңдаған орыс Түркияны паналады. Бұлардың басым көпшілігі Стамбулға келді. Орыстар большевик қысымынан азаттыққа қарай аттанғанда, алғашқы аялдама ретінде Түркияға ат басын тіреген еді. Мұның екі маңызды себебі бар еді: Біріншісі, Қырымды көктеп өткен босқындар үшін ең жақын қауіпсіз ел Түркия еді. Екіншісі, түріктердің босқындарға деген дәстүрлі меймандостығы еді. Осы орайда босқындар, 1492 жылы Испандағы діни қысымнан қашқан еврейлерді баурына басқан түріктердің, өздерін де жылы қарсы алатындықтарына сенді. Олар осы ойларында қателеспеді. Түрік халқы Стамбулдың жау қолы астында болуына қарамастан, орыс босқындарға қолдан келген көмекті көрсетті. Орыстар Стамбулда бір жақтан күн көрудің қамын жесе, екінші жақтан мәдениет пен өнерге қатысты іс-қимылдар атқарудан кенже қалған жоқ. Босқын орыстардың 1920-1940 жылдары арасында Стамбулдағы тіршіліктері үшін қараңыз: Deleon J. «Beyoğlu’nda Beyaz Ruslar». İstanbul, 1996.

625 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 34-бет.

626 Ұлттық күштер627 Шоқай М. Yıgılganga Yumuruk. «Яш Түркістан». Kasım 1934, No 2 (60), 7-бет;

«Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 34-бет; Y.T., «Kızıl Emperyalizm». VII, s. 63.

пікір алысты. Олардың бірі Юсуф Акчура еді. Шоқай онымен үйінде кездесті. Ол кезде Юсуф Акчура бүкіл назарын Анатольяда Мұстафа Кемал жетекшілігінде жүргізіліп жатқан күреске аударып, сол туралы Стамбулға келіп түсіп жатқан хабарларды тебреніспен қадағалап жатты. Үйде басқа қонақтар да бар еді. Шоқай оларға өзінің саяси қызметтері мен большевиктердің Түркістан саясаты туралы мағлұмат беріп, Түркістанның келешегі туралы пікірлерін ортаға салды. Бұл мәселелер туралы Акчура да Шоқайға өз ойларын айтты. Осы кездесуде саясат және қоғам қайраткері ретінде Акчураның пікірлеріне үлкен мән-маңыз беретін Шоқай оның мына сөздерін еш естен шығармады: «Түркістанның және басқа түркі тілдес халықтардың барлығының тағдырлары Түркияның тағдырына тәуелді. Егер Түркия өзінің мемлекеттігін сақтап қалатын болса, Мұстафа Кемал бір амалын тауып, Анатолья яғни Түркияның тәуелсіздігін қамтамасыз ете алса, онда бұл сіздердің Түркістандарыңыздың да азаттығының бастамасы болып табылады.»628

Ағылшындар қол астында тұрған Стамбулда саяси жұмыс жүргізуге қолайлы орта таба алмаған және тұрмыстық қиыншылыққа тап болған Шоқай Европа еледерінің біреуіне кетуге бел байлады.629 Бірақ, қай елге баратынын біле алмады. Ақырында, Берлин мен Парижден келген газеттерден оқыған бір хабары оның бұл мәселені шешуіне көмектесті. Ол газеттерден Ресей Құрушы Мәжіліс комитетінің мүшелерінен Керенский,

628 Шоқай М. Yusuf Akçura. «Яш Түркістан». 1935, көкек, No 65, 11-12-бет. Бірақ бұл тұжырым Шоқайдың сөзімен айтқанда, тарихшы Акчураның сөздері еді. Түркия Республикасы құрылып, Анкарада саяси қызметтер алғаннан кейін Акчураның бұл пікірлері өзгереді. Саясат қайраткері ретінде Акчура, Түркістанның тәуелсіздік күресін Түркиямен байланыстырудың дұрыс еместігін айтатын еді. сол жерде.

629 «Яш Түркістан « журналымен байланысты зерттеулерімен танылған А. Нүсіпхан, Шоқайдың Уәлидимен қарым-қатынасының бұзылуы және Түркияның 1921 жылы 16 наурыз Кеңестер Одағымен келісім-шартқа отыруының, оны Стамбулды тастап кетуге мәжбүр еткенін айтады. Нүсіпхан А. Кремльдің түн ұйқысын төрт бөлген Шоқай және оның «Яш Түркістан» журналынан соны деректер. «Қазақ әдебиеті». 1998, 1 мамыр. Ал шындығында ол кезде Уәлиди мен Шоқайдың қарым-қатынасы туралы сөз қозғау мүмкін емес еді. Өйткені Уәлиди әлі Түркістанда болатын. Ол Түркістаннан 1922 жылдың соңдарында кетеді. Бұл туарлы алдағы бөлімдерде көбірек тоқталатын боламыз. Екінші жағынан 1921 жылы Стамбул, Анкара өкіметінің бақылауында емес, ағылшындардың қол астында болатын. Сол себепті 1921 жылы 16 наурыз күні қол қойылған түрік-кеңес достық келісім-шартының Шоқайдың Стамбулды тастап кетуіне себеп ретінде көрсетуге болмайды.

1�� 1��

Аукенцев, Чайковский мен тағы басқа орыс демократтарының Парижде екендігін оқып білді. Енді, Шоқай үшін баратын ел белгілі болды: Франция. Шоқай дереу Парижге хат жазып, олардың жәрдемімен Франция үшін виза алды.630 Сөйтіп, ерлі-зайыпты Шоқайлар Францияға бару үшін дайындық көре бастады. Сейіт Насыр болса, елге қайтуға тәуекел еткендіктен Стамбулда қалатын болды.631

Шоқай отбасы 1921 жылдың ортасында632 бір француз кемесімен Стамбулдан жолға шықты.633 Ұзақ уақыттан бері материалдық қиыншылық тартып келе жатқан Шоқай мен жұбайы алғаш рет кемеде әртүрлі сусындар мен тағамдардан тоя ішіп-жеді. Жайлы өткен сапардан кейін, кеме Францияның Марсиля портына барды. Олар сол күні кешкілік Марсилядан отарбаға түсіп, Парижге жүріп кетті.634 Осылайша, Шоқайдың 1918 жылы 31 қаңтар күні Қоқан қаласынан басталған большевиктер алдында күресе отырып шегінуі дерлік үш жарым жылдан кейін Парижге барып тірелді. Енді, Шоқай париждік еді. Оның қалған өмірі бұдан былай осында өтпек еді. Пешенесіне туған жеріне қайта оралу жазылмаған еді. Алайда, ол Ресейден кетерінде большевиктер билігінің ұзаққа созылмайтынын, олар биліктен тайғаннан кейін отанына қайта оралатындығын үміт еткен еді.635 Бірақ, бұл үміті ақталмады. Ресейдегі большевиктер билігінің мерзімі Шоқай мен жолдастарының 1921 жылы ойлағандарынан әлдеқайда ұзағырақ болды. Большевик билігінің 1991 жылы құлауын көруге Шоқайдың өмірі жетпейтін еді.

630 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 110-бет.631 Сонда. Шоқайлар оның елге барғаннан кейін өлім жазасына кесілгенін естіді.632 Мария Франция сапарына шыққан күнді нақты көрсетпейді. Шоқайдың сәуір

соңы мен мамыр айының басында Стамбулдан кеткендігін жобалауға болады. Өйткені «Последние новости» газетінің Стамбулдағы тілшісі В.Россов сәуір айының екінші жартысында жарияланған бір мақаласында Шоқайдың Парижге келетін болғанын жазады. Последние новости, 12.ІВ.1921.

Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 111-бет.634 Сонда, 112-113-бет.635 Шоқай Ресейден Түркия арқылы Францияға өткен кезде, Түркістандағы

большевиктер билігінің бірнеше айдан кейін құлайтынына және тәуелсіз демократиялық Түркістан үшін елге оралтынына сенген еді. Шоқай большевиктер өкіметінің бірнеше ай ішінде құлайтыны туралы пікірдің жалғыз өзінде емес, бүкіл Ресейде кең өріс алғанын айтады. Шоқай М. 1936. «Яш Түркістан». Ocak 1936, No 74, 5-6-бет.

2-Бөлім Мұстафа Шоқай

ШЕТЕЛДЕарпалыс пен күреске толы

тағдыры

«отанымызға жол ашылып, баршамізға туған елге қайтатын күн туса, жанымыз бен тәніміз бір туысқандар елге аман есен оралып, халқымыздың ұлттық бірлігін, аңсаған арманын ойдағыдай орындасақ, онда осы жолда елге көп көмектесіп, оның ауыр жүгін көтеріскеніміз, бақытқа барар жолын қысқартқанымыз.»

Мұстафа Шоқай

1�� 1��

бөлмесі бар жеке үйге көшкен кездерінде қуаныштарында шек болмады. Әсіресе, Мария ханым өзін өте бақытты сезінді.640

Бірақ, жеке үйге қол жеткізулерінен туған қуаныштары ұзаққа бармады. Бірнеше аптадан соң қолдағы бар ақша таусылып қалды. Шоқайдың азық-түлік мен басқа да күнделікті қажеттіліктерді қамтамасыз етуі үшін бір жұмыс табуы қажет еді. Бірақ, Парижге жаңа келген және тіл білмейтін ол оған жұмыс табу қиын еді. Егер дереу бір жұмысқа тұрып, табыс келтірмейтін болса, онда үйдің ақысын төлей алмай, көшеде қалулары мүмкін еді.

Мұның амалын Мария тапты. Ол үйді ресторанға айналдырып, Париждегі бойдақ орыс босқындарына үй тағамдарын жасап сататын болды. Бұл үшін қолда қалған соңғы 15 франкпен газетке хабарландыру берді. Хабарландыруда «Мадам Шоқайдан, 5 франкке үш табақтан (тарельке) тұратын түскі ас. Алдын ала орын бөлгізіп қою қажет. Түскі ас 12.00 мен 15.00 арасында.» делінді. Олардың бұл істері оңынан түсті. Ертеңіне алғашқы тапсырыс келді. Бұл тапсырысты Ресейдің Ирандағы бұрынғы елшісі берді. Мария ханым бұрынғы елшіден келесі күн үшін 10 франк аванс алып, алғашқы ақылы тамағын дайындады.641

Сонымен, Шоқай отбасы қыркүйек айынан бастап, үйлерінде орыс босқындарына арнап, түскі тамақтар бере бастады. Мұстафа да тамақ пісіру ісінде жұбайына жәрдем етті.642

Бір кездері бас министр қызметін атқарған Шоқай мұны еш намыс көрмеді. Мұны үйдің күнкөрісін табан ет маңдай термен қамтамасыз етудің табиғи жолдарының бірі ретінде санады. Тіпті, үйіне келген жолдастарынан мұны жасыруға да тырыспады. Азербайжан ұлттық демократиялық қозғалысының жетекшісі Мехмет Эмин Ресулзаде Шоқайдың осы жағдайына куә болды және оның осы қарапайымдылығы мен кішіпейілділігіне қайран қалды. Азербайжанды большевиктер басып алғаннан кейін Мәскеуге жер аударылған Ресулзаде ол жерден қашып шығып, Финдляндия мен Германия арқылы Францияға келген алғашқы күндерінде, Шоқайдың да осында екендігін естіп, оның үйіне бір азербайжан досымен келген еді. Шоқай үйіне келген қонақтарды жылы қарсы алды. Бірақ, қонақтары келген кезде, Шоқай түскі ас

640 Сонда. 641 Сонда, 113-114 б.642 Сонда, 114 б.

2.1. ПАРижДегі АЛҒАШҚЫ КҮнДеР жӘне оРЫС ДеМоКРАттАРЫМен БАйЛАнЫСтАР

Париж поезд станциясында Шоқайларды қазан татарларынан Фуат Токтар күтіп алды.636 Шоқайды Петербургтағы Ресей мұсылмандарының ортақ саяси жұмыстары кезінен бері танитын Токтар637 бір жылдан бері Парижде болатын. Осы уақыт ішінде біраз французша үйреніп, қалаға да үйреніп қалған еді. Шоқайларға Парижді қыдыртып, жол бастаған Токтар олардың бір отельге орналасуларына жәрдемдесті. Осылайша ерлі-зайыпты Шоқайлар алғаш түскен күні Парижде жаттық көрмеді.638

Парижде ұзақ уақыт қалуды ойлағандықтан отель Шоқайлар үшін уақытша мекен еді. Бірнеше күннен кейін Порт Дөфинге жақын маңнан бір қарт журналисттің жанынан бір бөлме жалдады. Бірақ, бұл бөлме бір отбасы үшін тар еді. Сондықтан, бір аптадан соң Париждің орталығындағы Моцарт көшесінде орналасқан 64-үйден екі бөлме мен бір ас үйден тұратын мебельді бір пәтерге көшті.639 Бұл ұзақ уақыттан бері Шоқайлар аңсаған төрт құбыласы түгел бір үй болды. Олар 1918 жылдың сәуір айында Ташкентте үйленген кейін оқшау бір аудандағы бақшалы жер үйде бар болғаны екі-ақ апта тұра алған еді. Содан кейін еш дамыл таппастан, бір қаладан бір қалаға көшіп, бірде шатырларда, бірде мектептерде, ал енді бірде үлкен үйлердің бір-екі бөлмесінде тұрған болатын. Сондықтан, 1921 жылдың көктемінде, яғни дәл үш жылдан кейін, Парижде Авенью Моцартта ас үйі мен екі

636 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 113-бет; Шоқай М. Fuad Bek Toktar. «Яш Түркістан». Şubat 1939, No 111, 19-бет.

637 Шоқай мен Токтардың достығы 1918 жылдың күзі мен қысында бірге қатысқан саяси жұмыстар кезеңінен басталады. Екеуі Түркістан мен Еділ-Жайық мұсылмандары атынан Уфа мен Екатеринбургтағы орыс демократтарының жұмыстарына қатысты. Колчактың бұйрығымен қонақ үйде тұтқындалған күнде, түнді бірге өткізді. Қонақ үйден шыққаннан кейін айрылылып кеткен еді. Сонда, 18-19 б.

638 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 113-бет.639 Сонда.

1�� 1��

дайындап жатқан жұбайына көмектесіп отырған еді. Сондықтан бір жағынан картоп аршыса, енді бір жағынан қонақтарымен сұхбаттасып отырды. Бұл үшін де олардан қайта-қайта кешірім сұрап жатты. Ресулзаде осы оқиғаға байланысты естелігін тілге тиек еткен мақаласында, бұл жағдайдың Шоқайдың қаншалықты сабырлы мінезге ие екенін көрсеткенін және өздерінің бұдан қатты әсерленгенін атап өтеді.643

Париждегі алғашқы күндеріндегі қиыншылықтарын жеңілдету барысында Шоқайға Мария орасан зор медеу болды. Мария үйде босқындарға тамақ дайындаумен қатар, театрда жұмыс істеп, үйдің күн көріс қамына мүмкіндігінше артық үлес қосуға тырысты. Түске дейін уақытын тамақ дайындаумен өткізетін Мария, түстен кейін Малчевский атындағы орыс хорына барып, ән салатын. Хормен бірге Париждің «Альгамбра», «Олимпия» және тағы басқа театр залдары сахналарына шыққан Мария хордан үйіне келе салысымен ертеңгі күннің тамақ әзірліктеріне кірісетін. Шоқай көкөніс тазалап, үстел мәзірін дайындап, жұбайының ауыр жүгін жеңілдетуге әрекет жасайтын. Шоқай, сонымен қатар, баспасөз органдарына жазған мақалалары үшін алған қалам ақыларымен үйдің кірісіне үлес қосатын. Бұл кезде Шоқай француз тілін де үйренуге күш жұмсады.644

Осылайша Шоқай отбасы Европаның үлкен және қымбат қалаларының бірі болып саналатын Парижде ешкімге және ешқандай ұйымға кіріптар болып алақан жаймастан, өз мүмкіншіліктерімен күн көруге тырысып бақты. Бірақ, мұндай қауырт да ауыр жұмыс ақырында Марияны ауруға душар етті. Үзддіксіз жұмыс істеу салдарынан әлсіреген Мария 1923 жылы төсек тартып жатып қалды. Материалдық мүмкішіліктердің тапшылығы Шоқайдың жұбайын емдету үшін Германияға алып

643 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 51-бет. Бір қызық жері, Европада жүргізген саяси жұмыстарында өзін бұрынғы бас министр ретінде көрген Шоқай, елі тәуелсіздік алып жатса, саяси қызметте болуды қаламайды. Егер көзі тірісінде Түркістан тәуелсіздігіне қол жеткізетін болса, жаңа мемлекетті жастардың құруын қалайды. Ал өзі тарихи зерттеулермен айналысуды жеткілікті санайды. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 29-бет.

644 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 114; Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Müc-adeleleri». İstanbul, 1969, 539-бет.

баруына себеп болды. Өйткені ол кезде Германияда инфляция қарқындап көтеріліп тұрған еді. Сондықтан, 100 франкпен Германияда бір пансионда бірнеше ай қалуға болатын еді. Франкті Германияда сатып алу бағасының жоғарылығынан пайдаланған Шоқай отбасы Гераманияда алты ай жатты. Мария науқасынан айыққаннан кейін екеуі Францияға қайта оралды. 645

1923 жылдың қысында Парижге оралған Шоқай отбасы Моцарт көшесіндегі үйлеріне бармай, Париждің бір шетінде орналасқан Ножан ауданынан бір үй жалдады.646 Бұған Париждің орталығына қарағанда сырт аудандарында тұрмыстың арзандау болуы себеп болған еді. Сондықтан, 1923 жылдың басынан бастап Париждегі орыс босқындарының баспасөзінде жиі-жиі мақалалар жариялай бастаған Шоқайдың қалам ақысы қажеттерін өтеуге жететіндей болды. Шоқайлар Ножанда бірнеше үй ауыстыруларына қарамастан, өмірлерінің соңына дейін осында тұрды. 647

Ножанның аты уақыт өте келе Шоқайдың әсіресе француз достары арасында ерекше мән-маңызға ие болды. Олар бұл ауданға Түркістанның уақытша астанасы ретінде қарады. Өйткені, Шоқайдың үйіндегі әңгімелер көбінесе Түркістан тарихы мен мәдениетіне қатысты еді. Сол себепті француз достары

645 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 114-115-бет.

646 Сонда, 115 б.647 ІІ-дүниежүзілік соғыс кезінде, Түркістан Легионында қызмет атқарған кейбір

әскерлер соғыстан кейін Қазақстанға оралды. Олардын бірі Шоқайға қатысты естеліктерінде, оның үйінің Париждің орталығында орналасқан екі қабатты үй болғандығын айтады. Жас алаш, 20.ХІІ.1991. Ал шындығында Шоқай 1923 жылдан бастап үнемі Париждің шет ауданы саналатын Ножанда тұрды. Шоқайдың Париж Шығыс Тілдері мен Мәдениеттері Институтында сақтаулы тұрған жеке архивіндегі хат конверттері мен жеке хаттарынан және Ножан ауданы әкімшілік архивтеріндегі тіркеу құжаттарынан да, Шоқайдың осы ауданда тұрған үйлерінің адрестері мен тұрған уақыттарын анықтадық. Шоқай отбасы 1923 жылы 16 Руе Бауин де Перреусе адресіндегі үйге көшкен. Мария естеліктерінде осы көшудің жылын көрсеткенімен, айын көрсетпейді. Біз олардың қыс мезгілінде көшкендігін айта аламыз. Өйткені аудан басқармасындағы салық тіркемелерінде Шоқайдың аты 1924 жылдан бастап кездеседі. Қараңыз: «Matrice des Contribution 1924». Архив қызметкерлері ол кезде салық тіркеулерінің қыркүйек пен қазан айларында реттелгенін айтты. Соған қарағанда Шоқай отбасы 1923 жылы қазан айынан кейін, яғни қараша немесе желтоқсан айында Ножанға көшкен болуға тиіс. Ал Шоқай бұл үйде 1930 жылға дейін тұрды. Өйткені 1930 жылға қатысты аудан басқармасының салық тіркеулерінде Шоқайдың есімінің 48 бис Руе Парментие адресіне тіркелгендігін көреміз. «Matrice des Contribution 1930». 397-бет. Ал 1933 жылдан бастап болса, Шоқай 7 Скуар дө ла Фонтен адресінде тіркелген. қараңыз: «Matrice des Contribution 1933». 109-бет. Шоқай отбасы өмірлерінің соңына

1�0 1�1

Шоқайды көру үшін Ножанға баратын кездерінде «Түркістанның уақытша астанасына бара жатырмыз» дейтін.648 Бұл, сонымен қатар, Шоқайдың Европада Түркістан халқына ең жоғары деңгейде өкілдік ете білгендігінің және Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күресіне деген мызғымас сенімінің бір белгісі еді. Шоқай большевиктердің қысымына мойынсұнбаған Түркістанның демократиялық күштеріне өкілдік етіп жүрді.

1923 жылдың 22 желтоқсан күні Ножандағы жаңа көшкен үйінде Шоқай үшін ұмытылмас бір кездесу болды. 1913 жылдан бастап Ресей мұсымандарының демократиялық саяси құқтары үшін Петербург пен Ташкентте бірге күрескен және 1918 жылы желтоқсан айында Орынборда атаман Дутовқа қарсы ұйымдастырылып, сәтсіз аяқталған төңкерістен кейін қайтып көріспеген жақын досы Уәлиди оны Абдулкадир Инанмен бірге

дейін осы адресте тұрған. Сонымен, қорытындылап айтар болсақ, Шоқай отбасының Ножандағы адрестерін жылдарға қарай төмендегідей ретке келтіруге болады:

1923-1930 16 Руе Бауин дө Перреусе1930-1933 48 Бис Руе Пармантие1933-1969 7 Скуар дө ла ФонтенСкуар дө ла Фонтен 7 нөмірлі ғимарат 1930 жылы бір блок үй түрінде салынып,

жүз шақты пәтері болған. Аудан басқармасының архив тіркемелерінен Шоқай отбасының 41 нөмірлі пәтерде тұрғандығын анықтадық. «Nogent Sur Marne Re-gensment de la Population 1936». 171-бет. Тіркемелердегі бұл үй тұрғындарының мамандықтарынан ғимаратта өнер адамдары, журналисттер, жазушылар секілді ауданның зиялы қауымының тұрғанын көреміз. 1941 жылы Шоқайдың өлімінен кейін Мария 1969 жылы қайтыс болғанға дейін осы үйде тұрған. Ðимарат айналасында жүргізген зерттеулер мен қазіргі тұрғындарымен кездесулерімізде сыртқы жағында жасалған реставрацияларға қарамастан, ғимараттың 1930 жылғы қалпын сақтағанын байқадық. Бірақ үй тұрғындары бұл жерде Шоқай отбасының тұрғандығынан бейхабар екен. Сол секілді аудан басқармасы мен архив қызметкерлері де Ножан ауданында, яғни өз аудандарында Түркістанға қатысты маңызды қызметтер атқарған тарихи бір тұлғаның өмір сүргендігін білмейді екен. Осы себепті Шоқай отбасы тұрған Скуар дө ла Фонтен 7 нөмірлі ғимарат пен 1930 жылдардағы қалпын сақтап отырған 48 Бис Руе Парментиер адресіндегі екі қабатты үйдің сыртқы беттеріне бұл үйлерде Шоқайдың тұрғандығын білдіретін ескерткіш тақталардың қоюылуы қажет деген пікірге келдік. Мұның өзінің әлгі үйлерге ерекшелік беріп, бір мемлекет қайраткерінің есімін есте сақтауға үлес қосатындығы анық. Бұл ойларымызды «Егемен Қазақстан» газетінің тілшісі Саясат Бейісбаймен бөлістік. Қараңыз: Бейісбай С. Мұстафа Шоқай мұралары. «Егемен Қазақстан». 9 қаңтар 2001. Бұдан шамамен тоғыз айдан соң Скуар дө ла Фонтен көшесіне, сол жерде Шоқайдың тұрғандығын білдіретін бір ескерткіш салтанатты жиынмен қойылды. Салтанатты жиынға бас министірдің орынбасары Иманғали Тасмағамбетов басшылығында бір ресми делегация қатысты. Қара А. Елі есімін қастерлеп отыр. «Егемен Қазақстан». 17 қазан 2001.

648 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 30, 38-бет.

іздеп үйіне келді.649 Екі достың бес жылдық үзілістен кейінгі кездесулері, жан тебірентерлік жағдайда өтті. Екеуінің де бір-біріне айтатын көп дүниелері бар еді. Өйткені, 1918 жылы айрылысқан кезден бастап, екеуінің күрес жолдары да өзгеше бағыт алып, басқаша тәжірибелер бастан өткерген еді. Шоқай үнемі большевиктерге қарсы шептерде күресіп жүрсе, Уәлиди Орынбордағы оқиғадан кейін 15 айдай большевиктермен бір сапта жұмыс жүргізіп, башқұрт халқының саяси құқтарына қол жеткізгісі келді. Бірақ, кейін бұдан бір нәтиже шықпайтынын түсінген Уәлиди Түркістанға өтіп, ұлттық күштерді большевиктерге қарсы ұйымдастыру жолына түсті. Бірақ, бұдан да нәтиже шығара алмады. Сөйтіп, Шоқай мен Уәлидидің большевиктерге қарсы Ресей ішіндегі күрестері сәтсіздікке ұшырады. Шоқай Баку, Тбилиси, Стамбул арқылы Парижге келсе, Уәлиди одан екі жылдан кейін басқа бағытпен, атап айтқанда Иран, Ауғанстан, Үндістан, Түркия арқылы Парижге келіп жетті.650 Уәлидидің Парижге келе салысымен іздеген алғашқы кісісі Шоқай болды. Бес жылдан кейін кездесіп тұрған екі достың сағыныш мауқын басуы Шоқайдың үйінде үш күнге жалғасты.651

Бұл кезде Ресей мұсылмандарының алдыңғы қатарлы зиялыларының көпшілігі Парижге келіп қоныстанған еді. Қазан татарларының жетекшілерінен Садри Максуди,652 Фуат Токтар және Азербайжандық Али Мердан Топчубашы Парижде тұрып жатқан еді. Олар жиі-жиі бас қосып, Ресей мұсылмандарының демократиялық құқықтарына қол жеткізу үшін Европада қандай істер атқаруға болатындығы туралы әңгімелесетін. Бұл үшін кейде

649 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 538-бет.

650 1918 жылдың желтоқсан айы мен 1923 жылдың желтоқсан айы арасында Уәлидидің басынан өткен оқиғалар үшін қараңыз: Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 239-468-бет; Байқара Т. «Zeki Velidi Togan». Ankara 1989, 8-13-бет.

651 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 539-бет.

652 Шоқайдан екі жылдай бұрын Парижге келген Садри Максуди, 1918 жылдың күзінде Ресейден Финдляндияға, ол жерден Германия арқылы 1919 жылдың мамыр айында Парижге жетті. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Ayda A. «Sadri Maksudi Arsal». Ankara, 1991, 115-139-бет. Ол да Шоқай секілді Ножанда тұрды. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Müc-adeleleri». İstanbul, 1969, 539-бет.

1�2 1��

Шоқайдың, кейде Максудидің, ал кейде Топчубашынын үйінде бас қосып, сұхбаттасатын. Сонымен қатар олардың үйлері Ресейден Парижге келіп қоныстанған басқа көптеген мұсылман зиялылары және орыс демократтарымен қатар француз ғалымдарының да келіп тұратын мекеніне айналған еді. Олардың арасында П.Пеллио, Е.Блоше және Ж.Кастаня секілді танымал француз шығыстанушы-ғалымдары да бар еді. Олар Парижге қоныстанған Шоқай, Максуди, Топчубашы және Уәлидилермен Түркістанның тарихы мен мәдениеті туралы пікір алысып тұратын.653

Париждегі босқын мұсылман демократтар босқын орыс демократтарымен байланыс жасау мәселесінде екіге бөлінді. Бірінші топ, Ресей мұсылмандары большевиктерге қарсы демократиялық күресті, демократ орыстармен тізе қоса отырып жүргізуі қажет деп санаса, екінші топ, Ресей мұсылмандарының ұлттық саяси қозғалыстарын орыстардан тәуелсіз жүргуін жақтады. Шоқай бірінші топқа жатады. Тоғанның естеліктерінде айтылғанындай Шоқай, Ахмет Салихов, Фуат Токтаров және әсіресе Садри Максуди большевиктерге қарсы күресте жеңіске жету үшін Европадағы эмигрант орыс демократтарымен ынтымақтасу қажет деген пікірде болатын. Сөйтіп Ресейді алдымен большевиктердің пролетариат диктатурасынан азат етіп демократиялық басқару жүйесі орнатылатын еді. Осыдан кейін барып демократиялық Ресей Республикасы құрамындағы мұсылмандардың құқықтары қорғалуға тиіс еді. Осы себепті Шоқай мен Максуди Париждегі алғашқы жылдарында Ресейдегі түркі халықтарының тәуелсіздігі үшін емес, демократиялық Ресей республикасына қарайтын автономия үшін күрес жүргізуді жақтады. Уәлиди мен Топчубашы болса, бұл пікірге үзілді-кесілді қарсы еді. Олар большевиктерге қарсы Ресейдің түрік тілдес халықтарының тәуелсіздік күресін жүргізудің тиімдірек болатынына сенді. 654

1924 жылы 13 ақпан күні Топчубашының үйінде өткізілген бір жиналыста, бұл мәселе айқын көрініс тапты. Шоқай, Уәлиди, Максуди, Топчубашы және екі азербайжан зиялысы қатысқан жиналыста Европада жүргізілетін саяси жұмыстардың негіздерін белгілеу мәселесі талқыланды. Бірақ, бұл жұмыстардың

653 Сонда, 539-544.654 Сонда, 546-547 б.

тәуелсіздік негізінде жүргізіліп-жүргізілмеуі мәселесі келіспестікке себеп болды.655

Шоқайдың Париждегі алғашқы жылдарында большевиктерге қарсы саяси жұмыстарын босқын орыстармен бірге жүргізуі заңды құбылыс еді. Өйткені, ол 1918 жылдың қараша айында Екатеринбургта бас қосқан Ресей Құрушы мәжіліс өкіметі төрағасының орынбасары болып сайланғаннан бері, орыс демократтарымен бірге жұмыс істеп келе жатқан еді. Өзі секілді орыс демократтары да әрі большевиктердің және әрі монархияшылдардың шабуылдарына тап болды. Большевиктер кейінірек патшалық басқару жүйесін қайта орнатқысы келген монархияшылдарды жеңіліске ұшыратып, Ресейде өз билігін нығайтты. Европадағы босқын мұсылман күштерінің әлсіздігін байқаған Шоқай орыс демократтарымен ортақ дұшпан большевиктерге қарсы күш біріктіріп одақтасудың қажеттігіне сенді. Босқын орыс демократтарының да бұл пікірге қолдау көрсеткендіктеріне еш күмән болмаса керек. Өйткені олар да Шоқайға көңіл бөліп, оның Парижге келуіне жәрдемдесті.

Ресей мұсылмандарының демократиялық құқтары жолындағы күресті орыс демократтарымен бірге жүргізуге бейім Париждегі босқын мұсылмандар да өз араларында екіге бөлінді. Шоқай мен Максуди бұрынғы Кадет лидері Милюковпен656 бірге жұмыс істеуді жөн деп тапса, ал Токтаров пен Салихов болса, Керенскиймен 657 жақын қарым-қатынаста жүрді. Орыстармен саяси ынтымақтасудан бойын аулақ ұстаған Уәлиди, Топчубашы және Ресулзаде сияқты қайраткерлер де эсер лидері Виктор Чернов және солшыл эсер топтарымен араласып жүрді. Алайда олар саяси іс-қимылдарын олардан тәуелсіз жүргізді.658

Париждегі Ресейлік мұсылман жетекшілердің орыс демократтарымен байланыстарын категориялаған жоғарыдағы талдау, сол байланыстардың негізгі бағыттарын көрсеткенімен,

655 Сонда. 656 Милюковтың Европадағы саяси іс-қимылдары үшін қараңыз: Riha T. «A Russian

European Paul Miliukov in Russian Politics». London, 1969. 657 Керенскийдің Европадағы саяси іс-қимылдары үшін қараңыз: Kerensky A. «The

Kerensky Memoirs, Russia and History’s Turning Point». London, 1965. 658 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 574-бет.

1�� 1��

ол қатып семген тапжылмайтын бір сызық емес. Өйткені, аталған жетекшілер жоғарыда атап өткен орыс демократтарын өздеріне жақын тұтқанмен, өзге орыс зиялыларымен де қарым-қатынаста болды. Мұның ең айқын үлгісін Шоқайдың орыс демократтарымен болған қарым-қатынасынан көреміз. Милюковпен етене жақын байланыста жүрген Шоқай, сонымен қатар Керенскиймен де достық қарым-қатнаста болды. Шоқай 1923 жылдан бастап Милюковтың «Последние новости» газетіне және Керенскийдің «Дни» газетіне бірдей мақала беріп тұрды.659 Шоқай сонымен қатар Керенский ұйымдастырған саяси жиналыстарға да қатысып жүрді.

Шоқай орыс демократтарымен қарым-қатынастарында өлшемді еді. Ол Түркістанның саяси келешегі үшін жүргізген күресінің шеңберінде қарым-қатынас жасады. Бұдан асып кетуді қаламады. Милюков бір рет оған Париждегі Ресей Құрушы Мәжіліс Комитетінде қызмет беруді ұсынды. Бұл Шоқай үшін тиімді ұсыныс еді. Өйткені, бұл комитеттің мол қаржылық мүмкіншіліктері бар еді. Ұсынысты қабылдаған жағдайда Шоқай сол мүмкіншіліктерді пайдаланып, Париждегі тұрмысын сәл де болса жақсарта алар еді. Соған қарамастан Шоқай бұл ұсынысты қабылдамады. Ресей Құрушы Мәжілісі үшін жұмыс істеп жүрмегенін айтты. Сол себепті бұл комитетке қарасты қордан пайдалана алмайтынын, сондай-ақ, бұл туралы ешқандай да бір міндетті мойнына ала алмайтынын айтты.660 Міне, бұл жағдай бізге Шоқайдың саяси күресте тәуелсіз болу принципін ұстанғандығын айқын көрсетеді. Орыс демократтарымен бірге демократиялық Ресей үшін күресуіне қарамастан, сол іске арналған қорды пайдаланғысы келмеді.

659 Орыс босқындары Европада баспасөз қызметтеріне 1919 жылдан бастап кірісті. Олар бастапқыда КСРО-мен шегералас Балтық елдері мен Финдлядияда газет-журналдар шығарды. Кейіннен Европаның Прага, Варшава және Париж секілді орталықтарында бұл жұмыстарын жалғастырды. Олар 1920 жылдардан бастап Берлин, Харбин, Стамбул, Нью-Йорк және Софья секілді ірі орталықтарда да кең өріс тапты. Volkmann, H. E. «Die Russche Emigration in Deutschland 1919-1929». Würzburg, 1966, 122-123-бет. 1918-1922 жылдары арасында Стамбул мен басқа да қалаларға қоныс аударған орыстардың саны 1,5-2 миллион шамасында болады. Попов К. «Русское Зарубежье и архивы». Москва, 1998. 54-бет. Орыс эмигранттары шетелдерде кең тараған және бай баспасөз туындыларын дүниеге әкелді. Олардың 1917-1968 жылдары арасында шығарған мерзімді басылымдарының саны үш мыңнан асты. Бұл басылымдар үшін қараңыз: Schatoff M. «Half a Century of Russian Serials 1917-1968» 4 томдық, New York, 1972.

660 Y.T. «Türkistan’da Türkçülük ve Halkçılık». II. Bölüm, İstanbul, 1954.

Өйткені, ол қорды пайдаланған жағдайда, демократиялық Ресейдің құрамында ұлттық билікке және Түркістан үшін жүргізен күресіне кедергі келтірерлік кейбір міндеттемелерді мойнына артып алары әбден мүмкін еді.

Мария естеліктерінде, Шоқайдың 1923 жылдан бастап Париждегі эмигрант орыс демократтарымен болған қарым-қатынастарын сиретіп ақырында орыс эмигранттарының баспасөзінен қол үзгендігін айтады.661 Ал, шындығында, 1923 жыл Шоқайдың орыс босқындарының баспасөзімен қарым-қатынастарын күшейте түскен жылы болып табылады. Бұл пікірімізге Шоқайдың орыс босқындарының баспасөзінде орын алған мақалаларының саны нақты дәлел бола алады. Шоқайдың 1922 жылы орыс босқындарының баспасөзінде бірнеше мақаласы жарияланған болса, ол сан 1923 жылы 24-ке көтерілді.662

Шоқайды 1923 жылдан бастап Париждегі орыс босқындарының баспасөзіне мақала жазуын жыл сайын арттыра түсті. Мұның екі маңызды себебі бар еді: Біріншісі - олардан алатын қаламақысы, екіншісі - Түркістан мәселесін әлем жұртшылығына, әсіресе, Кеңестер Одағындағы халықтарға жеткізу мақсаты еді.

Шоқайдың орыс босқындарының баспасөзінде жарияланған мақалалары көбіне Кеңестердің Түркістанда жүргізіп отырған саясатының Түркістанның жергілікті халқының мүддесіне қайшы екенін көрсетуге бағытталды. Шоқай мақалаларында Түркістанның жергілікті халқының мемлекеттік басқару орындарында екінші дәрежелі билікке ие екеніне назар аударып, олардың басқарудың әр сатысында белсенді қызмет атқару қажеттігіне баса көрсететін еді. Ол кеңес өкіметін осы тұрғыдан қатаң сынға алатын.

661 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 25-бет.662 Рысқұлов та Шоқайдың 1924 жылы Париждегі босқын орыстармен пікір мен

қызмет саласында жақын қарым-қатынаста болғандығына көрсетеді. Рыскулов Т. Эмиграция о Туркестане. «Правда». 11 маусым 1924. Париж Шығыс Тілдері мен Мәдениеттері институтындағы Шоқай архивінде жасаған зерттеулерімізде, Шоқайдың «Последние новости», «Дни», «Слово» және «Возрождение» секілді орыс босқындарының баспасөзінде 130-ға жуық мақаласының жарияланғандығын анықтадық. Олардың санын жылдарға қарай көрсетер болсақ: 1922 жылы 4 мақала, 1923 жылы 24 мақала, 1924 жылы 29 мақала, 1925 жылы 32 мақала, 1926 жылы 41 мақала және 1927 жылы 1 мақала жариялаған. Бұл мақалалардың аттары және жарияланған газетері мен уақыттары үшін бұл еңбектің Шоқайдың мақалалары бөліміне қараңыз.

1�� 1��

Сондықтан Шоқай кеңестік Орта Азияда болып жатқан әлеуметтік және саяси өзгерістерге ашық қарсылық көрсеткен дара қайраткер ретінде ерекшеленді. Өйткені, Орта Азияда өмір сүрген жергілікті зиялылар арасында бұл өзгерістерге қарсылар болса да, олардың мемлекеттің қатаң бақылауындағы баспасөз органдарында оппозициялық пікірлерін ашық білдіру мүмкіншіліктері жоқ еді. Осы шектеулерді қандай да бір жолмен жарып шығып пікір айтқандар болса, олар халық жауы, буржуазияшыл элемент деген секілді айыптарлармен қуғын-сүргінге ұшырайтын. Ал, шет елдерде болса, Түркістанда пайда болып жатқан саяси-әлеуметтік реформаларды жіті қадағалап, оларды жергілікті халықтың мүддесі тұрғысынан қорытындылай алатын ешкім жоқ еді. Сондықтан, Шоқай Түркістандағы өзгерістердің тек Европадағы ғана емес, сонымен қатар әлем бойынша ең ықпалды қарсыластарының біріне айналды.663 Бұл тұрғыдан алғанда, Шоқай өз еліндегі халық мүддесіне жат билікке қарсы күрес туын көтерген ұлттық төңкерісші болып табылады. Шоқайдың өзі де мұны жақсы білетін.664

Шоқайдың «Последние новости» және «Дни» секілді большевиктерге қарсы орыс босқындарының баспасөз органдарында жазған мақалалары Кеңес жұртшылығына да әсерлі болды. Сол себепті кеңес баспасөзінің шабуылдарына тап болды. 1925 жылы «Правда Востока» газетінде шыққан бір мақалада Шоқай қатаң сынға алынды. Оның Орта Азияның ұлтшыл-шовинист, буржуазияшыл либерал зиялыларының жетекшілерінен бірі екендігі айтылды. Оның Парижде ақтар арасында өмір сүріп жатқаны аталып өтіліп, «Дни» газетінде шыққан мақалалары сыналды.665

«Қызыл Өзбекістан» газетінде Р.А.Ангамов атынан жарияланған бір мақалада болса, Шоқайдың ақтардың «»Дни» және «Последние новости» газеттерінде мақала беретіні, мақалаларында топас ұлтшылдықты үгіттегені, капиталисттерге

663 Қойгелдиев М., Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. І т., Алматы, «Қайнар», 1999, 23-бет; Шоқай М. Milli Aksülinkilapçı» mı Yoksa «Milli İnkilapçı» mı? «Яш Түркістан». Ekim, 1936, No 83, 12-бет.

664 Сонда. 665 «Правда Востока». Подозрительное «оживление» Мустафы Чокаева.

02.11.1925, Но 255, 1925, 11 қараша.

қызмет етіп жүргендігі және тіпті дін өзгертіп, шоқынып кеткендігі айтылды.666

Бұл сындардың Мәскеудің Шоқайдан қатты сескенгендігін көреміз. Өйткені, Кеңестер Одағы Комунисттік Партиясының көсемі Сталин Шоқай мақалаларының Орта Азия зиялыларына әсері болып жатқанын аңғарған еді. Осы себепті Сталин бұл мәселемен өзі тікелей айналысты. Шоқайдың Кеңес жүйесін сынаған мақалаларының ықпалды бола бастағанын байқаған Сталин, 1925 жылы 29 мамыр күні бұл жөнінде БКП (б) Қазақ Өлкелік Комитетінің бюро мүшелеріне бір хат жолдады. Сталиннің бұл хаты Түркістан Республикасы Орталық Атқару Комитеті мен Түркістан Орталық Партия Комитетінің органы «Ақ жол» газетінде жарияланған сыни көзқарастарға бағытталды. Газет мақалаларын қадағалап оқып отыратындығын айтқан Сталиннің пікірінше, газетте орын алған сындар жай сындар емес еді. Олар Европа елдерінде шығып тұратын орыс баспасөзінде жарияланған Шоқайдың мақалаларымен мазмұндас келіп жатты. Сталин хатының соңында Қазақ Комунисттік Партиясының ресми қызметкерлеріне аталмыш газетте орын алған мақалаларға назар аударып отыруларының қажет екенін ескертті. Сондай-ақ, ол Шоқай кеңестік жүйе үшін қауіп төндіріп отырғандығын баса көрсетті. Бұл бізге Сталиннің Шоқайдың идеяларының Қазақстанда таралуына шек қоймаған жағдайда, оның Қазақстанда коммунизмнің саяси құлдырауына әкеп соқтыруы мүмкін екендігіне сенгендігін көрсетеді.667

Сталиннің Қазақстан Коммунистік Партиясының басшыларына ескерту жасаған осы хатынан кейін кеңес баспасөз органдарында Шоқайға қарсы шабуылдар басталды. Сондай-ақ, Шоқай кеңес жүйесінің жауларын бейнелейтін бір символға да айналдырылды. Кеңес жүйесін сынаған немесе қандай да бір себеппен саяси-әлеуметтік өзгерістерге бейімділік таныта алмаған жергілікті зиялыларға «шоқайшыл» деген айып тағылды. Түркістанның

666 «Kızıl Özbekistan». 1925, 23 желтоқсан. 667 «Әлихан Бөкейханов Таңдамалы». Алматы, 1995, 75-76-бет; Қойгелдиев М.,

Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. І т., Алматы, «Қайнар», 1999, 22-23-бет; Шоқай М. Milli Aksülinkilapçı» mı Yoksa «Milli İnkilapçı» mı?. «Яш Түркістан». Ekim, 1936, No 83, 11-бет.

1�� 1��

тәуелсіздігін жақтағандар болса, «шоқайшылдар» деп аталды.668 Сонымен қатар, Сталиннің үгіт-насихат орталықтары Шоқайдың мақалаларын жіті бақылауға алды.669 Бұл бақылау Шоқайдың өлімінен кейін де жалғасты. ІІ-дүниежүзілік соғыста жеңіске жеткен Кеңес Одағының қызметкерлері неміс архивтеріндегі нацисттердің құжаттарымен қатар Шоқайдың да кейбір жеке хаттарын және басқа жазба материалдарын Мәскеудегі архивтеріне алып кетті.670

Екінші жағынан сол жылдары, яғни 1920 жылдарда Кеңес өкіметі Шоқайдың оппозициялық іс-әрекеттерінің тоқтатудың бейбіт жолдарын да қарастырғанын көреміз. КСРО Министрлер Кеңесі архивінен табылған бір құжат бойынша, Парижде қызмет атқарған кеңес дипломаттары Шоқайды елге оралуға шақырды. Елге оралған жағдайда жақсы бір қызметке тағайындалатыны білдірілді. Бірақ, Шоқай бұл ұсынысты қабылдаған жоқ.671

Бұлардың барлығы Шоқайдың Париждегі орыс босқындарының баспасөзінде басылған мақалаларының қаншалықты ықпалды болғандығын айқындайды. Бұл мақалалар Түркістанның мәселелерін кеңестік және әлемдік жұртшылыққа таныстыруда айтарлықтай табысты болған еді. Кеңестік биліктің Шоқай туралы алаңдаушылығы, оның тек орыс босқындарының баспасөзінде шыққан мақалаларынан ғана туындамайтын. Шоқайдың Түркістанның саяси проблемалары туралы Европаның «Ori-ent et Occident», «Asiatic Review» секілді беделді газет-журналдарында да мақалалары орын алып тұратын. Сонымен қатар, Шоқай Европаның Париж, Берлин, Лондон, Прага секілді

668 Шоқай М. «Яш Түркістан». 1930, No 5-6; Ресұлзаде М. Э. Çokay Oğlu Merhum İçin. «Türkistan Milli hareketi ve Mustafa Çokay (Merhumun 60.Doğum Yılı Münasebeti-yle)». Haz. Abdulvahap Oktay, İstanbul, 1950, 52-бет.

669 Қойгелдиев М., Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. І т., Алматы, «Қайнар», 1999, 23-бет.

670 Осы архивтердің бірінде, Шоқайдың «Он жетінші жыл естеліктерінен үзінділер» атты еңбегінің өзі жасаған орысша аудармасының қол жазбалары табылды. Оны С. М. Исхаков 2001 жылы жариялады. «Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г.». Жин. Дайын. Исхаков С. М. İslamic Area Studies Project Central Asian Re-searsch Series No 1, Tokyo-Moskva, 2001.

671 Бакирова А., «Операция «Франц»». Қызылорда, 2000, 22 б; «Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г.». Жин. Дайын. Исхаков С. М. İslamic Area Studies Project Central Asian Researsch Series No 1, Токйо-Москва, 2001. ІВ-бет.

ірі саяси орталықтарда өтетін жиналыстарға да қатысатын. Осы жиналыстарда Шоқай Түркістандағы кеңес саясаты туралы кеңес деректеріне сүйене отырып мағлұматтар беретін.

Дегенмен бұлардың ішінде Кеңес өкіметін ең көп алаңдатып мазалаған оның орыс босқындарының баспасөзінде басылып жатқан орысша мақалалары екендігі күмәнсіз. Өйткені, бұл мақалалар кеңестік, оның ішінде, әсіресе, Орта Азияның жергілікті зиялылары тарапынан оқылатын. Сондықтан, жоғарыда әңгіме етілген Сталиннің хатында да атап көрсетілгендей, тосқауыл қойылмаған жағдайда бұл мақалалар Қазақстанда коммунистік идеология мен саяси табыстарға кесірін тигізбей қоймайтын еді.

Орыс босқындарының баспасөзінде шыққан мақалалары Сталинді алаңдататын дәрежеде Орта Азия зиялыларына әсер етуіне қарамастан, Шоқай 1926 жылдың соңына қарай, оларға мақала беруін кілт тоқтатты.672 Бұған Керенскийдің басқаруындағы «Дни» газетінде, Орта Азия әйелдерін орангутанға балаған бір мақаланың жариялануы себеп болды. Шоқай мұны Орта Азияның жергілікті халқына қаратылған сұмдық қорлау деп қабылдады.673 Негізінде бұл Шоқайдың орыс эмигранттарының баспасөзімен байланысын доғару үшін дара себеп емес еді. Бұл Шоқайдың шегіне жетіп тұрған шыдамын тауысқан соңғы себеп еді. Өйткені, Шоқай біраз уақыттан бері орыс босқындарының саяси лидерлерінің күн сайын Ресейдегі большевик билігіне бойларының үйреніп келе жатқанын және Түркістанның демократиялық құқықтарына немқұрайдылықпен қарай бастағандарын сезіп жүрген еді.

1924 жылдың өзінде бір орыс либералы Шоқайға: «Көріп тұрсыз ғой мен бір орыспын, ал сіз бір қазақсыз. Соған қарамастан сізбен біз терезесі тең адамдардай сұхпаттасып отырмыз» деген еді. Шоқайдың ойынша осы сөздер, ең либераль деген орыстардың өзінің түркістандықтарды менсінбейтіндіктерінің айқын бір дәлелі болып табылады. Осы тұста Керенскийдің өзі де «тіпті түркістандықтарға да теңдік беретіндіктерін» тілге

672 Шоқай сол уақыттан кейін тек 1928 жылы орыс босқындарының баспасөзіне бір мақала ғана берді. Шоқай бұл мақаланы Уәлидидің өтініші бойынша қаламға алғанын білдіреді. Шоқай М. Yalgançının Aygagı Yanında. «Яш Түркістан». Temmuz, 1932, No 32, 28-29-бет.

673 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi. «Яш Түркістан». 1930, қазан, No 11, 13-бет.

1�0 1�1

тиек ететін. Шоқай Ресейде бір кездері бас министрлік қызметін атқарған Керенскийге дейін көптеген орыстарда байқалатын мұндай көзқарасты түркістандықтарды қорлаудың бір көрінісі деп қабылдады.674

Мұндай қорлаушы әрекеттерді Парижге келген алғашқы жылдардан бастап-ақ байқаса да Шоқай, Европадағы босқын орыс демократтарымен байланысын 1926 жылдың соңына дейін жалғастырды. Өйткені, Шоқайдың айтуынша, бұл байланыс Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы саяси іс-әрекеттердің табысқа жетуі үшін қажет еді.675 Сондықтан, Уәлидидің орыс босқын саяси лидерлерімен байланысын тоқтатуы жөнінде берген кеңестерін орынсыз деп бағалайтын еді. Оның ойынша, большевизмге қарсы күрес демократ орыс босқындарымен бірге жүргізілуге тиіс еді.676

Бірақ, «Дни» газетінің 1926 жылы 26 қараша күнгі санында, қазақтарды орангутанға, яғни маймылға ұқсатқан мақаланың орын алуы Шоқайдың шыдамын тауысты. Газеттің жауапты редакторы Керенскийдің де аталмыш мақаланың мазмұнымен таныс екеніне сенген Шоқай әр нәрсеге шыдайтынын, бірақ туған халқын аң дәрежесіне төмендететін адамдарға төзе алмайтынын айтады. Астарлы сөздермен қорлауларға тек халқының өзін-өзі басқару құқына қол жеткізуі үшін ғана төзгенін атап өткен Шоқайдың енді халқын орангутанға теңестіргендермен тізе қоса отырып одан әрі жұмыс істеуі мүмкін емес еді.677

Шоқайдың пікірінше, Керенский газетінде қазақтарды аңға балайтындай қорлаған бір мақаланы жариялау арқылы Түркістан халқының алдында бүкіл орыс демократтарының беделіне дақ түсірді. Керенскийдің бұл қылығының өзінің оңындағы Милюковқа және солындағы Черновқа және тіпті Абрамовичтерге дейінгі бүкіл орыс демократтарына кесірін тигізері сөзсіз еді. Өйткені Түркістан халқының көзінде Керенский орыс демократтарының марқасқасы еді.678

674 Сонда, 12 б.675Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. «Яш Түркістан». 1930, Тамыз-

қыркүйек, No 9-10, 19-бет.676 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 589-бет.677 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. «Яш Түркістан». 1930, Тамыз-

қыркүйек, No 9-10, 19-бет. 678 Сонда.

Сөйтіп, 1926 жылы қараша айында орыс босқындарымен саяси байланысын бір жолата тоқтатқан Шоқайдың Түркістан туралы саяси іс-қимылдары үшін жаңа одақтастар табуы ұзаққа созылған жоқ. Оның ендігі одақтастары Кеңестер Одағындағы бұратана халықтардың Европадағы өкілдері еді.679 1927 жылдың ақпанынан бастап, Украина мен Кавказ халықтарының Европадағы өкілдері құрған Прометей одағына қосылды. Шоқайдың Түркістандағы Кеңес билігіне қарсы күресінің ордасы іспетті маңызды қызмет атқаратын осы одақ туралы алда кең түрде тоқталамыз.

Шоқайдың большевиктерге қарсы күресінде одақтастарын өзгерту шешімінің саяси мақсаттарына сай келгеніне шек жоқ. Өйткені 1917 жылдары большевиктерге қарсы шайқаста жеңіліске ұшырағаннан кейін Европаға өтіп, күрестерін сонда жалғастырған орыс демократтары 1925 жылдан бастап, большевиктерге қарсы оппозициялық іс-әрекеттерін бәсендете бастаған еді. Өйткені, Кеңес үкіметінің жүргізген саясаты шетелдердегі орыс жетекшілерінің дүние танымына жақындай түскен еді. Тоғанның айтуынша, 1925 жылы большевиктік орыс социализмінің империалист орыс ұлтшылдарының ықпалына кіргендігі айқын көріне бастады. Бұл жағдайды Европадағы кейбір социалист топтар да байқап қалды.680 Тоған, коммунизмнің тәуелсіз бір саяси идея болудан қалатынын айтады. Оның орыс империализмінің бір құралына айналып кететінің атап өтеді.681

Большевиктердің осы өзгерісін жатсынған европалық социалисттер, оған қандай шара көру керектігін талқылап жатқанда, Европадағы орыс босқындары бұл жайды ризашылықпен қарсы алды.682 Тоған Европадағы орыс жетекшілерінің большевиктердің бұрынғы ұлы Ресейдің саяси дәстүріне бет бұруларынан ақыр-соңында өз мүдделлеріне қызмет ететіні жөнінде қорытынды шығарып отырғандарын анықтады. Европадағы орыстардың осы бетбұрыстық өзгерісті қолдап жоғары бағалағандары соншалық, Тоғанның ойынша, олар я, Ресейге қайтатын еді, я болмаса, Европада қалып не ақылы, не де ақысыз түрде

679 Сонда. 680 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 574-бет. 681 Сонда. 577-бет. 682 Сонда. 574-бет.

1�2 1��

Кеңес имперализміне қызмет ететін еді. Тоған Керенский мен Милюковтың уақыт өте келе кеңес одағының сыртқы саясатын қолдайтын бір бағытқа көшетініне кәміл сенетін.683

Шынымен де, 1925 жылы Европадағы орыс босқындарының баспасөзінде шыққан кейбір мақалалар бұл жағдайды айқын көрсете бастады. Керенский 1925 жылы 15 наурыз күні жарық көрген бір мақаласында 1916 жылғы көтеріліс кезінде Түркістан генерал-губернаторы Куропаткиннің ұстанған саясатын асыра мақтады. Алайда алдыңғы тарауларда аталып өтілгендей, Керенский 1916 жылы болған оқиғаларды тексеру үшін Түркістанға барған сапарының нәтижесінде, көтеріліс кезінде Куропаткиннің саясатын қате деп тапқан еді. Тіпті, осыған байланысты Куропаткиннің өзіне амандасып берген қолын да алмай қойған еді. Енді дәл сол Керенский, тоғыз жылдан кейін Куропаткинді мақтап, аспанға шығарып жатты. Демек, 1925 жылы өзгеріс тек Ресейдегі большевиктерде ғана емес, сонымен қатар, Европадағы орыс босқынқарының жетекшілері арасында да пайда болып жатты. Туған жері Ресейден жырақта Европада өмір сүруден туындаған отанға деген сағыныш орыс босқындарының демократиялық көзқарастарын қажап, панслависттік сезімдерінің күшейе түсуіне жол ашқан еді.684 Шоқайдың орыс текті жұбайы Мария да естеліктерінде осы жағдайға баса назар аударады. Ол күн өткен сайын демократиялық принциптерден алшақтап панславистік идеяларына жақындай түскен босқын орыс демократтарының Ресей империясы құрамындағы Түркістан халқына және басқа да бұратана халықтарға демократиялық құқықтарын беруді қаламайтынын атап өтеді.685

Орыс босқындарының оңшыл ұлтшылдарының мақалала-рында, Кеңес Одағының сыртқы саясаты орыстардың ұлттық ой-армандарына сай дамып келе жатқаны ашық айтылатын.686

Шоқай «Дни» газетінде жарияланған бір мақаланың бұл жағдайды айдай анық ортаға салғанына көрсетеді. Шоқай

683 Сонда. 684 Сонда, 141-бет. 685 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 24-25-

бет. 686 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 574-бет.

меңзеген мақала, Кеңестер Одағы мен Польша арасында бір соғыстың шығу ықтималына арналған еді. Онда мұндай жағдайда Польшаға қарсы Кеңес өкіметін қолдаудың ұлттық бір міндет екені айтылады. Шоқай мұндай мақалаға орын берген аталмыш газетке басшылық етіп отырған Керенскийдің де осындай көзқараста болғандығына еш күмән келтірмейді.687 Осылайша, 1930 жылдарда Европадағы орыс босқындарының арасында большевиктерге деген қарсылық әлсіреген еді. Сонымен, Шоқай және босқын орыс демократтарының ынтымақтасуын қажет ететін ортақ саяси мақсаттар жойылған еді. Шынында да, Шоқай 1930 жылы жазған бір мақаласында босқын орыс демократтарымен ат құйрығын біржолата кесіскендерін атап өтеді. Бұдан кейін Шоқай Түркістанның тәуелсіздік күресі үшін орыстардың езгісінде өмір сүріп жатқан халықтардың өкілдерімен күш біріктіруге мән беретін болады.688

687 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi. «Яш Түркістан». 1930, қазан,No 11, 18-бет.

688 Сонда, 16-бет.

1�� 1��

2. тҮРКіСтАн ұЛттЫҚ оДАҒЫ

1924 жылы Шоқайдың Париждегі тұрмысы тәртіпке келген жыл болды. Парижге алғаш келген 1921 жылдан 1924 жылға дейінгі өткен үш жылға, оның Европадағы тіршілікке бейімделу жылдары болды. 1923 жылдың күзінде орналасқан Париждің Ножан ауданы оған өмірінің соңына дейін мекен болды. Орыс босқындарының баспасөзінде саны жыл сайын арта түскен мақалалары және Европаның әр түрлі қалаларында Түркістан туралы жасаған баяндамаларымен ол, большевиктерге қарсы Түркістанның саяси құқықтарын қорғаған жалынды күрескер ретінде танылды. Сонымен қатар 1924 жылы Түркістан Ұлттық Одағы (ТҰО) ұйымына мүше болғаннан кейін, Шоқайдың Европада жүргізетін саяси жұмыстарының бағыт-бағдары айқындала бастаған еді.

Шоқай 1920 жылы, Түркістанда Уәлидидің бастамасымен құрылған бұл ұйымның кейіннен ең маңызды тұлғасына айналды. Уәлидидің 1928 жылы ғылыми жұмыстарға ойысып саясаттан қол үзіп кетуінен соң да, Шоқай бұл ұйымның дара жетекшісі еді.

1925 жылдан бастап, Европа елдеріндегі түркістандық зиялылар мен жастардың Түркістанға қатысты саяси және мәдени іс-әрекеттерін үйлестірген бұл ұйымның құрылуы Түркістандағы антисоветтік күрестің бір бөлігі ретінде іске асты. Құрылуына Түркияның ұлт-азаттық күресінің жетекшісі Мұстафа Кемал Паша жанама түрде үлес қосқан бұл ұйымның дүниеге келуіне негіз болған алғашқы саяси қадамдар, 1920 жылдың маусым айында Бұқарада басталды. Бұқарада большевиктермен Бұқара әміріне қарсы бір одақ құру үшін ұйымдастырылған жиналысқа Башқұртстан, Қазақстан және Құлжадан зиялылар мен Ферғана Басмашы әрекетінің өкілдері шақырылды. Жиналысқа қатысқандар арасында башқұрттардан Зәки Уәлиди, Сейіткерей Магазов, Ферғана басмашыларынан Шірмехмет Бек, ылдырхан Мутин, Харис Игликов, Рахманкул Корбашы, Мұстафа Шахкул, түрікмендерден адвокат Какажан Бердиев, қазақтардан Алашорда өкілі Хайреддин Балғынбаев, Мұхтар Әуезов және

Дінше бар еді.689 Сондай-ақ Бұқара мен Ташкент зиялылары атынан Мүневвер Кари, Абдулкадир Мухиддинов, Фейзуллах Хожаев және Садреддин Айни секілді тұлғалар да жиналысқа қатысты.690 Талқылаулар нәтижесінде Өзбекістанның «Жадиттер» партиясы мен «Ерк» партиясы және Қазақстанның «Алашорда» партиясының тізе қоса отырып жұмыс істеуі жөнінде шешім қабылданды. Бұл үшін Уәлиди ұсынған жеті баптан тұратын ортақ платформа мақұлданды. Бұл платформаға «Орта Азия Мұсылман Ұлттық Бұқарасы Төңкеріс Қоғамдарының Одағы» деген ат берілді.691 Бағдарламаға төмендегі жеті бап енгізілді:

1. Азаттық,2. Демократиялық республика,3. Ұлттық армия,4. Экономикалық басқарудың, темір жол құрылысы мен

каналдар құрылысының Түркістанның тәуелсіздігіне сәйкес жүргізілуі.

5. Ағарту ісін жаңашылдандыру және батыс өркениетімен тікелей байланысып арадағы орыс дәнекерлігін жою,

6. Ұлт мәселесінің, халық ағарту мен табиғи байлықтарды пайдалану секілді мәселелердің, этникалық топтардың халық санына қарай шешілуі.

7. Дінге толықтай бостандық берілуі және дін мен мемлекеттік істерді бір-бірінен ажырату.692

Ортақ бағдарламаның баптары қабылданды. Бірақ, бір ортақ комитет пен оның төрағасын сайлау мәселесінде бір нәтиже алынбады. Бұл келіспеушілік Тоғанның айтуынша қазақтар, ташкенттіктер және бұқаралықтар арасындағы бір-бірлеріне деген сенімсіздіктен туындады. Бұл алауыздық Мұстафа Кемал

689 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 365-366-бет.

690 Сонда, 375 б. 691 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 409-бет. Бұл

ұйымның толық аты алда атап көрсетілетіндей, Түркістан Ұлттық Одағы деп қысқартылды.

692 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 366-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 408-бет. Тахир Чағатай ТҰО-ның құрылуында белгіленген бұл жеті мақсатты үш ұғыммен қорытындылайды: ұлттық бірлік, ұлттық бостандық және заманға сәйкес ұлттық мәдениет. Y.T. «Türkistan’da Türkçülük ve Halkçılık». II. Bölüm, İstanbul, 1954, 31-бет.

1�� 1��

Пашаның Орта Азияның түркі тілдес халықтарының саяси жұмыстары туралы мағлұмат жинау үшін Бұқараға жіберген өкілі Исмаил Сұпһи Сойсаллыоғлының аралсуымен шешілді. Бірлік пен берекеге шақырып сөз сөйлеген Сойсаллыоғлының өтініші бойынша, өкілдер ортақ комитет төрағалығына З.Уәлидиді сайлады. Орталық комитеттің өзге мүшелері де белгіленді.693

Сөйтіп 1941 жылға дейін қызмет атқаратын Түркістан Ұлттық Одағы ұйымы Ататүріктің жанама көмегі арқылы құрылды.

Түркістан Ұлттық Одағының бұдан кейінгі алғашқы конгресі 1920 жылы 5-7 қыркүйек күндері арасында Самарқанда өтті.694 Бұл конгресте екі маңызды шешім қабылданды. 24 баптан тұратын ұйымның жарғысы мен Түркістан ұлттық туы жасалып қабылданды. Бұл ту ол кезде түрлі аймақтарда большевиктерге қарсы тәуелсіздік күресін жүргізіп жатқан Түркістан халқының ортақ тәуелсіздік туы деп есептелді. Құрамында Уәлиди, Төреқұл Жанұзақов және Мүневвер Кари секілді зиялылар орын алған комиссия тудың түсін мұсылман түркі халықтарының ұлы мемлекеттері, атап айтқанда Салжұқ, Қарахан және Темір мемлекеттерінің алқызыл туларының үлгісіне негіздей отырып дайындады. Ортасында ай мен жұлдыз орналасқан ту тоғыз жолақпен безелді. Бұл жолақтардың бесеуі алқызыл, төртеуі ақ түсте еді. Сондай-ақ тудың төрт шетіне көгілдір жолақ жүргізілді. Бұл жолақтың түсі болса, Шыңғыс ханның туынан алынған еді.695

Орта Азия Мұсылман Ұлттық Бұқарасы Қоғамдары Федерациясының ІІІ-конгресі 1922 жылы 18-22 қыркүйек күндері

693 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 375-бет.

694 Бұл Түркістан Ұлттық Одағының орталық комитеті құрылғаннан кейінгі алғашқы конгресі болғанмен, қатар ұлттық ынтымақтастықты туралы жұмыстардың ІВ-конгресі болатын.

695 Тудағы түстер мен өрнектер туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadele-leri». İstanbul, 1969, 383-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 420-421-бет. Тудың түрлі түсті суреті үшін қараңыз: «Yeni Türkistan». 1928, No 10-11-12, 2-бет. Тоған бұл тудың Түркістанның ұлттық туы ретінде қабылдануынан 31 жыл өткеннен кейін, 1952 жылы жазған бір мақаласында Кеңестер Одағының түркі республикалары мен Шығыс Түркістанның бір одақ (яғни Түркістан Ұлттық Одағы - А.Қ.) пен бір ту (1921 жылы Самарқанда қабылданған ту - түсініктеме Тоғандыкі) төңірегінде жиналулары керектігін жақтайды. Тоған З. У. Türkistanlıların Birleşme Davaları. «Türklügün Mukaderatı Üzerine». Haz. Tuncer Baykara. İstanbul, 1977, 125-бет.

Ташкентте он алты мүшенің қатсуымен өтті. Тоғанның айтуынша, бұл жиналыста қазақ зиялылары басым болды.696 Түркістанда өткізілген осы соңғы конгресте ұйымның келешегіне қатысты маңызды шешімдер қабылданды. Мүшелер Түркістанда бір тұтас тәуелсіз ұлттық мемлекет орнатқанға дейін күрес жүргізуге бір ауыздан шешім қабылдады.697 Бұл жиналыста ұйымның аты «Түркістан Ұлттық Одағы» (ТҰО) деп өзгертілді.698 М.Тынышбаев, Досмұхаммедовтар, Мүневвер Кари және Талип Жан секілді көрнекті зиялылар қатысқан жиналыста, Түркістанды бір тұтас көруге, ру-тайпа ерекшеліктеріне қарай жіктемеуге көңіл бөлуге келісілді. Сөйтіп бір Ұлы Түркістан үғымы дүниеге келді. Ұлы Түркістан экономикалық және географиялық ерекшеліктеріне қарай үш аймаққа бөлінді. Әмударияның оңтүстігін алып жатқан аймақ Оңтүстік Түркістан, аталмыш өзен мен Хорезмнің солтүстігі және Қазақстанның Ұлытауының шығыс бөлігін алып жатқан аймақ Орталық Түркістан және осы таудың батыс бөлігі болса, Батыс Түркістан деп аталды.699 Сондай-ақ бұл конгресте Түркістан мәселесін Ресейдің бір ішкі мәселесі болудан шығарып, халықаралық бір дауға айналдыру туралы да шешім қабылданды.700 Бұл шешімді Түркістан Ұлттық Одағы мүшелерінің Ресейдегі большевиктер үстемдігін мойындауларының бір көрінісі ретіне бағалауға болады. Большевиктер алдында өз күштерінің нашар екеніне көз жеткізген ұйым мүшелері мәселені халықаралық платформаға көтеруді ұйғарды. Екінші жағынан бұл шешім, олардың күрделі саяси жағдайға ұзақ мерзімдік шынайы

696 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 447-бет; Тоған З. У. Türkistanlıların Birleşme Davaları. «Türklügün Mukaderatı Üzerine». Haz. Tuncer Baykara. İstanbul, 1977, 122-бет. Екінші еңбегінде Тоған жиналыстың өткен күндерін 10-22 қыркүйек аралығы деп көрсетеді. Мұның баспада әріп теру қатесі екендігі анық. Өйткені Тоғанның өзі көрсеткеніндей жиналыс үш күнге созылды. Соған қарағанда жиналыстың өткен күндері 19-22 қыркүйек болып табылады.

697 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 419-бет; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 28-бет.

698 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 447-бет.

699 Тоған З. У. Türkistanlıların Birleşme Davaları. «Türklügün Mukaderatı Üzerine». Haz. Tuncer Baykara. İstanbul, 1977, 122-123-бет.

700 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 447-бет.

1�� 1��

саяси шаралар ойластырғанын көрсетеді. Осы шешім бойынша ТҰО іс-қимылдары шетелге көшірілді. Осылайша большевиктер бүкіл Түркістанға үстемдігін толық орнатқаннан кейін де, бұл ұйым жойылып кетпей, шетелде, әсіресе Түркия мен Европа елдерінде іс-әрекеттерін одан әрі жалғастыруға тиіс болды.

Бұл үшін конгресс Уәлидидің Түркістаннан шетелге шығып Ресейден сырт елдерде, Түркістанның ұлттық мүддесі туралы мәселе көтеруі жөнінде шешім қабылдады. Бұл шешім бойынша Уәлиди Иран, Ауғаныстан және Үндістан арқылы Европаға өтпек еді. Сонда, Шоқаймен бірігіп Түркістан Ұлттық Одағын бір саяси орталыққа айналдыруына келісілді.701

Түркістан Ұлттық Одағының соңғы конгресінің Уәлидидің Еуропада Шоқаймен тізе қоса отырып жұмыс жүргізуі туралы шешімі әшейін қабылдана салған бір шешім емес еді. Өйткені, ТҰО төрағасы Уәлиди ұзақ уақыттан бері Парижде тұрып жатқан Шоқаймен хат алысып келе жатқан еді. Сондықтан, оның Париждегі жұмыстарынан хабардар еді. Екеуінің арасындағы байланысты Кабулдағы Бұқараның бұрынғы Соғыс министрі Абдулхамит Арифов қамтамасыз етті. Арифов Шоқайдың хаттарын Ташкентке, Уәлидидің хаттарын Парижге жеткізетін. Шоқайдың Парижде екендігі туралы хабарды Уәлидиге алғаш жеткізген де сол еді. Уәлиди хаттарында Шоқайға Түркістандағы ұлттық саяси өзгерістер мен Мәскеудегі кеңес өкіметінің саясаттары туралы жан-жақты мәлімет беріп тұрды.702 Шоқайдың Уәлидиге жазған хаттарының мазмұны туралы қолымызда ешқандай дерек жоқ. Әйтседе оның да Европадағы Түркістан мәселесі мен орыс босқындарының саяси жұмыстары жөнінде кең түрде мағлұмат бергендігі жайында жорамал жасауға болады. Осылайша Түркістандағы соңғы конгресте, Шоқай сыртынан Түркістан Ұлттық Одағына мүшелікке қабылданды.

Түркістан Ұлттық Одағының Түркістаннан шет жерде алға- шқы жиналысы 1923 жылы 26-28 маусым күндері Ауғаныстан астанасы Кабулда өткізілді. Бұқара үкіметінің бұрынғы премьер-

701 Сонда. 702 Уәлидидің бұл хаттарда өзгерістерді қаншалықты егжей-тегжейлі

баяндайтындығын көру үшін, Шоқайға жазған бір хатынан келтірген үзінділерге қараңыз: Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 423-425-бет.

министрі Осман Кожаоғлы, Абдулкадир Инан, Бұқараның Кабулдағы елшісі Хашим Шаик, Мирза Исамеддин және тағы басқа қайраткерлер қатысқан жиналыста, Түркістанның соңғы жағдайы талқыланды және бұдан кейін атқарылуға тиіс мәселелер қолға алынды.703

Басмашы жетекшілерінен Хажы Сами мен жолдастарының да Түркістанды тастап, Ауғаныстанға келуімен ТҰО-ның Түркістанда жұмыс жүргізетін мүшесі қалмады. Сондықтан, жиналыста ең алдымен ТҰО-ның шетел комитетінің қайта құрылуы қаралды. Ауғаныстан, Түркия және Европада жұмыс істейтін ТҰО қызметкерлері белгіленді.

Жиналыстың шешімі бойынша, Уәлиди ТҰО-ның ішкі және сыртқы бөлімшелерінің бас төрағасы, Абдулхамит Арифов Кабул бөлімшесі төрағасы, Осман Кожаоғлы, Түркия бөлімшесінің төрағасы және Мұстафа Шоқай Европадағы өкілі болып тағайындалды. Ал, Хашим Шаикті болса, Ауғанстан өкіметі келіскен жағдайда, Жапонияға жіберілетін болды. Сондай-ақ, Уәлидиге Парижде Шоқаймен кездесіп, Стамбул немесе Берлин қалаларының бірін ТҰО-ның орталығы етіп белгілеуі тапсырылды. Түркістан идеологиясының негіздерін айқындау мен Түркістан туралы бір журналдың Стамбулда шығарылуы да қабылданған шешімдерінің бірі еді.704

ТҰО-ның Европадағы алғашқы конгресі болса, 1924 жылы 23-24 қараша күндері Берлинде өтті. Конгреске Парижден келген Шоқай мен Будапешттен келген Ғалимжан Таган да қатысты. Осы конгресте Шоқай мен Таган ант беріп, ұйымға мүше болып кірді.705

Сөйтіп, Шоқай Ташкент пен Кабул конгрестерінде, өзін сырттай Европа өкілі ретінде сайлаған ұйымға ресми түрде мүше болды. Бірақ, Тоған Шоқайдың мүше болуға бірден келісім бермегенін айтады. ТҰО-ның жеті баптан тұратын платформасының, әсіресе, Түркістанның тәуелсіздігі жөніндегі бірінші бабы

703 Сонда, 493-495-бет.704 Сонда, 494-бет.705 Сонда, 561-бет; Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975,

484-бет.

200 201

Шоқайды ойландырғанын көрсетеді.706 Оның бұл іркілісін түсінуге болады. Өйткені, Шоқай бұл кезеңде Кеңестік режимнің орнына Ресей демократиялық республикасын құру үшін күресудің тиімді болатынына сенетін. Түркістан да осы республиканың құрамына кіретін еді.

Конгресте Уәлиди ТҰО төрағалығы қызметінен бас тарту туралы өтініш білдірді. Уәлидидің мұндай бір әрекетке баруына, Европадағы Түркістан босқындары арасында өзі туралы айтылған қисынсыз әңгімелер себеп болды. Ол әңгімелер башқұрттың түркістандықтардың ұйымын басқаруының өзбектер үшін намыс екендігіне негізделген еді. Тоған түркістандықтар арасында кең етек алған осы әңгімені, кеңестік үгіт-насихат құралдарының әдейі таратқанына көрсетеді. Сөйтіп, кеңестер оның Европада Түркістан үшін жүргізген іс-қимылдарына кедергілік келтіруге тырысқан еді.707 Бірақ, Уәлидидің төрағалықтан бас тарту туралы өтінішін ТҰО мүшелері қабылдамады.

Конгресте кеңестік биліктің Түркістанды Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекістан ретінде бес республикаға бөлу саясаты да талқыланды. Конгреске қатысушылар мұны, Түркістан халқын бес бөлек ұлтқа бөлу амалы деп бағалады. Осы мақсатқа сай, Кеңестердің әрбір республика халқы үшін бөлек-бөлек грамматика мен сөздіктер дайындап, диалектілерді жеке тілдерге айналдыратындығы айтылды. Мұнымен кеңестердің діттеген түпкі мақсатының Түркістан халықтарының диалектілерін алдымен түркі тілдері тобынан бөлу және өміршеңдігін жою, кейін олардың орнына орыс тілін өткізу болып табылатыны жөнінде қорытынды жасалды.708

ТҰО-ның мүшелері Берлин конгресінде бұған қарсы шара ретінде өз басылымдарында ортақ бір әдеби тіл қалыптастыру туралы шешім қабылдады. Сондай-ақ, басылымдарда Түркістан атауын қолдануды жалғастыруға да келісілді. Конгресс Самарқанда қабылданған Түркістан ұлттық туын сақтауды да жөн көрді.709

706 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 561-бет.

707 Сонда, 560-561-бет.708 Сонда, 576-577-бет. 709 Сонда, 561-бет.

ТҰО Европада Түркістанның тәуелсіздік күресі үшін жұмыс жүргізетін мандар дайындау ісіне мән берді. Мұның өзегін Германия мен Түркияда білім алып жатқан жастар құрады.710 ТҰО-на мүше болғаннан кейін, Шоқай мен Уәлиди арасында көзқарас айырмашылықтарына байланысты келіспестіктер басталды. Уәлиди Шоқайдың ТҰО мүшесі бола отырып орыс босқындарының баспасөзіне мақалалар беріп тұруына қарсылық білдірді. Ол, бұл турасындағы пікірін Шоқайға бір хат арқылы мәлімдеді.711 Шоқай 1925 жылы 25 қаңтар күні қайтарған жауабында оған наразылық білдірді. Тоған, Шоқайдың хатын қате түсінгеніне көрсетеді. Оның айтуынша, Шоқай ол хатты кадеттермен байланысын бір жолата доғаруға шақыру деп түсінген еді. Сондықтан, хатқа қатаң жауап берді. Шоқай Уәлидиге жазған жауабында, оның социалистік бағыт ұстануын сынады. Сондай-ақ конгрестерде712 Түркістанға бір социалист ретінде өкілдік ететін болса, онда ТҰО-ның мүшелігінен шығатынын айтты.713 Шоқай мен Уәлиди арасында осылайша басталған көзқарас айырмашылығы, уақыт өте келе әртүрлі себептермен өрши түсті де, екі достың байланыстары 1931 жылы қайтып оңалмайтындай болып үзіліп кететін еді.714

Шоқай Уәлидимен арасында болған осы салқындықтың «Йени Түркістан» журналына мақала жазуына тосқауыл болғандығын және біраз уақыт ТҰО жұмыстарынан да шет қалуына мәжбүр

710 Сонда, 579-бет.711 Сонда, 565-бет; Шоқай М. Yalgançının Aygagı Yanında. «Яш Түркістан». Temmuz

1932, No 32, 28-бет. 712 Шоқай бұл жерде Уәлидидің солшыл социалист партиялардың 1924 жылы

24-25 желтоқсан күндерінде, Берлинде өткен конгресіне ТҰО-ның социалист тобы ретінде қатысуына мегзеп отыр.

713 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 565-бет. Шоқай Уәлидидің орыс газеттеріне мақала жазбауы туралы айтқан ескертулерін ұмытып, 1927 жылы 14 қазан күні бір орыс газетіне өзі үшін бір мақала жазуын өтінгендігін айтады. Уәлиди одан Стамбул кітапханаларында тапқан сирек кездесетін шығармалар туралы мақаласын таныстыруын сұраған еді. Шоқай М. Yalgançının Aygagı Yanında. «Яш Түркістан». Tem-muz 1932, No 32, 28-бет.

714 Шоқай мен Уалиди арасындағы бұл талас-тартыстар бір еңбекке арқау болды. Қараңыз: «Из истории Российской Эмиграции Письма А.З.Валидова и М. Чокаева (1924- 1932)» Жин. Дай. Исхақов С. М. Мәскеу, 1999.

202 20�

еткенін айтады.715 Уәлиди Европада ұзақ тұрмады. Оның орыс, арап және

парсы тілдерін жетік білуі және сол тілдердегі түркі тарихына қатысты сирек кездесетін арап және парсы тілеріндегі қол жазба шығармалардан жіті хабардар болуы Европаның ғылыми ордаларының оған үлкен ықылас танытуына себеп болды. Түрлі елдерден көптеген ғылыми институттар оны жұмысқа шақырды.716 Уәлиди бұлардың арасынан Түркияның ұсынысын қабыл алды.717 Түркияның бұрынғы білім министрі доктор Рыза Нұр 1925 жылдың наурыз айында Берлинге келіп, Уәлидимен кездесті және оны Түркияға қоныс аударуға көндірді. Нұр саяси жұмыстарды басқаларға тастап, Түркияда ғылыммен, әсіресе, түркі тарихымен байланысты зерттеулермен айналысуының қажеттілігін атап өтті. Ðылым мен саясаттың арасында таңдау жасай алмай екі ойлы болып жүрген Уәлиди Нұрдың берген кеңесінен кейін ғылымға бет бұруға тәуекел етті. Сөйтіп, Түркияға баруға келісім берді.718

Уәлидидің 12 мамыр күні Берлиннен Түркияға аттанатын болғанына орай, ТҰО-ның Европадағы екінші конгресі 1925 жылы 9 мамыр күні Берлинде ұйымдастырылды. Конгреске Парижден Шоқай мен Будапешттен Таган да қатысты.719 Конгресте екі маңызды шешім қабылданды: ТҰО-ның орталығының Түркияда болуы және Стамбулда бір журнал шығару. Сонымен қатар, журналдың бағыты мен тіл саясатының негіздері белгіленді. Бұл

715 Шоқай М. Yalgançının Aygagı Yanında. «Яш Түркістан». Temmuz 1932, No 32, 28-бет. 1937 жылы жазған бір мақаласында Европадағы алғашқы күндерінде материалдық қиыншылықтарға тап болғанын айтады. Түркістан мәселесіне қолдау көрсетерлік ешқандай ұйым мен топтың болмауы салдарынан біраз уақытқа достарының көмегіне сүйенуге мәжбүр болғандығына көрсетеді. Бірақ осы себепті, кейбір достарының сындары мен айыптауларына ұшырағандығын айтып шағынады. Шоқай М. «Yaş Türkistan’nın» 9. Yılı (1929-Aralık-1937). «Яш Түркістан». Aralık 1937, No 97, 6-бет.

716 Профессор Эдуард Браун мен Дениссон Росс оны Англияға шақырса, француз шығыстанушылары Габриел Феранд пен Жозеф Костаня Парижге қоныстануына кеңес беріп, ұсыныс жасады. Сондай-ақ Ауғанстанның Париждегі елшісі Махмут Хан Тарази болса Кабулға, ал Түркия Білім министрі Рыза Нур болса Анкараға шақырды. Бұл туралы қараңыз: Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 555-бет.

717 Сонда. 718 Сонда, 581-582-бет.719 Сонда, 587, 589-бет.

саясат бойынша қазақ, өзбек, татар және башқұрт сияқты түрлі халықтардың өкілдері жұрналға жазған мақалаларында туған елдерінің тілдік немесе диалектикалық ерекшеліктері мен төл сөздерін сақтайтын еді. Алайда, этимология мен морфология мәселесінде ортақ ережелерге бағынатын еді. Тоған бұл конгрестің тиімді өткендігін айтады. Конгресте Тоғанды алаңдатқан дара мәселе – Шоқайдың Европадағы орыс босқындарының саяси лидерлерімен қарым-қатынасын тоқтатуға келіспеуі болды. Тоған бұл конгресте Шоқайдың Түркістанның тәуелсіздігі пікіріне оң қарамағандығын, өйткені, большевизмге қарсы күрестің жеңіске жетуі үшін орыс босқындарымен бірігіп күресу керектігіне сенгендігіне көрсетеді.720

ТҰО-ның Түркиядағы тұңғыш конгресі 1927 жылы наурыз немесе сәуір айында Стамбулда өтті.721 Конгрес өткізу туралы шешім 1926 жылдың маусым айында қабылданып оған Парижден Шоқайды шақыру ұйғарылды.722 Конгресс үшін Шоқай Парижден Стамбулға келді. Бұқара Халық Республикасының бұрынғы президенті Осман Қожаоғлы мен бұрынғы Қаржы министрі Насыр Махдум,723 Мұстафа Шакулы, Абдулкадир Инан, Уәлиди және тағы басқалар қатысқан жиналыста, Шоқай мен Шакулының одаққа Европада өкілдік етуі жөнінде шешім қабылданды. Бұл конгрестің ең маңызды шешімі – Стамбулда Уәлиди және Инанның басқаруында «Йени Түркістан» деген атпен бір журнал шығару болды.724 Журналда Түркістанның тарихи, әдебиеті, сондай-

720 Сонда, 589-бет.721 Тоган естеліктерінде конгресс күнін айтпайды. Бірақ Шоқайдың Қазақстандағы

бір жақынына жазған және КГБ архивтерінде сақталынған хатынан оның Стамбулдан Парижге сәуір айының соңында оралғандығын байқаймыз. Бакирова А., «Операция «Франц»». Қызылорда, 2000, 48-бет.

722 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 609-бет.

723 Бұқара Халық Республикасы, Бұқара хандығының орнына 1920 жылы 6 қазан күні құрылды. 1924 жылы 20 қыркүйек күні Кеңес өкіметі тарапынан таратылды. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Хайит Б. «Türkistan Rusya ve Çin Arasında». İstanbul, 1975, 259-267-бет; «Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости». Ташкент, 2000, 285-611-бет.

724 1927 жылы маусым айынан шыға бастаған «Йени Түркістан» журналының 1928 жылдың қазан айына дейінгі шыққан алғашқы 16 саны Уәлиди мен Инанның, 17-27 сандары Кожаоғлы мен Междедин Делилдің және 27-39 сандары Насыр Махдум мен Междеддин Делилдің басқаруында жарық көрді. Журнал 1931 жылы қыркүйек айында жабылды. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін осы еңбектің тиісті бөліміне қараңыз.

20� 20�

ақ, әлеуметтік және экономикалық мәселелеріне байланысты ғылми мақалаларға орын беруге шешім шығарылды. Шоқай 1926 жылдың қараша айында орыс босқындарының баспасөзіне мақала жазуды тоқтатқаннан кейін, «Йени Түркістан» журналына көбірек мақала жаза бастады. Шоқай журналдың жарыққа шығуы үшін үлкен еңбек сіңіргендігін атап өтеді.725

Журнал шыға салысымен Кеңестер Одағының назарын аударды. Кеңестік орындар Зәки Уәлиди, Мұстафа Шоқай және Осман Кожаоғлының «Йени Түркістан» журналында жарияланған мақалаларын қадағалап отырды. Кеңестік жазушылар Аршаруни мен Габдуллиннің пікірінше, Йени Түркістан авторлары Орта Азияда Түркия үлгісінде бір тәуелсіз мемлекет құруды аңсады. Олар батыс түркілерінің Түркиясы секілді, Шығыс түркілерінің Түркістан мемлекетін құруға күш жұмсап жатқан еді.726

ТҰО-ның Стамбул конгресінде, сондай-ақ, Мұстафа Шоқай мен бұқаралық Ахмет Наимге Парижде украиндықтармен, кавказдықтармен ынтымақтасу, Ұлттар Қоғамы және басқа да мемлекеттік ұйымдармен одақ атынан байланыс жасауы және баспасөз істері тапсырылды. Осыған орай, ТҰО-ның украиндықтар мен кавказдықтардың «Прометей» одағына мүше болуға келісілді.727

1927 жылы қаңтар айында Стамбулда түркістандық жастарға қатысты бір ұйым құрылды. Ол «Түркістан Жастар Одағы Ұйымы» деп аталды. Ұйымның 23 баптан тұратын жарғысын доктор Междеддин Делил басқаруындағы бір комиссия дайындады. Жарғы 1927 жылы 29 қыркүйек күні түрік ресми орындарына тіркелді. Сөйтіп, Түркістан Жастар Одағы (ТЖО) ұйымы ресми түрде өз жұмыстарына бастады.728

Ұйымның құрылуы мен жарғысын дайындау ТҰО-нан тәуелсіз жүзеге асырылды. Алайда, оны ТҰО-ның жастар үйірмесі деп

725 Шоқай М. Yalgançının Aygagı Yanında. «Яш Түркістан». Temmuz 1932, No 32, 28-бет.

726 Аршаруни А., Габдуллин Н. «Очерки панисламизма и пантюркизма в России». Москва, 1931, 99-100-бет.

727 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 484-бет. Прометей Одағы туралы көбірек мәлімет үшін келесі тарауға қараңыз.

728 Сонда, 485-бет; Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 192-193-бет; Bezanis L. Sovyet Muslim Emigres in the Republic of Turkey. «Central Asian Survey». 1994, No 13 (1), 160-бет.

санау қателік бола қоймас. Өйткені, екі ұйым арасында қандай да бір ресми байланыс болмаса да, үйірмені құрушылар арасында ТҰО-ның Зәки Уәлиди, Осман Қожаоғлы, доктор Междеддин Делил секілді белсенді басшыларының орын алуы және ұйымның алғашқы жұмыстарының «Йени Түркістан» журналының Бабыали Гүмүшхане көшесіндегі бюросынан жүргізілуі, оның ТҰО-ның бейресми ұйымы болғандығын көрсетеді.

Негізінде жастарға көніл бөлу, ТҰО-ның ең көкейтесті мақсаттарының бірі еді. 1920 жылдары көптеген жастың Түркістаннан Европа мен Түркияға келіп, білім алулары мұндай бір ұйымның құрылуына жетеледі.729 Осы жағдайға назар аудар-ған Шоқай бір мақаласында Кеңестер Одағынан тыс жердегі жас түркістандықтарды қасиетті Түркістанның азаттығы мақсаты және осы орайда жүргізілетін күрес төңірегінде жинау, ТҰО-ның ең маңызды және бірінші міндеті болып табылатынын көрсетеді.730

Бірақ, осы мақсатты жүзеге асыру барысында ТҰО мен ТЖО-ның бір-бірінен тәуелсіз ұйымдар болуына мән берілді. Бұл, ТЖО ұйымын саяси жұмыстардан алшақ ұстау мақсатынан туындаған еді. Шынында да ТҰО-ның 1939 жылы өткен конгресс хаттамаларынан байқалғандай, ТЖО қандай да бір саяси мақсаттардан ада және өз жарғысы бойынша мәдени және әлеуметтік салаларда студенттерге көмектесетін ұйым болып табылады. Оның мақсаты түркістандықтардың өзара ынтымақтастығын нығайту және білім алуларына қол ұшын беру еді.731 Ұйымның ТҰО-мен байланысы 1939 жылғы конгресс хаттамаларында, сонымен қатар, ТҰО-ның оған қамқорлық жасау және жәрдемдесуші болуымен ғана шектелетіні аталып өтіледі.732

729 Германиядағы Түркістандық студенттердің Яш Түркістан журналының шығарылуында сіңірген еңбегі зор болды. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін осы еңбектің Яш Түркістанға арналған тарауына қараңыз.

730 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжілісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, V. жәшік, 7-бет. Бұл хаттама ТҰО-ның Берлин қаласында 1939 жылы 24 наурыз пен 2 көкек күндері арасында өткізген құрылтайының хаттамасы болып табылады. Арап әріптерімен шағатай тілінде жазылған конгресс 10 беттік бұл хаттаманы ТҰО бас хатшысы Междеддин Делил 1939 жылы 10 сәуір күні қағазға түсірген.

731Сонда. 732 Сонда.

20� 20�

Бұл ұйым аз уақыттан кейін «Йени Түркістан» журналының кеңсесіндегі уақытша адресінен, Сұлтанахмет ауданындағы Мехмет Паша көшесі бойында орналасқан Өзбек такиясына көшті.733

ТЖО алғашқыда саясаттан тыс қалып, жарғысындағы мақсаттар бойынша жұмыстар атқарды. Ресейдегі большевиктік езгіден қашып Түркияны паналаған түркістандықтарға рухани және материалдық көмек көрсетумен айналысты. Әсіресе, түркістандық жастардың озық білім алуларына мән берді. Олардың бір мамандықты меңгерген зиялы адам болып шығуларымен қатар, Түркістанның тарихы мен мәдениетімен де жіті таныс азаматттар болып жетілуін мақсат тұтты.

Осы мақсатқа сай, ТЖО апталық және айлық конференциялар өткізіп тұрды.734 Сондай-ақ, кештер ұйымдастырып, жас-тардың Түркістан тарихы мен мәдениеті туралы білімдерін толықтыруларына күш жұмсалды. Түркия Білім Министрлігінің қолдауының арқасында, Түркия мемлекеттік баспасы мен «Түрік Ошақтары» ұйымы жариялаған кітаптар тарту етілгеннен кейін екі мыңнан аса кітабы бар бір кітапхана жабдықталды. Сонымен қатар, ТЖО брошюралар мен кітаптар жариялау арқылы, Түркияда Түркістан халқының мәдениеті мен тарихына деген ынта-ықыласты арттыруға тырысты.735

Уақыт өте келе ТЖО өзінің саясатқа араласпау туралы принципінен ауытқи бастады. Сол себепті Түркістан Ұлттық Одағының 1939 жылғы конгресінде ТЖО-ның жұмыстарындағы осы ауытқушылық талқыланды. Конгресс хаттамаларында да көрініс тапқан анықтамаларға қарағанда, 1935 жылы ТЖО-ның кейбір мүшелерінің саясатқа араласа бастауы ұйымның

733 Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 193-бет; Bezanis L. Sovyet Muslim Emigres in the Republic of Turkey. «Central Asian Survey». 1994, No 13 (1), 160-бет. Өзбек тақиясының тарихы туралы қараңыз: The Özbek Tekkes of İstanbul. «Der İslam». No 1, 1980, 130-139-бет.

734 Бұл конференциялардың маңыздылары брошюра болып жарияланды: «Türkistan». Türkistan Gençler Birliği Yayını, İstanbul, 1936 және «Türkistan’ın Dünya Politikasındaki Mevkii». Türkistan Gençler Birliği Yayını, İstanbul, 1936.

735 Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 193-бет; Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 201-бет.

мақсаттарынан алшақтап кетуіне себеп болды.736 Алайда, 1939 жылғы ТҰО конгресінің хаттамаларында көрсетілгендігіндей, ТЖО-ның ешқашан саяси жұмыстарға араласпауы және ТҰО-ның да оны өзінің саяси жұмыстарына араластырмауы тиіс еді.737 Шынында да, ұйым 1939 жылдың соңы немесе 1940 жылдың басында жабылып, кітапханасы тәркіленді.738

1940 жылы Түрік Мәдениет Одағы деген атпен жаңа бір ұйым құрылды. Кейбір деректерде бұл ұйымның ТЖО-ның жалғасы болғандығы айтылады.739 ТҰО-ның 1939 жылғы конгресінде ТЖО-ның мақсаттарындағы ауытқушылықтарға байланысты, оның орнына жаңа бір жастар ұйымының құрылуы туралы шешім қабылданғанымен, Түрік Мәдениет Одағының оның жалғасы болғандығы туралы пікірге күмәнмен қараймыз. Өйткені, жаңа ұйым мен ТҰО арасында қандайда бір байланыс болғанын растайтын деректерді кездестіре алмадық. Солай болса да Түркістан Жастар Одағына қарағанда құрушылары мен мақсаттары одан көбірек ауқымды болған Түрік Мәдениет Одағының ТЖО-нан тәуелсіз құрылғандығын айта аламыз.740

736 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5. жәшік, 7-бет. Түркістан Жастар Одағының құрушы төрағасы Междеддин Делил 1932 жылы 17 маусым күні, өз еркімен қызметінен кеткеннен кейін, ұйымның басшылығында жиі өзгерістер болып тұрды. Ұйымның төрағалығына 1932 жылы 17 маусым күні доктор Салих Бей (фамилиясы анықталмады), 1933 жылы 25 тамыз күнгі конгресте Нуреддин Бей (фамилиясы анықталмады), 1935 жылы 8 желтоқсан күнгі конгресте Ахмет Жан Октай сайланған.

737 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5. жәшік, 6-бет.

738 Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 193-бет; Bezanis L. Sovy-et Muslim Emigres in the Republic of Turkey. «Central Asian Survey». 1994, No 13 (1), 160-бет. Ұйымның жабылған күні туралы қолымызда нақты бір дерек жоқ. Бірақ ТҰО-ның конгресс хаттамаларынан оның 1939 жылы сәуір айында жұмыс істеп тұрғандығын көреміз. «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5. жәшік, 7-бет.

739 Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 193-бет; Bezanis L. Sovy-et Muslim Emigres in the Republic of Turkey. «Central Asian Survey». 1994, No 13 (1), 160-бет.

740 Түрік Мәдениет Одағының құрушылары Ресейден келген зиялылармен қатар, түркиялық түрікшіл зиялылардан тұратын. Бұл ұйым мәдениет пен тарих жұмыстарын Түркістан географиясымен ғана шектеп қоймай, бүкіл түркі әлемін қамтыды. Ұйым Ахмет Жафероғлының басқарумен «Türk Amacı» (Түрік мақсаты) атты бір журнал да шығарды. Түрік Мәдениет Одағы ұйымы 1943 жылы жабылды. Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 208-209-бет. Түркістан Жастар Одағымен мазмұндас ұйымдар Түркияда Шоқайдың өлімінен кейін құрыла бастады. Стамбулда 1952 жылы түркістандықтар Мәдениет ұйымы құрылды. Бұған қарымта ретінде Шоқайдың ізбасарлары 1953 жылы Анкарада Түркістандықтар Жәрдемдесу ұйымын құрды. Bezanis L. Sovyet Muslim Emigres in the Republic of Tur-key. «Central Asian Survey». 1994, No 13 (1), 160-бет.

20� 20�

ТЖО-ның құрылу мақсаттарынан ауытқып, саясатқа бет бұруында ТҰО-ның төрағалығына Уәлидиден кейін сайланған Осман Қожаоғлының әлсіз басшылығының рөлі болғандығы анық. Қожаоғлының ТҰО-ның төрағалығына қашан сайланғандығы туралы нақты мәліметтерге қол жеткізе алмадық. Бірақ, бұл мерзімнің 1928 жылы болғандығын айта аламыз. ТҰО-ның құрушы төрағасы З.Уәлидидің Түркияға қоныстануынан кейін, саяси жұмыстарды тастап, ғылыми жұмыстарға ауысуы оның ТҰО-ның мүшелігі мен төрағалығынан бас тартуына себеп болды.741

Сөйтіп, Түркістан күресінде Шоқай мен Уәлидидің 15 жылдық саяси серіктестігі аяқталды. Бұдан кейін екеуі бөлек платформаларда іс-қимылдарын жалғастыратын еді. Уәлиди Түркістанның тарихы мен мәдениеті тақырыптарында жасаған ғылыми зерттеулері арқылы әлемдік дәрежеде көрнекті ғалым болып танылды. 1970 жылы Стамбулда қайтыс болғанда, артында көптеген маңызды еңбектер қалдырды. Осылайша, Шоқайдың 1913 жылдан бері Петербург, Ташкент, Париж және Стамбул секілді қалаларда бірге саяси жұмыстар атқарған жақын досы Уәлидимен жолдары айрылды. Енді, Түркістан мәселесіндегі саяси іс-қимылдарды Шоқайдың өзі жалғыз атқаруға тиіс еді.

Уәлидиден босаған ТҰО төрағалығына Осман Қожаоғлы тағайындалды. 1939 жылғы ТҰО конгресс хаттамаларында, одаққа кіргелі бері үйлесімсіздік танытып келе жатқаны айтылған Қожаоғлу одақты табысты басқара алмады. Әсіресе қаржы мәселесін басқаруда өзінің нашарлығын байқатты. Сол себепті ТҰО мүшелері 1930 жылы өткен конгресте оның төрағалық қызметтен босатылуын талап етсе де, Шоқайдың араша түсуімен

741 Уәлиди 1927 жылы 26 қаңтар күні университетке өтті. Тоган З. У. «On Yedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey». İstanbul, 1934, 57-бет. Ðылыми жұмыстарға ауысуы себепті Уәлиди 1928 жылы саяси мақсаттар көздейтін ТҰО-ның баспасөз органы «Йени Түркістан» журналының иесі әрі жауапты редакторы қызметінен өз еркімен кетті. Бірақ бойында ұйымдастырушылық рухы бар Уәлиди саяси жұмыстарды тастағаннан кейін де, Түркістанмен байланысты бір ғылыми ұйымның құрылуында маңызды рөл атқарды. 1928 жылы Түркістан мен Азербайжанды тану ұйымы құрылды. З. Уәлиди, доктор Мехмет Ағаоғлу, доктор Ханзаде Мирза, Мехмет Айыт және доцент Ахмет Жафероғлы секілді Түркиядағы түркістандық және азербайжандық ғалымдар құрған бұл ұйым ғылыми мақсатта құрылған болатын. Ұйымның төрағалығын З.Уәлиди 1932 жылы Венаға кеткенге дейін төрт жыл бойы жалғастырды. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 485-бет; Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 201-202-бет.

орнын сақтап қалды. Әйткенмен, одақ мүшелері оның төрағалық биліктеріне шектеу қойғызды.742

Осман Қожаоғлы төрағалығындағы ТҰО-ның атқарған ең маңызды жұмысы – 1933 жылы Қашқарда Шығыс Түркістан Республикасының құрылуына байланысты. Хожа Нияз басшылығымен 1933 жылы 12 қараша күні Қашқарда тәуелсіз Шығыс Түркістан Республикасының жариялануы туралы хабарды ТҰО мүшелері үлкен қуаныш және тебреніспен қарсы алды. Олар мұны Кеңестер билігіндегі Батыс Түркістаның да тәуелсіздік алу жолындағы алғашқы қадамы деп қабылдады.743 Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық күрестің жеңіске жетуі КСРО-ның мүдделеріне мен отаршылдық саясатына қауіп төндіретін еді.744 Осыған орай, ТҰО-ның төтенше конгресі шақырылды және Шығыс Түркістан Республикасындағы оқиғаларды жақыннан бақылап отыру үшін ТҰО-ның бас хатшысы Междеддин Делилді Қашқарға жіберу туралы шешім қабылданды. Сөйтіп, Шығыс Түркістан Республикасы туралы мәліметтерге тікелей жол ашылуға тиіс еді.745 Шоқайдың осы кезде «Яш Түркістан» журналына жазған бір мақаласында атап көрсеткеніндей Шығыс Түркістандағы күрес шетелдердегі түркістандықтар мен өзге түркі тектес халықтардың өкілдеріне сол күреске өзіндік үлес қосу міндетін жүктеп отыр еді.746 Міне, осы міндетті атқару барысында, ТҰО шешім қабылдап әлем жұртшылығын Шығыс Түркістандағы оқиғалардан дер кезінде хабардар етуді көздеді. Өйткені, Шоқайдың пікірінше орыс босқындары шығаратын кейбір газеттер Шығыс Түркістанның тәуелсіздік күресі туралы берген хабарларында бұрмалаушылықтарға жол бере бастаған. Бұлардың жалғандығын әшкерелеп, шындықты паш ету

742 Қожаоғлы қаржы мәселесіндегі келеңсіздіктерге байланысты «Йени Түркістан» журналының иесі міндетінен босатылды. «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5. жәшік, 5-6-бет.

743 Сонда, 5-бет; Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 190-бет.744 Шоқай М. Şarki Türkistan Meselesi Etrafında. «Яш Түркістан». Eylül 1933, No 46,

8-бет.745 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс

тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5. жәшік, 5-бет; Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 190-бет.

746 Шоқай М. Şarki Türkistan Meselesi Etrafında. «Яш Түркістан». Eylül 1933, No 46, 8-бет.

210 211

түркістандықтардың парызы еді.747 Шынымен де, Делилдің жіберген хабарлары Шоқайдың басшылығымен Берлинде шығып тұрған «Яш Түркістан» журналында жүйелі түрде басылып тұрды.748 Сондықтан, журналдың жауапты қызметкерлерінен Тахир Чағатайдың атап өткеніндей, «Яш Түркістан» беттерінде ешбір мәселеге Шығыс Түркістан мәселесіндей кең орын берілген жоқ.749

ТҰО шешімі жүзеге асырылып, Делил 1933 жылы 18 қыркүйек күні Стамбулдан Қашқарға аттанды. Делил Қашқарда Түркістан Республикасы өкіметімен қарым-қатынас орнатты. Ол бір жағынан республикамен байланысты жаңалықтарды ТҰО мүшелеріне жеткізсе, екінші жағынан Қашқар қаласындағы оқу-ағарту істеріне жәрдемдесті. 1937 жылға дейін 4 жыл Қашқарда тұрған Делил 1937 жылдың басында Үндістанға өтті. Ал 1938 жылы Стамбулға оралды.750

ТҰО төрағасы Қожаоғлы 1935 жылы Стамбулда бір конгресс ұйымдастырды. Бірақ, конгресте қаралған мәселелер мен қабылданған шешімдер туралы ешқандай дерек кездестіре алмадық. 1939 жылғы ТҰО-ның конгресс хаттамаларынан бұл конгреске қатыспаған мүшелердің де ол шешімдерден бейхабар екендігі байқалады. 1939 жылғы конгреске қатысушылар өздері естіп-білмеген бұл шешімдерді жарамсыз деп қабылдады.751

ТҰО-ның соңғы конгресі 1939 жылы 24 наурыз - 2 сәуір күндері Берлинде өтті. Конгреске Шоқай, Тахир Шакир,752 Междеддин Делил, Шакир Ибрахимоғлу Түркістанлы және доктор Октай Исхакоғлу753 қатысты. Варшавададағы ТҰО төрағасы Осман Қожаоғлы шақырылғанына қарамастан, конгреске қатыспады.754

747 Сонда. 748 Бұл туралы еңбектің Яш Түркістан тарауына қараңыз.749 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 39-бет.750 Байсұн А. Р. «Türkistan Milli Hareketleri», İstanbul, 1943, 190-191-бет.751 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс

тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5. жәшік, 4-бет. 752 Түркияда Чағатай деген фамилия аты алды.753 Абдуахап Октай.754 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс

тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5. жәшік, 1-бет. Қожаоғлы 1939 жылдың басында Анкара өкіметінің талабы бойынша Түркияны тастап, Варшаваға қоныстанды. Қожаоғлы Т. Yenilik Hareketleri ve İhtilaller Arasında Osman Hoca (Kocaoğlu). «Türkistan’da

Бұл жиналыста Қожаоғлының ұйымның мүшелігімен төрағалығынан босатылуына шешім қабылданды. Бұған Қожаоғлының соңғы жылдары одақ мүшелерімен кеңеспестен, өз бетінше әрекет етуі себеп болды. Қожаоғлының жеке әрекеттері, әсіресе, ТҰО-ның бас хатшысы Междеддин Делилдің Шығыс Түркістанға сапар шегіп Стамбулдан кетуінен кейін арта түсті.755

Сондықтан, конгресте Қожаоғлуның орнына, одақты ұйымның Европадағы өкілі Шоқай, ТҰО-ның бас хатшысы Междеддин Делил және доктор Тахир Шакирден тұратын бір комиссияның басқаруы туралы қаулы қабылданды.756

ТҰО-ның соңғы конгресі, сондай-ақ, мына үш маңызды мәселе жөнінде де шешім шығарды:

1. ТҰО орталығының Стамбулдан Европа қалаларының біреуіне көшірілуі ұйғарылды. Өйткені, Түркияның 1930 жылдардағы саясаты ТҰО-ның іс-қимылдарына қайшы бағытта еді.757 Сондықтан, ТҰО-ның Стамбулдағы мүшелерінің барлығы дерлік Стамбулдан кетуге мәжбүр болды. Олардың бір қатары Түркиядан шетке кетсе, енді бір бөлігі Анатольяның әр түрлі қалаларына тарап кетті. Сонымен, Түркияда орталық дейтіндей ешнәрсе қалмады.758

2. ТҰО-ның Шығыс Түркістан туралы саясаты белгіленді. ТҰО-ның бас хатшысы Междеддин Делилдің Шығыс Түркістандағы жұмыстары кезіндегі тәжрибелері бойынша, конгресс мүшелері ұйымның Түркістанның әр екі бөлегі үшін де ортақ жұмыс

yenilik hareketleri ve ihtilaller: 1900-1924 Osman Hoca anısına incelemeler». Haz. Timur Kocaoğlu. Haarlem, «SOTA», 2001, 29-бет; Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milletçiliği» Ankara, 1984, 36-бет.

755 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5-жәшік, 6-бет.

756 Сонда, 9-бет..757 Сонда, 2-бет. Түркияның Ресейден келген босқындар мен олардың ұйымдарына

бағытталған саясатында 1930 жылдардан бастап түбегейлі өзгерістер болды. Бұл жағдай Түркияның жақын көршісі Кеңестер Одағымен достық қарым-қатынастарына уақыт өткен сайын көбірек маңыз беруінен туындап отырды. Әсіресе 1931 жылдан бастап, осы қарым-қатынастарға зиян келтіреді деген алаңдаушылықпен түрікшілдік қозғалыстарымен қатар Ресейден келген түркі тектес зиялылардың баспасөз органдары мен ұйымдарының жұмыстарына шектеулер қойды. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 204-207-бет.

758 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5- жәшік, 2-бет.

212 21�

жүргізілуін қажет деп тапты. Шығыс және Батыс Түркістан үшін жалпы бір Түркістан орталығын құруды және бұл үшін дайындық жасауды жөн көрді.759 Бұл үшін ТҰО-ның Шығыс Түркістанның өкілетті қайраткерлерімен қарым-қатынас орнатуға шешім қабылданды.760 ТҰО мүшелері Шығыс Түркістан мәселесін туған отандарының мәселесі ретінде көрді. Дегенмен, олар бұл жағдайдың өздеріне шығыс түркістандықтардың қатысуынсыз бір Шығыс Түркістан Комитетін құру құқын бермейтінін де атап өтті.761

3. 1927 жылы қабылданған Түркістан ұлттық туының түр-түсі өзгертілді. Бұған, бұрынғы тудағы өрнектердің күрделі болуы себеп болды. Ал мұның болса туды жасап алуды қиындастырғаны аталып өтілді. Бұрынғы туды жасаудың шетелдегі тұрмыстың ауыр жағдайында одан әрі қиындасып жатқаны ескеріліп, Түркістан ұлттық туының жасап алуға қолайлы болуы үшін қарапайым болуына шешім қабылданды. Сөйтіп, Темір мемлекетінің қызыл түсі мен Түркістан республикасының көк түсінен құралған жаңа тудың бетіне айшық пен жұлдыз қою ұйғарылды.762

ТҰО Берлинде өткізген осы соңғы конгресінен кейін, қандай да бір маңызды жұмыс атқаруға мұршасы келмеді. 1939 жылы басталған және күн өткен сайын ушыға түскен ІІ-дүниежүзілік соғыстың аласапыран жағдайында одақтың жұмыс атқаруы да мүмкін емес еді. 1929 жылдан бері он жыл бойы үздіксіз шығып тұрған «Яш Түркістан» журналы да соғысқа байланысты сол жылдың қыркүйек айынан бастап тоқтап қалды. Ал, екі жылдан соң, атап айтқанда 1941 жылы Шоқайдың Берлинде қайтыс болуымен жетекшісінен айрылған ТҰО-ның іс-қимылдары бір жолата тоқтап қалды. Сонымен, 1920 жылы Уәлидидің бастамасымен Самарқанда құрылған, 1928 жылдан бастап Шоқайдың рухани жетекшілігімен жұмыстарын Түркия мен Европада жалғастырған ТҰО 19 жыл бойы большевизмге қарсы Түркістан ұлт-азаттық

759 Сонда, 5-бет.760 Сонда, 10-бет.761 Шоқай М. Şarki Türkistan Meselesi Etrafında. «Яш Түркістан». Eylül 1933, No 46,

11-бет.762 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс

тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5- жәшік, 7-8-бет. Тудың түрі үшін қараңыз: «The Flags of Central Asian Khanates». www.fotw.stm.itғflagsғcasia.html, 17.05.2001.

күресіне бағыт-бағдар берген ұйым ретінде тарихта қалды. Шоқайдан кейін Тахир Чағатай ТҰО-ның миссиясын жалғастыруға күш жұмсады. Бірақ, табысты бола алмады.763

ІІ-дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін ТҰО-ның миссиясын «Түрікелі»764 деген атпен құрылған ұйым жалғастырмақ болды. «Түрікелі» ұйымы «Түрікелі Түркістан Азаттық Комитеті» деген атпен 1950 жылы 20 наурыз күні Қарыс Қанатбайдың жетекшілігінде Мюнхенде құрылды. Ұйым «Түрікелі» деген атпен орыс және шағатай тілдерінде бір журнал да шығарды.765 Журнал алғашқы санынан бастап Шоқайға және оның идеяларына ерекше көңіл бөлді. Оның бұрын жарияланған мақалалары қайтадан басылды. «Түрікелі» журналы 1951 жылы желтоқсан айында шыққан санын қайтыс болуына 10 жыл толуына байланысты, 1941 жылы 27 желтоқсан күні өмірден кеткен Шоқайға арнады. Журналдың алғашқы бетінде, Түрікелі Комитетінің бұл санды Түркістан халықтарының ұмытылмас лидері Мұстафа Бей Шоқайұлына арнағаны білдірілді. Бірақ, комитеттің өмірі ұзаққа созылмады. Бірнеше жылдан кейін тарап кетті.766

Бұдан кейін шетелдерде құрылған кейбір қоғамдар өздерінің ТҰО-ның және Шоқай идеяларының ізбасарлары екендіктерін алға тартты. Бірақ, Тахир Чағатайдың айтуынша, ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейін Европада құрылған ондай топтардың мүмкін болғанынша Шоқайдың рухани мұрасынан пайдалануға тырысып бақты. Сондықтан, олар Мұстафа Шоқайдың рухани тұлғасына адал екендіктерін және оның жолын жалғастырғандықтарын алға тартты.767

763 Чағатай С. Prof. Dr. Tahir Çağatay (27.3.1902 – 27.7.1984). «Türk Kültürü». 1985, қаңтар, No: 261, 57-бет.

764 «Түрікелі» сөзі «Түркістан» сөзімен мазмұндас келеді. Парсы тіліндегі –стан қосымшасының орнына түрікше «елі» сөзі алынып жасалған. Түркістан секілді, ол да Түрік отаны (жері-елі) деген мағынаға келеді.

765 «Түрікелі» журналының 1951-1952 жылдары арасында 10 саны жарық көрді. 766 «Büyük Türkeli». 1984, 71-бет.767 Истиклалжи. «Türkistan’a Dair Bazı Cereyanlar Hakkında Görüşlerimiz». Haz. Ab-

dulvahap Oktay, İstanbul, 1952, 21-бет.

21� 21�

3. ПРоМетей оДАҒЫ

Европадағы орыстардың саяси топтарынан байланысын үзген Шоқай саяси жұмыстарын орыстардан бөлек және тіпті орыстарға қарсы жүргізуінде «Прометей Одағы» бір таяныш болды. «Прометей Одағы» Европадағы Украина мен Кавказ халықтары өкілдерінің Польша өкіметінің қамқорлығында, 1926 жылы қараша айында кеңестерге қарсы құрған бір ұйымы еді. Ұйымның құрылған мезгілі, Шоқайдың 1917 жылдан бері большевиктерге қарсы бір сапта, иық тіресе күрес жүргізген орыс демократтарымен ат құйрығын кесіскен кезеңіне сәйкес келді.

Ол кезде Европадағы орыс демократтарымен қарым-қа-тынасын тоқтатқан Шоқай ғана емес еді. Қеңес қол астындағы туған елдері үшін күресіп жүрген бұратана халықтардың басқа өкілдері де орыс демократтарынан алшақтаған еді. Бо-льшевиктерге қарсы күш біріктіріп күрес жүргізген, бірақ, 1918 жылы жеңіліске ұшырап тағдырларын тоғыстырған Ресейден шетелге шыққан орыс және орыс емес саяси босқындар 1926 жыл келіп жеткенде, жолайрыққа тірелдді. Ендігі жерде екі топ күрестерін бөлек жалғастырмақ еді.

Сөйтіп орыс саяси топтарынан бөлінген бұратана халықтардың өкілдері «Прометей Одағының» шаңырағы астында күш-қуаттарын біріктірді. 1926 жылы құрылған одақтың ІІ-дүниежүзілік соғыстың ең ушығып тұрған кезеңі болып табылатын 1940 жылға дейін жалғасуы және сыртқы себептер салдарынан ғана тарқауы, оның саяси бір қажеттіліктің орнын толтырып отырғандығының айқын бір белгісі.

Европадағы орыс емес босқындардың саяси іс-қимылдарын үйлестіруде маңызды рөл атқарған «Прометей Одағы» туралы зерттеулердің мардымсыз екені байқалады. Сондықтан, оның қызметтерімен қатар, құрылу тарихы да нақты мәлім емес. Оның дүниеге келуі туралы әр түрлі пікірлер айтылады. Мюхлен 1916

жылы Версай конференциясына қатысқан Думаның орыс емес өкілдерін «Прометей Одағының» алғашқы мүшелері ретінде көреді. Тахир Чағатай мен француз ғалым Коп болса, Прометей Одағының құрылу тарихын Шоқайдың 1919 жылы Тбилисиде грузин және украиндармен құрған антибольшевиктік одағына әкеп тірейді.768

Шоқайдың 1919 жылы Тбилисиде Грузия Өкіметі және Украина дипломатиялық өкілеттігінің қолдауымен шығарған «На Рубеже» журналын «Прометей» журналының прототипі ретінде қабылдауға болады. Шоқай да арада көп жылдар өткеннен кейін, 1939 жылғы бір мақаласында өзінің түркі тілдес халықтар, славяндар және грузиндердің өкілдерінің большевиктерге қарсы бір шаңырақ астында күш біріктірулерінің қажет екенін алғаш ортаға салғандардың бірі екенін айтады.769 Алайда Шоқайдың аталған бастамасын 1926 жылы Парижде құрылған «Прометей Одағымен» тікелей байланыстыру дұрыс бола қоймас. Өйткені Шоқай алда атап көрсететініміздей, «Прометейдің» негізін салушылардың қатарында болмады.

«Прометей Одағын» құру идеясын, негізінде Ресейлік босқын ұйымдарының тысында іздеген жөн. Одақты құруға байланысты оқиғалар барысына көз жүгіртер болсақ, бұл пікірдің түп төркінінің одақты құрайтын топтарға емес, кеңестік Ресейге қарсы одақтас іздеген Польша өкіметінде жатқандығын көреміз. Осы орайда ізденісте болған Поьшаның Берлин Телеграф Агенттігінің бастығы Стемповскийдің 1924 жылы алғашқы қадам жасағанын байқаймыз.

Қолда бар деректерге қарағанда, Стемповский бұл мәселе жөніндегі алғашқы ұсынысын 1924 жылы маусым айында Уә-лидиге жасады. Ол Балтық елдерінің, Кавказдың, Түркістанның және Украинаның өкілдерінің орыс жаулап алушылығы мен отаршылық саясатына қарсы бір одақ құруларының қажет екенін айтты. Уәлидидің естеліктерінде, Стемповскийге мұндай бір

768 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 32-33-бет; Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 23-бет.

769 Сонда.

21� 21�

одақ құру туралы пікірді бір кезде өзінің бергенін атап өтеді.770

Стемповский Уәлидимен екінші рет кездеспес бұрын, Ресейдің бұратана халықтарының одағын құру туралы Польша Өкіметінің келісімін алған еді. Осыдан кейін оған одақты құруды ұсынын отырған еді.771

Уәлиди бұл туралы екінші бір ұсынысты украин социалисттерінің лидері Шаповалдан алды. Шаповал, Уәлидиге Ресей боданы халықтардың ортақ бір баспасөз органын бірігіп шығаруды ұсыныс етті. Сонымен қатар Шаповал чех және поляктардың көмегімен Түркістан және Кавказ үшін жеке-жеке журналдар шығарудың пайдалы болатындығын да көрсетті. Тоғанның пікірінше, Шаповал мен Стемповскийдың ұсыныстары арасында айтарлықтай айырмашылықтар да бар еді. Атап айтқанда, Шаповал ұсыныс еткен баспасөз органының ауқымы, Стемповскийдікіне қарағанда шектеулі еді. Ол көбіне ұлттық социалист партиялардың баспасөз органы туралы сөз қозғаған еді. Сондай-ақ, Шаповал баспасөз органына поляктарға қосымша, чехтардың да жәрдем ететіндігін атап өткен еді. Дегенмен, Тоған, Шаповал мен Стемповский бір-бірімен кездесіп, осы мәселелер төңірегінде пікір алысқан болуларының әбден ықтимал екенін көрсетеді.772

Екі ұсыныстың екеуі де Уәлидиге қызықты еді. Өйткені, Берлинге келгелі бері Түркістан Ұлттық Одағы үшін қаржы көзін іздеп жүр еді. Ол бұл мәселе бойынша немістерге жасаған өтініштеріне оң жауап ала алмады. Сондықтан, Польша өкіметінің Ресейдің бұратана халықтарының ортақ органын шығару туралы ұсынысы, күтпеген жаңалық еді. Мәселенің маңызын түсінген Уәлиди, Шоқайды Парижден Берлинге шақырып алып аталған ұсынысты егжей-тегжейлі талқылады. Стемповскийдің жоспарларын бүге-шігесіне дейін баяндаған Уалиди, оны аталған ұсынысты

770 Тоған бұл кездесудің мазмұны туралы баяндамағанымен, біз Уәлидидің ол кезде Түркістан Ұлттық Одағының бір баспасөз органын шығару үшін, жан-жаққа жүгіріп, қаржылай көмек іздеп жүргенін білеміз. Ол кездесуде Уәлиди бұл туралы ой-пікірлерін білдірген болуы мүмкін. Соған байланысты Стемповский орыс емес халықтардың өкілдерінен қуатты бір баспасөз одағын құру туралы пікірге келген болса керек.

771 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 556-бет.

772 Сонда, 574, 578-бет.

қолдауға көндірді.773 Бірақ, Ресей боданындағы халықтардың одағын құру туралы

жоба бірден жүзеге аса қоймады. Оның құрылуы үшін әлі бір жыл тосу керек болды. «Прометей Одағы (Ligue Prométheé)» Стемповский мен Уәлидидің арасындағы алғашқы кездесуден екі жыл өткеннен кейін құрыды. 1926 жылдың жазында Париждегі Ресейлік босқын жетекшілерінен Чехаидзенің өзің-өзі атып өлтіруі одақтың құрылу жұмыстарын тездетті. Көрнекті бір саясат қайраткерінің шет елде тұрмыстық қиыншылықтарға төзе алмай, өзіне-өзі қол жұмсауы, әсіресе маршал Жозеф Пилсудскийге қатты әсер етті. Бұл туралы Польшаның Париждегі елшілігінің және оның жеке хатшысы Стемповскийдің баяндамалары, Пилсудскийдің өкіметке қозғау салуына түрткі болды. Ол өкіметке Кеңестердің билігі астындағы халықтардың тағдырының Польшаның тағдырымен тығыз байланысты екенін, сондықтан бұл ұлттардың Ресейдің сыртында, әсіресе, Европа елдеріндегі ұлттық өкілдеріне ерекше ықылас көрсетуге кеңес берді.774 Сөйтіп 1926 жылдың күзінде құрылған «Прометей Одағы» қараша айында өз жұмысын бастады.

Одақты құру пікірінің тууы мен жүзеге асырылуы арасында екі жарым жылға жуық уақыттың өтуінің өз себептері бар еді. Ең маңызды себеп – бұл пікір алғаш дүниеге келген 1924 жылы Европаға қоныс аударып, большевиктерге қарсы саяси жұмыстар жүргізіп жатқан орыстар мен орыс еместер арасында айтарлықтай бөлінушілік әлі бола қоймаған еді.775 Осы себепті аталмыш пікірдің, алғашында Уәлиди мен Шаповал секілді орыстарға үш қанаса сорпасы қосылмайтын радикал қайраткерлерден басқасынан қолдау таба алмады деп тұжырым жасауға болады. Екінші жақтан «Прометей Одағы» жобасына зор қолдау көрсеткен және ҚО-на қарсылығымен танылған маршал Пилсудскийдің Польша өкіметіндегі әсер-ықпалының қайтадан күшеюі де маңызды

773 Уәлиди өзінің «Прометей Одағының» құрылуына қосқан үлесі мен Шоқайды бұл ұйымға қосылуға көндіруін Түркістаннан шет жердегі алғашқы жетістігі ретінде қабылдайды. Сонда, 579-бет.

774 Чағатай С. Muhammed Ayaz İshaki. «Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100.Doğum Yılı Dolayısıyla». Ankara, 1979, 279-бет.

775 Ол кезде Уәлидидің орыстармен біргестесуді жақтамағандығы белгілі. Бәлкім осы себепті Стемповский «Прометей Одағы» туралы алғашқы ұсынысты оған жасаған болға тиіс.

21� 21�

еді. 1923 жылы саясатты тастап, зейнетке шыққан Пилсудский 1926 жылы қайтадан саясатқа араласып, Польша өкіметінде үлкен ықпалға ие болды. Біз одақтың құрылуын Пилсудскийдің жылдамдатқандығын айта аламыз.776

«Прометей Одағын» құру жұмыстарына Түркістан халқының ұйымы болып табылатын Түркістан Ұлттық Одағы араласпады. «Прометей Одағы» 1926 жылдың қарашасында Украина мен Кавказ халықтарының одағы ретінде өз жұмысын бастады. Одақтың орғаны «Прометей» журналының алғашқы сандары да «Украина мен Кавказ халықтарының Ұлттық Қорғаныс Органы» деген атпен шықты. Шоқай Түркістан Ұлттық Одағы атынан «Прометей Одағына» мүше болып 1927 жылдың көктемінде кірді. 1927 жылы Стамбулда өткен конгресте Түркістан Ұлттық Одағының «Прометей Одағына» кіруіне шешім қабылданғанын алдынғы тарауда айтқан едік. Конгресс Шоқай мен бұқаралық Ахмет Наимге Парижде украиндықтармен, кавказдықтармен ынтымақтастық жасау және Біріккен Ұлттар Ұйымы мен әлем мемлекеттері алдында жұмыстар атқару міндетін жүктеді.777 Бұл шешімнің қабылдануынан сәл кейін Стамбулда Түркістан Ұлттық Одағының баспасөз органы ретінде «Йени Түркістан» журналы шыға бастады. Бұл жәйт «Йени Түркістан» журналы «Прометей Одағы» тарапынан қаржыландырылған болуы мүмкін деген ойды күшейте түседі. Шоқайдың мақалалары болса, «Прометей» журналында 1928 жылдың маусымынан бастап шыға бастады. Журналдың осы санынан бастап, ішкі мұқабасындағы «Прометей» атының астындағы «Украина мен Кавказ Халықтарының Ұлттық Қорғаныс Органы» деген айдарға «Түркістан» сөзінің де қосылғандығын көреміз.

776 Шоқай Пилсудскийдің бүкіл өмірін Польшаны Ресейдің ықпалынан құтқаруға арнағанын айтады. Шоқайдың пікірінше, елі үшін ең зор қауіптің Ресейден келетіндігіне сенген Пилсудский үнемі Ресейге қарсы одақтас іздеумен болды. Шоқайдың Пилсудский туралы ой-пікірлері үшін қараңыз: Шоқай М. Marşal Yosef Pilsudskiy 5.XII.1867 - 12.V.1935. «Яш Түркістан». Haziran 1935, No 67, 29-34-бет. Хостлер Пилсудскийдің «Прометей» мен Батыс Европа, Балкан елдері, Таяу Шығыс, Кіші Азия және Қиыр Шығыстың Кеңестер Одағына қарсы белсенді топтарын бір шаңырақ астына жинауды мақсат тұтқанын білдіреді. Hostler C. W. The Turks of Central Asia. London, 1993, 124-бет. Пилсудскийдің өмірі мен саяси қызметі туралы бұдан да кеңірек мәлімет үшін қараңыз: Kennet L. Pilsudski. «The Cambridge History Of Poland From Augustus II to Plusudski (1697-1935)». Cambridge, 1941, 589-615-бет.

777 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 484-бет.

Ұйымға ежелгі грек мифологиясынан алынған «Прометей» атын кімнің тапқаны белгісіз.778 Бірақ, бұл ат ұйым мүшелерінің жағдайымен таңқалдырарлықтай үндеседі. Ежелгі грек мифологиясы бойынша, Прометей адамзат баласына от жағуды және өнерді үйреткен тәңірі болып табылады. Бірақ, адамзатқа жасаған қызметіне байланысты Зевс оны жазалап, бір тауға бұғаулап шынжырлап тастайды. Ол кейіннен Гераклдың жәрдемімен бас бостандығын алады.779 «Прометей» қозғалысына қатысқандар да өз халықтарына азаттық пен демократия әкелу үшін күресті. Сондықтан большевиктер оларды жазалап, отандарын тастап кетуге мәжбүр етті.

«Прометей Одағы» шынтуайтында, саяси іс-әрекеттер орталығынан гөрі, баспасөз жұмыстарын, атап айтқанда газет-журнал шығару іс-қимылдарын үйлестіру орталығы еді. Одақ «Прометей» атты бір ортақ журнал мен одаққа кіретін ұйымдардың баспасөз органдарының жұмыстарын реттеу қызметін атқарды. Прометей журналының тысында, одаққа мүше ұйымдардың бір қатар жеке тәуелсіз баспасөз органдары бар еді. Парижде грузиндердің «Шахартхвело», Костенже қаласында (Румыния) қырым татарларының «Эмель», Варшавада солтүстік кавказдықтардың орыс тіліндегі «Северный Кавказ» және түрік тіліндегі «Шимали Кафкася», азербайжандықтардың «Куртулуш», Берлинде еділ-жайық татарларының «Йанга Милли йол», түркістандықтардың алдымен Стамбулда шыққан «Йени Түркістан» және кейіннен Берлинде басылып тұрған «Яш

778 Тоганның пікірінше, аталмыш қозғалысқа бұл есімді кавказдықтар берген. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Müc-adeleleri». İstanbul, 1969, 579-бет.

779 Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Ерхат А. «Mitoloji Sözlüğü». İstanbul, 1993, 254-257-бет; Grimal P. «Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma». İstanbul, 1997, 693-694-бет; Pötscher W. Prometheus. «Der Kleine Pauly Lexikon der Antike». München, 1972, 1174-1177-бет. Прометей Одағының жарасымды жұмыс істеп зор табыстарға қол жеткізуі кейбір түркі тектес мүшелердің «Прометей» сөзінің түп төркінің көне түркі тілінде жатқандығы туралы тұжырым жасауларына себеп болды. Азербайжан ұлттық қозғалысының өкілі Мирза Бала Прометейдің шындығында «Оғыз дастанына» негіз болған хұн қағаны Мөде екендігін алға тартады. Оның ойынша, киелі көкбөрінің ұрпағы Мөде мағынасында айтылған «Бөрі Мөде» уақыт өте келе «Баромете» (Азербайжан тілінде Мөде, Мете деп аталады - АҚ) деп өзгеріске ұшыраған және бұдан кейін грек мифологиясына еніп, «Прометей» деп өзгерді. Мехметзаде М. Б. Azerbaycan Tarihine Ait Notlar II Promete- Baromete. «Odlu Yurt». No 23 (11), Aralık 1930, 478-483-бет және No 1(26), Mart 1931, 25-27-бет.

220 221

Түркістан» журналдары жарияланды.780 «Прометей Одағының» ресми мүшесі болмағанмен, Варшавдағы Ориент Институтының поляк және ағылшын тілдерінде жарияланатын «Ориент-Вход (Orient-Wschod)» журналын да бұлардың қатарына қосуға болады. Өйткені журналдың баспасөз саясаты «Прометей Одағының» журналдарының бағытымен үндесіп жатты. Міне, «Прометей Одағы» осы журналдардың барлығының үйлесімді түрде жұмыс атқаруын қамтамасыз ететін еді. Бұл жағынан алғанда «Прометей Одағын» КСРО-ға қарсы идеяалар клубы деуге болады.

Одақтың органы болып саналатын «Прометей» журналы грузин Георгес Гвазаваның басқаруымен 1926 жылы қараша айында француз тілінде шыға бастады.781 Журналға Кавказ, Түркістан және Украина ұйымдарының өкілдері мақалалар жазып тұрды. Бірақ, журналда одаққа мүше еместердің де мақалаларын кездестіруге болатын. Сол себепті журналға мақала жазған жүздеген адамды атап айтуға болады. Журналдың көптеген жазушыларының қатарында Украинаның бұрынғы сыртқы істер министрі Александр Чулгин, М.Данко, солтүстік кавказдық Шафи Ростан, Грузияның бұрынғы президенті Ной Жордания және оның Женевадағы өкілі Каритон Шавишвили сынды Ресейдің көрнекті тұлғаларын көруге болады. Сонымен қатар, «Прометей» журналы туралы зерттеулерімен танымал француз ғалымы Коптың анықтауынша, журналдың ең өнімді авторлары М.Э.Ресулзаде, М.Шоқай, Г.Гвазава және солтүстік кавказдық заңгер Мир Якуб Мехтиев болып табылады. Бірақ, «Прометей» журналында жарияланған мақалалардың барлығының авторларын анықтау мүмкін емес. Өйткені, олардың айтарлықтай бөлегі бүркеншік аттар немесе есімдерінің бас әріптерін ғана қолданды.782

780 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milletçiliği» Ankara, 1984, 21-бет.

781 Журнал 1938 жылға дейін шығып тұрды және 137 саны жарық көрді. 782 Мысалы біз «Прометей» журналының сандарына қарап шыққан кезімізде

Шоқайдың да «Жанай», «Тұрдыбек», Ж.Б., М.Т., М., Омар Оглы деген лақап аттар қолданғандығын анықтадық. Кейбір зерттеушілер Сокли Кай лақап атының да Шоқайдыкі екендігін алға тартады, ал шындығында бұл есім оның емес, Тоғанның бүркеншік аты еді. Өйткені Сокли Каи Тоғанның руының аты еді. Бұл туралы қараңыз: Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 2-8-бет. Шоқайдың өз атынан жазған мақалаларында да есімі бір келкілік көрсетпейді. Оның есімдері мынадай түрлерде жазылып отырған: M.Tchokai Oghly, Moustapha Tchokaieff, Tchokai-Oghly Moustafa. Мұның себебін бәлкім

Шоқайдың Европада босқын орыс демократ ортасымен байланыстарын бірден тоқтатып, «Прометей Одағына» кіруі оған оңайға соққан жоқ. Өйткені, Шоқай лицей жылдарынан бастап орыстармен етене жақын қарым-қатынаста болып келді. Негізінде оған орыс демократтары және басқа көзқарастағы зиялыларымен бірге жүріп тұру, сөйтіп, олармен пікір алысып сұхбаттасу қатты ұнайтын еді.783 Сондықтан да, ол Ақпан төңкерісінен кейін Петербургтан қимастықпен айрылды. Осыған мезгілдес Түркістанның демократиялық күресінің Европадағы босқын орыс демократтарымен бірге жүргізуге болмайтындығына толық көз жеткізсе де, олармен ат кұйрығын кесісу Шоқайға қиынға соққаны күмәнсіз. Бәлкім де осы себептен алғашқы бір жыл бойы «Прометей» журналына өз атын қолданбай, лақап атпен мақала жазып тұрды. Шоқайдың өз атымен жариялаған алғашқы мақаласы журналдың 1928 жылы мамыр айындағы санында жарық көрді.784 Шоқайдың осы жағдайын Тоған былай деп тұжырымдайды: «Ақтардың ортасынан бөлінуді Ресеймен қарым-қатынасты тоқтату деп қабылдайтын және мұны тіптен ойға да алғысы келмейтін Шоқайдың «Прометейде» өз атымен бір мақала жариялауы – үлкен бір бетбұрыс еді.»785

Шоқайдың «Прометей» журналында орын алған мақалаларын-дағы екінші өзгеріс – оның Түркістанның Ресейден толық тәуелсіз болуын жақтаған позициясы еді. Европаға келген сәтінен бастап орыс демократтарымен ынтымақтасудан бойын аулақ ұстаған және Түркістанның тәуелсіздігін жақтаған Уәлиди жақын досы Шоқайдың саяси нысанасында пайда болған осы өзгерісті дереу парықтады. Тоған, Шоқайдың Түркістанның тәуелсіз дербес ел болуы пікіріне енді ғана келгендігін және мұны «Прометей»

былай түсіндіруге болар: Шоқайдың «Прометей» журналына мақалаларын орыс тілінде жіберген болуы мүмкін. Бұл мақалаларды француз тіліне әрдайым бір адам аудармаған болса керек. Осылайша Шоқай есімі кирилл әріптерінен латын әріптеріне транцкрипцияланған кезде әрқалай жазылып жүрді. Шоқайдың кейбір мақалалары болса журналда есімсіз жарияланған.

783 Шоқай Петербург қаласын жақсы көруіне себеп болған ең үлкен фактордың студенттік жылдарында орыс зиялылары және саясатшыларымен бірге өткізген сұхбаттар мен пікірталас ортасы болғандығын айтады. Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 12-13-бет.

784 Шоқай М. Les Soviet et l’Afghanistan. «Prometheé». Mayıs, 1928, No 18, 18-21-бет.

785 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 484-бет.

222 22�

журналының 1928 жылғы қараша айындағы мақаласында тұңғыш рет атап өткеніне назар аударады.786 Тоған, Шоқайдың осылайша орыстардың тек «қызыл имперализміне» емес, сонымен қатар, «ақ имперализміне» де қарсы күрес бастатқанына көрсетеді.787

Негізінде Шоқай Европаға келген алғашқы күндерінен бастап Түркістанның тәуелсіз болуы туралы пікірде болатын. Бірақ, жалғыз өзі бұл мақсатқа жете алмайтындығын білетін. Саясатты қолдағы мүмкіншіліктерді бағалай білу өнері ретінде көретін және мүмкіншіліктерден асып кетуді сергелдеңге түсушілік деп есептейтін Шоқай тәуелсіздікті көздеп жалғыз қалғанша, федерацияны жақтап ортақ жау большевиктерге қарсы орыс демократтарымен ынтымақтасуды жөн көрді. Сол үшін ұлттық саяси мақсатының ауқымын тарылтты, яғни түпкі мақсаты болған тәуелсіздіктен уақытша бас тартқан еді. Басқа сөзбен айтқанда, ол тәуелсіздік пікіріне Прометей одағына мүше болғаннан кейін келген жоқ. Бұған 1923 жылы жарық көрген бір мақаласы нақты дәлел бола алады. «Ориен е Оссидан (Orient et Occi-dent)» журналында жарияланған мақаласында Түркістанның тәуелсіздігін жақтады.788 Алайда, Шоқай 1923 жылдан кейін саяси жұмыстарын орыс демократтарымен бірге жүргізе бастағандықтан, Түркістанның тәуелсіздігінен гөрі, Ресейдің демократиялық бір мемлекетке айналуына бірінші кезекте мән берді. Осыған орай, Шоқай бір мақаласында көптен бері тәуелсіздік пікірінде болуына қарамастан, орыс демократтарымен ынтымақтасқанын айтады.789

Шоқай 1927 жылы мүше болып кірген Прометей Одағымен, саяси мақсаттарына көбірек үндесетін бір одақ тапты. Ендігәрі Түркістанның тәуелсіздігін тілге тиек етуінде жаңа одақтастарын наразылығын туғызатын ешқандай бір ерекшелік жоқ еді. Қайта одақтағы украин және грузин сынды өзге мүшелердің де мақсаты осы еді. Шоқайдың тәуелсіздік туралы пікірлерін «Прометей» журналында, неліктен одаққа мүше болғаннан бір

786 Сонда. Шоқайдың аталмыш мақаласы үшін қараңыз: Шоқай М. L’Ideologie sepa-ratiste au Turkestan. «Prometheé». Kasım 1928, No 24, 20-24-бет.

787 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 484-бет.788 Шоқай М. La Politique de la Russie et le Movement nationaliste au Turkestan. «Ori-

ent et Occident». 1923, c.V, 15-47-бет.789 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi. «Яш Түркістан». 1930, қазан, No

11, 18-бет.

жылдан аса уақыт өткеннен кейін ғана жаза бастағаны туралы қолымызда ешқандай дерек жоқ. Солай бола тұрса да, оның «Прометей Одағына» алғашында сақтықпен қарағанын және оның болашағына көз жеткізгеннен кейін ғана, көзқарастарын ашық түрде тілге тиек ете бастағандығы туралы тұжырым жасай аламыз.

Шоқайдың саяси пікірлеріндегі осы бетбұрыстық өзгеріс, Париждегі орыстардың саяси орталары үшін де тосын құбылыс болып көрінді. Әсіресе, Керенский Шоқайдың Түркістан үшін Ресейден тәуелсіздік талап етуіне тосырқай қарады. Бұл туралы ол еріксіз «Енді, Шоқаевтан да айрылып қалдық па_» деген бір мақала жазып, Шоқайды өзінің күрес шебін ауыстырғаны үшін айыптады.790 Керенский тек Шоқайды ғана емес, «Прометей» қозғалысына қосылып, Ресейден тәуелсіздік талап еткен өзге ұлт-азаттық қозғалыс мүшелерін де сынға алды. Керенский оларды өзінің маңайына жиналып, жалпы демократиялық мақсаттар мен принциптер үшін күреспегендігі үшін айыптады.791 Керенскийдің айыптауларына жауап берген Шоқай өзгергендігін мойындады. Бірақ, Шоқайдың пікірінше, тек өзі ғана емес, сонымен қатар Керенский де өзгерген еді. Керенский әсіресе Ресейде 1917 жылы Дума мүшесі болған кезеңдерге қарағанда өте көп өзгеріп кеткен еді. Бірақ, Шоқай мен Керенскийдің арасында бір айырмашылық бар еді: Шоқай өз бойындағы өзгерісті мойындағанымен, Керенский өзінің өзгергендігін мойындағысы келмейтін еді. Шоқай осы жағдайға назар аударып, былай дейді: «Өзгелерідің өзгергенін көріп, қателіктерін сынап, ескерту жасаған Керенский өзіндегіні көргісі де, білгісі де келмейді.»792

Шоқай, Керенскийдің демократиялық ереже-қағидалардың Түркістанда шын мәнінде жүзеге асырылуынан бас тартқаны жөнінде пікірге келген еді. Бұл пікіріне дәлел ретінде оның «Дни» газетіндегі бір мақаласында, патшалық Ресейдің Түркістандағы соңғы генерал-губернаторы Куропаткиннің саясатын әсіре мадақтаған мақаласын көрсетеді.793 Шоқайдың айтуынша,

790 Дни, 1929, № 41 санына көрсеткен Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 484-бет; Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. «Яш Түркістан». Ağustos-Eylül 1930, Ho 9-10, 25-бет.

791 Сонда. 792 Сонда.

22� 22�

енді Керенскийдің бойында ешқандай демократиялық қасиет қалмаған еді. Оның демократиялық принциптері уақыт өте келе бюрократиялық принциптерге айналған еді.794

Шоқайдың атап өтуінше, Керенский Ресейден тәуелсіздік талап еткен халықтардың одағын мойындау түгіл, ол туралы естіп білгісі де келмейтін. Сондықтан да, бұратана халықтар өкілдерінің бұл одақтан бас тартуын қалады. Керенскийдің бұл талап-тілегін орынсыз деп тапқан Шоқай, Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күресін «Прометей Одағы» құрамында табанды түрде жалғастыратындығын мына сөздерімен білдіреді: «Аң, орангутан секілді аттар таққан жән бұдан артық қадірлемейтін погромшылардың зорлық-зомбылығынан құтылу жолына бір рет түскен түркістандықтар, орыс езгісінен зәбір көрген халықтардың ұлт-азаттық қозғалысына жылы көзбен қарайды және олармен бір шепте тәуелсіздік күресін жүргізеді»795 Шоқайдың келтіруінше, автономия талап ету, енді дәуірі өтіп тарихта қалған құбылыс болып табылады. Ол енді қайталанбайды. Түркістан автономиясы Түркістанның саяси тарихының балалық кезеңі болып табылады.796

Орыстармен қатар кейбір кавказдық топтар да «Прометей Одағына» қарсы ту көтерді. Арменияның бұрынғы сыртқы істер министрі Аршақ Жамалян мен Грузия ханзадасы Вачнадзенің бірігіп құрған діни одақтары «Прометей одағына» қарсы еді. Олардың христиан дініндегі армян мен грузин өкілдерін бір шаңырақ астына жинап, мұсылмандардан аулақ ұстағылары келді. Бірақ, бұл одақ босқындар арасында белсенді жұмыс атқара алмады.797

«Прометейге» бұдан да көбірек әсерлі қарсылық көрсеткен «Кавказ» тобы, солтүстік кавказдық бұрынғы министр Хайдар

793 Шоқай айтып отырған мақала «Дни» газетінің 15.03.1925 жылғы санында жарық көрді. Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi I. «Яш Түркістан». Ağustos-Eylül 1930, Ho 9-10, 25-бет. Бұдан бұрын да айтылғандай Керенский 1917 жылдың жазында Түркістанға жасаған сапары кезінде Куропаткинді мыңдаған адамның өліміне себеп болған 1916 жылғы көтерілістерінде кінәлі деп тауып, осы себепті де оның созған қолын да алмаған болатын.

794 Сонда, 26-бет.795 Шоқай М. Kerensky ve Türkistan Milli Hareketi. «Яш Түркістан». 1930, қазан, No

11, 16-бет.796 Шоқай М. Muhtariyetden İstiklalga. «Яш Түркістан». Aralık 1930, No 13, 2-бет.797 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu

Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 21-бет.

Баммат пен Алихан Кантемирдің маңайына жиналған топ болатын. Бұл екеуі «Прометей» мүшелеріне қарсы бағытта «Кавказ» атты бір журнал шығарды. 1934 жылы жарық көре бастаған журнал орыс, түрік және француз тілдерінде жарияланды. Құрылуынан аз уақыт өткеннен кейін «The Caucasian Quarterly» деген атпен ағылшын тілінде де жариялана бастады. 1937 жылдан кейін «Der Kaukasus» деген атпен неміс тілінде шыға бастады. Редакция алқасы Парижде орналасқан бұл журнал, Берлинде басылып жүрді. Жапон елшілігі қаржыландырған бұл журнал, сыртқы саясатта Германия мен Италия секілді фашисттік мемлекеттерді қолдады.798

«Кавказ» журналы төңірегінде жиналғандардың, бүкіл Кавказ аймағына өкілдік еткендіктердің алға тартқандықтары үшін Прометейге қарсы Кавказдық топтардың барлығын өздеріне тартқысы келді. Ресулзадеге қарсы болып жүрген Азербайжанның бұрынғы министрлерінен Халил Хасмехмет те осы топтың қасынан табылды. Ж.Квинитзаде, профессор Зураб А.Уәлишвили және Грузияның бұрынғы Берлин елшісі Ладо Ахметели секілді ұлтшыл демократ грузиндер де «Кавказ» журналы тобына жататын. Бірақ, «Кавказ» журналының лидері Баммат исламшыл және түрікшіл болғандықтан армян топтары бұл журналға жуымады.799

Осы қозғалыстарды зерттеген Мюхлен, Европадағы орыс емес топтардың өзара мынадай екі топқа жіктелгенін айтады: «Прометей Одағын» қолдайтындар және оған қарсылар. Мюхленнің қорытындысы бойынша, «Прометейге» қолдау көрсеткендер ұлтшылдықтың конституцияшыл, теңдікшіл, демократияшыл және жарым-жартылай төңкерісшіл бағытын ұстанғандар еді. Екінші топ болса, антилиберал, тапшыл, зорлықшыл және жекелей нәсілшіл адамдардан құралды. 1930 жылдардың соңында фашисттік Германия мен Италияның Европадағы ықпалының нығаюына мезгілдес, осы соңғы топ та күшейіп алды.800

Негізгі іс-қимылдары баспасөз саласына шоғырланса да, «Прометей Одағының» жұмыстары мұнымен шектелмеді. Одақ мүшелерінің бастарын жиі қосып тұру үшін жүйелі түрде жиналыс-

798 Сонда, 22-бет.799 Сонда, 22-23-бет.800 Сонда, 25-26-бет.

22� 22�

тар мен конференциялар да ұйымдастырылды. Әр жиналыстың бір баяндамашысы және бір тақырыбы бар еді. Баяндамашылар Шоқай, Ресулзаде, Мехтиев және Гвазава сынды одақ мүшелері немесе одақтан тыс шақырылған шешендер еді. Парижде өтетін жиналыстардың тыңдаушылары да одақ мүшелерімен шектелген жоқ. Одаққа мүше емес, тіпті Керенский секілді Прометейге қарсы орыс босқын лидерлері мен олардың газеттерінің тілшілері де тыңдаушылар қатарында отырды. Бұл жиналыстарда қызу айтыс-тартыстардың болып жататынын «Прометей» журналы мен оған мүше топтардың басылымдарындағы жиналыстарға қатысты хабарлар мен тұжырымдардан көруге болады.801

«Прометей» одағы, сонымен қатар одақтың дүние салған мүшелерінің жаназалары мен еске алу күндерін де ұйымдастырды. Мұндай бас қосуларда, қайтыс болған мүшені еске ала отырып, ұлт-азаттық күресінің айтулы оқиғалары және тұлғалары атап өтілді. Сөйтіп, одақ мүшелерінің ұлттық рухын асқақтатылып ой-тебіреністерін күшейтілуге талпыныс жасалды.802

Түркия «Прометей» қозғалысына ешқашан қолдау көрсетпеді. Түркияның «Прометей Одағынан» өзін аулақ ұстауының астарындағы ең маңызды себеп – Кеңестер Одағымен достық байланыстары зиян көру ме деген алаңдаушылығы еді. Одақтың түркі тектес мүшелері де «Прометей Одағының» іс-қимылдарының Түркиямен байланыстырылмауы үшін мейлінше күш жұмсады. Өйткені Түркия өкіметі мен түрік тілдес прометейшілер пантураншыл деп айыпталудан сескенді. Француз зерттеуші Коп, прометейшілердің Мәскеудің пантуранизмді бір қару ретінде қолданғандығына сенгендіктерін атап көрсетеді. Коптың пайымдауынша, пантуранист немесе түрікшіл деген айыптаулар, ол кезде Түркия мен Түркиядан басқа жерлерде өмір сүрген түркі тілдес халықтар арасында, бір мәдени ортақтастық, бір рухани сабақтастық туыстық және тіпті тек сезімтал үндестіктің бар

801 Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 9-45-бет. Осындай жиналыстардың бірінде Шоқай да баяндама жасады. Журнал жиналысқа үлкен орын бөлді. Бұл туралы қараңыз: Reunions «Prometheé» Un Raport de M.Moustapha Tchokaev. «Prometheé». No 64, Mart 1932, 26-29-бет.

802 Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 33-бет.

екенін тілге тиек еткендерін өзіне тағылатын сын еді.803 Шоқайдың «Прометей Одағына» жан-тәнімен берілуіне

түрткі болған маңызды себептердің бірі – міне осы пантуранизм айыптауына ұшырамау еді. Бір мақаласында осы алаңдаушылығын ашық түрде атап өткен Шоқай, сыртқы себептерге байланысты бір түркі одағын құра алмағандықтарына көрсетеді. Ол осыған орай «Прометей» ұйымына адал қызмет етуді жалғастыруларының қажет екенін атап өтеді. Оның пікірінше, бұл ұйымның құрамында түркістандықтар, еділ-жайық халықтары мен қырымдықтардың өзара мәдени байланыстарын нығайтуларына болады.804

Екінші жағынан Шоқай қолайлы бір жағдай туып, түркі одағы құрылса да оның Ресейдің түркі тілдес халықтарының тәуелсіздік күресін жеңіске жеткізетіндігіне күмәнмен қарады. Оның айтуынша, Кеңестік Ресейге қарсы жүргізілетін ұлт-азаттық күресте дін мен нәсіл ерекшеліктеріне қарамастан, Ресейдің бұратана халықтарының күштерін бір арнаға құюлары аса қажет еді.805 «Прометей» міне осы мақсатқа қызмет етуде еді.

Шоқай Кеңес билігіне қарсы күрескен түрлі халықтарды бір шаңырақ астында жинаған «Прометей» сынды бір ұйым тұрғанда, оған қоса жеке бір түркі одағын құруды саяси соқырлық деп бағалады.806

Сондықтан, Шоқай «Прометей Одағымен» қатар бір түрік одағының құрылуын жақтамады. Шоқайдың пікірінше, түркі халықтарының саяси одағы геосаяси мәселеден гөрі, бір күрес стратегиясы немесе саяси жағдай мәселесі болып табылады. Ұйымдар мен одақтар, егер, күрестің табиғатына қарай әрекет етпейтін болса, онда ұлт-азаттық күреске пайда келтіре алмайды.807

803 Сонда, 40-41-бет. Екінші жақтан Мәскеу пантуранизмді КСРО-ның түркі халықтары тұратын аймақтарында жергілікті халықтың ұлттық мүдделеріне қарсы жүргізіп жатқан интернационалдық үгіт-насихатын, әлем жұртшылығы алдында ақтап алу үшін желеу ететін. Сонда.

804 Шоқай М. Türk Birliği Etrafında Çıkarılğan Orunsuz Gavga Münasebetiyle. «Яш Түркістан». Temmuz-Ağustos 1939, No 116-117, 39-бет.

805 «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 222-бет; Шоқай М. Aladurgan Vaziyetimiz Açık Bolsun. «Яш Түркістан». Nisan 1931, No 17, 3-4-бет.

806 Шоқай М. Cephemizni Birleştiriş Hakkında. «Яш Түркістан». Haziran 1932, No 31, 10-бет.

807 «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 222-бет.

22� 22�

Шоқай түркі әлемінде тек Түркістан жағрапиясының ғана геосаяси жағдайының түркі одағының талаптарына сай келетінін атап көрсетеді. Бұл аймақтың кең-байтақ территориясының экономикалық көздері мен саны көп адам күшін бір түркі одағы туы астында біріктіруге қолайлы жағдай бар еді. Бірақ, түркі әлемінің басқа аймақтары үшін мұны айту мүмкін емес. Шоқай бұл мәселеде Азербайжан мен Қырымды мысал етіп көрсетеді. Оның ойынша, Азербайжанның ұлт-азаттық күресінің табысқа жетуі жағрапиялық мекені тұрғысынан Түркістан халқынан гөрі, Кавказ халықтарымен жақындасуына көбірек байланысты.808 Екінші жағынан Қырымның да саяси-экономикалық мүдделері Түркістаннан гөрі Украинамен ынтымақтасуында жатыр. Алайда, Шоқай мүдделері тұрғысынан түрлі топтармен біргестесуге тиіс түркі халықтарының мәдени және рухани құндылықтарда бір-бірлеріне қолдау көрсетулері керектігін айтады.809 Бұлардың барлығы бізге, Шоқайдың «Прометей Одағына» қаншалықты үлкен маңыз бергендігін көрсетеді.

1934 жылы 18 қыркүйек күні прометейшілер үшін жаңа кезең басталды. Ол күні күтпеген бір саяси оқиға пайда болды: КСРО Ұлттар Қоғамына (ҰҚ) мүше ретінде қабылданды. Сөйтіп 1917 жылы құрылған КСРО 17 жылдан соң әлем мемлекеттері, әсіресе Батыс елдері тарапынан ресми түрде танылған болды. Мұның прометейшілер үшін мағнасы, «Прометей» басылымдарында жүйелі түрде тілге тиек етілген КСРО-ның орыс емес кеңестік республикалардағы қысым мен қырғындарын аталған мемлекеттердің елеусіз қалдыруы еді. Енді, «Прометей» мүшелерінің Кеңес өкіметінің көп кешікпей құлайтындығы туралы сенімдері жойылып, орнын үлкен үмітсіздік басқан еді.810

КСРО-ның ҰҚ мүшелігінің прометейшілер үшін осындай үлкен мәні бар еді. Сондықтан, КСРО-ның ҰҚ-на мүше болмауы қажет

808 Шоқай М. Cephemizni Birleştiriş Hakkında. «Яш Түркістан». Haziran 1932, No 31, 10-бет. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 221-бет.

809 Сонда. Бұл тұрғыда Шоқай мен Ататүріктің көзқарастары бір-біріне сәйкес келеді. Ататүрік те түркі халықтарының саяси одақтан гөрі мәдени одақ құруларына болатынына көрсетеді. Ататүріктің бұл туралы көзқарастары үшін қараңыз: Инан А. Atatürk ve Dış Türkler. «Türk Kültürü», No 13, Kasım, 1963, 114-115-бет.

810 Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 30-бет.

еді. «Прометей Одағы» КСРО ҰҚ-на мүшелікке қабылданбауы үшін шара көруі тиіс еді. Бұл жөнінде үлкен наразылық қозғалысын бастаулары керек еді. ҰҚ-ның ықпалды мүшелеріне меморандумдар жіберіп КСРО-ның мүшелікке кіру туралы өтінішіне қарсы дауыс берулерін қамтамасыз етулері қажет еді. Бірақ, бір идеялар клубы ретінде негізі қаланған «Прометейдің» құрылысы бұған сәйкес келмейтін. Сондықтан, саяси мақсаттағы жаңа бір ұйым құрылуы тиіс болатын.

Негізінде прометейшілердің бір саяси ұйымға деген қажеттіліктері алғаш рет пайда болып отырған жоқ еді. 1932 жылы Жапония мен КСРО арасында бір соғыс қаупі туған кезде де, бұл мәселе күн тәртібіне енген еді. Жапонияның Маньжурияны басып алуы, «Прометей» мүшелері арасында екі мемлекеттің бір-бірімен шайқаса кететіні туралы тұжырымдардың жасалуына түрткі болды. Егер, мұндай бір соғыс оты лап еткен жағдайда, прометейшілер заңды түрде Жапонияның үстем болуын қалайтын еді. Бірақ, Шоқайдың пікірінше, мұны тек қол қусырып қана отырып тілеу жеткілікті емес еді. Кеңестердің жеңілісін тездету және мұны ұлттық мүдделер тұрғысынан пайдалану үшін шара қолдану қажет еді. Бұл үшін Кавказ, Украина, Түркістан, Еділ-Жайық, Қырым халықтары және азаттық сүйгіш казактардың күштерін біріктіру керек еді. Шоқай мұндай одақ үшін «Прометейдің» ыңғайлы емес екендігін айтады.811 Сондықтан, осы мақсат үшін жаңа бір ұйым құру қажет еді. Шоқайдың бұл ұсынысы аталған топтар арасында зор қолдауға ие болып, осы бағытта жұмыстар жүргізіле бастады. Бірақ, Ресеймен Жапонияның келіспестікті соғыссыз бейбіт жолмен шешуі жаңа саяси ұйым құру жұмыстарының тоқтатылуына себеп болды.

КСРО-ның ҰҚ-на мүшелікке кіру туралы өтініш жасауымен бір саяси ұйым құру мәселесі қайтадан күн тәртібіне енді. Прометейшілер 1934 жылы шілде айында Парижде «Кавказ, Түркістан және Украина халықтары Достық Комитеті» деген атпен бір ұйым құрды. Ұйымның он бір мүшесі бар еді: Азербайжан Ұлттық Орталығынан – 2, Солтүстік Кавказ Ұлттық Орталығынан – 2, Украина Ұлттық Орталығынан – 2, Түркістан Ұлттық

811 Шоқай М. Cephemizi Birleştirelik. «Яш Түркістан». Nisan 1932, No 29, 23-25-бет.

2�0 2�1

Орталығынан – 1, 812 «Прометей» атынан – 2. 813 Ұйымның төрағалығына украин Александр Чулгин, төраға орынбасары болып түркістандық Мұстафа Шоқай және хатшылығына азербайжандық Атам Али Бейли Аббас сайланды.814

Бірақ, «Кавказ, Украина және Түркістан Халықтары Достық Комитетінің» жұмыстары табысты болмады. ҰҚ-ның 1934 жылдың 18 қыркүйек күнгі жиналысында КСРО-ның мүшелікке кіру туралы өтініші қабылданды.815 Бұл «Прометей Одағына» үлкен соққы болды. Прометейшілер үшін халықаралық құқық пен саясат тұрғысынан алғанда, КСРО-ның негізі заңсыз түрде қаланған еді. Осыған орай ол халықаралық аренада шеттетілуге тиіс еді. Алайда ҰҚ-на мүше болу арқылы, КСРО енді халықарарлық платформада өзін мойындатқан еді. Сонымен, прометейшілердің кеңестердің уақытша екендігі туралы сенімі толығымен жойылған еді. Енді Кеңестер Одағы уақытша емес, тұрақты екендігінің алғашқы нақты белгісін көрсеткен еді.

Алайда «Кавказ, Украина жане Түркістан Халықтары Достық Комитеті» өз жұмысын жалғастырды. Комитет КСРО-ның ҰҚ-на қабылданған күні, атап айтқанда 1934 жылы 18 қыркүйек күні, бұл шешімге наразылықтарын білдіретін мемеорандумдар дайындап, ҰҚ-на мүше елдерге жіберді. Меморандумда мүше елдердің КСРО-ны ҰҚ-на қабылдау арқылы, оның құрамындағы бұратана халықтарға жасаған қысымдары мен зорлықшыл

812 Шоқай, Түркістан Ұлттық Одағының бұл Достық Комитетіне мүше ретінде сайлайтын екінші адамының Парижде болмауына байланысты, бір кісі ұсынғандықтарын айтады. Шоқай М. Türk Birliği Etrafında Çıkarılğan Orunsuz Gavga Münasebetiyle. «Яш Түркістан». Temmuz-Ağustos 1939, No 116-117, 30-бет.

813 Сонда. 814 «Яш Түркістан». Kasım 1935, No 72, 1-бет. Бұл ұйым төрағалығына кейіннен

Грузияның бұрынғы Париждегі елшісі Чхенкели тағайындалды.815 Негізінде Шоқайдың пікірінше, КСРО-ның ҰҚ-на мүше болуы бір қарама-

қайшылық еді. Өйткені Москваның сол уақытқа дейін ҰҚ-на жаппаған жаласы мен тақпаған кінәсі жоқ еді. Шоқай Мәскеудің бір кезде ҰҚ-на «Халықаралық Ұрылар Одағы», «Тонаушы Импералисттердің Халықаралық Бюросы» және тіпті «жалаптар үйі» секілді ең ауыр теңеулер айтқанын еске салады. Сондай-ақ КСРО-ның Түркия ҰҚ-на мүше болған кезде мұны «Кемалисттердің Европа капиталисттерінің алдында бас июі» деп тұжырымдағанына назар аударады. Шоқайдың айтуынша Мәскеудің бір кезде осылай қатаң түрде сынға алған ұйымға мүше болуы екі жүзділік еді. Шоқай М. Milletler Cemiyetinde Sovyet Hükümeti. «Яш Түркістан». Ekim, 1934, No 59, 12.-14-бет.

саясатының қылмысына ортақтасқандарына атап көрсетілді.816

Комитет жыл сайын КСРО-ның ҰҚ-на қабылданған 18 қыркүйек күні наразылық меморандумдарын аталған елдерге жіберуді және бұларды журналдарында жариялауды әдетке айналдырды.

Екінші жақтан КСРО-ның ҰҚ-на қабылдануы, «Прометей Одағының» іс-әрекеттерінің мазмұнынын өзгерту қажеттілігін туғызды.817 Өйткені КСРО «Прометей мүшелерінің іс-әрекеттерін өзінің ішкі істеріне қол сұғушылық ретінде бағалауы заңды еді. ҰҚ-ның КСРО-ны тануы оған мүше елдердің де оны тануы деген сөз еді. Сонымен, КСРО ҰҚ-на мүше елдерден «Прометей Одағының» іс-әрекеттеріне шектеу қоюды талап ету құқына иеленді. Шынында да ҰҚ мүшесі Түркия, КСРО ұйымға мүше болғаннан кейін іле-шала 1934 жылы қазан айында қабылдаған бір шешімі бойынша «Яш Түркістан» журналының өз шеғарасынан ішке кіргізілуіне тиым салды.818 Мұндай жағдайларға тап болмас үшін, прометейшілердің бір қатар шаралар көруі қажет еді.

Прометейшілер осы себепті «Достық Комитеті» мен «Прометейдің» жұмыстарын бір-бірінен тәуелсіз жүргізуге мән берді. Мұнда табысқа жеткендері соншалық, кейбір топтарда «Достық Комитетін» «Прометейге» балама ретінде құрылғаны жөнінде пікір қалыптасты.819 Бірақ, бұл сақтық шарасынан 1930 жылдардың соңына қарай бас тартылғанын көреміз. Өйткені Шоқайдың 1939 жылғы бір мақаласында Достық Комитетін «Прометей Одағын» құрғандығын бүкпесіз ашық

816 Шоқай М. Türkistan; Kafkasya ve Ukrayna Protestosu. «Яш Түркістан». Ekim 1935, No 71, 2-4-бет. Меморандумның французша мәтіні үшін қараңыз: «Яш Түркістан». Ekim 1935, No 71, 10-14-бет; Сондай-ақ «Prometheé». 1938, No 95, 19-23-бет.

817 Яш Түркістан журналының атының 1934-1935 жылдары кейбір сандарда «Түркістан» деп өзгертілгенін байқаймыз. Бұл туралы осы еңбектің «Яш Түркістанға» арналған бөліміне қараңыз.

818 «Cumhuriyet». 11.10.1934; «Millet». 7.10.1934; Шоқай М. Yılgılganga Yumuruk. «Яш Түркістан». Kasım 1934, No 2 (60), 6-бет.

819 Ғаяз Исхаки «Достық Комитетін» «Амити фронты» деп атайды және «Прометейге» қарсы құрылғандығын алға тартады. Шоқай Исхакидың бұл мақаласына берген жауабында мұндай қоғамның жоқ екендігін және французшасы «Comite d’Amitie» болған Достық Комитетінің бар екендігін, мұның Прометеймен бауырлас ұйым екендігін, Комитетті құру туралы пікірдің Прометейден шыққандығын, сондай-ақ Комитет жарғысын да Прометей төрағасы бекіткендігін білдіреді. Шоқай М. Türk Birliği Etrafında Çıkarılğan Orunsuz Gavga Münasebetiyle. «Яш Түркістан». Temmuz-Ağustos 1939, No 116-117, 29-30-бет.

2�2 2��

айтқанын көреміз.820 Ол кезде ІІ-дүниежүзілік соғыс түрті болған халықаралық алауыздықтардың пайда бола бастаған еді. Бүкіл Европа бір-біріне шабуылдамастық туралы келісім-шартқа қол қойған Кеңестер Одағы мен Германияға қарсы саясат ұстанған еді. Сол себепті Еуропада кеңестерге қарсы бағытталған саяси іс-әрекеттерге ешқандайда бір шектеу қаупі жоқ еді.

Достық Комитетінің өзге іс-қимылдарының маңызды бір бөлігін Парижде КСРО туралы жасалған жиналыстар мен конференциялар құрады. Кезінде «Прометей Одағы» өткізіп тұрған жиналыстарды енді Достық Комиеті ұйымдастыратын болды. Сол жиналыстардың тақырыптары көбіне КСРО-на шоғырландырылды. Мұндай жиналыстардың бірі 1937 жылы 8 мамыр күні Париж жағрапия Қоғамында өткізілді. Жиналыстың баяндамашысы украиналық Максим Антонович Славинский, ал, тақырыбы «Кеңестер Одағында Ұлттық Мемлекет Мәселесі» еді. Тыңдаушылар арасында Керенский де бар еді. Конференця туралы орыс босқындарының баспасөзінде де хабарлар мен тұжырымдар орын тепті.821

Шоқай Кавказ, Түркістан және Украина халықтары Достық Комитетінің жұмыстарын табысты деп бағалайды. Бұл пікіріне дәлел ретінде Еділ-Жайық және Қырым ұйымдарының Достық Комиетіне мүшелікке кіру үшін өтініш беруін көрсетеді.822 Шоқайдың бұл Комитеттің ең ықпалды қайраткерлерінен бірі болды. Достық Комитетінің алда келген мүшелерінен және Грузияның бұрынғы сыртқы істер министрі Чхенкели Шоқайдың Кавказ, Түркістан және Украина халықтары Достық Комитетінде елеулі орынға ие болғандығына көрсетеді.823

«Прометей Одағына» қауіп-қатер күтілгеніндей коммунизмнен

820 Сонда. 821 Шоқай М. Sovyetler İttifakında Milli Devlet Meselesi. «Яш Түркістан». Haziran 1937,

No 91, 11-12-бет. Бұл конференция туралы орыс босқындары баспасөзінің хабарлары мен мақалалары үшін қараңыз: «Последние Новости». 12.5.1937; «Новая Россия». 23.05. 1937.

822 Еділ-Жайық халықтары атынан Аяз Исхакидің, қырымдықтар атынан Жафер Сейдахмет Қырымердің берген өтініштері қабылданбады. Шоқай Достық Комтиетінің Басқару Кеңесінің бұл өтініштерді неліктен қабылдамағанына тоқталмайды. Шоқай М. Türk Birliği Etrafında Çıkarılğan Orunsuz Gavga Münasebetiyle. «Яш Түркістан». Tem-muz-Ağustos 1939, No 116-117, 31-бет.

823 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 54-бет.

емес, фашизмнен төнді. 1933 жылы Германияда билік басына өткен нацисттердің 1936 жылдың наурыз айынан бастап Европаға қыр көрсете бастауы және коммунизм мен кеңестерге қарсы жаппай күшті науқандар жүргізуі «Прометей Одағының» жұмыстарына кері әсерін тигізбей қоймады. Бұл жағдай «Прометей» үшін әрі ішкі және әрі сыртқы нәтижелер туғызды. Германиядағы фашистік биліктің күн өткен сайын Европада кең қанат жая бастауы Европа жұртшылығының назарын коммунизмнен фашизмге аударды. Сондай-ақ, Коминтерн де бір шешім қабылдап фашизм қаупіне қарсы, оған дейін бас дұшпан деп есептеп келген социалистік партиялармен ынтымақтасуға шақырды. Осы жаңа саясат, мүшелерінің көпшілігі социалистік көзқарастағы прометейшілердің Европаның социалистік бағыттағы партияларына деген әсерін нашарлатты. Социалистік орталарда қару ретінде жиі қолданылатын коммунизм қарсыластығы, енді, әсіре оңшылдарға ғана тән болды. Европалық социалистер үшін негізгі қауіп енді коммунизм емес, нацизм мен фашизм еді. Сөйтіп, прометейшілер Европалық социалист одақтастарының күшті қолдауларынан көз жазып қалды.824 Бұл жағдайдың прометейшілер тұрғысынан қарағанда, бір пародокс екені күмәнсіз. Өйткені, КСРО-дағы коммунистік билікке қарсы күресті басты принципі етіп алған ұйым болып табылатын «Прометей Одағы» коммунизмнен гөрі, коммунизмді қас жауы етіп жариялаған нацизмнен зиян шегуде еді.

Екінші жақтан Европада фашизмнің күшеюінің «Прометейдің» өз ішінде де салдары болды. Европалық социалистердің коммунисттермен одақтасуы сондай-ақ нацисттердің антибольшевиктік және антикоммунисттік саясаттарға көбірек ойысуы «Прометей» ұйымының фашисттік шепке тартылу қаупін туғызды. Бұл жағдай ұйым мүшелерін екіге бөлді. Мүшелердің көпшілігі «жауымның жауы – менің досым» деген принципті ұстанып, Кеңестерге дұшпандығын ашық түрде жария еткен Германиямен ынтымақтасуды жақтады. Бұл топқа, 1926 жылдан бері «Прометей» журналының бас редакторы қызметін атқарып келе жатқан Гвазаваның жетекшілік еткен болуы әбден ықтимал.

824 Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 30-31-бет.

2�� 2��

Өйткені, журнал 1934 жылдан бастап күн өткен сайын фашисттік көзқарастарды қолдайтын мақалаларға көптеп орын берді. Француздардың нәсілшіл әсіре оңшыл топтарының баспасөз органдары болып табылатын «Je Suis Partout» және «Gringoire» секілді газеттерден жиі-жиі үзінділер жариялады. 1936 жылдан бастап француз фашисттерінің лидері Жак Дориоға еліктегендік сыңай да тантытты.825

«Прометейдің» екінші тобы болса, нацисттердің большевиктерден ешқандай айырмашылықтары жоқ екендігіне сенді. Бұл екі топтың талас-тартыстары туралы, сондай-ақ фашизмге қолдау көрсеткендігі мен қай мүшелердің қарсы шыққандығы туралы қолымызда жеткілікті мағлұматтар жоқ. Тек 1938 жылы Гвазаваның басқаруымен шығып тұрған «Прометей» журналының өз жұмысын тоқтатып, оның орнына Чулгинның басқаруымен «Ля Реву ду Прометей (La Revue du Prometheé)» атты бір журналдың шығара бастағанын білеміз.826

Бұл өзгерістің фашизмді жақтаушылар мен оған қарсы шығушылардың тартысынан туғандығын жорамалдауға болады. Шоқайдың бұл екі топтың ішінде фашисттерге қарсы топта орын алғандығын анық айта аламыз. Өйткені, «Прометей» журналы фашизмге бет бұрған 1934 жылдан бастап Шоқайдың оған берген мақалаларын күрт азайтқанын көреміз. Сондай-ақ Шоқай бір мақаласында ТҰО-ның 1938 жылдың қаңтар айынан бастап «Прометей» журналымен байланысын бүкілдей тоқтатқанын атап өтеді. Шоқай журналдың сол уақыттан бастап тек Азербайжан, Грузия және Солтүстік Кавказдың ұлттық топтарының баспасөз органы болып табылатынын айтады.827 Осыған мезгілдес, фашизмге қарсы басқа мүшелердің де, Шоқай секілді фашисттік саясаттың шылауында жүрген «Прометей» жұрналынан бойын аулақ ұстағандарын айта аламыз.828

825 Сонда, 31 б.826 Журнал 1938-1940 жылдары арасында 9 саны шықты.827 «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т.,

Алматы, «Қайнар», 1999, 159-бет.828 «Прометей Одағында» түркістандықтардан тек Шоқай ғана болғандықтан

оның шығуымен бірге Түркістан Ұлттық Одағы тобы да шыққан болып саналған еді. Сондықтан, одақта Түркістан да жоқ еді. Бірақ басқа ұлттық топтарға бірден көбірек қайраткерлер өкілдік еткендіктен біреуі кетсе де, екіншісі өзінің ұлттық тобына одақта өкілдік етуін жалғастырған болуы мүмкін.

Бұл жағдай бізге «Прометей» журналының жабылу себебін де түсіндіреді. Шоқай мен жолдастары фашизмге қарсы қатаң позиция ұстанғанмен, «Прометей Одағы» мүшелігінен бас тартпады. Бұл жағдай олардың «Прометейдегі» фашизме бет бұрушылықтың өтпелі екеніне сенгендіктерін көрсетсе керек. Шынында да нацисттермен байланыс жасаған прометейшілер уақыт өте келе жаңсақ жолға түскендіктерін аңғарды. Олар нацисттердің «Прометей Одағының мақсаттары мен идеяларынын жүзеге асырылуына ешқандай үлес қоспайтындығын ұғынып, олардан алшақтай бастады.829 Сөйтіп «Прометейдегі» фашисттік идеологияның үстемдігі аяқталды. 1938 жылдың орталарында Гвазава басқаруындағы «Прометей» журналы жабылды. Оның орнына 1938 жылдың қазан айынан бастап, Чулгин басқаруында «La Revue du Prometheé» деген атпен бір жаңа журнал шыға бастады.830 Шоқай да 1934 жылдан бері азайтқан және 1937 жылы мүлде тоқтатқан мақалаларын қайта бере бастады. Оның мақалалары алғашқы санынан бастап журнал беттерінде орын алды. «Прометей Одағының» жаңа баспасөз органына ендігәрі фашисттік және нацистік идеологияға қолдау көрсететіндер үстемдік жүргізе алмады. Алайда «Прометей Одағында» ондай мүшелер бүкілдей аластатылмады. Өйткені, Түркістан Ұлттық Одағының 1939 жылдың көктемінде Берлинде өткізілген конгресінде «Прометеймен» арадағы қарым-қатынастар қаралып, ТҰО-ның Прометеймен майдандастығына қауіп төндіріп тұрған элементтермен күресуге шешім қабылданды.831 Конгресс хаттамаларында бұл элементтер ашық түрде көрсетілмегенмен, бұлардың фашисттік идеологияның билікті қайта қолға алуы туралы алаңдаушылық екенін жорамалдауға болады.

«Прометейдің» нацисттерге қарсы мүшелерінің дұрыс бағытта екендігі көп өтпей-ақ белгілі болды. 1939 жылы 23 тамыз күні Герамания мен Кеңестер Одағының өзара шабуылдамастық

829 Y.T. «Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler». İstanbul, 1959, 12-13-бет.

830 Гвазаваның мақалалары жаңа журналда орын алмады. Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 19-бет. Бұл бізге оның фашизмге қарсы топпен бірге жұмыс істемегісі келмегендігін көрсетсе керек.

831 «Түркістан ұлттық одағы кеңес мәжлісі хаттамасы». Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, 5- жәшік, 1-2-бет.

2�� 2��

келісім-шартына қол қоюы нацисттердің бетпердесін ашып берді. Бұл жағдай большевиктерге қарсы күресті нацисттермен одақтаса отырып жүргізуді жақтаушыларды сең соққан балықтай сенделтіп тастаса,832 нацистер мен большевиктерді бір деп санағандардың дұрыс пікірде болғандықтарын көрсеткен еді. «Прометейдің» кейбір мүшелері үшін нацисттермен одақтасуды жақтауға ешқандай негіз қалмаған еді. Енді одақтың әрбір мүшесі нацисттерге қарсы еді. Сондықтан да «Прометейдің» фашисттерді жақтаушы мүшелері өз қателіктерін аңғарып, бұрынғыдай «La Revue du Prometheé» журналына мақала жаза бастады. Осы қайта бірігушілік журнал арқылы оқырмандарға мәлімделді. Журналдың басқа бір санында Шоқай, Чулгин, Мехтиев және Жордания атынан жазылған мақалада, неміс-кеңес коалициясына бірауыздан қарсы болатындықтары айтылды.833

Бірақ, немістердің Польша мен Францияны басып алуы «Прометей Одағының» Германия мен Кеңестерге қарсы жұмыс жүргізуіне мүмкіндік бермеді. Немістердің 1939 жылдың қыркүйегінде Польшаны,834 ал 1940 жылдың мамыр айында

832 Прометейге қарсы Кавказ тобының лидері Хайдар Бамматтың тауының бәрінен де көбірек шағылғаны анық. Фашисттердің көмегімен большевиктерге қарсы газет-журнал шығарған Бамматтың «Кавказ» журналын аталған келісім-шартқа қол қойғаннан кейін нацисттер жауып тастады. Сонымен, тек фашисттерге деген сенімі ғана емес, большевиктерге қарсы тобы да жойылған Баммат ренішті күйде Швейцарияға кетті. Екі жылдан кейін неміс-кеңес соғысы басталған кезде де, нацистік жүйеге деген сенімсіздігі әлі жалғасуда еді. Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 35-бет.

833 Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 31-бет. Германияның Түркиядағы елшісі Франц фон Папен 1941 жылы 5 тамыз күні Германияның Сыртқы Істер министрлігіне жіберген құпия баяндамасында «Прометейдің» түркі тектес мүшелерінің бір кездері Германияға достық ниетте болмағандықтары туралы ескертеді. «Alman Dışişleri Dairesi Belgeleri: Türkiyedeki Alman Politikası (1941-1943)». İstanbul, 1977, 27-30-бет.

834 Немістердің Польшаны басып алуы кезінде Варшавада азербайжандық Мехмет Эмин Ресұлзаде, Мирза Бала Мехметзаде мен Али Азертекин, солтүстік кавказдық Саит Шамил мен Билатти, украиналық Смол Стокий, грузин Имнаидзи, қырымдық Едіге Қырымал секілді мүшелер бар еді. Польша өкіметі 6 қыркүйек күні оларға көлік жіберіп, Польшадан аман-есен шығуларын қамтамасыз етті. Исхаки М. А. Lehistan’dan Gidiş. «Emel». No: 141-145, Mart-Aralık 1984, 87-104-бет. Польшаның лауазымды бір қызметкері, 1947 жылы Лондонда Саадет Чағатайға «Прометей» мүшелері туралы мына сөздерді айтты: «Ол бір дәуір еді. Ол ұлы адамдар біздің қонағымыз болатын. Ұлы жол бастаушымыз Ж.Пилсудский оларды білетін еді, олар секілді төрт құбыласы тең жаратылған ғажап адамдар енді оңай дүниеге келе қоймас». Чағатай С. Çokayoğlu, M. Y. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu». «Emel». Eylül-Ekim, 1972, 23-бет.

Францияны жаулап алуынан кейін «Прометей Одағы» іс-әрекеттерін тоқтатуға мәжбүр болды.835 Европада КО-ның ымырасыз қарсыласы болып танылған бір ұйымды, ҚО-ның екінші бір ымырасыз қарсыласы нацисттердің жоюы тарихтың қызық қарама-қайшылықтарының бірі болып табылады. Шоқай Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күрсінде он үш жыл бойы тағдырлас болған «Прометей Одағы» енді жоқ еді. Бұдан былайғы жерде бұл күресте жалғыз еді. Шоқай енді қуатты Кеңестер Одағына қарсы күресте, кімдермен одақтаса алатын еді_ ІІ-дүниежүзілік соғыс қарқынды түрде жалғасуда еді. Мұндай жағдайда кеңестерге қарсы кіммен иін тіресе күрес жүргізетін еді_ Шынтуайтына келгенде, «байтал тұрсын бас қайғы» мұндай алмағайып заманда, Шоқайдың большевиктерге қарсы күресті жалғастыруы мүмкін емес екені түсінікті. Ендігі мәселе – соғыстың бітуін күтіп оның нәтижесін көру еді. Бірақ, Шоқайдың пешенесіне Париждің бір шетіндегі Ножандағы үйінде отырып, соғыстың аяқталуын күту жазылмаған еді. Тағдыр оның алдына большевиктерге қарсы күресін соғыс жағдайында да жалғастыруын талап ететін жаңа бір одақтас шығаратын еді. Ол Германияның нацистік үкіметі еді. Бірақ, Шоқайдың бұл одақтасының бұрынғы одақтастарынан елеулі бір айырмашылығы бар еді. Шоқай бұдан бұрынғы одақтастарын өзі таңдап, өз ықтиярымен ынтымақтасқан еді. Бұл жолы жағдай мүлдем басқаша болды. Немістер оны өздері тауып алып, Кеңестерге қарсы бірге жұмыс жүргізуге ұсыныс жасады. Ол ұсыныс – Кеңес армиясынан тұтқынға түскен түркістандық әскерлерден жасақталған «Түркістан Легионына» жетекшілік ету еді. Шоқай бұл ұсыныспен келісетін бе еді_ Бұл сауалдың жауабын біз келесі тарауда іздейміз. Онда Шоқайдың өмірінің ең даулы мәселелерінің бірі болған «Түркістан легионының» құрылуына қанша үлес қосқанын талдауға тырысамыз.

835 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 22-бет. Польшаның басып алынуымен көптеген Прометей мүшесі немістердің қолына түсті. Олардың Польшада саяси іс-әрекеттер алып баруына тиым салынды. Сонда, 35-36-бет.

2�� 2��

2.4. түркістан легионы

Гитлердің нацистік партиясының басқаруындағы Германияның соғысқұмарлығы, Шоқайдың күнделікті өмірінің толықтай өзгеруіне себеп болды. Неміс армияларының Польшаны басып алуы, Европада соғысқа жетелейтін жанжалды жағдайдың тууына жол ашты. Мұнымен тек Шоқайдың ғана емес, бүкіл Европа елдерінің, әсіресе, Германияға көршілес Франция халқының тұрмыс-тіршілігі астан-кестен болды. Осыған мезгілдес неміс армиясы мен Кеңес армиясы жаулап алып өзара бөліскен Польшаның астанасы Варшавада «Прометей Одағының» жұмыстарының тоқтап қалуы заңды еді. Әлі соғысқа араласпай бейбіт жатқан Францияның өзінде аласапыран жағдай қалыптаса бастады. Соғыс қаупіне байланысты, бұл елдегі босқындардың барлық шығармашылық іс-қимылдары тоқтап қалды. Олардың ішінде Шоқайдың 1929 жылдан бері үздіксіз шығарып келе жатқан «Яш Түркістан» журналы да бар еді.

Сөйтіп, Шоқай Түркістан халқы үшін 1916 жылдан бері дамылсыз жүргізіп келе жатқан саяси жұмыстарына алғаш рет үзіліс жасауға мәжбүр болды. Сондықтан да, ол бүкіл назарын Европадағы соғысқа аударды. Ол Кеңестер Одағы мен Германияның басқыншылық әрекеттерін жіті бақылап талдауға күш жұмсады. Германияның Польшаны, Кеңестер Одағының да Польшаның артынша Финляндияны жаулап алуының қайда барып тоқтайтынын және екі мемлекеттің үстемдік құмарлығының әлемнің саяси тәртібіне қандай өзгерістер әкелетіндігін барлап-болжауға тырысты.836

Бұл үшін соғыс жаңалықтарынан біреуін де қалт жіберместен хабардар болуға күш жұмсады. Оның ең басты хабар көзі – лампылы ескі радиосы еді. Ол құлағын радиодан ажыратпады. Күндіз-түні радиосының қасында отырды. Қыстың қақаған суық күндерінде радионы үйдің ең жылы жері болып табылатын

836 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 120-133-бет.

ас бөлмесінде отырып тыңдады. Соғысқа байланысты жаңалықтарды түрлі арналардан тыңдау үшін, радионың құлағын ары бері бұрап отыруды әдетке айналдырды. Радиосы жақсы тартпаған немесе тыңдап отырған хабарының бір жерінде дыбыс өшіп кеткен кезде, я болмаса, шуылдың кесірінен жақсы тыңдай алмай қалғанында, қатты ашуланатын, тіпті кейде бала секілді ренжіп те қалатын. Сондықтан жұбайы Мария ас бөлмесінде тамақ пісіріп жүргенде, өте абайлап әрекет жасап тыныштықты сақтауға тырысатын. Мария Шоқайдың радио тыңдап отырған кезіндегі көңіл-күйін былай деп суреттейді: «Оның хабар тыңдау үшін қалай жанталасып тырысатындығын сөзбен айтып жеткізу қиын. Оны көзбен көру керек. Радионы біресе ұзын, біресе орта, біресе қысқа толқындарға ауыстырып, неміс, түрік, швейцар және орыс радио станцияларының арналарын дамылсыз іздейтін».837

Шоқай үшін тек радио жаңалықтары соғыстың бет алысын болжап білу үшін жеткілікті болмады. Соғыстың әлемді қайда апаратындығы туралы санасын мазалап жатқан сұрақтардың жауабын табу үшін тарих кітаптарына ден қойды. Жи-жиі Париждегі Ұлттық Кітапханаға барып, әсіресе, саяси тарих пен философия туралы кітаптарды оқыды. Осы кітаптар арқылы Германия мен кеңестердің діттеген мақсаттарын және мұнда қаншалықты табысқа қол жеткізе алатындықтарын болжауға тырысты. Әсіресе, екі мемлекеттің басшылары, атап айтқанда, Гитлер мен Сталиннің әлемдік билік құмарлықтарының адамзатқа қандай ауыртпалықтар әкелетіндігі туралы сауалдың жауабын іздеп шарқ ұрды.

Шоқайдың ойынша, олардың екеуі де адасқан озбырлар еді. Олар жаратылысынан саясат пен зұлымдықта бір-біріне тең түсетін. Олардың арасындағы дара айырмашылық – біреуінің нацист, ал, екіншісінің «интернационалист» болуы еді. Басқа бір сөзбен айтқанда Гитлер тек «неміс халқының атасы», ал, Сталин болса «халықтардың атасы» еді. Шоқай бұлардың бірінің ажалының екіншісінің қолынан болады деген ойда еді. Егер, олар әлемді билеу үшін ауызбірлік жасайтын болса, онда, оларға ешкім қарсы тұра алмас еді. Бірақ, Шоқай олардың достықтарының өткінші екендігіне сенді.838

837 Сонда, 120-бет.838 Сонда, 123-бет.

2�0 2�1

Шоқай кітапханада оқыған кітаптарынан түйген ойларын үйге келгенде, жұбайымен бөлісті. Оның айналасында ой бөлісетін басқа ешкім де жоқ еді. «Прометей Одағында» бірге жұмыс атқарған жолдастарының Польшада тұратындарын немістер тұтқынға алған болатын. Ал, Парижде үнемі кездесіп тұрған Ресейлік босқындарының көпшілігі қаланы тастап кеткен болатын. Олардың көбі Франция мен Германия арасында бұрқ еткелі тұрған соғыстан бас сауғалап Португалия арқылы Америка Құрама Штаттарына қарай беталған еді.839

Соғыс қаупін Шоқай да сезіп жүрді. Алайда, Францияны тастап кетуді ешқашан қаламады. Өйткені, ол қиын-қыстау күндерінде өзіне құшағын ашқан Францияны туған отанындай есептеді. Сондықтан, оның пікірінше, соғыстан қорқып Францияны тастап кетуге болмайтын еді.840 Ол соғыс бола қалған жағдайда, оның қиыншылықтарын француз халқымен бірге көруге тәуекел етті.841

Ақырында соғыс Францияаға да жетті. 1940 жылы сәуір айында, алдымен, Данияға, соңынан Норвегияға шабуылдаған неміс армиясы мамыр айында Бельгия мен Голландияны жаулап ала бастады. Енді соғыс Францияның шекарасына таяды. Франция қосындарын неміс шабуылдарына қарсы Мажинода шоғырландырып қорғаныс шебін құрды.842

Бірақ, майданнан париждіктер үшін қайғылы хабарлар келіп түсе бастады. Ол хабарларда Неміс армиясының Бельгияны жаулап алғандығы және Мажино шебін әлсірете бастағандығы айтылуда еді. Неміс армиясының аталған шепті бұзып жарып Парижге басып кіруі әрқашан мүмкін еді. Халық жаппай Парижден кетіп жатты. Қаланы әбден үрей билеп алды. Байлар жансауғалап дүкендерін тастап қашып жатты. Иесіз дүкендерге кіргендер қалағанын алып шығып жатты.843

Шоқай украин, грузин және азербайжан достарымен бұл жағдайды талқылау үшін Париждің орталығында кездеспек

839 Сонда, 124, 151-бет.840 Сонда, 124-бет.841 Саадет Чагатай Шоқайдың журанлист ретінде Швейцарияға көшіп баруына

болатынын, бірақ отаны ретінде көрген Францияны дұшпанға қиып кеткісі келмегенін айтады. Сонда.

842 Армаоғлы, Ф. «XX. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980». Ankara, 1984, 367-бет. 843 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 124-125-бет.

болды. Олармен неміс жаулап алушылығы кезінде қандай іс-шаралар көретіндіктері туралы әңгімелеспек еді. Бірақ, бұған мүмкіншілік болмады. Өйткені, достарын Парижді тастап, Бордо қаласына кетуге дайындық үстінде тапты. Достары бірге кетуге ұсыныс жасады, Шоқай оған келіспеді. Өйткені, ол қандайда бір қасіретке душар болса да, Парижден кетпеуге бел байлаған еді. Неміс басқыншылығына қарсы қолданған дара сақтық шарасы – архиві мен онша құны жоқ акцияларын бір банктің сейфіне сақтау болды.844

Алғашқы басқыншы неміс әскері Шоқай тұратын Ножанға 1940 жылы 14 маусым күні басып кірді.845 Шоқайлар сол күні үйлерінде еді. Әрбір сәт неміс әскерлерінің үйге басып кіруі мүмкін еді. Бірақ, үйге ешкім келмеді. Уақыт өте келе қалада тыныш тіршілік орнап, үйлерін тастап кеткендер қайта орала бастады. Немістер қала халқына сыпайы болуға тырысты. Мысалы, олар базардан алған заттарының ақысын төледі, сондай-ақ, тұру үшін тек бос ғимараттарды ғана таңдады. Соған қарамастан, қаладағы тіршілікте соғыстың ауыртпалығы сезіліп тұрды. Қалада азық-түлік тапшылығы пайда болып, талон жүйесі енгізілді. Халыққа азық-түлік өлшеп берілді. Барлық жерді меңіреу тыныштық басып, Париж құлазыған қалаға айналды.

Неміс әскерлерінен жекелей ешқандай қысым көрмесе де, жаугершілікте өмір сүру Шоқайды мезі етті. Үнемі әрекет үстінде жұмыс істеуге үйренген ол үшін қол қусырып үйде отыру адам төзгісіз қиын жағдай еді. Сол себепті мінезі өзгеріп ашушаң да болып кетті. Үйде отыра алмай жүрді. Ол енді соғыс пен жаугершілік өмірдің тезірек аяқталуын армандады.846

Күндер осылайша бір қалыпты, тұйық жағдайда өтіп жатқан кезде, көктемнің шуақ бір күні үйге Берлиннен бір күтпеген қонақ келді. Бұл Шоқай үшін үлкен бір жаңалық болды. Келген қонақ қырық жасар қараторы және сымбатты бір өзбек жігіті

844 Сонда, 124-бет.845 Мария неміс әскерлерінің 1940 жылы 13 мамыр күні Ножанға келгендігін айтады.

Сонда, 125-бет. Ал шындығында неміс армиясының Парижге басып кірген күні 1940 жылдың 14 маусымы болатын. Армаоғлы, Ф. «XX. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980». An-kara, 1984, 367-бет. Олай болса бұл күн 13 мамыр емес, 14 маусым болуға тиіс.

846 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 125-126-бет.

2�2 2��

еді. Бұл жігітті Шоқай мен жұбайы еш танымайтын. Оны алғаш рет көріп тұрғандары осы еді. Өзбек тілінде сөйлескен жігіт өзін таныстырды. Ол Уәли Каюм еді.

Шоқай Уәли Каюммен мұнан бұрын таныспаса да, ол туралы біраз жағымсыз әңгімелер естігені бар еді. Берлиндегі таныстары Уәли Каюм туралы оған кезінде ескерткен еді. Ол неміс полициясында жұмыс істегендіктен, оған еш сенбейтіндіктерін және сол себепті одан бойларын аулақ ұстайтындықтарын айтқан еді. Бір рет Уәли Каюм өзіне хат жазып, ТҰО атынан 1904 жылы 15 шілде күні туылғандығын және Түркістанның жергілікті халқының текті өкілі екендігін білдіретін бір хат дайындап беруін өтінген еді. Бұл хат оған үйленуі үшін керек еді. Шоқай оның бұл өтінішін орындады.847 Міне, сол жігіт енді, Шоқайдың үйіне өз аяғымен келіп тұр. Бірақ, Шоқай оны жақтырмады. Сол себепті, таңғы ас үстінде болса да, жақтырмағандығын білдіру үшін, қазақтардың дәстүрлі қонақ күту ережелерінен аттап өтіп, Уәли Каюмға шай ұсынбады. Уәли Каюмның айтқандарын салқын тыңдады.848

Кездесу бір сағаттай жалғасты. Уәли Каюм кеткеннен кейін Шоқайды үлкен уайым басты. Өйткені, Уәли Каюм оған бір суық хабар әкелген еді. Бір неміс өкімет қызметкері кездесу үшін өзін Берлинге шақырып жатқан еді.849 Бұл шақырту

847 Y.T. «Türkistan Kurtuluş Harketi İle İlgili Olaylardan Sahneler». İstanbul, 1959, 13-бет.

848 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 126-127-бет. Мария естеліктерінде бұл кездесудің 1940 жылы күз айында болғандығын жазады. Бірақ бұл кездесу 1941 жылдың көктемінде болуға тиіс. Марияның өзі де кейіннен Уәли Каюмның екі аптадан кейін сәуір айында екінші рет келгендігін жазады. Соған қарағанда Уәли Каюм алғаш рет наурыз айының екінші жартысында келген болуы керек. Уәли Каюм да Шоқайға алғаш рет 1941 жылы ішінде барғандығын айтады. Хан У. Қ. Mustafa Çokaybekni Eslab. «Halk Sozi». 27 Şubat 1992. Уәли Қаюм Германияға жоғары білім алуға жіберілген Түркістандық студенттер қатарында келді. Бұл турасында көбірек мәлімет үшін осы еңбектің «Яш Түркістан» туралы бөліміне қараңыз.

849 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 127-бет. Бұл қызметкердің кім болғандығы туралы нақты бір мәлімет кездестіре алмадық. Бірақ жобалауымыз бойынша, ол Неміс Сыртқы Істер министрлігінде Ресей Комитетін құру міндеті тапсырылған Граф Шуленберг болса керек. Өйткені Шуленберг 1941 жылы 27 желтоқсан күні Шоқайдың өлімінен кейін түркі тектес жаңа босқын лидерлер табуы үшін Уәли Каюмды қайтадан Парижге жіберді. Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 69-бет. Ал Уәли Каюмның Шоқайға профессор Герхард фон Менденің Берлин университеті Шығыс Институтына қызметке шақырғаны жөнінде сәлемін әкелгендігі туралы айтқан сөздері онша сенім туғызбайды. Veli Kayum, аталмыш мақала. ІІ-

Шоқайды шошытты. Өйткені немістердің өзін Берлинге не үшін шақыртқандығын түсіне алмады. Немістер Польшаны басып алмас бұрын «Прометей Одағы» жұмыстары кезінде нацисттерге қарсы екенін айқын көрсететін мақалалар жазғаны бар еді. Сондықтан, ол нацисттерге қарсылығымен танымал еді. Сол себепті, немістердің бұл кездесуде өзінен не сұрайтындықтарын немесе қандай салада пайдалатындықтарын түсіне алмай қойды. Бірақ, ешқандай бір қорытындыға келе алмады. Уәли Каюм болса, бұл туралы ешнәрсе білмейтін еді. Екінші жағынан шақыруға бармайтын болса, Францияны қол астында ұстап тұрған немістер керек болған жағдайда оны өз ықтиярсыз Берлинге алғыза білетін еді.850

Осындай ойлардың жетегіндегі Шоқай сақтық жасап, Уәли Каюмға кездесуге баратын-бармайтындығы туралы нақты жауап бермеді. Сәуір айында Уәли Каюм Ножанға екінші рет келді. Уәли Каюм бұл кездесуде де Шоқайды Берлинге баруға көндіре алмады. Шоқай әлі екі ойлы еді. Ақырында бір шешімге келу және Берлинде өзімен өткізілетін кездесудің мазмұнын білу мақсатында фон Мендеге бір хат жазды да Уәли Каюм арқылы жіберді.

Көп кешікпей Фон Мендеден жауап-хат келді. Бірақ, бұл хаттың мазмұны деректерде кездеспеді. Ол қандай болса да, Шоқайды Уәли Каюммен бірге Берлинге баруға көндірді.851 Сонымен, Шоқай Берлинге келді. Берлинде өзін шақыртқан неміс өкіметтік қызметкерлері Шоқайдан Кеңестердің әскери күші туралы мәлімет сұрады. Бірақ, Шоқай бұл туралы ешқандай мағлұматы жоқ екендігін, кеңестердің өзін тек Түркістан аймағының ғана қызықтыратынын, кеңестер туралы одан артық ешнәрсе білмейтіндігін айтты. Шоқай Берлинде бір апта болғаннан кейін

дүниежүзілік соғыстан кейін әлемде кең етек алған нацисттермен біргестесушілерге деген жек көрушілік сезім, Каюмды Шоқайды шақырған саяси мекемені жасырып, орнына Берлин Университеті секілді бір ғылыми мекемені алға тартуына себеп болса керек. Шоқай кейін Берлинге барып-бармау туралы шешімге келу үшін бұрыннан танитын фон Мендеге хат жазады. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 128 б. Егер Уәли Каюм фон Менде арқылы бір жұмысқа шақырту туралы ұсыныс әкелген болса Шоқайдың мұндай бір хат жазуына қажет болмас еді де, еш ойланбастан Берлинге барар еді.

850 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 128-бет.851 Сонда; Хан У. Қ. Mustafa Çokaybekni Eslab. «Halk Sozi». 27 Şubat 1992.

2�� 2��

Парижге оралды. Енді көңілі жай тапқан еді. Өйткені немістердің өзінде шаруасы болмады деп ойлады.852

Бірақ, бұл тыныштық ұзаққа бармады. Осы кездесуден шамамен екі айдан соң, атап айтқанда 1941 жылы 22 маусым күні Германия Кеңестер Одағына қарсы соғыс жариялады. Сөйтіп, Шоқайдың өмірінің жайбарат күндері аяқталды. Соғыс туралы Шоқай түске қарай көршісінен естіді. Күн жексенбі еді. Радиосы бір күн бұрын бұзылып қалғандықтан, таңертеңгі жаңалықтарды тыңдай алмап еді. Түске қарай Шоқай зайыбымен бірге, бір орыс ресторанында тамақтану үшін Париждің орталығына баруға үйінен шыққан еді. Жолда кездескен бір көршісі, соғыстан қай жақтың жеңіспен шығатындығы туралы сауал қойды. Сол кезде барып Шоқай соғыс хабарын естіді. Ол бұл хабарды әрі тебіреніспен және әрі таңданыспен қарсы алды. Сонда алғаш ойына оралған нәрсе, неміс армиясындағы жас офицерлердің тілегенінің болғаны еді. Өйткені Шоқай Берлинде жүрген кезде, неміс армиясында Кеңестер Одағына қарсы соғыс ашып-ашпау туралы тартыс болып жатқандығын естіген еді. Жас офицерлер ағылшындармен болған шайқастарда ұшыраған жеңілістердің орнын большевиктерге қарсы соғыста жеңіске қол жеткізіп толтыруды жақтауда еді. Ал, қарт тәжірибелі офицерлер болса, күш-қуаты туралы жеткілікті мағлұматтары жоқ Кеңестер Одағымен соғыспау керектігін айтып жатты.853

Шоқай үшін немістердің кеңестерге қарсы соғыс ашуы күтпеген уақиға болды. Сөйтсе де, ол мұның, Түркістанның Мәскеудің бұғауынан құтылуына септігі тиеді деп үміттенді. Сондықтан, қатты тебіреніп, толқыды. Жұбайымен Париж орталығына бара жатып жол бойы дамылсыз сөйледі. Аракідік саусағын жоғары көтеріп жазу жазған секілді ишараттар жасады.854 Зайыбының айтуынша Шоқай маңызды шешім қабылдар алдында үнемі осылай етеді екен. Шоқай бұл жағдайды пайдаланып қалу керектігін және бұл үшін жиналып мәселені талқылау керектігін айтты.855

Бұл мәселені талқылау керек еді. Бірақ, кіммен_ Неміс

852 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 128-бет.853 Сонда, 133-135-бет.854 Сонда, 134-бет.855 Сонда.

қол астындағы Парижде кеңестерге қарсы саяси идеяларды талқылайтын достарынан ешкім қалмағаны аян. Айналасында мәселені талқыға салып пікір алысатын ешкім жоқ еді.

Осындай ойларға шомылған Шоқай мен жұбайы қала орталығына жасаған серуендерінен үйлеріне қайтты. Үйлеріне кіргеннен сәл ғана уақыт өткен соң, үш неміс әскері жетіп келіп Шоқайды тұтқынға алды. Сол күні Парижде тұтқындалған жалғыз ол емес еді. Парижде тұрып жатқан кеңестерге қарсы орыс босқындарының алда келген өкілдері де тұтқындалды. Олардың барлығы Компиен лагеріне қамалды.856

Негізінде бұл лагерьді абақтыдан гөрі немістердің үкіметтік қызметкерлерінің білімін арттыру лагері деуге болады. Лагердегі жұмыстар Ресейлік босқындардың кеңестер туралы мәліметтерінен пайдалануға бағытталды. Немістер осы мақсатта босқындар арасында Кеңестер Одағы туралы конфренциялар мен талқылаулар ұйымдастырды. Шоқай да лагерьде Түркістан туралы бір баяндама жасады.857

Шоқайдың Түркістан туралы баяндамасын тыңдаушылар жоғары бағалап, осы тақырыпта тағы бір баяндама жасауын сұрады. Шоқай мұны шынайы ықыласпен қабыл алды. Бірақ, лагерьде екінші баяндаманы жасайтындай ұзақ уақыт қала алмады. Өйткені, Шоқайдың баяндамасын жалғыз тұтқындар ғана емес, лагерьдің неміс басшылары да жоғары бағалаған еді. Олар кеңестерге қарсы мұндай бір баяндаманы радио арқылы түркістандықтарға арнап оқуын сұрады.858 Жалпы алғанда Шоқай бұл ұсынысқа оң қарағанмен, радиодан сөз сөйлеуге бірден келісе қоймады. Өйткені, оның ойынша, Түркістанның

856 Сонда, 115, 135-136-бет. Компиен-Рояллю лагері саяси тұтқындар үшін дайындалған бір үйрету лагері еді. Бұл жерді француздар немістер басып алмас бұрын, әскери аурухана ретінде қолданды. Немістер Францияны жаулап алғаннан кейін бұл жерді алдымен ағылшын мен француз әскери тұтқындары үшін әскери лагерь ретінде пайдаланды. Кенес Одағына қарсы соғыс ашқаннан соң бұл лагерь, саяси тұтқындар лагері ретінде қолданыла бастады. Лагердің бұл мақсатта қолданылуы 1944 жылдың 28 тамызына дейін жалғасты. Компиен-Рояллю лагері туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Bouaziz G. «La France Torturé F.N.D.I.R.P.». Paris, 1979, 273-285-бет.

857 «Яш Түркістан (Молодой Туркестан)». Paris 1949-1950, 8-бет; Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 138-бет.

858 Шоқай М. Воспоминания. «Түркели». 1951, желтоқсан, 17-бет. Немістердің Шоқайдан жасауын өтінген баяндамасының мазмұны туралы нақты мәліметіміз жоқ. Әйткенмен одан түркістандықтарды кеңес билігіне қарсы көтеріп, неміс армиясына

2�� 2��

жергілікті халықына арнап сөз сөйлеу мен Түркістаннан тыс жерде шетелдіктерге баяндама жасау арасында үлкен айырмашылық бар еді. Түркістандықтарға өз отаны туралы баяндама жасайтын кезінде бар нәрсеге өте мұқият болып, әсіресе, өлкенің саяси шындықтары туралы қателіктерге бой ұрмауы керек еді. Әйтепегенде, баяндаманың пайда орнына зиян келтіруі мүмкін еді.859

Алайда, Шоқай соңғы екі жылдан бері соғыс жағдайында әлеммен байланыссыз өмір сүріп келе жатқан еді. Осы себепті Түркістандағы соңғы саяси оқиғалардан бейхабар еді. Ең маңыздысы Түркістанда жиырма жылдан астам уақыттен бері, кеңестік тәлім-тәрбиемен өсіп келе жатқан түркістандықтарда қалыптасқан жаңа саяси және мәдени көзқарастардан хабарсыз еді. Олардың Түркістанның дәстүрлі тарихы мен мәдени өмірінен жұрдай өскен болуы әбден ықтимал еді. Сондықтан, барлық нәрсеге кеңестердің көзімен баға беруге дағдыланып үйренген халыққа арнап сөз сөйлеудің өзіндік ерекшеліктері болуы заңды еді. Оларға сөз сөйлемес бұрын, ол қоғамды жақсы танып білген жөн еді. Сол себепті немістердің қолына тұтқын болып түскен түркістандық әскерлермен кездесіп, олардың ұлттық мәселелердегі ой-пікірлерін біліп алу қажет еді. Содан кейін ғана, түркістандықтарға арнап бір баяндама жасауға болар еді.860

Немістер Шоқайдың бұл ойын мақұл көрді және тұтқындармен кездесуге рұхсат алуы үшін Берлинге жіберуге шешім қабылдады. Сөйтіп, Шоқайдың Компиен лагеріндегі күндері аяқталды. Ол күндер үш аптаға созылған еді.861 Компиендегі пікірталас ортасы

жәрдемші болуға үндейтін бір баяндама жасауын сұрағанын жобалай аламыз. Мысалы, 1941 жылы 23 қазан күні неміс радиосынан Азербайжан аймағында Азербайжан тілінде берілген хабарда былай делінген болатын: «Азербайжандықтар! Мылтықпен, пулеметтермен қаруланыңдар! Жасырын ұйымдар құрыңдар! Жеңілейін деп жатқан дұшпандарың – большевиктерге қарсы соғысыңдар. Олардан қорықпаңдар! Отандарыңды құтқару үшін соғысыңдар және сөйтіп ұлттық намыстарынның барын дәлелдеңдер!», Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 172-бет.

859 Шоқай М. Воспоминания. «Түркели». 1951, желтоқсан, 7-бет.860 Сонда, 17-бет; Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul,

1972, 138-139-бет.861 Кеңес деректері Шоқайдың Компиен лагерінде бір жылға жуық қалғандығын

алға тартады. «Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г.». Жин. Дайын. Исхаков С. М. İslamic Area Studies Project Central Asian Researsch Series No 1,

Шоқайды бейжай қалдырмады. Лагерьдің бір ұнағаны – ол жерде талқыланған тақырыптардан гөрі, пікірталастар өткізетін бір ғылыми ортаның болуы еді. Бұл жағдай оған Петербургта өткен студенттік күндерін де еске түсірді. Кейіннен бұл туралы ой-сезімдерін жұбайына былай деп айтқан еді: «Білесің бе, мен ол жерде өзімді рухани тұрғыдан жасарғандай сезіндім. Студенттік жылдарым, баяндамалар, Петербург студенттерінің жиындары есіме түсті. Компиенде ашық аспан астында маңызды баяндамалар жасалды, саяси пікірталастар өткізілді.»862

Шоқай Берлинге қарай аттанбас бұрын екі күнге үйіне соқты. Берлин сапары үшін керекті дайындықтарын жасады. Түні бойы машинкасымен жазу жазды. Ол таңертең ертемен Парижге кетті. Келгеннен кейін тағы да жазды.863 Ол шілде айының орталарында Парижден Берлинге қарай бір әскери көлікпен жолға шықты.864

Шоқай Берлинге бара жатқанда, Кеңес дәуірінде өскен түркістандық жастармен алғаш рет кездесетіндіктен өте толқып тұрған еді. Бұл кездесулер, әсіресе 1922 жылдан бері шетелде Түркістан туралы жазған мақалаларындағы тұжырымдарының дұрыс бұрысын анықтауға мүмкіндік беретін

Токйо-Москва, 2001. В-бет. Бұл пікір шындыққа жанаспайды. Жалпы алғанда кеңес деректерінің сенімділігіне күмәнмен қарау керек. Өйткені кеңес архивтеріндегі деректер көбіне немістерге тұтқынға түсіп, легионда міндет атқарған және соғыстан кейін кеңестерге қайтарылған әскерлерден алынған жауап хаттамалары болып табылады. Бұл әскерлер Шоқаймен аз ғана уақыт бірге болғандықтан, олардың берген мәліметтерінің көпшілігі құлақпен естіген мәліметтерге, дәлірек айтқанда қауесеттерге негізделді. Сондай-ақ бұл жауаптарды алу кезінде әскерлерге қысым да көрсетілді. Осы себептерге байланысты бұл хаттамаларды қолданар кезде өте мұқият болу қажет. Айталық, хаттамаларда немістердің Шоқайды тұтқындаған уақыты да қате көрсетілген. Хаттамаларда Шоқайдың немістер Францияны басып алған кезде, яғни 1940 жылдың маусымында тұтқындалғандығы айтылады. Сол жерде. Бұл бұрын аталып өтілгендей, шындыққа жанаспайды. Карое болса Шоқайды немістердің Уәли Каюммен бірге тұтқындағандықтарын жазады. Careo O. «Soviet Empire. The Turks of Central Asia und Stalinism». London, 1967, 247-бет. Ал шындығында Уәли Каюмды немістер ешқашан тұтқындамаған еді.

862 Чоқайоғлы М. Как это было. «Яш Түркістан (Молодой Туркестан)». Paris 1949-1950, 8-бет.

863 Мария Шоқайдың не жазғанын білмейді. Бірақ қайтыс болғаннан кейін немістердің Марияға тапсырған Шоқайдың жеке заттары арасынан Түркістанның әсіресе мәдени және ой-пікір әлемін таныстыратын бір орысша мақала шықты. Бұдан бұрын бір еш жерде жарияланбаған бұл мақаланың сол мақала болуы әбден мүмкін. Мария кейіннен ол мақаланы жариялады. Мақаланың мәтіні үшін қараңыз: Шоқай М. Туркестан. «Яш Түркістан (Молодой Туркестан)». Paris 1949-1950, 9-17-бет.

864 Шоқай М. Воспоминания. «Түркели». 1951, желтоқсан, 17-бет; Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 138-139-бет.

2�� 2��

еді. Сол мақалаларында Түркістаннан шалғай жерде, Европаның кіндігінде тек кеңес баспасөзінде орын алған мәліметтерге сүйене отырып, қорытындылар мен тұжырымдар жасаған еді. Түркістанға бара алмағандықтан, олардың қанша дәлдікпен айтылғанынан бейхабар еді. Тұтқындармен сөйлескен кезінде осы мәселені анықтауға тырыспақ. Сондай-ақ, немістерге тұтқынға түскен түркістандықтардың толықтай кеңес жүйесінде білім алып өскен жастар болуы да оны қызықтыруда еді. Сол тәрбиенің түркістандық жастарды қандай сипатта қалыптастырғанын байқау мүмкіншілігіне де қол жеткізетін еді.865

Шоқайдың, әсіресе, олардың бұл туралы не ойлайтындықтарын білгісі келді. Бірақ, жастардың бұл туралы білетініне күмәнді еді. Ол бұл туралы ойларын былай деп ортаға салады: «...Тұтқындармен кездесетін болғандықтан толқып тұрмын. Олармен түсінісетін ортақ бір тіл таба аламыз ба_ Алайда, сол жастар мен туралы еш нәрсе білмейді. Еш нәрсе де естімеген. Менің шетелдегі іс-әрекеттерімнен де бейхабар. Сондықтан да, өте толқып тұрмын.»866

Бірақ, Шоқай Берлинге келгенде, соғыс тұтқындарымен бірден кездесе алмады. Лагерлерге барып аралау үшін алты аптадай күтуіне тура келді.867 Шоқайға лагерлерді көріп қайту үшін неліктен дереу рұхсат берілмегендігі туралы қолымызда ешқандай дерек жоқ. Дегенмен, бұған немістер басып алған Кеңес территорияларын басқару туралы НСДАП 868 мен Сыртқы Істер Министрлігі арасындағы билік тартысының себеп болғандығы даусыз.

Кеңестерге соғыс ашпастан бірнеше ай бұрын, аталған екі мекеме Кеңес Одағына басып кіру жөніндегі дайындық жұмыстарына бір-бірінен хабарсыз бастады. Бұл тұрғыда алғашқы жұмыстарды НСДАП-тың Сыртқы Саясат бөлімі бастады. 1941 жылы 31 наурыз күні бұл бөлімге қарасты «Шығыс Мәселелері

865 Сонда, 133-бет; Шоқай М. Воспоминания. «Түркели». 1951, желтоқсан, 18-19-бет.

866 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 138-бет.867 Сонда, 139-бет.868 Неміс тіліндегі толық аты «Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei» (Ұлттық

Социалистік Неміс Жұмысшы Партиясы) болған Нацистік Партиясының атының қысқартылған түрі.

Орталық Саяси бюросы» құрылды және оның төрағалығына Альфред Розенберг тағайындалды. 1941 жылы 20 сәуір күні Шығыс Европа аймағы мәселелерінің орталық атқару қызметкері деген лауазым алған Розенберг, өзінің жұмыс тобын жасақтай бастады. Соның алғашқы қызметкерлері арасында профессор Герхард фон Менде мен Георг Лайбрандт секілді тұлғалар орын алды.869 Сонымен, Розенберг неміс армиясы басып алатын Кеңес жерлеріндегі болашақ неміс билігінің жоспарларын жасай бастады.870

Розенберг басшылығындағы бюроның, ресми бір мекемеге айналуы соғыс басталғаннан кейін, Шоқайдың Берлинге аяқ басқан күндеріне сәйкес келді. 1941 жылы 16 шілде күні Гитлердің қатысуымен маңызды бір жиналыс өткізілді. Бұл жиналыста, Кеңестер Одағынан басып алынған аймақтармен айналысатын жаңа бір министрліктің құрылуы мен өкілеттіліктері туралы шешім қабылданды. «Басып Алынған Шығыс Елдері Министрлігі» деген ат берілген осы жаңа министрлікке ертеңіне Розенберг министр болып тағайындалды. Сөйтіп, Шоқайдың аралауға тілек білдірген тұтқын лагерлеріне жауапты болған және қысқаша Шығыс министрлігі (Остминистериум) деп аталған бұл жаңа министрлік 1941 жылы 17 шілдеден бастап өз жұмсын бастады.871

Шығыс министрлігінің ұйымдық құрылысы ауқымды және қызық сипатта еді. Саясат, экономика және әкімшілік секілді үш негізі бөлімнен тұратын министрліктің саяси бөлімі тақырыбымызға қатысты болғандықтан, ол туралы көбірек тоқталамыз. Бұл бөлімнің басына «министрал директор» яғни министірге тікелей бағынатын директор деген лауазыммен Розенбергтың жақын қызметтес жолдасы Лайбрандт тағайындалды.872 Саясат бөлімі

869 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 72-бет.

870 Сонда, 38-бет.871 Сонда, 72-бет; Glasneck J. «Türkiye’de Faşist Alman Propagandası». İstanbul

(жылы белгісіз), 203-бет.872 Кеңес деректері Шоқай мен Лайбрандтың 1933 жылдан бері бірін-бірі

танитындығын алға тартады. Ол деректер бойынша, Гитлер билік басына келгеннен кейін, 1933 жылы Шоқай Берлинде НСДАП Сыртқы Істер бюросы қызметкері Лейбрандпен кездеседі. Исхаковтың айтуынша, бұл кездесуден Лайбранд күшті әсер алды. Ол бұл оқиғадан біраз жыл өткеннен кейін 1938 жылдың наурыз айында Розенбергке жазған мәлімдемесінде, Шоқайдың түркістандықтардың лидері екендігін, сондай-ақ саяси және мәдени тұрғыда жоғары білімді екеніне баса көрсетеді.

2�0 2�1

де өз ішінде он салаға бөлінді. Олар төмендегідей болатын: 1. Жалпы саясат, бастығы – Сыртқы Істер Министірлігінен

Отто Бройтигам, 2. Остланд,873 бастығы – Сыртқы Істер Министірлігінен Петер

Клайст,3. Украина, бастығы – СС Обер-фюрер874 Вилгельм Кинкелн,4. Ресей,875

5. Кавказ,876 бастығы – фон Менде,6. Мәдениет,7. Қоныстану,8. Баспасөз,9. Жастар ісі,10. Әйелдер ісі.877 Соғыстан басталмастан бұрын, Германияның Сыртқы

Істер министрлігі де кеңестерге қарсы жүргізілетін соғысқа байланысты дайындық жасады. Бірақ, бұл жөнінде НСДАП-тың да жұмыстар жүргізіп жатқандығынан бейхабар еді. Екі мекеме арасындағы осындай байланыссыздық, уақыт өте келе

«Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г.». Жин. Дайын. Исхаков С. М. İslamic Area Studies Project Central Asian Researsch Series No 1, Токйо-Москва, 2001. В-бет. Бұл мәліметтің растығына күмәнмен қарау керек. Өйткені Лайбрандпен Розенберг арасындағы бастық-қызметкер байланысы 1941 жылдың басында басталған болатын. Осы себепті 1938 жылдың наурыз айында мұндай мәлімдеменің жазылуы екі талай. Сонымен қатар, Шығыс Министрлігінің босқын лидерлерге көңіл бөле бастауы және тұтқын комиссияларының құрылуы жоғарыда аталып өтілгендей 1941 жылдың тамыз айынан кейін басталды. Соның өзінде егер кеңес деректерінің Шоқай мен Лайбрандтың 1933 жылы қандай да бір себеппен кездескендіктерін шын деп қабылдасақ та, бұл кездесудің әрқандай бір біргестестікке айналмағандығын нық сеніммен айта аламыз. Өйткені Шоқай Гитлердің Германияда билік басына келуіне жылы қарамады. Сол себептен «Яш Түркістан» журналының басылымын бақылау мақсатында Берлинге келіп-кетулері сиреп кетті. Темир бұрын Берлинде жиі-жиі көріп тұрған Шоқайды Гитлердің билік басына келуінен кейін еш көрмегендігін айтады. Темир А. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 160-бет.

873 Остланд, яғни Шығыс елі, Балтық елдері мен Беларусияны қамтиды. Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 67-бет.

874 «СС обер-фюрер» – жоғары дәрежедегі бір «СС» шені.875 Бұл бөлімнің аты ресми түрде бар болғанымен, орыстар тұратын аймақтар

ешқашан неміс билігіне өтпегендіктен онша жұмыс атқарған жоқ.876 Бұл бөлім Кавказ халықтарымен қатар қазақ, өзбек және татар секілді

кеңестердің этникалық түркі халықтарымен де айналысқандықтан, Ресей бөліміне қарағанда ең ауқымды көлемдегі және белсенді органына айналды.

877 Сонда, 73-бет.

бәсекеге айналды. Бірақ, дайындықтарын бұрыннан бастаған және Гитлердің қолдауына ие болған Розенберг басып алынатын кеңес территорялары турасында өкілеттік алуда, Сыртқы Істер министрлігін қатардан шығаруда табысты болды.

Қолда бар деректер, Германия Сыртқы Істер министрлігінің Кеңестер Одағын жаулап алуға бағытталған алғашқы ұйымдық жұмыстарды 1941 жылдың сәуір айында бастағандығын көрсетеді. Сол айда министрлікте басып алынатын кеңес жерлері мәселесімен айналысатын бір Ресей комитеті құрылды. Бұл комитеттің төрағалығына елшілік кеңесшісі Георг Гросскоф тағайындалды. Бірақ, Ресей комитетінің жұмыстары НСДАП-тың Шығыс мәселелері Орталық Саяси бюросының жұмыстарынан артта қалды. Өйткені, одан бұрын жұмыстарына бастаған аталмыш бюро, Кеңестер Одағы жөніндегі мамандардың көпшілігін өз құрамына жинап алған еді. Осы себепті Гросскофтың фон Менде мен Лайбрандт секілді мамандарды Ресей Комитетіне алу ұмтылысынан бір нәтиже шықпады. Сондықтан Гросскофтың жұмыстары жаулап алынатын Украина, Кавказ және Қырым секілді аймақтарда құрылатын неміс басқару аппараттары үшін Сыртқы Істер Министрлігі қызметкерлерінен басқарушы мамандардың тізімін дайындаудан әріге бара алмады.878

Гросскофтың Ресей Комитетінің міндеттері мен жауапкершіліктерінің аясы, Кеңестер Одағына қарсы соғыс басталғаннан кейін белгіленді. Соғыстан бір апта өткеннен соң, Вернер Отто фон Хентиг кеңестердің оңтүстік-шығыс халықтарының (кавказдықтар, қырғыздар, татарлар тб.) мәселелерінен жауапты қызметкер болып тағайындалды.879 Ресей Комитеті, сондай-ақ, «Винета Шарк» кеңсесінің үгіт-насихат істерінің бір бөлімін міндетіне алып, Кеңестер Одағының бұратана халықтарына қатысты брошюралар дайындай бастады. 1941 жылдың 16 тамыз күнгі бір құжаттан аңғарылғанындай, Ресей Комитеті Кеңес армиясынан тұтқынға түскен татар, өзбек, қазақ секілді шығыс халықтарына арнап «Шығыс Түрік» атты бір брошюра дайындауға кірісті. Мұны Сыртқы Істер министрлігі

878 Сонда, 65-66-бет.879 Glasneck J. «Türkiye’de Faşist Alman Propagandası». İstanbul (жылы белгісіз),

200-бет; Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 65-бет.

2�2 2��

Ресей Комитетінде жұмыс істейтін қазандық Ғалимжан Идриси жасады.880

Қорытындылай келе, мынаны айтуға болады: Шоқай шілде айының ортасында Берлинге келген кезде881 тұтқындармен жүздесу мәселесінде билік таласына тап болды. Шамасы Шоқайдан радио арқылы түркістандықтарға қарата сөз сөйлеуін сұраған Шығыс министрлігі де, Ресей Комитеті де емес еді. Шоқайға мұндай өтініш жасаған нацистік өкіметтің Үгіт-Насихат Министрлігіне қарасты «Винета» ұйымы болуға тиіс. 1941 жылдың көктемінде листовка, брошюра және грампластинкалар арқылы кеңестерге қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу үшін құрылған «Винета» ұйымы, радио хабарларымен де айналысатын еді. Соғыстан бір аптадай бұрын орыс, украин, кавказ және түрік-татар халықтарының он шақты өкіліне қызыл армия қатарындағы жауынгерлерді әскерден қашуға шақырған үндеулерді оқытып, грампластинкаларға жазды. Бұл пластинкалар кейіннен радиодан жарияланды.882

Міне, осы жағдай бізді, Шоқайдан түркістандықтарға қарата радиодан сөз сөйлеуін сұраған мекеменің «Винета» ұйымы болуы тиіс деген қорытынды шығаруға жетеледі. Бірақ, Шоқай, мұндай сөз сөйлемес бұрын түркістандық тұтқындармен кездесуді қалады. Ал, мұндай кездесуді іске асыратын «Винета» ұйымы емес еді. Кездесуге рұхсатты беретін өкімет органы Шоқай Берлинге келген кезде жаңа белгіленіп жатқан еді. 17 шілде күні Шығыс Министрлігінің құрылуымен бірге кеңес тұтқындары жөніндегі билік Гросскофтан Розенбергке өтті. Сонымен, Шоқай Берлинде Гросскоф басқаруындағы Ресей Комитетінің түркістандық тұтқындарға жауапты қызметкері фон Хентигтен емес, Розенбергтің Шығыс министрлігінің кеңестік түркі халықтарынан жауапты қызметкері фон Мендеден рұхсат алатын болды. Ал, Шығыс министрлігінің болса, тұтқындар мәселесінде Ресей Комитетіне қарағанда басқаша жоспарлары бар еді. Шоқай бұл жоспарлардың жүзеге асырылуын күтуге мәжбүр еді.

880 Сонда, 66-бет. 881 Кейбір деректер Шоқайдың 1941 жылдың күзінде Берлинге келгендігін айтады.

қараңыз Сонда, 92-бет. Бірақ Шоқайдың өзінің және жұбайының естеліктерінен оның шілде айының орталарында Берлинге келгендігі анықталып отыр.

882 Сонда, 168, 172-бет.

Негізінде Шығыс министрлігінің соғыстың бастапқы кезеңінде тұтқындарға қатысты ешқандай жоспары жоқ еді. Олардан жәрдем отрядтарын жасақтау болса еш ойға алынбаған шара еді. Нацисттер тек тұтқындарды кейбір ережелер бойынша жіктеумен болды. Тұтқындар арасынан анықталған коммунисттік партияның жоғары лауазымды басшылары мен жоғары дәрежедегі мемлекеттік қызметкерлерін, еврейлер мен азиялықтарды өлтіріп тастап отырды. Сонымен қатар, азиялық мұсылман тұтқындардың сүндетті болуы, оларды еврейлермен шатастыруларына себеп болды. Сондықтан, мыңдаған тұтқын өлді.883

Шынтуайтына келгенде, кеңес армиясынан тұтқынға түскен түркі тектес және кавказдық мұсылман әсерлерді, неміс армиясында немесе қандай да бір ресми қызметте қолдану, нацистік идеологияға қайшы еді. Өйткені, нацисттердің адамдарды нәсілге қарай бөлу категориясы бойынша, татарлар мен Орта Азияның түркі халықтары «төменгі сатыдағы азиялықтар тобына» кіретін. Олар нацистердің пікірі бойынша, славяндардан да төмен нәсілге жатады. Тіпті, олар адамнан да төмен жек көрінішті бір мақұлық (untermensch) еді.884 Осы себепті неміс-кеңес соғысының бас кезінде, немістерден кеңес тұтқындарын пайдалану туралы ешқандай ой жоқ еді. Бұл пікір, соғыс басталғаннан кейін ғана қалыптаса бастады.

Бұл арада Германияның Кеңестер Одағына шабуыл жасауы, шетелдердегі украин, кавказ және түркі тектес Ресейлік босқындарды қозғалысқа түсірді. Олар Германияның соғыста КО-на күйрете соққы беретінінен, сөйтіп, елдерінің кеңестік бодандықтан құтылатынынан үміттенді. Осы себепті босқын жетекшілері арасында, кеңестердің жеңілісін жеделдету және отандарының саяси келешегін қайтадан қалыптастыру жұмыстарында белсенді рөл атқару үшін неміс өкіметімен ынтымақтасу ынтасы оянды.885

883 Сонда, 38-42-бет.. 884 Сонда, 40-бет. КСРО-ның татар, қырғыз және монғол халықтары да осы ұғымның

ішіне кіретін. сол жерде. Осы себепті Темир тұтқын лагерлеріндегі жұмыстарымен байланысты неміс ресми органдарына берген баяндамасында татарлардың «un-termensch» категориясына кіргізілмеуі керектігі туралы айтады. Темирдің бұл баяндамасының немісше мәтіні үшін қараңыз: Темир А. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 238-248-бет.

885 Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 282-284-бет.

2�� 2��

Осы мақсатта әртүрлі елдердегі неміс елшіліктеріне өтініштер түсті. Аталмыш өтініштерде неміс өкіметіне кеңестерге қарсы соғыста ерікті түрде жәрдем етуге ынта білдірілді. Олар неміс өкіметінен бұл көмектің қарымтасында, елдерінің тәуелсіздігін қамтамасыз етулерін сұрады.886

Екінші жақтан кеңес армиясы қатарындағы кейбір орыс емес әскерлердің соғыспастан немістерге өз еркімен беріліп жатқаны байқалды. Кеңес армиясында олардың көпшілігіне орыс тілін білмегендіктері үшін екінші сорттағы әскер ретінде қаралуда еді. Олардың бір бөлігі әскери жаттығу көрместен, тіпті қолына қару берілместен майданға жіберілген еді. Немістерге өз еркімен берілген әскерлердің қатарында кеңестік режимге қарсы әскерлер де болды.887

Босқын жетекшілерінің неміс армиясына жәрдемші болу өтініштері және кеңес армиясы қатарындағы кейбір жауынгерлердің неміс армиясына өтуі неміс армиясы құрамында кеңестік әскерлерден ерікті көмекші отрядтар жасақтау пікірін туғызды. Бұл пікір Шығыс министрлігі, Қарсы Барлау және Сыртқы Істер министрліктері тарапынан қолдау тапты. Бірақ, бұл пікірдің алғаш рет кімнен және қашан шыққандығы беймәлім.888

Оқиғалардың бұлайша өрбуіне байланысты, Шығыс министрлігі тамыз айында тұтқындармен айналысатын бір комиссия құрды. Бұл комиссияның басына НСДАП-тың «СА» полкінен штрумбанфюрер Гейбель тағайындалды. Бастапқыда бұл комиссияға тұтқындармен ұлттарына қарай айналысу үшін жеті адам кірді. Татар, башқұрт және фин тұтқындар үшін Ахмет Темір, Түркістанның өзбек, қазақ, қырғыз және түрікмен

886 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 52-бет.

887 Хайит Б. Türkistan II Dünya Savaşı Yıllarında (1939-1945). «Sovyetler Birliği’ndeki Türklüğün ve İslam’ın Bazı Meseleleri». İstanbul, 1987, 201-бет; Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» An-kara, 1984, 55-57-бет.

888 Сонда, 53, 66-67-бет. Өздоған тұтқындардан көмекші отрядтар жасақтау ұсынысын алғаш білдірген кісілердің Шоқай мен Уәли Каюм екендігін алға тартады. Бірақ бұл пікіріне ешқандай дәлел көрсетпейді. Сондай-ақ Шығыс министрлігі ұсынған бұл пікірдің Гитлер тарапынан да қолдау көргендігін айтады. Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 163-бет. Ал шындығында Гитлер керісінше бұл пікірге қарсы болатын. Оны көндіру оңайға соқпайтын еді.

тұтқындары үшін Уәли Каюм, солтүстік кавказдықтар үшін Әлихан Кантемир, азербайжандар үшін Мехмет Бей,889 грузин және армян тұтқындар үшін екі кісі және Мұстафа Шоқай белгіленді. Мұсылман және түркі тектес тұтқындармен байланысты қызметкерлердің төрағасы болып Шоқай тағайындалды. Ол, өзіне көмекші және аудармашы ретінде Уәли Кюмды таңдады. Комиссия мүшелеріне тұтқындарды ұлтына қарай анықтау және олармен сөйлесіп мәлімет алу қызметі жүктелді.890

Тұтқын комиссиясы алғашқы жұмысы үшін, 26 тамыз күні Ганофер маңындағы Өрбке және Берген-Белсен тұтқын лагерьлеріне қарай жолға шықты. Шоқайдың Берлинде бір жарым ай жатып тебіреніспен күткен тұтқындармен кездесу талабы ақыр-соңында жүзеге асатын болды. Бірақ, лагерьлерге барғанда Шоқай, сұмдық бір жағдаймен кездесті және бұл оның көңілін су сепкендей басты. Лагерьлерде тұтқындар аса қиын жағдайда, дәлірек айтқанда, өмір мен өлім арасында арпалысып жатқан еді. Азық, сусын және баспана тапшылығы кісі төзгісіз жағдайда еді. Бұл аз болғандай неміс әскерлерінің нацистік әсіре нәсілшілдіктен туындаған қан-құйлы озбырлығына тап болуда еді. Нацистік, әскерлер, әсіресе татарлар мен түркістандық тұтқындарды қит етсе, атып тастаудан тайынбады. Бұл жағдайларға куә болудын Шоқайға батқаны соншалық, оларды көргенше өліп кеткенді артық санады. Кейіннен жұбайына жасырын түрде жіберген хатында,891 соғыс тұтқындарының жүрек сыздатар ауыр жағдайын егжей-тегжейлі баяндады. Оның айтуынша, неміс

889 Бұл адамның фамилиясы анықтала алмады. Бірақ оның Мехмет Эмин Ресулзаде еместігін жақсы білеміз. Өйткені Мехмет Эмин Ресулзаде ол кезде Польшада болатын. Ресулзаде Берлинге Германия Сыртқы Істер Министрлігінің шақытуымен 1942 жылдың сәуір айында келеді. Бұл туралы қараңыз: Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 68-бет; Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 386-бет.

890 Темир А. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 218-219-бет; Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 39, 53, 92-93-бет; Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 294-295-бет.

891 Шоқай хатты Берлинге оралғаннан кейін сенімді бір танысы арқылы жіберді. Хатында жұбайынан оқығаннан кейін оны дереу жоюын сұрады. Хатты әкелген адам да, Мариядан хатты өзінің көзінше өртеп жіберуін өтінді. Сондықтан Мария хатты екі рет оқып шыққаннан кейін өртеді. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mus-tafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 140-141-бет. Бұл жайт бізге Шоқайдың нацисттерге сенбегендігін және оларға қарсы өте сақтықпен әрекет жасағандығын көрсетеді.

2�� 2��

әскерлері тұтқындарды мазақ ететін және ұнамсыз болмашы бір әрекеті үшін атып тастайтын еді. Аштық әбден өзекке түскен әскерлер, өлген жолдастарының жүректері мен бауырларын жеп, тірі қалудың амалын жасауда еді. Жұбайына жолдаған хатында Шоқай, өзі куә болған мұндай жан түршігерлік көрініс алдында өзінің адам екендігінен ұялғандығын атап өтті.892

Осылайша, Шоқай лагерлердегі алғашқы күннен-ақ Түркістанның саяси құқықтары үшін кеңестерге қарсы нацисттермен бірігіп күресудің мағынасыз және тіпті зиянды екендігін аңғарды. Соған қарамастан, өзі де тұтқын сипатында болғандықтан, тұтқын комиссиясындағы қызметінен бас тарта алмады. Сондықтан Шоқай міндетін жалғастыруға мәжбүр еді. Бірақ, өз еркінен тыс атқарған бұл қызметіндегі басты мақсаты – неміс армясының Кеңестер Одағына қарсы жүргізіп жатқан соғысында жеңіп шығуын қамтамасыз ету емес, тұтқындардың ауыр жағдайын біршама да болса жақсарту болды. Ол бүкіл жұмыс уақытын, тіпті өмірінің қалған бөлегін осы мақсатқа арнады.

Шынында да, соғыстың алғашқы апталарында тұтқындардың жағдайы сұмдық ауыр еді. Өйткені, бастапқыда кеңестік шығыс халықтарынан шыққан тұтқындардан көмекші отрядтар ұйымдастырумен қатар, лагерлерде жиналған жүз мыңдаған тұтқындардың мәселелері де ойластырылмаған еді. Бұл кезеңге байланысты жасалған зерттеулер де, лагерьлерде азық-түлік жеткіліксіздігі мен барактардағы денсаулыққа зиянды лас жағдай салдарынан, сондай-ақ, нацисттердің нәсілшілділдік зұлматынан мыңдаған тұтқынның өлім құшқанын растайды.893

Шоқай тұтқын лагерьлерінде көптеген мұсылман тұтқынның орынсыз нақақ атылып тасталынуына кедергі болды. Әсіресе сүндетті болуларына байланысты мұсылман тұтқындарды, немістердің еврей деп ойлап, атып тастау оқиғаларының азаюына елеулі рөл атқарды.894 Шоқай бір жолы, лагерьлерді

892 Сонда, 139-141-бет.893 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu

Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 38-39-бет.894 Мюхлен соғыстың алғашқы күндерінде сүндетті болғандықтары үшін еврей деп

есептелген көптеген түркістандық, татар және кавказдық мұсылман тұтқындардың атылып тасталынғанын айтады. Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 41-бет. Атылайын деп тұрған жерінде құтқарылғандардың бірі, кейіннен атақты тарихшы болған Баймырза Хайит еді. Бұл туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Жиһангир Е. Dr. Baymirza Hayit’in Hayat Hikayesi. «Dr. Baymirza Hayit Armağanı» Haz. Rasim Ekşi - Erol Cihangir. İstanbul, 1999, 40-бет.

аралап жүргенде отыз бес мұсылман тұтқынның тек сүндетті болғандықтары үшін атылайын деп тұрғандығын көрді. Ол дереу араша түсіп, тұтқындарды ажал аузынан алып қалды.895 Сондай-ақ, алдағы уақыттарда да бұған ұқсас қателіктерге жол бермеу үшін, бұл мәселе жөнінде неміс басшыларын хабардар етуге тырысты. Шығыс министрлігі, неміс қарулы күштері қолбасшылығы және СД өкілдері қатысқан бір жиналыста, мұсылмандардың сүндетке отырғызу дәстүрі туралы мәлімет берілді. Бұл мағлұматты кімнің бергендігі туралы ешқандай дерек болмаса да, Шоқайдың бұл жиналыстың өткізілуінде үлкен ықпалы болуы әбден мүмкін. Неміс ғалымы Мюхлен, 1941 жылдың тамыз айынан бастап сүндетті болғандықтары үшін мұсылмандарды атып тастау оқиғаларының сирегенін айтады.896

Шоқайдың қолында тұтқындардың ауыр жағдайын жеңілдетерліктей билік жоқ еді. Қолынан келері тек – немістердің басшылық орындарына баяндама хат жіберіп, бұл жағдайдың жөнделуін сұрау ғана еді. Қуә болған оқиғаларының әсерінде отрырып ауыр сынмен жазылған бір баяндама дайындады. Онда былай деді: «Сіздер, немістер, өздеріңізді Европаның ең өркениетті және мәдениетті халқы ретінде көресіздер. Егер, сіздердің мәдениеттеріңіз менің осы көргендерім болса, мен де сіздердің дәл осы тұтқындарша ауыртпалық және апатпен әдіре қалуларыңызнды тілеймін.897 Сіздер ХХ-ғасырда, Шыңғыс ханның ХІІ-ғасырда жасағынан да бетер зұлмат жасап жатырсыздар.» Ол бұл хатын, Уәли Каюмға неміс тіліне аудартып тиісті офицерлерге тапсырды. Хатты алған офицер Шоқайға ойын шектен тыс батылдықпен білдіргенін айтты. Бұған Шоқай «Егер сіз осыған байланысты мені атып тастайтын немесе дарға асатын болсаңыздар, мен дайынмын. Мұндай өркениетті қоғамда өмір сүргеннен, өлгенді артық санаймын. Мен осы сұмдық көріністерден

895 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 140-бет; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 55-бет.

896 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 42-бет.

897 Шоқайдың бұл тілегі орындалғандай, немістер соғыстың ақырында ауыр жеңіліске ұшырады. Германия бомбылаулардың салдарынан жермен-жексен болды.

2�� 2��

кейін өмірге деген үмітімді үздім» деп жауап қайтарды.898

Шоқайдың лагерь шарттарының жақсартылуы жолындағы ескертулері мен күрестерінің зая кетпегендігін деректер анықтап отыр. Зерттеуші Мюхленнің айтуынша, 1941 жылдың тамыз айынан бастап кеңестік мұсылмандарының топ-тобымен өлім оқиғалары айтарлықтай дәрежеде азайған.899 Легионда болған бір тұтқын Шоқайдың лагерьлеріне келіп кетуінен кейін, жағдайларының жақсарғандығын атап өтеді. Шоқайдың аралап кетуінен кейін лагерьде тұтқындар тазалық үшін монша, душқа түсірілді, тағамдары жақсартылды.900

Шоқай тұтқындардың лагерьлердің ауыр шарттарына төзулері үшін көңіл-күйлерінің көтерінкі болу керектігін жақсы түсінді. Бұл үшін ең алдымен тұтқындарға өзінің қолында ешқандай билік жоқ екендігін және немістердің нацистік идеологиясының зұлымдығынан туған өз үмітсіздігі мен пессимизмін көрсетпеуге тырысты. Содан кейін олардың көңіл-күйлерін көтеру үшін біле тұра өтірік айтып, жалған уәделер берді. Марияға жазған хаттарының бірінде былай дейді: «Менен жәрдем күткен және маған үміт артқан осы бақытсыз байғұс жандарға ешқандай көмек көрсете алмағандығыма байланысты жан азабын шегудемін; мен оларға көмектесуге уәде берудемін және оларды жұбату үшін біле тұра өтірік айтудамын.»901

Шоқайдың бұл мәселеде белгілі дәрежеде табысқа жеткендігін тұтқындардың бірінің естелігінен байқаймыз. Шоқай барған тұтқын лагерьлерінің бірінде болған және соғыстан кейін Қазақстанға қайтқан Мақсұт Нәбиев естелігінде осыған байланысты былай дейді: «Бір қазақ зиялысы келіп, түркі тектес тұтқындардың барлығын бір жерге жинады. Оның сол кезде не айтқаны дәл есімде жоқ. Бірақ, сөздері жүрегімізге жылы тиді. Айтқан пікірлері ұнады. Оның қарапайым кісі еместігі, өте мәдениетті жан екендігі көрініп тұрды. Кейіннен білдік, ол кісі Мұстафа Шоқай екен.»902

Бұл арада Шоқай тұтқындармен өткізген кездесулерінен Түркістанның саяси жағдайын білуге мүмкіндік тапты. Сан жылдар

898 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 140, 165-бет.

899 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 42-бет.

900 Кәкен А. «Түркістан легионы». Астана, 2000, 53-бет. 901 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 164-бет.902 Кәкен А. «Түркістан легионы». Астана, 2000, 53-бет.

шетелде босқында жүріп Түркістандағы Кеңес билігі туралы жасаған тұжырымдары мен сындарында жаңылыспағандығына көз жеткізді.903

Тұтқын комиссиясының Ганофер маңындағы Өрбке және Берген-Белсендегі жұмыстары 1941 жылдың 27-28 тамыз күндері арасында екі күнге созылды. Бұл жерде жұмыстарын бітірген комиссияның келесі аялдамасы Шығыс Пруссиядағы лагерьлер еді. 1941 жылдың 6-25 қыркүйек күндері бұл жерде орналасқан жеті лагерьді аралады. Олар: 1.Торн, 2. Просткан, 3. Сувалки, 4. Ширвиндт, 5. Метзикен, 6. Погеген, 7. Ебенроде лагерлері еді.

Комиссияның үшінші жұмыс аймағы Польша мен Украинадағы лагерьлер болды. 7 қазан мен 30 қараша күндері арасында жасалған бұл сапарда бес лагерьдегі тұтқындармен жүздесілді. Ол лагерьлер: 1. Лемберг, 2. Ярослау, 3. Кочановка, 4. Деба, 5. Самош еді.904

Тұтқын комиссиясы өз жұмысын жалғастырып жатқан кезде нацистік өкіметтің жоғарғы басшылықтарында тұтқындардан көмекші отрядтардың жасақталуына деген қарсылық азая бастаған. Бұл мәселеде Германияның Анкарадағы елшісі Франц фон Папен маңызды рөл атақарды. Папен Түркияның бейтараптығын Германияның пайдасына бұрып, соғысқа араластыру үшін жанталасуда еді. Бұл мақсатын іске асыру үшін Түркияның саяси қайраткерлері мен зиялыларының түрікшілдік сезімдерін қозғамақ болды. Папенмен етене жақын байланыс орнатқандар, көбіне бұрынғы әскери генералдер еді. Олардың бірі Энвер Пашаның інісі – Нури Паша (Киллигил) еді. Папен қыркүйек айында Нури Пашаның Берлинде Германия Сыртқы Істер министрлігінің қызметкерлерімен кездесуін қаматамасыз етті. Бұл кездесудің хаттамаларына қарағанда, Нури Паша мұсылман және түркі тектес соғыс тұтқындарынан жеке отрядтар жасақталуын және бұл мәселеде өздерінің қол ұшын беретіндіктерін айтты.905

903 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 141-бет.904 Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-

Hatıralar». Ankara, 1998, 221-222-бет.905 Германия Сыртқы Істер кеңесшісі Вөрманның 1941 жылы 26 қыркүйек күні

жазған хаттама мәтіні үшін қараңыз: «Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, series D.V. 13. The War Years». U.S. Government Printing Office, Washington, 1964, 571-575-бет; Құжаттың түрік тіліндегі аудармасы үшін қараңыз: Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 315-319-бет; Гилязов И, «На другой стороне коллаборатционисты из Поволжско-Приуральских татар в годы второй мировой бойны». Казан, 1998, 65-66-бет.

2�0 2�1

Соғыс тұтқындарынан легиондар құру пікіріне Гитлердің келісімін алуда да Папен маңызды рөл атқарды. Папен ұзақ уақыттан бері, басқа екі түрік генералымен де жақын қарым-қатынас орнатып жүрді. Олардың бірі – Стамбул Соғыс Академиясының қолбасшысы (командирі) генерал Али Фуад Эрден, ал, екіншісі – «Жумхуриет» пен «Сон Поста» газеттерінің ұлтшыл жазушысы, зейнеттегі генерал Хүсни Эмир Эркилет еді. Папен олардың 1941 жылы қазан айында Берлинге сапар шегуін қамтамасыз етті.906 Германияның кеңестерге қарсы соғыста жеңіске жететіндігіне сенген екі генерал, басып алынатын кеңес территориясының түркі халықтарының өлкелерінде ұлттық мемлекеттер құрылуын жүзеге асыруды көздеді. Олар сол мақсатқа жету үшін неміс өкіметімен ынтымақтасуды жөн көрді. Сонымен бірге, олар керек болған жағдайда Түркияның да Германиямен бір сапта соғысқа қатысуын қамтамасыз етуге тырысты. Сондай-ақ кеңес тұтқындарына жақсы қаралуын, олардан бір армия құрылуының пайдалы болатындығы туралы пікірді жақтауда еді.907

Эрден мен Эркилет пашалар Берлинде Сыртқы Істер министрлігі қызметкерлерімен кездескеннен кейін, соғыстың шығыс майданына сапар шекті. Сол жерде олар Гитлердің қабылдауында болды.908 Бұл қабылдауда екі паша Гитлерге өз пікірлерін білдірді. Гитлердің бұл екі пашамен болған кездесуден үлкен әсер алғандығын айта аламыз. Өйткені, зерттеушілер Гитлердің тұтқын әскерлерден көмекші отрядтар жасақталуына осы кездесуден кейін келісім бергендігін айтады.909

Осылайша, неміс өкіметінің жоғары лауазымды басшыларының шығыс халықтарынан көмекші отрядтар жасақтау мәселесіндегі қарсылықтары жойылып легиондарды ұйымдастыру барысында алғашқы жұмыстар жасала бастады. Розенберг мұсылман және

906 Бұл сапар туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Еркилет Х. Е. «Şark Ceph-esinde Gördüklerim». İstanbul, 1943.

907 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 79-81-бет; Glasneck J. «Türkiye’de Faşist Alman Propagandası». İstanbul (жылы белгісіз), 164-бет.

908 Сонда; Еркилет Х. Е. «Şark Cephesinde Gördüklerim». İstanbul, 1943, 216-228-бет. Эркилет Паша Гитлермен соғыстың барысына байланысты сұхбаттарын егжей-тегжейлі баяндайды, бірақ тұтқындармен байланысты ешбір әңгімеге орын бермейді.

909 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 81-бет; Байшуақұлы Ә. Түркістан легионны туралы шындық. «Қазақ әдебиеті». 27 қараша, 1992, 10-бет.

түркі тектес тұтқындардан көмекші отрядтар жасақтау жөніндегі жобасын, желтоқсан айының басында Гитлерге ұсынды. Гитлер жобаны бекітіп, 1941 жылы 22 желтоқсан күні неміс қарулы күштері құрамында түркістандықтардың, армяндардың, грузиндердің және кавказ мұсылмандарының легиондарын құру туралы бұйрық берді.910

Легион жобасына Шоқайдың қалай қарағандығы туралы өз жазбаларында қандай да бір мағлұмат кездеспейді. Солай бола тұрса да, Шоқайдың бұл жобаға жылы қарамағандығын, сондай-ақ, бұл жобадан тыс қалуға тырысқандығын айта аламыз. Өйткені, Шоқайдың бұл жобаға қатыспауы үшін маңызды себептер бар еді. Олардың ең бастысының, шығыс халықтарын төменгі адамдар ретінде көрген нацистік идеология екені анық. Нацисттер Шоқай саяси құқықтарын қорғау жолында қаншама жылдар күрескен қазақ, қырғыз, өзбек және татар секілді халықтарды төмен санады. Бұл көзқарас, нацистік биліктің ең жоғарысындағы Гитлерден бастап, нацистік партияның ең төменгі сатысындағы қарапайым мүшесіне дейін, нацистердің бәріне тән болды. Гитлер де осы көзқарасты қолдаған баяндамалар жасайтын. 1941 жылы 11 желтоқсан күні Райштагта сөйлеген сөзінде Гитлер, соғыста большевиктер жеңген жағдайда, Европаның бейбітшілігін монғолдар мен татарлар белгілейтінін және мұның өзінің бүкіл Европаны үлкен бір апатқа ұрындыратынын атап өткен еді.911 Гитлердің бұл сөздері нацисттердің монғолдар мен татарларды дос емес, дұшпан ретінде санайтындықтарын ашық түрде көрсетеді.912

Гитлерде Түркістан халықтарын қорлау шамадан тыс болатын. Оның пікірінше Германия Кеңес территориясына билігін жүргізер

910 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 53-54-бет; Гилязов И, «На другой стороне коллаборатционисты из Поволжско-Приуральских татар в годы второй мировой бойны». Казан, 1998, 70-бет. Кавказ мұсылмандары Легионы кейіннен Азербайжан және Солтүстік Кавказ легиондары болып екіге бөлінді. Осылайша алғаш рет бес легионның құрылуы туралы шешімге қабылданды.

911 Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 300-бет.912 Хайит те натцистердегі большевизм бастауының моңғолдар мен азиялықтар

болғандығы туралы пікірдің түркістандық тұтқындарға деген сенімсіздік тууына себеп болғандығын көрсетеді. Хайит Б. Türkistan II Dünya Savaşı Yıllarında (1939-1945). «Sovyetler Birliği’ndeki Türklüğün ve İslam’ın Bazı Meseleleri». İstanbul, 1987, 202-бет.

2�2 2��

болса, Орта Азияның түркі халықтарымен ешқандай да қарым-қатынас жасалмайтын еді. Тек оларды неміс ықпалы астында ұстап отыру мақсатында, жыл сайын бір топ қырғызды неміс астанасына саяхатқа алып келуге болатын еді. Бұдан басқа олармен ешқандай да бір байланыс орнатуға болмайтын еді.913 Ал, шындығында, Шоқай бір саяси қайраткер ретінде халқын төмен көретіндермен ынтымақтастық жасай алмас еді. Бұдан алдын баяндалғанындай, Шоқай үшін халқының намысын қорғау барлық нәрседен жоғары тұратын. Большевиктерге қарсы саяси салада талай жылдар бойы бірге күрес жүргізген Керенскиймен ат құйрығын кесісіп жолдарының айырылуының ең басты себебі де – оның басқаруындағы «Дни» газетінің түркістандық әйелдерді орангутанға теңеуі еді. Бұл теңеу Шоқай үшін адам төзбес қорлау еді. Алайда, нацисттердің барлық Түркістан халқын қорлауы бұдан да бетер еді. Мұндай қорлауға Шоқайдың шыдауы мүмкін емес еді. Елін мұндай пиғылдағы адамдардың қолына өткізу үшін Шоқай КСРО-ға қарсы соғыса алмас еді.

Нацисттердің Кеңестер Одағындағы түркі халықтарына ешқандай саяси құқық беруге ынталы емес екендіктері, сол кезде басқалардың да назарынан тыс қалмады. Қырымда демократиялық ұлттық басқару жүйесінің құрылуы үшін жеті ай бойы Берлінде кездесулер өткізген Мүстежип Үлкүсал, ақырында, нацистермен одақтасудың Қырымның мүддесіне қайшы екендігін аңғарды. Үлкүсалдың пікірінше, немістер жаулап алған Кеңес территориясының түркі өлкелерінде демократиялық құқықтар беруді жақтамайтын еді. Большевиктер секілді нацистер де түркі елдерін отарлауды мақсат етті. Үлкүсал немістердің мұны, орыстардан да анайы және жедел түрде жүзеге асыратынын түсінді. Онын пікірінше, немістердің басқаруы кеңестік түркі тілдес халықтар үшін қожайын ауыстырудан басқа ештеңе емес еді.914 Сондықтан, бүкіл күресін Түркістан тәуелсіздігіне арнаған Шоқайдың Гитлердің нацистік партиясымен саяси салада қандай да бір ынтымақтастыққа баруы мүмкін емес еді.

913 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 41-бет.

914 Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 387-бет.

Шоқайдың өзі де нацистік нәсілшілдіктің түркі-татар халықтарын қорлаған әрекеттеріне тап болды. Бір жолы, тұтқын лагерьлерін аралап жүргенінде, азиялық болғаны үшін оны төмен көрген бір гитлершіл әскер өзіне жол бермегендігін желеу етіп оны шапалақпен тартып жіберді.915 Бұдан да ауыр оқиғаға Шоқай Берлин көшелерінің бірінде душар болды. Жолда кездескен бір эсэсшіл есерсоқ Шоқайға тиісіп, бетіне ұрды. Фон Менденің мұралары арасында сақтаулы «Кавказ Саясаты» атты басылмаған бір еңбекте келтірілгеніндей, ол жігіт дереу тұтқындалып жауапқа тартылған. Ол таяу арада төменгі адам туралы бір кино тамашалағанын және сол нәсілдің алғаш кездескен өкіліне жек көрушілік сезімін көрсеткісі келгендігін айтты. Осы оқиғаға байланысты бір үкіметтіқ қызметкер Шоқайдан кешірім сұрады.916

Шоқайдың нацистермен ынтымақтасудан аулақ болуына түрткі болған нәсілшіл идеологиядан басқа, тағы бір маңызды себеп – легион жобасы қабылданған тұста, Германияның Орта Азия жөніндегі саясатының әлі белгіленбеуі еді. Шоқай ™тұтқын лагерьлерінде қандай мақсатқа қызмет етіп жүргендігін білмегендіктен абыржулы еді. Шоқай осыған байланысты мазасыздығын жасырмастан маңайындағыларға жиі-жиі айтып жүрді. Желтоқсан айының орталарында, Ғалимжан Идриси Үлкүсалға Шоқайдың келешек туралы еш нәрсе білмейтіндігін айтып шағымданып жүргендігін айтты.917

Расында да желтоқсан айында соғыстың басталғанына шамамен алты айдан артық уақыт өтуіне қарамастан, нацисттік өкімет жаулап алынған Кеңес жерлерінің болашағы туралы саясатын әлі белгілемеген еді. Бұл мәселе туралы неміс өкіметі төңірегінде басты екі көзқарас талқыланып жүрді. Біріншісі КСРО-ны тұтастай неміс отарына айналдыру еді. Бұл көзқарас бойынша, кеңестік республикаларда жергілікті халықтарға ешқандай да билік құқығы берілмейтін еді. Барлық билік неміс басшыларының қолында болатын еді. Ал, екінші көзқарас болса,

915 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 146-бет.916 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu

Halkları’nın Milliyetçiliği» Ankara, 1984, 50-51-бет.917 Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 295-бет.

2�� 2��

Кеңестер Одағын автономиялық әкімшілік аймақтарға бөліп, жергілікті өкілдерге билік беру керек деп білді. Бірінші және қатаң көзқарасты Шығыс Министрлігі, ал екінші идеяны болса, Сыртқы Істер Министрлігі жақтады.918 Дегенмен екі көзқарастың ешбірінде нацистік басшылықтың Түркістанға тәуелсіздік беру ынтасы байқалмады. Нацистердің Түркістанға беруге лайық деп тапқан саяси құқықтарының өзі, кеңестер берген құқықтармен салыстыруға да тұрмайтын еді. Алайда Шоқайдың саяси күресі негізгін Түркістанның толық тәуелсіздігіне негізделген еді. Ол бұдан басқа ешқандай да бір саяси мақсатты қабылдамақ емес еді.919

Нацистермен ынтымақтаспауына тағы бір себеп ретінде, Шоқайдың жеке қасиеттерін айтуға болады. Ол қан төгісті соғысқа әрқашан қарсы болды. Саяси күресті үнемі бейбіт жолмен, яғни, пікір жолымен жүргізуді жақтады. Сондықтан, оның әскери жасақтарға қолбасшылық етуі мүмкін емес еді. Шоқайдың соғыс пен әскери киімді (униформа) жек көретіндігі соншалық, әлемде армия аты берілген қандай да бір мекеменің болуының өзін қаламайтын еді. Сонымен қатар, бейбітшілік пен тәртіпті сақтау үшін әскер мен полиция секілді қарулы күштердің керек екендігін де мойындайтын. Дегенмен, мұндай мекемелердің бірінде қызмет атқарғысы келмейтін. Әлемде соғыссыз, бейбіт тіршілік орнауы үшін адамдардың не істеуі керектігі туралы ұзақ толғанатын. Ақырында, адамдзаттың ол деңгейге көтеріле алмайтындығы және мұның бір утопия екендігі туралы қортындыға келетін.920

Қорытындылап айтар болсақ, Шоқай Түркістан легионына қатысудан үзілді-кесілді бас тартты. Шоқайдың «Яш Түркістан» журналын шығаруында ұзақ жылдар бойы жанқияарлықпен көмектескен Тахир Чағатайдың жұбайы Саадет Чағатай да осындай пікір айтады. Чағатай Шоқайдың немістердің тұтқын жерлестерін

918 Сонда, 289, 304-бет. 919 Түркияда фон Папенмен байалнысқан түрікшіл топтардың күткен үміттері де

Кеңестер Одағындағы түркі өлкелерінің тәуелсіз болуы еді. Бірақ олар бұл үмітттерінде қателескен еді. Өйткені нацистік өкіметке түрік қоғамында неміс жеңісінің кеңестік түркі елдерін тәуелсіздікке жеткізеді деп үміттенушілдіктің бар екені айтылғанда, Германия Сыртқы Істер Министрлігі қызметкерлері мұны салқын шыраймен қарсы алған еді. Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 354-бет.

920 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 164-бет.

орыстарға қарсы өз шептерінде соғысуға ынталандыру туралы талаптарына келіспегендігін атап өтеді. Оның айтуынша, Шоқай мұндай бір іс-қимылға үлес қоспайтынын ашық түрде білдірген. Шоқай немістерге түркі тілдес кеңестік тұтқындарды майданға жібермеуге кеңес берді. Оның орнына оқуларын аяқтамай жатып, Кеңес армиясы қатарында соғысқа айдалып, тұтқынға түскен жастарды білім алуларын жалғастырулары үшін оқуға жіберулерін, ал, басқа тұтқындардың болса майдан тылында жұмыс істетілуін ұсыныс етті.921

Шоқай жұбайына жазған соңғы хаттарының бірінде, мұндағы жағдайдың өзін қанағаттандырмағандығын және бірнеше күн ішінде Парижге қайтатындығын мәлімдеді.922 Шоқай бұған ұқсас тағы бір хатты Стамбулдағы Тахир Чағатайға да жіберді. Хатында былай деді: «Бұл жердегі кездесулерім аяқталды. Парижге қайтуға шешім қабылдадым... Германияда бізді қызықтыратын мәселелер туралы мағлұмат алғың келсе, бұл жұмыстарға тікелей араласып жүрген Уәлиге хат жаз. Осы қысқа хатты бұрынғы досымыз Вичи арқылы почтаға салғызып отырмын. Парижге оралғаннан кейін жазатын егжей-тегжейлі хатымды күтерсің.»923 Бұл хат Шоқайдың легион жобасына келіспегендігін, сонымен қатар, енді тұтқын комиссиясындағы қызметін тастап Парижге қайтуға бет алғандығын бізге айқын көрсетеді. Егер, Шоқай Парижге оралса, Чағатайға жіберетін хатында бәлкім де Түркістан легионы туралы ой-пікірлерін ашық түрде жазатын еді. Бірақ, Парижге қайту Шоқайдың маңдайына жазылмады.

Тұтқын комиссиясы барған Польшадағы Ченстохав лагері, Шоқай аралаған соңғы лагер болды. Комиссия келген кезде, лагерде сүзек ауруы шыққан еді. Соған қарамастан комиссия тұтқындармен кездесулер өткізді. Осындай кездесулердің бірінде, бір тұтқынның намангандық болуы Шоқайдың назарын аударды және оған: «Сен Мұстафа Шоқай деген есімді естіген бе едің_» деген сауал қойды. Тұтқын жігіт бұл есімді бұдан

921 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 6-бет.922 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 40-бет.923 Y.T. «Türkistan Kurtuluş Harketi İle İlgili Olaylardan Sahneler». İstanbul, 1959, 14-

бет.

2�� 2��

бұрын естігенін, оның Түркістан автономиясының бас министрі болғанын және кейіннен кеңестер алдында қарсы-төңкерісшіл элемент жағдайына түскендіктен шетелге шығып кеткенін айтты. Бұл жауапқа риза болған Шоқай енді: «Шоқайды көрсең не істер едің_» деп сұрады. Ол еш кідірместен «Оның қолынан сүйер едім. Өйткені ол ағам Саид Насыр Хан Төренің етене жақын досы еді.» деп жауап берді. Шоқай тұтқынды құшақтап: «Мен Шоқаймын» деді. Сол тұтқын жігіт ІІ-дүниежүзілік соғыстан соң, Түркістан автономиясы туралы Европадағы алғашқы ғылыми еңбекті жазатын және атақты тарихшы болатын Баймырза Хайит еді. Шоқай жас Хайитпен екі сағатқа жуық сұхбаттасты. Хайит кетіп бара жатқанда, Шоқай дәптеріне Хайиттің жедел түрде Берлинге ауыстырылу керектігін түртіп қойды.924

Комиссия сүзек эпидемиясының күшеюіне байланысты тұтқындардан бөлініп карантинге алынды. Комиссия мүшелері екі апта бұл жерде карантинде қалды. Карантин кезінде комиссия мүшелерінде ауру белгілері көрінбегендіктен лагерьден қайтуларына рұхсат берілді.925

Шоқай ендігәрі тұтқын лагерінде жұмыс істеуді қаламады. Ченстохав лагері Шоқайдың барған соңғы лагері болды. Бұл жерден жұбайына жолдаған хатында былай деді: «Жұмыстар қызықты емес, тұтқындарды санау ғана. Тез арада бұл жұмыстан босану керек және карантинде қамалып қалмауым керек.»926

19 желтоқсан күні комиссия Берлинге оралды. Шоқай Берлинге келгенде ыстығы 40 градуске көтерілген еді. Ол сүзек ауруы деген күмәнмен Виктория ауруханасына жатқызылды. Бір апта бойы көрген емі еш нәтиже бермей, 1941 жылы 27 желтоқсан күні

924 Жиһангир Е. Dr. Baymirza Hayit’in Hayat Hikayesi. «Dr. Baymirza Hayit Armağanı» Haz. Rasim Ekşi - Erol Cihangir. İstanbul, 1999, 42-бет. Хайит бұл кездесудің 1941 жылы 17 желтоқсан күні болғандығын айтады. Бірақ бұл кездесу айтылған күннен ең кем дегенде 10 күн бұрын болған болуы керек. Өйткені комиссия 19 желтоқсан күні лагерьден кеткенге дейін, екі апта карантинде ұсталған еді. Қантемир А. Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım. «Millij Türkistan». 1963, No 99A, 26-бет.

925 Сонда. Уәли Каюм Шоқайдың өлімінен кейін Тахир Чағатайға жазған бір хатында Шоқайдың тұтқын лагерьлеріндегі жұмыстары кезінде жетпіс мыңнан аса түркістандық әскерді анықтағанын айтады. Y.T., «Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler». 15-бет; Чағатай Ү. Hokant ve Alaş Orda Milli Hükümetkeri ve Mus-tafa Çokayoğlu. «Türk Kültürü». Şubat 1971, No 100, 385-бет.

926 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 141-бет.

қайтыс болды.927 Неміс ресми қызметкерлері өлім себебі ретінде Ченстохав лагерінде жұқтырып алған сүзек ауруын көрсетті. Бірақ, жұбайы Мариядан бастап жақын достары, оның өліміне күмәнмен қарады.928 1942 жылы 2 қаңтар жұма күні Берлиндегі түрік шәйіттері зиратына жерленді.929

927 Қантемир А. Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım. Millij Türkistan, 1963, No. 99A, 26-bet; Y.T. «Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler». 15-bet; Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 141-bet; Темир А. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 160-bet; Caroe O. «Soviet Empire. The Turks of Central Asia and Stalinism». London, 1967. 247-bet; «Новое Слово». 1942, 11 январь; Хан У. Қ. «Halk Sözü». 1992, 27 ақпан; Үлкүсал Шоқайдың 26 желтоқсан күні кешке қайтыс болғандығын жазады. Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 309-bet. Бірақ Шоқайдың өлімі үшін бұл күнді көрсететін басқа дерек кездестірмедік; Отто Бройтигам Шоқайдың өліміне бір поезд апаты себеп болғандығын алға тартады. Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». An-kara, 1984, 93-bet.

928 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 141-142-bet; «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münas-ebetiyle)». İstanbul, 1950, 40-bet; Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 160-bet.

929 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 145-bet; »lk«sal M. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 310-bet; Y.T. «Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler». 15-bet.

2�� 2��

2.5. ШоҚАй ӨЛтіРіЛДі Ме?

Шоқайдың өз ажалымен, яғни сүзек ауруынан өлмегендігі, у беріліп өлтірілгендігі туралы күдіктенушілік әсіресе жұбайы Марияда басым еді. Оны мұндай күдікке итермелеген көптеген себептер бар еді. Солардың бірі жұбайының мәйітінің өзіне көрсетілмеуі еді.930

Марияға жұбайының мәйітін көруге, төрт күннен кейін ғана рұхсат етілді.931 Бұл да шектеулі рұхсат еді. 31 желтоқсан күні қасына Уәли Каюмды алып моргқа келген Мария мәйітке жақындатылмады. Осы себепті Мария емен табыт ішінде жатқан жұбайының мәйітіне, әйнек дуал артынан ғана қарады. Ол кезде Шоқайдың беті неге екендігі белгісіз қағаз сүлгімен жабулы тұр еді. Ертеңінде қайтадан моргке барғысы келсе де бұл тілегі орындалмады. Мария 1942 жылы 2 қаңтар күні қабірінің басында өткізілген жаназа рәсімінде қайтадан жұбайының жүзін көруге тырысты. Бірақ, табыттың бетін ашуға рұхсат етілмеді.932

Марияның Шоқайдың сүзек ауруына шалдыққанына күмәнданды. Шоқайдың ауруханаға жатпас бұрын үйіне барған М.И.Зигель атты танысының, кейіннен Марияға айтқандарына қарағанда, Шоқай Ченстохавтан Берлинге 19 желтоқсан күні келгенде ыстығы 40 градус болып тұрған еді.933 Зигель Шоқайдың Берлинге келе сала дәрігер Рудневті шақыртып, қаралғанын айтты. Бірақ, Руднев Шоқайдың ауруына нақты диагноз жасай алмады. Сонымен қатар оның сүзек жұқтыруы мүмкін екендігін айтып, ауруханада емделуге кеңес берді. Бірақ, Шоқай ауруханаға баруға ынталы емес еді. Оның орнына Париждегі үйіне қайтуды

930 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 144-bet. 931 Мария 25 желтоқсан күні жұбайының өте қатты сырқаттанып, емделіп

жатқандығы туралы хабар алады. Ертеңінде екі неміс қызметкерімен бірге жолға шығып, 27 желтоқсан күні кешкі сағат 21.00-де Берлин темір жол станциясына келді. Бұл жерде өзіне жаманат хабар естіртілді. Шоқай оның келуінен бір сағат бұрын дүние салған еді. Сонда, 141-142-bet.

932 Сонда, 144-145-бет.933 Сонда, 141-бет.

қалады. Ол үйіне қайтқан жағдайда аурудан тез сауығатынына сенген. Өйткені, ауруының сүзек екендігіне сенбеді. Оның іші қатты ауырған. Ал, бұдан бұрын Ресейде сүзекпен ауырғанында іші емес, басы қатты ауырған болатын. Сондықтан үйіне барып емделгісі келген еді. Бірақ, Шоқайдың үйіне қайтуына рұхсат берілмеді.934 Бұл жағдай Марияның Шоқайдың сүзектен емес, удан өлгендігі туралы күдігінің күшеюіне түркі болды.

Парижге қайтуына рұхсат берілмеген Шоқай, 1941 жылы 20 желтоқсан күні емделу үшін Берлин Виктория ауруханасына жатуға мәжбүр болды. ыстығы 40 градустен еш түспей қойды. Уәли Каюм оның көңілін сұрап 25 желтоқсан және тіпті 27 желтоқсан күндері барғанында, ыстығы әлі көтеріліп тұрған. Онда одан басқа ешқандай қауіпті ауру белгісі жоқ еді. 27 желтоқсан күні түс ауа жағдайы нашарлап кетті, сөйтіп кешкі 18.20-да есін біліп жатып, қайтыс болды.935

Екінші жақтан Ченстохавда Шоқаймен бірге каратинге алынған комиссияның басқа мүшелерінің ешбірінің ауруға шалдықпауы да бұл күдіктерді арттыра түседі. Құрамында Шоқай да болған комиссия мүшелері Ченстохавта шамамен екі апта каратинде қалды. Шоқайдан басқа Уәли Каюм, Абдуррахман Шафи Алмас және Алихан Кантемир секілді қайраткерлер карантинге алынды.936 Бірақ, Шоқаймен бірге Ченстохавдан Берлинге қайтқан Уәли Каюм, Кантемир және Шафиде ешқандай ауру белгісі байқалмады.937 Бұл жағдай, Шоқайдың сырқатының сүзек екеніне күмәнді күшейтуде.

Шоқайдың өз ажалымен қайтыс болмағандығы, өлтірілгендігі жөнінде күмәнданған дара Мария емес еді. Шоқайдың жанашыры болған бір қатар адамдар да осындай ойға келді. Шоқайдың соңғы

934 Сонда. 935 Y.T. «Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler». 15-bet; Мария

жұбайының бір апта бойы есін білмей жатқандығын айтады. MY, сол жерде. Біз бұл тұрғыда Уәли Каюмның айтқандарын шындыққа жақын деп қараймыз. Өйткені ауырып жатқанында, Мария ол жерде емес еді. Осы себепті ол тек естігендерін баяндайды. Сондай-ақ естеліктерін талай жыл өткеннен кейін жазады. Ал Уәли Каюм болса, әрі ауруханада Шоқайды өзі барып көрді және әрі ауруханада жатқан Шоқайға барып қайтқанын, Шоқай қайтыс болғанынан дереу кейін, атап айтқанда қаңтар айының екінші аптасында Тахир Чағатайға жазған хатында білдіреді.

936 Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 301-bet. 937 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 144-bet;

»lk«sal M. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 308-309-bet.

2�0 2�1

жылдары бірге жұмыс істеп, жақын қарым-қатынаста болған адамдардың барлығы бұл мәселеде ортақ пікірде. Мысалы, Тахир Чағатай, Саадет Чағатай секілді кісілер мен көптеген тұтқын әскерлер Шоқайдың умен өлтірілгендігі туралы тұжырым жасады.

Біз де Шоқайдың сүзектен өлмегендігі туралы қорытындыға келдік. Өйткені Шоқайдың ауруының белгілері сүзекке ұқсамайды. Шоқай ауырғаннан кейін, он күн ішінде қайтыс болған. Желтоқсан айының 17 жұлдызында ыстығы көтеріле бастады938 және 27 желтоқсан күні қайтыс болған. Ал шындығында сүзек ауруына ұшыраған адам ауру белгілері көріне бастағаннан кейін кем дегенде үш аптадан соң дүние салады. Сүзек туралы дәрігерлік мәліметтерге сүйенер болсақ, жұқтырғаннан кейін 3-25 күн арасында алғашқы белгілері көрінетін ауруда, дене ыстығы 7-10 күн арасында сатылап көтеріледі. Төртінші аптаның соңында ыстық біртіндеп түсіп, денеде сүзек ауруының анықталуына көмекші болатын қызғылт дақтар пайда болады. Бұл дақтар 2-5 күннен кейін жоғалып кетеді. Үшінші және төртінші аптаның соңында ішекке қан кетуі де мүмкін.939

Виктория ауруханасынан 1950 жылы 2 наурыз күні алынған Шоқайдың өлімі туралы анықтамада қан айналымының нашарлауы салдарынан пайда болған ішке қан құйылудан қайтыс болғандығы білдіріледі.940 Анықтамадан да көрініп тұрғанындай Шоқай ішке қан кетуінен қайтыс болды. Бұл қан кетудің бір апта ішінде болуы, мұның сүзектен болмағандығын көрсетеді. Сондай-ақ, Шоқайдың бұл ауруын сүзек деп санағанның өзінде, оның емделетін ауру екендігі белгілі. Шоқай уақытында ауруханаға

938 Ченстохавда онымен бірге болған Кантемир Шоқайдың Берлинге қарай жолға шықпастан екі күн бұрын ыстығы көтерілгенін айтады. Қантемир А. Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım. Millij Türkistan, 1963, No. 99A, 26-bet.

939 Бұл туралы тағы да көбірек мәлімет үшін қараңыз: «The Merck Manual Teşhis - Tedavi El Kitabı». Çev. Mehmet Pekus, I т., İstanbul, 1985, 78-80-bet.

940 Херрн Лөвин мырзаның атынан жазылған бұл анықтамада мына мәліметтер орын алды: «Zwecks Vorlage bei einer deutschen Dienststelle wird bescheinight, dass Herr Mustafa-Bey Tschokaioglu vom 22.12.41 bis zu seinem Tode, 27.12.41 im Auguste-Viktoria-Krankenhause, Berl.-Schönberg, wegen Fleckfiebers in Behandlung war. Der Tod erfolgte unter dem Bilde eines Kreislaufkollapses, der im Anschluss an eine innere Blu-tung eintrat. (Dr. Misgeld), Ärztlicher Direktor und Chefarzt d.I.Inn. Abtlg.» Анықтаманың көшірмесі үшін қараңыз: Қантемир А. Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım. Millij Türkistan, 1963, No. 99A, 24-bet.

жатуына қарағанда, оның жазылып кетуі керек еді. Бірақ, ауруы сүзек болмағандықтан дәрігерлердің сүзекке қарсы жасаған емдері ешқандай нәтиже бермеген болуы керек.

Осы мәселе төңрегінде мәлімет алу үшін сөйлескен дәрігерлер, ішке қан кетуге сүзек және онан басқа аурулардың себеп болатындығы секілді, оның уланудан да пайда болатындығын айтты. Бұл мәселеде нақты бір пікірдің тек мәйіттің шаш, тырнақ немесе сүйек секілді дене қалдықтарына жасалатын бір тексеруден кейін айтуға болады. Алайда, біз Шоқай сүзектен басқа қайсыбір жұқпалы аурудан да емес, улану нәтижесінде демі таусылды деген ойдамыз. Өйткені Шоқай қандай да бір індеттен қайтыс болған жағдайда нацистік мекемелердің оның сүзектен өлгендігі туралы жаңсақ мәліметтерге жүгінулеріне қажет болмас еді. Оның ажалына себеп болған індет көрсетілетін еді.

Шоқайдың жанашырлары оның уланып өлтірілгендігі туралы ортақ пікірде болғанымен, оны кімнің өлтіргендігі турасында бір ауыздылық танытпайды. Дегенмен, күдіктердің басым көпшілігі Шоқайдың тұтқын комиссиясындағы көмекшісі Уәли Каюмға қарай бағытталады. Мансапқұмарлығымен ерекшеленетін Уәли Каюмның мұны құрылып жатқан «Түркістан Легионының» басына өту үшін істегені алға тартылады. Уәли Каюмның Шоқайдың өлімінен кейінгі іс-әрекеттері және саяси карьерасы бұл жорамалдарды қуаттай түседі.

Бұл жағдай әсіресе Марияның назарынан қашпайды. Шынымен де, Уәли Каюм Шоқайдың өліміне еш мән бермегендей көрінеді. Шындығында Уәли Каюмның Шоқаймен танысқанына бір жылдан аз ғана уақыт өткен еді. Сонымен қатар тамыз айынан бастап, шамамен бес ай Шоқаймен тұтқын лагерьлерінде қоян-қолтық жұмыс істеді. Сондықтан, Уәли Каюмның Шоқайдың өлімінен еш әсерленбегендік сыңай танытуын таңырқамау мүмкін емес. Мысалы, Шоқайдың жаназасы шығарылмай жатып, Уәли Каюм 31 желтоқсан күні үйінде жаңа жыл мерекесін өткізді. Мұның өзінің бес ай бойы бірге жұмыс істеген және оның үстіне бастығы болған адамның өліміне немқұрайдылық екені даусыз. Мария Уәли Каюмның бұл қылығын еш түсінбейді және оның Шоқайдың өліміне қайғырып емес, қуанып жүргендігін сезгендей болады. Сондықтан, Мария естеліктерінде Уәли Каюмның жаңа жылды атап өту мерекесін ұйымдастырып жатқанын естігеннен кейін

2�2 2��

Шоқайдың өз ажалымен өлмегендігі, өлтірілгендігі туралы шүбәланушылығының күшейгенін айтады.941

Уәли Каюм осындай ерсі қылықтарын, Марияның Шоқайдың өлгеніне қырық күн толуына байланысты ұйымдастырған еске алу жиынында да жалғастырады. Жиналысқа қатысқан Шоқайдың украин, кавказ, азербайжан, грузин секілді әртүрлі ұлттардан жиналған, бір мақсат жолында күрескен үзенгілес жолдастары бірер сөз сөйлеп, Шоқайдың жеке тұлғасы мен қызметтерін атап өтті.942 Бірақ, Каюмның сөйлеген сөзі бұлардан өзгеше сипатта болды. Неміс тілінде сөйлеген сөзінде Каюм, Шоқайға қатысты ойларынан гөрі, неміс армияларының Түркістанды басып алуынан кейінгі жоспарлары және өзіне қарсы келетін дұшпандарын қалай көзін жоятыны туралы айтты. Бұл сөздер Мария мен сол жердегі көптеген адамға оғаш көрінді.943

Каюмның сөздерін, оның өзін Түркістанның саяси лидері ретінде көре бастауының бір белгісі ретінде қабылдауға болады. Басқа бір сөзбен айтқанда Каюм осы сөздері арқылы Шоқайдың өлімінен кейін неміс мекемелері алдында Түркістан мәселесінде бірінші адам орнына көтерілгеніне мегзеген еді.

Шынында да, Каюм наурыз айынан бастап тұтқын лагарлерін аралай бастады.944 1942 жылы тамыз айында түркістандық тұтқындардан жасақталған көмекші отрядтарды басқару үшін «Ұлттық Түркістан Одағы Комитеті» деген атпен бір комитет құрылды және бұл комитеттің төрағасы болып Уәли Каюм тағайындалды.945

941 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 145-bet.942 Бұл жиналыста сөз сөйлеген грузин лидер Александр Шульгинның сөздерінің

мәтіні үшін қараңыз: Чульгин А. Памяты Друга, «Türkeli». 1951, желтоқсан, No 4, 27-32-bet.

943 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 146-147-bet.

944 Жиһангир Е. Dr. Baymirza Hayit’in Hayat Hikayesi. «Dr. Baymirza Hayit Armağanı» Haz. Rasim Ekşi - Erol Cihangir. İstanbul, 1999, 43-бет.

945 Неміс архивінде сақталынған Уәли Каюмның 1944 жылы 13 қазан күні, бір лауазымды неміс басшысына жазған хатында, Түркістан Ұлттық Одағы Комитетінің құрылған күні ретінде 1942 жылдың 14 қарашасын көрсетеді. Бірақ комитеттің баспасөз органы «Миллий Түркістан» журналының 1942 жылдың тамыз айында шыға бастағанын ескерер болсақ, комитеттің құрылған уақыты 1942 жылдың тамыз айы болуға тиіс. Бұл туралы қараңыз: Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». Ankara, 1984, 93-bet.

Комитет төрағасы болғаннан кейін Каюмның бойында үлкен өзгерістер байқалды. Тыныш және өз жайында жүретін Каюм енді маңызды тұлға дәрежесіне көтерілді. Ең алғаш қолға алған істерінің бірі өзіне хан атағын беру болды.946 Сондай-ақ, Каюмға Шығыс Министрлігі тарапынан дипломат паспорты, қызмет көлігі және резиденция берілді.947 Уәли Каюм мол ақша жаратып, молшылық ішінде өмір сүре бастады.948

Екінші жағынан Каюм, түркістандық әскерлерге Шоқайды ұмыттыруға тырысты.949 Ол Марияның жұбайының басына бір ескерткіш орнатылуы туралы қадала айтқан өтініштерін де елеп ескермеді.950

Бірақ, Каюмның Шоқайды ұмыттыру әрекеттері табысты болған жоқ. Шоқай өлсе де, оның рухани мұрасын сақтауды өзіне міндет деп білген жұбайы Марияның көзі тірі еді. Сол себептен де ол, Түркістандық тұтқындар арасында жоғары беделге иеленді. Тұтқындар Парижге барып Марияға жолығып, Шоқайдың өмірі мен жеке тұлғасы туралы мағлұмат алуды абырой санады. Сондықтан мүмкіндік тапқандар немесе Парижге жолы түскендер міндетті түрде Марияға соғып кететін еді. Олар Мариядан Шоқайдың бір суретін немесе одан естелік болып қаларлық қандай да бір затын сұрайтын

946 Сонда; Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 148-149-bet. Бір зерттеуші бұл жағдайды сықақтап, түрік тілдес босқындар арасында кім екендігі белгісіз хандардың неміс армиясында қызмет етіп, Түркістанда рулық үстемдік орнатқылары келетінін айтады. Glasneck J. «Türkiye’de Faşist Alman Propagandası». İstanbul (жылы белгісіз), 204-bet.

947 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». Ankara, 1984, 82-83-bet. Бұл кезде Түркістаннан басқа төрт комитет тағы бар еді. Бірақ жоғарыда айтылған ерекше жағдайлар тек Түркістан Комитеті төрағасына ғана жасалды. Өйткені көмекші отрядтарда қызмет атқаратын тұтқындар арасында түркістандықтардың саны басқаларынан әлдеқайда көп еді. Бұл да Түркістан Комитеті төрағалығын маңызды бір мансапқа айналдыруда еді.

948 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 148-149. 949 Бұл жағдай кейін Түркістан Ұлттық Одағы Комитетінде бөлінушіліктерге жол

аштты. Шоқайдың есімін өшіргісі келмеген бір топ түркістандық Уәли Каюмдан бөлініп өз комитеттерін құруға күш жұмсады. Бұл мәселеде Қарыс Қанатбай жетекші рөл ойнады. Бұл туралы қараңыз: Тоған З. У. Türkistanlıların Birleşme Davaları. «Türklügün Mukaderatı Üzerine». Haz. Tuncer Baykara. İstanbul, 1977, 114-117-bet.

950 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 149-bet.

2�� 2��

еді. Олардың зиялылары Шоқайдың бай кітапханасындағы951 кітаптарды қарап шығатын. Бұл арада олар Шоқайдың «Яш Түркістан» журналын оқуға қызғатын, бірақ журналдың арап әріптерімен басылған мәтіндерін оқи алмай өкініп қалатын еді. Парижге қолы жетпегендер болса, Марияға хат жазып, Шоқайға деген сүйіспеншіліктері мен құрметтерін атап өтті. Мария да мүмкіндігінше оларға жауап беруге тырысты.952 Қысқасы Шоқай, көпшілігінің жүздесіп таныспағанына қарамастан түркістандық тұтқындар арасында аңызға айналды. Енді оны ұмыттыруға не Уәли Каюмның, не де басқалардың күші жетпейтін еді.

Міне, Каюмның Шоқай туралы осындай адамгершіліксіз қылықтары Мария мен басқа да көптеген адамдарда шен-шекпен үшін Шоқайды улағандығы туралы пікірдің қалыптасуына себеп болды. Түркістан легионында қызмет еткен тұтқындар арасында да осы ұғым кең тарады. Соғыстан кейін кеңестерге қайтарылған тұтқындардан ішінен Хәкім Тыныбеков пен Шломстың бұл жөнінде КГБ-ге берген жауаптары да осыған мезгілдес болды.953

Абдуллин де Шоқайды улау жөніндегі бұйрықты фон Менденің бергенін және сол бұйрықты Уәли Каюмның жүзеге асырғанын

951 Кантемир Шоқайдың кітапханасында көптеген құнды кітаптар болғандығын айтады. Оның атап өтуінше Шоқайдың үйінің бір кітапханадан айырмашылығы жоқ еді. Онда Түркістан мен Ислам әлемі туралы сирек кездесетін кітаптар бар еді. Қантемир А. Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım. «Millij Türkistan». 1963, No. 99A, 23-bet. Жұбайы Мария бұл кітаптарды Шоқайдың жеке құжаттарымен бірге 1953 жылы Париждегі Шығыс Тілдері мен Мәдениеттері Институтына сатты. Бірақ Мария бұл баға жетпес материалдарды институтқа өткізбес бұрын, Шоқай атының мәңгілік ететін шарттарын да қабылдатты. Бұл бойынша, барлық кітаптарға Мұстафа Шоқайдан алынғаны туралы таңба басылатын еді. Сонымен қатар институтта олар үшін арнаулы жеке бір бөлім ашылып, бұл бөлімге өзі мен әкесінің суреттері ілініп бұл суреттердің астына «Автономиялық Түркістанның алғашқы басшысы Мұстафа Шоқайұлы 1917-1941» деген сөздер жазылатын еді. Оқтай А. Mustafa Çokay’ın Arşiv ve Kitapları. «Türkistan». No 6, 1953, қыркүйек, 22-бет. Осылайша Париж Шығыс Тілдері мен Мәдениеттері Институтында бір Шоқай архиві пайда болды. Егер Мария, Шоқайдың жеке құжаттары мен кітаптарын бұл институтқа өткізіп бермегенде, Шоқай туралы зерттеулерде көптеген нәрсе кем болар еді. Мысалы, біз бұл архивтегі зерттеулеріміз нәтижесінде Шоқай туралы көптеген мәліметке қол жеткіздік. Бұл архив туралы көбірек мәлімет үшін қараңыз: Lazzerini E. J. The Archive of Mustafa Cho-kay Bey: An Inventory. «Cahiers du Monde Russe et Sovietique». XXI (2), Nisan-Haziran 1980, 235-239-bet.

952 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 147-148-бет.

953 «Мұстафа мен Мағжан Тұран елінің даналары». жин. Х.Абдуллин- К.Қасенов, Алматы, 1993, 20-бет.

алға тартады.954

Бұл күдіктерге Уәли Каюмның жаңа құрылып жатқан Түркістан Легионындағы Шоқайдың жетекшілік орнына қызығушылығының негіз болғаны даусыз. Басқа бір сөзбен айтқанда Уәли Каюмның Шоқайдың көзін жойып оның орнын басуды мақсат тұтқанынан күдіктенілді. Негізінде ол кезде Шоқайдың орнынан дәмеленген тек Уәли Каюм ғана емес еді. Сол тұста неміс үкіметтік орындарында Уәли Каюмнан басқа екі түркі текті қайраткер қызмет етіп жүрді. Олар Ахмет Темір мен Ғалимжан Идриси еді. Олардың екеуі де Шоқай секілді бір кездері Ресейдің түркі халықтары тұратын өлкелерінде кеңес өкіметінің құрылуына қарсы күрес жүргізіп, кейін Германия немесе қайсыбір Европа елін паналауға мәжбүр болған қайраткерлер емес, Уәли Каюм секілді жоғары білім алу үшін Германияға келген студенттер еді. Неміс тілін жетік білгендіктері үшін соғыс кезінде неміс ресми органдарында, Кеңестер Одағындағы түркі халықтары туралы саясат белгілеу жұмыстарына қатыстырылды. Олар неміс өкіметінің қамқорлығында құрылған саяси ұйымдардың жетекшілігіне өздерінің Шоқайдан көбірек лайықты екендіктеріне сеніп жүрді.

Ахмет Темір, естеліктерінде, 1941 жылы тамыз айында Шоқайдың түркі тілдес комиссия қызметкерлерінің басшысы етіп тағайындалуын ұнатпағандығын жасырмайды. Бес жылдан бері Берлин Университетінде Философия тарихы бойынша докторантурада оқып жүрген Темір, өзін Берлиндегі түркілер арасында неміс тілін ең жетік меңгергендердің алдынғы қатарында көретін еді. 1936 жылдан бастап немістерге кеңестік түркі тілдес халықтар туралы баяндамалар дайындаумен шұғылданып келе жатқан еді.955 Шығыс Министрлігі ұйымдастырған тұтқын комиссиясында еділ-жайық татарларынан жауапты қызметкер ретінде тағайындалған Темір, Шоқайдың өздеріне бастық етіліп тағайындауын оғаш көрді. Сан жылдардан кейін жазған естеліктерінде бұл ойларын бүкпесіз ашық айтады. Немістердің түркі істерінің басына Шоқайды тағайындамас

954 Абдуллин Х, Мұстафаның өмірі мен өлімі, «Ана тілі», 1991, 28 ақпан.955 Бұл туралы кеңірек мәлімет үшін қараңыз: Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996)

Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 164-bet.

2�� 2��

бұрын, азербайжандық Мехмет Эмин Ресулзаде, Бұқаралық Осман Кожаоғлы, Ғаяз Исхаки және Зәки Уәлиди сынды қайраткерлермен ақылдаспауларын үлкен бір кемістік ретінде көреді.956 Темірдің осы тұжырымы, оның тұтқын комиссиясының түркі халықтарымен байланысты істерінің басына Шоқайдың тағайындалуын қаламағандығын көрсетеді.

Темір тамыз айының соңынан қараша айының сонына дейін Шоқаймен бірге тұтқын лагерьлерін аралады.957 Бірақ, Шоқайдың Ченстохав лареріне барған соңғы сапарына қатыспады. Сол жолы оның орнына Абдуррахман Шафи барды. Темір желтоқсан айынан бастап тұтқын комиссиясындағы қызметін Шафиге өткізуінің себебі ретінде әскерлік міндетін өтеу үшін Түркияға қайтуға дайындық жасауға кіріскендігін көрсетеді.958 Бірақ, бұл себеп сенім туғызбайды. Өйткені Темір қайту дайындығы үшін керекті мерзімнен де көп уақытқа, шамамен 22 айдай Германияда қалады.959 Сондықтан, Темірдің тұтқын комиссиясындағы қызметін тастауына жауап боларлық басқа себептер іздеген жөн. Бұлардың арасында Темір мен Шоқай арасында қандай да бір себепке байланысты туындаған келіспеушіліктің болуы мүмкін.960

Темірдің Шоқайдың өлімінен кейін оның орнынан дәмеленіп дәмеленбегені жөнінде қолымызда ешқандай мәлімет жоқ. Бірақ, оның Уәли Каюмның билігіне таласқаны жөнінде деректер

956 Сонда, 160, 218.957 Темир Шоқайдың тұтқын комиссиясына кейіннен, атап айтқанда қыркүйек

айында қосылғандығын алға тартады. Сонда, 160. Алайда Шоқай естеліктерінде 27 тамыз күні штрумбанфюрермен бірге Ганофер маңындағы тұтқын лагерлеріне қарай жолға шыққандықтарын анық атап өтеді. Шоқай М. Воспоминания. «Түркели». 1951, желтоқсан, 19-bet.

958 Темирдің баяндаулары қайшылықты. Естеліктерінде тұтқын комиссиясындағы қызметінен қазан айында кеткендігін айтады. Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 219-bet. Алайда тұтқын комиссиясындағы жұмыстары кезінде жазған баяндамаларының кітабына қосқан фотокөшірмелері, мұны растамайды. Бұл баяндамаларының бірі оның 7 қазан мен 31 қараша күндері арасында комиссиямен бірге тұтқын лагерлерінде жұмыс жасағандығын көрсетеді. Сонда, 242-248-bet. Олай болса, Темир тұтқын комиссиясындағы қызметінен қазан айында емес, қараша айының соңында кетті. Бұл жәйт Темирдің тұтқын комиссиясындағы жұмысына байланысты кейбір шындықтарды жасыруға тырысқандығы жөнінде күдік туғызады.

959 Темир 15.10.1943 жылы Түркияға қайтты. Сонда, 219-бет. 960 Шоқай қайтыс болған тұста Темир өзімен кездескен Үлкүсалға Шоқайды

ұнатпайтындығын қылықтарымен білдіреді. Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 294-295-bet.

баршылық. Ұлттық Түркістан Комитетінде Шоқайдың рухани мұрасын ту етіп алып жүрген топтың жетекшісі Қарыс Қанатбай мен Уәли Каюм арасындағы бәсекелестікті пайдаланғысы келген Темір 1943 жылдың жазында бір қазақ-татар комитетінің жобасын жасады. Бірақ, оның бұл талпынысы, немістер алдында одан көбірек беделге ие Уәли Каюмның араласуымен нәтижесіз қалды. Мюхлен осы сәтсіздіктен кейін салы суға кеткен Темірдің 1943 жылдың күзінде Түркияға қайтқандығына көрсетеді.961

Темір сияқты Шоқайдың тұтқын комиссиясындағы жетекшілік орнын қаламаған екінші адам – Ғалимжан Идриси еді. Идриси Уәли Қаюм іспетті Шығыс Министрлігінің қарамағында емес еді. Ол Шығыс Министрлігімен үнемі бәсекелесіп отырған Сыртқы Істер Министрлігінде қызмет атқарып жүрген еді. Ішінде Уәли Каюм да бар түркістандық студенттерді Германияға әкелген делегацияның басшысы болған Идриси кейіннен Кеңестер Одағына қайтпай, Берлинде қалып қойған еді. Темір Берлинде тұрғанымен оның түркі-татар қоғамымен ешқандай да байланысы болмағандығын айтады.962 Кеңестер Одағымен соғыс басталғаннан кейін Идриси неміс Сыртқы Істер министрлігінің Ресей Комитетінде жұмыс істей бастады. Сондықтан, тұтқын комиссияларында ешқандай қызмет алмады. Соған қармастан Шоқайдың тұтқын комиссиясында қызмет атқаруына қарсылық білдіріп, Германияның Сыртқы Істер министрлігіне баяндамалар жазумен болды. Неміс архивтерінің бірінде сақтаулы ондай баяндамалардың бірінде Идриси, Шоқайдың нацисттерге қарсы «Прометей Одағының» белсенді мүшлерінің бірі болғандығын ескертіп, оған қарсы сақ болуға шақырады. 1941 жылы 5 қыркүйек күні жазылған сол баяндамасында, ол сонымен қатар Шоқайдың қазан төңкерісінен бұрын орыс-еврей, ал қазан төңкерісінен кейін болса поляк-еврей марксисттері және демократтарымен тізе қоса отрыып жұмыс істегенін де алға тартады. Сондай-ақ Идриси Шоқайдың

961 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». Ankara, 1984, 95-bet; Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 195-bet; Гилязов И, «На другой стороне коллаборатционисты из Поволжско-Приуральских татар в годы второй мировой бойны». Казан, 1998, 173-бет.

962 Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 156-бет.

2�� 2��

жартылай орыс екендігіне де көрсетеді.963 Идрисидің Шоқайға деген қарсылығының шамадан тыс екені

байқалады. Сондықтан 1942 жылы 2 қаңтар күні, Шоқайды жерлеуге қатыспайды. Өзі қатыспауымен қоймай, Германия Сыртқы Істер Министрлігінің қонақтары ретінде Берлинге келген және өзінің жауапкершілігіне берілген Үлкүсал мен Едіге Қырымалдың да қатысуына кедергілік жасады. Оның ойынша, Шоқай отанын сатқан опасыз және Шығыс министрлігіндегі өзге қызметкерлер сияқты түркішілдіктің де дұшпаны еді.964

Шоқайдың өлімінен кейін, Идриси оның орнын басуға ұмтылды. Сол үшін 1942 жылы 5 наурыз күні Варшаваға барды. Ол кезде Варшава маңында Легионовада Түркістан Легионы жасақталып жатты. Идриси мұндағы неміс офицерлерімен кездесіп, Түркістан легионын басқаруға үлес қосқысы келетінін білдірді. Бірақ, онын бұл ұсынысын Соғыс Министрлігі қабылдамады.965

Негізінде Шығыс Министрлігі Темірді де, Идрисиді де, тіпті Уәли Каюмды да Түркістан Легионы жобасында Шоқайдың ізбасары ретінде көріп отырған жоқ еді. Сондықтан Шығыс министрлігі бастапқыда бұл есімдердің ешбіреуіне мән бермеді де Шоқайдың орнына адам іздей бастады. Бұл адам көп уақыт өтпей-ақ табылды. Табылған адам шынымен де Шоқайдың орнын лайығымен толтырарлық ерекшеліктерге ие еді. Ол Зәки Уәлиди Тоған еді. Бұдан бұрын да айтылып өткеніндей, Уәлиди 1927 жылы толықтай ғылым жолына түскендіктен саяси жұмыстардан сырт қалған еді. Бірақ, 1932 жылы Измир экономика конгресінде Анкара өкіметі және сол кезеңнің алдыңғы қатарлы саясаткерлерімен идеялық қайшылыққа түсуі оны шетелге кетуге мәжбүр етті. Ол Австрияға барып, Вена университетінде ғылыми зерттеулермен айналысты. Неміс тілін жетік меңгерді.

963 Mühlen P. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». Ankara, 1984, 92-bet. Негізінде Идрисидің Темир секілді Шоқайға жеке араздығы жоқ көрінеді. Ол жалпы «Прометей» мүшелеріне қарсы еді. 1941 жылы 5 қыркүйек күні Ғаяз Исхакиге де қарсы неміс үкіметтік орындарына баяндама берді. Онда Ғаяз Исхакиді демократия жақтасы және Германия дүшпаны ретінде көрсетті. Сонда, 37-bet.

964 Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 311-312-bet.965 Сонда, 345-бет.

1939 жылы соғыс басталғаннан кейін Түркияға оралды.966 Шығыс Министрлігі Тоганды тұтқындарға білім беру туралы кеңесу үшін 1942 жылы ақпан айында Берлинге шақырды. Бірақ, Түрік өкіметі Уәлидидің Германияға баруына рұхсат етпеді.967 Сөйтіп Шығыс Министрлігінің Уәлидиді Түркістан легионының басына әкелу әркеті жүзеге аспай қалды. Шығыс Министрлігі құрылып жатқан Түркістан Легионына жетекші табуда тығырыққа тірелді.968

Бұл арада Шығыс Министрлігінің Түркістан легионының басына лайықты адам таба алмауы және басқа да кемшіліктер оның Сыртқы Істер министрлігінің қарасты Ресей Комитетімен арасындағы бәсекелестіктің қайтадан тұтануына жол ашты. Ресей Комитеті төрағасы Шуленберг кеңес тұтқындарынан отрядтар ұйымдастыру жобасының жүзеге асырылуын жылдамдату мақсатында Европадағы кеңестерге қарсы босқын лидерлермен бір жиналыс өткізуді жоспарлады. Ол үшін 1942 жылдың сәуір айында Франция, Италия, Балқан мемлекеттері, Түркия және Швейцарияда өмір сүріп жатқан босқын жетекшілерін Берлинге шақырды. Шақырылғандардың көпшілігі сәуір айының соңы мен мамыр айының басында Берлинге келді. Қонақтар Берлиндегі ең әсем отельдердің бірі болып саналатын «Адлон» отеліне жатқызылды. Осыған орай бұл шара кейіннен «Адлонайд» уақиғасы деп аталды. Келген қонақтар арасында солтүстік кавказдық Хайдар Баммат, авар Саид Шамил, грузин ұлттық демократтарының лидері Спиридон Кедия, «Тетри Георги» қозғалысының құрушыларының бірі Лео Кереселидзе, грузин ханзадасы Датха Вачнадзе, ирактық Багратион және азербейжандық жетекші Мехмет Эмин Ресулзаде сынды маңызды қайраткерлер еді. Сонымен қатар Шуленберг осы орайдан пайдаланып Шығыс министрлігінде қызмет атқарып жүрген кейбір

966 Тоғанның 1927 жылдан 1939 жылға дейінгі кезеңдегі ғылыми жұмыстары үшін қараңыз: Байқара Т. «Zeki Velidî Togan». Ankara, 1989, 16-27-bet.

967 Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 163-164-bet; Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». An-kara, 1999, 338; Мюhлен П. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». Ankara, 1984, 79-bet.

968 Шығыс министрлігінің түркістандық тұтқындардан жауапты қызметкері фон Менде 1942 жылы 4 наурыз күні бұл жөніндегі қиыншылықтарды Үлкүсалға айтып, грузиндер мен армяндар арасында білімді адамның көп екендігін, бірақ мұсылмандардан білімді адам табуда қиыншылықтарға кездесіп жатқандықтарын айтты. Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 334-bet.

2�0 2�1

шығыстық қызметкерлерді өз жағына тартуға ұмтылды.969

Бірақ, Ресей комитетінің бұл әрекеті Шығыс министрі Розенбергтың араласуымен нәтижесіз аяқталды. Розенберг Ресей Комитетінің осы қимылын өзінің билігіне қол сұғушылық ретінде бағалады да, Сыртқы Істер министрлігін Гитлерге шағымдады. Осыған орай Гитлер Сыртқы Істер министрлігінің Кеңестер Одағында жаулап алынатын өлкелерге қатысты мәселелермен айналысуына тиым салды.970 Сөйтіп Розенберг Ресей Комитетімен болған бәсекелестікте өзінің үстемдігін көрсетті.

Шығыс Министрлігі неміс өкіметінің беделін түсірмеу үшін «Адлонайд» жобасының жұмысын жалғастырып, келген қонақтармен әшейін ғана кездесулер өткізді. Бірақ, кездесулерден кейін, келген қонақтар елдеріне құр қол қайтты. Розенберг негізінде босқын жетекшілерге жылы шырай танытпады.971 Бұдан соң легион жобасының жұмыстары жеделдетілді және легионның басшылық қызметіне саяси беделге ие қайраткерлер іздестіруден бас тартылды. Сонымен, Түркістан Комитетінің төрағасы болып Уәлі Каюм тағайындалды. Мұнда оның шешендігімен қатар фон Мендмен жақын байланыстары да маңызды рөл атқарды.972

Шоқайдың өлімінен Уәли Каюмның Түркістан Комитеті төрағалығына тағайындалуына дейін жалғасқан процесс, бізге Каюмның Шоқайдың орнына дара кандидат еместігін көрсетеді. Мұндай жағдайда Каюмның мансапқа таласып Шоқайды улағандығын айту қиын. Сонымен қатар Каюм, Шоқайдың орынбасары ретінде оның Түркістан Легионына қолбасшы болуды қалмағандығын да жақсы білетін. Шоқай өлмей тірі жүргенде, Түркістан Легионы жұмысына араласпайтыны күмәнсіз еді. Бұдан алдыңғы бөлімде де жан-жақты баяндалғанындай, Шоқайдың

969 Мюhлен П. «Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği». Ankara, 1984, 69-bet. Шуленберг Шығыс министрлігінде жұмыс істеп жүрген Уәли Каюмды Парижге жіберіп, тағы да босқын саясаткер табуын сұрады. Сонда.

970 Сонда, 68-69.971 Мюхлен Розенбергтың саяси босқындарға сенімсіздікпен қарағандығына

көрсетеді. Бұл сенімсіздіктің туындауында, Шоқайдың Түркістанның ұлттық мүдделері тұрғысынан ұстаған қатаң бағытының елеулі рөл ойнаған болуы әбден ықтимал. Алайда жоғарыда да айтылғандай саяси баспана үшін емес, білім алу мақсатында Германияға келген Темир, Каюм жане Ғалимжан секілді адамдар нацистермен биргестесуге ұйымшылдық танытты.

972 Сонда, 93.

нацисттермен жұмыстарын әрі қарай жалғастыруы мүмкін емес еді. Өйткені нацистік жаулап алушылардың Түркістанға кеңес билігінен артығырақ демократиялық құқтар бермейтіндігін аңғарған еді. Сондықтан, ол мұндай мансапты қабылдағанша өлгенді артық санады. Осы себепті Уәли Каюмның қызметінен бас тартқалы жүрген Шоқайды улауы үшін ешқандай себеп жоқ еді.973

Сондықтан, Шоқайды улаудың шынайы жауапкері ретінде, Розенбергті көрсеткен алға тартушылықтар көбірек ақиқатқа сай келеді. Өйткені бұдан бұрын да айтылғандай Розенберг легион жобасының жүзеге асырылуы үшін барынша еңбек етті. Соның нәтижесінде қараша айының соңында бұған Гитлердің келісімін алды. Бірақ, бұл жобаға Шоқайдың қолдау көрсетпеуі, тіпті бұл жобадан бойын аулақ ұстауға тырысуы, оның іске асып табысты болуына кедергілік ететін құбылыс еді.

Негізінде немістердің қолында тұтқында болған Шоқайдың, жобада жұмыс істеуден басқа шарасы жоқ еді. Оның бұл жобада жұмыс істеуден бас тартуы өзін-өзі өлім жазасына кесумен пара-пар еді. Шоқай бұл шындықты біле тұра бұл жоба бойынша жұмыс істеуден бас тартты.974 Негізінде тұтқындардың ауыр жағдайына жаны ауырып жүрген Шоқай үшін өлім тығырықтан шығудың дара жолы еді.975

Жобада жұмыс істеуден бас тартқаны үшін Шоқайды ату немесе тұтқындап бас бостандығынан айырудың, тұтқындардан отрядтар жасақтау жобасына зиян келтіретіні түсінікті. Өйткені

973 Уәли Каюм 1967 жылдың жазында Түркияға келгенінде Маниса қаласының Салихлы ауданындағы қазақтарға қыдырып барды. Қонағы болып жатқан үйдің иесі, кенет одан Шоқайды өлтіріп-өлтірмегендігін сұрады. Мұндай сауал күтпеген Уәли Каюм, сасқалақтап барып, ондай қылмысқа бармағандығын ант ішіп айтты. Дегенмен бұл сауалдан секем алған Уәли Каюм, Салихлыда жатқан екі күнде, қадала айтылған өтініштерге қарамастан, түнде қазақтардың үйіне қонбай, қонақүде жатып жүрді. Стамбулда Түркиялық қазақтардан Құланбай Назырмен кездесу 29 мамыр 2002.

974 Шоқайдың бұл жобамен байланысты Розенберг екеуінің арасында қандай бір әңгіме болғандығы туралы қолымызда ешқандай дерек жоқ. Бірақ Шоқай жұбайына және Тахир Чағатайға жолдаған соңғы хаттарында бірнеше күнге дейін Парижге қайтатынын жазған еді. «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebetiyle)». İstanbul, 1950, 40-bet. Осыған орай, оның легион жобасына қатысудан бас тартқанын айтуға болады.

975 Марияға жазған хаттарында, тұтқындардың лагерлердегі қиын жағдайын көруге шыдай алмай тұрғанын, сол себепті өлуді қалайтынын айтты. Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 165-бет.

2�2 2��

тұтқындар бұл жобаға өз еріктерімен қосылуда еді. Түркістанның көрнекті саяси жетекшісінің өлтірілуі немесе жобадан кетуі тұтқын әскерлердің жобаға сенімсіздікпен қарауына түрткі болуы мүмкін еді.

Осы себепті жобада қызмет алудан бас тартқан Шоқайды беймәлім бір өліммен құрту ең ыңғайлы жол еді.976 Мұндай бір шешімге болса, тек осы жобаның басындағы Розенберг қана бара алар еді.

Шынында да, Розенбергтың Шоқайды улатқандығы туралы пікірді сол кезеңнің кейбір куәгерлері де айтады. Түркістан легионында басқарушы болып қызмет атқарған және соғыстан кейін Қазақстанға оралған ақын Хамза Абдуллин мен соңғы барған лагері Ченстохавта Шоқаймен бірге болған дағыстандық Әлихан Кантемир де осындай тұжырым жасайды. Осы екі маңызды куәгер Шоқайды Розенбергтың улатқандығын алға тартады. Әлихан Кантемир соғыстан кейін кейбір достарына осы ойын айтты.977 Бұл мәселе «49 Түркістан сатқынымен» байланысты жүргізілген сотта қозғалды және бұл пікірді Берлиндегі СС бас қолбасшылығының Шығыс бөлімінің жауапты қызметкері доктор Олшердің орынбасары пофессор Шлемс растады. Сотта сөйлеген сөзінде профессор Шлемс, Шоқайға Шығыс Министрі Розенбергтың бұйрығымен у берілгендігін айтты.978

Шоқайды улау жөніндегі бұйрықты Уәли Каюмның орындағандығы туралы сөздерді де абайлап қабылдаған жөн. Өйткені, Каюмның Шоқайдың өлімінен кейінгі қылықтары, кісі

976 Шоқай және Түркістан легионы туралы «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты деректі повесть жазған Серік Шәкібаев та осындай қорытындыға келеді. Повестті КГБ-ның Түркістан легионы туралы архивтеріне сүйене отырып дайындаған Шәкібаев, Шоқайдың жобаның зиян көрмеуі үшін өлім жазасына кесілмегендігін, сондықтан у беріп өлтірілгендігін, бірақ жұртшылыққа сүзектен өлді деп мәлімет таратылғанын айтады. Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі Документальды повесть. Алматы, «Жазушы», 1968, 36-бет.

977 Ал шындығында Али Кантемир Шоқайдың өлімінен кейін Марияның өзіне жұбайының өліміне байланысты күмәндарын білдіргенінде, оны Шоқайдың өз ажалымен өлгендігін айтып сендіруге тырысады. Марияға Шоқайдың у беріліп өлтірілгендігі туралы ештеңе айтпады. Мұны да түсінуге болады. Оның шындықты кейіннен естіп білген болуы немесе ол кезде білсе де нацистерден сескеніп Марияға айтпаған болуы мүмкін.

978 «Мұстафа мен Мағжан Тұран елінің Даналары». Дай. Абдұллин Х., Қасенов Қ. Алматы, 1997, 20-бет.

өлтірушінің қылықтарына ұқсамайды. Егер, ондай қылмысқа барған болса, онда Каюм қылмысын бүркеуге ойысар еді. Алайда, Каюмның Шоқайдың өлімінен кейінгі іс-қимылдары ондай сипатта болмады. Оның іс-әрекеттері қайтыс болған бастығының орнына отыру үшін, жоғарыдағыларға жағынуға тырысып баққан қызметкердің психологиясына сай келеді. Сол себепті Шоқай жерленбей жатып Мария үшін оғаш көрінген жаңа жыл мерекесін өткізді. Осы арқылы Уәли Каюм Розенберг пен фон Менде секілді неміс бастықтарына Түркістан легионы жобасынан бас тартқан Шоқаймен арасында ешқандай идеялық және достық байланыс жоқ екендігін, тіпті оның өліміне қайғырмағандығын да көрсетті. Осыған мезгілдес Марияның жұбайының қабірі басына бір ескерткіш орнату туралы ұсынысын да орындамады. Ақырында, Уәли Каюм Шоқайдан өзгеше көзқарастағы адам екендігін дәлелдеді. Сөйтіп, Түркістан легионының жетекшілігіне тағайындалды. Бұдан кейін де Уәли Каюм Шоқайды түркістандық тұтқындардың есіне түсірерлік және осылайша неміс басшыларының ашуын тудырарлық істерге ешқашан жуымады. Егер, Уәли Каюм Шоқайды улау ісіне араласқан боғанда, өзінің бұл қылмысқа қатысы жоқтығын көрсету үшін Шоқайдың өліміне қабырғасының қайысқанын аңғартатын іс-шаралар көруге ойысары даусыз еді.

Сонымен, қорытындылап айтар болсақ, Шоқай сүзек ауруынан өлген жоқ. Оның өліміне сүзектен басқа қандай бір індет немесе әрқандай бір улы зат себеп болған. Бұл екі жорамалдың қайсысының Шоқайдың шынайы өлім себебі екендігін айқындау үшін оның мәйітінің қалдықтарына аутопсия жасау қажет. Әйтпегенде, бұл мәселе төңірегінде айтылатын сөздер құрғақ тұжырымдардан ары кетпейді. Бұл мәселеде біз Шоқайдың у беріліп өлтірілгендігі туралы пікірлердің негізсіз емес екендігіне сенеміз. Өйткені нацистік мекемелердің сүзектен өлмеген Шоқайды сүзектен өлді деп көрсетуі күдік тудырады. Мұның астарында улау оқиғасын жасыру шарасының жатқан болуы әбден ықтимал. Біз мұндай қылмысты Уәли Каюм емес, Шығыс министрлігі қызметкерлері жасады деген ойдамыз.

2�� 2��

2.6. Халық жауынан халық қаһармандығына

Шоқайдың саяси күресінің басты мақсаты – Түркістандағы Кеңес билігінің орнына тәуелсіз ұлттық басқару жүйесін орнату еді. Сол себепті Шоқай кеңестер үшін режим қарсыласы еді. Сондықтан да, Мәскеу оның өмірі мен идеялары туралы мәлімет таратуға тиым салды. Кеңес идеологиясы бойынша Шоқай халық жауы деп жарияаланды.

Шоқай туралы қатаң тиым-шектеулердін әлсірей бастауы Кеңестер Одағы құлауға бет алған 1990 жылдардың басына дөп келеді. Бірақ, бұл процесс бірден жүзеге аса қоймады. Шоқайды халық жауынан халық қаһармандығына көтерген процесс қазақ зиялыларының өте сақ және батыл әрекеттерінің арқасында жүзеге асты.

Кеңестер Одағының алғашқы кезеңдерінен бастап-ақ Шоқайдың шығармаларының басылуына, таратылуына және тіпті оқылуына тиым салынды. Бұл тиымдарға мойынсұнбағандар, сірә, оның атын атағандар қатаң түрде жазаланды.979 Халық жауы деген желеумен Шоқайға байланысты мәліметтер оқулықтар мен энциклопедияларға кірмей қалды. Сол себепті Қазақстан мен қазақ халқына қатысты барлық мағлұматтарды қамту үшін үлкен еңбек сіңіріліп дайындалған 12 томдық Қазақ Совет Энциклопедиясында Шоқай туралы ешқандай мәліметке орын берілмеді.

Тарих кітаптарында Шоқай отанын сатқан опасыз ретінде көрсетілді. Кеңес дәуірінде Қазақстанның ресми тарих кітабы саналған «Қазақ ССР» тарихы атты еңбекте Түркістан автономиясына байланысты оқиғалар баяндалып жатқанда Шоқайдың қарсы төңкерісшіл элемент екендігіне баса назар аударылды. 1961 жылы Алматыда жарық көрген «Қазақ ССР тарихы» атты еңбекте Шоқайға байланысты мына жолдарды кездестіреміз: «...Сонымен қатар, ағылшын империалисттерінің нұсқауларымен 1917 жылдың қараша айының соңында Қоқанда Қоқан автономиясы деген бір автономия құрылды. Бұл

979 «Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры». жин. Байбота Серікбайұлы Қошым Ноғай. Алматы, 1992, 4-бет.

кертартпа-төңкерісшіл өкіметтің ішінде өзбек буржуазияшыл ұлтшылдарымен қатар қазақ ұлтшылдары М.Тынышбаев пен М.Шоқаев орын алды.»980

«Қазақ ССР тарихында» орын алған осы тұжырым Кеңестердің Қазақстан тарихы туралы ресми көзқарасын байқатады. «Қазақ ССР тарихы» сынды ресми тарих кітаптары Компартияның көзқарастары мен принциптерін көрсету барысында, партияның мұқият бақылауында дайындалды. Бұларда жағымсыз пікір білдірілген Шоқай туралы ешкімнің зерттеу жүргізіп, әрқандай бір материал жариялауы мүмкін емес еді. Өйткені, Кеңестер Одағының мүшесі болып саналатын бір елдің тарихына байланысты, Кеңес идеологиясы бойынша жазылған тарих кітаптары зерттеушілер мен тарихшылар үшін жөн сілтеуші бір компас қызметін атқарады. Оған қарай тарих бағалануға тиіс еді. Сондықтан,, айталық, Қазақстанға қатысты шығарылатын тарих кітаптары мен зерттеу еңбектерінің нәр алатын бұлағы «Қазақ ССР тарихы» болып табылады. Қазақстан азаматтары, әсіресе, ғалымдар мен өнер қайраткерлері, сондай-ақ, ақын-жазушылар мен «коммунизмнің болашақ құрушылары» жастар сол кітаптың көзқарастарын қабылдауға мәжбүр еді.981 Сол себепті, «Қазақ ССР тарихында» қарсы-төңкерісшіл деп сипаттама берілген Шоқай туралы сөз қозғау, әсте, мүмкін емес еді.

Кеңестік Қазақстанның ресми тарихында тиым салынған тек Шоқай мен Түркістан автономиясы емес еді. Алашорда қозғалысы мен жетекшілеріне де тиым салынды. Алайда Алаш қозғалысының жетекшілері билік большевиктер қолына өткеннен кейін Шоқай секілді елді тастап кетудің орнына, олармен ынтымақтасуды таңдап, Қазақстанда кеңестік басқару жүйесінің құрылысына маңызды үлес қосты. Олар, әсіресе, оқу-ағарту, ғылым және өнер

980 «Қазақ ССР тарихы. Социализм дәуірі». Алматы, 1961, ІІ т., 40-бет. 981 Мағауин М.. «Қазақ тарихының әліппесі». Алматы, 1995, 7-бет. Кеңес

идеологиясын коммунисттік партия белгілегендіктен, партия басшылары өзгерген сайын идеологияда да өзгерістер болып отырды. Соған мезгілдес Қазақ ССР тарихы да өзгертіліп тұрды. Тұңғыш Қазақ ССР тарихы 1943 жылы жарық көрді. Бірақ ІІ-дүниежүзилік соғыстан кейін бұл кітапта жаңсақ пікірлер орын алғаны алға тартылып, қайта жазуға шешім қабылданды. 1948 жылы Қазақ ССР тарихының екінші нұсқасы жарияланды. Бірақ кейіннен бұл кітап та зиянды деп табылды. 1978 жылы үшінші және соңғы нұсқасы жазылып, оқырмандардың назарына ұсынылыды. Қазақ ССР тарихы секілді маңызды кітаптардың мазмұнын Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитеті Идеология хатшысы тексеріп отырды. Сонда, 6-бет.

2�� 2��

секілді салаларға орасан зор еңбек сіңірді. Соған қарамастан 1925 жылдан бастап Алашорда мүшелері кеңестік әкімшілік орындарының қудалауына ұшырай бастады. 1930-1932 жылдары жүргізілген әр түрлі соттарда Алашорданың белсенді мүшелері «халық жауы» және «шетел тыңшылары» деген айыптармен бас бостандығынан айрылып, жер аударылып немесе өлім жазасына кесілді. Бұл соттардың қармағына ілікпей қалғандары 1937-1938 жылдардағы репрессиялар қармағына ілікті. Алашорда қозғалысы мен оның жетекшілері туралы зерттеулер жүргізіп, еңбектер жазуға да 1935 жылдан бастап тиым салынды.982

Шоқай бұл жағдайды тосырқамайды. Оның ойынша Кеңес билігіндегі халықтардың ұлт-азаттық қозғалыстарын Кеңес тарихшыларының бейтарап жазуы мүмкін емес еді. Өйткені, олар жалпы алғанда, тарих ғылымында бейтараптылықты қабылдамайды. Сондықтан, олар тарихты тап күресі үшін бір құрал ретінде пайдалануға бейім тұрды. Шоқай тарихтың тек өткеннен сыр шертетін ғылым ғана емес, сонымен қатар, болашаққа бағыт-бағдар беруге жарайтын бір құрал екендігіне кеңестік тарихшыларының өте жақсы түсінгенін баса көрсетеді.983

Саяси қызметтері мен көзқарастарына байланысты Кеңестер Одағында ат-айдар тағылып қылмыскер атанған дара Шоқайдың өзі ғана емес еді. Оның туыстары да режим үшін күдікті адамдар санатына жатқызылды. Ол үшін Шоқайдың көзқарастарын қолдап-қолдамау қажетті де емес еді. Оның, яғни «халық жауының» туысы болу әр түрлі жаза мен қысымға ұшырау үшін жетіп жатты. Сол себепті, Шоқайдың жақындары кеңестік орындарыдың қысымына тап болды.

Шоқайдың інісі Мұртаза мен немере ағасы Қалымбеттің баласы Мырзеке Шоқайдың бауырлары болғаны үшін 1937 жылы тұтқындалып, хабарсыз кетті. Дәл сондай жағдайға ұшыраудан қауіптенген Шоқайдың кейбір жақындары қоныс аударуға мәжбүр болды. Шоқайдың екі немере ағасының ұлдары Шахмердан Османұлы мен Бекір Әлішұлы бір түнде кенет Акмешіттен Қоқанға көшіп кетті. Бекірдің Шоқайға байланысты көрген

982 Нүрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». Алматы, «Ататек», 1995, 9-14-бет.983 Шоқай М. Bir «İlmi» Yalganga Karşı (Hokand Muhtariyetinin 14nçı Yıldönümü

Münasebtiyle). «Яш Түркістан». 1931, Желтоқсан, No 25, 5-bet.

қысымдардан қиналғаны соншалық, ұлы Ðаниды жоғары білім алуға университетке жібермеді. Шоқай әулетінің жоғары білім алудан үнемі зардап шеккеніне сенген Бекір ұлының білім алып, маман кәсіпкер болуынан гөрі қарапайым шопан болуын артық санады.

Шоқайдың інісі Мұртазаның ұлы Мадияр да кеңес орындарының қудалауынан құтыла алмады. Жоғары білімді және қабілетті мұғалім болған Мадияр аракідік газеттерде жазған мақалаларымен көзге түсті. Бірақ, Шоқайдың туысы болуы оның жолын байлап отырды. Әр түрлі қысымдарға душар болды. Бұл қысымдардың адам төзгісіз дәрежеге жетуіне байланысты Мадияр 1952 жылы Өзбекістанға көшіп кетті. Бірақ, ол жерде де тыныштық көрмеді. «Халық жауының» туысы болғандығы үшін бас бостандығынан айрылды. Мұғалімдік қызметтен аластатылды. Күнкөріс үшін бау-бақшада жалданып істеуге мәжбүр болған Мадияр басына түскен қиыншылықтар салдарынан орта жаста қайтыс болды.984

Кеңестер Одағында қандай да бір себепке байланысты Шоқайдың аты атала қалса, артынан міндетті түрде жағымсыз сипаттар да бірге айтылатын дағды қалыптасты. Оған, көбінесе, Кеңестік түркі тілдес республикаларында ауыр айыптаулар болып табылатын түрікшіл, исламшыл, ұлтшыл немесе әлем буржуазиясының тыңшысы секілді теңеулер жапсырылды.985

Шоқайға қарсы кеңестік үгіт-насихат 1968 жылы шарықтау шегіне жетті. Сол жылы КГБ офицері Серік Шәкібаевтың Шоқай туралы жазған «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты романы жарық көрді.986 Деректі роман екені алға тартылған бұл шығарма Шоқайды шен-шекпен үшін елін нацисттерге сатқан опасыз ретінде көрсетуге тырысты. Кеңес дәуірінде Шоқай туралы тиым салынбаған дара басылым болып табылатын бұл роман Шоқайдың нацисттердің түрмесінен Шығыс министрі Розенбергке хат жазуымен басталады. Хатында Шоқай Түркістанды тек Германияның құтқара алатындығына сенетіндігін, сол себепті тұтқынға түскен түркі тектес кеңес әскерлерінен көмекші отрядтар

984 Сарбұлақ И. Мұстафа Шоқайұлы. «Жас Алаш». 1991, 28 маусым.985 «Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры». жин. Байбота Серікбайұлы

Қошым Ноғай. Алматы, 1992, 3-4-бет.986 Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі Документальды повесть. Алматы,

«Жазушы», 1968, 36-бет.

2�� 2��

жасақтап, неміс армиясына көмектескісі келетіндігін білдіреді. Осылайша Шоқайды фашисттік билік астындағы Түркістанға басшы болу үшін елін нацисттерге бодан етуге тырысқан сатқын ретінде көрсетуге бағытталған оқиғалар тізбегі өрбиді. Повесть бойынша Шоқай жақын серігі Уәли Каюм Хан берген у салдары-нан өліп «сазайын тартады».

Шәкібаевтың романы деректерге сүйене отырып жазғандығы рас болғанымен, пайдаланған деректеріндегі қателіктер оны жаңсақ оқиғалар құрастыруға жетеледі. Шәкібаев бұдан бұрын айтып өткен күмәнді кеңестік деректерді қолданды. Бұл деректердің көпшілігі соғыстан кейін кеңестерге қайтарылған легион мүшелерінің КГБ тергеуінде берген жауаптарының хаттамалары еді.987 Тергеуде қысым астында әскерлерден алынған мәліметтердің көпшілігі шындыққа сай келмейді. Шәкібаев романын осы жаңсақ мәліметтер бойынша құрастырды. Романда шындыққа қайшы келетін көптеген мәліметті кездестіруге болады. Мысалы, романдың басында Шығыс министрі Розенбергке хат жазған Шоқай бір жылдан бері түрмеде отырады.988 Шоқай Петербургте Заң факультетінде Керенскиймен бірге оқиды.989 Ағылшын тыңшыларымен жұмыс істегені алға тартылады.990 Шоқай Европаға жұбайы Марияның қалауы бойынша келеді.991 Уәли Каюм оған «Яш Түркістан» журналын шығаруға көмектеседі.992 Түркістан легионы туралы пікірді

987 Тәкенов Ә. Мұстафа Шоқай өмірінің кейбір қырлары. «Қазақ тарихы». 1996, қыркүйек-қазан, №: 5, 57-бет.

988 Шәкібаев С. «Үлкен Түркістанның күйреуі Документальды повесть». Алматы, «Жазушы», 1968, 7, 14-бет. Шоқай ешқашан түрмеге отырмаған. Шоқай тек үш аптадай Компиенде тұтқында қалды. Ол жер де түрмеден гөрі бір оқу лагері секілді еді. Сондай-ақ бұдан бұрын да айтылғанындай бұл жердегі пікірталас ортасы Шоқайға өте ұнайды. Сонымен қатар ол кезде әлі Шығыс министрлігі құрылмаған болатын және Розенберг де министр болмаған еді.

989 Сонда, 1-бет. Ал шындығында 1881 жылы 22 сәуір күні туылған Керенский Шоқайдан 11 жыл бұрын Петербург университетіне түскен. Керенский А. «The Ke-rensky Memoirs, Russia and History’s Turning Point». London. 1965, 17-bet. Екеуінің бір уақыттарда студент болулары мүмкін емес. Керенский оқуын бітіргеннен кейін Шоқай Петербургке келді.

990 Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі Документальды повесть. Алматы, «Жазушы», 1968, 9-бет.

991 Сонда. 12-бет. Шоқайдың Еуропаға өз ықтиярымен келгендігі бұдан алдынғы тарауларда аталып өтілді.

992 Сонда, 13, 48-49-бет. Шоқай «Яш Түркістан» журналын шығарып тұрған жылдарында (1929-1939) Уәли Каюмды танымайтын еді.

алғаш Шоқай айтады.993 Ағылшындармен келісе алмағандықтан тұтқындалған.994 Шоқай легионерлерді ұйымдастыру ісіне бар жан-тәнімен кірісіп, бұл істің жауапкершілігін мойнына алды.995 Роман бойынша Уәлиди Парижге алғаш рет 1937 жылы келеді және Шоқай оны Берлинге алып барып, Ғалимжан Идрисимен бірге «Яш Түркістан» журналын шығару ісін тапсырады. Уәлиди Стамбулға кеткенге дейін Идриси екеуі журналды шығару ісіне жәрдемдеседі.996

Бұлардың барлығы, егер, деректерге негізделген болса, легионда қызмет атқарған әскерлердің өзара ойдан шығарған аңыз әңгімелерден басқа ештеңе емес. Бұл әскерлер Шоқайдың қашан өлгендігі туралы да нақты білмейді. Сол себепті Шәкібаевтың романында 1941 жылы желтоқсан айында қайтыс болған Шоқай 1942 жылдың наурызында әлі тірі болып көрінеді.997 Қысқасы, деректі роман деп көрсетілген

993 Сонда, 15-бет. Шоқайдың бұл пікірді айтқандығы туралы ешқандай мәлімет жоқ. Сондай-ақ Шоқайдың нацистік тұтқын лагерьлерінде алғаш рет болғаннан кейін тұтқын әскерлердің майдандардан қайтарылуы және оқуларға жіберілуі туралы ұсыныстар жасалғандаығы жөнінде мәліметтер бар.

994 Сонда, 18-бет. Шоқайдың тұтқындалу себебі тек Кеңестерге қарсы болуы еді. Алдыңғы бөлімдерде бұл мәселе кең түрде баяндалды.

995 Сонда, 19-бет. Бұл пікір шындыққа толықтай қайшы келеді. Өйткені Шоқай нацисттермен әскери салада ынтымақтасуға үзілді-кесілді қарсы болатын. Егер мұндай ынтымақтастықты қолдағанда бәлкім өлмеуі де мүмкін еді.

996 Сонда, 21-22-бет. Бұл пікірлердің шындықпен ешқандай қатысы жоқ. Уәлиди Парижге алғаш рет 1937 жылы емес, 1922 жылдың соңында келді. Ол ешқашан «Яш Түркістан» журанлында қызмет атқармады. Романда сондай-ақ Шоқайдың өлімінен кейін Түркістандық босқындардың Зәки Уәлидиді Түркістан Ұлттық Комитетіне жақындатпағаны туралы пікір айтылады. Сонымен қатар, 20 мамыр күнгі (жылы көрсетілмейді) ТАСС хабар агенттігінен үзінді алынып, түрік полициясының фашистік ұйым мүшелері Нихал Атсыз, Оғуз Түрккан және Зәки Уәлидидің үйлеріне тінту жүргізгеніне тоқталады. Сонда, 206-бет. Жазушы бұл жерде де шындықтан алшақтап кетеді. Уәлиди соғыс кезінде Германияға еш бармаған. Сол себепті оның Түркістан Ұлттық Комитетіне кіру секілді әрекеті туралы айта алмаймыз. Екінші жағынан жазушы әдейі жылын көрсетпей тек 20 мамыр деп атаған оқиғасы 1944 жылы болған. Жазушы оқиғаның жылын көрсетпеу арқылы оқырманға Түркистан Ұлттық Комитеті мен Зәки Уәлиди арасында бір байланыс құрып көрсетуге тырысады. Ғалымжан Идрисиге қатысты жазғандары да шындыққа жанаспайды. Оның не Шоқаймен, не «Яш түркістан» журналымен байланысы жоқ еді. Тіпті бұдан бұрын да айтылып өткеніндей Ғалымжан Шоқайдың тұтқын комиссияларында қызмет атқаруына қарсы еді және бұл туралы неміс органдарына баяндамалар беруден де тартынбаған.

997 Сонда, 49-бет. Өйткені тұтқын лагерьлеріндегі әскерлер Шоқайдың 1942 жылы сәуір айында қайтыс болған деп ойлаған еді. Тұтқын лагерьлеріндегі түркістандық әскерлерден Қарыс Қанатбай Шоқайдың өлімі туралы хабардың өздеріне сәуір айында жеткендігін айтады. Чокай М. «Я пишу вам из Кокана (Воспоминания, письма, документы). Алматы, «Қайнар», 2002, 140-бет.

2�0 2�1

шығармада оқиғалар желісі, пайдаланған материалдарының қате болуына байланысты шындықтан алыстап кеткен. Сондай-ақ, жазушының Шоқайдың қызметтеріне кеңестік идеология тұрғысынан баға беруге тырысуы автордың адасуын одан ері тереңдете түседі. Мысалы, роман бойынша Розенберг Шоқайға Түркістанның неміс отары болатындығын және ұлттық армиясы мен мемлекеттігі болмайтындығын айтады. Шоқай болса, бұған қарсылық білдірместен келіседі.998 Жазушының Розенберг пен Шоқай арасындағы кездесуді әрқандай бір дерекке сүйене отырып жазбағандығы анық. Бұл жерде оның толықтай кеңестік идеологияға сай бір бейне жасауға тырысқандығы даусыз.

Шәкібаевтың кейіннен орысшаға да аударылған романының Шоқайдың «нацисттермен ауыз жаласқан сатқын» екендігі жөнінде халық арасында жаңсақ ұғым қалыптасуына елеулі қызмет еткені күмәнсіз. Сонымен, Шоқайдың саяси қызметтері мен басылымдарынан Түркістан халқына қарсы еш қандай бір мін таба алмаған кеңестердің үгіт-насихат құралдары Шәкібаевтың романы арқылы діттеген мақсатына қол жеткізді.

Қазақстанда 1960 жылдардың соңынан бастап кеңестік идеологияның белгілеген шеңберінен асып Шоқай туралы айту мүмкін емес екенін жоғарыда атап өткен едік. Бұл жағдай 1985 жылы кеңестік биліктің басына өткен Михаил Горбачевтың қайта құру және жариялылық саясатына дейін жалғасты. Горбачевтың Кеңес қоғамын барынша демократияландыруға және бүкіл тарихи шындықтарды бүкпесіз ашық талқылауға шақырған жаңа саясаттарынан кейін жағдай өзгерді. Қарапайым халық пен зиялылар Қазақстанда идеологиялық себептерге байланысты тиым салынған тарихи оқиғаларды ашық талқылай бастады. Бұл процесс, әсіресе, 1987 жылдан бастап кең өріс алды. Алашорда қозғалысы мен жетекшілері, 1933 жылы үш миллионға жуық қазақтың өліміне жол ашқан аштық зобалаңы және 1937-1938 жылдардағы зиялылардың қуғын-сүргіне ұшырауы секілді сан жылдар тиым салынған тақырыптар ашық талқыланды.

Алашорда мен жетекшілері туралы айтыс-тартыстар 1988 жылдың соңында өз нәтижесін берді. Қазақстан Кеңестік

998 Шәкібаев С. «Үлкен Түркістанның күйреуі Документальды повесть». Алматы, «Жазушы», 1968, 82-бет.

Социалистік Республикасының Жоғары Соты 1988 жылы желтоқсан айында қабылдаған бір шешім бойынша Алашорда жетекшілерінің нақақтан нақақ қарсы-төңкерісшіл және антисоветшіл деген айыптауларға ұшырағандығын мойындады. Осылайша, Алашорда лидерлері ақталды. 1989 жылы қаңтар айында Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитеті де бір мәлімдеме жариялап Алаш жетекшілерінің әлеуметтік, саяси және әдеби қызметтері туралы тарихи шындықтардың зерттеліп, халыққа жарияа етудің қажеттігін атап өтті.999

Сөйтіп, Қазақстанда 1989 жылдың қаңтар айынан бастап Алашорда қайраткерлеріне қатысты шындықтардың бетін ашудың алдында тұрған кедергілер жойылды. Осыдан бастап Алаш қайраткерлері туралы тиым-шектеп жойылды.

Алайда, осы құбылыстар болып жатқанда, ешкім аузын ашып Шоқай туралы ләм-мим демеді. Бұл жағдай бізге Шоқай туралы сөз қозғаудың Алашорда туралы сөз қозғаудан әлдеқайда қиын екендігін көрсетеді. Екінші жақтан мұны, кеңестік үгіт-насихат аппаратының Алашорда лидерлеріне қарағанда, Шоқайға қарсы әжептәуір күштірек науқан жүргізгенінің бір көрінісі ретінде бағалауға болады. Горбачевтың тарихтың «ақтаңдақ беттерін» толтыруға шақырған жариялылық саясатының өзі, Шоқай туралы шындықтардың бетін ашуда қауіптің жоқ екендігіне халықты сендіре алмаған еді.

Сондықтан, Шоқай туралы мәселе қозғауға ешкімнің батылы жетпеді. Бұл турасындағы кідіріс күшті болды. Қазақ тарихының Кеңес дәуірінде бүркемеленген барлық шындықтары айтылғаннан кейін ғана, Шоқай туралы әңгіме қозғалмақ еді. Шоқай жариялылық саясатының аясында талқыланатын қазақтың ұлттық тарихының соңғы ақиқаты болды. Бұл құбылыс та талқыланған жағдайда, қазақ тарихында ешқандай «ақтаңдақ бет» қалмайтын еді.

Ақырында, Кеңестік қазақ тарихының соңғы шындығын жұртшылық талқысына ұсынған алғашқы қадам 1990 жылы 17 мамыр күні басылды. Бұл қадамды басу батылдығын көрсеткен жазушы-журналист Бейбіт Қойшыбаевтің «Беймәлім Тағдыр Мұстафа Шоқаев туралы бірер сөз» атты мақаласы «Ана тілі»

999 «Қазақ әдебиеті». 1989, 6 қаңтар.

2�2 2��

газетінде жарияланды.1000 Шоқай секілді кеңестік режимнің қайсар қарсыласы туралы пікірталасты бастаған алғашқы мақаланың «Ана тілі» газетінде жарық көруі де кездейсоқтық емес еді. Өйткені, «Ана тілі» газеті де қайта құру туындысы болып табылады. Газет кеңестік идеологияның тіл саясатының кесірінен ұзақ жылдар орысшаның тасасында қалған қазақ тілінің өміршендігін қалпына келтіру сынды ол кезең үшін бетбұрыстық бір мақсатта, 1989 жылы 21 қазан күні құрылған «Ана тілі» қоғымының органы еді.

Қойшыбаев мақаласын, сақтықта қорлық жоқ дегендей, абайлап жазды. Шоқайдың кеңестердің ымыраласпас жауы болғандығы жөнінде Кеңестік тарихта айтылғандардың шындығына таласпайтынын атап өткен автор, қайта құрудың жаңашыл рухына сай дұшпанды да танып білудің қажет екеніне көрсетеді. Осындай кіріспеден кейін Қойшыбаев, Шоқайдың өмірі мен бір қатар шығармаларын таныстырады. Бірақ, Шоқайды ақтауға тырыспайды. Тек мақаласының соңында, Шоқайдың нацисттермен ынтымақтасқаны туралы деректердің анық еместігін, өйткені оның Түркістан Легионының құрылуынан бұрын 1941 жылы 27 желтоқсан күні беймәлім жағдайда қайтыс болғандығын тілге тиек етеді.1001

Шоқай туралы екінші мақала тағы да Қойшыбаевтің қаламынан туды. Мақала алғашқысынан алты айдан соң, атап айтқанда 1990 жылы қараша айында Қазақстанның ең ықпалды баспасөз органдарының бірі болып табылатын «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланды.1002 Қазақстан Жазушылар Одағының көп тиражды газетінде орын алған мақаласында Қойшыбаев алғашқысына қарағанда көбірек батыл және айқын бағыт ұстанады.

Шоқайдың өмірі мен шығармалары туралы оқырманға мәлімет беруді көздеген Қойшыбаев оның «Түркістан кеңестер билігінде» атты еңбегі мен «Йени Түркістан» және «Яш Түркістан» журналдарын таныстырады. Олардан үзінділер беріп, Шоқайдың саяси идеяларын көрсетуге тырысады. Автор шетелдерде жақсы танымал бұл еңбектердің Шоқайдың өз елінде беймәлім қалып отыруының ойландырарлық жайт екендігіне назар аударады.

1000 Қойшыбаев. Б. Беймәлім тағдыр Мұстафа Шоқаев туралы бірер сөз. «Ана тілі». 1990, 17 мамыр.

1001 Сонда. 1002 Қойшыбаев Б. Мұстафа Шоқай. «Қазақ әдебиеті». 1990, 2 қараша, 10-11-бет.

Қойшыбаев, сондай-ақ, Украинаның бұрынғы Сыртқы Істер министрі А.Чульгин, Социалистік Интернационалдың мүшесі, француз саяси қайраткері Пьер Ренод және профессор Тахир Чағатай секілді көрнекті тұлғалардың Шоқайды жоғары бағалаған тұжырымдарынан үзінділер келтіреді. Мақаласының соңында сақтық шара қолданған Қойшыбаев бұл жерде қайсы бір адамды қаралау немесе айыптауды мақсатын тұтпағанын, тек тарихтың кейбір «ақтаңдақ беттерің» толтыруға күш жұмсағанын айтады.1003

Қойшыбаевтың осы мақаласынан кейін Шоқайдың еңбектерін үзінділер газет-журналдарда тұжырым жасалмастан беріле бастады. Олардың арасында Қазақстан Коммунистік партиясының баспасөз органдары да болды. Компартияның күнделікті баспасөз органы болып саналатын «Социалистік Қазақстан» газеті 1991 жылы қаңтар айында алғаш рет Шоқайдың еңбектерін оқырмандарға таныстырды. Газеттің екі санында Шоқайдың «Түркістан Кеңес билігінде» атты еңбегінен үзінділер түсінік берілместен жарияланды.1004 Компартияның теориялық және саяси тақырыптардағы айлық баспасөз органы болып саналатын «Қазақстан Коммунисті» журналы да көп кешікпей Шоқайға көніл бөлді. Журналдың 1991 жылы мамыр, маусым және шілде айы сандарында Шоқайдың «1917 жыл естеліктерінен үзінділер» атты кітабынан үзінділер жарияланды. Оған арналған қысқа кіріспеде Бейбіт Қойшыбаевтың «Ана тілі» мен «Қазақ әдебиеті» газеттерінде Мұстафа Шоқай туралы ойлантарлық мақалалардың орын алғандығына назар аударылып, Шоқай туралы шындықтың анық-қанығына жету үшін оның шығармаларымен танысып шығудың қажеттігі көрсетіледі. Шоқайдың «1917 жыл естеліктерінен үзінділер» атты еңбегін 1988 жылы профессор Саадет Чағатайдың түрік тілінде жарияланғанын атап өткеннен кейін, бұл шығарманың Қазақстанда алғаш рет жарияланып отырғандығы айтылады.1005

Шоқай туралы үшінші және толықтай батыл мақаланың 1991 жылы мамыр айында Әнуар Әлімжанов жариялады. Мақала

1003 Сонда. 1004 «Социалистік Қазақстан». 1991, 11 және 12 қаңтар.1005 «Қазақстан Коммунисті». 1991, мамыр.

2�� 2��

Кеңес Одағының шаңырағы шайқала бастаған және Қазақстанның Мәскеуден өз тәуелсіздігін жариялайтын желтоқсан айына бірнеше ай қалған кезеңге сәйкес келді. Әлімжановтың «Мұстафа Шоқай!.. Ол кім_» атты көлемді мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінің екі санында орын алды.1006 Әлімжанов осы мақаласымен Қазақстан баспасөзінде Шоқайды қазақтардың көсемі, тәуелсіздік күресінің қажымас жауынгері және ұлы тұлға ретінде бағалаған алғашқы кеңестік қазақ жазушысы болып табылады. Сонымен, Шоқай Қазақстанда алғаш рет халық жауынан халық қаһарманы дәрежесіне көтерілді. Бұл процесс Шоқайдың тағдырының, елінің тәуелсіздігімен тығыз байланысты екенін айдай анық көрсетеді. Ол елінің демократиялық құқтарын қорғау үшін 1921 жылы шетелге кетті. Шетелде елінің тәуелсіздігі жолында сан түрлі қиыншылықтарға төзе отырып мойымай, күресіп жүргенде 1941 жылы қайтыс болды. Бірақ, Кеңес билігіндегі Қазақстанда халық жауы болып жарияланып, күрес жолы мен идеяларының таныстырылуына тиым салынды. Осындай тиым-шектер Қазақстан тәуелсіздікке қарай нақты қадамдар басып келе жатқан кезде ғана жойылды.

Қазақстанда Шоқайдың ұлттық қаһарман екендігін алғаш рет бүкпесіз ашық айтқан Әлімжанов, мақаласының кіріспесінде былай дейді: «... Бүгін қайта құру күндерінде біздің жүзеге асыруға тырысқан пікірлерімізді ол сонау 1917 жылдың өзінде ұсынған болатын. Сол себепті оған «түрікшіл», «исламшыл», «ұлтшыл», «әлем буржуазиясының итаршысы» деген айыптар тағылды. Соңына НКВД қызметкерлері түсті. Оның тек шығармаларына ғана емес, атын атаудың өзіне де қатаң тиым салынды. Байқаусызда атын атағандар қуғындалып, хабар-ошарсыз жоғалып кетіп жатты.»1007

Шоқайдың Қоқан автономиясындағы қызметтеріне де тоқталған Әлімжанов оның бұл жердегі қызметтеріне дәстүрлі кеңестік тарихнамадан өзгеше түрде баға берді. Шоқайдың отанына сатқындық жасаған адам емес, қайта бүкіл саналы өмірін ұлтына арнаған отансүйгіш, ұлтжанды азамат екендігін

1006 Әлімжанов Ә. Мұстафа Шоқай!.. Ол кім_ «Қазақ әдебиеті». 1991, 24 мамыр және 31 мамыр.

1007 Әлімжанов Ә. «Қазақ әдебиети». 1991, 24 мамыр.

дәлелдеуге тырысады.Әлімжановтың бұл мақаласынан соң, Қазақстанда Шоқай туралы

алаңдаушылықтар айтарлықтай сейілді. Баспасөз саласының бүкіл органдары ол жөнінде материалдар басуға ықылас таныта бастады. Шоқайдың өмірі мен еңбектері туралы мақалалар жарияланды. Олардың ең маңыздыларының бірі Қазақстан Коммунистік Партиясының Жастар ұйымының (комсомол) баспасөз органы «Лениншіл Жас» газетінде орын алды. Газеттің екі санында бірінен соң бірі, екі күн бойы жарияланған «Мұстафа Шоқайұлы» атты көлемді мақаланың авторы Сарбұлақ Ибрашев Шоқайдың көзі тірі туыстарын танытты.1008 Олардың Шоқайға байланысты көрген қиыншылықтарын әңгімеледі. Осы орайда автор Шоқайдың туыстарымен кездесіп, сұхбаттасты. Бірақ, туыстары Шоқайға тағылған «халық жауы» деген айыптаудың көпшілік пен Компартия назарында күшін жойғанына әлі сене алмағандық сыңай танытты. Ðани Әлішев осы алаңдаушылығын тілге тиек етіп авторға былай деді: «Мұстафа Шоқай туралы мақала жазамын деп біз душар болған қысым қудалауларға ұрынып жүрме. Ол туралы жазғанмен еш нәрсе өнбейді. Кеткен адам кетті. Жабулы қазан жабулы қалсын, онымен айналыспа.»1009 Шоқайдың туыстарының кеңестердің құлауының қарсаңында әлі жалғасқан осынау алаңдаушылықтары, олардың Шоқайға байланысты небір қиыншылықтарды бастан кешіргендерінің көрінісі болып табылды.

Қазақстанның 1991 жылы 16 желтоқсан күні тәуелсіздігін жариялауынан кейін Шоқай туралы алаңдауға ешқандай негіз қалмады. Өйткені оның бүкіл саяси күресінінің нысанасы болған Кеңестер Одағы келмеске кеткен еді. Оның орнына Шоқай бүкіл өмірін арнаған туған халқының ұлттық демократиялық басқаруы құрылған еді. Сол себепті жаңа Қазақстан мемлекетінде Шоқайдың өмірі мен еңбектері үшін алаң болуға ешқандай себеп жоқ еді. Қайта ол осы жаңа мемлекеттің ұлттық қаһарманы ретінде дәріптелуге лайықты еді. Бірақ, жетпіс жылдық Кеңес билігі кезіндегі үгіт-насихаттардың ықпалынан әлі арыла алмай жүргендер әлі аз емес еді. Олардың ой-өрістері бір кезде халық

1008 «Лениншіл Жас». 1991, 27 және 28 маусым.1009 «Лениншіл жас». 1991, 28 маусым.

2�� 2��

жауы атандырылған Шоқайдың жаңа Қазақстан мемлекетінде қалайша ұлттық қаһарманға айналғанын түсінуге жетпеді.

Мұндай көзқарастағы адамдардың көш бастаушысы, Шоқайға қарсы жүргізілген кеңестік үгіт-насихаттың ең тиімді шығармасы – «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітаптың авторы Серік Шәкібаев болды. Шәкібаев Шоқайдың Қазақстан үшін ұлттық қаһарман болып жариялануын мойындамады және бұл ойын көпшілікке таратқан мақаласын жазуда да кешікпеді. «Қазақ әдебиеті» газетінің 1992 жылы шілде айындағы санында басылған мақаласында Шәкібаев бұл наразылығын былай деп ортаға салды: «Бұл мақаланы жазу менің парызым болып табылады. Шоқай менің қаһармандарымнан бірі болғандықтан ол туралы мерзімді баспасөз беттерінде түрлі пікірлер алға тартылып жатқанында, әсіресе, оның фашисттермен ауыз жаласуын кейбіреулер шүбәлі жайт секілді көрсетіп, тіпті терісге шығаруға тырысып жатқан кездерінде менің үнсіз қалуым оқырмандарым үшін түсініксіз жайт болатын еді,»1010

Шәкібаев «Құрғақ долбар – дәлел емес» атты осы мақаласында, Қазақстан баспасөзінде соңғы кездері Шоқай мен оның шығармалары туралы жиі мақалалар шығып тұруына деген мазасыздығын тілге тиек етті. Шәкібаевтың пікірінше мұндай мақалалар халықтың Шоқайдың ұлттық қаһарман екені жөнінде жаңсақ пікір қалыптастыруына себеп болуда. Ал, шындығында Шоқай әсте қаһарман емес еді. Ол фашисттердің қол жаулығы болған сатқын еді. Ол құрған «Түркістан легионы» Германияның фашисттік армиясымен бірге Түркістаны жаулап алып, Германияның бір отарына айналдыруды көздеген еді. Шәкібаев осылайша Түркістан халқын немістердің боданына айналдыруды көздеген адамды қаһарман мәртебесіне көтеруге болмайтындығын атап өтеді. Осылайша Шәкібаев бұрынғы кеңестік дәуірде Шоқайға бағытталған айыптаулардың ықпалынан әлі айыға алмағандығын байқатады.

Шәкібаев С. Үлкен Түркістанның күйреуі Документальды повесть. Алматы, «Жазушы», 1968,, сөйтіп, мақаласында Шоқайдың отан қаһарманы еместігін, фашисттермен ауыз жаласқан сатқын екендігі туралы кеңестік айыптаулардың

1010 Шәкібаев С. Құрғақ долбар - дәлел емес. «Қазақ әдебиеті». 1992, 24 шілде.

растығын дәлелдеуге тырысып бақты. Оның бұл мақаласына жауапты Әлімжанов берді. Әлімжановтың мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінің Шәкібаевтың мақаласы басылған санында және сонымен бір бетте жарияланды. Демек, «Қазақ әдебиеті» газетінің редакция алқасы Шәкібевтың мақаласы өздеріне келіп түскеннен кейін, оны Әлімжановқа оқытқан, сөйтіп оған жауап боларлық бір мақаланың жазуылуын қамтамасыз еткен еді. «Ұлы адамның аруағымен алыспайық» деген мақаласында Әлімжанов, Шәкібаевтың мақаласын КГБ-ның әдеттегі күйе жағу әдісі ретінде бағалады. Оның пікірінше Шәкібаев не осы мақаласында, не де «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты поманында Шоқайдың нацисттермен елінің мүдделеріне қарсы одақтасқандығын көрсететін ешқандай сенімді дәлел ұсына алмаған еді.

Әлімжанов мақаласының соңында Шоқайдың отаны үшін жасаған қызметтерінің айдай анық көрініп тұрғанын және ешкімнің қорғауына мұқтаж еместігін мына сөздермен атап өтеді: «Мұстафа Шоқайұлы ешкімнің ақтауына мұқтаж емес. Ол өзін-өзі шығармаларымен, ерлігімен ақтап отыр. Оны тарих пен уақыт ақтады. Түркі тілдерінде сөйлесетін халықтар оның өзіне лайық бағасын беруде.»1011

Әнуар Әлімжановтың бұл мақаласы Шәкібаев үшін қанағаттандырарлық жауап болмады. Шәкібаев Шоқайға байланысты деректерін алға тартуды жалғастырды. Қазақ тарихшыларынынан Әбу Тәкенов, оның Шоқайға қатысты шындықтардың зерттеліп толықтай ортаға салынбаудан туындаған күңгірт ортаны пайдаланып қалуға тырысқандығын айтады. Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты шығарманы қайтадан бастырды. Қазақстанда оқырманың көбейтіп көбірек кірім келтіру мақсатында даулы мәселелерді күн тәртібіне қоюмен ерекшеленген бір газетте Шоқайға байланысты пікірлерін тілге тиек етті. Шоқайдың немістердің жыртысын жыртқан «Түркістан легионының» құрушысы екендігін, сондықтан генерал шенімен марапатталғандығын және Гитлермен әскери одақтастық жасағандығын тб. алға тартты. Тәкенов, оның осылайша Шоқайды бейбітшілік пен ізгі ниетті жандардың жауы етіп

1011 Әлімжанов Ә. Ұлы адамның аруағымен алыспайық. «Қазақ әдебиеті». 1992, 24 шілде, 7-бет.

2�� 2��

көрсетуге тырысқандығын айтады. Бірақ, Шәкібаев бұл істерінен көздеген мақсатына жете ала алмады. Сол себептен Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасына қылмыстық іс қозғатуға дейін барды.1012

Алайда Шоқай енді тәуелсіз Қазақстан Республикасында халық қаһарманы еді. Осы атақ Шоқайға қатысты шындықтардың беті ашылған сайын нығая түсуде. Осыған орай Шоқайдың мұрасымен мен қызметтерін жандандыру жолындағы іс-шаралар күн өткен сайын қарқынды түрде жалғасуда. Шоқай туралы айтулы жұмыстардың бірі 1994 жылы туған қаласы Ақмешітте жүзеге асырылды. Сол жылы кешігіп те болса да, Шоқайдың жүз жылдық мерейтойы атап өтілді. Аталмыш қалада, сонымен қатар, 1996 жылы Мұстафа Шоқай ескерткіші салтанатпен ашылды. Қазақстанның бір қатар қалаларында көшелер мен даңғылдарға және мектептерге аты берілді.1013

Сөйтіп, Шоқай Қазақстан ұлттық мемлекетінің тарихи тұлғаларының ішіндегі ең көрнекті есімдердің біріне айналды. Шоқайға көрсетілген осы ынта-ықылас қарқынмен жалғаса бермек. Өйткені, оның күресі мен идеялары Қазақстанның тәуелсіздік тарихының маңызды бір бөлігін құрайды. Сондай-ақ ол Қазақстан халқының тәуелсіздік үшін КСРО-ның күйреуін қол қусырып отырғаннан басқа ештеңе істемегені жөніндегі жаңсақ пікірлерге нақтылы жауап бола алады. Қазақстанның тәуелсіздік тарихының мазмұны Шоқайдың есімімен тереңдей түсуде.

1012 Тәкенов Ә. Мұстафа Шоқай өмірінің кейбір қырлары. «Қазақ тарихы». 1996, қыркүйек-қазан, №: 5, 56-57-бет.

1013 Атабаев Б. Біз Мұстафаның ауылынанбыз. «Қазақелі». 1997, 10 қаңтар.

3-Бөлім Мұстафа Шоқайдың баспасөз саласындағы

қызметтері

�00 �01

шегіне жеткені байқалады. Әр түрлі газеттер мен журналдарда мақалалары жарық көрді. Оның бұл мақалалары орыс, француз, түрік және ағылшын тілдерінде шығатын түрлі журналдарда басылды. Сондай-ақ, екі журналдың баспа өміріне қадам басуына жетекшілік етті. Стамбулда «Йени Түркістан» атты бір журналды З.У.Тоғанмен бірге ТҰО-ның баспасөз органы ретінде жариялады. Кейіннен Түркістан мәселесі тақырыбында өте маңызды бір орынға ие болған «Яш Түркістан» журналын жарыққа шығарды. Журнал шетелдердегі Ресейлік түркі халықатрының өкілдерінің ІІ-дүниежүзілік соғыстан бұрын ұзақ уақыт шығып тұрған және ең ықпалды баспасөз органдарының бірі ретінде тарихта із қалтырды. Бұл жетістікке кездейсоқ қол жеткізілген жоқ. Ол Шоқайдың студенттік жылдарынан бастап баспасөз саласында жинақтаған тәжірибесінің бір жемісі еді. Шоқай мақала жазу әдетін ІІ-дүниежүзілік соғыстың ең қызып тұрған күндерінің өзінде де тастамады. Шоқай өз өмірінің ең қасіретті ауыр күндерін бастан өткерген тұтқын лагерьлеріндегі жұмыстары кезінде де естеліктері мен алған әсерлерін қағазға түсіре білді. Міне тап осы кезеңде, немістерге Түркістанның мәдени және философиялық қырын таныстыру үшін «Түркістан» атты мақала жазды. Бірақ, Шоқай бұл мақалаларын басып үлгерместен қайтыс болды. Бұл екі қол жазба мақала оның соңғы мақалалары болды. Мария жұбайының баспасөзге ынта-ықыласын жақсы білгендіктен, кейіннен бұл екі мақаланы жариялады. Сөйтіп, Мария әрі Шоқайдың мұрасына деген құрметін көрсетті, әрі оның өмірінің ең қиын-қыстау кезеңдеріндегі ой-сезімдерінің із-тозсыз жоғалып кетуіне жол бермеді.

Шоқайдың баспасөз саласындағы қызметтері туралы осы жалпы мәліметтерден кейін, оның алғашқы газеті болып табылатын «Бірлік туы» мен «Улуғ Түркістаннан» бастап барлық шығармаларына қарап шолу жасауымызға болады.

3. БАСПАСӨЗ САЛАСЫнДАҒЫ ҚЫЗМеттеРі

Шоқайдың саяси күресінің ең маңызды құралдарының бірі – баспасөз болып табылады. Ол саяси идеяларын тарату құралы ретінде көрген газет-журналдарға әрдайым үлкен мән берді. Күресінің әрбір сатысында оның мақала жазғандығына куә боламыз.1014 Шоқай мақала жазумен ғана шектелмеді. Ол сонымен қатар Түркістанға қатысты жеке газет немесе журнал шығаруға да әрқашан күш жұмсады. Шоқайдың баспасөз саласынан сырт қалған кезеңі жоқ десе де болғандай.

Шоқай студент кезінің өзінде, баспасөздің қоғамның саяси және мәдени өмірінде қаншама өміршең қызметке ие екендігін байқаған еді. Сол себепті оның өмірінің студенттіктен кейінгі бөлегінде баспасөзпен жаппай айналысқандығын көреміз. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Түркістанда атқарған қауырт саяси жұмыстары кезінде де мақала жазуға уақыт бөлді. Ол Ташкентте Ұлттық Орталықтың төрағалығымен қатар «Бірлік туы» газетін басқарып жүрді. Большевиктер Түркістанға өз биліктерін орнатқаннан кейін қысқа мерзім аялдаған Тбилиси мен Бакуде де баспасөзден қол үзбеді. Тбилисиде газеттерге мақала жазумен қатар журналдар да шығарды. Тбилисиде біреуі түрік тілінде және екіншісі орыс тілінде екі газеттің шығуына мұрындық болды. Тбилиси большевиктердің қолына өткеннен соң, Стамбулға кетіп бара жатып жолшыбай біраз күн аялдаған Батумиде де бір жергілікті газетке Тбилисидегі саяси жағдайға байланысты бірнеше мақала жазып үлгерді. Ол арадан Стамбулға өтті. Ағылшындардың қолы астындағы Стамбулда Шоқай тағы да мақала жазумен айналысты. Бұл жерде бірнеше апта ағылшындардың «Таймс» газетіне мақалалар беріп тұрды.

Шоқайдың шетелдердегі өмірінің соңғы аялдамасы Париж қаласында саяси шығармашылық тәжірибесінің шырқау

1014 Біз осы еңбегіміздің соңына қосқан библиография үшін Шоқайдың 700 дей мақаласын анықтадық. Бұл санның өзі, Шоқайдың қаншалықты көп жазғандығынын айқын белгісі болып табылады.

�02 �0�

3.1. «БіРЛіК тУЫ» - «ұЛұҒ тҮРКіСтАн» (тАШКент)

Ташкентте 1917 жылдың маусымында шыға бастаған «Бірлік туы» газеті Шоқайдың алғашқы газет басқару тәжірибесі болып табылады. Газет Ташкентте тұратын қазақтар құрған «ықтият Одағының» баспасөз органы еді. Аптасына бір рет шығып тұрған газеттің баспасөз саясаты – Түркістан халқының ынтымақтастығын қамтамасыз ете отырып саяси таным-түсінігін толықтыру және осылайша Ресей Құрушы Мәжілісінің жұмыстарына дайындалу еді. Газет осы орайда Бөкейхановтың жетекшілігіндегі «Алашорда» қозғалысының баспасөз органы «Қазақ» газетімен үйлесімді әрекет етті.1015 «Алаш» қозғалысына қарсы қазақ зиялыларынан Сәкен Сейфуллин Түркістандағы қазақ зиялыларының Ташкентте «Бірлік туы» газеті арқылы «Алаш» қозғалысына қолдау көрсеткендіктерін және кеңестерді сынағандықтарын айтады.1016

«Бірлік туы» газеті жарияланбас бұрын Ташкент қазақтары үшін «Алаш» деген бір газет жарияланып тұрған еді. 1916 жылдың 26 қарашасынан бері шығып тұрған «Алаш» газетін Көлбай Тоғысов басқарды.1017 Бірақ, газет Ташкенттегі қазақтардың талап-тілектерін тілге тиек етуде табысты бола алмады. Бұл жағдай уақыт өте келе Ташкенттегі қазақ зиялыларының наразылығын туғызды. Кейбір зиялылары осы наразылықтарын білдіре отырып, газет басшылығына қол ұшын беруді ұсыныс етті. Бірақ, бұл ұсынысты Тоғысов қабылдамады. Сондықтан, Ташкенттік қазақ зиялылары Мұстафа Шоқай мен Сұлтанбек Қожановтың төңірегіне топтасып, «ықтият Одағын» құрды және бұл ұйымның

1015 Benningsen A., Quelquejay C. L., «La Presse et Le Mouvement National Chez les Musulmans de Russie Avant 1920». Paris, 1964, 255-bet; Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». Алматы, «Санат», 1995, 313-бет. «Қазақ» газетімен мазмұндас басқа газеттер де шығып болған. Олар Семейде «Сарыарқа» және Астраханда «Ұран», Ақмолада «Тіршілік» газеттері еді. Сейфуллин С. «Тар жол тайғақ кешу». Алматы, 1977, 52-53-бет.

1016 Сонда, 159-бет.1017 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 349-бет. (

баспасөз органы ретінде «Бірлік туы» газетін шығаруға шешім қабылдады. Сөйтіп, «Алаш» газетінің шығарушысы Тоғысовтың зиялылардың жәрдем ұсынысын қабылдамай тастауы «Бірлік туы» газетінің дүниеге келуіне себеп болды.1018 Газет басшылығына Шоқай сайланды.1019 Шоқай Ташкенттен кеткеннен кейін, газетті басқаруды Қожанов мойнына алды.1020 1918 жылдың орта шеніне дейін шығып тұрған және отыз шақты саны жарық көрген газет Түркістан большевиктер қолына өткеннен соң жабылды.

Түркістан өлке мұсылмандары Ұлттық Орталығының баспасөз органы ретінде 1917 жылдың сәуір айынан бастап шыға бастаған «Улуғ Түркістан» газетін қазан татары Фатих Керими басшылық етті. Шоқай бұл газеттің редакция алқасының құрметті мүшесі болды және бұл газетте мақалалары басылып тұрды. Редакция алқасында Шоқайдан басқа Молла Гази Юнус Мұхаммедұлы, Нуреддин Сейфүлмүліков, Лүтфи Әбубекір, Мұхтар Бәкір және Халеф Толак бар еді. Алты мың тиражбен шығатын «Улуғ Түркістан» сол кездің жағдайы ескерілгенде, әжептәуір ықпалды газет екенін айтуға болады. Газет 1918 жылдың көктемінде кеңес органдары тарапынан жабылды.1021 Шоқай бұл газеттің 1917 жылғы 30 сәуір күнгі санында шыққан мақаласында Түркістан халқының татар, сарт және қазақ болып жіктелудін орнына, түркілік және мұсылмандық шаңырағы астында бір женнен қол, бір жағадан бас шығарып ынтымақтасу қажеттігін баса көрсетеді.1022

«Улуғ Түркістан» мен «Бірлік туы» газеттерінің баспасөз саясаты бір-біріне үйлесетін еді.1023 Екі газеттің арасында әрқандай бір келіспестіктің болуы да мүмкін емес еді. Өйткені, «Бірлік туының» басқарып тұрған Шоқай, сонымен қатар, «Улуғ Түркістан» қарайтын Ұлттық Орталықтың да төрағасы қызметін де

«Қазақ», 1916, 9 желтоқсан, № 208.)1018 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 392-бет. (

«Қазақ», 1917, 3 маусым, № 232.)1019 «Қазақ». Алматы, «Қазақ энциклопедиясы бас редакциясы», 1998, 400-401-

бет. ( «Қазақ», 1917, 7 шілде, № 236.); Benningsen A., Quelquejay C. L., «La Presse et Le Mouvement National Chez les Musulmans de Russie Avant 1920». Paris, 1964, 255-bet.

1020 Сейфуллин С. «Тар жол тайғақ кешу». Алматы, 1977, 134-бет.1021 Benningsen A., Quelquejay C. L., «La Presse et Le Mouvement National Chez les

Musulmans de Russie Avant 1920». Paris, 1964, 265-bet.1022 «Туркистан Совет Hокимиети Остида». (басылған жері көрсетілмеген), 1986,

6-7-bet.1023 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 367-bet.

�0� �0�

қоса атқарды. Олай болса, екі газеттің де баспасөз саясатының белгіленуінде Шоқайдың маңызды рөл атқарғандығын айта кету керек.

3.2 на Рубеже - Шафак (тбилиси)

1919 жылдың сәуір айында Тбилисиге келген және бұл жерде 1921 жылы ақпан айының ортасына дейін екі жыл тұрған Шоқай бұл мерзім ішінде біріншісі «На рубеже» атымен орыс тілінде және екіншісі «Шафак» атымен түрік тілінде екі газет шығарды. Бірақ, бұл екі газеттің де өмірлері қысқа болды. Шоқай бұл газеттерді Тбилисиде болған күндерінің соңғы алты айында шығара бастаған еді. Ол бұдан бұрын Тбилисиде шығып тұрған кейбір газеттерге жүйелі түрде мақалалар жазып тұрды. Бұл газеттердің бірі дағыстандық Ахмет Салиховтың «Вольный горец» газеті және екіншісі «Борьба» газеті еді.1024 Шоқай өз газеттерін шығарғаннан кейін де бұл газеттерге мақала жазуын жалғастырды.

Сонымен қатар Шафак газетінде түріктердің армяндарды қырып салғаны туралы алға тартушылықтар жөнінде өзінің тұжырымдарын жасап мақалалар да жазды. Бұл мәселеде Тбилисиде айтылған әсіре сілтеушіліктерге қарсы түрік жағы берген мәліметтер арқылы жауап беруге тырысты.1025

«Шафак» газеті 1920 жылдың желтоқсан айынан бастап шыға бастады. Шоқайдың мақалалары жүйелі түрде жарияланып тұрған «Вольный горец» газеті 1920 жылы 31 желтоқсан күні «Шафак» газетінің баспа өміріне бастағандығын оқырмандарына хабарлады. Аталмыш газеттің хабары бойынша «Шафак» газеті Тбилисидегі мұсылмандардың жаңа бір басылымға деген қажеттілігінен туды. Хабарда, сондай-ақ, газеттің ешқандай

1024 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 102-103-bet.

1025 Шоқай М. Ermeni Meselesi I. «Яш Түркістан». No 40, 1933, Наурыз, 18-bet.

партияға тәуелді емес екені, бейтарап демократиялық бағытта газет екені және оның басты тақырыбын ұлттық мәдениеттің құрайтындығына баса көрсетілді.1026

«Шафак» пен «На рубеже» газеттерінің жұмыстары большевиктердің Кавказды жаулап алуынан кейін тоқтап қалды.1027 Алты-ақ саны жарық көрген «На рубеже» Грузия өкіметінің материалдық көмегі арқылы шығып тұрды. Түрік тілінде шыққан «Шафак» болса Тбилисидегі түрік қоғамының жәрдемімен жарияланды. Шоқай «На рубеже» газеті арқылы Грузия өкіметінің кеңестерге қарсы ұлт-азаттық күресін қолдаса, «Шафак» газеті арқылы Анатольяда Мұстафа Кемалдың жетекшілігінде одақтас мемлекеттерге қарсы жүргізіліп жатқан ұлт-азаттық күреске қолдау көрсетті. Бұл мәселеде ұлт-азаттық күштерінің Тбилисидегі өкілі Казым (Дирик) пашамен жақын қарым-қатынаста болды. Казым пашадан Анадолыдағы күрес туралы алған мағлұматтарын «Анатолья Хаттары» деген атпен жариялады. Бұл мақалалар оқымандар арасында үлкен қызығушылық туғызды.1028

1026 «Вольный горец». № 68, 1920, 31 Желтоқсан, 1027 Большевиктер Тбилисиге басып кіріп жатқанында Шоқай баспаханда

газеттерінің баспа жұмыстарымен айналысып жатқан болатын. 1028 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 34-bet.

�0� �0�

3.3 «йени тҮРКіСтАн» (СтАМБУЛ)

Шоқай 1921 жылдың жазында Парижге барғаннан кейін Түркістанның саяси және экономикалық жағдайы туралы мақала жазуды жалғастырды. Шоқайдың мақалалары орыс, түрік, француз және ағылшын тілдерінде әр түрлі газет-журналдарда жарияланды. Шоқай орыс тіліндегі мақалаларын көбіне бұдан бұрын да жан-жақты айтылып өткеніндей, босқын орыс лидерлері Керенскийдің «Дни» газеті мен Милюковтың «Последние новости» газеттерінде жариялап тұрды. Француз тіліндегі мақалаларының басым көпшілігі «Прометей» журналында, содан кейін «Ориен е Оксидан» журналында жарық көріп тұрды. Ағылшын тіліндегі мақалалары болса, «Азиатик Ревю» секілді журналдарда орын алды.

Шоқай, осылайша, әр түрлі журналдарда мақалалары үнемі басылып тұрған қаламгер еді. Бұл жағдай бізге оның мақалаларын жариялауда, яғни Түркістанға байланысты пікірлерін тарату барысында әрқандай да бір қиыншылыыққа кездеспегенін көрсетеді. Бірақ, Шоқай үшін басқа бір қиындық бар еді. Ол – тек Түркістан мәселелеріне арналған бір баспасөз органының жоқтығы еді.

Мұндай қажеттілікті сезген жалғыз Шоқай емес еді, оның Ресейде жүрізген саяси күресі кезінде сан мәрте тағдырлары тоғысқан досы Уәлиди де осындай ойда болатын. Уәлидидің Европаға келуі мен Түркістан Ұлттық Одағы ұйымының қайта құрылуынан кейін бұл қажеттілік айқын сезіле бастады. Одақтың жеке баспасөз органы болуы тиіс еді. Бірақ, материалдық мүмкіншіліктердің тапшылығына байланысты, одақ жеке органын ұзақ уақыт шығара алмады.

Ақырында, «Прометей Одағы» құрылғаннан кейін, мүмкін, Польша өкіметінің көмектесуі арқасында, бұл қиыншылық жойылды. Түркістан Ұлттық Одағының 1927 жылы ақпан айында қабылдаған шешімі бойынша, Стамбулда «Йени Түркістан» атымен бір журнал шыға бастады. Осылайша, Түркістанның тысында Түркістанға арналған тұңғыш журнал жарық көрді.

Журналдың басты мақсаты – Түркістан ұлттық тәуелсіздік идеясы мен түркі халықтары арасында ынтымақтастық пікірін тарату еді. Сондай-ақ, журнал Түркістан халықтары мен Түркия халқы арасында тіл және діл бірлігін нығайтуды мақсат тұтты.1029

Журнал басшылығы бірнеше рет өзгерді. Өзгерістер Түркістан Ұлттық Одағының шешімдері бойынша жасалды. 1927 жылдың маусым айында алғашқы саны жарияланған журналды бастапқыда З.Уәлиди Тоған мен Абдулкадир Инан басқарды. Олардың саясаттан қол үзіп, ғылым жолына түсулеріне байланысты журналды 1928 жылдың қараша айында шыққан 16-санынан 27-санына дейін Осман Кожаоғлы мен Междеддин Ахмет бірігіп басқарды. 27-санынан соңғы санына дейін журналдың тізгіні Междеддин Ахмет пен Насырдың қолында болды.1030 Журнал 1931 жылы қыркүйек айында түрік үкіметінің шешімі бойынша жабылды.1031 Байқалғанындай Шоқай іс жүзінде бұл журналды тікелей басқарған жоқ. Соған қарамастан, «Йени Түркістан» журналын Шоқай шығарған журналдар арасында көрсету қате болмас. Өйткені, журнал Түркістан Ұлттық Одағының баспасөз органы ретінде шығып тұрды. Одақтың екі жетекші мүшесі ретінде Тоған мен Шоқайдың бұл журналдың дүниеге келуінде орасан зор еңбегі болғандығы шындық. Сондай-ақ, Тоған 1928 жылы журнал басшылығынан кетуіне байланысты, журналдың бүкіл ауыртпалығын Шоқайдың бір өзі көтеруге мәжбүр болғанын да жорамалдауға болады. Шынында да, 1929 жылы «Йени Түркістан» журналы шығып тұрған кездің өзінде Берлинде «Яш Түркістан» атты Түркістан Ұлттық Одағының баспасөз органы ретінде екінші бір журналдың шыға бастауы Стамбулдағы баспасөз органының өз жұмысында жеткіліксіз қалағандығын көрсетеді. Тахир Чағатай да «Йени Түркістан» журналының Түркістан мәселелерін жеткілікті дәрежеде қамти алмағаны үшін «Яш Түркістан» журналының шыға бастағанын айтады.1032

1029 Yeni Türkistan’ın Kapatılışı. «Яш Түркістан». No 23, 1931, Қазан, 40-bet.1030 Тоған З. У. «Türkili ve Türkistan’ın Yakın Tarihi». İstanbul, 1975, 485-bet.1031 Yeni Türkistan’ın Kapatılışı. «Яш Түркістан». No 23, 1931, Қазан, 40-bet; «Йени

Түркістанмен» бірге «Одлу Юрт», «Билдириш», «Азери Тюрк» журналдары да жабылды. Un Nouveau Coup (Suspension des journax Azerbaidjaniens a Stamboul). «Prometheé». 1931, Қараша, 1-3-bet.

1032 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 36-bet. Чағатайдың айтуынша, «Йени Түркістан» журналының

�0� �0�

3.4 яш түркістан (Берлин)

«Яш Түркістан» журналын Шоқайдың бүкіл шығармашылық өмірінің ең көрнекті туындысы деп айта аламыз. Саясат пен баспасөзді Шоқайдың ең маңызды екі жұмсысы ретінде көретін болсақ, Қоқан автономиясын Шоқайдың саясат саласындағы, ал «Яш Түркістан» журналын болса, баспасөз саласындағы ең маңызды еңбегі ретінде бағалауға болады. Александр Чульгин «Яш Түркістан» журналын Шоқай мен жолдастарының таңқалдырарлық деректі еңбегі ретінде жоғары бағалайды.1033

Журнал тек Европада он жылдай ұзақ уақыт шығып тұруымен ғана емес, сонымен қатар, беттерінде орын алған мақалаларының өзектілігі, тұжырымдарының өткірлігімен де ерекшеленді. Сондай-ақ, «Яш Түркістан» журналы Түркістанның саяси, экономикалық, әдеби және мәдени мәселелеріне терең талдаулар жасаған журнал ретінде де көзге түсті.1034 Түркістан баспасөзі жөніндегі зерттеулерімен танылған Тимур Кожаоғлы Түркістанның 126-жылдық баспасөз тарихында «Яш Түркістан» журналының айрықша орын алатындығына көрсетеді. Оның пікірінше, бұл журнал 1870 жылдан 1990 жылға дейін Түркістанда жарияланған барлық газет-журналдар арасында Түркістанның әрі ұлттық

Түркістанның мәселелеріне бойлай алмауының екі себебі бар болатын. Біріншісі журналдың өзінен туындаған еді. Ол Түркістан мәселелерінің көптігінен әлсіз қалған еді. Екіншісі журналдан тыс факторлардан туындаған еді. Түрік-кеңес достығы кейбір проблемалардың ашық түрде айтылуына кедергі келтіруде еді. сол жерде. Профессор Айтан Нүсіпхан «Йени Түркістан шығып тұрған кезде Шоқайдың «Яш Түркістан» журналын шығара бастауының ең басты себебі ретінде, онымен Уәлиди арасындағы байланыстардың бұзыла бастауын көрсетеді. Нүсіпхан А. Кремльдің түн ұйқысын төрт бөлген Шоқай және оның «Яш Түркістан» журналынан соны деректер. «Қазақ әдебиеті». 1998, 1 мамыр. Бұл тұжырымға қосылмаймыз. Өйткені Уәлиди 1928 жылдан бастап «Йени Түркістан басшылығында жоқ болатын. Ол кезеңде журнал басшылығы мен Шоқай арасындағы әрқандай бір келіспеушілік жөнінде сөз қозғау мүмкін емес.

1033 Чульгин А. Памяты Друга, «Türkeli». 1951, желтоқсан, No 4, 28-бет.1034 Чағатай Ү. Hokand ve Alaş Orda Muhtariyetleri ve Mustafa Çokayoğlu. «Türk Kül-

türü». No 100, 1971, Ақпан, 384-bet.

есімін және әрі ұлттық тәуелсіздік мақсатын нақты және батыл түрде көрсеткен баспасөз органы болып табылады.1035 Журнал беттерінде орын алған кейбір мақалалар арадан талай жыл өтуіне қарамастан, құнын әлі жойған жоқ. 1929 жылы желтоқсан айында шыға бастаған журналдың 1939 жылға дейін 117 саны жарық көрді. Журнал арап әріптерімен шағатай тілінде жарияланып тұрды.

Шоқайдың өзі де «Яш Түркістан» журналына үлкен мән берді. Оның ойынша, журнал Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күрестің туы болып табылады.1036 Журналдың мақсатын алғашқы санында атап көрсеткен Шоқай мұның Түркістанның тәуелсіздігі мен халқының өзін-өзі басқару құқықына қол жеткізуі жолындағы күрес екендігін айтады.1037 Ал бұл күрестің негізін болса саясат, мәдениет және тіл салаларындағы жұмыстар құрайды. Шоқайдың пікірі бойынша ең алдымен түркі әлемінде мәдениет пен тіл бірлігін қамтамасыз ету қажет. Түркі мәдениетін барлық түркі халықтарының ортақ мәдениеті деп ұғынған жөн. Түркі халықтары бір-бірінің сөйлегенін және жазғанын ешқандай аудармашысыз түсінуі керек. Стамбулда шыққан бір газет Самарқанда да оқылуға тиіс. Осылайша, түркі халықтары арасындағы бірлік пен туыстық сезімдері күшейтіле біледі. Бірақ, Шоқайдың ойынша түркі халықтарының өзара мәдениет және тіл бірлігі идеясы, олардың өзге халықтардан бөлектенуін қажет етпейді. Керісінше, осы бірлікпен қатар, өздері секілді тәуелсіздік күресіп жүргізіп жатқан басқа халықтармен ынтымақтасуға ойысулары керек. Ол түркі халықтарының мәдени бірлігін бір отбасындағы бірлік-берекені қамтамасыз етумен теңестіреді. Осындай бірлік-береке қамтамасыз етілгеннен кейін басқа халықтармен тәуелсіздік мәселесінде одақтасуды жақтайды. Шоқай мұны Түркістанның тәуелсіздігі үшін қажет деп санайды.1038

«Яш Түркістан» журналының тағы бір маңызды міндеті – Түркістан мен түркі халықтарын өзгелерге таныстыру болып

1035 Қожаоғлы Т. Yaş Türklistan’ın Türkistan Basın Tarihindeki Yeri. «Yaş Türkistan Türkistan Milli İstiklal Fikrige Hizmet Etuvçı Aylık Mecmua». I т., (1-13 сандар), 1929-1930, İstanbul, 1997, 14-bet.

1036 Шоқай М. Dekabr Hatıraları. «Яш Түркістан». 1932, желтоқсан, No: 37, 1-bet.1037 Шоқай М. Biznin Yol. «Яш Түркістан». No: 1, 1929, желтоқсан, 1-2-bet.1038 Сонда, 2-bet.

�10 �11

табылады. Бұл жөнінде Шоқай былай дейді: «Тәуелсіздікті аңсаған түркістандықтарға тек өз елі мен халқын сүюмен шектелуге болмайды. Біздің Түркістан мен түркі халықтарын басқаларға да сүйгізуіміз қажет.»1039

Шоқай бұл мақсатын «Яш Түркістан» журналының алғашқы санында-ақ ашық түрде ортаға салады: «Егер біз халқымыздың ұлттық тәуелсіздік талаптарын мағынасын бұзбастан, күшін азайтпастан «Яш Түркістан» беттерінде айта алар болсақ, біздің баршамыз үшін қасиетті және үлкен жауапкершілікті міндеттің бір бөлігін жүзеге асырған боламыз».1040

Шоқай «Яш Түркістан» үшін алдына қойған мақсаттарға айтарлықтай қол жеткізген көрінеді. Шоқаймен бірге «Яш Түркістан» журналын жариялауға орасан зор еңбек сіңірген Чағатай журналдың он жылдық өміріне баға бергенде журналдың Түркістан мәселесіне шетелдіктердің, әсіресе европалықтардың назарын аударуда табысты болғанына баса көрсетеді. Чағатайдың пікірінше, босқын баспасөзін жатырқап сенімсіздікпен қарайтын Европа елдерінде, бұл үлкен бір жетістік болып табылады. Журнал маңызды мақалалары және берген хабарларының шынайылығымен еуропалықтардың сеніміне ие болды. Ол сонымен қатар Европада Түркістан турасындағы ақпарат бұлағына айналды. Сондықтан, «Яш Түркістан» Европаның ғылыми және саяси орталарында тұрақты оқырмандар тапты.1041

Шоқай мақалаларының құндылығын арттырған жәйт – тұжырымдарыныңа негіз болатын деректердің сенімділігіне ерекше мән беруінде еді.1042 Шоқай мақалаларында дерек ретінде көбіне кеңес баспасөзі мен жауапты ресми қызметкерлердің мәлімдемелерін пайдаланды. Шоқай пайдаланған Кеңес баспасөз органдары арасында «Еңбекші қазақ», «Қызыл Өзбекістан», «Түрікменістан», «Йени Ферғана» секілді түркі тілдеріндегі газеттер мен «Правда Востока», «Советская степь»,

1039 «Яш Түркістан». No: 11, 1930, Қазан, 37-bet.1040 Шоқай М. Biznin Yol. «Яш Түркістан». No: 1, 1929, желтоқсан, 2-bet.1041 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 36-bet.1042 Қойгелдиев М., Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай

Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. І т., Алматы, «Қайнар», 1999, 22-бет.

«Революционный восток», «Правда», «За партию» секілді орыс тіліндегі журналдар кездеседі.1043 Кейде «Яш Түркістан» журналы аталған газет-журналдардың біреуімен айтыс-тартысқа да түсетін еді. Кеңестік баспасөз органдары Шоқайдың өз беттерінен үзінділер бере отырып алға тартқан сыни пікірлеріне жауап бере алмай қиналатын. Чағатай кеңестік баспасөз органдарының он жыл бойы «Яш Түркістан» журналында жазылған сындардың ешбірін теріске шығара алмағандығына атап көрсетеді.1044

Шоқайдың бұлтартпас деректерге сүйенген жорамалдарын теріске шығара алмаған кеңестік баспасөз органдары балағатқа дейін баратын. Бірақ, Шоқай оған байланысты ашуланып қапа болудың орнына оны тұжымдарындағы дәлдіктің бір көрінісі ретінде қабылдап1045 қуанатын. Ол осыған орай туындаған қуанышын мына сөздермен тілге тиек етеді: «Алға қойған мақсатыма жеттім. Пікірлерім оларды абыржытты. Егер, олар маған ашумен жауап беріп жатқан болса, демек мен орынды айтқанмын».1046 Ресулзаденің айтуынша, кеңес баспасөз органдары мен «Яш Түркістандықтар» арасындағы талас-тартыстар шетелдегі басылым мен ел ішіндегі қозғалыстың бір-бірімен рухани тұрғыда байланысын көрсететін еді.1047

Париж шығыс тілдері мен мәдениеттері институтындағы Шоқай архивіндегі кейбір құжаттар бізге «Яш Түркістанның» Европа және Америкадағы зерттеу орталықтары тарапынан да мұқият оқылып отырылғандығын көрсетеді. Мысалы, Римдегі «Институто пер Лориенте» атты институт 1938 жылы 29 шілде күні жазған бір хатында «Яш Түркістанның» сәуір айы санының қолдарына тимегенін білдіреді.1048 Осыған мезгілдес тағы бір хат АҚШ-тың Калифорния қаласындағы Станфорд университетінен келген. Университеттің 1937 жылы 24 наурыз күні жолдаған

1043 Шоқай М. Mefkure Meydanında Küreş. «Яш Түркістан». No 13, 1930, Желтоқсан, 8-9-bet.

1044 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 37-bet.

1045 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 133-bet.1046 Сонда, 31-бет.1047 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 52-bet.1048 Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, VI.

жәшік.

�12 �1�

хатында «Яш Түркістан» журналының мазмұны орын алған бет және 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс сынды маңызды деген мақалаларын түрік тілін білетін студенттерге аудартқандықтары хабарланады.1049

Журнал тек шетелдерде ғана емес, сонымен қатар, КО-ның өзінде де сенімді дерек көзі ретінде қабылданды. Чағатайдың атап өтуінше, Түркістанға барған бір европалықтың айтқандары бұған айқын дәлел бола алады. Аталмыш европалық Түркістанда кездескен бір өкіметтік қызметкерден Түркістан туралы мағлұмат беретін деректік бұлақтар сұрайды. Сонда оған өздеріндегі бұлақтардан көбірек шыншыл мәліметтерді Парижде тұратын Шоқайдың қамтамасыз ете алатындығы айтылады. Сонымен қатар, Шоқайдың Түркістандағы оқиғалар барысын өздерінен артық бақылап отырғандығына да көрсетіледі.1050

«Яш Түркістан» журналының барлық жерде сенімге ие болуында Шоқайдың оны барлық саяси партиялар мен топтардың ықпалынан аулақ ұстауға айрықша мән беруінің де үлкен рөлі болғандығы күмәнсіз. Шоқай «Яш Түркістан» журналын саяси партиялар мен топтардың жұмыстарынан алшақ, тек Түркістаннын ұлттық мүдделері жолындағы күреске арнағандығын айтады.1051

Шоқайдың Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы күресі үшін зор үміт артқан «Яш Түркістан», яғни «Жас Түркістан» журналының аты кездейсоқ қойылған ат емес, қайта саналы түрде жасалған таңдау еді. Мұның өзі, Шоқайдың Түркістанның тәуелсіздік күресінде жастарға деген сенімінен туындаған еді. Бұл сенімін Шоқай бір сөйлеммен былай деп ортаға салады: «Біз тәуелсіз Түркістанымыз үшін қажетті барлық нәрсені жас ұрпақтан күтеміз.»1052

Журналдың «Яш Түркістан» атын алуының тағы бір маңызды себебі – журналдың шығуына ең үлкен көмекті түркістандық жастардың беруі еді. Сол жастар болмағанда, бәлкім кім білсін

1049 Сонда. «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-

yle)». İstanbul, 1950, 37-bet.1051 Шоқай М. Yaş Türkistan’ın 8 Yaşığa Kirişi Münasebtiyle (1929 Aralık 1936). «Яш

Түркістан». No 85, 1936, Желтоқсан, 2-bet. 1052 Шоқай М. Kozgalışdan Kuruluşğa (İsyandan Teşkilatga). «Яш Түркістан». No 9-

10, 1930, Тамыз-Қыркүйек, 6-bet.

журналдың да жарық көруі екі талай еді. Шоқай бір мақаласында «Яш Түркістан» журналының

Германия мен Түркиядағы жастардың қолдауының арқасында дүниеге келгендігін атап өтеді.1053 Бұл жастар 1911, 1912 және 1922 жылдары Түркістаннан Түркия мен Германияға оқуға жіберілді. 1911 жылы он бес және 1912 жылы отыз студент Стамбул мен Берлинге келді.1054 1922 жылы Түркістан мен Бұқара Халық Республикаларынан елу сегіз студент Германияға оқуға жіберілді.1055 Бұл студентерді Ғалимжан Идриси бастап келді. Ол студенттердің Кеңес елшілігімен байланысын да қамтамасыз етіп жүрді.1056

Студенттердің ішінен Сабир Түркістанлы (химик) және Наим

1053 «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 147-бет.

1054 Қожаоғлы Т. Türkistanlı Göçmenlerin Siyasî Faaliyetleri Tarihine Bir Bakış. «Dr. Baymirza Hayit Armağanı». Haz. R.Ekşi -E.Cihangir. İstanbul, 1999, 159-bet.

1055 1923 жылы Түркістан Халық Республикасы атынан бұл студенттердің жағдайын көру үшін Германияға барған Тұрар Рысқұловтың берген мәліметтеріне қарағанда бұл студенттердің 42-сі өзбек, 8-і татар, 5-і түрікмен, 4-і қазақ және біреуі еврей болатын. Турар Рыскулов, Туркестанская правда, 23 декабрь 1923. Мақаланың қазақша аудармасы: Егеменді Қазақстан, 18 ақпан 1992. Қазақ студенттер Әзімбек Бірімжанов, Дамолла Битілев, А.Мұңайтпасов және Қазыбеков. Қойгелдиев М., Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. І т., Алматы, «Қайнар», 1999, 25-бет; Toғan Z. U. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Müc-adeleleri». İstanbul, 1969, 557, 564, 579-bet. Бұқаралық студенттердің Германияға оқуға жіберілуінің қызықты әңгімесі үшін қараңыз: Allworth E. A. A Conversation With Ahmad Na’im Nusratullahbek, A Young Bukharan Jadid Under The Amirate. «Türkistan’da yenilik hareketleri ve ihtilaller: 1900-1924 Osman Hoca anısına incelemeler». Haz. Timur Kocaoğlu. Haarlem, «SOTA», 2001, 77-108-bet. Бұл студенттер 1924 жылы кері шақырылды. Кері қайтпағандардың стипендиялары тоқтатылды. Қайтқандарын КБГ тұтқындап, тергеуге алды. Тергеуде студенттердің Шоқаймен байланыстары туралы жауап алынды. Қазақстанның тәуелсіздігін алуынан кейін зерттеушілерге ашылған КГБ архивтеріндегі хаттамалардан байқалғанындай студенттер Шоқайға қарсы мәлімет бермеген. Қойгелдиев М., Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. І т., Алматы, «Қайнар», 1999, 25-бет. «Әлихан Бөкейханов Шығармалар». Алматы, 1994, 76-бет. Уәлиди журнал шығаруда студенттердің арасынан қазақ Бірімжановпен бірге жұмыс істеуге кеңес берсе де Шоқай келіспеді. Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müs-lüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 579-bet. Шоқайдың Бірімжановты қаламауына, оның социалистік көзқараста болуының себеп болғандығын айта аламыз.

1056 Сонда, 587-бет. Бұл студенттердің бірі Уәли Каюм болатын. Allworth E. A. A Conversation With Ahmad Na’im Nusratullahbek, A Young Bukharan Jadid Under The Ami-rate. «Türkistan’da yenilik hareketleri ve ihtilaller: 1900-1924 Osman Hoca anısına incele-meler». Haz. Timur Kocaoğlu. Haarlem, «SOTA», 2001, 106-bet.

�1� �1�

Өктем (экономика ғылымдарының докторы) оқуларын бітірген-нен кейін Түркияға кетті. Тахир Шакирзаде Чағатай (экономика ғылымдарының докторы), Саадет Исхаки, Абдулвахап Октай (дәригер) және Саиде Октай (философия ғылымдарының докторы) Берлинде қалып, Шоқайға «Яш Түркістан» журналын шығаруға көмектесті.1057 Стипендиясы тоқтатылған студенттердің бір бөлігі КСРО-ға қайтпай, Түркияға кетті. Олар Трабзон мұғалім мектебіне оқуларын жалғастырды.1058

Шоқай және Уәлиди бұл студенттерге көңіл бөлді. Студенттер арасынан, әсіресе, Берлиндегі Тахир Чағатай мен Абдулвахап Октай бұл мәселеде үлкен жауапкершілік алып, журналдың басылуы мен жазылушыларға таратылуы секілді журналдың жүгінің маңызды бөлегін мойнындарына алды.1059 Әсіресе Тахир Чағатай «Яш Түркістан» журналының шығаруға үлкен еңбек сіңірді. Чағатай Шоқайдың Европаның Лондон, Париж, Берлин, Варшава және Женева секілді Еуропаның маңызды шешімдер қабылданған саяси орталықтарында жалғыз өзінің Түркістан мәселесін көтеруге жанталасқанын көргеннен соң, оған жәрдемдесуді өзіне ұлттық міндет санағанын айтады.1060

Шынында да, Чағатайдың «Яш Түркістан» журналына сіңірген еңбегі орасан зор болды. Берлинде басылған журналдың барлық жүгі оның мойнында еді. Шоқай Парижден Берлинге жиі-жиі келіп, баспа істерін бақылап түрды.1061

Түркістандық студенттер ТҰО мүшелерінің кеңес баспасөзін алып отыруларына да көмек көрсетті. Тіпті бір ретінде Алаш жетекшілерінен Ахмет Байтұрсыновтың 1924 жылы 28 маусым күні жолдаған газет қиындыларына тігілген бір қысқа хаты да бар еді. Онда «Барлығымыздан барлығыңызға сәлем» деп жазылған еді.1062

1057 Чағатай Ү. Hokand ve Alaş Orda Muhtariyetleri ve Mustafa Çokayoğlu. «Türk Kül-türü». No 100, 1971, Ақпан, 384-bet.

1058 Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar». Ankara, 1998, 156-bet.

1059 Чағатай Ү. Hokand ve Alaş Orda Muhtariyetleri ve Mustafa Çokayoğlu. «Türk Kül-türü». No 100, 1971, Ақпан, 384-bet.

1060 Y.T. «Kızıl Emperyalizm». İstanbul, 1958, 2-bet.1061 Temir A. «60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-

Hatıralar». Ankara, 1998, 160-bet.1062 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 549-bet.

Өзбекстан Коммунистік Партиясының І-хатшысы Осман Юсуфоғлы «Правда Востока» газетінің 1937 жылғы 30 қыркүйек күнгі санында жариялаған бір баяндамасында Германияға студенттердің оқуға жіберілуін қарсы-төңкерісшілердің күш жинау әрекеті деп сипаттады. Оның ойынша бұл жастар ол жерде фашист тыңшыларға айналған еді.1063 Шоқайдың пікірінше, Кеңес өкіметі бұл студенттердің Германияға жіберілуіне о бастан қарсы еді. Бірақ, 1922 жылдың аласапыран күндерінде халықтың наразылығынан сескеніп оған амалсыздан жол берген еді.1064

Берлиндегі Кеңес елшілігі Түркістан Ұлттық Одағының студенттермен қарым-қатынас орнатуынан мазасызданды. Сол себепті Германиядағы студенттердің кері шақырылуын сұрады. Кері қайтпағандардың стипендияларын тоқтатты. Олардың көпшілігі ақша болмағандықтан қайтуға мәжбүр болды.1065

Кейбір студенттерге болса, түркістандық босқындар арасында тыңшылық жасауы туралы ұсыныс жасалды. Шоқайдың сөзімен айтқанда, елшілік олардан «кеңестік азаматтық міндетін» орындауларын сұрады. Шоқайдың пікірінше, «кеңестік азаматтық міндеттен» мақсат – ТҰО ұйымымен тығыз байланысқа еніп оның іс-қимылдары және «Яш Түркістан» журналының қай жолдармен КСРО-ға жіберіліп жатқандығы және тб. мәселелер туралы мәліметтерді елшілікке жеткізіп отыру еді.1066

Түркістандық студенттердің Германияда білім алуынан тек Кеңес елшілігінің қызметкерлері ғана емес, сонымен қатар Европадағы орыс босқындары да мазасызданды. Олардың кейбірелері бұл сезімдерін жасырмастан, студенттерді мазақтаған мақалалар жазды.1067

«Яш Түркістан» журналының Шоқай тұратын Париж қаласында емес, Берлинде жариялануының екі маңызды себебі бар еді. Біріншіден, Шоқай Парижде жалғыз еді. Оның төңірегінде

1063 «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 25-бет.

1064 Сонда, 146-бет. 1065 Шоқай М. Türkistan’da Yerleştiriliş Nimeden İbaret?. «Яш Түркістан». 1930,

Қаңтар, No 1, (2), 12-bet.1066 Шоқай М. Türkistanlılar Nazari Dikkatige. «Яш Түркістан». 1930, Маусым-Шілде,

No 7-8, 2-bet.1067 Яш Түркістанлы. Milli Ziyalı Meselesi Etrafında. «Яш Түркістан». 1931, Тамыз,

No 21, 16-bet.

�1� �1�

журналдың істерінде жәрдем етерлік басқа түркістандық болмады. Ал, Берлин болса, Европадағы түркістандықтар ең көп шоғырланған қала еді. Сол себепті, журналды Берлинде шығарудың тиімді екені түсінікті. Екіншіден, «Яш Түркістан» арап әріптерімен шығып тұрды. Ол кезде арап әріптерін қолданатын баспахана кез келген Еуропа қалаларында табыла бермейтін. Берлинде болса арап әріптерімен кітап, журнал басуға болатын.1068

Шоқайдың «Яш Түркістан» журналында қолданған тілі ерекше бір түркі тілі еді және журналдың баспасөз саясатына сәйкес келетін. Сол арқылы Шоқай Берлинде шыққан журналының Стамбулдан Самарқанға дейінгі бүкіл түркі әлемінде оқылуын қамтамасыз етуді мақсат тұтты. Сондықтан, Түркия түрікшесі және Түркістанда қолданылатын қазақ, өзбек, татар тілдері секілді түркі тілдердің араластырылуынан жасалған ерекше бір түркі тілін қолданды.1069 Тіл мамандарының «Лингуа турка» яғни түркі тілі, Османдық зиялылардың «Лисани Умуми» яғни жалпы тіл деп атаған мұндай бір ортак түркі тілін, бұдан бұрын Исмаил Гаспринский өзінің «Тержуман» газетінде қолданып табысты болған еді.

«Яш Түркістан» журналы өзі жасап шығарған осы ерекше тілін шағатай тілі деп атады.1070 Бірақ, журнал осы тілдің ХВ ғасырдағы шағатай тілі еместігін және сол тілді тірілтіп жандандыру

1068 Ғаяз Исхаки өзі Варшавада тұрғанына қарамастан өзінің «Милли йол» журналын Берлинде бастырды. Бұл журналдың да баспахана істерін «Яш Түркістанды» шығаратын топ басқарды. Чағатай С. Muhammed Ayaz İshaki. «Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100.Doğum Yılı Dolayısıyla». Ankara, 1979, 80-281-bet. Кейбір зерттеушілер «Яш Түркістан» журналының Берлинде жариялануының ең басты себебі ретінде, Берлиннің кеңестердің ықпалы ең аз болған Европа қаласы болуымен байланыстырады. Қойгелдиев М., Нүсіпхан А. Мұстафа Шоқай және Түркістан. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. І т., Алматы, «Қайнар», 1999, 18-бет. Бірақ 1929 жылы Парижде «Яш Түркістан» журналының жариялануына кедергі боларлықтай әрқандай бір саяси қысым туралы айту мүмкін емес. Өйткені кеңестерге қарсы органдардың басында келетін «Прометей» журналы да 1926 жылдан 1939 жылға дейін Парижде шығып тұрды. Егер мұндай бір қысым болған жағдайда бұл журналдың да Берлинде немесе Варшавада жариялануы тиіс еді.

1069 «Яш Түркістан» журналының тілінің осы ерекшелігі тіл ғалымдарының зерттеуін күтіп отырған маңызды тақырыптардың бірі екені даусыз. Журналда қолданылған сол тілдің грамматикалық ерекшеліктері, қолданылған сөздердің төркіні, қай тілден қанша сөз алынды, Гаспринскийдің «Тержуман» газетінің тілі мен «Яш Түркістан» журналының тілін салыстыру секілді мәселелер түркология саласы үшін қызықты зерттеу тақырыптары болары сөзсіз.

1070 Тұрсын Е. Mecmuamızın Tili Hakkında. «Яш Түркістан». No 27, 1932, Ақпан, 19-bet.

мақсаттарының да жоқ екендігіне баса көрсетеді. Ол, сонымен қатар, ХХ-ғасырдың мәселелерін ХВ-ғасырдың тілімен көтеруге әсте болмайтындығын да атап өтеді.1071

Журнал осы тіл саясатымен тек бүкіл түркі әлеміне түсінікті болуды ғана мақсат тұтқан жоқ. Ол, сонымен қатар, Түркістанда жаңа дамып келе жатқан түркі тілдеріне бағыт-бағдар беруді де көздеді. Шағатай тілі арқылы Түркістан халқының саяси және мәдени өміріндегі өзгерістерге мезгілдес пайда болған жаңа ұғымдарға атау боларлық сөздерді олардың тілдеріне кіргізуді діттеді. Сол үшін, ең алдымен, Түркияның бай сөздік қорын пайдаланған жөн еді. Сөйтіп, Түркістан халқының тілін парсыша және, әсіресе, болашақта үлкен қауіп төндіруі мүмкін орысшаның ықпалы астына кіруден алып қалуға болатын еді.1072 «Яш Түркістан» журналы осы тұжырымында жаңылыспады. ХХ-ғасырдың соңында Түркістанның қазақ, қырғыз, өзбек және түрікмен секілді халықтарының тілдерінде орыс тілінің әсерінің зор болғандығы байқалады.

Түркі әлемінде ортақ бір мәдени тіл қалыптастыру ұмтылысы ретінде бағалауға болатын осы тіл саясаты ТҰО-ның алдына қойған мақсаттарының бірі еді. Одақтың 1924 жылы 23 қараша күні Европада өткен алғашқы жиналысында баспасөз саласында ортақ бір тіл қолдануға шешім қабылданған еді.1073

Негізінде «Яш Түркістанның» мұндай бір тіл саясаты журналдың табысты болуы үшін де қажет еді. Егер журнал үшін мұндай бір тіл қолданбаған жағдайда түркі тілдерінің қайсыбірі таңдалуға тиісті еді. Ал, бұл болса журналдың кең түрде оқылуына кедергі келтіретін еді. Мысалы, журнал түрікше жарияланар болса, оны, тек, Түркия халқы ғана түсініп Түркістандағы оқырмандар түсіне алмай қиналатын еді. Ал, Түркістандағы түркі тілдерінің бірі қолданылар болса, бұл жолы түріктер «Яш Түркістан» журналын оқи алмас еді. Алайда, журналды ортақ бір түркі тілінде басу арқылы әрі түркі әлемінің бүкіл оқырмандардына түсінікті болды, әрі журналды шығарудың негізгі мақсаттарының бірі болып табылатын түркі әлемінің тіл және мәдениет бірлігін қамтамасыз

1071 Сонда. 1072 Сонда. 1073 Тоған З. У. «Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve

Kültür Mücadeleleri». İstanbul, 1969, 561-bet.

�1� �1�

ету идеясына ат салысылды.«Яш Түркістан» журналының Европадан Америка Құрама

Штаттарына, Болгариядан Жапонияға дейін әлемнің көптеген елдеріне тараған оқырман қауымы бар еді. Мұны Шоқай архивіндегі құжаттардан айқын көруге болады. Абдулвахап Октайдың 1937 жылы 10 мамыр күні Шоқай үшін дайындаған баяндамасынада, 1937 жылы Ауғаныстандағы 24 абономент иесіне 78 дана журнал жібергенін білдіреді. Аталған деректен сол абономент иелерінен бірінің – КСРО-ның Кабулдағы елшісі М.Г.Асланов екені байқалады.1074 Берлиндегі «Яш Түркістан» басқармасына жіберілген және Шоқайдың 1935 жылы 29 маусым күні «алдым» деп қол қойған басқа бір hат бойынша, журнал Қиыр Шығыста 20 адреске жіберіліп тұрған. Олардың арасында Токио Еділ-Жайық Түрік-Татар Мәдениеті Қоғамы, Кобе Еділ-Жайық Түрік-Татар Мәдениеті Қоғамы, Харбин Түрік Татар Мұсылман Қоғамы, Шанхай Түрік-Татар Мұсылман Қоғамы, Тиенцин Мұсылман Комитеті, Мукден Еділ-Жайық Түрік-Татар Мәдениет Қоғамының бар екенін көреміз. Хатта сондай-ақ Мукдендегі қоғамның журналдың бұрынғы сандарынан 20-30 данадан сұратқандығы білдірілген.1075 Болгария түріктері де «Яш Түркістанды» оқып отырған. Мұны Болгарияның Шумну қаласындағы Мектеб-и Нүввабтың мұғалімдерінен Басри Бейдің 1937 жылы 28 маусым күні Үлкүсалға жазған хатынан аңғаруға болады.1076 Журналдың Пакистанда да оқырмандары болды. Тіпті, Түркістан туралы зерттеулерімен танылған Хаиит «Яш Түркістан» журналының толық бір жинағын 1950 жылы Пакистандағы бір оқырмандан сатып алған.1077

«Яш Түркістан» журналы беттерінде Түркістанның әдеби, мәдени, саяси және экономикалық мәселелерінен бастап әр түрлі тақырыптарға орын берілді. Шоқай журналдың сегіз жылдығына арналған мақаласында, оның Түркістанның жағдайы, халықаралық мәселелер, шетелдік түркістандықтардың өмірі

1074 Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, VI. жәшік.

1075 Сонда. 1076 Үлкүсал М. «KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar». Ankara, 1999, 210-bet.1077 Жолдасбеков М. Мұстафа Шоқай. «Егеменді Қазақстан», 1995 жылы, 13

Көкек.

сияқты тақырыптарды қамтығанын айтады.1078 «Яш Түркістан» журналында Түркістанға байланысты

көтерілген кейбір мәселелер кеңестердің соңғы кезеңдеріне дейін өзінің өзектілігін сақтап қалды. Олар Кеңестер Одағында зерттеуге және тіпті ауызға алуға тиым салынған мәселелер еді. Бұл мәселелер ұлттық тарихқа қатысты тиымдар босаңсуға бет алған Горбачевтың жариялылық пен қайта құру саясаты жүргізілген 1980 жылдардың соңына дейін, жарты ғасырдай маңызын жоғалтпады. Кеңес дәуірінде тиым салынған тақырыптардың арасында 1917 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстары мен олардың жетекшілері, Алаш Орда, Қоқан автономиясы, 1933 жылғы ашаршылық апаты және 1937 жылғы зиялыларды қуғын-сүргінге ұшырату секілді мәселелер бар еді. Бұл мәселелерді «Яш Түркістан» журналының беттерінен табуға болады. Шоқайдың пікірінше «Яш Түркістан» осыған байланысты кеңес баспасөзінің шабуылдарына тап болды. Оған осы мәселелерді күн тәртібіне келтіргені үшін кеңестік басқару жүйесіне жала жапқан фашизмнің итаршысы деген айып тағылды.1079

Өзбекістандық тарихшы-ғалым Тохир Каххор Шоқайдың «Яш Түркістандағы» мақалаларының бүгінгі таңда да маңызын жоғалтпағандығына назар аударады. Оның пікірінше бұл мақалалар патшалық Ресей мен Кеңестер Одағының Түркістандағы отарлық саясаты туралы зерттеулер үшін маңызды дерек көзі болып табылады.1080

КСРО-ға қатысы жоқ болса да, «Яш Түркістанның» беттерінде орын алған тақырыптардың бірі Шығыс Түркістан ұлт-азаттық

1078 Шоқай М. Yaş Türkistan’nın 8 Yaşığa Kirişi Münasebetiyle (1929-Aralık-1936). «Яш Түркістан». 1936, Желтоқсан, No 85, 2-bet.

1079 Шоқай М. Vospominaniw. «T«rkeli». 1951, jeltoqsan, 22-bet. Қазақстан мен КСРО-ның өзге кейбір респуликаларында 1929-1933 жылдар арасында белең алған ашаршылық апатының себептері мен салдары ұзақ жылдар кеңес халқынан жасырылды. Алайда бұл апаты сол кезде-ақ Яш Түркістан журналы беттерінен орын тепкен еді. Шоқай М. Bir «İnturist»nin Türkistan Tesiratı. «Яш Түркістан». 1933, Шілде, No 44, 27-30-bet. Шоқай 1937 жылы Кеңестер Одағында жүргізілген халық санағының жарияланбағандығына назар аударып, 1929-1937 жылдары арасында 14 миллион кеңес азаматының жоғалып кеткендігіне көрсетеді. Шоқай бұл адамдардың 1929-1934 жылдары арасында күшпен жүргізілген коллективтендіру және кеңестік жүйеге қарсы шыққандардың көзін құрту шараларының нәтижесінде қырылып кеткен болу ықтималына мегзейді. «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын. Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ? т., Алматы, «Қайнар», 1999, 191-192-бет.

1080 Қаххар Т. Hür Turkiston Uçun. Taşkent, 1994, 105-bet.

�20 �21

қозғалысы. Журнал 1931 жылы Құмылда басталған көтерілістер нәтижесінде 1933 жылы құрылған, бірақ, қысқа өмірлі болған Шығыс Түркістан Ұлттық өкіметімен байланысты жаңалықтарды оқырмандарына үнемі жеткізіп отырды. Түркияда Шығыс Түркістанның мәдениеті мен тарихы туралы зерттеулерімен танылған Шүкри Тұран журналдың Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күресінің Европадағы дауысы ретінде қызмет атқарғандығын айтады.1081 Журналға жанқиярлықпен қызмет еткен Тахир Чағатай «Яш Түркістан» беттерінде Шығыс Түркістан мәселесіндей ешбір мәселеге кең орын берілмегендігіне атап көрсетеді.1082 Сондықтан, «Яш Түркістан» журналы 1930 жылдардағы Шығыс Түркістан ұлт-азаттық күресі туралы зерттеулер жасайтындар үшін маңызды деректі қамтиды. Журнал беттері арасында ешбір жерде жарияланбаған деректер, суреттер мен құжаттарды кездестіруге болады.1083

1934 жылы Түрік Өкіметінің «Яш Түркістан» журналын Түркияға кіргізілуіне тиым салған шешімі Шоқайға қатты батты. Шоқай бұл шешімді өздеріне күтпеген жерден берілген соққы ретінде көреді.1084 Журналының түркілік және мұсылмандыққа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын Европа елдерінде жарияланудың өзін тосырқап жүрген Шоқай үшін бұл түсініксіз бір жағдай еді. Шоқай түрік, мұсылман және азиялық болып табылатын бір халықтың өкілдерінің «Яш Түркістан» журналының сол үш ерекшеліктің ешбіріне қатысы жоқ француз елінде шығарлып жатқанына назар аударады. Бұл жағдайды тағдырдың тәлкегі ретінде бағалаған ол, журналды өздерімен қаны мен жаны бір елдердің бірінде жариялай алмағандығына өкінеді.1085

1081 Тұран А. Ш. Doğu Türkistan Milli Mücadelesinde Yaş Türkistan Dergisinin Hizmetleri. «Emel» 1997, Мамыр-Маусым, No 100, 31-bet. Мехмет Эмин Буғраның қызы Фатма Буғра Шоқайдың «Яш Түркістан» мен Ғаяз Исхакидің «Янга Милли Йол» журналдарының Шығыс Түркістандықтардың түркілерінің жеке баспасөз органы секілді қызмет атқарғандығына назар аударады. Бұғра Ф. Bir Doğu Türkistanlının Ayaz İshaki Bey Hakkındaki Duyguları. «Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100. Doğum Yılı Dolaysıyla» Ankara, 1979, 104-bet.

1082 «Türkistan milli hareketi ve Mustafa Çokay (merhumun 60. doğum yılı münasebeti-yle)». İstanbul, 1950, 39-bet.

1083 Тұран А. Ш. Doğu Türkistan Milli Mücadelesinde Yaş Türkistan Dergisinin Hizmetleri. «Emel» 1997, Мамыр-Маусым, No 100, 31-33-bet.

1084 Шоқай М. Yıgılganga Yumuruk. «Яш Түркістан». 1934, Қараша, No 2 (60), 6-bet.1085 Шоқай М. Yaş Türkistan’ın 9.Yılı (1929-Aralık-1937). «Яш Түркістан». 1937,

желтоқсан, No 97, 5-bet.

Шоқайдың пікірінше, осы тиыммен Түркиядағы түркістан-дықтардың да отандарымен байланысы үзілді. Өйткені, «Яш Түркістан» журналы олардың арасында бір көпір қызметін атқарып тұрған еді.1086 Шетелдердегі түркістандықтардың туған елдәрінін мәселелері туралы саналарын оятуға Шоқай жоғары мән берді. Олардың көпшілігі болса, Түркияда өмір сүріп жатқан еді. Бір мақаласында «бүгінгі таңда ұлт-азаттық күрестің мақсаттарынан бейхабар ешқандай түркістандық болмауға тиіс»1087 деген Шоқай аталған тиым салдарынан Түркиядағы түркістандықтарға ойын жеткізу мүмкіндігінен жұрдай болған еді.

Негізінде Түрік Үкіметінің Шоқай мен «Яш Түркістанға» қарсы ешқандай араздығы жоқ еді. «Яш Түркістанға» тиым салу туралы шешім түрік-кеңес достық қарым-қатынастарын сақтау барысында қабылданды. Анкараның осы мақсатпен Түркиядағы Ресейлік түркі тілдес босқындардың баспасөз жұмыстарын тоқтатуы да 1927 жылы басталды. Сол жылы Қазан төңкерісіне он жыл толуын атап өту мерекесі үшін бір делацияны Мәскеуге жіберген Түрік Үкіметі «Йени Кафкасия» журналын жапты. 1931 жылы «Одлу Юрт», «Билдириш», «Азери Тюрк» және «Йени Тюркистан» журналдарының жұмыстары да тоқтатылды.1088 1934 жылы қазан айында баспасөз заңында енгізілген бір өзгеріс арқылы «Яш Түркістан» журналы және өзге Ресейлік түрік

1086 Сонда; Шоқай М. Yılgılganga Yumuruk. «Яш Түркістан». Kasım 1934, No 2 (60), 6-бет.

1087 Шоқай М. Türkistan Milli Küreşinin Sebeb ve Maksadları. «Яш Түркістан». 1931, тамыз, No 21, 1-bet.

1088 Copeaux E. Prometeci Hareket. «Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan». Haz. Semih Vaner, İstanbul, 1997, 44-bet. «Йени Түркістан» журналын шығарушыларынан Абдулкадир Инан, Ататүрікпен жақын байланыста болған Түркістандық қайраткерлерден бірі еді. Ататүрікпен әңгімелесіп отырған сәттердін бірінде, одан Анкараның босқындардың туған елдерінің бостандық пен тәуелсіздік күресі барысында жариялаған журналдарын неліктен тоқтатылғанын сұрады. Ататүрік сонда Инанға, Түркияның жағдайы мен түркі әлемінің тарихи және мәдени байланыстары туралы ұзақ талдау жасағаннан кейін былай деді: «Ресейден келіп бізді паналған саяси қайраткерлер біздің түбі бір туысқандарымыз, бауырларымыз. Әлемнің күн сайын шиеленіскен және қауіпті болашаққа бет алған жағдайына байланысты, олардан біздің жағдайымызға ерекше мән беріп түсіністікпен қарауларын күтеміз. Сонымен қатар олар мынаны білуге тиіс: Түрік халқы өзінің ұлт-азаттық соғысынан бері, тіпті сол соғысқа кіріп жатқан кездің өзінде, бұратана халықтардың азаттық пен тәуелсіздік жолындағы күрестеріне көңіл бөлуді және көмектесуді мақұлдады. Олай болса, туған қандастарымыздың азаттық және тәуелсіздік күрестеріне немқұрайдылықты әрине құптай алмаймыз. Бірақ ұлт мәселесін санасыз және өлшеусіз жүргізуге де болмайды.» Инан А. Atatürk ve Dış Türkler. «Türk Kültürü». 1963, қараша, No 13, 115-bet.

�22 �2�

тілдес босқындардың шетелде жарияаланған басылымдарының Түркияға кіргізілуіне тиым салынды.1089

Шоқайдың пікірінше, түрік үкіметі «Яш Түркістанға» нақақтан нақақ тиым салған еді. Өйткені «Яш Түркістан» беттерінде түрік-кеңес достығына қарсы ешқандай да бір мақала орын алған жоқ.1090 Алайда, Шоқай бұл тиымның кеңестердің Түркия халқы мен Түркістан халқы арасындағы мәдени байланыстардың дамуына кедергі келтіру саясатына сай келгендігіне көрсетеді. «Яш Түркістанға» салынған тиым салдарынан Түркия мен Түркістанның бауырлас халықтарының мәдени қарым-қатнастарының арасына кеңестер соғып жатқан Қытайдың ұлы қорғанындай берік қорғандар одан әрі қалыңдай түскен еді.1091

Шоқай бүкіл осы келеңсіздіктерге қарамастан, Түркияның аталған шешімін сынаудан бойын аулақ ұстады. Ол Түрік Үкіметінің ұлттық мүддесін ойлап қабылдаған шешімін сынауды орынсыз деп тапты.1092

Шоқайдың пікірінше, барлық түркі тілдес халықтардың Түркияға қатысты мәселелерде абай болулары тиіс. Әсіресе, Түркияның ұлы мүдделері мен оның ішкі және сыртқы саясаттарына қайшы келетін іс-әрекеттерге бармауы қажет еді. Өйткені Түркияның алдына орындалуы қиын талаптармен шығу, тек Түркияға ғана емес, бүкіл түркі халықтардың келешегіне кесірін тигізе біледі.1093 Шоқайдың назарында, түркі халықтар үшін Түркияның ерекше орны бар еді. Түркияның түрік әлемінің ордасы екеніне сенген Шоқай, бұл ойын былай деп ортаға салады: «Барлық түркі халықтарының екі отаны бар. Оның бірі – туған жері, екіншісі – Түркия.»1094

Шоқай Ататүріктің Түркия Республикасында жүзеге асырған бетбұрыстық реформаларын да жоғары бағалады. Бұл шараларды түрік халқының жаңару жолындағы ұлы қадамдары ретінде көрді. Сол себепті, Түркістан халқы үшін саяси жадидизмді Түркістан

1089 Өздоған Г. Г. «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946)». İstanbul, 2001, 206-bet.

1090 Шоқай М. Yıgılganga Yumuruk. «Яш Түркістан». 1934, Қараша, No 2 (60), 7-bet.1091 Сонда, 10-бет.1092 Сонда, 7-бет.1093 Шоқай М. Şarki Türkistan, Tışkı Dünya ve Biznin Vazifemiz. «Яш Түркістан». 1934,

шілде, No 56, 25-bet.1094 Шоқай М. Yusuf Akçura. «Яш Түркістан». 1935, көкек, No 65, 9-bet.

Кемализмі деп қабылдады.1095 «Яш Түркістан» журналының сандарын ақтарып қараған

кезімізде, оның біраз уақыт атын өзгерткендігін көреміз. Журналдың 1934-1935 жылдары кейбір сандары «Turkestan Re-vue Nouvelle Organe de Defence Nationale de Turkestan» деген атпен жарияланды. Журнал бұл өзгерістің себебін түсіндірмесе де, оның «Прометей Одағының» жұмыстарына қатысты болуы мүмкін. 1934 жылдың қыркүйегінде КСРО-ның Ұлттар Қоғамына мүшелікке қабылдануынан кейін «Прометей Одағының» баспасөз органы болып табылатын «Прометей» журналында КСРО-ның ішкі істеріне араласу болып табылатын мақалалардың орын алмауына көңіл бөлінгенін байқаймыз. Осыған мезгілдес «Яш Түркістан» журналы атының да «Түркістан» деп өзгертілгенін айтуға болады.

«Яш Түркістан» журналы 1939 жылы қыркүйек айында немістердің Польшаны жаулап алуына және ІІ-дүниежүзілік соғыстың басталуына байланысты өз жұмысын тоқтатты. Өйткені, соғыс басталғаннан кейін, әрі журналға жазылушылармен байланыс үзілді,1096 әрі Берлинде журналды үлкен жанқиярлықпен шығарып тұрған Тахир Чағатай мен жұбайы Саадет Чағатай және Абдулвахап Октай мен жұбайы Саиде Октай Түркияға қайтқан еді.1097 Осылайша, он жыл бойы шығып тұрған «Яш Түркістан» журналы тоқтап қалды.

ІІ-дүниежүзілік соғыстан кейін «Яш Түркістан» журналының миссиясын ізбасарлары 1980 жылдардың соңына дейін жалғастыруға тырысты. «Яш Түркістанның» мұрасын жалғастыру жолындағы ең алғашқы ұмтылылысты Шоқайдың жұбайы Мария бастатты. Мария 1949-1950 жылдары Шоқайдың туғанына 60

1095 Шоқайдың «Жадидизм» атты мақаласының машинкада басылған мәтінінің қара қағаз көшірмесі. Мақаланың түпнұсқасының 1931 жылы 13 қаңтар күні басылу үшін «Азиатик Ревю» журналына жіберілгені байқалады. Мақалада бұрын тек білім беру ісіне реформа жасауды мақсат тұтқан жәдитшілдіктің Кеңес дәуірінде саяси сипат алып азат және тәуелсіз Түркістанда азат оқу орындарының ашылуын мақсат тұтқандығы алға тартылуда және оның осы жаңа түрінің арқылы Түркістан Кемализмі екендігіне көрсетілуде. Қараңыз: Шоқай архиви. Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж, VI-жәшік.

1096 Чоқайоғлы М. Я. «Eşinin ağzından Mustafa Çokayoğlu». İstanbul, 1972, 19, 115-bet.

1097 Чағатай С. Prof. Dr. Tahir Çağatay (27.3.1902 – 27.7.1984). «Türk Kültürü». 1985, қаңтар, No: 261, 56-bet.

�2� �2�

жыл толуына байланысты орыс тілінде жариялаған кітабына «Яш Түркістан (Жас Түркістан)» деген ат берді.1098

Шоқайдан кейін «Яш Түркістанның» қызметін жалғастыру жөніндегі маңызды жұмыстарды журналдың Берлинде шығарып тұрған және соғыстың бастапқы кезінде Түркияға қоныс аударған қайраткерлер атқарды. Тахир Чағатай, Саадет Чағатай және Абдулвахап Октай Түркияда «Яш Түркістан Басылымдары» деген атпен 1950-1988 жылдары арасында 28 шығарма жариялады.1099 Тахир Чағатай Түркістанға байланысты жазған кейбір еңбектерінде өз есімінің орнына «Яш Түркістан» журналының бас әріптері болып табылатын «Y.T.» деген белгіні қолданды. Сөйтіп «Яш Түркістанның» рухани мирасымен өзін қабыстырған Тахир Чағатайды, профессор Айтан Нүсіпхан Шоқайдың шәкірті және рухани перзенті ретінде бағалайды.1100

Саадет Чағатай жұбайы Тахир Чағатайдың өсиеті бойынша, 1988 жылы Аяз Тахир Түркістан Еділ-Жайық Қорын құрды. Қордың Тахир Чағатайдың Түркістан мен КСРО-ның басқа түрік аймақтарына қатысты кітаптарынан тұратын бір кітапханасы бар.1101 Қор 1997 жылы «Яш Түркістан» журналының бүкіл сандарын 10 том қып қайтадан басып шығару жобасын бастатты. Журналдың 1-13 сандарын қамтитын бірінші томы жарияланды.1102 Түркістанның қазан төңкерісі мен ІІ-дүниежүзілік соғыс арасындағы тарихы мен мәдениеті үшін үлкен маңызға ие бұл жобан бұдан әрі жалғаспай тоқтап қалды.

1098 «Яш Түркістан (Молодой Туркестан)». Paris 1949-1950. 1099 Қожаоғлы Т. Türkistanlı Göçmenlerin Siyasi Faaliyetleri Tarihine Bir Bakış. «Dr.

Baymirza Hayit Armağanı». Haz. R.Ekşi -E.Cihangir. İstanbul, 1999, 161-bet.1100 Нүсіпхан А. Кремльдің түн ұйқысын төрт бөлген Шоқай және оның «Яш

Түркістан» журналынан соны деректер. «Қазақ әдебиеті». 1998, 15 мамыр. 1101 Ғаяз Тахир Түркістан Еділ-Жайық Қорының кітапханасындағы кітап, журнал

және басқа да басылымдардың тізімі үшін қараңыз: «Ayaz Tahir Türklistan İdil Ural Vakfı». Ankara, 1998, 19-45-bet. Қорда Яш Түркістан журалының 1927-1929 жылдардағы 117 саны, «Янға Милли Йол» журналының толығына жуық бөлімі, «Кузей Кафкасия», «Куртулуш» журналдарының кейбір сандары бар. Сондай-ақ қорда Мұстафа Шоқайдың суреттері де бар. Бірақ қордың басқарушылары Стамбулда тұратын болғандықтан, қордың ғимараты жабық тұрады. Бірнеше рет өтініш жасауымызға қарамастан, қор басқару алқасы жиналыстары үшін Анкарада барған күндерінен басқа уақытта ғимараттың қолданысқа ашпауларына байланысты, кітапхананы пайдалану мүмкіншілігі болмады.

1102 «Yaş Türkistan, Türkistan Millî İstiklalcilerine Hizmet Eden Aylık Dergi (1929-1939)», I т., İstanbul, 1997.

«Яш Түркістан» журналының рухани мұрасын Кеңестер Одағынан кейінгі кезеңде, Қазақстанда да жалғастыруға күш жұмсалғаны байқалды. 1999 жылдан бастап Алматыда «Яш Түркістанның» жалғасы іспеттес «Жас Түркістан» атты бір журнал жариялануда.1103 Осылайша, Шоқайдың журналды Түркістанда шығару туралы арманы жүзеге асты деуге болады. Шоқай «Яш Түркістан» журналына сегіз жыл толуына байланысты жазған мақаласында, журналдың тәуелсіз және ұлттық үкіметке ие Түркістанда жариялануының тиіс екендігін айтады.1104

1103 2002 жылдың наурыз айына дейін журналдың 18 саны шықты.1104 «Яш Түркістан». 1937, No 97; «Мұстафа Шоқай Таңдамалы». Жин. Дайын.

Нүсіпхан А., Қойгелдиев М. ІІ т., Алматы, «Қайнар», 1999, 145-bet.

�2� �2�

3.5. Chez LeS SovIetS eN ASIe CeNtrALe

1928 жылы Парижде «Орта Азияда Кеңестерде» деген атпен француз тілінде жарияланған кітап1105 Шоқайдың Түркістанда кеңестік биліктің антидемократиялық сипатта екенін және халықтың еркіне сай әрекет етпегенін ортаға салған ең әсерлі еңбегі болып табылады. Еңбек жарыққа шығысымен 65 беттік шағын көлеміне қарамастан, Кеңестер Одағының өзінде және шетелдерде үлкен жаңғырыққа түрткі болды. Профессор Әбу Тәкенов еңбектің ІІ-дүниежүзілік соғысқа дейінгі Кеңес режимі туралы шетелде жазылған маңызды шығармалардың басында келетіндігіне назар аударады. Оның айтуынша, кітаптағы Шоқайдың кеңестердің Түркістандағы билігі туралы сындарын Мәскеу ешқашан жоққа шығара алмады.1106

Шоқайдың бұл шығарманы жазуына Қазан төңкерісіне он жыл толуына байланысты мерекелік жиналыстар үшін КСРО-ға барған француз делегациясының Түркістанға байланысты айтқандары себеп болды. Француз жұмысшы өкілдерінен құралған делегация, Мәскеудегі салатанатты жиындардан кейін кеңестік Түркістанға сапар шекті. Делегация осы саяхаттан оралғаннан кейін, Мәскеуде, Түркістандағы кеңестік биліктің озық жетістіктерге қол жеткізгендігін атап өтті. Делагацияның айтуынша, Ташкенттен Самарқанға, Ашқабаттан Бұқараға дейін созылып жатқан кең байтақ территорияда халық ешбір қиыншылықсыз мамыра-жай өмір өткізуде еді. Жергілікті жұмысшылар мен орыс жұмысшылар қол ұстасып тату-тәтті еңбек етуде еді. Халық бүкіл құқықтармен қамтамасыз етілген еді. Тіпті, Түркістанның гүлденгені соншалық, патшалық Ресейдің аяусыз қанаушылық дәуірінің қиын жағдайын елестетерлік ешқандай із-белгі қалмаған еді.1107

1105 Шоқай М. «Chez Les Soviets en Asie Centrale». Paris, 1928, 65-bet.1106 Тәкенов Ә. Мұстафа Шоқай өмірінің кейбір қырлары. «Қазақ тарихы». 1996,

қыркүйек-қазан, №: 5, 55-бет.1107 Longuet J. L’imperalizme Russe Dans Le Turkesten. «Populaire». 1928 жылы, 2

қыркүйек.

Алайда, Шоқай осы француз делегациясы іспетті кеңестердің қонағы ретінде Түркістанға барып қайтқан шетелдіктердің айтқандарына әрдайым күдікпен қарау керектігіне көрсетеді. Өйткені, олар Түркістан халқының өмір сүріп жатқан шынайы ортасын көру мүмкіншілігінен ада еді. Шоқайдың пікірінше, Кеңес өкіметі қонақтарының елден жақсы әсерлермен аттанып кетулері үшін барлық жағдайды жасайды. Осы себептен шетелдіктердің Түркістанның анық жағдайына қанық болулары мүмкін емес еді. Ағылшын, француз, итальян, поляк және тіпті америкалық жолдастарға түркістандық жұмысышылар «пролетариат достығының» символы ретінде жібек тақиялар мен шапандар сыйлайды. Қонақтар осы ұлттық киімдерді киіп, кеңес автомобильдерімен қыдырады, Түркістан халқының салт-дәстүрі мен тілдерін еш түсінбегендіктен тілмаштардың аударғандарын місе тұтуға мәжбүр болады. Елдеріне оралғаннан кейін де, Кеңес билігіндегі Түркістандықтардың гүлденіп, дамығандығын ауыз толтырып әңгімелейді.1108

Шоқай 1927 жылы француз делегациясының Түркістан туралы жасаған мәлімдемелеріне осы тұрғыдан қарады да, бұл мәселедегі күмәндарын кітабында түсіндіруге тырысады. Күмәнданған жәйттеріне дәлелдерді кеңестік деректерден дәлелдер келтіреді. Француз социалистерінің лидері Пьер Ренод кітапқа жазған алғы сөзінде, большевиктердің француз қонақтарының көзін бояу үшін Түркістандағы алдастыруларының ақиқатын, Шоқайдың бұлтартпас дәлелдермен әшкерелегенін атап өтеді.1109

Кітапқа байланысты жасалған тағы бір пікірде, француз жұмысшы өкілдерінің сөздерінің негізсіз екендігін дәлелдеу барысында кеңестік деректерді пайдалануы, Шоқайдың сенімділігін арттыра түскеніне көрсетіледі. Шоқай еңбегінде Мәскеуде шығатын «Правда», Ташкентте шығатын «Правда Востока» мен «Қызыл Өзбекістан» газеттері мен Коммунистік Партияның баспасөз органы «За Партию» секілді кеңестердің беделді басылымдарынан алған материалдарды қолданды. Осы

1108 Шоқай М. Türkistanlılar Başlarını Egmegenler. «Яш Түркістан». 1930, ақпан-наурыз, No 3-4, 1-2-bet.

1109 Renaudel P. «Chez Les Soviets en Asie Centrale». Paris, 1928, 7-bet. Реноддың мақаласының түрікше аудармасы үшін қараңыз: Renaudel P. Orta Asya’da Bolşevikler Nezdinde. «Yeni Türkistan». 1929, маусым, No 21-22, 20-23-bet.

�2� �2�

орайда Зиновьев және Орталық Атқару Комитеті мен Түркістан Халық Комиссарлығының бұрынғы төрағасы Рысқұлов, сондай-ақ, Сорокин секілді кеңестік жоғары шенді қызметкерлердің ресми баяндамаларына сілтеме жасайды.1110

Шоқай француз жұмысшы өкілдерінің өздеріне берілген саяхат бостандығын толық пайдаланғандықтарына және Түркістанның шынайы жағдайын аңғартатын кездесулер өткізгендіктеріне күмәнданады. Өйткені олар тілін түсінбеген1111 бір елде тілмашқа зәру болғандықтан, халықпен етене араласа алмаған және қалаған жерлеріне бара алмаған еді. Сонымен қатар, Шоқай делегацияға берілген аудармашылардың жергілікті халықтың өкілдерінен таңдалғанына да шек келтіреді. Өйткені, Түркістанда француз тілін білетін бірде бір өзбек, түрікмен немесе қазақ табу мүмкін емес еді. Сол себепті, аудармашылардың Мәскеудің арнайы дайындаған қызметкерлері болғандығын алға тартады.

Француз делегациясы жасаған мәлімдемелерінде, Түркістан ұлттық республикаларында халықтар арасында бауырластық сезімнің басым екендігіне көрсетеді. Олардың айтуынша, Түркістанда жергілікті халық пен орыс пролетарлары ынтымақтасып қоян-қолтық араласып еңбектенуде. Бірақ, Шоқай бұл пікірдің дұрыстығына шүбә келтіреді. Оның ойынша, француз жұмысшы өкілдерінің қысқа уақыттық сапарлары кезінде, ұлы орыс империясын құруды армандаған орыстар мен әдет-ғұрпы мен мәдениетін сақтап қалудың қамында жүрген түркістандықтардың әрқашан бір-бірлерін талап жеп қоюға даяр тұрғанын байқауы мүмкін емес еді. Бұл пікіріне кеңес деректерінен ондаған дәлел келтіреді. Олардың бірі 1927 жылы 8 желтоқсан күні «Еңбекші қазақ» газетінде орын алған бір баяндама. Коммунистік Партияның жоғары лауазымды бір мүшесі берген сол баяндамаға қарағанда, марксизмнің әсері Қазақстан Коммунистік Партиясында әлі байқалмай келеді. Қазақстандағы орыстар отаршылдық рухынан, ал қазақтар болса ұлтшылдық рухынан әлі арыла қоймаған еді.

1110 R.C. Chez Les Soviets en Asie Centrale. «Journal des Debats». 1928, жылы, 8 қазан.

1111 Француз социалисттерінен Лонгуе де француз делегациясында Түркістан халықтарының өзбекше, қазақша, қырғызша секілді тілдерін және тіпті орысша түсінетін ешкім болмағандығын айтады. Longuet J. L’imperalizme Russe Dans Le Turkesten. «Populaire». 1928 жылы, 2 қыркүйек.

Шоқайдың бұл мәселеде алға тартқан тағы бір дәлелі, Қазақстан Коммунистік Партиясының І. Хатшысы Голощекиннің сөздеріне негізделді. Оның «Еңбекші қазақ» газетінің 1927 жылы 21 қараша күнгі санында орын алған баяндамасы бойынша, төңкеріс толқындары қазақ ауылдарына әлі жетпеген және сол себепті қазақтар арасында салт-дәстүрлер төңкерістен бұрын қалай болса, қазір де дәл солай жалғасуда.

Шоқай бұл жағдай үшін Мәскеудің ресми хаттамаларынан да дәлелдер келтіреді. Коммунистік Партияның бір ташкенттік мүшесінің Бүкілодақтық Коммунистік Партияның Орталық Комитеті Орта Азия Бюросының 1927 жылдың 8-10 қазан күндері өткен ІВ- пленумының хаттамаларына түскен сөздеріне қарағанда, коммунистік ұйымдардың орыс жұмысшылары арасында идеологиялық істерді жақсартуының жолы, коммунистер арасында астыртын жалғасып жатқан ұлы мемлекет шовинизмі пікірінің жойылуына тәуелді болып отыр еді. Шоқайдың пайымдауынша, бұл тұжырым орыстар арасында шовинистік сезімдердің әлі қолдау тауып келе жатқандығының бір дәлелі болып табылады. Шоқай қорытындылай келе, Түркістанда халықтар арасында бауырластықтың жоқ екендігін, мұның тек кеңестік үкіметтің француз делегациясына берген мәліметтерінде ғана кездесетінін алға тартады.1112

Зерттеушілер Шоқайдың бұл пікірлерін дәлелдеу барысында табысты болғандығына көрсетеді. Ренод Шоқайдың «Орта Азияда кеңестерде» атты кітабында Түркістандағы кеңес билігінің алға тартылғандай халықтардың бауырластығына сүйенген өзін-өзі басқару жүйесі еместігін, тіпті, керісінше деспоттық және зорлықшыл билік екендігін шегемен қаққандай дәлелдегенін айтады.1113 Тәкеновтың да келтіруінше, Шоқай кеңестік Түркістандағы империалистік, шовинистік және тоталитарлық сипаттағы пролетариат диктатурасын халықтың мақұлдамағанын нақты және жалынды тілмен жеткізе білді.1114

Шоқайдың осы кітабының «табысты» деп жоғары бағалануы

1112 «Туркистан Совет Hокимиети Остида». (басылған жері көрсетілмеген), 1986, 100-bet.

1113 Renaudel P. «Chez Les Soviets en Asie Centrale». Paris, 1928, 5-bet.1114 Тәкенов Ә. Мұстафа Шоқай өмірінің кейбір қырлары. «Қазақ тарихы». 1996,

қыркүйек-қазан, №: 5, 55-бет.

��0 ��1

кездейсоқтық емес еді. Өйткені Шоқай «Орта Азия кеңестерде» атты еңбегін асқан ұқыптылықпен дайындады. Кітаптың қол жазбасын 1928 жылдың ақпанында жазып бітірді. Бірақ,, оны баспаға беруде асықпады. Бес ай бойы 65-ақ беттік шағын кітабында келтірген дәлелдеріне жеке-жеке тоқталып, қайта қарап шықты.1115 Осылайша, еңбегінде алға тартқан пікірлерінің дұрыстығына және келтірген дәлелдерінің нақтылығына күмән келтірерлік титтей күңгірттік қалмауына көңіл бөлді. Еңбек 1928 жылдың шілде айында басуға жіберілді.

Шығарма КСРО-да үлкен талас-тартыс туғызды. Кітаптың жариялануынан сәл кейін, КСРО-ның жоғары лауазымды басшылары арасында талқыланды. КСРО Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылы 11 желтоқсан күні өткен ІВ-жиналысында Шалви Элиява Шоқайдың кітабындағы Түркістанда Кеңес билігі жөніндегі сындарын күн тәртібіне қойды. Элиява жиналыста жасаған баяндамасында Шоқайдың еңбегіне кеңінен тоқталды. Француз социалистік қоғам қайраткері Реноддың кітаптың алғы сөзінде, кеңестерге қарсы бағытталған сындарын Шоқайдың ықпалында қалып жазғандығын алға тартты. Шоқайдың төңкерістен бұрын шетелге кетіп, Европаға қоныстанғандығын және Европа баспасөзінде кеңестерді сынаған мақалаларының санын күн өткен сайын арттырып келе жатқанына көрсетті. Алайда ол Шоқайдың кітабында алға тартқан сыни пікірлерді теріске шығаратын нақты дәлелдер келтіре алмады.1116

Шоқайдың бұл еңбегі шетелде үлкен қызығушылықпен қарсы алынды. Кітапқа байланысты пайымдаулар мен бағалаулар француз және американ газет-журналдарында жарияланды. Олардың бірі «Популер» газетінде Жан Лонгуенің мақаласы болып табылады. Лонгуенің «Түркістанда орыс империализмі»

1115 «Туркистан Совет Hокимиети Остида». (басылған жері көрсетілмеген), 1986, 100-bet.

1116 Элияваның баяндамасының толық мәтіні үшін қараңыз: «Речь Элиявы 11 декабря 1928 г., 4 сессий Центрального Исполнительного Комитета СОЮЗА ССР 4-го созыва», Бюллетень, Но 21, 43-49-бет. Бұл мәтінді шығармасының орысша басылымына көшіріп басқан Шоқай Элияваның сөздерінің келіспейтін жерлеріне сілтемелерде түсінік береді. Қараңыз: Шоқай М. «Туркестан под валстью советов (к характеристика диктатуры пролетариата). Paris, 1935, 91-100-bet.

атты көлемді мақаласы газеттің екі санында жарияланды.1117

Кітаптың мазмұнын оқырмандарға жан-жақты таныстырған автор Шоқайдың француз делегациясының Түркістан туралы мәлімдемелерінің шындыққа сай келмейтінін, кеңестік баспасөзде орын алған мақалалар мен кеңестік ресми қызметкерлердің айтқан сөздеріне сүйене отырып дәлелдегеңдігін айтады.

1928 жылы қазан айында «Журнал де Дебат» журналында жарияланған тағы бір мақалада азатшыл демократ ретінде сипатталған Шоқайдың большевиктердің басқа халықтарға азаттық беретіндіктері туралы уәделерінен шықпағандығын және, сонымен қатар, Қазан төңкерісінің он жылдығына қатысқан француз делегациясының айтқандарының шындыққа қайшы келетінін кітабында ашық түрде ортаға салғаны атап өтілді.1118

Кітап туралы пікір білдірген тағы бір зерттеуші сэр Георг Маккартни болды. Кітапты жан-жақты оқырманға таныстырған ол кеңестік Орта Азияның саяси жағдайымен танысқысы келетін әр адамның оны оқу керектігіне баса көрсетеді.1119

1117 Longuet J. L’imperalizme Russe Dans Le Turkesten. «Populaire». 1928 жылы, 2 қыркүйек және 2 қыркүйек.

1118 R.C. Chez Les Soviets en Asie Centrale. «Journal des Debats». 1928, жылы, 8 қазан.

1119 Macartney S. G. Review of Mustafa Chokaieff’s «Chez Les Soviets en Asie Cen-trale». «Journal of the Central Asian Society». Vol. XVI (1929), 99-102-bet.

��2 ���

3.6. туркестан под властью советов

Бұл шығарма Шоқайдың 1928 жылы француз тілінде жариялаған «Chez Les Soviets en Asie Centrale» атты еңбегінің кейбір толықтырулармен басылған орысша нұсқасы болып табылады. 1935 жылы Парижде жарық көрген шығармасының алғы сөзінде Шоқай жеті жыл өткеннен кейін шығармасын орыс тілінде жариялауының себептерін түсіндіреді. Шоқай осы арқылы «Түркістаннан тыс жерлердегі оқырмандардың» назарын Қазан төңкерісінің аз мәлім болған немесе еш айтылмаған шындықтарына аударғысы келеді.

Шоқайдың бұл жерде «Түркістаннан тыс жердегі» сөзімен шетелдегі кеңес азаматтарын мегзеп тұрғаны анық.1120 Өйткені, осы кітап жарияланған 1935 жыл кеңестерде большевиктік биліктің құрылған кезеңінен сол жылға дейінгі арада Түркістандағы кеңестік төңкеріс туралы жазылған кітаптарға тиым салынған жыл болды. Сөйтіп, кеңес азаматтарының Қазан төңкерісі кезінде Түркістанда болған өзгерістермен танысу мүмкіншіліктері шектелді.

Шоқай алғы сөзінде Кеңес өкіметі тиым салған кітаптарды таныстырады. Бұл кітаптар арасында Георги Сафаровтың «Отарлық төңкерістің Түркістан тәжірибесі», Тұрар Рысқұловтың «Төңкеріс және Түркістандағы жергілікті халық», Брайн мен Шафироның «Кеңестердің Жетісудағы алғашқы қадамдары» мен «Алашорда тарихы туралы очерктер» атты шығармаларын атап өтеді. Бұл шығармалардың барлығы кезінде Коммунистік Партия басшыларының тексеруінен өтіп, жарық көрген кітаптар еді. Соған қарамастан, 1935 жылы қарсы төңкерісшіл рухта жазылғаны

1120 Шығарма жарық көргеннен кейін «Прометей» одағының басылымдары арқылы оқырмандарға таныстырылды. Олардың бірі «Ушод-Ориент» журналы болатын. Бұл туралы қараңыз: Mustafa Czokaj-Ogly o rzadach sowieckich w Turkiestanie. «Wschod-Orient». No: 4 (1935) - No: 1 (1936), 25-29-bet. Ағылшын тіліндегі аудармасы: Mus-tapha Chokay-Ogly on Soviet Rule in Turkestan. «Wschod-Orient». No: 4 (1935) - No: 1 (1936), 29-31-бет. Кітапты Ресейден тыс жердегі орыстар да қызыға қабыл алды. Аргентинадағы орыстар газеттерінде кітапты оқырмандарына танытты. «Русский в Аргентине». 1936, 25 қаңтар.

айтылып, тиым салынды. Бұл жағдай, Шоқайды француз тілінде жариялаған еңбегін орыс тіліне де аударып жариялауға себеп болған болса керек.

Кітап екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім, Шоқайдың орыс тіліндегі басылымы үшін жазған алғы сөзін қоспағанда, француз тіліндегі басылымының толық аудармасы. Онда Реноддың француз тіліндегі басылым үшін жазған алғы сөзі де берілді.

«Қосымшалар» атты екінші бөлім француз тіліндегі басылымында жоқ. Шоқай бұл бөлімде шығарманың француз тіліндегі нұсқасына байланысты әртүрлі газеттерде жарияланған тұжырымдарға, Шалви Элияваның КСРО Орталық Атқару Комитетіндегі баяндамасының мәтініне және кеңестік газет-журналдарында әртүрлі жылдары жарияланған және кітапта тілге тиек еткен пікірлерінің дұрыстығына куә боларлық кейбір мақалаларға орын береді. Бұл жерде орын алған кейбір мақалалардың жарияланған күндері 1935 жылдың қыркүйек-қазан айлары арасына сәйкес келеді. Соған қарағанда кітап 1935 жылдың соңына қарай жарияланған болуы керек.

Бұл шығарма кеңес дәуірінде тиым салынған кітаптар арасында еді. Бұл кітапты алып жүргендер немесе оқығандар жазаға тартылды. «Под властью советов» 1986 жылы Оксфордта ағылшын тіліндегі бір алғы сөзбен қайтадан басылды. Сол жылы өзбек тіліне аударылып, «Совет Хокимияти Остида» деген атпен жарық көрді. 1991 жылы шығарманың бір бөлімі қазақ тілінде жарияланды. Еңбектің тек бірінші бөлімі 1993 жылы Алматыда орыс тілінде қайта жарық көрді.

��� ���

1121 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988, 7-bet.1122 Шоқай М. «1917 yılı hatıra parçaları». İstanbul, 1988.1123 Сонда, 7-бет.1124 Сонда, 5-бет.

3.7 1917 жыл естеліктерінен үзінділер

Бұл шығарма Шоқайдың Ақпан төңкерісінен Қоқан автономиясына дейін басынан өткен оқиғаларға байланысты естеліктері болып табылды. Шоқай естеліктерін алдымен мақалалар тізбегі ретінде «Яш Түркістан» журналында жариялады. Журналдың 1936 жылы 76-санынан бастап 1937 жылы 90-санына дейін 13 санында жарық көрген естеліктер 1937 жылы топтастырылып, кітапқа айналдырылды.

Шоқайдың Түркістан тарихының өте маңызды кезеңіне қатысты естеліктерін қамтитын мақалаларын журнал беттері арасында жоғалып кетпеуін және әр адамның, әсіресе, түркістандықтардың оңай қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында бір кітапта топтастырды.1121 Шығарма бастапқыда мақала ретінде жазылғандықтан хронологиялық бір ретке бағынбайды. Шығармада баяндалған тақырыптарға алдағы беттерде қайтадан оралып, оның басқа қырлары айтылады. Арап әріптерімен шағатайша басылған бұл кітапты 1988 жылы Саадет Чағатай түрік тіліне аударып қайтадан жариялады.1122

Шоқай бұл естеліктерді жазудағы басты мақсатының 1917 жылы түркістандықтар бетбе-бет келген қиыншылықтарды баяндау екенін айтады. Шоқайдың пікірінше, өткен кезеңнің қиыншылықтарымен танысып олардан тағлым алғанда ғана Түркістанның тәуелсіздігіне қол жеткізуге болады.1123 Ал, Түркістан тарихында болса, 1917 жылғы оқиғалардың ерекше орны бар. Саадет Чағатай бұл оқиғалардың өте маңызды бір тарихи кезеңде және бір ел үшін өте қысқа деп саналалатын мерзімде өткендігіне назар аударады. Чағатайдың көрсеткеніндей кітапта Шоқай осы шешуші кезеңде, нелердің істелгенін және нелердің істеліне алынбағанын себептерімен шынайы түрде баяндайды.1124

Шоқайдың естеліктері тек Ақпан төңкерісінен кейін Ташкентте куә болған саяси оқиғаларды ғана қамтиды. Кітапта Шоқайдың Түркістан ұлт-азаттық күресінің маңызды бір сатысы ретінде бағалаған Қоқан автономиясына қатысты естеліктерге орын берілмейді. Өйткені, ол Қоқан автономиясы туралы естеліктерін бөлек бір кітап етіп кейін жазуды жоспарлады. Шоқай шығармасының басында, мұны 1937 жылдың соңында немесе 1938 жылдың басында жүзеге асыратынын айтады.1125 Бірақ, мұндай бір еңбек әлі еш жерде кездестірілмеді. Шоқай Европада соғыстың ызғарлы лебі біліне бастаған 1938 жылдың аласапыран күндерінде, мұндай еңбекті жазуға мүмкіндік таппаған болса керек.1126

Шоқайдың «1917 жыл естеліктерінен үзінділер» атты еңбегін орыс тіліне де аударып қойғандығы таяу уақыттарда анықталды. Мұны доктор Салават Исхаков Мәскеуде бір архивте тауып жариялады.1127 Бірақ, мәтін толық емес. Түрікше аудармасының 16-39 беттерінде орын алған бөлімдерінің орысшасы жоқ. Исхаковтың басылымына алғы сөз жазған профессор Томохико Ұяма бұл еңбектің толық емес қалпымен де құнды екендігіне баса көрсетеді. Өйткені, ол арап әріптеріне транскрипциясы кезінде өзгеріске ұшыраған орысша кейбір жер, адам аты және саяси ұйым аттарының түпнұсқасын анықтауға мүмкіндік береді.1128

«1917 жылы естеліктерінен үзінділер» атты еңбектің қазақ тіліндегі алғашқы аудармасы 1991 жылы «Қазақстан коммунисті» журналында жарияланды. Журналдың мамыр, маусым, шілде сандарында жарияланған бұл аударма кейіннен бір кітапқа енді.1129 Чағатайдың 1988 жылы жариялаған кітабынан

1125 Сонда, 8-бет. 1126 Чағатай да мұндай еңбектің жазылмаған деген ойда. Сонда. 1127 «Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г.». Жин. Дайын. Исхаков

С. М. İslamic Area Studies Project Central Asian Researsch Series No 1, Токйо-Москва, 2001. 53-бет.

1128 Ұяма Т. Preface. «Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г.». Жин. Дайын. Исхаков С. М. İslamic Area Studies Project Central Asian Researsch Series No 1, Токйо-Москва, 2001.

1129 «Мұстафа Шоқай. Түркістанның қилы тағдыры». жин. Байбота Серікбайұлы Қошым Ноғай. Алматы, 1992.

��� ���

алынған бұл аударманың кейбір жерлері толық емес.1130 Түрік тілінен қазақ тіліне аударылған аударманыың сапасы өте жоғары. Бірақ, қазақша аударманың бір жерінде жазылған «Шоқайдың ... студенттік жылдарында (1910-1914)...» деген сөйлем Шоқай туралы зерттеулерді жаңылыстырарлықтай сипатқа ие. Түпнұсқасында және түрікше мәтінінде берілмеген Шоқайдың студенттік жылдарын көрсететін (1910-1914) сөзін аудармашының өзі мәтінге қосқан. Ал, шындығында, Шоқайдың студенттік кезеңінің 1914 жылы аяқталмағанын, 1916 жылға дейін жалғасқандығын білеміз.

1130 Анкарадағы басылымында 33-35, 47-51, 53-55, 57-59, 63-64 және 69-70 беттерде орын алған кейбір сөйлемдер қазақ тіліндегі аудармасында тасталып кеткен.

ҚоРЫтЫнДЫ

Мұстафа Шоқайдың өмірі Түркістан халықтарының Кеңес билігіне қарсы жүргізген демократиялық күрес тарихының маңызды бір бөлігі болып табылады. Халқының өз тағдырын өзі белгілеу құқығына иеленуі барысында саясаткер болу Шоқайдың тағдырына жастық шағынан бастап-ақ жазылған секілді.

Студенттік жылдарының өзінде ол саясаттың бел ортасында жүрді. Петербург университетінде заңгерлік оқуын оқып жүргенде, Ресей Мемлекеттік Думасының жұмыстарына қатысты. Мұсылман депутаттардың Түркістанның мәселелерін Думаның күн тәртібіне енгізуінде маңызды рөл ойнады. Осы орайдағы қажыр-қайратты іс-әрекеттерімен көзге түскен Шоқай оқуы аяқталысымен Мұсылман Фракциясының Дума Бюросына Түркістан халқының өкілі болып сайланды. Шоқайдың саясатқа бейімділігіне байланысты, Ресей Мемлекеттік Думасының келесі сайлаулары үшін депутаттыққа кандидат етіп ұсынуға шешім қабылданды. Бірақ, Ақпан және Қазан төңкерістерінің салдарынан Ресей Мемлекеттік Думасының сайлаулары өтпей қалды.

Шоқайдың Ресей Думасы Мұсылман депутаттарымен жасаған жұмыстары оның саяси мәдениетінің дамып жетілуінің маңызды бір сатысын құрайды. Бұл кезеңде жас Мұстафа, Ресейдің алдыңғы қатарлы мұсылман және мұсылман емес саяси қайраткерлерімен етене жақын араласуға мүмкіндік тапты. Шоқай бұлардың ішінде Әлихан Бөкейхановтан көбірек әсерленді. Қазақтардың ұлттық саяси қозғалысы «Алашорданың» көсемі Бөкейханов интеллектуалдық білімі және саяси тәжірибесімен тек Ресейдегі түркі халықтарының ғана емес, сонымен қатар орыстар арасында да зор беделге ие саясаткер ретінде дараланды.

Бөкейханов тек саяси белсенді ғана емес, сонымен қатар саяси сарапшы ретінде де ерекше орынға ие болды. Ол Ресейдің соңғы кезеңдеріндегі саяси өзгеріс процесі мен Ақпан төңкерісі оқиғаларын жіті бақылап түйгендерін «Алашорда» қозғалысының баспасөз органы «Қазақ» газетінде жариялап тұрды. Шоқай Бөкейхановтың осы саяси жетекшілік және талдаушы қаламгерлік

��� ���

қасиеттерінің екеуін де бойына дарытып алған көрінеді. Өйткені, Шоқайдың да осы екі салада зор табысқа жеткенін байқаймыз.

Шоқайдың саяси саладағы көзге көрінерлік басты табысы ретінде Қоқан автономиясына қатысты іс-қимылдарын айтуға болады. Орта Азия түркі халықтарының ХХ-ғасырдағы алғашқы заманауи мемлекет құрылымын іске асыру ұмтылысы ретінде қарауға болатын осы саяси құбылыста Шоқайдың рөлі орасан зор болды.

Шоқайдың баспасөз саласындағы ең үлкен жетістігі – «Яш Түркістан» журналы болып табылады. 1929-1939 жылдары арасында Берлинде шығып тұрған бұл журнал сол кезеңдегі Түркістанның тарихы мен мәдениеті туралы баға жетпес құнды мақалаларды қамтиды. Олардың арасында Түркістандағы кеңестік биліктің ІІ-дүниежүзілік соғысқа дейінгі кезеңдегі іс-шараларына байланысты маңызды мәліметтер мен тұжырымдарды қамтыған Шоқайдың мақалалары ерекше орынға ие.

Шоқайды жауынгер саясаткер деп сипаттауға болады. Қиыншылықтарға мойымай күресу оның табиғатында бар еді. Мұны оның өмірінің ең қиын-қыстау екі кезеңінде көрсеткен әрекеттерінен көруге болады.

Біріншісі, Қоқан автономиясы большевиктер тарапынан құлатылғаннан кейін орыс демократтарының саяси жұмыстарына қолдау көрсеткен табандылығы. Шоқай Түркістандағы ұлттық демократиялық қозғалыстарды большевиктердің біртіңдеп таратуынан соң, Ресейдің ішкі аймақтарына өтіп, орыс демократтарының қатарына қосылды. Бірақ, орыс демократтарының бұл күресі бір жағынан большевиктердің, екінші жағынан патшалық режимді қайтадан жаңғыртуға ұмтылған ақ гвардияшылдардың шабуылдарына тап болғандықтан табысты бола алмады. Сол себепті орыс демократтары Ресейді тастап, Европаға босып кетуге мәжбүр болды. Бірақ, Шоқай Ресейді бірден тастап кетпеді. Большевиктердің әлі үстемдік орната алмаған өлкелеріне өтіп, ұлттық күштерге қолдау көрсетті. Ол, бір өлке большевиктердің қолына өтісімен, екінші өлкеге өтті. Осылайша, алдымен Маңғышлақ аймағы және содан кейін Баку мен Тбилисиде саяси және баспасөз жұмыстарын жалғастырды.

Большевиктердің Ресейдің ең шеткі аймағы Грузияға да басып кіруінен кейін Европаға кетті.

Екіншісі, Шоқайдың нацисттердің Парижді басып алған кезінде көрсеткен әрекеті. Шоқай ең қиын-қыстау күндерінде өзін құшақ жайып, қабыл алған Францияны отаны ретінде көрді. Сол себепті нацисттер басып кірмес бұрын Ресейден келген көптеген босқын Францияны тастап кетіп жатқанда, Шоқай Парижде қалды. Француз халқымен бірге нацисттік басқыншылықтың барлық ауыртпалықтарына төзуге тәуекел етті. Міне, бұл жағдайлар Шоқайда табандылық пен опаның қаншама жоғары екенін көрсетеді.

ХХ-ғасырдың басында Ресей түркі зиялылары арасында кең таралған ағым түрікшілік ағымы еді. Шоқай да бұл ағымнан сырт қалмады. Петербурта студенттік жылдарының өзінде-ақ түрікшілдік қозғалыстарына қатысты. Ол сол жылдарда пантүркизм идеяасының негізін салушылардан Юсуф Акчураға қайран еді. Сол себепті, Шоқайдың саяси жұмыстарында түрікшілікке ерекше орын берді. Сондықтан, Түркістанда түркі халықтарының бірлігін жақтады. Түркістанның қазақ, қырғыз, өзбек және түрікмен секілді ұлттық негіздер бойынша мемлекеттерге жіктелуіне қарсы болды. Түркі халықтарының бірлігін қамтамасыз ететін бір тұтас Түркістан мемлекетінің құрылуын жақтады.

Бірақ, Шоқайдағы түрікшілік ұғымы парасатқа негізделді. Ол Түркістан үшін түркі халықтарының бірлігінің Түркістан жағрапиясында қуатты және тәуелсіз мемлекет үшін қызмет ететіндігіне сенді. Алайда, оның пікірінше түркі халықтарының саяси бірлігі идеясына геосаяси жағдайдан ескерместен қарауға болмайды. Мысалы, Азербайжан мен Қырымдағы түркі халықтарының Түрік бірлігінен гөрі, көршілес халықтармен одақ құруы көбірек маңызды. Оның ойынша, Қырым Украинамен, Азербайжан болса Кавказ халықтарымен достық қарым-қатынастарында болуы қажет. Бұл екі елдің жақын көршілерін елемей, түрік бірлігі туралы ізденісте болуы стратегиялық қателік болып саналады. Қысқасы, Шоқайдың пікірінше түркі халықтарының саяси бірлігі әрбір түркі елінің стратегиялық жағдайына тәуелді. Алайда, Шоқай түркі халықтары арасында мәдени бірлікті барлық жағдайда құруға болатынына және қажет екеніне де сенді.

��0 ��1

Шоқай Европадағы саяси жұмыстарын екі ұйымға негіздеді. Біріншісі, іргетасы Түркістанда қаланып, кейіннен Зәки Уәлиди Тоған арқылы Европаға көшірілген Түркістан Ұлттық Одағы ұйымы. Ол мұнымен Европадағы түркістандықтарды бір шаңырақ астына жинауды көздеді. Екіншісі, Польша өкіметінің қолдауында құрылған кеңес боданындағы халықтар өкілдерінің «Прометей» ұйымы. Украина, Кавказ елдері және Түркістан халықтарының Европадағы өкілдерінің саяси жұмыстарын үйлестірген бұл ұйым арқылы Шоқай КСРО-ға қарсы күштермен одақтасты.

Шоқай бүкіл саяси іс-қимылдарын бір мемлекет қайраткеріне тән салмақтылық және маңыздылықпен жүргізді. Қоқан автономиясының бұрынғы президенті Шоқай өзін, кеңестік билікке күшпен мойынсұнуға мәжбүр етілген халқының Европадағы бір дипломаты ретінде көрді. Түркістан халқының ұлттық-демократиялық құқтарын әлемге жария ету үшін қол жеткізген барлық мүмкіншіліктерді пайдалануға күш жұмсады.

Кеңес қол астындағы халықтардың Европағы кейбір өкілдері арасында Германияда нацистік партияның билік басына келуі бір үміт ұшқыны пайда етті. Бірақ, Шоқай бұл топқа қосылмады. Ол үшін нацистік партия лидері Гитлердің Кеңес лидері Сталиннен ешқандай айырмашылғы жоқ еді. Екеуіне де озбыр залым диктаторлар ретінде қарады. Тіпті, Гитлердің Шоқайдың ойынша Түркістан үшін Сталиннен де көбірек зиянды болуы мүмкін еді. Шынында да, ІІ-дүниежүзілік соғыстың алғашқы кезеңінде немістер тарапынан тұтқындалып, нацистік тұтқын лагерьлерін аралаған тұста, бұл ойының дұрыстығына көз жеткізді. Нацисттер Кеңес армиясынан тұтқынға түскен түркістандық әскерлерден кеңестерге қарсы «Түркістан Легионы» атты көмекші қосындар жасақтауды жоспарлады. Шоқай осыған байланысты ұйымдастырылған тұтқын комиссияларының төрағасы болып тағайындалды. Шоқай тұтқын лагерьлеріндегі алғашқы сәтінен бастап фашизмнің жантүршігерлік бет-бейнесін көрді. Лагерьлерде нацисттік әскерлер мен офицерлер түркістандық тұтқындарды қорлап, адамгершілікке жат іс-шаралар қолданып жатқанына қабырғасы қайыса отырып қуә болды. Түркістандық тұтқындарға көрсетілген қорлықтардың сұмдықтығы соншалық, Шоқай бұларға куә болғаннан өліп кеткенді артық санады. Сол себепті «Түркістан Легионы» жобасынан бас тартты.

Бірақ, осы жобадан кетуінен кейін іле-шала қайтыс болды. Шоқайдың нацисттік орындар мәлімдегендей, сүзек ауруынан көз жұмғандығы туралы пікірге күмәнмен қараймыз. Біз, Шоқайдың нацистік мекемелер, әсіресе, Розенберг басқарған Шығыс министрлігі қызметкерлерінің у беріп өлтірілгендігі туралы пікірдеміз. Жұбайы Мария да, Шоқайдың жанашыр жақын достары да оның у беріліп өлтірілгендігіне сенді.

Нацисттермен ынтымақтасудан тартынамын деп опат болған бас тартуға садаға кеткен Шоқайға кеңестердің фашисттермен біргестескен сатқын ретінде ат қойып айдар тағып, ұзақ жылдар үгіт-насихат жүргізуі тағдырдың тәлкегі болды. Шоқайдың саяси іс-қимылдарында Түркістан халқының ұлттық мүдделеріне қайшы еш нәрсе таба алмаған кеңестік үгіт-насихат механизмі фашистік тұтқын лагерьлерінде болуына байланысты оны фашисттермен ауыз жаласқан опасыз деп жариялады. Осыған орай әдеби шығармалар жарияланды. Сөйтіп Түркістанның ұлттық қаһарманы «отанын сатқан халық жауына» айналдырылды. Кеңестік кезеңде жаппай жүргізілген осы үгіт-насихаттың әсері соңғы жылдарға дейін жалғасты. КСРО-ның соңғы кезеңінде барлық шындықтардың бетін ашуға шақырған жариялылық саясатының арқасында, Қазақстанға қатысты барлық мәселелер қайта қаралды. Кеңестік идеологияның әділетсіз түрде айыптап, тиым салған қазақ зиялылардың барлығы 1989 жылы, ақталды. Олардың арасында Алашорда ұлттық қозғалысының Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулат және Ахмет Байтұрсынов секілді жетекші қайраткерлері бар еді. Бірақ, Шоқайдың да нақақтан-нақақ «халық жауы» деп жарияланып, тиым салынғанын тілге тиек етіп мәселе көтеруге бастапқыда ешкім батылдық таныта алмады.

Қазақстанның соңғы шындығы болып табылатын Шоқай барлық шындықтардың беті ашылғаннан бір жыл өткеннен кейін ғана күн тәртібіне енгізілді. Оның «халық жауы» емес, нағыз халық қаһарманы екені айтылды. 1991 жылы тәуелсіздігін жариялағаннан соң Қазақстанның тәуелсіздік жөніндегі символдық тұлғасына айналды.

Шоқайды қазақ тарихының көрнекті тұлғаларынан Кенесары Қасымовпен салыстыруға болады. Белгілі болғанындай, Кенесары патшалық Ресей 1822 жылы таратқан Қазақ хандығын

��2 ���

қайтадан жандандыру үшін күрескен көрнекті тарихи тұлға. Осы орайда патша әскерлеріне қарсы белгілі бір уақытқа дейін табысбен қарсы тұрды. Тіпті хан болып та сайланды. Бірақ, Кенесары мақсатына жете алмай опат болды. Солай болса да, Кенесары патшалық дәуірдегі ең маңызды ұлт-азаттық қозғалысын басқарғаны үшін кеңестік кезеңде, қазақ зиялылары үшін тәуелсіздік күресінің жарқын символы болды. Олар Кенесары туралы тарихи зерттеулер мен әдеби шығармалар жазып, жас ұрпақтардың бойында азаттық күресінің рухын асқақтатуға күш жұмсады. Осы тәрізді Шоқай да Түкістандағы Кеңес билігіне қарсы жүргізілген саяси күрестің ең көрнекті тұлғасы болып табылады. Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстанда Шоқай туралы зерттеулер жүргізіп оның мұраларын жарыққа шығару және ескерткіштер орнатып қоғамдық орындарға атын беріп, оның тарихи тұлғасына құрмет көрсету іс-қимылдары жалғасуда. Кенесарының Кеңес дәуіріндегі ұлт-азаттық рухты бейнелеген тұлғасы сияқты, Шоқай да Қазастанның тәуелсіздігінің мәңгілік екенін бейнелейтін ұлттық тұлға болып табылады. Шоқаймен Қазақстанның тәуелсіздік тарихының мазмұнының тереңдей түсері анық.

БиБЛиогРАфия

1. Шоқайдың кітап және мақалалары1.1. КітаптарыChez Les Soviets en Asie Centrale, Paris 1928Turkestan pod Vlast’yu Sovetov (K Kharakteristika Diktaturı Proletariata), Par-is, 1935.1917nçi Yıl Hatıra Parçaları, Yaş Türkistan Neşriyatı, Paris-Berlin, 1937.Türkiston Sovet Xokimiyati Ostida, TMİP, (басылған жері көрсетілмеген), 1986.1917 Yılı Hatıra Parçaları, Yaş Türkistan Neşriyatı 28, Ankara, 1988.1917 Yil Hotira Parçalari, TMİP Naşri, (Basım Yeri Belirtilmemiş), 1989.Turkestan Pod Vlast’yu Sovetov, Алма-Ата, 1993.

1.2. Макалалары

1.2.1. Түрік тілінде1.2.1.1. Yeni Türkistan«Sovyetlerin Türkistan’da Tatbik Ettikleri Milliyet Siyasetinin Nazari ve Ameli Cihetleri», Маусым 1927, No. 1, 9-16-бет.«Türkistan’da Siyasi İntibalar», Шілде 1927, No. 2-3, 6-8-бет.«Türkistan’da Sovyet Hükümeti’nin «Açlık Siyaseti» (Turar Rıskulov’un İtirafları)», Қыркүйек 1927, No. 4, 8-11-bet.«Türkistan’ı Açlık Tehdid Ediyor», Қазан 1927, No. 5-6, 7-10-bet.«Türkistan’da Müdafaa Haftası», Қазан 1927, No. 5-6, 15-17-bet.«Hokand Muhtariyeti Hakkında», Желтоқсан 1927, No. 7, 7-11-bet.«Rusların Muhaceret Siyaseti Hakkında», Көкек 1928, No. 9, 6-10-бет.«Rus-Çin İhtilafına Dair», Қазан 1929, No. 23, 3-7-бет.«Türkistan’da Milli Mücadele», Қаңтар 1930, No. 29, 2-4-бет.«Turan Devleti Hakkında», Қаңтар 1930, No. 26, 6-10-бет.«Türkistan’da Pamuk Etrafında Güreş», Ақпан 1930, No. 27, 11-17-бет.«Cellatlar Provakasiyonu!», Желтоқсан 1930, No. 29, 4-5-бет.«Mefkure Meydanında Güreş», Қаңтар 1931, No. 31, 5-9-бет.«Mefkure Meydanında Güreş», Ақпан 1931, No. 32, 10-14«Beyaz-Kırmızı», Март 1931, No. 33, 1-4-бет.«Merkezi Asya Federasyonu Projesi», Мамыр 1931, No. 35, 1-5«(Cemal Paşa)nın Katli Münasebetiyle (Moskova Bolşeviklerinin Cinayeti)», Мамыр 1931, No. 35, 8-10-бет.

��� ���

1.2.1.2. Yaş Türkistan«Biznin Yol», Желтоқсан 1929, No. 1, 1-3-бет.«Türkistan’da Pahta Etrafında Küreş», Желтоқсан 1929, No. 1, 4-16-бет.«Şovenizm Toğrusida», Қаңтар 1930, No. 1 (2), 1-5-бет.«Türkistan’da Yerlileştiriş Nimeden İbaret?», Қаңтар 1930, No. 1 (2), 5-13-бет.«Türkistanlılar Başlarını Egmegenler», Ақпан-Март 1930, No. 3-4, 1-5-бет.«Basmaçılık Togrısıda», Ақпан-Март 1930, No. 3-4, 5-9-бет.«Pahta Etrafıda Küreş», Ақпан-Март 1930, No. 3-4, 10-15-бет.«Kızıl Taşkendli Efendiler», Ақпан-Март 1930, No. 3-4, 20-25-бет.«Ak Rus; Kızıl Rus Bari Bir Rus», Ақпан-Март 1930, No. 3-4, 25-31-бет.«Bolşevikler «Tarih»ni Kanday Yazadurlar?», Ақпан-Март 1930, No. 3-4, 31-33-бет.«17nçi Febral», Көкек-Мамыр 1930, No. 5-6, 1-5-бет.«Türkistan Leninçilerige Cevab», Көкек-Мамыр 1930, No. 5-6, 5-16-бет.«Türkistanlılar Nazari Dikkatige», Маусым-Шілде 1930, No. 7-8, 1-3-бет.«Rusya’da Millet Meselesi Aşılğan mı?», Маусым-Шілде 1930, No. 7-8, 3-8-бет.«Rahim Angam Tavbe Kıldı», Маусым-Шілде 1930, No. 7-8, 8-12-бет.«Sadullah Қараша Mahkemesi», Маусым-Шілде 1930, No. 7-8, 12-21-бет.«Millî Bilermenler Yetişdiriş Siyaseti», Маусым-Шілде 1930, No. 7-8, 22-27-бет.«Kozgalışdan Kuruluşga (İsyandan Teşkilatga)», Тамыз-Қыркүйек 1930, No. 9-10, 1-7-бет.«Millî Mesele Teveregide», Тамыз-Қыркүйек 1930, No. 9-10, 7-15-бет.«Kerensky ve Türkistan Millî Hareketi I», Тамыз-Қыркүйек 1930, No. 9-10, 21-29-бет.«Kolhoz Siyaseti Etrafıda», Тамыз-Қыркүйек 1930, No. 9-10, 37-42-бет.«Kazakstannın On Yıllıgıga», Қазан 1930, No. 11, 1-11-бет.«Kerensky ve Türkistan Millî Hareketi», Қазан 1930, No. 11, 11-19-бет.«Burıngı Çekist Agabekof Hatıralarından», Қазан 1930, No. 11, 19-21-бет.«On Üç Yıl», Қараша 1930, No. 12, 1-7-бет.«Türkistan Fırka Kurultaylarında», Қараша 1930, No. 12, 7-17-бет.«Celladlar Provakasyonu», Қараша 1930, No. 12, 31-32-бет.«Muhtariyetden İstiklalga», Желтоқсан 1930, No. 13, 1-5-бет.«Tarihi Eslemeler», Желтоқсан 1930, No. 13, 6-8-бет.«Mefkure Meydanında Küreş», Желтоқсан 1930, No. 13, 8-22-бет.«Türkistandagı Siyasî Vaziyet», Қаңтар 1931, No. 14, 1-6-бет.«Şah İslam Şah Ahmed Bey (Dostluk Vazifesi)», Қаңтар 1931, No. 14, 6-8-бет.«İki Maruza Hakkında», Қаңтар 1931, No. 14, 8-14-бет.«Millî Güreş Yolunda», Ақпан 1931, No. 15, 1-3-бет.«Ak-Kızıl», Ақпан 1931, No. 15, 3-8-бет.«Bolşevizm-Agudur», Ақпан 1931, No. 15, 20-25-бет.«Bolşeviklernin Bizge Karşu Hareketi (Açılıb Kalgan Bir Hainlik)», Март 1931,

No. 16, 1-4-бет.««Sovyet Orta Asya Federasyonu»ndan «Millî Müttehid Türkistan Devleti»ge», Март 1931, No. 16, 4-9-бет.««Millî Şungeyler» Gürültüsü», Март 1931, No. 16, 10-15-бет.«Enver Paşa’nın Şehadeti», Март 1931, No. 16, 28-38-бет.«Aladurgan Vaziyetimiz Açık Bolsun», Көкек 1931, No. 17, 1-4-бет.«Cemal Paşa’nın Öldürülüşü (Moskova Bolşeviklernin Hıyaneti)», Көкек 1931, No. 17, 4-8-бет.«Millî Küreş Meydanında», Көкек 1931, No. 17, 14-21-бет.«Azeri Tuganlarımızga! (28nçi May-Azerbaycannın Millî İstiklal Günüdür)», Мамыр 1931, No. 18, 1-3-бет.«Millî Ziyalı», Мамыр 1931, No. 18, 3-9-бет.«Pahta Sanayiinde Ziyançılık», Мамыр 1931, No. 18, 9-14-бет.«Millî Hareketimiznin Muvaffakiyeti üçin (Siyasî Hatırat Meselesi)», Маусым 1931, No. 19, 1-10-бет.«Bolşevizm Türkçülük Düşmanıdır», Шілде 1931, No. 20, 1-6-бет.«Kıpkızıl Ahmaklar», Шілде 1931, No. 20, 6-12-бет.«Rusya’da Siyasî Ahval», Шілде 1931, No. 20, 14-18-бет.«Türkistan Millî Edebiyatı Hakkında Fransız Mecmuası Nime Diyedur?», Шілде 1931, No. 20, 23-26-бет.«İbrahim Bey Lakaylı», Шілде 1931, No. 20, 26-28-бет.«Türkistan Millî Küreşinin Sebeb ve Maksadları», Тамыз 1931, No. 21, 1-7-бет.«Türkiye ve Milletler Uyuşması», Тамыз 1931, No. 21, 26-27-бет.«Almanya Millî Buhranı», Тамыз 1931, No. 21, 28-35-бет.«Buhara İnkılabi», Қыркүйек 1931, No. 22, 1-23-бет.«Türkistanlılar Askerlikde», Қазан 1931, No. 23, 1-5-бет.«Ayıblını Tapkanlarmış...», Қазан 1931, No. 23, 5-10-бет.«Afganistan ve Millî Türkistan», Қазан 1931, No. 23, 21-23-бет.«Bolşeviklernin Türkiyege Karşu Dostlugu...», Қазан 1931, No. 23, 23-24-бет.«Rus Diktatörlügü Bayramı Biz Üçün Millî Bir Matem Günüdür», Қараша 1931, No. 24, 1-4-бет.«1916nçı Yılgı Millî Kozgalış Hakkında Bolşevikler Yalganı», Қараша 1931, No. 24, 4-10-бет.«Hindistan’da», Қараша 1931, No. 24, 23-25-бет.«İngiltere Buhranı», Қараша 1931, No. 24, 25-31-бет.««Yaş Türkistan»ın Üçüncü Yıllıgı», Желтоқсан 1931, No. 25, 1-4-бет.«Bir «İlmi» Yalganga Karşı (Hokand Muhtariyeti’nin 14nçı Yıldönümü Münas-ebetiyle)», Желтоқсан 1931, No. 25, 4-11-бет.«Yapon-Hıtay İhtilafı», Желтоқсан 1931, No. 25, 32-33-бет.«Bir «İlmi» Yalganga Karşı II», Қаңтар 1932, No. 26, 5-16-бет.«Sovyet Hükümeti’nin Müzakereleri», Қаңтар 1932, No. 26, 16-19-бет.««Darbeli Mesele»ge Darbe», Ақпан 1932, No. 27, 1-4-бет.«Bir «İlmi» Yalganga Karşı», Ақпан 1932, No. 27, 4-11-бет.«Türkistan’ın Bahtsızlıgı ve Ondan Kurtuluş Yolu», Ақпан 1932, No. 27, 11-

��� ���

17-бет.««Türkistan ve Buhara» mı, Yoksa Togrudan Togru «Türkistan» mı? (Encü-men-i Saadet Buhara ve Türkistan Münasebetiyle)», Март 1932, No. 28, 1-4-бет.«Şekilce Kommunist, Magnaca Milletçi», Март 1932, No. 28, 4-9-бет. «Lastik Kugurşak», Март 1932, No. 28, 14-19-бет.«İstiklalci Kazaçiler (Hür Kazaçilik Mecmuasının 100nçi Sanı Münasebetiyle», Март 1932, No. 28, 32-34-бет.«Mançuryada», Март 1932, No. 28, 34-35-бет.«Türkistan Kaçkınları Faciası», Көкек 1932, No. 29, 1-4-бет.«Bir Tarihi Vesika», Көкек 1932, No. 29, 5-17-бет.«Cephemizi Birleştirelik», Көкек 1932, No. 29, 23-26-бет.«Mançurya Meselesi ve Dünya Efkarı Ammesi», Көкек 1932, No. 29, 32-35-бет.«Kızıl Şovenizm Tolkunu», Мамыр 1932, No. 30, 1-4-бет.««Atsız Mecmua»da K. A. Harfleri Astıga Yaşırıngan Efendige (Açık Mektup Ornıga)», Мамыр 1932, No. 30, 23-25-бет.«Kızıl Müstemleke», Маусым 1932, No. 31, 1-6-бет.«Cephemizni Birleştiriş Hakkında», Маусым 1932, No. 31, 6-10-бет.«Yalgançının Aygagı Yanında», Маусым 1932, No. 31, 18-25-бет.«Türkistan Türklügü», Шілде 1932, No. 32, 1-5-бет.«Yalgançının Aygagı Yanında», Шілде 1932, No. 32, 21-29-бет.«Türk Tarihi Kurultayı», Тамыз 1932, No. 33, 1-5-бет.«Merhum Enver Paşa Hakkında Hatıra Parçaları», Тамыз 1932, No. 33, 5-12-бет.««Sınıf Düşmanları» Mahkemesi», Тамыз 1932, No. 33, 13-19-бет.«Sovyetler İttifakının Siyasî Cephesi«, Тамыз 1932, No. 33, 31-33-бет.«Türkistan’da Millî Terrör», Қыркүйек 1932, No. 34, 1-6-бет.«Tövbe Kılgan «Alaş Orda»çılar», Қыркүйек 1932, No. 34, 7-13-бет.«Türkiye’nin Milletler Uyuşmasıga Kirişige Bolşeviklernin Karaşı», Қыркүйек 1932, No. 34, 33-35-бет.«Sovyetler İttifakı ve Britanya Kommunvelti («Union des Soviets» et «British Commonwealth»)»,Қазан 1932, No. 35, 1-7-бет.«Sovyet Rusyasında (Ağır Sanayii. Kolhozlar. «Stalin Ornundan Haydalsın»!)», Қазан 1932, No. 35, 7-13-бет.«Türkistan’da Açlık Sebepleri», Қазан 1932, No. 35, 13-16-бет. «Kazak Urugları Hakkında», Қазан 1932, No. 35, 16-23-бет.«Mancu-Go», Қазан 1932,No. 35, 35-39-бет.«25-бет.X.1917 – 7-бет.XI.1932 Bolşevik Diktatoryasının 15 Yıllıgı Münas-ebetiyle», Қараша 1932, No. 36, 1-3-бет.«Dekabr Hatıraları», Желтоқсан 1932, No. 37, 1-6-бет.«Merhum «Atsız Mecmua» Müdürü Nihal Bek’nin Uyatsız Çıkışına Karşu Cevabım», Желтоқсан 1932, No. 37, 7-15-бет.«Ruslarnın «Türk-le Hasatlıgı»«, Қаңтар 1933, No. 38, 2-7-бет.«Sovyet Hükümetiyle Muahedeler», Қаңтар 1933, No. 38, 13-18-бет.

«Yene Kazak Urugları Hakkında (Abdulkadir Beknin Cevabige Cevab)», Қаңтар 1933, No. 38, 23-26-бет.«Basmaçılık (20-бет.II.1918 – 20-бет. II. 1933)», Ақпан 1933, No. 39, 2-6-бет.«Bir Tarihi İftiraga Karşı», Ақпан 1933, No. 39, 18-22-бет.«Zaporoğlularının Türk Sultanige Mektubu», Ақпан 1933, No. 39, 38-40-бет.«Kemçiligimizni Bitirmek Galibiyet Yolıga Tüşmek Demektir», Март 1933, No. 40, 2-8-бет.«Ermeni Meselesi I», Март 1933, No. 40, 17-22-бет.«Yaponiyanın Milletler Uyuşmasından Çekilişi», Март 1933, No. 40, 28-30-бет.«Bir Tüzetiş», Март 1933, No. 40, 34-35-бет.«Buhran», Көкек 1933, No. 41, 2-6-бет.«Ermeni Meselesi II», Көкек 1933, No. 41, 24-29-бет.«Türkistan «İkinci Beş Yıllık Plan» Aldında», Мамыр 1933, No. 42, 2-9-бет.«28-бет.May», Мамыр 1933, No. 42, 9-12-бет.«Ermeni Meselesi III», Мамыр 1933, No. 42, 17-22-бет.«Petluraçılar; Çokayoğulları; Ramiz. Kemali ve Başkalar»«, Маусым 1933, No. 43, 2-8-бет.«Türkistan’ın İnkilap Aldındagı Vaziyeti», Маусым 1933, No. 43, 26-30-бет.«Sovyet Rusya’da», Маусым 1933, No. 43, 36-37-бет.«Uzak Şarkta», Маусым 1933, No. 43, 37-39-бет.«Millî Gaye Kurbanları», Шілде 1933, No. 44, 2-5-бет.«Bir «İnturist»nin Türkistan Tesiratı», Шілде 1933, No. 44, 27-30-бет.«Türkistan Yaşları Arasında», Тамыз 1933, No. 45, 2-6-бет.«Kazakstan Vaziyeti», Қыркүйек 1933, No. 46, 2-7-бет.«Şarki Türkistan Meselesi Etrafında», Қыркүйек 1933, No. 46, 7-11-бет.«Kafkasya Meselesi (Kitabiyat)», Қыркүйек 1933, No. 46, 29-35-бет.«Türkiye Cumhuriyeti’nin On Yıllıgı (29-бет.10-бет.1923-29-бет.10-бет.1933)», Қазан 1933, No. 47, 2-6-бет.«Hatıralarım Sahifelerinden... (Rusya’daki Türk Talebe Turmuşundan)», Қазан 1933, No. 47, 20-24-бет.«25-бет.X.1917 – 7-бет.XI.1933 (Sovyet Hükümeti’nin 16nçı Yıldönümü)», Қараша 1933, No. 48, 5-18-бет.«İnsanlık ve Kardaşlık Namına (Türkistan Kaçkınları Meselesi)», Желтоқсан 1933, No. 49, 2-«Türkistan Sovyet Matbuatı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin 10 Yıllıgı», Желтоқсан 1933, No. 49, 14-17-бет.«Münevver Kari», Қаңтар 1934, No. 50, 27-32-бет.«Şarki Türkistan Cumhuriyeti», Ақпан 1934, No. 51, 2-5-бет.«Türkistan’da (Millî Kommunist Fırka Kurultayları Yekunu)», Март 1934, No. 51, 2-11-бет.«Anlaşmaslıkka Yer Kalmasın», Март 1934, No. 51, 18-22-бет.««Beynelmilel Sovyet Boyunbagı» ve Sovyet Çocukları», Көкек 1934, No. 53, 8-12-бет.«Pek Muhterem Ayaz Bek», Көкек 1934, No. 53, 40-42-бет.

��� ���

«Bolşeviklernin «Türk Dostluğu»«, Мамыр 1934, No. 54, 8-13-бет.«Millî Sovyet Cumhuriyetleri Gazeteleri Hakkında «Bolşevik Matbuatı»«, Мамыр 1934, No. 54, ?.«Dünya Silah Buhranı», Маусым 1934, No. 55, 2-4-бет.«Türkiye Hakkında Bolşeviklernin İki Neşriyatı», Маусым 1934, No. 55, 33-35-бет.«Sovyet Hükümeti’nin Türkistan Köçebelerini Ornastıruv Yagnıy Dihkan Halige Getiruv Siyaseti», Шілде 1934, No. 56, 2-6-бет.«Şarki Türkistan; Tışkı Dünya ve Biznin Vazifemiz», Шілде 1934, No. 56, 23-27-бет.«Türkistan’da Maldar Hocalıgı», Тамыз 1934, No. 57, 2-9-бет.««Jö Suvi Parto» (Je Suis Partout) Gazetesi Türkiye’nin Siyaseti Hakkında», Тамыз 1934, No. 57, 21-25-бет.« Sovyet Hükümeti’nin Milletler Cemiyetine Girişi Aldında», Тамыз 1934, No. 57, 25-28-бет.«Türkistan Pahta Hocalıgı», Тамыз 1934, No. 57, 28-29-бет.«Adaşkan Edibler», Тамыз 1934, No. 57, 35-37-бет.«Kafkasya Konfederasyonu Misakı», Тамыз 1934, No. 57, 37-38-бет.«Şarki Türkistan Faciası ve Onun Bize Verdiği Ders», Қыркүйек 1934, No. 58, 2-7-бет.«Kafkasya Konfederasyonu Misakı», Қыркүйек 1934, No. 58, 23-27-бет.«Moskova ve Türk Kommunist Fırkası», Қыркүйек 1934, No. 58, 30-33-бет.«Türkistan’da Fırka Tazeleşi Neticelerinden», Қазан 1934, No. 59, 2-7-бет.«Milletler Cemiyeti’nde Sovyet Hükümeti», Қазан 1934, No. 59, 12-17-бет.«1917 – 1924- 1934», Қараша 1934, No. 2 (60), 2-6-бет.«Yıgılganga Yumuruk», Қараша 1934, No. 2 (60), 6-11-бет.«İşan Hoca Hani?», Қараша 1934, No. 2 (60), 35-37-бет.«Türkistan’da Kanlı Terrör», Желтоқсан 1934, No. 3 (61), 2-5-бет.«1929 Dekabr 1934», Желтоқсан 1934, No. 3 (61), 5-9-бет.«Yırak Şarkda», Желтоқсан 1934, No. 3 (61), 24-29-бет.«Ali Mardan Bek Topçubaşı», Желтоқсан 1934, No. 3 (61), 29-33-бет.«Bolşevik Sergey Kirof’nin Öldürülüşü Münasebetiyle», Желтоқсан 1934, No. 3 (61), 41-42-бет.«Yurt Vaziyeti», Қаңтар 1935, No. 4 (62), 4-6-бет.«1935», Қаңтар 1935, No. 4 (62), 7-13-бет.«Orunga Kelmey Kalgan Bir İnkilabi Hareket», Қаңтар 1935, No. 4 (62), 21-25-бет.«Serbest Ekmek Bazarı», Қаңтар 1935, No. 4 (62), 25-28-бет.«İftira Okları (Sadullah Hoca Tursun Hocanı «Tazeleş» Münasebetiyle)», Ақпан 1935, No. 5 (63), 2-7-бет.«Sadullah Tursun Hocanı «Tazeleş» Münasebetiyle», Ақпан 1935, No. 5 (63), 7-10-бет.«17 Kat Kum Astında Kalgır Yaramsız Bir Hareket», Ақпан 1935, No. 5 (63), 15-21-бет.«Şarki Türkistan’da Hıtaylar ile Sovyet Hükümeti Dostluğu», Ақпан 1935, No.

5 (63), 31-33-бет.«Türkistan’da Bolşevik Fırkasının İç Yüzü», Март 1935, No. 64, 2-8-бет.«Türkistan’dagı Son Terrör Mesulleri», Март 1935, No. 64, 8-11-бет.«Bugünkü Beynelmilel Vaziyet», Март 1935, No. 64, 32-34-бет.«Ceditçilik Korkusu», Көкек 1935, No. 65, 2-7-бет.«Yusuf Akçura», Көкек 1935, No. 65, 8-12-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Көкек 1935, No. 65, 21-27-бет.«Sovyet «Vatanperverliği»«, Мамыр 1935, No. 66, 2-5-бет.«Bolşevik Tilmaçları», Мамыр 1935, No. 66, 10-14-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Мамыр 1935, No. 66, 22-26-бет.«Fransa – Sovyet Muahedesi», Мамыр 1935, No. 66, 25-31-бет.«15 (28) VI. 1865 – 15-бет. VI. 1935», Маусым 1935, No. 67, 2-9-бет.«Her Kanday Kadrolar Emes; Millî Kadrolar Gana», Маусым 1935, No. 67, 9-13-бет.«Marşal Yosef Pilsudsky 5-бет.XII.1867 – 12-бет. V. 1935», Маусым 1935, No. 67, 29-34-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Маусым 1935, No. 67, 37-43-бет.«Bolşevik Yalgan ve Bühtanları», Шілде 1935, No. 68, 2-6-бет.«Bılçırak Bühtan ve Yalganlarga Karşı», Шілде 1935, No. 68, 6-14-бет.«Türkistan Hakkında Fransız Tilinde Bir Makale», Шілде 1935, No. 68, 29-30-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Шілде 1935, No. 68, 30-37-бет.«Sovyetler İttifakında Millî Mesele», Тамыз 1935, No. 69, 2-7-бет.«Moştomzarlar – Kolonizatorlar Uyası», Тамыз 1935, No. 69, 7-13-бет.«Sovyet Rusya’da (7nçi Komintern Kongresi)», Тамыз 1935, No. 69, 28-31-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Тамыз 1935, No. 69, 31-35-бет.«Rus Misyonerliği», Қыркүйек 1935, No. 70, 2-8-бет.«Türkistan; Kafkasya ve Ukrayna Protestosu», Қазан 1935, No. 71, 2-5-бет.«Şarki Türkistan’da», Қазан 1935, No. 71, 15-18-бет.«Sovyet Hükümeti’nin 18nçi Yıldönümü Münasebetiyle», Қараша 1935, No. 72, 2-4-бет.«Leh Efkarı Ammesi Tavşı», Қараша 1935, No. 72, 8-12-бет.«Millî Maarif Cephesinde», Қараша 1935, No. 72, 27-29-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Қараша 1935, No. 72, 29-33-бет.«Yetinçi Yaşga Ayak Basarken...», Желтоқсан 1935, No. 73, 2-6-бет.«Kazagstannın 15 Yıllıgı Münasebetiyle 1920-Қазан-1935», Желтоқсан 1935, No. 73, 6-9-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Желтоқсан 1935, No. 73, 21-27«Türkistanda Dinge Karşı Mahkeme», Қаңтар 1936, No. 74, 2-5-бет.«1936», Қаңтар 1936, No. 74, 5-9-бет.«Yotuk Bayramları», Қаңтар 1936, No. 74, 12-16-бет.«İbrahim Lakaylı Kalay Tutulgan Edi? (Mukim Sultanoğlu’nun Hikayesi)», Қаңтар 1936, No. 74, ?«1936nçı Yıl Asitanında – Beynelmilel Vaziyet», Қаңтар 1936, No. 74, 30-35-

��0 ��1

бет.««Millî Vatanperlik»ge Taman Bir Adım», Ақпан 1936, No. 75, 2-?«Nutuklar Tufanige Gark Bolgan Bir Proje», Ақпан 1936, No. 75, 12-14-бет.«Beynelmilel Vaziyetin Mühim Bir Noktası», Ақпан 1936, No. 75, 30-35-бет.«Sovyet Patriotizminden Rus Milletçiğine», Март 1936, No. 76, ?«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Март 1936, No. 76, 24-29-бет.«Beynelmilel Meseleler», Март 1936, No. 76, 24-29-бет.««Lokarno Buhranı» – Millî Hak ve Millî Haysiyet Meselesidir», Көкек 1936, No. 77, 2-8-бет.«Yaponiya’ga Karşı Amerika ve Sovyet Hükümeti Planı», Көкек 1936, No. 77, 9-12-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Көкек 1936, No. 77, 13-18-бет.«Millî Kadrolar Hazırlaş», Мамыр 1936, No. 78, 7-11-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Мамыр 1936, No. 78, 11-18-бет.«1918-Мамыр-1936 (Kafkasyalı Dostlarımızga)», Мамыр 1936, No. 78, 26-27-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Мамыр 1936, No. 78, 28-35-бет.«Rusya’da Vaziyet ve Biznin Vazifemiz», Маусым 1936, No. 79,s. 6-11-бет.«Millî Kadrolar Hazırlaş», Маусым 1936, No. 79, 11-13-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Маусым 1936, No. 79, 13-19-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Маусым 1936, No. 79, 28-32-бет.«Filistin’de», Маусым 1936, No. 79, 32-35-бет.«1916nçı Yıl (20nçı Yıllığı Münasebetiyle)», Тамыз-Қыркүйек 1936, No. 80-81, 2-11-бет.«Sovyet Kanun-i Esasisi», Тамыз-Қыркүйек 1936, No. 80-81, 24-30-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Тамыз-Қыркүйек 1936, No. 80-81, 49-60-бет.«Sovyet Kaşhaneleri», Қыркүйек 1936, No. 82, 2-?.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Қыркүйек 1936, No. 82, 18-26-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Қыркүйек 1936, No. 82, 33-42-бет.««Millî Aksülinkilapçı» mı Yoksa «Millî İnkilapçı» mı?», Қазан 1936, No. 83, 6-12-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Қазан 1936, No. 83, 12-20-бет.«Muhaceretdeki Millî Vazifemiz», Қараша 1936, No. 84, 2-6-бет.«25-бет.X.1917 – 7-бет. XI. 1936», Қараша 1936, No. 84, 6-9-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Қараша 1936, No. 84, 9-16-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Қараша 1936, No. 84, 30-35-бет.««Yaş Türkistan»nın 8 Yaşıga Kirişi Münasebetiyle (1929-Желтоқсан-1936)», Желтоқсан 1936, No. 85, 2-3-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Желтоқсан 1936, No. 85, 14-23-бет.««Batır Bolşevik Amangeldi» Hakkında Hakikat», Желтоқсан 1936, No. 85, 29-33-бет.«Sovyetler İttifakı Kanun-ı Esasisi Etrafında (8nçı Fevkalade Sovyetler Kurultayı)», Желтоқсан 1936, No. 85, 35-37-бет.«Beynelmilel Vaziyet», Желтоқсан 1936, No. 85, 37-41-бет.«1937nçı Yıl», Қаңтар 1937, No. 86, 2-4-бет.

«Sovyetler İttifakı Kanun-ı Esasisi Etrafında», Қаңтар 1937, No. 86, 4-8-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Қаңтар 1937, No. 86, 14-22-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Қаңтар 1937, No. 86, 34-37-бет.«Düşmanlarımız Biznin Faaliyetimiz Hakkında Nime Diyedur?», Ақпан 1937, No. 87, 2-6-бет.«Sovyetler İttifakı Kanun-i Esasisi Etrafında III», Ақпан 1937, No. 87, 6-11-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları», Ақпан 1937, No. 87, 11-19-бет.«Yeni Trotskyçiler Mahkemesi», Ақпан 1937, No. 87, 30-34-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Ақпан 1937, No. 87, 34-40-бет.«Düşmanlarımız Biznin Faaliyetimiz Hakkında Nime Diyedur?», Март 1937, No. 88, 2-5-бет.«Medeni Esaret Kuralı», Март 1937, No. 88, 5-7-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları XI», Март 1937, No. 88, 7-13-бет.«Türkistan Cumhuriyetlerinde Kanun-i Esasisi Etrafında», Көкек 1937, No. 89, 2-5-бет.«Millî Erkinlik ve Kurtuluş Yolu», Көкек 1937, No. 89, 6-10-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları XIII», Көкек 1937, No. 89, 10-16-бет.«Türkistan Sovyet Gazetelerinde Bizge ve Umumen Türkistan Millî Harekatıga Karşı Yazılgan Makaleler Parçası», Көкек 1937, No. 89, 20-23-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Көкек 1937, No. 89, 30-31-бет.«Kaygı ve Hasret Memleketi», Көкек 1937, No. 89, 32-35-бет.«1917nçı Yılı Hatıra Parçaları XIII», Мамыр 1937, No. 90, 14-22-бет.«Sovyetler ittifakı ve Kapitalist Devletler», Мамыр 1937, No. 90, 32-35-бет.«Sovyet Rusya’da», Мамыр 1937, No. 90, 35-37-бет.«1918-May-1937», Мамыр 1937, No. 90, 39-40-бет.«Milletler Cemiyeti ve Ezilgen Halklar», Мамыр 1937, No. 90, 40-бет.«Sovyetler İttifakında Millî Devlet Meselesi», Маусым 1937, No. 91, 11-16-бет.«Sovyet İstatistik Yalganları», Маусым 1937, No. 91, 21-23-бет.«Bolşeviklernin İftiralı Hücumları», Маусым 1937, No. 91, 23-28-бет.«Mecburi İzah-Cevab», Маусым 1937, No. 91, 35-38-бет.«Sotsiyaldı ma, Sosyalistik mi?», Шілде-Тамыз 1937, No. 92-93, 1-бет.«Feyzullah Hoca’nın Akıbeti», Шілде-Тамыз 1937, No. 92-93, 2-5-бет.«Rusya’da Millî Devlet Münasebetiyle», Шілде-Тамыз 1937, No. 92-93, 10-14-бет.«Cüneyd Han», Шілде-Тамыз 1937, No. 92-93, 14-20-бет.«Abid Can Mahmud», Шілде-Тамыз 1937, No. 92-93, 20-24-бет.«Şarki Türkistan Vaziyeti», Шілде-Тамыз 1937, No. 92-93, 28-32-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Шілде-Тамыз 1937, No. 92-93, 55-62-бет.«Bolşevikler Bühtanı Yolumuz ve Hareketimiz Togrulugunun Şahididir», Қыркүйек 1937, No. 94, 2-4-бет.«Millî Birlik Teşkilatımız üçin», Қыркүйек 1937, No. 94, 5-9-бет.«Radloff Hakkında», Қыркүйек 1937, No. 94, 33-37-бет.«Türkistan’da Siyasî Pogrom; Onun Mana ve Ehemmiyeti», Қазан 1937, No.

��2 ���

95, 2-7-бет.«Türkistan’da Milletçi Gruplar», Қазан 1937, No. 95, 7-12-бет.««Cumhuriyet» ve «Pravda» Gazetelerinin «Dostluk Gavgaları»«, Қазан 1937, No. 95, 26-31-бет.«Türkistan; Kafkasya ve Ukrayna Halklarının Milletler Cemiyetine Müracaatı», Қазан 1937, No. 95, 31-33-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Қазан 1937, No. 95, 35-41-бет.«Türkistan’da «Siyasî Pogrom»«, Қараша 1937, No. 96, 2-7-бет.«Sovyet Hükümeti’nin 20 Yıllığı Münasebetiyle (7-бет.XI.1917 – 25-бет.X.1937)», Қараша 1937, No. 96, 7-10-бет.«Siyasî Pogrom Kurbanları», Қараша 1937, No. 96, 11-16-бет.«Dünya Siyasetinde Sovyet Rusyasının Rolü», Қараша 1937, No. 96, 35-37-бет.«Sovyetlere Karşı Almanya Yaponya İtalya Anlaşması», Қараша 1937, No. 96, 37-38-бет.«Hokand Muhtariyeti (1917-10 Желтоқсан-1937)», Желтоқсан 1937, No. 97, 2-4-бет.««Yaş Türkistan»nın 9-бет. Yılı (1929-Желтоқсан-1937)», Желтоқсан 1937, No. 97, 4-8-бет.«Siyasî Pogrom Devam Etedir», Желтоқсан 1937, No. 97, 14-18-бет.«Bolşeviklernin 12 Yıldan Son Gana İtiraf Ettikleri Bir Hakikat», Желтоқсан 1937, No. 97, 19-24-бет.«Sovyet Parlamanında Türkistan Mümessilleri», Желтоқсан 1937, No. 97, 37-40-бет.«1938nçi Yıl», Қаңтар 1938, No. 98, 2-5-бет.«Sovyet Saylavları», Қаңтар 1938, No. 98, 5-11-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Қаңтар 1938, No. 98, 31-38-бет.«Türkistan’ga Dair Bazı Rakamlar», Қаңтар 1938, No. 98, 38-40-бет.«Sovyet Parlamanının Birinçi Toplanış Devresi», Ақпан 1938, No. 99, 2-7-бет.«Türkistanlılar Suragına Cevab», Ақпан 1938, No. 99, 41-42-бет.«Feyzullah Hoca ve Ekmal İkram Hakikaten de Kızıl Moskova’nın Düşmanı mı İdiler?», Маусым 1938, No. 103, 2-5-бет.«Çeho-Slovakya Meselesi», Маусым 1938, No. 103, 42-46-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Маусым 1938, No. 103, 46-48-бет.«Enver Paşa (Ölümünün 16 Yıl Toluv Münasebetiyle)», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 2-5-бет.«Segizbayoğlu Sultan – Halk Düşmanı», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 23-26-бет.«Parlaman Oyunu», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 38-41-бет.«Beynelmilel Turmuşdan: Türkiye-Fransa», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 58-61-бет.«Yaponya-Rusya Toknaşması», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 61-66-бет.« Çeho-Slovakya Meselesi», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 66-69-бет.«Lehistan ve Milletler Cemiyeti», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 69-70-бет.

«Dinge Karşı Propaganda – Partiyalı ve Partiyasız Hemme Bolşeviklernin İşi», Шілде-Тамыз 1938, No. 104-105, 70-73-бет.«Ekmal İkram Çından da Sovyet Millî Sistemige Karşı Eken», Қазан 1938, No. 107, 2-7-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Қазан 1938, No. 107, 46-50-бет.««Yaş Türkistan»nın 10nçı Yılı», Желтоқсан 1938, No. 109, 2-3-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Желтоқсан 1938, No. 109, 36-40-бет.«1939nçı Yıl», Қаңтар 1939, No. 110, 2-4-бет.«Ataturknin Reformları», Қаңтар 1939, No. 110, 5-9-бет.«İsaoğlu Oraz ve Mirzoyan «Gestapo ve Yapon Harbiyesi Casusu» İmiş», Қаңтар 1939, No. 110, 28-29-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Қаңтар 1939, No. 110, 30-35-бет.«Türkistan Millî Hareketindegi Büyük İki Hadisenin Yıldönümü (1918-Febral-1939)», Ақпан 1939, No. 111, 2-8-бет.«Fuad Bek Toktar», Ақпан 1939, No. 111, 17-19-бет.«Sovyet – Hicaz Münasebetinin Kesilişi Münasebetiyle Garip Bir Reddiye», Ақпан 1939, No. 111, 29-30-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Ақпан 1939, No. 111, 30-33-бет.«Sovyet Rusya’da», Ақпан 1939, No. 111, 33-36-бет.«Sovyetler İttifagındagı Umumu Halk Sanagı Materiyallarından», Маусым 1939, No. 115, 2-5-бет.«Kolhozların Vaziyeti», Маусым 1939, No. 115, 5-9-бет.«Gözünü Açılmasdan Ağzını Açkan... (Ukraynalı Kovalevskinin «Terizovab» Mecmuasındaki Orunsuz Bir Makalesi Münasebetiyle», Маусым 1939, No. 115, 33-36-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Маусым 1939, No. 115, 37-40-бет.«Harab Olsun Rusya Federalizmi», Шілде-Тамыз 1939, No. 116-117, 2-8-бет.««İş Künü» ile Ticaret», Шілде-Тамыз 1939, No. 116-117, 9-13-бет.«Türk Birliği Etrafında Çıkarılğan Orunsuz Gavga Münasebetiyle», Шілде-Тамыз 1939, No. 116-117, 27-44-бет.«Beynelmilel Turmuşdan», Шілде-Тамыз 1939, No. 116-117, 59-60-бет.1.2.1.3. Басқа басылымдарда«İhtilal ve Diktatörlük», Odlu Yurt, 1930 No: 23 (11), Желтоқсан: 476-477-бет.«Arif Kerimi» Yanga Milli Yol,1934, No. 5, 5-8-бет.«Şimali Kafkasya ve Yeni Sovyet Konistitusyonu», Şimali Kafkasya, Тамыз-Қыркүйек 1936, No. 28-29, 7-бет.«1936 Жылыı Берлин Каласында Түркістан Жастарының Алдында Сөйлеген Сөзі», Мұстафа Шокай Түркістаннıң Қилы Тағдыры, Дай. Байбота Серікбайұлы Кошым Ноғай, Жалын Баспасы, Алматı, 1992, 64-65-бет.«1917 Жыл Естеліктерінен Үзінділер», Казакстан Коммуниси, No: 5, 1991, 38-46-бет.«1917 Жыл Естеліктерінен Үзінділер», Казакстан Коммуниси, No: 6, 1991, 24-35-бет.«1917 Жыл Естеліктерінен Үзінділер», Казакстан Коммуниси, No: 8, 1991, 39-48-бет.

��� ���

1.2.2. Батыс елдерінің тілдерінде

1.2.2.1. Orient et Occident«Les Evenements de Boukhara», Tome Deuxieme,1922, 40-48-бет.«La Politique Orientale des Soviets le Probleme des Nationalites en Russie», Tome Deuxieme,1922, 345-357-бет.«La Politique de la Russie et le Mouvement Nationaliste au Turkestan», Tome Cinquieme,1923, s. 15-47.«Entre Armeniens et Musulmans», Tome Quatrieme,1923, 62-71-бет.«Enver Pacha dans la Russie des Soviets et l’Asie Centrale», Tome Cinqui-eme,1923, 161-173-бет.1.2.2.2. Prometheé«Le Turkestan», Juin-Juillet 1927, No: 8, 8-10-бет.«Au Turkestan», Sept. 1927, No: 10, 8-13-бет.«Au Turkestan», Oct. 1927, No: 11, 18-21-бет.«L’Ideal National du Turkestan et les Bolcheviks», Oct. 1927, No: 11, 25-28-бет.«Un aperçu de la vie Economique du Turkestan», Nov. 1927, No: 12, 23-27-бет.«Le Mouvement «Basmatchi» au Turkestan», Dec. 1927, No: 13, 21-22-бет.«Le Mouvement National du Turkestan», Dec. 1927, No: 13, 22-бет.«Le Probleme du Turkestan», Mars 1928, No: 16, 15-21-бет.«Turkestan (Chronique)», Mars 1928, No: 16, 31-32-бет.«Au Turkestan», Avril 1928, No: 17, 15-19-бет.«Les Soviets et l’Afghanistan», Mai 1928, No: 18, 18-21-бет.«Le Turkestan dans la Lutte pour la Liberation nationale (A Titre d’information)», Juin 1928, No: 19, 24-27-бет. «Les Bolcheviks au Turkestan», Juillet 1928, No: 20, 18-21-бет.«Les Bolcheviks et le Proche-Orient», Sept. 1928, No: 22, 22-24-бет.«L’Ideologie separatiste au Turkestan», Nov. 1928, No: 24, 20-24-бет.«Le Roi Amanoullah-Khan et le Turkestan», Dec. 1928, No: 25, 19-22-бет.«La Question des Relations entre Nationalites au Turkestan (D’apres les docu-ments sovietiques)», Jan. 1929, No: 26, 13-17-бет.«Les Soviets renocent a la Guerre!», Fev. 1929, No: 27, 7-10-бет.«Le Bolchevisme et le Peuple Turk», Mars 1929, No: 28, 25-28-бет.«Le Bolchevisme en Afghanistan», Juillet 1929, No: 32, 23-24-бет.«Au Turkestan», Aout 1929, No: 33, 19-23-бет.«Turkestan (Chronique)», Sept. 1929, No: 34, 28-30-бет.«Milli Yol (La Voie Nationale)», Oct. 1929, No: 35, 16-19-бет.«Dans les Republique du Turkestan», Nov. 1929, No: 36, 17-21-бет.«Le Lutte pour le coton au Turkestan», Dec. 1929, No: 37, 12-19-бет.«La Nationalisation», Fev. 1930, No: 39, 18-23-бет.«Le Mouvement des Basmatchis au Turkestan», Mars 1930, No: 40, 23-26-бет.

«Au Turkestan», Mai 1930, No: 42, 18-22-бет.«En Azerbaidjan», Juin 1930, No: 43, 16-19-бет.«Au Turkestan, Le Proces de Sagdoullah Kassymov», Juillet 1930, No: 44, 23-26-бет.«Au Turkestan», Auot 1930, No: 45, 14-18-бет.«Le Plan sovietique contre la Turquie», Sept 1930, No: 46, 18-20-бет.«Au Turkestan», Sept 1930, No: 46, 20-22-бет.«Le Perse et les Bolcheviks», Oct. 1930, No: 47, 15-19-бет.«Turkestan (Chronique)», Oct. 1930, No: 47, 32-бет.«Au Turkestan», Nov. 1930, No: 48, 18-21-бет.«Au Turkestan (Chronique)», Nov. 1930, No: 48, 31-32-бет.«Au Turkestan», Dec. 1930, No: 49, 10-14-бет.«Au Turkestan», Jan. 1931, No: 50, 24-27-бет.«Au Turkestan», Fev. 1931, No: 51, 17-21-бет.«Le Projet de Federation d’Asie Centrale», Mars 1931, No: 52, 11-15-бет.«Au Front de la Lutte Nationale», Avril 1931, No: 53, 12-14-бет.«Au Turkestan», Mai 1931, No: 54, 19-21-бет.«Au Turkestan», Juin 1931, No: 55, 15-19-бет.«La Politique sovietique en Transcaucasie», Juillet 1931, No: 56, 11-13-бет.«Au Turkestan (Chronique)», Juillet 1931, No: 56, 31-32-бет.«Les Bolcheviks contre le Kemalisme», Aout 1931, No: 57, 15-18-бет.«Turkestan (Chronique)», Aout 1931, No: 57, 31-32-бет.«L’Union Sovietique et les Peuples Coloniaux», Sept 1931, No: 58, 12-15-бет.«Turkestan (Chronique)», Oct. 1931, No: 59, 31-32-бет.«Au Turkestan», Nov. 1931, No: 60, 8-12-бет.«Reunions «Promethee»«, Dec. 1931, No: 61, 30-31-бет.«Au Turkestan», Fev. 1932, No: 63, 22-24-бет.«La Cosaquie Libre», Fev. 1932, No: 63, 31-32-бет.«Au Turkestan», Mars 1932, No: 64, 18-20-бет.«Parmi les Cosaques», Mars 1932, No: 64,22-24-бет.«Au Turkestan», Juillet 1932, No: 68, 14-17-бет.«Au Turkestan», Aout 1932, No: 69, 8-11-бет.«Proces de classe ou Terreur nationale», Sept. 1932, No: 70, 11-13-бет.«Ce qu’ecrivent les bolchevicks au sujet de l’entree de la Turquie a la Societe des Nations», Sept. 1932, No: 70, 26-бет.«La censure sovietique au Turkestan», Oct. 1932, No: 71, 11-14-бет.«La crise de la politique des kolkhoz», Dec. 1932, No: 73, 15-19-бет.«Au Turkestan», Dec. 1932, No: 73, 24-25-бет.«La Famine en Russie», Nov. 1932, No: 72, 10-13-бет.«La Maladie turco-polonaise du journal russe «Poslednia Novosti»«, Jan. 1933, No: 74, 13-16-бет.«Ce qu’il faut entendre par Basmatchestvo, (A l’occasion du 15 anniversaire de son apparition)», Fev. 1933, No: 75, 8-12-бет.«Reunions Promethee», Mars 1933, No: 76, 26-28-бет.«Au Turkestan», Mai 1933, No: 78, 14-18-бет.

��� ���

«Le Turkestan au seuil du 2-eme plan quinquennal», Juin 1933, No: 79, 13-18-бет.«Au Turkestan, Un nouveau proces contre des magistarts», Juillet 1933, No: 80, 5-8-бет.«Au Turkestan, L’activite des nationalistes», Aout 1933, No: 81, 11-15-бет.«Ideologie de la Lutte», Aout 1933, No: 81, 15-18-бет.«Au Turkestan, («L’heritage du passe au Kazakstan»)», Sept. 1933, No: 82, 19-22-бет.«La nouvelle politique extrerieure des Soviets», Oct. 1933, No: 83, 9-14-бет.«De l’evolution du pouvoir sovietique», Nov. 1933, No: 84, 15-20-бет.«Au Turkestan, Revue de la Presse», Nov. 1933, No: 84,«Au Turkestan (Chronique), Les erreurs de l’ancienne direction au Kir-ghizistan», Dec. 1933, No: 85,«L’amitie turco-sovietique (Proposition d’un journaliste turc)», Dec. 1933, No: 85, 12-15-бет.«Refuges Turkestanais», Dec. 1933, No: 85, 26-бет.«La Maniere dont les Bolcheviks installent les Kolkhoz au Kazakstan», Dec. 1933, No: 85, 26-27-бет.«Le rapport de M. Milioukov», Jan. 1934, No: 86, 14-18-бет.«Les evenements au Turkestan Chinois», Jan. 1934, No: 86, 18-21-бет.«Protestations contre l’admission de la Russe a la S.D.N.», Nov. 1934, No: 95, 19-23-бет.«Les obseques d’A.M. Topchibachi», Dec. 1934, No: 96, 6-16-бет.«La question de la communaute de langue», Jan. 1935, No: 97, 15-17-бет.«Le marechal Pilsudski est mort», Mai 1935, No: 102, 3-24-бет.«Memorandum presente e la S.D.N. au nom dep peuples opprimes de la Russie Sovietique», Nov. 1935, No: 108, 20-23-бет.«La politique cotonniere des soviets au Turkestan», Juillet 1935, No: 104, 17-20-бет.«Les richesses de l’Azerbaidjan», Juin-Juillet 1936, No: 115-116, 50-53-бет.«Protestation contre l’imperialisme rouge», Sept. 1936, No: 118, 1-5-бет.«Les richesses de la republique d’Azerbaidjan», Nov. 1936, No: 119, 6-10-бет. 1.2.2.3. Wschod-Orient«O Turkiestanie», Шілде 1932, No. 2 (4), 32-37-бет. Ағылшын тіліне аудармасы: «About Turkestan» сонда.«O Wschodnim Turkestanie», Мамыр 1934, No. 1 (13), 36-41-бет. (Ағылшын тіліне аудармасы: «About East Turkistan» (Summary), сонда, 41-46-бет.«O Turkestanie Wschodnim»,1935, No. 3 (19), 12-16-бет. Ағылшын тіліне аудармасы: «East Turkistan» (Summary), сонда, s. 16-18-бет.1.2.2.4. La Revue Prometheé«Le Turkestan en 1917», Қазан 1938, Tome I, No. I, 34-41-бет.«Souvenirs du Turkestan (1917) (I)», Желтоқсан 1938, Tome I, No. 2, 179-188-бет.«Le Turkestan Oriental», Ақпан 1939, Tome II, No. 1, 93-102-бет.

«Souvenirs du Turkestan (1917) (I)», Ақпан 1939, Tome II, No. 1, 46-51-бет.«Au Turkestan», Ақпан 1939, Tome II, No. 1, 117-118-бет.«Souvenirs du Turkestan (1917) IV», Көкек 1939, Tome II, No. 2 (4), 211-219-бет.«Au Turkestan», Көкек 1939, Tome II, No. 2 (4), 253-254-бет.«Le Turkestan et la Russie», 15 Шілде 1939, Tome II, No. 3-4 (5-6), 354-365-бет.«Le Turkestan Oriental (II)», 15 Шілде 1939, Tome II, No. 3-4 (5-6), 421-429-бет.«Au Turkestan La Disgrace du President de Kazakstan», 15 Шілде 1939, Tome II, No. 3-4 (5-6), 442-443-бет.«Combien Y a-t-il de Betail au Kazakstan», 15 Шілде 1939, Tome II, No. 3-4 (5-6), 459-бет.«Souvenirs ...Incitant a l’Action 1919-Novembre-1939», Желтоқсан 1939, Tome III, No. 7, 9-13-бет.«Le Turkestan et la Guerre», Желтоқсан 1939, Tome III, No. 7, 21-22-бет.«Le Role Fatal de l’Intervention Sovietique», Желтоқсан 1939, Tome III, No. 7, 28-30-бет.1.2.2.5. Басқа басылымдарда «The Basmatchi Movement in Turkestan», Asiatic Review, April 1928, Vol. XXIV, 273-288-бет.«The Bolsheviks and Afghanistan», Asiatic Review, July 1929-бет.«Turkestan and the Soviet Regime», Journal of the Royal Central Asian Soci-ety,1931, XVIII, 403-420-бет.«Fifteen Years of Bolshevik Rule in Turkestan», Journal of the Royal Central Asian Society,1933, Vol. XX, 351-359-бет.«La Question Nationale du Turkestan», La Tribune de Geneve, 5-бет.9-бет.1931-бет.1.2.3. Орыс тілінде1.2.3.1. Борьба «Туркестан», 27.04.1920; Но: 93«Туркестан (Интервью Данное Деятелями Туркестана Представителям Печати, ІІІ, ономическое Полоjение», 29.04.1920; Но: 95«Слова И Факти», 28.10.1920; Но: 245 (800)«Слова И Факти», 29.10.1920; Но: 246 (801)«Обрашчение Киргизов К Ленину», 01.02.1921; Но: 32«Большевики И «Басмачи», 12.02.1921; Но: 331.2.3.2. Вольный Горец«Етапы Совецкой Восточной Политики Коканд И Гянджа», 14.06.1920; Но: 40«Советская Власть И Киргизы І», 21.06.1920; Но: 41«Советская Власть И Киргизы ІІ», 28.06.1920; Но: 42«Советская Власть И Киргизы ІІІ», 05.07.1920; Но: 43«Советская Власть И Киргизы IV», 12.07.1920; Но: 44«Болшевизм И Анатолийское Движение», 12.07.1920; Но: 44

��� ���

«В Советском Туркестане І», 19.07.1920; Но: 45«В Советском Туркестане ІІ», 26.07.1920; Но: 46«В Советском Туркестане ІІІ», 02.08.1920; Но: 47«Соломоны Нашего Времени», 09.08.1920; Но: 48.«Восстание В Фергане Разрастается ція; Настроение Туркестанцев; Разговор с Туркестанским коммунистом», 06.09.1920; Но: 52«Советская Власть И Туркестан», 13.09.1920; Но: 53«Джемал Паша В Ташкенте», 20.09.1920; Но: 54«Примечание Туркестана», 20.09.1920; «Энвер, Сьезды Народов Востока И Туркестаний Вопрос», 20.09.1920; «Трагедия Армении», 27.09.1920; Но: 55«Судьба Бухары», 27.09.1920; Но: 55«Киргизская Советская Республика», 11.10.1920; Но: 57«Правда О Туркестане», 11.10.1920; Но: 57«Что Произошло В Персии?», 11.10.1920; Но: 57«Бухара (Из Беседы С Мустафой Чокаевым)», 11.10.1920; Но: 57«Нерешительность Коммунистов В Восточно-Турецкой политике», 18.10.1920; Но: 58«Новое Заигрывание С Кучук-ханом», 18.10.1920; Но: 58«Гибель хлопководства В Туркестане», 25.10.1920; «Кемалисты И Болшевики», 25.10.1920; Но: 59«Встреча С Нури Пашой», 27.10.1920; Но: 55«Среди Анатолииских Турков», 01.11.1920; Но: 60«Ва - Банк В Восточной Политике Большевиков», 08.11.1920; Но: 61«Среди Анатолииских Турков», 08.11.1920; Но: 61«Турецкая Партия «Халк Зюмряси»(Народная Группа)», 22.11.1920; Но. 63«Болшевики И Энвер Паша», 06.12.1920; Но: 65«Перспективы Советизации Армении», 13.12.1920; Но: 66«Слова И Факти», 13.12.1920; Но: 66«Медовый Залог; Успехи Басмачества В Туркестане», 20.12.1920; Но: 67«После Советизации Армении», 20.12.1920; Но: 67«В Туркестане (Старничка-хозяйственно-Экономической жизни)», 20.12.1920; Но: 67«Решительный Момент В Судьбах Восточной Политики Большевиков», 20.12.1920; Но: 67«Большевики об Англосовецком Договоре», 06.07.1921; Но: 2461.2.3.3. Батумская Жизнь «Борьба За Независимость Грузии И Мусульманы», 03.03.1921; Но: 198«Роль Советроссии В Войне с Грузией (Из Бесед)», 08.03.1921; Но: 202«От престуления К преступлению», 09.03.1921; Но: 2031.2.3.4. Дни «Голод И Голодная Политика Большевиков В Туркестане», 22.03.1923; Но: 120«Индусские Националисты о Политике Большевиков В Средней Азии»,

13.04.1923; Но: 137«Болшевики И Бухара», 21.04.1923; Но: 144«Большевики И Бухара», 21.04.1923; Но: 144«Замнарком Бройдо», 24.07.1923; Но: 221«О Восстаниях В Туркестане», 25.07.1923; Но: 247«О Письме Г. Баракатулло», 28.07.1923; Но: 225«Бухарский Опыт», 02.08.1923; Но: 229«О Рабочих В Туркестане», 25.08.1923; Но: 247«Одна Из Причин Недоверия», 10.10.1923; Но: 286«Фергана В Развалинах», 28.10.1923; Но: 302«Ешо жертва Экспорта», 28.10.1923; Но: 302«Советизация Туркестана», 04.11.1923; Но: 308«Суровая Действительность Туркестана», 09.11.1923; Но: 312«Просвещение Туркестана», 20.11.1923; Но: 316«В Средней Азии», 20.11.1923; Но: 316«В «Новом Туркестане»», 01.02.1924; Но: 375«В «Новом Туркестане»«, 05.02.1924; Но: 378«В Туркестане», 22.02.1924; Но: 393«Лжетсы И Комедианты», 29.02.1924; Но: 3999«Наследие Ленина В Туркестане», 11.04.1924; Но: 435«Последствия Брака В Гиес Нефас (Из жизни Ленинских Ташкенцев)», 01.05.1924; Но: 450«Гробница Пророка», 24.05.1924; «Как Это Называется», 24.05.1924; Но: 469«Советское Достижения», 25.06.1924; Но: 494«Голод», 05.07.1924; Но: 503«Элеш», 18.07.1924; Но: 514«Нечего На Зеркало Пенять», 26.07.1924; Но: 521«Китайский Канал», 14.08.1924; Но: 537«Бухарские Ленинцы», 11.09.1924; Но: 561«Дела Просвещения», 12.12.1924; Но: 614«Счастливые Туркестанцы», 19.12.1924; Но: 620«Хорошо Сшитый Халат», 24.12.1924; Но. 649«После Семи Лет...», 06.01.1925; «Грабеj И Дисциплина», 17.01.1925; Но: 667«Политика Куропаткина В Туркестане В 1916 г.», 15.03.1925; Но: 716«Браун «Чичерак» И Ко», 02.04.1925; Но: 731«Обязательная Подписка», 15.04.1925; Но: 740«Политические Убийства В Туркестане», 16.04.1925; Но: 741«Господа «Ташкентцы»Из РКП», 29.04.1925; Но: 752«На Колени!», 09.05.1925; Но: 760«Ташкенцкая История», 20.09.1925; «Памятник Ленину, Писмо Из Туркестана», 09.10.1925; «Новости о Басмачах», 10.10.1925; «Каррикатура», 14.10.1925; Но: 826

��0 ��1

«Размышления Ахунбабаева», 22.10.1925; «Новости о Басмачи», 25.10.1925; «Коммунисты В Средней Азии», 28.10.1925; Но: 838«Новости Из Средней Азии», 10.11.1925; «Во Имя Аллаха Милостивого», 10.11.1925; «Волнения В Туркестане», 12.11.1925; Но: 857«Новости Из Средней Азии (Игра на Шарият; Коммунисты Среди Басмачей; Переговоры В Кабуле)», 17.11.1925; «Женотделы И Эмансипация Узбекских Женщин», 19.11.1925; «Һотели Замести Следы», 04.12.1925; Но: 870«В Средней Азии Нет хлеба», 10.12.1925; Но: 875«Правда И Ложь об Узбекистане», 19.12.1925; Но: 883«Пробуждение», 07.01.1926; «Голод у Киргиз», 19.01.1926; Но: 907«В Советском Казахстане», 27.01.1926; «Центророзыск Под Судом», 17.02.1926; Но: 932«В Туркестане», 23.02.1926; «Честнее Обрашчайтесь С Фактами», 23.02.1926; Но: 937«СССР И Сопредельный Восток», 05.03.1926; Но: 946«В Кольце», 05.03.1926; Но: 946«Новая Автономная Республика», 11.03.1926; «Очередной Процесс», 11.03.1926; «Басмачество», 13.03.1926; Но: 953«По Коммунистически!», 16.03.1926; «Из Переписки С Индусами», 16.03.1926; «О Чистоте Партийнаго Знамени», 23.03.1926; «Советское Землеустройство», 30.03.1926; Но: 967«Из жизни Рабочих Киргизов», 03.04.1926; Но: 971«Советские Ссуда», 07.04.1926; Но: 974«Хорасанское Волокно», 13.04.1926; «После Урагана», 13.04.1926; «Недоучет», 17.04.1926; Но: 983«Новости Из Средней Азии (Просвещение В Хиве; Безработица В Ташкенте)», 18.04.1926; «Опасность Засухи», 25.04.1926; «О Деле Фунтикова», 30.04.1926; «Кто Такой Семен Дружкин?», 02.05.1926; Но: 995«Чужую Беду Руками Разведу...», 07.05.1926; Но: 999«Ревнители Женской Эмансипации», 26.05.1926; «Начните с Ленина», 01.06.1926; Но: 1020«О Музыке», 17.06.1926; «Красная Тряпка», 23.06.1926; Но: 1035«Экономическая Контр-Революция», 22.09.1926; «Голод В Фергане И Участие Сов. Власти В Его Организации», 6.9.1023; Но: 257

«Опять Отрубленная Голова... ; «?.6.1926; 1.2.3.5. Последние Новости «Голод В Киргизии», 26.11.1921; Но: 495«В Сов. Туркестане», 20.09.1922; Но: 743«Письмо В Редакцию», 15.03.1923; «Голод В Туркестане», 31.03.1923; Но: 904«Корни Восстаний В Бухаре», 29.09.1923; Но: 1054«Восстание В Хиве», 05.03.1924; «Туркестанская Тамаша», 23.03.1924; «Халат Хидырь Алиева», 29.04.1924; Но: 1232«О Восстаниях В Туркестане И Бухаре», 09.05.1924; Но: 1240«Голод В Туркестане», 24.06.1924; Но: 1277«В Лаборатории Национального Вопроса (Из Туркестанских Опытов)», 05.07.1924; Но: 1287«В Красном Туркестане, Госаппарат И Интересы Населения», 30.07.1924; Но: 1307«Показательное Варварство», 30.08.1924; Но: 1333«Опять О Повстанчестве В Средней Азии», 14.12.1924; «Советская Система Взяток (Из Туркестанской Действительности)», 23.12.1924; ««Революционные»Силы Бухары», 31.12.1924; Но: 1437«Стычка с Туркестанской Беднотой?», 28.01.1925; Но: 1460«Калинин В Туркестане», 14.03.1925; Но: 1499«Народное Просвещение В Узбекистане», 22.03.1925; Но: 1506«О Чем Болтала Каменева», 26.06.1925; «Не Новый, А Старый Лозунг», 07.07.1925; Но: 1595«О Советских Инструкторах В Азии», 25.07.1925; Но: 1610«По Поводу Выстрела Ахмеда Шукри, Письмо Из Берлина», 09.09.1925; «Сила «Джанджала»«, 26.09.1925; Но: 1664 (227)«Большевики И Афганистан», 03.01.1926; Но: 1747«Практика «Внезапных Обогащений (Из Частного Письма)», 20.02.1926; Но: 1795«Из Анекдотов Действительности», 27.02.1926; «Ахмед Маметов Просветитель Киргизстана», 16.04.1926; «Большевики И Афганистан», 28.04.1926; «Ленинист Из «Кызыл-Орды»«, 04.05.1926; Но: 1868«Дело Камениских Правителей», 02.06.1926; Но: 1897«Иванов - Ринов - Джизакский (Из Воспоминаний Туркестанца)», 02.01.1927; ««Вралькоры» И «Брехкоры»«, 28.01.1927; «На Безлюдьи И «Дома Предместком» Школьное Дело В Туркестане», 06.12.1927; «Советское Строительство В Средней Азии», 30.08.1928; «Письмо В Редакцию», 08.06.1935; «Глава Японских Мусулмань (Письмо В Редакцию)», 08.08.1939;

��2 ���

«Рабочие Настроения В Средней Азии», (күні белгісіз)1.2.3.6. Басқа газет-журналдарда«Национальный Вопрос И Межнациональные Отнешения В Туркестане», Грузия, 28.04.1920, Но: 22«Туркестан», Грузия, 28.04.1920, Но: 22«Современная Туркестанская Действительность», Независимий Горец, 14.02.1921, Но: 4«К Событиям В Туркестане», Слово, 14.08.1922, Но: 8«Туркестан», Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Париж, 1949-1950, с. 9-17.«Туркестан», Түркели, қыркүйек, 1951, с. 6-12.«Вокруг Национального Вопроса», Түркели, желтоқсан, 1951, с. 7-11.«Воспоминания» Түркели, желтоқсан, 1951, с. 17-26.

2. жадпы Әдебиет

2.1. Архив Бұлақтары2.1.1. Мұстафа Шоқай архиві, Шығыс тілдері және мәдениеттері институты, Париж2.1.2. Ножан сүр Марн аудандық архивы, ПарижRegensement de la Population 1931,Regensement de la Population 1933, Matrice des Contribution 1924Matrice des Contribution 1930Matrice des Contribution 1933Nogent Sur Marne Regensement de la Population 19362.2. Түрік тіліндеAbay’ın Eserlerinden Seçmeler, Haz. Z. İsmail-A. A. Çınar. Ankara, 1995.Alman Dışişleri Dairesi Belgeleri: Türkiye’deki Alman Politikası (1941-1943), İstanbul 1977.Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1984.Aşa, Emel, «Kazak Türklerinin İlk Milliyetçi Dergisi: Aykap Dergisi», Dr. Baymir-za Hayit’e Armağan, İstanbul 1988, s. 111-112.Atabayev, Kambar, «Türkistan Muhtar Hükümetinin Demokratik Temelleri», Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Osman Hoca Anısına İncelemeler, Haz. Timur Kocaoğlu, SOTA, Haarlem 2001.Ayda, Adile, Sadri Maksudi Arsal, Kültür Bakanlığı, Ankara 1991.Bammat, Haydar, «Ali Han Kantemir (1886-1963)», Dergi, No. 32, 1963, s. 70-74.Baykara, Tuncer, Zeki Velidi Togan, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, An-kara 1989.

Baysal, Jale, Resmi Daire Kütüphaneleri ve Dökümantasyon Merkezleri, yayınlanmamış doçentlik tezi, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, İstanbul 1972.Baysun, Abdullah Receb, Türkistan Milli Hareketleri, Istanbul 1943.Benningsen, A,-Quelquejay, C. L., Step’de Ezan Sesleri Sovyet Rejimi Altındaki İslamın 400 Yılı, Selçuk Yayınları, Istanbul 1981.Buğra, Fatma, «Bir Doğu Türkistanlının Ayaz İshaki Bey Hakkındaki Duyguları», Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100. Doğum Yılı Dolayısıyla, An-kara 1979, s. 104-107.Carr, Edward Hallet, Sovyet Rusya Tarihi Bolşevik Devrimi 1917-1923, c.I, Me-tis Yayınları, İstanbul 1989.Castagne, Joseph, Türkistan Milli Kurtuluş Hareketi, Orkun Yayınevi, Istanbul 1980.Cihangir, Erol, «Dr. Baymirza Hayit’in Hayat Hikayesi», Dr. Baymirza Hayit Armağanı, Turan Kültür Vakfı-Hoca Ahmet Yesevi Vakfı, Istanbul 1999. s. 27-104.Cihangir, Erol, Yeni Çağ Türkistan Tarihi Kaynakları ve Dr. Baymirza Hayit, Turan Kültür Vakfı, Istanbul 2000.Copeaux, Etienne, «Prometeci Hareket», Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türk-dilli Alan, Haz. Semih Vaner, Metis Yayınları, İstanbul 1997, s. 17-52.Çağatay, Saadet, «Çokayoğlu, M. Y. «Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu»», Emel, Eylül-Ekim 1972.Çağatay, Saadet, «Muhammed Ayaz İshaki» Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100. Doğum Yılı Dolayısıyla, Ankara, 1979, s. 255-288.Çağatay, Saadet, «Prof. Dr. Tahir Çağatay (27.3.1902-27.7.1984)», Türk Kül-türü, No. 261, Ocak 1985, s. 55-58.Çağatay, Tahir, «Büyük Türklük Mücahidi Ayaz İshaki», Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100. Doğum Yılı Dolayısıyla, Ankara 1979, s. 89-95.Çağatay, Ülker, «Hokant ve Alaş Orda Milli Hükümetleri ve Mustafa Çokayoğlu», Türk Kültürü, No. 100, Şubat 1971, s. 381-385.Çokayeva, Maria J., Mustafa Çokay’ın Hatıraları, Haz. Erol Cihangir, Turan Kültür Vakfı, Istanbul 2000.Çokayoğlu, M. Y., Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu, Yaş Türkistan Yayını Sayı: 22, Istanbul 1972, s. 23-24.Çoşkunaslan, Hakan, «Türkistan Bağımsızlık Tarihinde Münevver Kari ve İttihat Terakki», Dr. Baymirza Hayit Armağanı, Turan Kültür Vakfı-Hoca Ahmet Yesevi Vakfı, Istanbul 1999, s. 119-135.Deleon, Jak, Beyoğlu’nda Beyaz Ruslar, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1996Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Kül-türünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1985.Devlet, Nadir, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (İç Rusya ve Si-birya Müslüman Türk Tatarlarının Millet Meclisi - 1917-1919), Ötüken Neşriyat, Istanbul 1998.Devletşin, Timurbek, Sovyet Tataristan’ı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981.

��� ���

Duvlat, Mir Yakup, Uyan Kazak, Haz. A.Şükür Turan, Yaş Türkistan Yayını No: 20, Istanbul 1971.Ekşi, R.-Cihangir, E., Dr. Baymirza Hayit Armağanı, Turan Kültür Vakfı-Hoca Ahmet Yesevi Vakfı, Istanbul 1999.Erdoğan, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralarım Bulgaristan, Romanya, Sibirya Esareti, Türkistan, Azerbaycan, Kafkasya Türkleri, Doğu Anadolu ve Kars, Kül-tür Bakanlığı, Ankara 1998.Erhat, Azra, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1993, s. 254-257.Erkilet, H. Emir, Şark Cephesinde Gördüklerim, Hilmi Kitabevi, İstanbul 1943.Fıtrat, Abdurrauf, Buhara’da Cedidcilik Eğitim Reformu Münazara ve Hind Seyyahının Kıssası, Haz.Seyfettin Erşahin, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000.Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Aralık 1999.Glasneck, Johannes, Türkiye’de Faşist Alman Propagandası, Onur Yayınları, İstanbul (Tarihsiz).Gökay, Bülent, Bolşevizm ile Emperyalizm Arasında Türkiye (1918-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.Grimal, Pierre, Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma, Çev. Sevgi Tamgüç, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1997, s. 693-694;Güven, Esin, I. Dünya Savaşında Rusya’daki Türk Esirleri ve Rusya Türkleri, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, İstanbul 1996.Hayit, Baymirza, Türkistan Rusya ile Çin Arasında, Otağ Yayınları, İstanbul 1975.Hayit, Baymirza, Türk Dünyasında Rus Emperyalizminin İzleri, Sabah Gaze-tesi Kültür Yayınları, Istanbul 1978.Hayit, Baymirza, Sovyetler Birliği’ndeki Türklüğün ve İslamın Bazı Meseleleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Istanbul 1987.Hayit, Baymirza, «Basmacılar» Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), Ankara 1997.Hıdıraliyev, Darhan, Mustafa Çokay Hayatı, Faaliyetleri ve Fikirleri, Yeni Avra-sya Yayınları, Ankara 2001.Hıdıraliyev, Darhan «Muhtariyet’ten Muhacerete Türkistan Davası: Mustafa Çokay», Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Osman Hoca Anısına İncelemeler, Haz. Timur Kocaoğlu, SOTA, Haarlem 2001, s. 191-225.İkram Han, Hüseyin, Bir Türkistanlının İkinci Dünya Savaşı Hatıraları, İstanbul 1999.Ilgar, İhsan, Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi Tutanakları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları No. 904, Ankara 1988.İnan, Abdülkadir, «Atatürk ve Dış Türkler», Türk Kültürü, No. 13, Kasım 1963, s. 114-115.İshaki, Muhammed Ayaz, «Lehistan’dan Gidiş», Emel, No. 141-145, Mart-Aralık 1984, s. 87-104.«İstanbul’da Türkistan Günü (Türkistan Türk Gençler Birliğinin Yıldönümü)», Yeni Türkistan, Eylül 1931, No. 39, s. 11-14.

İstiklalci, Türkistan’a Dair Bazı Cereyanlar Hakkında Görüşlerimiz, Haz. Abdul-vahap Oktay, Istanbul 1952.Kalkan İbrahim, 1913-1918 Yılları Arasında Kazaklarda Siyasî Fikir Oluşumu: Kazak Gazetesi ve Alaş Hareketi, basılmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üni-versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1999. Kantemir, Ali, «Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım», Millij Türkistan, 1963, No. 99A, s. 23-26.Kara, Abdulvahap, «Bağımsızlık Döneminde, Kazakistan Basınında Mustafa Çokay», Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, No. 9, Ekim 1996, s. 43-51.Kara, Abdulvahap, «Türkistan Türklerinin Kurtuluş Savaşı’na ve Cumhuriyet’e Katkıları», MSÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, sayı 3, Kasım 2000, s. 71-82.Kara, Abdulvahap, «Hokand Muhtariyeti» Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, c. 18, Ankara 2002, s. 783-795.Karakartal, Oğuz, «I. Dünya Savaşı Sonunda Sibirya’daki Esir Türk Askerleri Sorunu ve Türk Dünyası Gazetesi», Sibirya Araştırmaları, Haz. Emine Gürsoy-Naskali, Simurg Yayınları, İstanbul 1997, s. 317-322.Kavuncu, Orhan, «Türkiye Üniversitelerinde Çalışmış Olan Türkistanlı İlim Adamları», Turkestan als Historischer Faktor und Politische İdee Festschrift für Baymirza Hayit zu seinem 70. Geburtstag, 17 December 1987, Haz. Erling von Mende, Köln 1988, s. 92-96.Kazancyan, Rem, Bolşevik-Kemalist-İttihatçı İlişkileri Yeni Belgeler (1920-1922), Kaynak Yayınları, Istanbul 2000.Kırımer, Cafer Seydahmet, «Mareşal Pilsudski ile Mülakatlarım ve Hatıralarım», Dergi, 1958, No. 13, s. 75-83.Kocaoğlu, Timur, «Yaş Türkistan’ın Türkistan Basın Tarihindeki Yeri», Yaş Türkistan Türkistan Milli İstiklal Fikrine Hizmet Eden Aylık Dergi (1929-1939), Cilt I, 1929-1939, İstanbul 1997, s. 13-30.Kocaoğlu, Timur, «Türkistanlı Göçmenlerin Siyasi Faaliyetleri Tarihine Bir Bakış», Dr. Baymirza Hayit Armağanı, Turan Kültür Vakfı-Hoca Ahmet Yesevi Vakfı, Istanbul 1999, s. 159-169.Kocaoğlu, Timur, «Yenilik Hareketleri ve İhtilaller Arasında Osman Hoca (Kocaoğlu)», Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Osman Hoca Anısına İncelemeler, Haz. Timur Kocaoğlu, SOTA, Haarlem 2001.Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Türk Tarih Ku-rumu, Ankara 1987. Landau, Jacob, Pantürkizm, Çev. Mesut Akın, Sarmal Yayınevi, İstanbul 1999.Mehmetzade, Mirza Bala, «Azerbaycan Tarihine Ait Notlar II Promete-Ba-romete», Odlu Yurt, No. 23 (11), Aralık 1930, s. 478-483.Mehmetzade, Mirza Bala, «Azerbaycan Tarihine Ait Notlar II Promete-Ba-romete», Odlu Yurt, No. 1 (26), Mart 1931, s. 25-27.Mehmetzade, Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi, Haz.Ahmet Karaca, Azer-baycan Kültür Derneği Yayınları No. 40, Ankara 1991. Muhammed Ayaz İshaki Hayatı ve Faaliyeti 100. Doğum Yılı Dolayısıyla, An-kara 1979.Muhammetdin, Rafael, Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişimi, Türk Dünyası

��� ���

Araştırmaları Vakfı, Istanbul 1998.Mühlen, Patrik von zur, Gamalıhaç ile Kızılyıldız Arasında İkinici Dünya Savaşı’nda Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği, Mavi Yayınlar, Ankara 1984.Nihal, Hüseyin, «Sart Başı»na Cevap, Arkadaş Matbaası, İstanbul 1933.Oba, Ali Engin, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, İmge Kitabevi, İstanbul 1995.Oktay, Abdulvahap, «Mustafa Çokay’ın Arşiv ve Kitapları», Türkistan, No. 6, Eylül 1953, s. 22-24.Oktay, Abdulvahap, «Türkistan’da Maarif ve İrfan İşlerine Uzaktan Bir Bakış», Dergi, Münih 1959, no: 17 s. 85-87.Oktay, Abdulvahap, «Türkistan Milli Muhtar Hükümeti», Dergi, No. 19, 1960, s. 35-47.Oraltay, Hasan, «Mustafa Çokay», Türk Dünyası Tarih Dergisi, No. 121, Ocak 1997, s. 15-18.Özcan, Ömer, «Sovyetler Birliğini Öğrenme Enstitüsü ve Yayın Organı «Dergi», Türk Yurdu, No. 150, Şubat 2000, s. 17-21.Özdoğan, Günay Göksu, «Turan»dan «Bozkurt»a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946), İletişim Yayınları, İstanbul 2001.Paksoy, H. B., Turkbilimci Abubekir Ahmedcan Divay, http:ғғwww.ku.eduғ~ibetextғtextsғpaksoy-3ғturk10.html, 25 Mart 2002.Rensdel, Pier, «Orta Asya’da Bolşevikler Nezdinde», Yeni Türkistan, No. 21-22, Haziran 1929, s. 20-23.Revşen, «Mustafa Bij Coqaj Ogli (1889-1941), Millij Adabijat, No. 8, 1944, s. 4-5.Rorlich, Azade-Ayşe, Volga Tatarları, İletişim Yayınları, İstanbul 2000. Sürmeli, Serpil, Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara 2001.Taymas, Abdullah Battal, 1917’den 1919’a Rus İhtilali’nden Hatıralar 1, Turan Kültür Vakfı, Istanbul 2000.Taymas, Abdullah Battal, 1917’den 1919’a Rus İhtilali’nden Hatıralar 2 Ben Bir Işık Arıyordum, Turan Kültür Vakfı, Istanbul 2000.Temir, Ahmet, Yusuf Akçura, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987. Temir, Ahmet, Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri. Hayatı-İlmi Kişiliği-Es-erleri, Ankara 1991.Temir, Ahmet, 60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözü ile Geziler-Araştırmalar-Hatıralar, Kültür Bakanlığı, Ankara 1998.The Merck Manual Teşhis-Tedavi El Kitabı, Çev. Mehmet Pekus, c. 1, Istanbul 1985, s. 78-80.Togan, Zeki Velidi, On Yedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey, İstanbul 1934.Togan, Zeki Velidi, Hatıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri, Istanbul 1969.Togan, Zeki Velidi, «Türkistanlıların Birleşme Davaları», Türklüğün Mukadderatı Üzerine, Haz. Tuncer Baykara, Yağmur Yayınları, Istanbul 1977, s. 113-127.Togan, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Kitabevi,

Istanbul 1981.Turan, A. Şükrü, «Doğu Türkistan Milli Mücadelesinde Yaş Türkistan Dergisinin Hizmetleri», Emel, No. 100, Mayıs-Haziran 1977. s. 31-33.«Türkistan Gençler Birliğinin Yıldönümü Bayramı» Yeni Türkistan, Ekim 1929, No. 23, s. 11-14.Türkistan Milli Hareketi ve Mustafa Çokay (Merhumun 60. Doğum Yılı Münas-ebetiyle), Haz. Abdulvahap Oktay, Istanbul, 1950.«Türkistan Türk Gençler Birliğinin Üçüncü Senei Devriyesi», Yeni Türkistan, Aralık 1930, No. 29, s. 20-22.Türkistan Türklerinin Büyük Milliyetçi ve Yurtseverlerinden Mustafa Çokay Al-bümü, Haz. M. Delil, İstanbul, 1942. Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Osman Hoca Anısına İncelemeler, Haz. Timur Kocaoğlu, SOTA, Haarlem, 2001.Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih, İstanbul 1985.Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türkdilli Alan, Haz. Semih Vaner, Metis Yayınları, İstanbul, 1997.Uzel, Lokman, «1905 Yılında Kazakeli’nde Başlayan Alaş Orda Hareketi ve Alaş Partisi», Türk Dünyası Tarih Dergisi, No. 122, Şubat 1985, s. 25-30.Uzel, Lokman, «1905 Yılında Kazakeli’nde Başlayan Alaş Orda Hareketi ve Alaş Partisi II», Türk Dünyası Tarih Dergisi, No. 123, Mart 1997, s. 29-32.Ülküsal, Müstecip, Kırım Yolunda Bir Ömür Hatıralar, Kırım Türkleri, Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları No:3, Ankara 1999.Y. T. Türkistan’da Türkçülük ve Halkçılık, İkinci Bölüm, Haz. A. Oktay, Istanbul 1954.Y. T., Kızıl Emperyalizm, Yaş Türkistan Yayını, İstanbul 1958.Y. T., Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, Yaş Türkistan Yayını, İstanbul 1959. Y. T., Kızıl Emperyalizm (Yersiz Bir Tenkidin Cevabı) V, Yaş Türkistan Yayını, Ankara 1975.Y. T., Kızıl Emperyalizm VII, Yaş Türkistan Yayını No. 27, Ankara 1986.Yaman, E.-Bolaç, A. K., Türkiye’deki Türk Dünyası, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1998.Yarkın, İbrahim, «Türkistan’da Uyanış - Milli Hareketler ve Münevver Kari», Türk Kültürü, No. 46, Ağustos 1966, s. 910-917.Yarkın, İbrahim, «Türkistan’ın Cedidcilik Devri Rehberlerinden, Edib ve Siya-set Adamı Mahmud Hoca Behbudi (1874-1919)», Türk Kültürü, No. 90, Nisan, 1970, s. 410-414.Yaş Türkistan, Türkistan Milli İstiklal Fikrine Hizmet Eden Aylık Dergi (1929-1930), Cilt I, Ayaz Tahir Türkistan İdil Ural Vakfı Süreli Yayın No: 1, Istanbul 1997.Yerasimos, Stefanos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri 1917-1923, Boyut Kitapları, İstanbul 2000.Zenkovsky, Serge A., Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık, Çev. İzzet Kan-temir, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1983.2.3. Қазақ тілінде

��� ���

Абдұллин, Хамза, «Мұстафаның Өмірі мен Өлімі», Ана Тілі, ақпан 1991, б. 4-5.Ахмет Байтұрсынов Шығармалар, Жазушы, Алматы 1989.Аліһан Бөкейханов Шығармалар, Қазақстан, Алматы, 1994.Аліһан Бөкейханов Таңдамалы Избранное, Алматы 1995.Әлімжанов, Әнуар, «Мұстафа Шоқай!.. Ол Кім?» Қазақ Әдебиеті, 24 маусым, 1991, б. 8-9.Әлімжанов, Әнуар, «Мұстафа Шоқай!.. Ол Кім?» Қазақ Әдебиеті, 31 маусым 1991, б. 8-10.Әлімжанов, Әнуар, «Ұлы Адамның Аруағымен Алыспайык» Қазақ Әдебиеті, 24 шілде 1992, б. 7.Атабаев, Б.-Жаппарханов, Ө., «Төрлетіңіз Алаштың Аяулысы», Егемен Қазақстан, 8 көкек 1998.Атабаев, Базарбай, «Біз - Мұстафаның Ауылынанбыз», Қазақелі, 10 қаңтар, 1997.Айкап, Дай. Ү. Сұбханбердина–С. Дауитов, Алматы 1995.Әзбергенов, Сұлтан, «Мұстафа Өлімнен Кұткарып Еді», Қазақстан Мұғалімі, 7 тамыз 1992.Байшуакұлы, Әбжамі, «Түркістан Легионы Тұралы Шындык», Қазақ Әдебиеті, 27 қараша 1992, б. 10-11.Байтұрсынов, Ахмет, Ақ Жол, Жалын, Алматы 1991.Бейісбай, Саясат, «Мұстафа Шоқай Мұралары», Егемен Қазақстан, 9 қаңтар 2001.Жолдасбеков, Мырзатай, «Мұстафа Шоқай Жайында», Егемен Қазақстан, 13 көкек 1995.Жұмагали, Күлпара, «Жүгірген Жетпейді, Бұйырған Кетпейді Немесе Мария Шоқай Естеліктерінің Аудармашысы Кім?», Рұханият, 13 маусым 2000 (Жас Алаш Газеті).Чокайоғлұ, Мұстафа, «Түркістан», Түркелі, қыркүйек 1951, б. 6-11.Ибрашев, Сарбұлак, «Мұстафа Шоқаюлы» Жас Алаш, 27.6.1991.Ибрашев, Сарбұлак, «Мұстафа Шоқаюлы» Жас Алаш, 28.6.1991.Кәкен, Амантай, Түркістан Легіоны, Астана 2000.Қара, Абдуахап, «Елі Есімін Қастерлеп Отыр», Егемен Қазақстан, 17 қазан 2001.Қазақ, Дай. Ү. Сұбкханбердина-С. Дауитов., Алматы 1998.Қазақ ССР Тарихы, Соиализм Дәуірі, т. ІІ., Алматы 1961. Қазақстан Тарихы Көне Заманнан Бүгінге Дейін (Очерк), Дәуір, Алматы 1994.Қоңыратбаев, Әуелбек, Қазақ Әдебийетінің Тарихы, Санат, Алматы 1994.Қоңыратбаев, Ордалы, Тұрар Рыскұлов Қогамдық-Саяси Және Мемлекеттік Қызметі Түркістан Кезеңі, Алматы, 1994.Қойгелдиев, М.-Нүсіпхан, А., «Мұстафа Шоқай Және Түркістан», Мұстафа Шоқай Таңдамалы, Дай. А. Нүсіпхан, -М. Койгелдиев, т. ІІ, Қайнар, Алматы 1998, б. 7-31.Қойгелдиев, Мәмбет, Алаш Қозғалысы, Санат, Алматы 1995.

Қойгелдиев, Мәмбет, Тұтас Түркістан Идеясі Және Мұстафа Шоқаюлы, Алматы 1997.Қойшыбаев, Бейбіт, «Беймәлім Тағдыр Мұстафа Шоқаев Туралы Бірер Сөз», Ана Тілі, 17 мамыр 1990, б. 4.Қойшыбаев, Бейбіт, «Мұстафа Шоқай», Қазақ Әдебиеті, 2 қараша 1990, б. 10-11.Магауин, Мұхтар, Қазақ Тарихының Әліппесі, Алматы 1995.Мұстафа мен Мағжан Тұран Елінің Даналары, Дай. Х. Абдуллин-К. Кәсенов, Алматы 1993.Мұстафа Шоқай Мария Шоқай Естеліктер, Ыстанбұл 1997.Мұстафа Шоқай Таңдамалы, Дай. А. Нүсіпхан, -М. Койгелдиев, т.І, Қайнар, Алматы 1998. Мұстафа Шоқай Тандамалы, Дай. А. Нүсіпхан, -М. Койгелдиев, т. ІІ, Қайнар, Алматы 1999.Мұстафа Шоқай Түркістанның Қыйлы Тағдыры, Дай. Байбота Серікбаюлы Қошым Ноғай, Жалын, Алматы 1992.Мүсіреп, Габит, «Мұстафа Мұрасы Атамекенге Оралды», Егемен Қазақстан, 25.02.1995.Нүрпейісов, Кеңес, Алаш Һәм Алашорда, Ататек, Алматы 1995.Нүсіпхан, Айтан, «Кремльдін Түн Ұйкысын Төрт Бөлген Мұстафа Шоқай Және Оның Яш Түркістан Жұрналынан Соны Деректер», Қазақ Әдебиеті, 1 мамыр 1998.Нүсіпхан, Айтан, «Кремльдін Түн Ұйкысын Төрт Бөлген Мұстафа Шоқай Жане Онын Яш Түркістан Жұрналынан Соны Деректер», Қазақ Әдебиеті, 8 мамыр 1998.Нүсіпхан, Айтан, «Кремльдін Түн Ұйкысын Төрт Бөлген Мұстафа Шоқай Жане Онын Яш Түркістан Жұрналынан Соны Деректер», Қазақ Әдебиеті, 15 мамыр 1998.Омарбекұлы, Сапағали, «Ескерілмей Келген Есім», Егемен Қазақстан, 5 наұрыз 1999.Оралтай, Хасан, «Мұстафа Шоқай Және Оның Шетелдердегі Ізбасарлары», Мұстафа Шоқай Мария Шоқай Естеліктер, Ыстанбұл 1997, б. 251-271.Рыскұлов, Тұрар, «Түркістандык Стұденттер - Германияда», Егемен Қазақстан, 18.2.1992.Садыкова, Бақыт, «Мұстафа Шоқай Жане Франциядағы Қазақ Зиялылары», Қазақелі, 10 қаңтар 1997.Садықова, Бақыт, «Франц Операциясының Кұпиясы», Түркістан, 23-29 маусым 2000.Сәрсенбаев, Оразбек, «Мұстафа Шоқай, Қашан, Қайда Туган», Мұстафа Шоқай Тандамалы, т.ІІ, Қайнар, Алматы 1999, б. 503-504.Сексенбаев, А., «Парижде, Мұстафаның Үйінде Болған», Жас Алаш, 20 желтоқсан 1991.Сейфұлин, Сәкен, Тар Жол Тайгақ Кешу, Тарихи-Мемуарлык Роман, Жазушы, Алматы 1997.Сұбханбердина, Ү.-Дауитов, С., Айқап, Алматы 1995.

��0 ��1

Шәкібаев, Серік, Үлкен Түркстанның Күйреуі Документальды Повесть, Жазушы, Алматы 1963.Шәкібаев, Серік, «Құрғак Долбар - Дәлел Емес», Қазақ Әдебиеті, 24 тамыз 1992, б. 6-7.Шоқай, Мария, «Соңғы Рет Көрдім Мен Оны», Қазақ Әдебиеті, 8 қараша 1991.Тәкенов, Әбу, «Он Алтыншы Жылгы Ойран», Қазақ Тариһі, 1993, Но: 1, б. 52-57.Тәкенов, Әбу, «Мұстафа Шоқай Өмірінін Кейбір Қырлары», Қазақ Тарихи, 1996, Но: 5, б. 54-58.2.4. Өзбек тіліндеA’zamhocayev, Saidakbar, Türkiston Muhtoriyati, Ma’naviyat Yayınevi, Taşkent 2000.Cadidçilik: İslohot, Yangilaniş, Mustakillik va Tarakkiyot uçun Kuraş (Turkiston va Buhoro Cadidçiligi Tarihiga Yangi Çizgilar), Universitet Yayınevi, Taşkent 1999.Kahhor, Tohir, Hür Turkiston Uçun, Çolpan Yayınları, Taşkent 1994.Kayum Han, Veli, «Mustafa Çokaybekni Eslab», Xalk Suzi, 27 Şubat 1992.Ziyayev, Hamid, Turkistonda Rossiya Tacavuzi va Xukmronliga Karşi Kuraş (XVIII-XX Asr Boşlari), Şark Yayınevi, Taşkent 1998.Ziyayeva, D. Kh, «Türkistanda Halk Harakatları va Cadidler (1916 Yıl Vokeaları Misalida)», XX. Asır Bosida Cadid Adabieti va Tarihiy Hodisalar, Caditçilik: Isla-hat, Yangilaniş, Mustakillik va Tarakkiet üçün Kuraş, Taşkent 1999.2.5. Батыс елдерінің тіліндеAbduvakhitov, Abdujabbar A., «The Jadid Movement and Its Impact on Con-temporary Central Asian», Central Asia Its Strategic Importance and Future Prospects, Haz. Hafeez Malik, St. Martin’s Press, New York 1944, s. 65-76.Activity in Afganistan», The Morning Post, 10.7.1929Allworth, Edward, Uzbek Literary Politics, London.The Hague-Paris, 1964.Allworth, Edward, «A Conversation With Ahmad Na’im Nusratullahbek, A Young Bukharan Jadid Under the Amirate, Reform Movements and Revolu-tions in Turkestan 1900-1924», Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Osman Hoca Anısına İncelemeler, Haz. Timur Kocaoğlu, SOTA, Haarlem 2001.Benningsen, A,-Quelquejay, C. L., La Presse et Le Mouvement National Chez les Musulmans de Russie Avant 1920, Paris 1964.Benzing, Johannes, «Berliner Politische Veröffentlichungen der Türken aus der Sowjetunion», Die Welt des Islams, 1936, Band 18, s. 122-131. Türkçe Ter-cümesi: «Sovyetler Birliği Türklerinin Berlin’deki Siyasi Yayınları», Çev. Eşref Bengi Özbilen, Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 1985, s. 25-35.Benzing, Johannes, «Das Turkistanische Volk im Kampf um seine Selbstandig-keit», Die Welt des Islams, 1937, Band 19, s. 94-137. Bezanis, Lowell, «Sovyet Muslim Emigres in the Republic of Turkey», Central Asian Survey, 1994, No. 13 (1), s. 59-180. Bouaziz, Gérard, La France Torturé, F.N.D.I.R.P., Paris 1979.

Br, J, Wiew Wolnosci z Nad Stepow Turkiestanu Wywiad z Mustafa Czokaj Ohly», Kurjerowi Porannemu, 6 Haziran 1929.Caroe, Olaf, Soviet Empire. The Turks of Central Asia and Stalinism, London 1967.Castagne, J., «Le Turkestan Depuis La Revolution Russe (1917-1921)», Re-vue du Monde Musulman, C. 50, Haziran 1922, s. 28-71. Castagne, J., «Le Turkestan Depuis La Revolution Russe (1917-1922)», Re-vue du Monde Musulman, 1923, Cilt 50-51, s. 117-281.Central Asia 120 Years of Russian Rule, Haz.Edward Allworth, Duke University Press, Durham and London 1989. D’Encausse, Helene Carrere, «Linguistic Russification and Nationalist Opposi-tion in Kazakhstan», The East Turkic Review, 1958, No. 1, s. 96-100. D’Encausse, Helene Carrere, Reforme et Revolution Chez Les Musulmans De L’Empire Russe, Presses De La Fondation Nationale Des Sciences Politiques, Paris 1980. İngilizce tercümesi: Islam and the Russian Empire Reform and Revolution in Central Asia, London, 1988.D’Encausse, Helene Carrere, «Civil War and New Governments», Central Asia 120 Years of Russian Rule, Haz. Edward Allworth, Duke University Press, Dur-ham and London 1989, s. 224-253. Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, Series D. V. 13. The War Years,: U.S. Government Printing Office, Washington, 1964.Friebel, Otto, «Die Russische Emigration und Ihre Presse», Zeitungswissen-schaft, 1934, No. 4, April, s. 145-152.Gummerus, Herman, «Turkestan Mot Moskva», Nya Dagligt Allehanda, 22 Ekim 1929.Hayit, Baymirza, Die Nationalen Regierungen von Kokand (Choqand) und der Alasch Orda, yayınlanmamış doktora tezi, Münster Westf. 1950.Hostler, Charles Warren, The Turks of Central Asia, London 1993.Kennet, Lord, «Pilsudski», The Cambridge History Of Poland From Augustus II to Pilsudski (1697-1935), Cambridge 1941, s. 589-615.Kerensky, Alexander, The Kerensky Memoirs, Russia and History’s Turning Point, London 1965. Kajum Khan, Veli bkz. Kayum Han, Veli.Kayum Han, Veli, «Recollection of the Last Years of Mustafa Chokai», Millij Türkistan, (English Edition), No. 70-71B, Mart 1951, s. 21-23.Kocaoğlu, Timur, «Türkistan Abroad: The Political Migration-From the Soviet & Chinese Central Asia (1918-1997)», Migration in Central Asia: Its History and Current Problem, Haz. K. Hisao-O. Chika vd., Osaka 2000, s. 113-126.Labonne, Roger, «Les Pays Turcs et la Politique Orientale des Soviets», Re-vue de la Paris, No. 16, 15 Ağustos 1922, s. 737-766.Lazzerini, Edward J., «The Archive of Mustafa Chokay Bey: An Inventory», Cahiers du Monde Russe et Sovietique, XXI (2), Nisan-Haziran 1980, s. 235-239.«Le Monde Musulman Contre les Soviets», (Çokay ile röportaj), L’Action Natio-nale, 20.11.1937, No: 231.

��2 ���

«Lettres d’Orient Musulmans et Bolchevistes», Le Temps, 26 Ağustos 1921.Macartney, Sir George, «Review of Moustapha Chokaieff’s Chez Les Soviets en Asie Centrale», Journal of the Central Asian Society, 1929, Vol. XVI, s. 99-102. Mardin, Şerif, «Abdurreshid Ibrahim and Zeki Velidi Togan in the History of the Muslims of Russia», Rethinking Central Asia, Non-Eurocentric Studies in His-tory, Social Structure and Identity, Haz. Korkut A. Ertürk, Lebanon 1999.«Mustafa Czokaj-Ogly o rzadach sowieckich w Turkiestanie», Wschod-Orient, No. 4 (1935)-No. 1 (1936), s. 25-29. İngilizce Tercümesi: «Mustapha Chokay-Ogly on Soviet Rule in Turkestan», aynı dergi, s. 29-31.Olcott, Martha Brill, The Kazakhs, Hoover Institution Press, Stanford 1987.Olcott, Martha Brill, «Central Asia’s Catapult to Independence», Foreign Af-fairs, Summer 1992, Vol. 71, No. 3, s. 108-130. Olzscha, R.-Cleinow, G., Turkestan Die Politisch-Historischen und Wirtschaftli-chen Probleme Zentralasiens, Koehler & Amelang, Leipzig 1942.Omerkhan, A., «A History of the Establishment of Soviet Rule in Turkestan», The East Turkic Review, Vol. II, No. 3, Eylül 1960, s. 3-22.Oraltay, Hasan, «The Alash Movement in Turkestan», Central Asian Survey, 1985, Vol. 4, No. 2, s. 41-58.Park, Alexander G., Bolshevism in Turkestan 1917-1927, Columbia University Press, New York 1957.Pierce, Richard A., Russian Central Asia 1867-1917 A Study in Colonial Rule, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1960.Pipes, Richard, The Formation of the Soviet Union, New York 1980.Popov, K., Russkoe Zarubec’e i Arhivi, Moskva 1998.Pötscher, Walter, «Prometheus», Der Kleine Pauly Lexikon der Antike, München 1972, s. 1174-1177.«Reunion Promethee, Un Rapport de M. Moustapha Tchokaev», Promethee, Mars 1932, No: 64, s. 26-29.Riha, Thomas, A Russian European Paul Miliukov in Russian Politics, London 1969.Rywkin, Michael, Moscow’s Muslim Challenge Soviet Central Asia, Armonk-New York-London 1982.Schatoff, Michael, Half a Century of Russian Serials 1917-1968, IV. Cilt, New York 1972. Sokol, Edward Dennis, The Revolt of 1916 in Russian Central Asia, The John Hopkins University Studies, Baltimore 1953.Stocky, Roman Smal, «The Struggle of the Subjugated Nations in the Soviet Union for Freedom Sketch of the History of the Promethean Movement», The Ukranian Quarterly, 1947, c. III, No. 4, s. 324-344.Tchernov, Victor, Mes Tribulations en Russie Sovietique, Paris 1921.The Flags of Central Asian Khanates, www.fotw.stm.itғflagsғcasia.html, 17.05.2001«The Soviet and Recognition», (Çokay ile röportaj), The Morning Post, 29.7.1929.

Usmanova, Dilyara M., «The Activity of the Muslim Faction of the State Duma and its Significance in the Formation of a Political Culture among the Muslim Peoples of Russia (1906-1917)», Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries, Berlin 1998, s. 417-455.Uyama, Tomohiko, «The Kazak Intelligentsia at the Crossroads of Three Civili-zations», Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924 Osman Hoca Anısına İncelemeler, Haz. Timur Kocaoğlu, SOTA, Haarlem 2001, s. 393-401.Volkmann, Hans-Erich, Die Russische Emigration in Deutschland 1919-1929, Würzburg 1966.2.6. Орыс тіліндеАбдулкадир Инан Библиографический Указатель, Гилем, Уфа 1996.Абдурахимова, Н.-Рустамова, Г., Колонияльная Система Власти в Туркестане во Второй Половине ХЫХ-и Четверти ХХ в.в., Университет, Ташкент 1999.Аршаруни, А. – Габдуллин, Х., Очерки Панисламизма и Пантйуркизма в России, Москова 1931.Асфендияров, Санджар, История Казахстана (С Древнейших Времен), Санат Алматы 1998.Бакирова, Амирхан, Операция «Франц», Кызылорда 2000.Богачов, Архип К., Алаш-Орда Краткий Исторический Очерк о Национально-Буржуазном Движжении в Казахстане Периода 1917-1919, Жалын, Алматы 1996.Чағатай, Тахир, «К Шестидесятилетию со Дня Рождения Покойного Мустафы Чокая», Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Париж 1949-1950, с. 18-26.Чайкин, Вадим, К Истории Росиискои Революции, Вйпуск І, Казнь 26 Бакинских Комиссаров, Москва 1922.Чхенкели, А., «Памяти Моего Друга Мустафы Чокаева», Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Париж 1949-1950, с. 29-30.Чокай, Мария, «Как Ето Было», Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Париж 1949-1950, с. 6-8.Чокай, Мария, Я Пишу вам .из Ножана (Воспаминания, письма, документы), Кайнар, Алматы 2001.Чокай(ев), Мустафа, Отрывки из Воспоминаний о 1917 г., Дай. С. М. Исхаков, Islamic Area Studies Project Central Asian Research Series No. 1, Токио-Москова 2001.Чокайева, Мария, Биография Мустафы Чокаева Президента Автономного Туркестана 1918 г., Часть Первая, (Мария Шоқайдың естеліктерінің орыс тіліндегі түп нұсқасының бірінші тарауы, біздің жеке архивімізде).Джумаев, «Наш Вожд», Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Париж 1949-1950, с. 5-6.Гилязов, Искандер, На Другой Стороне Коллаборационисты из Поволжско-Приуральских Татар в Годы Второй Мировой Войны, Казан 1998.История Казакхстана с Древнейших Времен до Наших Дней (Очерк), Дәуир, Алматы 1993.

��� ���

Из Истории Российской Эмиграции Письма А.-З. Валидова и М. Чокаева (1924-1932), Дай. С. М. Исхакова, Москва 1999.Карыс-Бей, «Моя Встреча с Мустафа-Бей», Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Париж 1949-1950, с. 27-28.«Комитет Дружбы Нарадов Кавказа, Туркестана и Украины», Северный Кавказ, Август, 1934, Но. 4, с. 41.«Новая газета на турецкомь яз. вь Тифлисе», Волный Горец, 31 Декабрь 1920, Но: 68,Октай, Абдулвахап, «О Молодых Годах и о Политической Деятельности Мустафа Бея Чокай Оглу», Түркели, Декабрь 1951, с. 11-16.«По Внешности Коммунист, По Содержанию Националист», Горцы Кавказа, Көкек 1932, Но. 29, с. 24-26.Победа Совецкой Власти в Средней Азии и Казахстане, Ташкент 1967.Правда Востока, «Подозрительное «Оживление» Мустафы Чокаева», 02.11.1925, Но: 255 (855)Рыскулов, Турар., «Эмиграция о Туркестане», Правда, 11 маусым 1924.Сафаров, Георгий, Колонияльная Революция (Опыт Туркестана), Жалын, Алматы 1996.Сапанов, Сайфулла, Мустафа Чокай и Болшевизм, Алматы 2000.Сегизбайев, О. А., Казахская Философия ХУ - Начала ХХ Века, Гылым, Алматы 1996.Шульгин, А., «Мустафа Бей Чокай Оглу, Как Человек», Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Париж 1949-1950, с. 28-29.Шульгин, А., «Памяти Друга (Отрывок)», Түркели, Декабрь 1951, с. 27-32.Тынышбаев, Мухаммеджан, История Казахского Народа, Санат, Алматы 1998.Царская Колонизация в Казахстане По Материялам Русской Периодической Печати ХІХ Века, Дай. Ф. М. Оразаев, Раван, Алматы 1995.Туркестан в Начале ХХ Века: К Истории Истоков Национальной Независимости, Шарк, Ташкент 2000.Устинов, У. М., Турар Рыскулов (Очерки Политической Биографии), Казахстан, Алматы 1996.«Вечер, Посвяшченный Памяти Мустафа Бей Чокай оглу», Түркели, Декабрь 1951, с. 45.Яш Туркестан (Молодой Туркестан), Дай. Мария Чокай, Париж, 1949-1950.Юлдашбаев, А. М., Известный и Неизвестный Заки Валиди В Памяти Своих Современников, Китап, Уфа 2000.

Ғылыми әдебиет

Әбдіуақап Қара

ТҮРКІСТАН ЛЕГИОНЫНЫҢ АҚИҚАТЫ-СВАСТИКА МЕН ҚЫЗЫЛ ЖҰЛДЫЗ АРАСЫНДАҒЫ

ЖАНТАЛАС(қазақ тілінде)

Редакторы А. СыздықКөркемдеуші редакторы Е.Таупиық

Техникалық редакторы С.Жапарова, Е.ТаупиықТеруші-беттеуші І. Мәжен

иБ № 30

Басуға 07.12.2011 қол қойылды.Қалпы 70х90 1/16. Қағазы офсетті. Қаріп түрі Arial.

Баспа табағы 6,3 Шартты баспа табағы 23,2