6 ()* ˚ (˘& * ' ˆ & ˘ ˚ %

1393 زمستان، نوزدهم، شماره پنجمريزي شهري، سال مجله پژوهش و برنامه

16/7/1393: پذيرش - 29/10/1392: دريافت

21-38صص

Email: [email protected] :نويسنده مسؤول*

هاي ساختاري و پيوند با شهري بر مبناي ويژگي سنجي معابر درون ظرفيت

شهرداري شيراز 6مطالعه موردي منطقه ؛مجاور ياه فعاليت

:علــــــي ســــــلطاني

:نيلــــــوفر پنــــــاهي

*ايــــــران، شهرســــــازي، دانشــــــگاه شــــــيراز، شــــــيرازدانشــــــيار

ــيراز ــيراز، شــ ــگاه شــ ــازي، دانشــ ــد شهرســ ــران، كارشناســــي ارشــ ايــ

چكيده

كند تا سلسله مي كمكدانست كه اخت شكل و مطالعه ساختار شهر توان، دانش شنشهري، را مي ريخت شناسي

–، زمينه ساز رفتارها و تحولات اجتماعي كالبديبا توجه به اينكه محيط . مراتب تغييرات شهري مشخص شود

براي پيش بينـي تغييـرات آتـي ضـروري عناصر كالبدي و اثرات آنها بر رفتارها اقتصادي بعدي است، شناخت

. اسـت هاي مستقر در اطـراف آنهـا شهرها، شبكه معابر و كاربري كالبدترين اجزاي تشكيل دهنده از مهم. است

در برنامـه ريـزي و سياسـت تواند ميي همجوار ها كاربريشبكه معابر در خدمات رساني به هاي مطالعه قابليت

تاري معابر و كاربري زمـين ي ساخها اين پژوهش با هدف بررسي رابطه بين قابليت .گذاري آتي مفيد واقع شود

نتـايج پـژوهش حـاكي از آن . انجام شده است) شيراز 6منطقه (در حدفاصل محور معالي آباد و شهرك گلستان

هـاي بـه هـا و قابليـت از توانـايي ،لحـاظ سـاختاري معابر در محدوده مطالعاتي بـه هر بخش از شبكه است كه

مات ترافيكي مورد توجه و خد هاو تقاضاي زيرساخت خصوصي برخوردار است كه بايستي در مديريت عرضه

ي ساختاري آنها ارايه داد كه در هر ها توان يك گونه بندي از معابر بر مبناي قابليت مي بر اين اساس،. قرار گيرد

. ظرفيت شبكه توزيع شوندبر مبناي ها كاربري، سطح

. ونه بنديگ ،كاربري زمين، شبكه معابر، ريخت شناسي :هاي كليدي واژه

1393 زمستان، نوزدهم، شماره پنجمريزي شهري، سال مجله پژوهش و برنامه 22

مقدمه -1

طرح مسأله -1-1

بـا شـهرها به سـاختار دهيشكل در معابر شبكه نقش

اسـت؛ مشهود انساني، و طبيعي عوامل قدرت به توجه

شهرها ساخت و دهيشكل در معابر شبكه كه چنانهم

بـا كه است شكل شهر اين اوقات گاهي ،گذارند تاثير

گيـري شـكل نحـوه ،طبيعـي عناصـر و عوامـل كمك

تعيـين را هـا خصوصـا دسترسـي و معـابر و مسـيرها

شناسي شهري در آناليز ريخت از طرف ديگر، .كند مي

در . يكي از عوامـل تاثيرگـذار، كـاربري زمـين اسـت

تشـكيل ساختار شبكه معـابر و كـاربري زمـين، ،واقع

(Levinson,2006) شكل شهر هستنداي دهندگان پايه

هري در راسـتاي شناسـايي بررسي ساختار شـبكه ش ـ

هاي آن در ارتباط بـا كـاربري زمـين و توان و قابليت

هـاي سـودمندي را توانـد گزينـه مـي عوامل ترافيكـي

سـازمان مطالعـه . سـازان قـرار دهـد دراختيار تصـميم

ــي ــور اساس ــه مح ــامل س ــهر ش ــايي ش ــت فض :اس

(Forester,1968)

مطالعــه پخشــايش ســطوح كــاربري و نحــوه •

هـاي مختلـف هـا در مقيـاس توزيع كـاربري

فضايي و عملكردي؛

و درونـي شـبكه كالبـدي هـاي مطالعه ويژگي •

و شهري؛

.هامطالعه ارتباط متقابل شبكه و كاربري •

ي ساختاري ها در اين پژوهش به بررسي رابطه ويژگي

ي همجوار آنان در حدفاصـل ها شبكه معابر و كاربري

.شود مي محور معالي آباد و شهرك گلستان، پرداخته

اهميت و ضروررت -1-2

سـازمان اصـلي اجـزا حمل و نقل و كـاربري زمـين،

باعث تغييـر ،تغييرات در كاربري. شهر هستندفضايي

هاي ترافيكـي جريان وشود مي الگوهاي تقاضاي سفر

از . كنـد مـي ي حمل و نقل تحميـل ها را بر زيرساخت

هاي ترافيكي ايجـاد شـده، باعـث جريان طرفي ديگر،

، عـلاوه بـر آن . شوند مي رتقاء تسهيلات حمل و نقلا

تسهيلات حمـل و نقـل جديـد، الگـوي دسترسـي را

باعــث تغييــر مكــان در نتيجــه،دهنــد كــه تغييــر مــي

در طـي ايـن فرآينـد، . شوند ها مي ها و كاربري فعاليت

يابنـد هم حمل و نقل و هم كاربري زمين، توسعه مـي

ز گرايـي در و تغييرات فضـايي ماننـد تجمـع و مرك ـ

.(Soltani, 2014) آيدشبكه به وجود مي

عليرغم مطالعات وسـيعي كـه روي سـاختار شـبكه و

كاربري به صورت جداگانه انجام شـده اسـت، رابطـه

ــه ــرار گرفتـ ــت قـ ــورد غفلـ ــن دو مـ ــل ايـ متقابـ

در واقع، بررسـي ارتبـاط . (Kasemsook,2003)است

هميـت متقابل حمل و نقل و كاربري زمين، از آنجـا ا

هاي شهري، متناسـب بـا ظرفيـت دارد كه اگر كاربري

شبكه، توزيع شده باشـند، سـازمان فضـايي شـهر بـه

مـوزوني را سـاختار رسيده و مطلوبي بازدهي كالبدي

بررسي رابطـه بـين ،از اين رو. خواهد داشتبه دنبال

،ي همجـوار هـا ي ساختاري معابر و كاربريها ويژگي

ترافيكـي و برنامـه ريـزي برنامـه ريـزي در توانـد مي

.شهري بصورت توامان مفيد واقع گردد

اهداف -1-3

با توجه به موارد بيـان شـده، اهـداف ايـن پـژوهش،

23 شهرداري شيراز 6مطالعه موردي منطقه ؛مجاور ياه فعاليتهاي ساختاري و پيوند با شهري بر مبناي ويژگي سنجي معابر درون ظرفيت

:هستند شامل موارد زير

گونـه شناسـي (تعيين معيارهايي براي ارزيـابي �

محدوده مورد مطالعه؛ در شبكه معابر ) وطبقه بندي

ــاربري � ــايش ك ــعيت پخش ــين وض ــا در تعي ه

جاورت معابر محدوده مورد مطالعه؛ وم

ي مستقر اطـراف شـبكه ها تعيين نقش كاربري �

.معابر بر عملكرد ترافيكي معابر

پيشينه پژوهش -1-4

هـاي اخيـر در اي در دهـه هاي علمـي گسـترده تلاش

از . زمينه ريخت شناسي شهري صورت گرفتـه اسـت

ــي ــه م ــن زمين ــم در اي ــاي مه ــه كاره ــه جمل ــوان ب ت

و مايكل ) Allen ,1997(گروهي پيتر آلن هاي فعاليت

در مطالعه ساختار و فـرم شـهري ) Batty ,1994(بتي

هاي مختلف اشاره كرد كه البته تاكيد هـردو در مقياس

. بجاي شبكه بوده است هاي فركتالي بر فرم

فضـا كـه در كتـاب بيـل نتايج مطالعات گروه چيدمان

) Hillier ,2007( 1))فضا ماشين است((هيلير با عنوان

ــراي شــناخت . اي ديگــر اســت منتشــر شــد نمونــه ب

تر روابط هندسي، سلسـله مراتـب و شـبكه بـه عميق

ــدگي ــازي پيچي ــور آشكارس ــهر، منظ ــرم ش ــاي ف ه

هاي قابل توجه ديگري صورت گرفته است كـه تلاش

تـوان بــه نظريـات كريســتوفر تــرين آنهـا مــي از مهـم

ـ ان شناسـي الكساندر و ديدگاه گرامرشكل مبتني بر زب

فصـل ). March and Stiny ,1985(رياضي اشاره كرد

ها، تلاش براي شناخت فرم شـهر مشترك اين فعاليت

هـاي تحليلـي و به عنوان يك نظـام پيچيـده بـا روش

1-Space is the machine

ــه ــاده انگاران ــرد س ــاي رويك ــرفته بج ــي پيش هندس

. مدرنيستي بوده است

شبكه حمل و نقل بـه دهـه تغييراتبررسي توسعه و

شــماري از كــه گــردد مــيبرزمــاني و بــه 1960

ـ وريـزان حمـل دانان و برنامـه جغرافي ه تحليـل نقـل ب

دسترسـي شبكه معابر و نقش آن در بهبـود توپولوژي

علـي . (Garison & Marble,1965) ندشـد علاقمنـد

رغم اينكه تعداد زيادي مطالعه در مورد سـير تكـاملي

ساختار شـبكه حمـل و نقـل و كـاربري بـه صـورت

ــه ــدكي از ايــن جداگان انجــام شــده اســت؛ شــمار ان

مطالعات به بررسـي روابـط متقابـل سـاختار فضـايي

. شبكه معابر و كاربري زمين پرداخته است

ن مطالعــات در مــورد بــه كــارگيري يكــي از نخســتي

هـا پارامترهاي شبكه براي درك الگوهـاي سـكونتگاه

در اين .، انجام شد)Borchert,1961( توسط بورچرت

در هـر هـا و خيابـان هـا ي جادهها عداد تقاطعمطالعه ت

مترمربـع، 1300مايل مربع در يك ناحيه بـا مسـاحت

كـه ارتبـاط بـود نتايج حـاكي از آن .اندازه گيري شد

ــاطع ــراكم تق ــين ت ــاتنگي ب ــا تنگ ــاير ه ــاده و س ي ج

گاهها مانند طول جاده، ي الگوهاي سكونتها شاخص

گريسـون . تراكم قطعات و تراكم مسكوني وجود دارد

و الگوي نظم (Garrison & Marble., 1965)و ماربل

ايرلند را مورد بررسـي ي اصلي ها در شهرشبكه معابر

نتايج تحقيق نشان داد كه دامنه تغييـرات . اندقرار داده

ي هـا كاربري زمين در پاسخ بـه تغييـرات زيرسـاخت

. اندك استحمل و نقل،

كـه كالبـدي ابعـاد ، (Marshall,2000)استفان مارشال


دهنـد، مـواردي مـي حمل و نقل را تحت تاثير، قـرار

بـا توجـه بـه هـا چون تعيين محل قرار گيري كاربري

، توسعه كاربري مخـتلط، سـاختار شـهر و ها دسترسي

، توسعه حمل و نقل عمومي، تمركـز ها الگوي خيابان

منـاطق و وجـود هـا شهري، موقعيت اسـتقرار تقـاطع

ــودرو ــاري از خ ــاده را(ع ــا هپي ــي )ه ــد م ــپ و . دان ن

، بـه سـه اصـل در (Knapp and Song,2004)سـانگ

زمينه رابطه متقابل كاربري زمين و حمل ونقل، اشـاره

:كنند مي

كاربري زمين، توليد سـفر يـا بـه طـور كلـي، �

ي حمل و نقـل را تحـت تـاثير قـرار ها حجم فعاليت

از آنجا كه دامنه تاثير پذيري الگوهاي حمل و .دهد مي

بنـابراين، ه مقياس فضايي منطقه بسـتگي دارد، نقل، ب

ي ها هاي محلي، تا مقياسها، در مقياستاثير جابجايي

.بزرگ، مثل كلانشهرها متفاوت است

ي حمل و نقل، نيـز بـر نحـوه ي ها زيرساخت �

گذارند، هرچند دامنه ايـن مي ، تاثيرها پراكنش كاربري

،زمـين تاثيرات، بـر نحـوه سياسـت گـذاري كـاربري

.استوابسته

، بـر كننده كنترلمديريتي و و مقررات ضوابط �

، اما است شكل گيري الگوي كاربري زمين، تاثير گذار

بـه دليـل انعطـاف (تاثير اين رابطه بر مناطق كم تراكم

از مناطق پرتراكم بيشتر) پذيري بيشتر ساختار فضايي

.است

ــابي معيارهــاي متفــاوت ،(Dill,2004) ديــل ــه ارزي ب

ــا ــبكه ب ــي ش ــاده روي و دسترس ــزايش پي ــدف اف ه

دوچرخـه سـواري در پرتلنــد پرداخـت و معيارهــايي

ي متصل و ها چون تراكم شبكه خياباني، نسبت گرههم

. را بـه كـار گرفـت ) نسبت راه بـه گـره (تراكم تقاطع

عليرغم اينكه اين معيارها با يكـديگر ارتبـاط مسـتقيم

دسترسـي يكسـان ودرجـه داشتند، تاثير آنها در ميزان

.نبود

در مطالعـه ي خـود بـه ايـن نتيجـه ،(Gu,2001) گو

رسيد كه در مكان گزيني كاربري تجـاري، معيـار هـم

پيوندي يك معيار بسيار مهم اسـت؛ در حـالي كـه در

توسعه آتي كاربري تجـاري معيارهـاي اتصـال و هـم

Yim et)يـيم و ديگـران . پيوندي حائز اهميت هستند

al.,2002)معيار هم دو ط بين ، به تجزيه و تحليل ارتبا

نتيجه مطالعه آنهـا . پيوندي و قيمت زمين پرداخته اند

به دليل ارتباط با بحث اين بود كه هم پيوندي فضايي

براي پيش بيني قيمت زمـين يك معيار مهم دسترسي،

بـه بررسـي ، (Min et al.,2007)مين و ديگران . است

كـاربري زمـين توزيـع بـر شـهر تاثير ساختار فضايي

مطالعات آنهـا نشـان داد، بـين برخـي از . خته اندپردا

معيارهاي ساختار فضايي شبكه همانند هم پيونـدي و

.ها ارتباط وجود دارددسترسي و مكان يابي كاربري

، به بررسـي ارتبـاط (Lim et al.,2009)ليم و ديگران

و ميزان تقاضـاي سـفر مصنوع محيط ي ها مولفهميان

ي معـادلات سـاختاري هـا لبا استفاده از مددر تايوان

كه تراكم با توليد نتيجه حاكي از آن بوده . پرداخته اند

سفر، ارتباط مثبت و با استفاده از وسيله نقليه شخصي

اختلاط كاربري نيز با توليـد سـفر، .ارتباط منفي دارد

ارتباط منفـي و بـا اسـتفاده از وسـيله نقليـه شخصـي

يـز باعـث طراحـي پيـاده محـور ن . ارتباط مثبـت دارد


.شود مي كاهش استفاده از وسيله نقليه شخصي

در پژوهشي ، (Boarent et al.,2011)بارنت و ديگران

كنند كه در بررسي ارتباط متقابل حمل مي ديگر اشاره

:و نقل و كاربري زمين بايد به نكات زير توجه نمود

مدلسازي يكپارچـه كـاربري و حمـل و نقـل، �

هـا و امـه ريـزي مكـان براي بررسي توسعه زمين، برن

.نحوه ساخت شهرها انجام شود

بررسي ادبيات مرتبط با كاربري زمين و حمـل �

و نقل و ارتباط متقابـل ايـن دو، بـه ارزيـابي در ايـن

. كنند مي زمينه كمك

ــل و � ــل و نق ــل حم ــاط متقاب ــابي ارتب در ارزي

هاي اقتصادي و اجتمـاعي نيـز كاربري زمين، به جنبه

.توجه شود

ها و فرضيه ها السئو -1-5

:هستند سوالات تحقيق شامل موارد زير،

گونـه شناسـي و (معيارهاي لازم براي ارزيابي �

شــبكه معــابر محــدوده مــورد مطالعــه ) طبقــه بنــدي

كدامند؟

هـا در مجـاورت وضعيت پخشـايش كـاربري �

معابر محدوده مورد مطالعه چگونه است؟

هاي مستقر در اطـراف چه ارتباطي بين كاربري �

هـاي سـاختاري شـبكه معـابر شبكه معـابر و ويژگـي

وجود دارد؟

مطـرح شـده، فرضـيات بر اساس سؤالات و اهداف

: شوندكلي اين تحقيق اين گونه بيان مي

بــه نظــر مــي رســد حجــم ترافيــك تــابعي از �

ي همجـوار هـا و كاربري هاي ساختاري معابريژگيو

.باشد

هـاي سـاختاري معـابر رسد، تفاوت مي به نظر �

هـا و هاي مختلف در جـوار آن باعث استقرار كاربري

.شود مي هاي عملكردي در آناننتيجتاً ايجاد تفاوت

روش تحقيق -1-6

ــن ــده در ايـ ــه شـ ــار گرفتـ ــه كـ ــق بـ روش تحقيـ

و رويكرد حاكم بر فضاي » تحليلي-توصيفي«پژوهش

در راسـتاي اهـداف تحقيـق، . تحقيق، كاربردي است

كنتـرل، هـم (ريابتدا به بررسـي مشخصـات سـاختا

حجم ترافيـك عبـوري (و عملكردي) عمق پيوندي،

ــواره و ــاربري ..) س ــپس ك ــه، س ــا پرداخت ــا و آنه ه

هاي مستقر در امتـداد شـبكه معـابر برداشـت فعاليت

ي هــا بـه انــدازه گيـري شـاخص ،شـده و در نهايـت

برگرفته از مباني نظـري روي محـدوده مطالعـاتي بـا

. تــه شــده اســتپرداخ Space Syntaxو GISابــزار

هـاي عملكـردي، براي بررسي رابطـه بـين شـاخص

ها نيـز هاي ساختاري و خصوصيات كاربريشاخص

.هاي آماري استفاده شده استازتحليل

ها معرفي متغيرها و شاخص -1-7

ي سـاختاري هـا در اين پژوهش، براي بررسي ويژگي

شبكه معابر ، با استفاده از تئوري چيدمان فضـايي بـه

يــري متغيرهــايي نظيــر كنتــرل، عمــق و هــم انــدازه گ

.شود مي پيوندي پرداخته

توان بـا مفهـوم گـزينش مي را» كنترل«مفهوم : 1كنترل

مقدار كنتـرل بيـان ،به عبارت ديگر .در ارتباط دانست

كننده احتمال گزينش يك فضا در يـك گـره شـهري

1 control


اين شاخص در اسپيس سينتكس، مطـابق ميزان .است

C(li)در ايـن فرمـول . شـود مـي فرمول زير محاسـبه

.است تعداد اتصالات هر محور

مفهـوم . است» عمق« پارامتر ديگر تركيب فضا: 1عمق

كاربري عمق در ارتباط با فضاها، منطبـق بـر جـدايي

گزيني يك فضاي شهري خاص از كليـت پيكربنـدي

بدين معنا كه فضاهايي كه داراي مقـدار . فضايي است

د را از پيكـر بنـدي فضـايي عمق بيشتري هستند، خو

فاصله هـر معبـر از محـور اصـلي di,k.نمايند مي جدا

.است

ديگر پـارامتر مـورد اسـتفاده در تحليـل : 2هم پيوندي

هـم . اسـت » هـم پيونـدي «پيكر بندي فضايي پـارامتر

هر چـه ميـزان . پيوندي مطابق با انسجام فضايي است

پارچگي هم پيوندي بيشتر باشد به معناي آنست كه يك

بيشتري بين فضاي مـورد بررسـي و ديگـر فضـاهاي

متوسط شاخص عمق MD. تحت مجموعه وجود دارد

.است تعداد راهها Kو

1 depth

2 integration

5ها به به منظور تحليل كاربري جداره معابر، كاربري

دسته كلي، مسكوني، تجاري، اداري، خدماتي و سـاير

هـاي اطـراف هـر تعداد كاربري. تقسيم بندي شده اند

عبر به تفكيك و سطح زيربناي كاربري تجـاري نيـز م

با توجه به نقـش (اند اطراف هر معبر محاسبه گرديده

). ي تجـاري در ترافيـك محــدوده هـا فعاليـت خـاص

سپس ميزان شـاخص تـراكم مكـاني بـراي هـر معبـر

هــاي مربــوط بــه ايــن فرمــول. محاســبه شــده اســت

:ها، در زير آورده شده استشاخص

LIij =

در iتـراكم مكـاني كـاربري LIij :كه در ايـن فرمـول

مجمـوع تعـداد قطعـات ، jمجاورت معبـر

، مجمــوع و jدر مجــاورت معبـر iكـاربري

.است jتعداد كل قطعات در مجاورت معبر

محدوده و قلمرو پژوهش -1-8

محدوده مـورد مطالعـه در ايـن پـژوهش، حدفاصـل

در محدوده منطقـه لي آباد و شهرك گلستانمحور معا

هاي در اين محور شهرك. است شش شهرداري شيراز

شهيد بهشـتي، گلدشـت حـافظ، گلدشت معالي آباد،

ايـن . واقـع هسـتند اسـتقلال آريـن و بزين، گلستان،

ـ ني بـا محـور بـرون شـهري ه دليـل همپوشـا محور ب

كاربري غالـب . استائز اهميت ويژه ح ياسوج-شيراز

؛ امـا است ر محدوده مورد مطالعه، كاربري مسكونيد


ي تجاري ريزدانه اي ها كاربري ،در امتداد محور اصلي

بلـوار محور اصـلي محـدوده شـامل . انداستقرار يافته

معالي آباد، بلوار صنايع و امتداد آن بلوار دكتر محمود

كمربندي شيراز نيـز . است )صنايع الكترونيك(حسابي

. نمايدا قطع مياين محور اصلي ر

نقشه كاربري محدوده مورد مطالعه: 1شكل

و مباني نظري ها مفاهيم، ديدگاه -2

مورفولوژي شهري-2-1

ي شـكل مورفولوژي شهري عبارت است از مطالعـه

ظاهري شـهر، تشـكيل تـدريجي بافـت آن و روابـط

متقابــل اجــزاي ايــن بافــت، كــه تركيبــات خــاص و

ها، ميادين و ديگـر هاي شهري را از قبيل خيابان چهره

ــخص ــاني را مشــ ــاهاي همگــ ــي فضــ ــد مــ كنــ

خلاصه نظريات مهم در خصـوص ). 1:1388اشرفي،(

:مورفولوژي شهري در جدول بعد آورده شده است


خلاصه نظريات مهم در مورد مورفولوژي شهري:1جدول

ي مهمها و گزاره ها لاصه اي از يافتهخ نظريه پرداز عنوان

ي ها ديدگاه

كلاسيك

)Lynch,1987(كوين لينچشهر همانند يـك ارگانيسـم، برخـوردار از الگوهـاي نـامنظم بـه دليـل

.تغييرات آهسته و رشد تدريجي است

)Kostof,1991(اسپيرو كوستوف

نشـده ريزي ريزي شده و برنامه شهر تاريخي، محصول فرآيندهاي برنامه

يك سـاختار مـنظم، بـه تـدريج متـاثر از تغييـرات اجتمـاعي بـه . است

.شود مي قاعده تجزيه ساختارهاي بي

)1997(آموس راپاپورت هاي مـدرن مثـل فرهنگي، سكونت گاه-از نگاه مردم شناسي و اجتماعي

.هستند1يك ورناكولار

ديدگاه فهم شهر

به مثابه الگو

كريستوفر

)Alexander,1965,1977,2000(الكساندر

از الگـوي 3 و شهرهاي مصـنوعي 2 از الگوي شبه شبكه شهرهاي طبيعي

.كنند مي درختي تبعيت

كند؛ بنـابراين شهر به مثابه مكانيسمي براي حفظ روابط انساني عمل مي

.الگوي رشد شهر، متاثر از فضاي اجتماعي پيرامون است

ي و فعـاليتي در تلاشي براي مدون سـازي الگوهـاي رفتـار 4زبان الگو

.جهت استفاده در فرآيند ساخت مكان است

بـه عنـوان يكـي از اصـول هفـت گانـه نظريـه 5مفهوم رشد تـدريجي

.رود در طراحي شهري به شمار مي 6هوليستيك

ديدگاه منطق

اجتماعي فضا )Hillier(بيل هيلير و همكاران

طراحـي .نـد ساختار فضايي و ساختار اجتماعي رابطـه تعـاملي بـا يكـديگر دار

. شهري، مهارت توليد فضاي اجتماعي در قالب مادي و سمبوليك است

.فضا به عنوان ماشين، واجد منطق ساختاربندي است

.راهي براي تحليل روابط با منظور كردن ساير روابط است 7پيكربندي فضايي

.شهر مكانيسمي براي توليد تماس و رابطه است

هاي ديدگاه

فرامدرن

)Foucault ,1977(فوكالت

)Lefebver ,1991(لفور

كـه ) ريخـت هـم (هـاي ايزومرفيـك به عنـوان فـرم 8تبيين مفهوم فضاي سلطه

.هاي اداري در محيط مصنوع هستند دهنده نظام انعكاس

از يـك . فضا، خود برخوردار از تاريخ اسـت و يـك موجوديـت ثابـت نيسـت

.يگر متغير استجامعه به جامعه اي ديگر و از دوره اي به دوره د

سرمايه و سرمايه داري در دوره مدرن، ابعاد كالبدي فضا را تحت تاثير قرار داده

.اند

منطـق و (ذهنـي ،)كالبـد (هـاي فيزيكـي تبيين مفهوم فضا، بايد برگيرنده جنبـه

.باشد) ارتباطات و بيان فعاليت اجتماعي،(و اجتماعي ) انتزاع

).1390سلطاني،: (منبع

1 Vernacular

2 semi-lattice

3 artificial city

4 Language pattern

5 Incremental grow

6 Holistic

7 Spatial configuration

8 space of domination


تيپولوژي شبكه معابر -2-2

، از آنجا اهميت دارد كهبررسي تيپولوژي شبكه معابر

به ما امكان تجزيه و تحليـل سـاختار شـبكه معـابر و

همچنين مقايسه ساختار شبكه معابر شهرهاي مختلف

درمورد تيپولوژي شـبكه معـابر، الگوهـاي . دهدرا مي

شود كه در زير به معرفـي برخـي از مي متعددي ارائه

.شود مي آنها، پرداخته

ABCDتيپولوژي -2-2-1

اين تيپولوژي، با هـدف بازتـاب الگوهـاي خيابـاني

4شود كه در آن مي موجود در آناليزهاي شهري، ارائه

نوع الگـوي مختلـف خيابانهـا از هسـته تـاريخي تـا

.گردند مي نواحي حاشيه شهر، مطرح

.(Marshall,2005):منبع ABCDتيپولوژي:2شكل

ي شهرهاي قديمي، بـه خصـوص ، در هستهAالگوي

هـا بـا زوايـاي شود كـه راه مي شهرهاي محصور ديده

.نمايندمختلفي با يكديگر، برخورد مي

ــوي ــده يــا Bالگ ــزي ش ــه ري ــهرهاي برنام ، در ش

در ايـن الگـو، . شـود مـي هاي جديد، ديـده سكونتگاه

ر هــم، ملاحظــهيي بــا مســيرهاي عمــود بــهــا تقــاطع

.شود مي

، شايد معمول تـرين الگـويي باشـد، كـه در Cالگوي

در اين الگو، . شود مي هاي مختلف شهرها، ديدهبخش

-معمولاً يك راه شرياني در مركز قرار دارد و ساير راه

.ها در اطراف آن قرار دارند

، نيز در ساختارهاي سلسـله مراتبـي مـدرن، Dالگوي

-ر آن، سـاختارهاي خطـي شـود و معمـولاً د مي ديده

شـود مي هاي جمع و پخش كننده ديدهمنحني از جاده

.دهند مي هاي حلقه اي يا شاخه اي را شكلكه شبكه

و الگوها ها خيابان -2-2-2

ــاب خــود ــز، در كت ، الگوهــاي مختلــف 1مارشــال ني

وي الگــوي . هــا را طبقــه بنــدي كــرده اســتخيابــان

سـلول و مـدار و را به دو دسته كلـي داراي ها خيابان

فاقد سلول و مدار تقسيم نموده اسـت و بـراي آنهـا،

منظور از مـدار . يي در نظر گرفته استها زير مجموعه

الگوي پيشنهادي مارشال را . اي شكل استمسير دايره

.شود مي در شكل مشاهده

1 Streets & Patterns,2005


الگوي پيشنهادي مارشال براي ساختار شبكه معابر: 3شكل

1نظريه چيدمان فضايي -

تئوري و يـك ابـزار تحليلـي در يك چيدمان فضايي

توان در مي زمينه آن راكه معماري و شهرسازي است

"منطق اجتمـاعي فضـا "اولين كتاب بيل هيلير به نام 2

در يك تعريف كلـي اسـپيس سـينتكس .جستجو كرد

تئوري است كه وجه ساختاري فضا را در مركز توجه

وجهي كه بر زندگي اجتماعي شهروندان ، دهد مي قرار

يك شهر يا رفتـار افـراد درون يـك سـاختمان تـاثير

1 Space syntax

2 Social Logic of Space

ي معمـاري يـا طراحـي هـا بارزي دارد اما در تئـوري

تر بدان توجه شده يا راهي براي درك كامل مشهري ك

.آن ارائه شده است

كاربري زمين -2-3

نقش اساسي كاربري زمين در ،(Keeble,1969) كيبل

نامه ريزي شهري را مورد تاكيد قـرار داده و چنـين بر

برنامه ريـزي شـهري عبـارت "اظهار نظر مي كند كه

است از پـيش بينـي مقـدار درسـت زمـين بـراي هـر

كاربري در مكان درست و مقرهايي كه از نظر كالبدي


همچنـين كـاربري ".مناسب براي هر كـاربري باشـد

و جـذب اراضي يكي از فاكتورهاي اساسي در توليـد

دهي همه نوع خدمات و ميزان سرويس. ترافيك است

مراكـز تجـاري، بازارهـاي . ها يكسـان نيسـت كاربري

ي شهري و برون شهري، ها روز،مراكز صنعتي و پايانه

مراكز تفريحي و ادارات در ميزان جذب سـفر، نقـش

هاي خـدماتي، بيشـتر بعضي از كاربري. متفاوتي دارند

گـروه (گيرنـد تفاده قرار مياز ساير خدمات، مورد اس

ــا ــرد پوي ــرح و راهب ــاور ط ــان مش ــان مهندس مولف

،95:1391.(

هـا در به بيان ديگر، به علت اينكه تمـام فعاليـت

از جابجاييتوان مي هايي قرار دارند، سفر راساختمان

ــرد ــرض ك ــر ف ــاختمان ديگ ــه س ــاختمان ب ــك س . ي

هـاي هايي كـه محـل قـرار گـرفتن فعاليـت ساختمان

هسـتند، معمـولاً در مجـاورت يكـديگر واقـع مشابه

توان فرض كـرد كـه سـفر تـابع شوند، بنابراين مي مي

تعداد سفرهايي كه با مقصـد يـك .كاربري زمين است

شود، نه تنهـا تـابع ميـزان مي قطعه زمين خاص انجام

استفاده از آن است، بلكه به موقعيت و ميزان دسترسي

ي منطقـه نيـز ها به آن قطعه زمين نسبت به بقيه زمين

ــتگي دارد ــران، (بســ ــاني و ديگــ ). 44:1374بهبهــ

جـذب : تـوان، بـه دو دسـته مي هاي شهري را كاربري

در . كننده سفر و توليد كننده سفر، تقسيم بنـدي كـرد

هايي وجود دارند، كه نقش چنـداني اين ميان، كاربري

هـاي جـاذب كـاربري .در توليد و جذب سـفر ندارنـد

ند كه عمـدتاً باعـث جـذب و هايي هستسفر، كاربري

ها به سمت خود شده و در واقع، مقصد كشش جريان

هـاي كـاربري . شـوند يك سفر شهري، محسـوب مـي

هايي هستند كه عمدتاً توليد كننده سفر، شامل كاربري

باعث توليد سفر شـده و مبـدا در يـك سـفر شـهري

).2:1390بهسرشت و ديگران،(شوند مي محسوب

اربري در جذب سفر و تراكم ميزان تاثيرگذاري ك

ترافيك به سطح عملكردي كاربري بسـتگي دارد؛ بـه

هاي با سـطح عملكـردي محلـه، اين معني كه كاربري

هـاي بـا سـطح عملكـردي شـهر، كمترين و كـاربري

بيشترين اثر را بر جذب سفر و تراكم ترافيـك دارنـد

).1386رضا زاده و ديگران،(

ها تحليل يافته -3

تحليل شبكه معابر تجزيه و -3-1

كـه اسـت معبر 1163تعداد كل شبكه معابر محدوده،

اول بـا توجـه بـه : به دو طريق نمونه گيري انجام شد

درصد معابر را بـه 10تا 5پيشينه تحقيق كه اكثراً بين

) متوسـط ( درصـد 8عنوان نمونه انتخاب كرده بودند،

معبر كه 93معابر به عنوان نمونه انتخاب شدند، يعني

با توجه به آمار شبيه سازي سـازمان ترافيـك، از بـين

معابري انتخاب شدند كه بيشـترين حجـم ترافيـك را

دوم بر اساس جـدول نمونـه گيـري دانشـگاه . داشتند

=0.05و 1000فلوريدا، براي جامعه آماري بـا حجـم

α، 1.96t= 0.03وe= مورد بـه دسـت 77حجم نمونه

تفاده از روش اول، كـه بـا اس ـ با توجه به ايـن . آيد مي

حجم نمونه بـالاتري حاصـل شـد، ايـن روش بـراي

معبر، مورد بررسي قرار 93نمونه گيري استفاده شد و

براي اين معابر نقشه خطـوط محـوري توليـد . گرفتند

گرديد و سپس معيارهاي هم پيوندي، كنتـرل و عمـق


.اندازه گيري گرديد

اختاري گونه بندي معابر بر اساس قابليت س -

در اين بخش، معـابر بـا قابليـت سـاختاري اسـتفاده

حداكثري، معابري فرض شده اند كه با شاخص عمق،

هـاي يكپـارچگي و كنتـرل، رابطه منفي و با شـاخص

از اين رو بـه منظـور دسـته بنـدي . رابطه مثبت دارند

هاي مذكور، استاندارد شـده معابر، ابتدا مقدار شاخص

، بـه عنـوان متغيـر برآينـد هاو سپس، جمع جبري آن

هاي ساختاري، محاسبه شده است سپس ايـن شاخص

مقــادير بــر اســاس نــيم انحــراف معيــار از ميــانگين،

.بندي شده اند دسته

امتيازدهي معابر بر اساس قابليت ساختاري: 2جدول

قابليت

ساختاري امتياز ي ساختاريها برآيند شاخص

1 انحراف معيار از ميانگين -5/0كمتر از كم

متوسطانحراف معيار از 5/0تا - 5/0بين

ميانگين2

3 انحراف معيار از ميانگين 5/0بيشتر از زياد

بندي معابر بر اساس قابليت ساختاري گونه: 4شكل


م معابرامتيازدهي معابر بر اساس حج: 3جدول

امتياز ي ساختاريها برآيند شاخص حجم ترافيك

1 انحراف معيار از ميانگين 0/5-كمتر از كم

2 انحراف معيار از ميانگين 0/5تا 0/5-بين متوسط

3 انحراف معيار از ميانگين 0/5بيشتر از زياد

بندي معابر بر اساس حجم ترافيك گونه

ادي ايسـتگاه بـه در اين راستا در اين پژوهش در تعد

ــك ــاعات اوج ترافي ــك در س ــم ترافي ــت حج برداش

معابر متناسب با روش قبل، امتياز دهي وپرداخته شد

.اند شده

گونه بندي معابر بر اساس حجم ترافيك: 5شكل

تحليل كاربري زمين -

5ها به به منظور تحليل كاربري جداره معابر، كاربري

ه كلي، مسكوني، تجاري، اداري، خدماتي و سـاير دست

سـپس ميـزان شـاخص تـراكم . تقسيم بندي شده انـد

. مكاني براي هر معبر محاسبه شده است


ها در مجاورت معابر محدودهنمودار تراكم مكاني كاربري :6شكل

ها در مجاورت معابر محدودهتراكم مكاني كاربري :7شكل

ــين تــراكم مكــاني كــاربري - هــا و همبســتگي ب

ي ساختاري معابرها شاخص

همبستگي پيرسون بين تراكم مكـاني معناداري آزمون

نشـان ، ي سـاختاري هـا كاربري مسـكوني و شـاخص

اين مطلب است كه بين تراكم مكـاني كـاربري دهنده

ــدي و كنتــرل رابطــه مســكوني و شــاخص هــم پيون

همبستگي معكوس وجود دارد و بـين تـراكم مكـاني

كاربري مسكوني و شاخص عمـق رابطـه همبسـتگي

همچنين بين تراكم مكاني كـاربري .مستقيم وجود دارد

تجاري و شاخص هـم پيونـدي و كنتـرل همبسـتگي

تراكم مكاني كاربري تجـاري و بين. قوي وجود دارد

بـين .شاخص عمق نيز همبستگي معكوس وجود دارد

تراكم مكاني كاربري اداري و شاخص هـم پيونـدي و

بـين تـراكم .كنترل، نيـز همبسـتگي قـوي وجـود دارد

هـا مكاني كاربري خـدماتي و هـيچ يـك از شـاخص

بين تراكم مكاني ساير .همبستگي ملاحظه نشده است

ها و شاخص هم پيوندي، نيز همبستگي قـوي كاربري

ــود دارد ــين . وجـ ــين همچنـ ــتگي بـ ــه همبسـ رابطـ


ي ساختاري معابرو سطح زير بناي تجـاري ها صشاخ

بـراي ايـن . با حجم ترافيك مورد بررسي قرار گرفت

. منظور از تحليل همبستگي خطي استفاده شـده اسـت

همبستگي پيرسون بين متغير حجـم ترافيـك و متغيـر

سطح زيربناي تجاري و متغيرهاي سـاختاري معنـادار

.است

فيـك از به منظـور سـنجش تـاثير پـذيري حجـم ترا

و سطح كاربري تجاري نيـز متغيرهاي ساختاري معابر

ــي ــيون خطــ ــل رگرســ -Adjusted R(از تحليــ

Square=0.495 (استفاده شده است :

Y= 0.289 LnZ + 0.085 C+25.684I – 6.863

رگرسيون ضرايب معادله : 4جدول

ضرايب غيراستاندارد مدلضرايب

استانداردt sig

B خطاي

استانداردBeta

1

مقدار

ثابت863/6- 304/2 979/2 - 004/0

LnZ 289/0 066/0 378/0 412/

- 0

كنترل

C 085/0 033/0 228/0

595/

2 011/0

هم

پيوندي

I

684/25 823/6 311/0 764/

3 0

.استزيربنا سطح ، Zمنظور از

ن اي نشان دهندهمناسب شاخص نيكويي برازش مقدار

درصد تغييـرات حجـم 50 مطلب است كه نزديك به

ترافيك از طريق مطالعه در ساختار فضـايي و توزيـع

عـلاوه بـر . سطح كاربري تجاري، قابل توضيح اسـت

آن، افزايش در مقادير فوق، افزايش در حجم ترافيـك

.عبوري را به همراه دارند

نتيجه گيري -4

اين مطلـب نشان دهندهنتايج حاصل از اين پژوهش،

ي هـا است كه يـك رابطـه سيسـتماتيك بـين تفـاوت

ي عملكردي معابر وجـود دارد، ها ساختاري و تفاوت

هـا، گرايشـات اين بدين معناست كـه انـواع كـاربري

ــاي ــا ويژگيه ــواحي ب ــتقرار در ن ــراي اس ــاوتي ب متف

ي هـا ساختاري مختلـف دارنـد؛ بـراي مثـال كـاربري

رند كه قابليـت تجاري گرايش به استقرار در نواحي دا

ساختاري شـبكه معـابر و بـه طـور خـاص شـاخص

پيوندي شبكه معابر ميزان بـالايي داشـته باشـد، در هم

ي مسكوني شـبكه معـابر بـا ميـزان ها حاليكه كاربري

در ايـن راسـتا .دهنـد پيوندي پايين تر را ترجيح مي هم

:نمودبه سه دسته تقسيم توان مي را معابر

بليت ساختاري و هـم معابري كه هم از نظر قا �

از نظر حجم ترافيك موجود، سطح بالايي دارند، ايـن

معابر، سطح كاربري تجـاري بـالايي در جـداره خـود

هـاي آتـي ؛ در برنامه ريزي)حسابيمانند بولوار (دارند

نبايستي بار ترافيكي جديدي بـر ايـن معـابر تحميـل

.گردد

معابري كـه ميـانگين حجـم ترافيـك در آنهـا، �

ت اما از لحـاظ سـاختاري قابليـت بيشـتري پايين اس


ماننـد برخـي معـابر (براي بارگذاري ترافيكـي دارنـد

-؛ اين معابر، قابليت پـذيرش كـاربري )فرعي محدوده

.هاي تجاري جديد را در اطراف خود دارند

معابري كه ميانگين حجم ترافيك آنها بالاست امـا �

ماننـد برخـي (ميزان قابليت ساختاري آنها پايين است

؛ اين معابر بـه دليـل كـاربري )هامعابر ورودي شهرك

نامتناسب با موقعيت ساختاري، بار ترافيكـي بـيش از

. كنند مي تحميلتوان خود را

ــه لحــاظ ــر بخــش از شــبكه شــهري، ب ــع، ه در واق

هـاي بـه خصوصـي ها و قابليـت ساختاري از توانايي

برخــوردار اســت كــه بايســتي در مــديريت عرضــه و

ها و خدمات ترافيكي مورد توجـه ختتقاضاي زيرسا

-هاي مختلف شهر بر اساس شاخصبخش. قرار گيرد

هاي ساختاري،مانند دسترسي، عمق و همچنين سـطح

هـاي متفـاوتي زير بنـاي كـاربري تجـاري از احتمـال

برخوردارند؛ به همـين خـاطر بـه يـك ميـزان مـورد

.گيرنداستفاده قرار نمي

هـاي كـه كـاربري طور كـه گفتـه شـد، از آنجـا همان

پيشنهادي طرح تفصـيلي در مجـاورت محـور اصـلي

محدوده، رعايت نشده است؛ جداره اين محـور مملـو

هـاي ريزمقيـاس تجـاري شـده اسـت كـه از كاربري

ــه خــدماتي و ــور را از شــرياني ب ــن مح عملكــرد اي

دسترسي تغيير داده اسـت و از آنجـا كـه ايـن محـور

ركـز شـهر و هـا بـه م متصل كننده بسياري از شـهرك

خروجــي شــهر بــه ســمت ســپيدان اســت؛ در طــول

هاي مختلف روز با ازدحـام بـالاي ترافيكـي و ساعت

هاي طولاني مواجه است و سـطح سـرويس راه بندان

. آيدمعابر، بسيار پايين مي

پيشنهادها-5

، پيشـنهاداتي بـه شـرح ي پـژوهش ها يافتهدر راستاي

:گردندذيل ارائه مي

دي پيشـنها ضـوابط ايـت نظارت بيشتر بـر رع �

طرح تفصيلي در مجاورت محورهاي ارتباطي

و دسترسـي بـه حمـل و نقـل ايش ظرفيت افز �

با هدف كاهش سهم سفر با خودرو شخصيعمومي

در عمــق ي طبقــاتي هــا پاركينــگ توســعه �

جهت كاهش پارك خطيمحورهاي شرياني

نحوه اتصال پلاك به خيابان و ورودي تعريف �

آن

تي محله و ناحيه كه از توليد ايجاد مراكز خدما �

نمايدجلوگيري مازاد ترافيكي ها جريان

از كنترل نقش اجتمـاعي در راههـاي شـرياني �

ي اطراف و ميـزان تـراكم ها كنترل نوع كاربري طريق

آنها

گونه بندي سنتي شبكه معابر نظام در بازنگري �

و در نظـر )بر مبناي عرض معبـر و حجـم ترافيـك (

ــرفتن ــواملي گ ــدت همع ــاربري، ش ــوع ك ــون ن چ

و درجه تنـوع و اخـتلاط ها سطح كاربري ،ها كاربري

.مستقر در اطراف معابر كاربريهاي

منابع

ــاران، ــاني،ح و همكــ ــي )1374(بهبهــ ،مهندســ

تئوري و كاربرد، سازمان حمل و نقل :ترافيك

.و ترافيك شهرداري تهران


،استفاده از مدل هم ارزي )1390(بهسرشت، علي،

هـــاي جـــذب ســـفر كـــاربري در بـــرآورد

شـهر تهـران، 6نمونه مطالعاتي منطقه :شهري

يازدهمين كنفرانس بين المللي مهندسي حمل

.و نقل و ترافيك

، مبـاحثي در حمـل و نقـل )1390(سلطاني، علي،

شهري با تاكيد بر رويكرد پايداري،انتشـارات

.دانشگاه شيراز

گروه مولفان مهندسان مشاور طرح و راهبرد پويا،

ــارات )1391( ــازي، انتشـ ــع شهرسـ ، مرجـ

. آذرخش

Boarent, M. and R.Crane (2011). The

Influence of Land Use on Travel

Behavior: Specification and Estimation

Strategies.Transportation Research Part

A35(9),823-845.

Borchert, J. (1961). The Twin Cities

Urbanized Area:Past,Present,Future.

Geographical Review.

Dill, J. (2004). Measuring Network

Connectivity for Walking & Biking. In

88th

Meeting of the Transportation

Research Board,Washington D.C

Garrison, W. and Marble, D. (1965). The

Structure of Transportation

Networks.(Evanston,Il:Transportation

Center Northwestern University).

Gu, B.O. (2001). A Study on the Birth &

Growth of Building Program in the

Context of Street Layout,M.A, Thesis,

Seoul National University.

Hillier, B. (1998). The Common Language

of Space: A Way of Looking at the

Social, Economic and Environmental

Functioning of Cities on a Common

Basis, Bartlett School of Graduate

Studies , University College London.

Hillier, B. (2007). Space is the Machine,

Cambridge University Press, electronic

edition published.

Kasemsook, A. (2003). Spatial and

Functional Differentiation: A

Symbiotic and Systematic

Relationship, 4th International Space

Syntax Symposium, London.

Keeble, L. (1969). Principles and Practice

of Town planning.

Levinson, D. and F, Xie. (2006). The Co-

evolution of Land Use and Road

Networks.(Presented at the 53rd

North

America Conference of Regional

Science Association International in

Torento,Canada.

Marshall, S. (2000).The Potential

Contribution of Land Use Policies

toward Sustainable Mobility toward

Activation of Travel Reduction

Mechanisms,Vol.13.

Marshall, S. (2005).Streets and

patterns,London,Spon Press.

Min, K. (2007). The Effect of spatial

Configuration on Land use and Land

value in Seoul. Proceedings of 6th

International space syntax

symposium,Istanbul.

Song, Y. and G.J. Knaap (2004),

“Measuring Urban FormIs Portland

Winning the War on Sprawl”? Journal

of the American Planning

Association,Vol. 70, No. 2. (pp 210-

225).

Soltani, A. (2014). Design for Movement;

How Urban Design Affects Active

Travel, Scholar’s Press, Berlin.

Stiny G, and L. March (1985), "Design


Machines" Environment and Planning

Journal.

Xie, F. and D. Levinson.(2007).Measuring

the structure of road

networks.Geographical Analysis.

6 ()* ˚ (˘& * ' ˆ & ˘ ˚ %

Documents