Le vi ja tan od por cu la naPita nje Eu ro pe da nas ili

Mis si ng-li nk iden ti te ta bez moi*

AR KO PAI**

1. Do ba kraja ilu zi jaivi mo u do ba kra ja ilu zi ja. Sve to je vri je di lo za mrano 19.

sto ljee, ka ko ga je naz vao Hei deg ger, jo veim in ten zi te tom po-gaa suv re me no do ba. To se po naj pri je od no si na teh no-znan stve ne pris tu pe ivo tu ko ji su se pre ni je li na go to vo sva pod ruja kul tu re, po tom na di gi tal ne mree no vo ga drutve no ga dje lo va nja u ko jem vir tual no st od reuje gra ni ce stvar nos ti, a ne ob rat no, i pos ljed nje ali i naj vanije, na svjet sku nan cij sku kri zu. Na kon iz vjes no ga ban kro ta na cio nal nih eko no mi ja u ne kim eu rop skim zem lja ma i kri ze eu ro-zone (Grka, Irska, Por tu gal, pa njol ska, Ita li ja) neo li be ra li zam se od kra-ja 1970-ih do da nas i na da lje smat ra jo uvi jek je di nom us pjenom eko nom sko-po li tikom ideo lo gi jom, dok tri nom i teo ri jom stvar nos ti glo bal no ga ka pitaliz ma.1 Dis po zi ti vi moi s ko ji ma se slui u bor bi s an ti ka pita lis tikim al ter na ti va ma proiz vo di su no vi jeg drutve no ga raz vit ka. Teh no-zna nos ti, no vi me di ji i neo li be ral na eko no mi ja ine tri ja du suv re me no ga glo bal no ga ka pi ta liz ma. Nje go va je lo gi ka dje-lova nja u saima nju in for ma ci ja (ro be) i ire nju vi zual nih ko mu ni ka ci ja

* Tek st iz la ga nja na ok rug lom sto lu Foruma In sti tu ta za mig ra ci je i na rod nos ti Kseno-fo bi ja i mig ra cij ske po li ti ke: kom pa ra tiv ni pris tup od ranom 10. stu de no ga 2011. u Zag re bu.

** Vii predava sociologije kulture i sociologije mode na TTF-u u Zagrebu. Glavni urednik asopisa Tvra i zamjenik glavnog urednika Europskog glasnika. Posljednjih godina izrastao u jednog od najplodnijih i najboljih hrvatskih esejista (Postmoderna igra svijeta, Gotski kri, Idoli, nakaza, suze, Mantaigneov rez, Slika bez svijeta: ikono klazam suvremene umjetnosti, Zaokret, Traume razlika, Posthumano stanje: kraj ovjeka i mogunosti druge povijesti itd.).

1 Vi di o to me: J. Ha ber mas, Na ch dem Ban kro tt Th. As sheuer im In ter view mit Jr-gen Ha ber mas, Die Zeit, 6. stu de no ga, 2008., br. 46.

14 AR KO PAI

(ka pi tala). Po li ti ka je pos ta la ko mu ni ka cij sko dje lo va nje me na der skih eli ta u um reenim drutvi ma da nanji ce, a kul tu ra spek ta ku lar na teat-ra li za ci ja sti lo va ivo ta bo ga tih i slav nih (celeb ri ty cul tu re). Krug je zat vo ren. In teg ral ni spek ta kl doiv lja ja stvar nos ti kao raz mje ne do ba ra i us lu ga na sim bo likome i stvar no me tritu cje lo kup nu je stvar no st de mok rat ske li be ral ne po li ti ke sveo na preob raz be u for mi teh no lo gi je vla da nja i preob razbe u sad raju me dij sko ga pred stav lja nja do gaaja. Nad zor no drutvo sav reno od go va ra nar cis tikoj kul tu ri graan ske rav no dunos ti spram pat nji Dru gih. Taj se zat vo re ni krug svi je ta bez smis la ko jem znaenje da je proiz vod nja me dij skih do gaaja u se bi ras-pada pred naim oima. Po li ti ka gu bi vje ro dos toj no st dje lo va nja slo bo-de, a kul tu ra se pret va ra u ma sov no me dij ski do gaaj bez po ru ke, isti te ror zna ka bez pred me ta i pred me ta bez zna ka, u vi zual nu se mio ti ku nita vi la.2 Do ba kra ja ilu zi ja ni je vie ono to su pod ti me pod ra zu mi-je va li kon zer va tiv ni li be ral ni teo re tiari kra ja ideo lo gi ja/kraja po vi jes ti (Be ll i Fu kuya ma) od 1960-ih do 1990-ih go di na. Sa da se kraj ilu zi ja ne od no si vie na uto pi ju an ti ka pi ta liz ma i po li tiko-i deo lo gij ske rui ne so ci ja liz ma u ra zliitim ver zi ja ma os tva re nim u 20. sto ljeu. Ra zor na lo gi ka dok ra jiva nja po vi jes ti u zna ku teh no-znan stve ne ra cio nal nos ti i drutve ne he ge mo ni je ka pi ta liz ma ula zi u pos ljed nji sta dij en tro pije. De leu ze/Guattari u jed nom raz go vo ru o bi ti na do la zeega drutva nad zo ra to na zi va ju deli ri jem ka pi ta liz ma u ko je mu je sve ra cio nal no osim sa mo ga ka pi ta liz ma.3

Ako su ra ara va nje i pov ra tak real nos ti bi le kljune ri jei kri tikih teo ri ja mo der ne jo za Ma rxa i We be ra, ni je li zaud no da se na is ho-du mo der no ga doba u ko jem ide je Eu ro pe naiz gled doivlja va ju svoj ra sap iz no va pos tav lja pi ta nje o smis lu pro jek ta s onu stra nu svih po vi-jes no-zem ljo pis nih, eko nom skih, po li tikih i kul tur nih gra ni ca? Ri je je o pro jek tu stva ra nja uni ver zal no ga koz mo po lit sko ga po ret ka svije ta unu tar gra ni ca uma. For mu la ci ja je, da ka ko, kan tov ska. Pi ta nje o smi-slu pro jek ta Eu ro pe ne mo gue je sag le da ti sa mo kao eu rop sko pi ta nje. Ov dje tre ba ot klo ni ti unap ri jed oeki va ni pri go vor da je sva ka tvor ba ide ja Eu ro pe ap rior ni eu ro cen tri zam, ak i s dob rim nam je ra ma. Ra di se o pri go vo ru ko ji svo je ute me lje nje ima u po vi jes noj prak si gro zo-mor no ga ko lo ni ja liz ma, is kus tvi ma ge no ci da nad iz vor nim na ro di ma

2 J. Baud ril la rd, In the Sha dow of the Si le nt Ma jo ri ties...Or the End of the So cial and Ot her Es says, Se mio texte, New Yo rk, 1983.

3 G. De leu ze F. Guat ta ri, Ca pi ta li sm: A Ve ry Spe cial De li rium, u: S. Lothinger (ur.), Chao sop hy, Au to no me dia/Semiotexte, New Yo rk, 1995., str. 18.

15Le vi ja tan od por cu la na

Af ri ke, Sje ver ne Ame ri ke, Azi je, ali i u unu tar njem de ci tu eu rop ske rep re siv ne to le ran ci je ma njina (Ro mi, ene, rod no/spolna dis kri mi na-ci ja). Pri tom se Eu ro pa ne ra zu mi je tek di je lom za pad njake ci vi li za-ci je, uz Ame ri ku, Ka na du i Aus tra li ju. Mno go je vie u pi ta nju. Go to vo da je pos ri je di itav je dan svi jet up ra vo onih ide ja ko je su da nas pos ta le no vom dog mom neo li be ral ne ideo lo gi je glo bal no ga ka pi ta liz ma kao to su trina priv re da, ljud ska pra va, pri vat no vlas nitvo, shvaanje slo bo de po je din ca. Je su li od sa mo ga poet ka to bi le k ci je i ilu zi je stvo re ne za to da pod jar mlju ju Dru ge, ili su bez njih svi bu dui pro jekti drutve nih od no sa os tav lje ni na mi lo st i ne mi lo st kao sa i en tro pi je, moda ak i pa da u bez dan po vi jes no ga na zat ka?

Ovo je pi ta nje od luno za sva ku bu duu ras pra vu o bi ti vla da vi ne u pos tglo bal no me do bu. Ci vi li za ci je se ne od reuju tek svo jom vi so kom kul tu rom i um jet no u u po vi jes ti. Po li tika vla da vi na u ko joj sim-bo liki nain tvor be stvar nos ti ima pre sud nu ulo gu vie je od de ko ra za vi so ke ci lje ve du ha. Zna mo da je Pe rik lo va Ate na bi la unu tar nji pros to r-vri je me naj vieg dos tig nua duha sta ro ga svi je ta. Ali zna mo i da je za ti ra nje tra go va dru gih ci vi li za ci ja rod no mjes to skri ve no ga pa lim pses ta iz vor nos ti. To je pod ri jet lo one zna me ni te Be nja mi no ve iz re ke da su do ku men ti ci vi li za ci je uvi jek i do ku men ti bar bar stva.4 De-mok ra ci ja sto ga ni je sa mo uni ver zal no rjeenje za pi ta nje slo bo de o-vjean stva u na do la zeem raz dob lju pos li je po vi jes ti. Ona ima ka rak ter bit nog smje ra ci vi li za cij sko ga do se ga na pu tu spram ap so lu ta slo bo de u for mi slo bod no ga ov je ka i na ro da u slo bod noj za jed ni ci (drutvu i dravi).5 Za to je pi ta nje o bi ti de mok ra ci je da nas is to dob no pi ta nje o slo bo di na do la zee za jed ni ce i nje zi no me smis lu, a kao tak vo i pi ta nje is tin ske bu dunos ti Eu ro pe. Ne smi je se za bo ra vi ti da de mok ra ci ja ne pred stav lja vla da vi nu na ro da kao ma se ili svje ti ne. Is to ta ko ni je ri je o pre moi ka te go ri ja kvan ti te ta pred kva li te tom. De mok rat ska vla da-vi na je ot vo re no st slo bo de u po vi jes ti oz bi lje nja ide je ov je ka. Sto ga de mok ra ci ja na di la zi pro ce du ru, to je st prav no-po li tiko svoenje na prom je nu iz bo ra u okruju pred stav lja nja (rep re zen ta ci je) jed na kih i slo bod nih graana. Ali prob lem je up ra vo u od red bi naina ovog na-di laenja, pri je la za pre ko gra ni ca na ci je-drave i su ve re nos ti na ro da u graan sko me drutvu na ra zi ni svjet sko-po vi jes no ga ob zor ja koz mo-

4 W. Be nja min, No vi An eo, Iz da nja An ti bar ba rus, Zag reb, 2008. S nje ma ko ga pre ve la S. Kneevi.

5 Vi di o to me: De moc ra cy in What Sta te? (Agam ben, Ba diou, Ben said, Brown, Nan cy, Ran cire, Ro ss, i ek), Co lum bia Uni ver si ty Pre ss, New Yo rk, 2011.

16 AR KO PAI

po li tske za jed ni ce. Ka da sva ka ide ja pred stav lja nja Dru go ga i nje go va in te re sa pos ta je upit nom zbog izo paenja sa mo ga smis la de mok ra ci je kao ivot ne ide je slo bo de, ta da je na dje lu eli tar na ili teh nok rat ska vla da vi na. Ta kav nain vla da nja oz naava pro ces to tal ne des truk ci je po li tiko ga uo pe. Ni je sto ga ni poto zaud no kad Ha ber mas u kri ti ci li be ral ne eu ge ni ke ili teh no-znan stve no ga voenja po li ti ke kao bio-po li ti ke u suv re me nim za pad nim drutvi ma bra ni pra vo de mok rat ske jav nos ti na nez na nje i pred ra su de pro tiv hiper ra cio nal no ga uma kom-pe ten tne ma nji ne.6 Taj prob lem proiz la zi iz unu tar njih pro tur jenos ti iz meu zah tje va teh no-znan stve ne eli te za po li tikom moi na te me lju uvi da u struk tu re nap ret ka drutva i pra va jav nos ti u ma sov no me de-mok rat sko me po ret ku da od luuje o smje ru drutve no ga raz vit ka, ak i uz ci je nu stag na ci je u od no su na dru ga drutva.

Sje ti mo se da u pog le du vje re u nap re dak eu rop ske/zapadnjake ci vi li za ci je iz meu li be ra la i nji ho vih ra di kal nih kri tiara Mil la i Marxa i pod ci je nu ak tiv ne ili pa siv ne ko lo ni za ci je svi je ta, ne ma raz-li ke, osim, na rav no, u ra zu mi je va nju ci lja ili svr he po vi jes ti. Za li be-ra le je ri je o slo bo di i dob ro bi ti po je din ca kao te me lja za jed ni ce, a za mar ksis te o pra ved nos ti i jed na kos ti svih la no va za jed ni ce, pri emu je slo bo da po je din ca uv jet slo bo de za sve. Tko da nas go vo ri o Dru-go me iz van lo gi ke nap ret ka kao o kul tur no nes vo di vo me Dru gome, pria zap ra vo ilu zor ne prie. Ili moda pos tav lja u pi ta nje uni ver zal ne vri jed nos ti sa mog smje ra ka pi ta lis tike ra cio nal nos ti globalno ga po-ret ka? Ako je ovo dru go pos ri je di, ta da smo suoeni s raz li ko va njem iz meu ci lja i svr he po vi jes ti. Na ve de no raz li ko va nje u Po vi jes no- lo-zo j skim te za ma iz riito raz vi ja Be nja min.7 Cilj je pi ta nje es ha to lo gi je, a svr ha pi ta nje te leo lo gi je. Ko nano i pos ljed nje te svr ho vi to sa bi ru se u ide ji oz bi lje nja po vi jes ti sa me. Moguno st dru ge po vi jes ti s onu stra nu pro duk tiv ne ra cio nal nos ti sa me elje, ko ja se ob jek ti vi ra u for mi ro be-nov ca-ka pi ta la, jo je uvi jek neto za mis li vo, ali ne i os tva ri vo. Preokreta nje stvar nos ti u sa danjem sta nju kri ze neo li be ral no ga ka pi-ta liz ma svje doi da je smi sao po vi jes ti nje zin cilj i svr ha dove den u pi ta nje. Prom je na smje ra ni je tek pi ta nje prom je ne pu ta, ne go zaokre ta u nainu ra zu mi je va nja ide je i stvar nos ti Eu ro pe uo pe. Ov dje se ne ra di o jed noj Eu ro pi spram ko je se svi Dru gi ori jen ti ra ju. Ne ra di se ni

6 J. Ha ber mas, Die Zu kun ft der menschlic hen Na tur: Auf dem Weg zu einer li be ra len Eu ge nik, Suh r ka mp, Fran kfu rt/M., 2001.

7 Vi di o to me: G. Agam ben, The Mea ns Wit hout E nd: No tes on Po li ti cs, Uni ver si ty of Min ne so ta Pre ss, Min nea po lis Lon don, 2000.

17Le vi ja tan od por cu la na

o dru goj Eu ro pi ko ja bi bi la i na da lje shvaena kao nje zin tam ni Dru gi u znaenju ira cio nal nos ti, fan taz me i na zat ka. To su sve kla sine po-li tiko-i deo lo gij ske gure sa moi den ti ka ci je tzv. pra vih Eu rop lja na nas pram svo jih vlas ti tih Dru gih (Is tone Eu ro pe i Bal ka na). Po vi je st tog nes po ra zu ma od reuje pi ta nje po loaja Eu ro pe kao od no sa jez-gre i ru bo va, sre dita i pe ri fe ri je, ci vi li za ci je i kul tu ra. Zem ljo pis no odreenje Eu ro pe sto ga je uvi jek pi ta nje geo po li tike ori jen ta ci je u vre me nu i pros to ru, ali i de kon struk ci je ide je pri rod nih gra ni ca jed-nog je din stve no ga Bor der lan da u ita voj svjet skoj po vi jes ti do da nas.8 Shvaanje Eu ro pe kao sre di ne iz meu geo po li tikih car sta va moi pri sut no je ve u Hei deg ge ro vom Uvo du u me ta zi ku iz 1935. go di ne. Sre di na znai me ta ziko sa mous pos tav lja nje du ha ot vo re nos ti pro-tiv ra zor nih pro ce sa ni hi lis tiko ga opus toenja Zem lje, oma sov lje nja ovje ka i nje go ve pret vor be u or ga ni zacij ski sklop teh niko ga fun kcio-ni ra nja. Pro tiv u bi ti is te me ta zike vla da vi ne lo gi ke ire nja i bro ja (Ame ri ke i Ru si je), Hei deg ger Eu ro pu mis li kao du hov ni bi tak svi je ta iz na do la zee vre me ni tos ti ko ja ima ka rak ter apo ka lip tike ot vo re nos ti svi je ta uope, ne i nje go ve pom rine. Eu ro pa je u tom od lunom spi su za pro milja nje ide ja me ta ziko ga Za pa da du hov ni te melj i bez dan vlas ti te sre di ne, onog bi ti-iz meu svjet sko-po vi jes nih car sta va bru-tal ne aku mu la ci je moi, gu bit ka ran ga svih stva ri i ni hi liz ma masov no-ga drutva i kul tu re.9 Suv re me na po li tika geog ra ja Eu ro pe od go va ra u pot pu nos ti pret hod nom opi su. Kao to u svo jim ana li za ma to po ka zu-je Ba li bar na tra go vi ma De leu zea/Guattarija, po li tiki pro sto ri Eu ro pe su u zna ku di ja lek ti ke te ri to ri ja li za ci je-de te ri to ri ja li za ci je, od nos no u pro ce su kon sti tu ci je na ci je-drave mo der no ga do ba kao mo de la unu-tar nje i iz vanj ske in teg ra ci je pros to ra. Su ve re no st na ro da od go va ra su ve re nos ti na ci je-drave unu tar te ri to ri jal no og ra nieno ga pros to ra ko ji ni je od reen sa mo gra ni com po li tiko ga pros to ra spram dru gih na ci ja-drava, ne go po naj pri je gra ni com ad mi nis tra tiv ne, skal ne, voj ne, je zine vla da vi ne. Eu ro pa kao Bor der la nd na pu tu svo je ga re te-ri to ri ja li zi ra nja i u for mi nad na cio nal ne po li tike za jed ni ce ni je car stvo svjetske po li tike i eko nom ske moi.10

Raz lo zi za to ni su ni poto sa mo u to me to je Ame ri ka bi la po-bjed ni com u Dru gom svjet skom ra tu, a Eu ro pa ideo lo gij sko-po li tiki

8 E. Ba li bar, Eu ro pe as Bor der la nd, The Alexan der von Hum bol dt Lec tu re in Hu man Geog rap hy, Uni ver si ty of Nij me gen, 10. stu de no ga 2004.

9 M. Hei deg ger, Ein fhru ng in der Me tap hysik, M. Niemeyer, Tbin gen, 1998., 6. izd.10 E. Ba li bar, Eu ro pe as Bor der la nd, str. 1-27.

18 AR KO PAI

ras ci jep lje nom na Za pad (ka pi ta li zam, li be ra li zam i de mok ra ci ju) i Is tok (ko mu ni zam, to ta litari zam i par tij sku dik ta tu ru). Eu ro pa se za raz li ku od Ame ri ke ne kon sti tui ra iz uni ver zal nos ti po li tiko ga na ro da i graan stva, ne go iz uni ver zal nos ti mis si ng-lin ka du hov ne, od nos no kul tur ne in teg ra ci je. U pr vom sluaju ri je je o po li tikoj moi bez kultur no ga iden ti te ta, a u dru gom o iden ti te tu bez po li tike moi. Ame riki iden ti tet iz graen je po li tiki kao us tav na ka te go ri ja su ve-re nos ti na ro da iz du ha uni ver zal no ga graan stva, a eu rop ski je u stal-no me pro ce su pre vi ra nja iz meu zah tje va za ci vi li za cijskom mi si jom Eu ro pe kao du hov no ga svi je ta uni ver zal nih ide ja slo bo de, to le ran ci je i pra ved nos ti te svoenja kul tu re na duh na ro da. Taj su kob iz meu uni ver zal nos ti ci vi li za ci je i par ti ku lar nos ti kul tu re, ide ja Fran cus ke re vo lu ci je i nje make ro man ti ke, do danas je preos tao pi ta njem ute-me lje nja Eu ro pe kao [ne]moi dje lo va nja u svi je tu glo bal no ga po ret ka. Ka da se ustvr di da je Eu ro pa ve bit no de te ri to ri ja li zi ra na de-lo ka li-zi ra na i de kon strui ra na,11 ta da to va lja shva ti ti po naj pri je kao stvar no sta nje gu bit ka nje zi ne struk tu ral ne moi u eko no mi ji i po li ti ci da nas, ali ne ma nje to vri je di i za shvaanje kul tu re u suv re me no do ba. Euro-pa je sre di na, ono bi ti-iz meu u pro ce su glo ba li zi ra nja s, do due, pro mi je nje nim mo de lom dje lo va nja mo der ne na ci je-drave. Ali to je dje lo va nje le gi ti ma cij ski i efek tiv no og ra nieno zbog to ga to ne do-sta je stvar na sre dinja po li tika mo u po st-na cio nal noj kon ste la ci ji glo ba li za ci je.12 Dru gim ri jeima, eu rop ska je po li tika geog ra ja u bi ti kon zer va tiv na za to to je ute me lje na u du hov no me bit ku ko ji se ar ti ku li ra kao sklop tzv. uni ver zal nih kul tur nih vri jed nos ti. Ko li ko god tenje spram pros vje ti telj skih ide ja vla da vi ne ra zu ma, slo bo de i znan-stve no-teh nike in stru men tal nos ti bi le upi sa ne u mi sao ne po kuaje prev la da va nja zlo kob nih po li tikih pod je la Eu ro pe u 20. sto ljeu, to li-ko je sa moiz vjes no da se taj pro je kt bez zbilj ske moi i sna ge u svi je tu ne moe pro ves ti. Od sa mo ga poetka dis ku rs eu rop skih ide ja na kon Pr vo ga svjet sko ga ra ta imao je nes kri ve no apo ka lip tiki ton uka zi-vanja na ono je di no spa so nos no u pov rat ku Eu ro pe svo jim du hov nim te me lji ma. Ta ko su Hus se rl i Hei deg ger mis li li bu duno st Eu ro pe. No, prob lem je up ra vo u tom milje nju s onu stra nu preu zi ma nja od lu ke za ra di kal nu po li tiku vo lju preob li ko va nja svjet ske po li tike moi

11 E. Ba li bar, is to, str. 10.12 J. Ha ber mas, I st die He raus bil du ng ei ner eu ro pis chen Iden ti tt ntig, und ist sie

mgli ch?, u: Der ges pal te ne Wes ten: Klei ne Po li tis che Schrif ten X, Edi tion Suh r ka-mp, Fran kfu rt/M., 2004., str. 68-82.

19Le vi ja tan od por cu la na

preu zi ma njem moi u od no su spram Ame ri ke kao im pe ri ja li be ral ne de mok ra ci je i glo bal no ga ka pi ta liz ma. Ima li uo pe dru go ga i dru kije-ga smje ra Eu ro pe da nas ko ji bi mo gao od rati svo ju po lju lja nu stvar nu mo, a da se ne pret vo ri u udo vinu sup rot nost po re dak au to ri tar ne de mok ra ci je, na cio na liz ma, ra siz ma i kse no fo bi je jez gre i ru bo va eu rop skih kon sti tu tiv nih na ro da?

2. Us tav ni pat rio ti zam ili koz mo po li ti zam?Eu ro cen tri zam u do ba kri ze ili ak nes tan ka Eu ro pe kao svjet sko-

-po vi jes no ga sub je kta moi u eko no mi ji i po li ti ci ini se uis ti nu neuin-ko vi tom sab la u, a ne stvar nom pri jet njom Dru gi ma. Eu ro pa je da nas, da pa raf ra zi ram Slo ter dij ka, pos tim pe ri jal ni pros tor kra ja po vi jes ti i mu zea li zi ra ni pa rk na ro da bez moi. U nje mu, do due, vla da ra vnotea ideo lo gij sko ga stra ha od pa da u bar bar stvo 20. sto ljea faizam i sta-lji ni zam ali ni des ni po pu lis tiki pok re ti, ni kse no fo bi ja, ni ra si zam, ko ji da nas pop ri ma znaajke di fe ren ci jal no ga ili kul tu ral no ga ra siz-ma,13 jo uvi jek ni su ma sov ni po li tiko-kul tu ral ni fe no me ni. Pri je su to neu ro tini res sen ti men ti du bo ko uko ri je nje no ga stra ha od Dru go ga ili reak ci je na mis si ng-li nk no vo ga eu rop sko ga iden ti te ta bez moi.14 Ono ne dos ta jue za eu rop ski iden ti tet u od no su na po li tiki ka kav je pri-mar no ame riki u tvor bi drave kao re pub li ka niz ma u do ba mo der no ga im pe ri ja ini se da je te melj ni prob lem ide je i zbi lje suv re me ne Eu ro pe. Gdje Ame ri kan ci pri pad no st na ci ji-dravi svje doe us tav nim pat rio tiz-mom slo bo de ili ci vil nom re li gi jom, Eu rop lja ni se na la ze u kunji iz bo-ra iz meu kon kret ne o peni tos ti svo je ga ueg drav no ga na cio na liz ma i ap strak tne o peni tos ti tuega ireg nad na cio nal no ga koz mo po li tiz ma. Ono to Eu ro pi ne dos ta je je st dvo je: eu rop ski po li tiki na rod i koz mo-po lit ski us tro je no graan stvo. Dru gim ri jeima, u tra di ci ji mo der ne dio be na po li tiku dravu i graan sko drutvo, ne dos ta je joj mo der ni sub je kt in teg ra ci je ob jek tiv no ga du ha. Ali in teg ra ci ja je praz na bez vo lje za pri pad nitvom no vo me iden ti te tu. Da se moe um ri je ti za Eu ro pu i nje zi ne du hov ne vrijed nos ti svje doe ri jei maar skih us ta-ni ka 1956. go di ne pro tiv sta lji nis tiko ga te ro ra i sov jet ske oku pa ci je svo je zem lje. Di si den tska li te ra tu ra is tono europ skih in te lek tua la ca

13 E. Ba li bar I. Wallerstein, Ra ce, na tion, clas se:Les iden ti te ts am bi gus, La Dcouver-te/ Poche, Pa riz, 1997.

14 E. Ba li bar, We, The Peop le of Euro pe?Re ections on Tran sna tio nal Ci ti zen ship. Prince-ton Uni ver si ty Pre ss, Prin ce ton Oxfo rd, 2004.

20 AR KO PAI

u zat vo ri ma od go va ra is tom mo de lu kul tu ral ne bor be (Kul tur kam pf) ko ju je os mislio Gram sci kao lje viar ski pro je kt he ge mo ni je no ve po-li ti ke, ali s dru gim pred zna kom li be ral ne tvor be slo bo de po je din ca pro tiv svih ideo lo gi ja to ta li ta riz ma. Mog lo bi se ak ustvr di ti da su u Eu ro pu kao sklop uni ver zal nih vri jed nos ti du ha (hu ma nis tike kul tu re i etiko ga ho ri zon ta smis la po vi jes ti) vie vje ro va li is tonoeu rop ski in te lek tual ci u zat vo ri ma i lo go ri ma ne go li za pad ni od kra ja Dru gog svjet sko ga ra ta do pa da Ber lin sko ga zi da.15

Prob lem je, dak le, u to me to je up ra vo ta kav ne dos ta jui po litiki iden ti tet u svo jim bit nim pret pos tav ka ma svo jev r stan kr hki te melj Eu-ro pe uo pe. Na rav no, Eu ro pa kao po li tiki pro je kt koz mo po lit sko ga po ret ka ide ja unu tar fe de ra tiv no ga us troj stva i nune pos tna cio nal ne kon ste la ci je, kak vu pos tu li ra Ha ber mas, poiva na ide ja ma ko je su ob li ko va le eu rop ski kul tur ni iden ti tet. Taj je iden ti tet de kon struk ci ja sva ke or gan ske kon cep ci je na ci je-drave. A pa ra dok sal no je sa mo to to kroz nje go ve stru ne od je ku ju di so nan ce iz meu uni ver zal nos ti i par ti ku lar nos ti kul tu re, izmeu eu rop sko ga koz mo po li tiz ma i vjer no-s ti kul tu na ci je-drave. Bez ob zi ra je li ri je o Her de ro vu Vol ksgeis tu, Fic hteo voj ide ji na cio nal ne lo zo je du ha ili kul tur no od reenoj po vi-jes ti mo der nih na ci ja-drava, is ta je me lo di ja. Eu rop ski iden ti tet jo je uvi jek u tra ga nju za in teg ra tiv nim ili kon sti tu tiv nim znaaj ka ma neeg viega. To je is to dob no vie sa mo za to to ide ju pri pad nitva Eu-ro pi od reuje kao du hov nu slubu svi je tu. Ali svi jet ni je nig dje drug dje ne go li u ok ruju za jed ni ce na ci ja-drava kao pros to ra bli zi ne i pov jer-lji vos ti, za viaja i ha bi tu sa slo bo de ov je ka.16 Eu rop ski iden ti tet kao pro je kt no ve kul tu re ne moe bi ti par ti ku la ran u od no su na uni ver zal-no st po li tike tvor be nad na cio nal ne za jed ni ce. Pos ve sup rot no, nje go-va je te melj na znaaj ka up ra vo u prev la da va nju kul tu re kao or gan ske, kon tin gen tne, di fe ren ci jal ne od red ni ce mo der ne na ci je. Ris ki ram neto naiz gled ne mo gue: po mi re nje ide ja ne dov reno ga pro jek ta mo der ne (Ha ber mas) i de kon struk ci je mo der ne po vi jes ti kao vla da vi ne ve li kih pria (Der ri da i pos tmo der na) u ide ji pro jek ta eu rop sko ga na ro da/graani na iz du ha no ve koz mo po lit ske kul tu re. Na pos ljet ku, up ra vo je ma ni fe st Ha ber ma sa/Derridae za no vu Eu ro pu pos ta vio u sre dite pi ta-nje in teg ra ci je na ro da/graana koz mo po lit ski shvaene Eu ro pe s onu

15 Vi di o to me te mat ski blok Emil Cio ran i sto lje e sum nje u asopisu Tvr a, br. 1-2/2011.

16 Vi di o to me: J. Der ri da, Glo ba li za tion, Pea ce, and Cos mo po li ta ni sm, u: Nego tia-tio ns: Inter ven tio ns and In ter views, 1971.-2001., Stan fo rd Uni ver si ty Pre ss, Stan fo rd Ca li for nia, 2002., str. 371-386.

21Le vi ja tan od por cu la na

stra nu svih na cio nal nih par ti ku la ri za ma i s onu stra nu ob no ve ideo-lo gij sko-po li tikih sab las ti po put pos tse ku lar ne kr an ske Eu ro pe.17 Ali pr va pret pos tav ka ta ko neeg mo ra bi ti go to vo ne mo gui pro je kt na di laenja epo hal ne za kanje los ti Eu ro pe u ar tikula ci ji eko nom sko--po li tike moi u glo bal no do ba um reenih druta va. Kao to vi di mo, ta pret pos tav ka ne ini se ni ma lo real nom. Da pae, ve sa ma inje ni ca to Ki na svo jim nan cij skim ka pi ta lom ot kup lju je du go ve eu rop skih drava unu tar eu ro-zo ne i ta ko spaava na krat ki rok ide ju i stvar no st EU, ima za pos lje di cu ti hu re vo lu ci ju u glo bal noj eko no mi ji: ula zak no vo ga svjet sko ga vla da ra u eko nom ski pos r nu lu Eu ro pu. Kak ve e bi ti pos lje di ce tog do gaaja za bu duno st svi je ta, ni je teko ve sa da pred vid je ti.

Pot ra ga za mis si ng-lin kom eu rop sko ga iden ti te ta neiz bjeno je pro-je kt pot ra ge za moda ipak jo ne pos ve iz gub lje nom bu dunos ti. Po-t reb no ju je stvo ri ti sa da i neod go di vo zbog re gu la tiv ne ide je svi je ta i vjeno ga mi ra. Ka ko Ha ber mas ustvruje da su pr votni raz lo zi za stva ra nje Eu ro pe kao EU da nas iz gu bi li uv jer lji vo st, a to je spreava nje no vih rat nih su ko ba iz meu na ci ja-drava, preos ta je rad na du ge sta ze iz grad nja koz mo po lit sko ga po ret ka ko ji e osi gu ra ti vjeni mir u svi je tu.18 Eu ro pa ne moe ne bi ti dru go ne go li koz mo po lit ski pro je kt tran sna cio nal ne ide je slo bo de graani na, s jed ne stra ne, i uni ver zal ne ide je ov je ka kao nes vo di vo Dru go ga u svo jem ljud sko-su vie-ljud-skom iden ti te tu. to vie, ne dos ta jui sub je kt tran sna cio nal ne po li ti ke kao me tapoli ti ke do gaaja slo bo de na do la zee za jed ni ce pi ta nje je Eu-ro pe ne sa mo da nas, ne go i nje zi ne ne pos red ne bu dunos ti.19 Sa mo je u tom pog le du prom je na smje ra eu rop ske po li ti ke od neo li be ral no ga teh nok rat skog eko no miz ma do is tin ske de mok rat ske po li ti ke do gaaja nuan uv jet za sa mous pos tav lja nje Eu ro pe kao pro jek ta no ve moi s onu stra nu kon cep ta na ci je-drave, te ri to ri jal ne su ve re nos ti i og ra-niene dje lot vor nos ti eu rop sko ga graan stva u sa danjoj po li ti ci. Go-to vo svi kri tiki in te lek tual ci tu po li ti ku dre nev je ro do stoj nom. Nje-

17 J. Ha ber mas J. Der ri da, Af ter the War: The Re bir th of Eu ro pe, FAZ, 23. lip nja. Vi di o to me: . Pai, Me lan ko li ja i re vo lu ci ja: Kul tu ra u pos tko mu nis ti kom op sad no me sta nju, u: I. olovi (ur.) Zid je mr tav, i ve li zi do vi!: Pad Ber lin skog zi da i ras pad Ju gos la vi je, Bib lio te ka XX. vek, Beog rad, 2009., str. 205-235.

18 J. Ha ber mas, Eu ro pa am Schei deweg, Han del sbla tt, 2011.19 Vi di o to me: E. Ba li bar, Ideas of Eu ro pe: Ci vi li za tion and Con sti tu tion, Iris, br. 1,

1. trav nja 2009., str. 3-17, Fi ren ze Uni ver si ty Pre ss. O poj mu me ta po li ti ke vi di: A. Ba diou, Ab rg de mta po li tique, Seuil, Pa riz, 1998., a o poj mu na do la ze e za jed ni ce J.-L. Nan cy, The Ino pe ra ti ve Com mu ni ty, Uni ver si ty of Min ne so ta Pre ss, Min nea po lis Lon don, 1991. i G. Agam ben, Die kom men de Ge mein scha ft, Mer ve, Ber lin, 2003.

22 AR KO PAI

zi ne su ak ci je is pod ra zi ne po vi jes no ga za dat ka. Mo ral ni ban krot vid ljiv je u ko rup tiv nom gra beu u sra zu s nan cij skim ka pi ta lom ba-na ka i tran sna cio nal nih kor po ra ci ja, po li ti kom eli ta otuenih od stvar-nih pot re ba i in te re sa graana naci ja-drava. Ni je li zna ko vi to da je je dan od vo deih nje makih in te lek tua la ca dru ge po lo vi ne 20. sto ljea, kri tiar in stru men tal ne fun kci je me di ja kao in dus tri je svi jes ti, za go vor-nik fe de ral ne Eu ro pe, Ha ns-Mag nus En zen sber ger, na dod je li eu rop ske nag rade Son ni ng 2011. na Sveuilitu u Ko pen ha ge nu be zob zir no na pao Bruxel les/EU kao sje dite udo vine bi rok rat ske ira cio nal nos ti i ban kar ske poh le pe, op tuujui elit ni klub Eu ro pe za iz da ju pros vje-ti telj skih ide ja ko je su omo guile up ra vo tu i tak vu Eu ro pu. Umjes to du ha i kul tu re, eu rok ra ti se ba ve kar te li ma i ban ka ma, sub ven ci ja ma i pro pi si va njem pra vi la stvar no me ivo tu. Um jes to Usta va slo bo de u svr hu dob ro bi ti po li tike za jed ni ce eu rop skih graana, na dje lu je fari-zej ski duh zab ra na i san kci ja, bi rok rat skih pra vi la i teh nok rat ske do sa-de iza ko je se skri va pre zir de mok ra ci je i nje zin de cit.20 Sa me old sto ry kao da se po vi je st po nav lja u cik lu si ma. Is to je pi sao i Miro s lav Kr lea 1930-ih go di na u svo jim ese ji ma o Eu ro pi, Bal ka nu i ma lo-graan skoj lju ba vi spram hr vat stva.21 Sa mo je raz li ka u to me to En zens-ber ger pri pa da tzv. jez gri Eu ro pe, a Kr lea nje zi nim ru bo vi ma.

U oba sluaja ra di kal na kri ti ka Eu ro pe kao stvar ne fan taz me, ko ja se sim bo liki ko di ra spo me nom Bruxel le sa, eu rok ra ta i nan cij skih kar tela glo bal ne eko no mi je, sa mo je jed na od bes kraj no mno go va ri-jan ti tzv. Kul tur kri tik. Sto ga ni je ri je o ra di kal noj kri ti ci, ne go o kri-ti ci ideo lo gi je Eu ro pe kao neo li be ral no ga udo vita bez sa me kri ti ke oruja ove kul tu ral ne kri ti ke. Kri ti ka ideo lo gi je nemona je la men-ta ci ja o sa mom pred me tu kri ti ke bez ra di kal ne prom je ne uv je ta ko ji rep ro du ci ra ju drutve nu stvar no st kao ilu zi ju ili fan taz mu.22 U tom

20 H.-M. En zen sber ger, San ftes Mon ster Brssel oder die En tmndi gu ng Eu ro pas, Edi-tion Suh r ka mp, Fran kfu rt/M., 2011.

21 Ti pi na je ev rop ska po ja va da su naj ve e ev rop ske is ti ne iz go vo re ne is pod vje a la, na stra ti ti ma, po tam ni ca ma i gol go ta ma, a te ras pe te i pop lju va ne is ti ne pos ta ju ev rop ske zas ta ve i vi jo re se vje ko vi ma. Ime na po ni e na i pop lju va na, ime na i go sa na pre zi rom i po zi tiv nim za ko ni ma, ime na pre ga e na ci niz mom jav nog mi lje nja kao sra mo te pos ta ju ev rop ski svje tio ni ci ko ji svi jet le zah val nim po ko lje nji ma kao je di na na da u koz mo su. [...] Tri de se tak na ro da pu tu je da nas Ev ro pom, a sva ki od tih na ro da no si u ru ci stak le ni lji ljan svo je na rod ne ne vi nos ti. Za ljub ljen sam u se be sva ki taj po je di ni ev rop ski na rod kre e se nap ri jed s pog le dom up r tim nat rag, spram svo je ta koz va ne na rod ne pro los ti, kao Dan teo vi kri vi pro ro ci s li cem zav r nu tim spram stra nji ce u dva de se tom pje va nju Pak la. M. Kr le a, Ev ro pa da nas, u: Ese ji i lan ci III, Sab ra na dje la Mi ros la va Kr le e u 50 sve za ka, Os lo bo e nje-Mla do st, Sa ra je vo, 1979., str. 16-17,

22 Vi di o to me: T. Eag le ton, Ideo lo gy: An In tro duc tion, Ver so, Lon don New Yo rk, 1991.

23Le vi ja tan od por cu la na

je smis lu kraj ilu zi ja o eu rop skom bla gos ta nju i sta bil nos ti is to dob no kraj jed ne uni ver zal ne ideo lo gi je (neoli be ra liz ma) u po seb nom te ri to-ri jal no me kon tek stu (Eu ro pa u pro ce su proire nja na Is tok i Bal kan). U ovom sluaju ri je je, da ka ko, o Eu ro pi kao neo kon zer va tiv noj ideo lo gi ji spa sa i sta bil nos ti. O ko joj je to Eu ro pi uo pe ri je kao kon sti tu tiv noj ne gaci ji ove Eu ro pe te o ko jem i kak vom euro pej-stvu? Je li ri je o pa te tinom elit nom shvaanju eu rop sko ga iden ti te-ta sa zvu ci ma Beet ho ve no ve Ode ra dos ti kao uvo da u neo ko lo ni jal ni gra be ne raz vi je nih ze ma lja Bal ka na i Is to ka eko nom sko-kul tu ral nim sred stvima ili pak o eu ro pej stvu dru kije ga smje ra? Oito je da dru-gi/drukiji smjer Eu ro pe pret pos tav lja jo uvi jek nje zi ne kon sti tu tiv ne i re gu la tiv ne ide je za is tin sko dje lo va nje. Meu ide ja ma ko je da nas ima ju dru go znaenje za ci je lo su so li dar no st i brat stvo u jed na kos ti. Te se ide je ne od no se na pa ro le pro pa log real no ga so ci ja liz ma, ne go na bor bu za rad nika pra va u do ba re ce si je i kri ze neo li be ral no ga ka-pi ta liz ma, po tom graan ska/drav ljan ska pra va imig ra na ta u EU kao nep riz na to ga po li tiko ga sub jek ta eu ropsko ga no vo ga iden ti te ta i, na-pos ljet ku, bor bu za ljud ska pra va i pra va ko ja pri pa da ju pos tmo der no-me sklo pu svi jes ti o ug roenos ti pri rod ne oko li ne. Eu ro cen tri zam za to tre ba shva ti ti iz pos ve dru kije per spek ti ve.

Ni poto se ne ra di o iz vanj skoj ko lo nizaci ji dru gih na ro da, dr-ava, te ri to ri ja u po vi jes ti svim dis po zi ti vi ma moi, ne go po naj pri je o unu tar njoj pa ci ka ci ji kri tiko ga ot po ra ideo lo gi ji Eu ro pe kao tvrave neo li be ral ne eko no mi je i neo kon zer va tiv ne, po pu lis tike po-li ti ke. Prob lem s eu ro cen trizmom uto li ko je vei uko li ko se is to dob no kri ti ka ne us mje ri na nje go vo dje lo va nje u us pos tav lja nju dis kur sa sta bil nos ti i nor ma li za ci je. U tak vom sklo pu prom je na po li tike vlas ti unu tar na cio nal ne drave des ni ca vs. lje vi ca ni je od pre sud-ne vanosti ako je eko nom sko-po li tika pa ra dig ma vla da nja preos ta la nep ro mi je nje nom. To je u svo jim pre da va nji ma o bio po li ti ci 1970-ih go di na ve jas no ustvr dio Fou cau lt.23 Za to des ni po pu liz mi s tzv. post-po li tikim voama ko ji sje di nju ju u svo jim prag ma tinim po litika ma pri vat ne in te re se kor po ra ci ja, me di ja i spek tak la ni su vie iz nim ka, ve pra vi lo ko je go to vo da ima sna gu per ma nen tno ga iz van red no ga sta nja u sa moj de mok rat skoj pro ce du ri. Ber lus co ni je eu rop ska pa ra dig ma glo bal ne pos tpo li ti ke. Mogue ju je ime no vati in teg ral nim spek tak-lom me dij ske plu tok ra ci je. Um jes to kla sinih de mok rat skih vr li na,

23 M. Fou cau lt, Power/Knowledge: Se lec ted In ter views and Ot her Wri tin gs 1972-1977. (ur. C. Gor don), Pan theon Boo ks, New Yo rk, 1980.

24 AR KO PAI

is ti ne, pote nja, as ti i pra ved nos ti, bo gat stvo u ru ka ma jed no ga ili vie oli gar hij ski um reenih ka pi ta lis tikih po du zet ni ka pos ta je uv je-tom mo gunos ti po li ti ke uo pe. Koli ko se god po jam plu tok ra ci je kao mo der no ga izo paenja de mok rat sko ga po ret ka po ve zu je s SA D-om u 20. sto ljeu, ni je teko zak ljuiti da Eu ro pu ta kav mo del vla da vi ne pot pu no dis kre di ti ra uto li ko vie to je ideo lo gij ski hib rid pos tfaiz ma i neo li be ra li zma, vje re u do mo vi nu i fun da men ta li zam trita, u za-viaj ni ku lt na ci je i ma te ri jal ne vri jed nos ti Za pa da.

Eu ro cen tri zam kao unu tar nja po vi jes na bit za pad njake ci vi li za-cij ske mi si je moe se uv jer lji vo de kon strui ra ti sa mo on da kad je pos ri je di is to dob no tros tru ka ope ra ci ja:a. Kri ti ka Eu ro pe kao kri ti ka ideo lo gij sko-po li tike zlo po ra be nje zi nih

kon sti tu tiv nih ide ja u dru ge svr he.b. Kri ti ka Eu ro pe kao kri ti ka mo no cen triz ma i lo go cen triz ma, mi si je

tzv. po vi jes nih na ro da ili na ro da-drava jez gre u odno su na na rode--drave ru ba, pris va ja nja Eu ro pe u ime jed no ga iz vo ra ili te me lja ide je (npr. sa danja pos tse ku lar na ob no va ide je kr an ske Eu ro pe u pas to ral nim po ho di ma rim sko ga pa pe Be ne dik ta XVI.).

c. Kri ti ka Dru go ga kao ne-za pad njako ga Dru go ga zbog doki da nja uni ver zal nih ide ja li be ra liz ma i de mok ra ci je u real no-pos to jeem sus ta vu glo bal no ga ka pi ta liz ma (Ki na i Ru si ja). Ov dje tre ba na gla si-ti da se ne ra di o ob no vi Wit tfo ge lo ve kri ti ke ori jen tal no ga des po-tiz ma kao mar ksov ske she me po vi jes no ga raz vit ka Za pa da i Is to ka, ko ju je ma te ri ja lis tiki preok re nuo iz He ge lo ve lo zo je po vi jes ti.

Po to nja je kri ti ka u pra vi lu reak tiv na. Na je e po ka zu je dru gu stra nu Ja nu so va li ca kul tur no ga pe si miz ma kao teo ri je o de ka den ci ji za pad njake ci vi li za ci je i Eu ro pe nav las ti to. Meutim, nje zi na je po-tekoa u to me to se kri ti ka Dru go ga kao ne-za pad njakoga Dru go ga smat ra eu ro cen triz mom dru gim sred stvi ma. Nai me, ako se ra di o obra-ni vri jed nos ti uni ver zal nih ide ja Za pa da (Eu ro pe ili Ame ri ke), on da je tak va ob ra na ideologij sko-po li tika i pos ljed nji joj je cilj us pos ta va na ruene he ge mo ni je Za pa da. Naj bo lji prim jer tak ve kri ti ke Dru go ga je st kri ti ka is lam sko ga fun da men ta liz ma u oz log laenom Hun tin g-tono vu teo re mu o su ko bu ci vi li za ci ja.24 Is tin ska kri ti ka Dru go ga kao

24 S. Hun tin gton, The Cla sh of Ci vi li sa tio ns and the Re ma ke of Wor ld Order, Si mon & Schus ter, 1996., o to me vi di: M. Rie seb ro dt, Die Rckke hr der Re li gio nen: Fun da-men ta lis mus und der Kam pf der Kul tu ren, C.H. Be ck, Mnchen, 2001. i . Pai, Po li ti ka iden ti te ta: Kul tu ra kao no va ideo lo gi ja, Iz da nja An ti bar ba rus, Zag reb, 2005., str. 136-169.

25Le vi ja tan od por cu la na

ne-za padnjako ga Dru go ga ni je tek kri ti ka par ti ku lar nos ti kul tu ra i ne dos ta jue uni ver zal nos ti pra va i ljud skih slo bo da iz van Za pa da. To je is to dob no kri ti ka po li tike an ti mo der nos ti u zna ku pov rat ka re li gi-je. Ni ti do gaaji arap sko ga pro ljea 2011. go di ne ni su jo pot vr di li ka ko je uis ti nu ri je o de mok rat skim preok re ti ma i se ku lar noj na ra vi ra di kal nih prom je na u Egip tu, Tu ni su, Li bi ji. Pi rom je za zi va nje ne kog epo hal no ga do gaaja u ruenju to ta li tar nih po re da ka s is lam skom le gi-ti ma ci jom u tim drava ma to tal ni promaaj po li tike ana li ze zbi va nja (Ba diou i iek). U glo bal no me po ret ku re li gi ja sa da zau zi ma mjes to no ve ideo lo gij ske le gi ti ma ci je. Kul tu ra kao no va ideo lo gi ja is pranju-je bit tvor be svi je ta iz uni ver zal ne po vi jes ti ide ja ko je su ob li ko va le Eu ro pu od novoga vi je ka do kra ja 20. sto ljea. Ipak, ov dje je ri je o sug las nos ti dvi je naiz gled sup rot stav lje ne teo rij ske ori jen ta ci je: no vo-v je kov ne tran scen den tal ne lo zo je sub jek ta i pos tmo der ne de kon-struk tiv ne kri ti ke uni ver zal nos ti. Pi ta nje o Eu ro pi da nas za pris ta li ce oba shvaanja bit no je pi ta nje ne vie o vla da vi ni i moi za pad njake ci vi li za ci je u pos tim pe ri jal no do ba. To je zap ra vo pi ta nje smis la svi je ta na kon ras pa da glo bal no ga svjet sko ga po ret ka i nje go ve ideo lo gij sko--po li tike ilu zi je da je ka pi ta liz mu kao sus ta vu drutve ne proiz vod nje ivo ta prim je ren je di no li be ral no-de mok rat ski po re dak kao nje gov le gi ti ma cij ski ok vir.25

Do ba kra ja ilu zi ja znai da je ka pi ta li zam dje lot vo ran i bez li be ral ne de mok ra ci je. Taj zaok ret u shvaanju od no sa eko no mi je i po litike ima bit ne pos lje di ce za ra zu mi je va nje od no sa Eu ro pe i svi je ta u glo bal no do ba. Po naj pri je, ti me se ras ki da s ide jom ka ko je ka pi ta li zam nuno oz bi lje nje ide je li be ral ne slo bo de po je din ca. Us pon Ki ne u glo bal noj eko no mi ji do jed nog od vla da juih sub jekata/aktera uka zu je na kraj ilu zi je o ideo lo gi ji ljud skih pra va i slo bo da kao or na men ta li be ral no ga ka pi ta liz ma. Ko nano va lja od vo ji ti slo bo du po je din ca od nje go va svo-enja na pri vat no ga vlas ni ka rad ne sna ge na tritu. Po to nje ni je oz bi-lje nje ide je slo bode, ne go to tal ni ni hi li zam i des truk ci ja ide je ov je ka. Eu ro pa sto ga ne moe bi ti milje na ni u kak voj neo li be ral noj rav no tei od no sa sna ga iz meu ame riko ga ha rd trino ga in di vi dua liz ma i eu rop sko ga so ft drutva bla gos ta nja (wel fa re so cie ty). Ve je u na ve de noj sin tag mi ri je o re vi zi ji. Um jes to ide je drave bla gos ta nja ko ja se sruila u Eu ro pi kra jem 1970-ih ka da nas tu pa neo li be ra li zam u

25 Vi di o to me: S. i ek, Li vi ng in the End Ti mes, Ver so, Lon don New Yo rk, 2010., . Pai, Zaok ret, Lit te ris, Zag reb, 2009. i Pos thu ma no sta nje: Kraj ov je ka i mo gu nos ti dru ge po vi jes ti, Lit te ris, Zag reb, 2011.

26 AR KO PAI

eko no mi ji i neo kon zer va ti vi zam u po li ti ci i kul tu ri, a kon ce pt drave pret pos tav lja ra za ra nje nad zor nih me ha ni za ma drutva kao slo bod ne ig re trita i za jed nikih in sti tu ci ja so li dar nos ti um reenih po je di na ca, po jam drutva bla gos ta nja ne svo di se na ak tiv no ga graani na u bor bi s po li tikim in sti tu ci ja ma drave. Sa da je stvar is tov jet na ne ga tiv noj kon sti tutivnos ti Eu ro pe kao nad na cio nal ne po li tike za jed ni ce. Dru-tvo bla gos ta nja je drutvo spek tak la ili drutvo doiv lja ja (Ger ha rd Schul ze) pos tmo der ne kul tu re sti lo va ivo ta. No, taj je po jam am biva-len tan uto li ko to se um jes to prok la mi ra ne plu ral nos ti iz bora (sti lo va ivo ta) sve svo di na no vi ob lik bi nar nih op re ka iz meu bo ga tih i mo-nih eli ta te pros jene i osi ro maene ma se.26

Od sa mo ga poet ka no vov je kov ne ide je au to no mi je uma u nje go-voj dvoj nos ti kao teo rij sko ga i prak tinoga u Kan ta pod ruje vaenja je dinstva teo ri je i prak se bi lo je re gu la tiv no. Po jam svi je ta ko ji se oz bi lju je kroz ide ju Eu ro pe po jam je svi je ta kao etikoga ob zor ja u be zuv jet no me tre ba nju (Sol len). Eu ro pa je, dak le, svi jet u pro ce su ozbi lje nja re gu la tiv nih ide ja kao kon sti tu tiv ne prak se. To je svi jet koz-mo po lit sko ga po ret ka ide ja i nji ma pri pad ne stvar nos ti.27 U dru go me ob ra tu to is to znai: Eu ro pa ni je zem ljo pis no-geo po li tiki za da ni pro-s tor ili sud bin ski nas ta nje ni te ri to rij na ro di ma nas ta lim na kon pro pas ti Rim sko ga Car stva, ve tvor ba uni ver zal ne po li tike za jed ni ce, sklop du hov nih vri jed nos ti, za jed niki bi tak i svjet sko-po vi jes ni pro ces iz-grad nje vjeno ga mi ra.28 U is ka za no me se po mi ru ju ide je Kan ta i He ge la, Hus ser la i Va lrya, Or te ge y Ga set ta i Hei deg ge ra, Ha ber ma sa

26 Vi di o to me: J. Ha ber mas, Die pos tna tio na le Kon stel la tion und die Zu kun ft der De-mok ra tie, u: Die pos tna tio na le Kon stel la tion. Po li tis che Es says, Suh r ka mp, Fran k-furt/M., 1998.

27 J. Der ri da, The Ot her Hea di ng: Re ec tio ns on to days Eu ro pe. In dia na Uni ver si ty Pre-ss, In dia na po lis, 1992. Zna ko vi to je da se u Der ri dai nom pro mi lja nju ide je Eu ro pe i po li ti ke kao onog na do la ze e ga u au ten ti noj for mi po li ti ke gos top rim stva, pri ja telj-stva, da ra za jed ni ce, ide ja koz mo po lit sko ga po ret ka do vo di u sve zu s be zuv jet nim eti-kim i nom ute me lje nja no ve Eu ro pe iz van svo e nja na neo li be ral ni eko no mi zam i teh nok rat sku po li ti ku od lu i va nja u real nim ok vi ri ma EU. Vi di: J. Der ri da, The Rig ht to Phi lo sop hy From The Cos mo po li ti cal Poi nt of View (The Exam ple of An In ter na-tio nal In sti tu tion), u: Et hi cs, In sti tu tio ns, and the Rig ht to Phi lo sop hy, Rowman & Lit tle e ld Pub lis he rs, Inc., Lan ham, Boul der New Yo rk Oxfo rd, 2002., J. Der ri da, On Cos mo po li ta ni sm and For gi ve ne ss, Rout led ge, Lon don New Yo rk, 2001. O ide ji koz mo po lit sko ga po ret ka u glo bal no do ba vi di: D.Archibugi (ur.), De ba ti ng Cos mo-po li ti cs, Ver so, Lon don New Yo rk, 2003.

28 Vi di o to me: P. Slo ter di jk, Fal ls Eu ro pa erwac ht: Ge dan ken zum Prog ram ei ner Welt-mac ht am En de des Zei tal te rs ih rer po lit scher Ab sen ce, Suh r ka mp, Fran kfu rt/M., 2002., K.P.Liesmann, Der Auf ga ng des Aben dlan des: Ei ne Re kon struk tion Eu ro pas, Son der za hl, Wien, 1994.

27Le vi ja tan od por cu la na

i Der ri dae. Ono to ni je, ali tre ba bi ti, pri pa da vri jed nos ti ma. Bez ide je na do la zeega ko je ni je, ali tre ba bi ti u re gu la tiv no me smis lu, ne moe bi ti ni kon sti tu tiv nih ide ja ko je od reuju stvar no st u nje zi noj sloenoj ig ri eko nom skih, prav no-po li tikih i kul tur nih po redaka znaenja. Vri-jed nos ti, dak le, ima ju od no vo ga vi je ka ne tek re gu la tiv no znaenje, ne go po naj pri je znaenje ne ga tiv ne kon sti tu tiv nos ti po ret ka ko ji se idej no us pos tav lja pod ime nom Eu ro pe i eu rop sko ga iden ti te ta. Pod poj mom ne ga tiv ne kon sti tu tiv nos ti valja ra zum je ti po kuaj nor mi ra nja drutve nih pro ce sa mo der ni za ci je i po li tike prak se ko ja stva ra no vi po re dak ide ja suk lad no Spi no zi no me shvaanju slo bo de kao cau sa sui u smis lu om ne de ter mi na tio est ne ga tio. to se us pos tav lja nor mom ni-je tek ono to treba bi ti etiki za da no. Ri je je o du hu za ko na. Iz nje go-ve moi nas ta je ok vir de mok rat skih pra vi la ig re u ok ruju te ri to ri jal no od reeno ga kon cep ta na ci je-drave. Ni je sto ga neo bino da e ci je la po vi je st mo der nih ide ja Eu ro pe i nje zi ne stvar nos ti bi ti u prije po ru, su ko bi ma, u zna ku uto pij skih pro je ka ta i rea lis tikih, to vie prag ma-tinih rjeenja, ko ja ne sa mo da ni su u skla du s ide ja ma i vri jed nos ti ma Eu ro pe uo pe, ne go su da nas u do ba glo bal no ga svjet sko ga po ret ka, eko nom ske i po li tike kri ze neo li be ra lizma, uve li ke raz lo gom pre ispi-ti va nja smis la Eu ro pe uo pe, a ti me i sa mih ide ja ko je su ob li ko va le ovaj po vi jes ni pro je kt.

Ne ga tiv na kon sti tu tiv no st ni je pu ka ne ga ci ja us tav no-prav ne iz-grad nje drave ili u sluaju uje di nje nja Eu ro pe fe de ra tiv no ga us troj-stva po li tike za jed ni ce na ci ja-drava. Nap ro tiv, ra di se sa mo o no vom naelu kon sti tu tiv nos ti. On ne pret ho di re gu la tiv nim ide ja ma, ne go se us pos tav lja tek on da kad re gu la tiv ne ide je gu be svo je ap rior no vae-nje kao to je, prim je ri ce, me to dika od sut no st Boga u svje tov no me po ret ku mo der ne de mok ra ci je.29 Ne ga tiv no st se kon sti tu tiv nos ti tre ba shva ti ti ana log no poj mu di ja lek tike ne-i den tinos ti. Mo del za to je Ador no va ne ga tiv na di ja lek ti ka s nje zi nom kljunom pos tav kom isti-na ni je cje li na.30 Suv re me nu po li tiku tvor bu Eu ro pu moemo otu da shva ti ti kao ne ga tiv nu kon sti tu tiv no st. Nemoguno st za jed nikoga dje-lo va nja u for mi nad na cio nal ne (fe de ra tiv ne) po li tike moi proiz la zi otu da to Eu ro pa ni je ni sa vez drava (kon fe de ra ci ja), a ni ti ugo vor ni sa vez meuna rod nih prav nih sub je ka ta kao to su na cio nal ne drave (Li sa bon ski ugo vor).31 Budui da se nje zi na tvor ba zas ni va na ide ji

29 G. Agam ben, The Sta te of Excep tion, Chi ca go Uni ver si ty Pre ss, Chi ca go Lon don, 2005.30 T. W. Ador no, Ne ga ti ve Dia lek tik, Suh r ka mp, Fran kfu rt/M., 1980. 2. izd.31 Vi di o to me: J. Ha ber mas, Der eu ro pis che Na tio nal staat un ter dem Dru ck der Glo-

ba li sie ru ng, Bltter fr deut sche und in ter na tio na le Po li tik, 1998.

28 AR KO PAI

ne-i den tinos ti cje li ne (nad na cio nal ne po li tike za jed ni ce) i di je lo va (na ci ja-drava kao sub je ka ta pro ce sa uje di nje nja), ne mo gue je dje lo-vanje pre ma naelu le gi ti ma cij ske uin ko vi tos ti vla da vi ne ko ja proiz-la zi iz shvaanja eu rop sko ga su ve re no ga na ro da. Za to se na pe to st ko ja od reuje prob lem kon sti tui ra nja mo der nih de mok rat skih po re da-ka iz meu su ve re nos ti na ro da i po li tiko ga sub jek ta graanina pre no si na ra zi nu nad na cio nal ne po li ti ke. Ona je ne-i den tino st kao tak va, a to ima ne sag le di ve pos lje di ce po ned je lot vor no st i nev je ro dostoj no st po li tike ide je Eu ro pe uo pe u do ba preus troj stva glo bal no ga svjet-skog po ret ka. Ne svje doimo kra ju ide je Eu ro pe kao tak ve, ka ko tvr de ne ki apo ka lip tiki gla so vi kon zer va tiv ne ob no ve ide je meuna rod-no ga po ret ka s ja kom na ci jo m-dravom u sre ditu. Pos ve sup rot no, svje doimo kra ju jed ne nuno i neiz bjeno pro maene ide je Eu ro pe i nje zi ne kao tine stvar nos ti u zna ku ras pa da neo li be ra liz ma u eko no-mi ji te neo kon zer va ti viz ma i des no ga po pu liz ma u po li ti ci. Taj ras pad ima cr te svo jev r sne no ve kul tu re ko ja je po svo jim do se zi ma pa ra dok-sal no ga uin ka.

3. Ban krot po li ti ka iden ti te ta: kse no fo bi ja i kul tu ral ni ra si zamJed na od naj znaaj ni jih ra di kal nih kri ti ka ma sov no ga bar bar stva

kao na do la zee znaajke eu rop ske kul tu re bi la je ne sum nji vo knji ga Or te ge y Ga set ta Po bu na ma sa ob jav lje na 1930. go di ne.32 Te melj ne pos tav ke tog dje la kao di jag no ze du ha vre me na 20. sto ljea osta le su do da nas, i to ne sa mo za pris ta li ce li be ral ne kri ti ke kul tu re neo bo ri-vim. Moemo ih in ter pre ta cij ski saeti u eti ri prob lem ska sklo pa:1. ovje k-ma sa u svo jem ne zad rivom de mok rat skom po ho du spram

in sti tu ci ja moi po li ti ke na dom jeta va po jam du hov ne eli te sro za-va njem ide ja na vul gar ni je zik eko nom ske lo gi ke pro ta.

2. Po li tika ar ti ku la ci ja ma se pret pos tav lja gu bi tak in di vi dual nos ti i au ten tinos ti eg zis ten ci je, to do vo di do otuenos ti eli te i nje zi ne drutve ne apa ti je te do nas tan ka novih ob li ka du hov ne per ver zi je u svi je tu ivo ta (od in dus tri je svi jes ti do me dij sko ga spek tak la).

3. Hi per de mok ra ci ja kao pri vid ak tiv no ga sud je lo va nja graani na u jav-nim pos lo vi ma um jes to sup til ne kom pe ten tne ras pra ve o bi ti stva ri zah ti je va ni ve li ra nje sve ga na ek vi va le nt pros jenos ti pre ma uzo ru nas ta lom iz trino ga me ha niz ma rep ro duk ci je ma sov no ga drutva.

32 J. Or te ga y Ga se tt, Po bu na ma sa, Gol den mar ke ti ng, Zag reb, 2003. Sa pa njol sko ga pre ve la D. Geri Ko ren.

29Le vi ja tan od por cu la na

4. Pa ra do ks je ove ma sov ne psi ho pa to lo gi je mo der ne u to me to se u ime ide ja jed na kos ti, brat stva i pra ved nos ti kao te me lja de mok rat-sko ga po ret ka is ti ne ne us pos tav lja po li tiki po re dak prim je ren ide ja ma ma sov ne de mok ra ci je, ne go nje go va pri vid na sup rot no st auto ri tar ni i to ta li tar ni po re dak nes lo bo de ko ji dje lu je ideo lo gij-sko-po li tiki u ime kla se, na ro da, ra se, kul tu re, i to ne kao ne pos red-ni de mok rat ski po re dak, ve kao rep re zen ta tiv ni mo del ra di kal ne pseu doe li te moi.33

Pr vi sklop od no si se na vla da vi nu ka pi ta lis tike eko no mi je kao ma-sov ne kul tu re u svim pod ruji ma svi je ta ivo ta. To je car stvo nunos ti ko je pod jar mlju je car stvo slo bo de na taj nain to mi je nja sam ka rak ter um jet nike proiz vod nje u kul tur nu in dus tri ju. Eu ro pa je do da nas u od-no su na Ame ri ku preos ta la spo jem za la zee elit ne i uz la zee ma sov ne kul tu re, a nje zi na je ori jen ta ci ja spram ouva nja uz vienih kul tur nih vri jed nos ti koje tre ba po du pi ra ti jav ni sek tor (drav ne sub ven ci je i fon-da ci je) pred met suv re me nih kul tur nih po li ti ka. Sve one da nas uz miu pred dik ta tu rom trita i zah tje va pos tmo der ne eko no mi je vi zual nih ko mu ni ka ci ja. Pri tom je zna ko vi to da se i sam po jam kul tur ne industri-je, ko ji je sko vao Ador no u kri ti ci ame rike ma sov ne kul tu re za ba ve i rek la ma, preob raava u no vi ob lik krea tiv nih in dus tri ja (di za jn, IT sek tor, us lu ge).34 Prom je na znaenja po ka zu je ek si bil nu pri ro du glo bal no ga ka pi ta liz ma u no vom shvaanju eko no mije kul tu re, a tek po tom prom je nu u shvaanju smis la kul tu re uo pe.

Dru gi sklop po ka zu je na ko ji se nain mi je nja po loaj tra di cio nal-nih jav nih in te lek tua la ca u proiz vod nji kri tiko ga dis kur sa. Ma sov no drutvo poiva na prag ma tinom kon cep tu zna nja. Ideal hu ma nis tike kul tu re nes ta je pred be zob zir nom lo gi kom trita ili tzv. stvar nim pot re ba ma drutva. Um jes to uni ver zal no ga zna nja, sa da su pot reb ne po seb ne strune kom pe ten ci je za ek si bil no do ba glo ba li za ci je. To je kon ce pt jav no ga zna nja kao ro be spre mne za pro da ju na tritu (ready--made knowled ge) neo vis no o nje go voj upo rab noj vri jed nos ti, da se

33 Vi di o to me iz raz li i tih teo rij skih smje ro va tek sto ve P. Slo ter dij ka, Die Ve rac htu ng der Mas sen: Ver su ch ber Kul tu kmpfe in der mo der nen Ge sellscha ft, Suh r ka mp, Fran kfu rt/M., 2000. i S. Gnze la, Der Beg ri ff der Mas se in Phi lo sop hie und Kultur-theo rie (I-II), Dia lek tik, br. 2/2004., F. Mai ner, Ham bu rg, 2004.

34 Vi di o to me: F. Mul he rn, Cul tu re/Metaculture, Rout led ge, Lon don New Yo rk, 2000. i J. Har tley, From the Con scious ne ss In dus try to Crea ti ve In dus tries: Con su me r-crea ted con te nt, so cial ne two rk mar ke ts, and the growth of knowled ge, u: J. Ho lt/A. Per ren (ur.), Me dia In dus tries: His to ry, Theo ry, Met ho ds, Blac kwe ll, Oxfo rd, 2008., str. 1-26.

30 AR KO PAI

pos luim kla sinim mar ksov skim ka te go ri ja ma. Ko mer ci ja li za ci ja zna nja u ma sov no me drutvu od go va ra ma sov no me dij sko me pred stav-lja ju ov je ka ne vie kao no si te lja drutve nih ulo ga, ne go kao sub jek ta/aktera raz no li kih sti lo va ivo ta. U tom per ver zno me sta nju zam je ne bi ti za po ja vu, jav no je zna nje u stva ri taj no kor po ra cij sko zna nje a pa ra dig mat ski je prim jer to ga me dij ska pro mo ci ja krea tiv ne teh nike in te li gen cije u sek to ru in for ma cij skih teh no lo gi ja u gu re sav renih teh nok ra ta suv re me ne glo bal ne di gi tal ne kul tu re (sluaj po koj nog Ste-vea Job sa, gu rua Ap pleo vih ino va ci ja po put IP ho na). Ne tre ba smet nu ti s uma da je ov dje ri je o ra di kal noj prom je ni ne sa mo ko ncepta drutva zna nja, ne go i o ko nanom pro ce su do ki da nja i preob raz be jav nih in te-lek tua la ca u sveuilini po gon or ga ni zi ran pre ma naeli ma tran sna cio-nal ne Kor po ra ci je. Re zul tat je to ga, da pa raf ra zi ram Ben di nu gla so vi tu kri ti ku iz da je in te lek tua la ca, pre tvorba au to no mi je i slo bo de uma u ko mer ci jal ni spek ta kl dob ro volj no ga rop stva.35 Bor ba stu de na ta u Eu ro pi i svi je tu pro tiv ko mer ci ja li za ci je vi so ko ga ob ra zo va nja ja san je po ka za telj struk tu ral ne kri ze cje lo kup no ga sus ta va.36 Ka da se zna nje pret va ra u ro bu na tritu, ta da je lo gina pos lje di ca da in te lek tual ci vie ni su mo ral na sav je st drutva i kul tu re. Oni su sa mo pos jed ni ci kul tur no ga ka pi ta la ko ji op sluuju kor po ra tiv ni sus tav ka pi ta liz ma, a nji ho va se fun kci ja za ko no da va ca i tu maa (Z. Bau man) dru-tvene stvar nos ti pret va ra u me dij ski nad zi ra no kruenje in for ma ci ja, po da ta ka i po ru ka. Me diok ra ci ja proiz vo di me diok ri te te, a me dio lo gi ja in ter pre ti ra svi jet ma sov nih ko mu ni ka ci ja u ko jem sve to je st pop ri ma for mu ro be/informacije.

Trei sklop od go va ra privid no me jaanju svi jes ti o vanos ti nad-zi ra nja cje lo kup nog pro ce sa od luiva nja u suv re me noj de mok ra ci ji. Naiz gled kao da smo svje do ci in ten zi vi ra nja de mok rat skih ras pra va. Osim par la men tar nih dis ku si ja, pos vu da se me dij ski pos re du je jav ni di ja log o vri jednos ti ma i do se zi ma slo bod ne po li tike ko mu ni ka ci je. Zahvaljujui no vim me di ji ma di gi tal na kul tu ra u vir tual no me pros to ru ot vo ri la je pros tor cyber de mok ra ci je, a drutve ne mree omo guile su nad zor nad [ne]tran spa ren tnim zbi va nji ma u suv re me nom drutvu. U

35 Vi di o to me: J.-F. Lyo ta rd, To mb of the In tel lec tual, u: Po li ti cal Wri tin gs, Uni ver si ty of Min ne so ta Pre ss, Min nea po lis Lon don, 1993., str. 3-8, F. Fu re di, Whe re Ha ve All The In tel lec tua ls Go ne? Con fron ti ng 21st Cen tu ry Phi lis ti ni sm, Con ti nuum, Lon don, 2004. . Pai, Mo ne po kor nos ti: In te lek tua lac i bio po li ti ka, Iz da nja An ti bar ba rus, Zag reb, 2006.

36 Vi di o to me: R. Mun ch, Glo ba le Eli ten, lo ka le Au to ri tte n:Bil du ng und Wis sen scha ft un ter dem Regi me von PISA, McKIn sey&Co., Suh r ka mo, Fran kfu rt/M., 2009.

31Le vi ja tan od por cu la na

nje mu eko no mi ja, po li ti ka i kul tu ra fun kcio ni ra ju kao mrea (ne two rk) u sus ta vu kom plek snos ti. Vie ne ma hi je ra hi ja i jed nog sre dita od-luiva nja.37 Hi per de mok ra ci ja je, meutim, pri vid de mok ra ci je. To je gro tes kna ka ri ka tu ra de mok ra ci je up ra vo za to to se ni o emu stvar no ne od luuje unu tar ki ber ne tike mree. Um jes to moi prom je ne sta nja, um jes to prom je ne eu rop sko ga iden ti te ta u smje ru od ri ca nja od se-binih in te re sa na ci ja-drava, po gub no ga na cio nal no ga par ti ku la riz ma, kri ti ke sro za va nja kon cep ta jav no ga inte re sa na pri vat ni in te res ka pi ta-lis tikih kor po ra ci ja, na dje lu je ba bi lon ski kaos im plo zi je in for ma ci ja. Od in te rak tiv no ga uma u ko mu ni ka ci ji naj vei pro t ima ju up ra vo tran sna cio nal ne me dij ske kor po ra ci je bu dui da je sek tor IT (In for-ma tion Tec hno logy) uv jet mo gunos ti sva kog di ja lo ga u te le mat skim drutvi ma da nas. Pos lje di ca ovog jav no ga dis kur sa hi per de mok ra ci je je na je e to tal na hi per tro ja bar bar stva, vul gar nos ti i te ro ra gla sa na ro da nad ma nji nom. U ovom sluaju uis ti nu je pos ri je di od maz da masov ne kul tu re nad preos ta ci ma one is tin ske eli te du ha prot je ra ne na kraj nje ru bo ve svo jeg pos ljed njeg utoita u vir tual no me pros to ru. Kao al ter na ti va ovom sta nju rav no dunos ti ili pri vid ne in te rak tiv nos ti koja zav rava u in ter pa siv nos ti de mok rat sko ga djelo va nja, po kuava se ra di kal no pro mi je ni ti struk tu ral ni pred loak me di ja i ko mu ni ka ci je.38 Kul tu ral na bor ba (Kul tur kam pf) na taj nain za do bi va sve znaajke an ti ka pi ta lis tikih stra te gi ja me dij skih po li ti ka ot po ra u eu rop sko me me dij sko me pros to ru.39

et vrti je sklop pa ra dok sa lan. U kla sino me ob janje nju teo ri je Kul tur kri tik, to vri je di on da ne sa mo za Or te gu y Gas se ta ve i za Spen gle ra, T. S. Eliot ta, Ben du, Va lryja, E. Jnge ra i dru ge za go vor ni-ke vi so ko ga du ha Eu ro pe i nje zi nih vri jed nos ti kao idea la, uo biaje no se tvr di da je nas ta nak to ta li tar nih po re da ka, kao to su bi li faizam i ko mu ni zam u Za pad noj i Is tonoj Eu ro pi, pos lje di ca dje lo va nja ma-sov ne psi ho lo gi je pok re ta u ko joj se ka riz mat ski voa po jav lju je kao kris ta li za ci ja dje lo va nja ov je ka-ma se. Sr dba pot laenih ma sa40 ko je ula ze na po li tiku po zor ni cu spram klas no i kul tu ral no od vo je nih eli ta

37 Vi di o to me: T. Ter ra no va, Networkculture: Po li ti cs for the In for ma tion Age, Plut to Pre ss, Lon don Ann Ar bor, 2004.

38 R. Pfal ler, Die Il lu sio nen der an de ren: ber das Lus tprin zip in der Kul tur, Edi tion Suh r ka mp, Fran kfu rt/M., 2002.

39 Vi di o to me: G. Lo vi nk, Da rk Fi ber: Trac ki ng Cri ti cal In ter net Cul tu re, The MIT Pre ss, Cam brid ge Mas sac hu set ts, Lon don, 2003.

40 P. Slo ter di jk, Zo rn und Zeit: Po li tis ch-psycho lo gis che Ver su ch, Suh r ka mp, Fran k-furt/M., 2006.

32 AR KO PAI

od veine drutva ar ti ku li ra se u ma sov no me pok re tu ko ji moe ima ti sa mo raz liite for me in teg ra ci je i ho mo ge nos ti, ali je u bi ti uni ver za lan po svo jim temelj nim od red ni ca ma:1. ideo lo gi ji par ti ku lar ne uni ver zal nos ti (kla sa, na ci ja, ra sa, vje ra kultura);2. au to ri tar noj struk tu ri po li tiko ga dje lo va nja naelo ne do dir lji vo ga

Voe;3. psi ho loko-po li tikom res sen ti men tu spram Dru gih ili doiv lja ju

rtve i po vi jes ne nep rav de svo je kla se, na ci je, ra se, kul tu re;4. na si lju i te ro ru spram et niki i kul tu ral no dru kijih (stran ci, use lje-

ni ci, apat ri di);5. iz van red nom sta nju ko je do ki da prav ni po re dak na te ri to ri ju na ci je-

-drave i prog laava iz nim ku pra vi lom unu tar li be ral no-de mok rat-sko ga po ret ka vla da vi ne za ko na. Na dje lu je bio po li tika re gu la ci ja use lje nitva u priv re me nim lo go ri ma ili prih vat nim cen tri ma gdje po li ci ja preu zi ma ulo gu za ko no dav ne vlas ti i hu ma ni tar nih or ga ni-za ci ja i gdje se seg re gacijska prak sa no vo ga apar thei da op rav da va si gur nos nim raz lo zi ma ue na cio nal ne i ire nad na cio nal ne po li-tike za jed ni ce.41

Ov dje je vano is tak nu ti da se kroz tra ga nje za shvaanjem eu rop-sko ga po li tiko ga graani na kao gu re po li tike in teg ra ci je kul tu ralno raz dvo je nih na ci ja-drava ot va ra te melj ni prob lem suv re me ne Eu ro pe i nje zi ne stvar ne po li tike ne moi u glo bal no me po ret ku. Is kljuenje iz kor pu sa po li ti ka iden ti te ta u no vom eu rop sko me kon tek stu od no si se na ka te go ri je sta nov nitva ko je ni su po li tiki priz na te ili su to tek dje lo mino.

Tvor ba eu rop sko ga graanstva sto ga je pro je kt tran sna cio na lo ga koz mo po lit sko ga po ret ka ko ji u prak si da nas pop ri ma pos ve sup rot ne uin ke. Ve je uvoenjem engen sko ga sus ta va nad zo ra tzv. vanj skih gra ni ca EU, ko je su istodob no zap ra vo unu tar nje gra ni ce, pot vrena ri gid na po li ti ka is kljuenja ne-eu rop skih graana. Dru gim ri jeima, sve vei do la zak use lje ni ka iz Af ri ke, Azi je, sta nov ni ka drava Is tone Eu ro pe u zem lje EU eko nom ska imig ra ci ja kao po li tiki prob lem par excel len ce 21. sto ljea re zul ti ra poj mom ile gal nos ti. Meutim, ile gal no st ni je ni kak va skri ve no st i taj no st. Ile gal na je imig ra ci ja is to ono to De leu ze smat ra za ko rup ci ju u um reenim drutvi ma nad zo ra glo bal no ga ka pi ta liz ma. To je sa mo [i]le gi ti man nain dje lo va nja su-

41 Vi di o to me: G. Agam ben, The Sta te of Excep tion, Stan fo rd Uni ver si ty Pre ss, Stan fo rd Ca li for mia, 2000.

33Le vi ja tan od por cu la na

s ta va ko ji au to poe tiki stva ra svo je nep ri ja te lje i sa vez ni ke jer poiva na sus tav noj ek sploa ta ci ji ra da i de hu ma ni zi ra nju ov je ka. Imig ra ci ja je u EU pa ra dig mat ski sluaj iz van red no ga sta nja kao sus pen zi je pra-va u ime priv re me nih za ko na ko ji re gu li ra ju pro tur jeja neo li be ral ne ka pi ta lis tike eko no mi je, a to je jo Ma rx zvao rezer vnom ar mi jom ra da. Pa ra do ks je u to me to se iza to ga skri va dvos tru ka ig ra: s jed ne stra ne zah tjev za nad zi ra njem gra ni ca EU zbog opas nos ti od ras pa-da si gur nos nih sus ta va drava, a s dru ge po ti ca nje up ra vo ile gal no ga use lje nitva kao or ga ni zi ra nog no mad stva unu tar gra ni ca Eu ro-pe zbog rep re siv no ga ka rak te ra neo li be ral ne eko no mi je, ko ja u ime eksi bil nos ti i pri la god be glo bal nim triti ma ka pi ta la tre ba rad ni ke na crno, is pod stvar ne ci je ne ra da za mak si mal no uveanje pro ta. Ta se ci nika stra te gi ja ek sploa ta ci je imig ra na ta ideo lo gij ski op rav da va ti me to ka pi ta li zam is to dob no po tie mul ti kul tu ral no st i in teg ra ci ju, a na cio nal ne drave re gu li ra ju na pe tos ti iz meu do maih i stra na ca po li ti kom kvo ta. U tre nut ku pro bi ja nja kvo ta za use lje ni ke u eu rop ske drave nas ta je oeki va ni uinak. Kse no fo bi ja i kul tu ral ni ra si zam od mar gi nal no ga po li tikoga fe no me na pos ta ju main strea mom des no-po pu lis tikih pok re ta u suv re menim de mok ra ci ja ma. To je ot poelo s Hai de rom u Aus tri ji, a svoj vr hu nac ima da nas u Ita li ji, Ni zo zem skoj, Fran cus koj i skan di nav skim zem lja ma ko je se suoava ju s imig ran-tskim sta nov nitvom Af ri ke, Blis ko ga Is to ka, Ki ne i Is tone Eu ro pe. Ali prob lem je u tome to neo li be ral ni ka pi ta li zam tre ba sa mo to niu ci je nu ra da i to pro pus ni je rad no za ko no dav stvo u EU zbog vi so ke sto pe ras ta. Ta ko je mul ti kul tu ra li zam ko ji se uve li ke ras pa da kao kon-ce pt u Eu ro pi42 re zul tat ma nje mo ral no ga is kup lje nja Eu ro pe za svo ju neo ko lo ni jal nu po li ti ku u 20. sto ljeu, a vie ra cio nal no ga iz bo ra da je stvar na ci je na mul ti kul tu ra liz ma kao kul tur ne lo gi ke neo li be ral no ga ka pi ta liz ma ma nja od te te ko ja bi mog la nas ta ti ra di kal nom po li ti kom sma nje nja kvo ta use lje nitva u zem lje EU. Ksenofo bi ja i kul tu ral ni ra-si zam kao iz ra zi ban kro ta po li ti ka iden ti te ta eu rop sko ga po li tiko ga graan stva sa mo po ka zu ju ko li ko je up ra vo kul tu ra kao kon sti tu tiv ni imbe nik in teg ra ci je Eu ro pe zap ra vo sred stvo/svrha ideo lo gij ske de-zin teg ra ci je Eu ro pe. Ona ne po ve zu je na ro de Eu ro pe i nje zi ne graane, jer eu rop ska kul tu ra ni je nita dru go ne go li zr cal na sli ka eu rok rat ske tvrave is kljuivos ti, dak le, dis ku rs neo kon zer va tiv ne moi, ve ih

42 Vi di o iza zo vi ma mul ti kul tu ra liz ma da nas: W. Kymlic ka, Mul ti cul tu ral Odysseys: Na vi ga ti ng the New In ter na tio nal Po li ti cs of Di ver si ty, Oxfo rd Uni ver si ty Pre ss, New Yo rk, 2007.

34 AR KO PAI

zap ra vo raz dva ja.43 Kad bi bi lo dru kije, Eu ro pa ne ni ima la prob le ma s uselje ni ci ma i ek strem nim iz ra zi ma sr dbe pro tiv in sti tu ci ja eu rop-skih na ci ja-drava. Do volj no je sje ti ti se po bu ne imig ran tske mla dei u Pa ri zu i dru gim gra do vi ma Eu ro pe 2007. go di ne.

Fi gu ra stran ca u kul tur no me pros to ru Eu ro pe nuno je i gu ra vjeno ga apatri da. U nje mu iz vor ni Eu rop lja ni vi de svo ju tam nu sli-ku dru ge stra ne pros vje ti telj stva: ra si zam i ne to le ran ci ju, ma sov nu psi-ho lo gi ju kse no fo bi je kao trau mat sko ga os jeaja ug roenos ti od vlas ti te ne moi da se ivi i dje lu je u skla du s koz mo po lit skim poret kom trans-na cio nal no ga graan stva. Mis si ng-li nk eu rop sko ga iden ti te ta je ono to je po vi jes no ra zo re no u Eu ro pi od sa mog nas tan ka mo der no ga do ba do kra ja Dru gog svjet sko ga ra ta nes vo di vi Dru gi. Za to je kse no fo bi ja da nas u Eu ro pi ra di kal no an tieu ro pej stvo, ra za ra nje is tin skog eu rop-sko ga iden ti te ta kao he te ro ge nos ti i raz li ke, mnotve nos ti i to le ran ci je. Od pro go na ido va u svim eu rop skim drava ma ti je kom sred nje ga vi je ka i mo der no ga do ba, prot je ri va nja Mau ra/Arapa iz pa njol ske u ime kr an ske Eu ro pe i duha uroene na ci je, ho mo ge ni za ci je et niki is tih pros to ra u do ba ap so lu tiz ma do mo der nih na ci ja-drava Dru gi se sa mo rep re siv no to le ri ra, ali ni je priz nat kao kon sti tu tiv ni mo me nt iden ti te ta. Nes vo di vi Dru gi, ka ko ga od reuje Der ri da, je st stra nac iji je iden ti tet up ra vo u to me da je is to dob no ras puk li na u sa mo me se bi, svoj i tui, a raz li ka kon sti tui ra iden ti tet praz nim mjes tom slo bo de kao stal ne no ve tvor be. Eu ro pa je up ra vo mu kot r pna iz grad nja iden ti te ta iz du ha nes vo di vih raz li ka.44

Ra za ra nje in stitu ci ja graan sko ga drutva iz nut ra nas ta je iz ra di kal-ne preob raz be po li ti ke pred stav lja nja po seb ne kla se, in te re sa drutve ne gru pa ci je o pim in te re som na ro da. For ma ove re vo lu cio nar ne [re]ak ci je u faiz mu i ko mu niz mu je st pre ma Be nja mi nu i Ador nu es te-tizaci ja po li ti ke ko ja par la me nt na dom jeta va sta dio nom ili are nom. Dru gim ri jeima, sup stan ci ja ma sov no ga pok re ta faiz ma i ko mu niz-ma je st amor fna ma sa (rad ni ka i pro le te ra, osi ro maene sred nje kla se i voj nih struk tu ra moi), a sub je kt po li tika par ti ja autori tar ne struk tu re od luiva nja s ide jom Voe. To ta li ta ri zam se, meutim, ne moe ob jas-

43 Tu pos tav ku ob raz la e na druk i ji na in i F. Fu re di, Das En de Eu ro pas?, Ar gu men te Ver lag, 2009. On tvr di da su u bit nom fran cus ka po li ti ka in teg ra ci je imig ra na ta i bri-tan ski mul ti kul tu ra li zam pa li na is pi tu vje ro dos toj nos ti up ra vo za to to se po li ti ke eli te ne e le suo i ti s kri zom od red be to je to uop e da nas bi ti Fran cuz, Bri ta nac, a to bi ti Eu rop lja nin osim fra ze i ideo lo gij ske le gi ti ma ci je is klju i vos ti spram Dru gih.

44 J. Der ri da, Ro gues: Two Es says on Rea son, Stan fo rd Uni ver si ty Pre ss, Stan fo rd Ca-li for nia, 2005.

35Le vi ja tan od por cu la na

ni ti bez ideo lo gij sko-po li tiko ga su ko ba s li be ra liz mom, a ne de mo kra-ci jom.45 Budui da je ri je o to tal no me ra za ra nju mo der no ga drutva s ide jom slo bod no ga po je din ca, oito je da se ov dje ta koer po jav lju je pot ra ga za mis si ng-lin kom tvor be no vo ga po li tikoga iden ti te ta. Tko moe pred stav lja ti vo lju na ro da ako je sa ma ide ja po li tiko ga na ro da i koz mo po lit sko ga graan stva Eu ro pe po gaena us pos ta vom no vo ga eu rop sko ga po ret ka zas no va nog na or gan sko me shvaanju na ro da i auto k rat sko me naelu eli te/Partije? Ne smi je mo za bo ra vi ti da je fai-zam/nacizam iz vor ni eu rop ski ideo lo gij sko-po li tiki fe no men. Nje gov po li tiki dis ku rs ni je nita dru go ne go li dis ku rs ra siz ma i kse no fo bi je kao sred stva oz bi lje nja to ta li tar no ga im pe ri ja u ime iz vor nih eu rop-skih vri jed nos ti ra se i or gan ske kul tu re. U svo jem me ta po li tiko me dje lo va nju no va eu rop ska des ni ca svoj prog ram iz vo di iz ide je o eu rop-skoj is toj kul tu ri. Na taj nain se mit ska tvor ba kul turno ga iden ti te ta Eu rop lja na svo di na ras no-na cio nal ne znaaj ke ho mo ge nos ti kr vi i tla, a faizam u svo jem pos tmo der no me ru hu sup rot stav lja et nop lu-ra li zam (zi do ve iz meu na ro da i kul tu ra) li be ral no me shvaanju mul-ti kul tu ra liz ma.46

Faizam je ra zo rio li beral no shvaanje mo der no ga drutva i dra-ve, ali ni je ni do ta kao te me lje ka pi ta liz ma. to vie, iz meu faizma i ka pi ta liz ma u Eu ro pi ci je lo je vri je me do kra ja Dru gog svjet sko ga ra ta vla da lo meusob no pov je re nje, a ne bi bi lo pret je ra no ka za ti ak i skla dan suivot. Dog ma o ka pi ta liz mu i li be ral noj de mok ra ci ji kao in teg ral no me pok re tu ot po ra pro tiv unite nja ide je ljud skih pra va i pra va ov je ka oito se mo ra na pus ti ti jer je eu rop ski sluaj svo jev r sna pa ra dig mat ska iz nim ka. Ni je, dak le, stvar u to me da je elita moi neto pos ve sup rot stav lje no ma sov no me drutvu i nje go voj kul tu ri. Bez ma-sov ne pot po re na ro da stva ra nju to ta li tar no ga po ret ka u ko jem eli ta kao Par ti ja vla da ita vim drutvom i dravom ne mo gue je za mis li ti bi lo kak vo au to nom no po li tiko dje lo vanje otuene eli te od svo je ba ze. Iz sve ga je raz vid no da se o Eu ro pi kao dis kur su kri ti ke kul tu re uvi jek mo ra go vo ri ti dvoz nano. S jed ne stra ne mo ra se go vo ri ti kao o Eu-ro pi na ci ja-drava u pro ce su stva ra nja nad na cio nal ne po li tike za jed-ni ce iji je glav na ide ja stva ra nje je din stve no ga trita u preus troj stvu

45 Vi di o to me: G. Agam ben, Ho mo Sa cer: Die sou ve rne Mac ht und nac kte Le ben, Suh-r ka mp, Fran kfu rt/M., 2002. i mo je kri ti ko tu ma e nje Agam be no vih sta ja li ta, . Pai, Bi je la es ha to lo gi ja: G. Agam ben i po li ti ka na do la ze e ga do ga a ja, u: Pos thu ma no sta-nje: Kraj ov je ka i mo gu nos ti dru ge po vi jes ti, Lit te ris, Zag reb, 2011., str. 189-230.

46 Vi di o to me: P. Kon dylis, Das po li tis che im 20. Jah r hun de rt: Von der Uto pien zur Glo-ba li sie ru ng, Ma nu tius Ver lag, Hei del be rg, 2001.

36 AR KO PAI

glo bal no ga po ret ka. To je Eu ro pa znan stve no-teh nike ra cio nal nos ti i neo li be ral ne re to ri ke eko nom skog us pje ha po je din ca kao te me lja kor-po ra tiv ne struk tu re drutva i drave s onu stra nu po li tike su verenos ti graanstva. Ono ne sa mo da je ra zo re no u svo jem is tin sko me dje lo va-nju spram na ci je-drave, ne go je to vie ne mono pred eu rok rat skom eli tom ko ja po ve zu je in te re se tran sna cio nal nih kor po ra ci ja, naj moni-jih eu rop skih na ci ja-drava i EU kao Le vi ja ta na od por cu la na. S dru ge stra ne, mo ra se go vo ri ti kao o Eu ro pi ide ja u mnoini. Ni je pos ri je di jed na ide ja, ve ono to Der ri da na zi va mo no lig viz mom Dru go ga,47 iako je ne sum nji vo dis ku rs Kul tur kri tik preu zeo pri mat nad svim dru-gim, po naj pri je uto pij sko-e ga li tarnim dis kur si ma Eu ro pe iz van tra di-cio nal ne dio be na elit nu i ma sov nu kul tu ru i po li ti ku.

4. Iz gle di za preok ret?Kak vi su uo pe iz gle di za Eu ro pu da nas? Pos to ji sug las no st go to-

vo svih su dio ni ka u jav no me di ja lo gu o Eu ro pi, ka ko onih teo rij ski raz liitih orijen ta ci ja ta ko i onih ko ji pred stav lja ju ideal tip sku gu ru eu rop sko ga graana/drav lja na neo vis no o nji ho vim svje to na zo ri-ma i po li tikom spek tru lje vi ce ili des ni ce, da je kraj nje vri je me za prom je nu smje ra eu rop sko ga pro jek ta. Pri tom se ne mis li tek na po-pra vak ne pop rav lji vih struk tu ral nih prob le ma dje lo va nja EU, ne go na ra di kal ni zaok ret u smis lu po li tikoga dje lo va nja. To se od no si i na prom je nu in sti tu cio nal no ga po li tiko ga ok vi ra unu tar ko jeg se zbi va pro ces proire nja EU na is tok, ali i na prom je nu u ra zu mi je va nju smi-s la pro jek ta tran sna cio nal ne i koz mo po lit ske po li ti ke gos to lju bi vos ti i ot vo re nos ti za Dru ge. Svi do sa danji pros vje di sin di ka ta, or ga ni za ci ja ci vil no ga drutva, stu de na ta, an tig lo ba lis ta pro tiv poh le pe ban kar sko-ga sek to ra neo li be ral noga ka pi ta liz ma u proiz vod nji struk tu ral ne kri ze glo bal no ga po ret ka, a po seb no Eu ro pe, uka zu ju na mo zak ci je le ope-ra ci je: po li ti ku li be ral no ga ka pi ta liz ma u svim nje zi nim for ma ma, od des no ga po pu liz ma, neo kon zer va ti viz ma, treega pu ta so ci ja lis ta, ko ja vie ne slui ni ti in te re si ma na ro da eu rop skih na ci ja-drava ni ti graani ma Eu ro pe na ko je se po zi va, ne go bru tal no me in te re su tran s-na cio nal nih kor po ra ci ja. Iz meu zah tje va za pra ved no u i jed na ko u ivot nih iz gle da, to je eu rop ski pri je vod poj ma sree koje ame riki us tav obeava svo jim drav lja ni ma jo od vre me na oeva-u te me lji te lja

47 J. Der ri da, Mo no lin gua li sm of the Ot her: The Pros the sis of Ori gin (Cul tu ral Me mo ry in the Pre se nt), Stan fo rd Uni ver si ty Pre ss, Stan fo rd Ca li for nia, 1998.

37Le vi ja tan od por cu la na

ame rike de mok ra ci je, te pro lo ma kse no fo bi je i ra siz ma spram stra-na ca dru ge kul tu re, re li gi je i ra se kao kul tu ral ne ideo lo gi je eu ro pej-stva iz vor nos ti uroenih na ro da, ni je samo bit na raz li ka u shvaanju po li ti ke i pro jek ta Eu ro pe. Jo je vea raz li ka u smje ru dje lo va nja ko je Eu ro pu pri mie ili od mie od nje zi nih pos tav lje nih ci lje va.

Taj kon sen zus o prom je ni smje ra po li ti ke u ot klo nu od slu ge eko-nom skim loim gos po da ri ma neoli be ra liz ma u rui na ma naj bo lje je u svo jim broj nim po li tikim spi si ma i in ter ven ci ja ma de ni rao Ha ber-mas. Moe se ka za ti da je up ra vo nje go va mi sao kljuna za ra zu mije-va nje eu rop sko ga pro jek ta. Pi ta nje ko je se pos tav lja u svim nje go-vim dje li ma je st pi tanje mo gunos ti dje lo va nja u ok vi ri ma li be ral ne de mok ra ci je, ko ja is to dob no prom je nom dje lo va nja pos ta je pro je kt ne dov rene mo der ne. Vje ra u mo gunos ti eu rop sko ga pro jek ta, bez ima lo ma lo dunos ti i apo ka lip tike prim je se kul tur no ga pe si miz ma, proiz la zi iz uvje re nja da je pros vje ti telj sko shvaanje slo bo de, uma i to le ran ci je uv jet mo gunos ti sva kog po li tiko ga pro jek ta Eu ro pe. Ispod tog stan dar da ni je mo gue ii. Uto li ko je pi ta nje Eu ro pe pi ta nje od rivos ti ide ja ko je od reuju uni ver zal no st poj ma svi je ta uo pe. U kraj njoj kon zek ven ci ji, pi ta nje bu dunos ti pro jek ta Eu ro pe, ne sa mo za Ha ber ma sa, je st pi ta nje smis la po li ti ke i kul tu re u suv re me no do ba. Za Ha ber ma sa je stvar jas na. Prom je ne po li ti ke ne moe bi ti dok se ne iz gra di in sti tu cio nal na prav no-po li tika pret pos tav ka za dru kije dje lo va nje. Prom je na od iden ti te ta bez moi u mo iden ti te ta, pri je laz iz kul tur no ga sa mood reenja eu ro pej stva u po li tiko dje lo va nje vje ro-dos toj no ga ka rak te ra, a ne reak tiv no, opor tu no, mo gue je sa mo us va-ja njem Us ta va EU. Po li tika sta bil no st uv jet je mo gunos ti eko nom ske sta bil nos ti, a ne ob rat no. Taj iz vor ni re pub li ka ni zam u eu rop sko me shvaanju po li tike de mok ra ci je is to dob no je kri ti ka glo ba li za ci je u eko no mi ji i po li ti ci, ali i kul tu re ko ja na puta iz vor ne eu rop ske vri jed-no sti u ko ri st ma sov ne kul tu re glo bal nos ti bez iden ti te ta. Oito je da se ne moe kon sti tui ra ti eu rop ski na rod ni ti eu rop ski graanin/drav lja nin bez za jed niko ga os jeaja je din stva u raz liitos ti. No, to ni je opor tu-na po li ti ka kul tur nih raz li ka, ko je su io nako neu pit ne, ne go po zi tiv na in teg ra ci ja na te me lju ko lek tiv ne spo sob nos ti dje lo va nja EU. I to ne kao elit no ga klu ba eu rok ra ta, ne go kao nad na cio nal ne moi ko ja u fe-de ra tiv no me us troj stvu po li tike za jed ni ce ne pre ba cu je od go vor no st na dru ge u kri za ma kao to je svjet ska nan cij ska kri za ili prob lem ile gal ne imig ra ci je na kon graansko ga ra ta u Li bi ji.

Za Ha ber ma sa je sa mo ra zum lji vo da pi ta nje o to me kak vu se Eu ro-pu uo pe eli i gdje su joj kraj nje gra ni ce ni je vie sko las tiko pi ta nje

38 AR KO PAI

pro ro ka i geog ra fa.48 Ako je do sad bi lo iz vjes no da je eu rop ski drutve-ni mo del, ak i uz iz nim ku Ve li ke Bri ta ni je, dru kiji od ame rikoga, u do ba glo ba li za ci je on se uve li ke pro mi je nio. Um jes to drav no-in-ter ven cio nis tike re gu la ci je priv re de i so ci jal ne si gur nos ti ot poela je neo li be ral na tvor ba trine utak mi ce u cje lo kup no me sus ta vu i svi je tu ivo ta. Uza sve raz li ke, pa i ne po re ci vu prom je nu u struk tu ral noj ig ri svjet ske eko no mi je gdje uz Ame ri ku sa da Ki na, Ru si ja, In di ja, Bra-zil vo de glav nu ri je, Ha ber ma so va je mi sao vr sto uko ri je nje na u mo der nu tra di ci ju pros vje ti telj stva. Po li tika tvor ba Eu ro pe nuan je uv jet mo gunos ti za jed nikoga dje lo va nja Eu ro pe i stva ra nja eu rop-sko ga iden ti te ta. To znai da se iz po li tiko ga iden ti te ta graan stva/drav ljan stva kon sti tui ra po li tiki na rod ko ji preu zi ma ov las ti su ve-re ne vo lje na nad na cio nal noj ra zi ni. Na rav no, jas no je da net ko mo ra bi ti lo ko mo ti vom tog pro jek ta kao du go rono ga pro ce sa. Za to je ve na kon ma ni fes ta iz 2003. go di ne za no vu Eu ro pu su pot pi sa nog od Der ri dae bi lo jas no da shvaanje na ro da jez gre nas pram ru bo va u Ha ber ma so voj po li tikoj teo ri ji Eu ro pe pred stav lja kla sian prob lem od no sa iz meu he ge mo ni je ve li kih i spo red ne ulo ge ma lih na ro da u tvor bi bu due po li tike za jed ni ce. Na pos ljet ku, pi ta nje o uni ver zal no-s ti po litike ide je Eu ro pe uvi jek se sla ma on da ka da se iza ide je uni-ver zal nos ti pre poz na je skri ve na mo he ge mo ni je po seb no ga na ro da ili kul tu re kao iz vor no eu rop sko ga. U sva koj fe de ral noj tvor bi po li tike za jed ni ce to je ap rior no pi ta nje od no sa veine i ma nji ne u od luiva nju. No, raz vid no je ipak da se ov dje ne ra di tek o su ko bu iz meu fe de ra-lis ta i kon fe de ra lis ta ili pak na ci ja-drava ko je ne bi htje le rtvo va ti su ve re no st u ime eu rop ske zatite i dob ro bi ti za jed niko ga trita. Ra di se, nap ro tiv, o dru gom ti pu tvor be po li tike za jed ni ce iz neega to je is to dob no sa mo po ana lo gi ji ve za no uz mo der nu na ci ju-dravu, a to je mo drav ljan ske svi jes ti ko ja omo guuje Eu ro pi da se pos ta vi iz-nad po seb nih in te re sa Nje make, Fran cus ke, Ita li je ili bi lo ko je dru ge lani ce EU. Po seb no je vano da sva ka bu dua iz grad nja pos tna cio-nal ne kon ste la ci je iz du ha Us ta va ima za pret pos tav ku de mok rat sku po li tiku kul tu ru. U to me je Ha ber mas dos lje dan li be ral, ali i mno go vie od to ga. Za nje ga je neu pit no da sva ki ob lik sro za vanja ove kul tu re u smje ru na cio na liz ma i ovi niz ma, kse no fo bi je i ra siz ma ne pov rat no dis kre di ti ra eu rop ske vri jed nos ti na ideo lo gij sku tvor bu traj no nes ta bil-

48 J. Ha ber mas, I st die He raus bil du ng ei ner eu ro pis chen Iden ti tt ntig, und ist sie mgli ch?, u: Die ges pal te ne Wes ten; Klei ne Po li tis che Schrif ten X, Edi tion Suh r kamp, 2004., str. 68-82.

39Le vi ja tan od por cu la na

nih na ci ja-drava unu tar for mal ne struk tu re EU kak va je da nas. Bor ba za Eu ro pu su ve re nih graana/dravlja na kao po li tikoga na ro da bor ba je za de mok ra ci ju kao mo der nu ar ti ku la ci ju moi slo bo de u po li ti ci, ko ja eko no mi ji od reuje pra vi la ig re, a ne ona njoj. U dru gom ob ra tu moe se ka za ti pa raf ra zi ra jui Car la Schmit ta: ili Eu ro pa (pos this torija) ili graanski rat!

O po tekoama ove al ter na ti ve sa danjoj kri zi dje lo va nja EU i spaava nju eu ro-zo ne ko ju mno gi pois tov jeuju s ide jom Eu ro pe uo pe, a to ni je sa mo vul gar ni ma te ri ja li zam eko no mi je, ne go oito pra vo sta nje stva ri, svje doi ve te melj ni raz log uruava nja Eu ro pe i EU. Nai me, slom neo li be ral no ga ka pi ta liz ma u sluaju ban kro ta Grke i do mi no uinka u mno gim eu rop skim drava ma ko je su na ru bu iz-drlji vos ti fun kcio ni ra nja jav no ga du ga i sta bil nos ti in sti tu ci ja, pos ve je uz dr mao bi lo ka kav uto pij ski iz gled da se Eu ro pa uo pe moe mis li ti u ka te go ri ja ma sa danje kon fe de ra tiv ne aso ci ja ci je ugo vor no po ve-za nih na ci ja-drava. Dru gim ri jeima, kri ti ka Ha ber ma so ve ide je po-li tikoga re kon sti tui ra nja Eu ro pe ne do la zi niot ku da drug dje ne go li iz unu tar nje apo ri je europ sko ga uje di nje nja. To je is to dob no raz log zato mis lim da po li tika mo Eu ro pe ko ja bi proiz la zi la iz us tav no ga ute me-lje nja za jed nike po li ti ke i tvor be eu rop sko ga graani na/drav lja ni na kao sub jek ta po li tike tvor be eu rop sko ga na ro da ni je iz gled no rjeenje, ia ko ima kao u neo kan tov skoj lo zo ji svo je kao da re gu la tiv no znaenje. Ni je iz gled no rjeenje sto ga to Eu ro pu ne pot re sa nje zin unu tar nji tek ton ski pot res izaz van ne kim unu tar gra ninim prob le mom sa me Eu ro pe. U to me je Ha ber mas nael no u pravu. Nai me, nje go va je pos tav ka da je eu rop ska vanj ska po li ti ka uvi jek i svjet ska unu tar nja po li ti ka (Wel tin nen po li tik) zbog to ga to Eu ro pa ima mi si ju sre di ne iz meu sup rot stav lje nih im pe ri ja moi. Meutim, svjet ska unu tar nja po li ti ka kao svjet ska vanj ska po li ti ka ni je pos tu lat ili pro je kt, ne go stvar na mo dje lo va nja ko ja ne ovi si vie o dob roj vo lji u kon sti tui-ra nju tre ba nja (Sol len) iz ob zor ja etikih vri jed nos ti, ako je ikad i ovi si la o to me. Neo li be ra li zam ni je eu rop ska dok tri na eko no mi je i po li tike, ne go ame riki mo del tvor be drutva za glo bal no do ba, ko ji je Eu ro pi do nio ve li ki priv red ni pros pe ri tet od 1980-ih do da nas, ali i na go mi la ne struk tu ral ne prob le me ko ji se tek sa da po ka zu ju go to vo ner jeivim.

Ni je sa mo stvar u za kanje los ti kon sti tui ranja po li tiko ga na ro da i po li tike nad na cio nal ne za jed ni ce u do ba pos tglo bal ne kri ze svi je ta. Prob lem je u to me to eu rop ski moni Dru gi i nje zin tran sna cio nal ni uzor u de mok rat skoj kon sti tu ci ji slo bo de i pra va SAD ni je vie is to-

40 AR KO PAI

dob no i eko nom ski pok reta struk tu ral nih prom je na glo bal no ga do ba. Iz grad nja po li tike vo lje za pro je kt Eu ro pe ne sa mo da je za kanje la pred fu ri jom neo li be ral no ga ko lap sa eu rop skih eko no mi ja i po li ti ka, ne go je i bit no ne mo guom mi si jom. Up ra vo sup rot no od elja i uto-pi je, ona se ne iz grauje dje lo va njem in sti tu ci ja na ci ja-drava ili po li-tikih eli ta. Pro vo de je pok re ti ot po ra pro tiv iz da je eu rop skih ide ja pros vje ti telj stva i mo der ne de mok ra ci je. S onu stra nu di ho to mi je eli te i ma se ti su pok re ti is to dob no no vi drutve ni pok reti odoz do i umre-eni u ak ci je ko ji na di la ze ig re pred stav nike de mok ra ci je. Kao to je Kr lea bri ljan tno na pi sao u ese ju Ev ro pa da nas da je sva ka ve li ka eu rop ska is ti na iz go vo re na pod vjeali ma i na stra titu, a sva ki eu rop-ski dis ku rs slo bo de i pra ved nos ti uguen tlaitelj skim me to da ma si le i nep rav de, da bi kas ni je bio slav ljen pod zas ta va ma na ro da kao sim bol Eu ro pe, ta ko se i da nas bor ba za Eu ro pu i nje zi ne ide je vo di sa mo na uli ca ma gra do va i na pros vje di ma pro tiv struk tu ral no ga Le vi ja ta na bez gra ni ca, ije su moi to li ko ve li ke i neuh vat lji ve da se stva ra ilu zi ja da je pri je mo gue za mis li ti apo ka lip su svi je ta ne go pro pa st ka pi ta liz-ma (Fred ric Ja me son). Iz gle di za preok ret sta nja stva ri upuuju na to da ni su u kri zi ide je Eu ro pe. U kri zi je Eu ro pa kao [ne]us pje li pro je kt sta bil nos ti po ret ka za jed niko ga trita i uin ko vi tos ti su rad nje na ci ja--drava u preus troj stvu svjet sko-po vi jes no ga sklo pa eko no mi je, po li ti-ke i kul tu re. Ko li ko jo du go moe pot ra ja ti ilu zi ja da bez struk tu ral ne prom je ne pa ra dig me drutve ne tvor be stvar nos ti Eu ro pa ima iz gle de za bu duno st vie ne ovi si o njoj sa moj i nje zi nim sub jek ti ma/akterima, po li tikim eli ta ma ko je se vie ne mo gu odup ri je ti udo vinoj lo gi ci moi da ka pi ta li zam moe bez de mok ra ci je moda i na dui rok, ali da ovjek bez slo bo de vie ne ma ni kak vog smis la osim u mah ni tom sluenju teh no-zna nos ti ma i bio teh no lo gi ji do ka tar ktike toke ak tiv-no ga ni hi liz ma. Ta je toka ve do seg nu ta.

Preos ta je sa mo na da da Eu ro pa jo uvi jek u od no su na preos ta li svi jet je di na moe mis li ti i ivje ti svi jet kao pro je kt uni ver zal nih ide ja de mok ra ci je, slo bo de i is ti ne. To ni je vie pi ta nje Eu ro pe da nas. Pi ta nje je to na do la zee za jed ni ce i nje zi na smis la u koz mo po lit sko me vienju sta nja stva ri. Sve dru go je ne dos toj no milje nja i dje lovanja, reak cio nar ni po ziv na sve tu krv i tlo pro li ve nu uza lud, za svi jet kao Kor po ra ci ju i sa bir ni lo gor, su ve re no st pro ta bez gra ni ca, nita vi lo i bes mi sao sve ga. Eu ro pa zas luuje ra di kal no dru gi smjer kao put i za Dru ge. Pi ta nje je, meutim, ima li vie uo pe vre me na i vo lje za ra di-kal ni preok ret.