Το επικοινωνιακό πλαίσιο και η γλώσσα των ΜΜΕ

ΤΜΗΜΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣΔρ. Δήμητρα Δημητρακοπούλου

Το επικοινωνιακό πλαίσιο και η γλώσσα των ΜΜΕ

πομπός

μήνυμα

δέκτηςμέσο

κίνητρο

Τα συστατικά της επικοινωνίας

λεκτικός, ιδιολεκτικός /γραπτός / προφ.

κινητικός-μιμική - χειρονομίες - νεύματα

συμβολικός

εικονικός

συμβατικός, κωφαλάλων, στρατιωτικοί, κρυπτογραφικοί

Κώδικες Επικοινωνίας

πληροφορίες

ιδέες

συναισθήματα

δεξιότητες

σύμβολα

λέξεις

εικόνες

Διαδικασία

Χρησιμοποιώντας…

• θεωρείται ως μεταβίβαση πληροφορίας.

Κάθε πράξη επικοινωνίας

• Η πληροφορία συνίσταται σε ένα χαρακτηριστικό ερέθισμα

από μια πηγή προς ένα δέκτη

Ερεθίσματα

αποσκοπώντας συνειδητά να επηρεάσει τη συμπεριφορά του δέκτη

μια πηγή μεταδίδει ένα μήνυμα σε ένα δέκτη

Σκοπιμότητα

Ποιος

Λέει τι

Μέσω ποιου

καναλιού

Σε ποιον

Με ποιο σκοπό

Γραμμικό μοντέλο

πολυφωνικός επαγγελματικός

δημοσιογραφικός λόγος

διακειμενικότητα (τροφοδοτείται

από άλλα κείμενα τεκμηρίωσης)

διαστρωμάτωση (παρεμβάσεις μέχρι τελική

μορφοποίηση)

Ο δημοσιογραφικός λόγος

κοινωνιολογία

ανάλυση περιεχομένου του δημοσιογραφικού

λόγου

ρητή έκφραση ιδεολογίας

Ιδεολογική “επιβάρυνση” των ΜΜΕ

γλωσσολογία ανάλυση λόγου

γραμματικές και λεξικές επιλογές

Η απουσία τους καθιστά προβληματικές την

πρόσληψη & την κατανόηση

υπόρρητη έκφραση

ιδεολογίας

Ιδεολογική “επιβάρυνση” των ΜΜΕ

Γλωσσικά μέσα για απόκρυψη ή υποδήλωση ιδεολογικών επιλογών

(όλεθρος, ανέλεγκτος, ολισθαίνω)

θεωρείται ότι προσδίδουν έναν τόνο σοβαρότητας

και εγκυρότητας στον λόγο

H χρήση λόγιων λέξεων

H χρήση ορολογίας

(κλωνοποίηση, παγκοσμιοποίηση,

διαδίκτυο

υπαγορεύει την ιδέα του αυστηρού επιστημονικού και τεχνικού πνεύματος

(συνελήφθησαν είκοσι διαδηλωτές κατά τα χθεσινά επεισόδια αντί, ας

πούμε, ύστερα από εντολή του αρμόδιου εισαγγελέα κ. Τάδε η

αστυνομία συνέλαβε κλπ.)

αποφυγή της ενεργητικής σύνταξης, που θα αποκάλυπτε

δρώντα πρόσωπα, υπεύθυνα για δυσάρεστα συμβάντα

H παθητικοποίηση

H εστίαση σε αξιολογικά επίθετα

(σημαντικά κέρδη των μικρών)

εξυπηρετεί ιδιαίτερα τη διατύπωση

κρίσεων και σχολίων

(η ομάδα του εμείς ως έκφραση της ιδεολογικής συμπαράταξης απέναντι στην ομάδα του αυτοί

ως έκφραση του αντίπαλου συνασπισμού)

"διχαστική" χρήση αντωνυμιών

Αντωνυμίες

καθιερωμένα εργαλεία μιας διεθνοποιημένης

δημοσιογραφικής αργκό

οι μετωνυμίες (το ευρώ, η Σοφοκλέους, η Αθήνα, οι

Βρυξέλλες)

(το «Βατερλό» της εξωτερικής πολιτικής, η «βουτιά» του δείκτη

του Χρηματιστηρίου)

Μεταφορές

Υποδηλωτική χρήση της στίξης στο γραπτό λόγο

γνωστές στρατηγικές της λαϊκίζουσας δημοσιογραφίας

σκόπιμος παρατονισμός στον προφορικό λόγο (ΤΟ γεγονός της

χρονιάς)

(υποσμηναγός (!) αφαίρεσε τις απόρρητες δισκέτες, μικροί στις

μεγάλες ώρες…)

λαός

έθνος

φυλή παράδοση

ιστορία

δημοκρατία γλώσσα

Αξιολογικές παραδοχές

Η ιδεολογική στράτευση

ή η κομψή απόκρυψη της μεντιακής

επικοινωνίας με γλωσσικά εργαλεία

πολυπληθή (μαζική)

ετερόκλητα

μεταβαλλόμενα σε αριθμό και σύνθεση

άγνωστα ως προς την κοινωνική και δημογραφική τους ταυτότητα

Το κοινό των ΜΜΕ

Ανάδραση

Προσωποίηση

Εξατομίκευση

κάθε μέσο είναι υποχρεωμένο να κινείται στη διάσταση του γραμμικού χρόνου των καθημερινών γεγονότων

παρακολουθεί την επικαιρότητα

δεσμεύεται από τη συχνότητα με την οποία αποστέλλει στο κοινό του

καινούρια μηνύματα

Η περιοδικότητα της ενημέρωσης

δυναμική

διαλεκτική

ενδεχομενική

Ο ρόλος του χρόνου στη διαδικασία την καθιστά…

Σχεσιακή φύση

αναπομπή

επεξεργασία

λήψη

Ύφος

Εντυπωσιασμός

Δραματοποίηση

Θέαμα

Επίκληση του θυμικού

Κατατεμαχισμός του χρόνου

ΓλώσσαΑσθμαίνων, ελλειπτικός και υποδηλωτικός, συνθηματολογικός και έντονα συναισθηματικός

Σύμμετρος με τον ταχύτατα εκφερόμενο λόγο της καθημερινής συνομιλίας

Αντιπαρατίθεται στον άνετο, πληθωρικό, επεξεργασμένο με προσοχή, λεπτομερειακό και αποδεικτικό λόγο του τύπου

Οπτικοακουστικός εθισμός

ειδησεογραφία

• [newsreporting]

πολιτική αρθρογραφία

• [presseditorials]

πολιτικό ρεπορτάζ

• [pressreportage]

Τα γραπτά είδη της δημοσιογραφικής γλώσσας

συνέντευξη

• [interview]

"στρογγυλά τραπέζια

• [panel discussions]

ρεπορτάζ

• [reporting]

Τα προφορικά είδη της δημοσιογραφικής γλώσσας

• αντιστροφή της σειράς Υποκείμενο-Ρήμα

• στη γλώσσας μας δεν είναι η πλέον αναμενόμενη

• χρησιμοποιείται για να προβληθεί η καινούρια πληροφορία μιας πρότασης

(Σκληραίνει η στάση των Σκοπίων για το όνομα)

Συντακτικά φαινόμενα

• πρόταξη επιρρηματικών• φέρνει στο προσκήνιο

συστατικά της καινούργιας πληροφορίας, όπως ο χώρος ή ο χρόνος των συμβάντων

(Έως τις 6.00 σήμερα τα καταστήματα)

Συντακτικά φαινόμενα

• εκτεταμένη χρήση • τροποποιητών

(προσδιορισμών) πριν ή μετά την κεφαλή μιας ονοματικής φράσης (ουσιαστικό)

• αξιολογικών επιθέτων που φορτίζουν συναισθηματικά τον λόγο

(Ιδιαίτερα ευνοϊκό κλίμα στην οικονομία)

Συντακτικά φαινόμενα

• Παθητικοποίηση• σύνταξη που

εναρμονίζεται με το τυπικό, επίσημο και απρόσωπο ύφος

• κατεξοχήν στους τίτλους

(Η διαφορά 3% θεωρείται ασφαλής από τους νικητές και ανατρέψιμη από τους ηττημένους)

Συντακτικά φαινόμενα

• Ονοματοποίηση• μετατροπή μιας

ρηματικής φράσης σε ονοματική, όπου το ρήμα έχει αντικατασταθεί από ομόρριζο μεταβατικό ουσιαστικό

• σύνταξη που επίσης χρησιμοποιείται ως στρατηγική υψηλού ύφους

(εξοικονομώ ενέργεια --> εξοικονόμηση ενέργειας)

Συντακτικά φαινόμενα

• ελλειπτικές δομές • (για παράδειγμα, η

παράλειψη του άρθρου ή του ρήματος της πρότασης)

• Κυρίως στους τίτλους των ειδήσεων

• Έλκουν την καταγωγή τους από τη λαϊκίζουσα δημοσιογραφία, η οποία καθιέρωσε ένα λόγο συνθηματολογικό και υπαινικτικό

(Δολάριο: σήμερα τα επιτόκια)

Συντακτικά φαινόμενα

το πλήθος νέων και ασυνήθιστων συνθέτων-ζευγών

(τιμές-φωτιά, τιμολόγιο-μαϊμού, στροφή-καρμανιόλα)

Λεξιλογικά φαινόμενα

το πλήθος των αξιολογικών επιθέτων

λειτουργούν ως ποιοτικά υπερθετικά

(ανελέητος, πύρινος, αδιανόητος, σατανικός, εφιαλτικός)

Λεξιλογικά φαινόμενα

η προτίμηση σε εκφραστικά κλισέ

(Ένα βήμα πριν από…, υπάρχει άμεσος κίνδυνος να…, ραγδαίες εξελίξεις σε…)·

Λεξιλογικά φαινόμενα

ο εκτεταμένος δανεισμός ιδιαίτερα από την αγγλική

(δάνεια μεταφραστικά, όπως κλωνοποίηση, ή δάνεια αναφομοίωτα, όπως θρίλερ, debate)

Λεξιλογικά φαινόμενα

η επιμονή στο τεχνικό λεξιλόγιο

(για παράδειγμα της οικονομίας, υποτίμηση, διολίσθηση, μετοχοποίηση, κεφαλαιοποίηση)

Λεξιλογικά φαινόμενα

οι μεταφορές

(Το πόρισμα της επιτροπής καίει τον Χ, ανάχωμα στην ανηθικότητα, τα θύματα της φτώχειας)

Λεξιλογικά φαινόμενα

η μίμηση της άτυπης καθημερινής γλώσσας

(Μαγειρεύει μεταθέσεις το Υπουργείο, τα βρήκαν τελικά οι δύο Υπουργοί Εξωτερικών)

Λεξιλογικά φαινόμενα

η πομπώδης γλώσσα

(Αλώβητη εξέρχεται η οικονομία, το Έθνος θρηνεί τον θάνατο του μεγάλου ηγέτη του)

Λεξιλογικά φαινόμενα

εικονοποίηση του τύπου

ολοσέλιδες εμπορικές αλλά και πολιτικές

διαφημίσεις

φωτογραφίες που "κυβερνούν" αντί του

λόγου

η σημειωτική άλωση της πρώτης σελίδας

των εφημερίδων από εικόνες

η οριακά πληροφοριακή χρήση

της εικόνας στην τηλεόραση

υποχώρηση του σχολιαστικού λόγου

προς όφελος της εικονικής της υποστήριξης

"διασκεδαστική" χρήση της

κατασκευασμένης ή της ζωντανής εικόνας

η ακατάσχετη λογόρροια των ραδιοφωνικών

εκπομπών [DJ talk]

η πριμοδότηση του ήχου που κατατέμνει

διαρκώς τον λόγο

Φαινόμενα συγκινησιακής λειτουργίας

•αναφέρονται σε αξίες (Θεός, μητέρα, πατρίδα)

•ή απαξίες (Τούρκος, Αλβανός, τρομοκράτης, άθεος) ευρείας κοινωνικής αποδοχής

Ηθική (αξιολογική)

•αποτελούν δεξαμενές σύνθετων πληροφοριών

•ένας ομιλητής ή συγγραφέας δεν χρειάζεται να ανασύρει παρά μόνο το σήμα τους, δηλαδή την ίδια τη λέξη-κλειδί

•το "ακροατήριο" είναι σε θέση να ανασυνθέσει αυτομάτως την ιστορία και τις τρέχουσες χρήσεις τους

Γνωσιακή

•εμπεριέχουν καθιερωμένα υπονοήματα που ανταλλάσσονται ανάμεσα σε πομπούς και δέκτες

•διευκολύνουν τη μεταξύ τους επικοινωνία

Διαπροσωπική

Η τριπλή λειτουργία του στερεοτυπικού λόγου

Εύκολος κοινός γλωσσικός κώδικας

Διαπραγματευτικές νοητικές κατηγορίες

που ευνοούν τη μαζική επικοινωνία και την ιδεολογική

συνοχή της κοινωνίας

Στην επαγγελματική δημοσιογραφική

γλώσσα τα στερεότυπα

υπάρχουν σε μεγάλη αφθονία

Στερεότυπα

Συνιστούν ευρύτατες νοητικές κατηγορίες

• Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ανάλογα με τις περιστάσεις• ως αξιολογικά πρίσματα που φωτίζουν την πραγματικότητα από διαφορετικές

οπτικές γωνίες

Για παράδειγμα, η "Ευρώπη" σε διαφορετικά πολιτικά συμφραζόμενα θα μετατρέπονταν σε απόλυτα αρνητικό στερεότυπο χωρίς κανένα κίνδυνο παρανόησής του από το κοινό.

Αποτελούν μέρος της υπόρρητης έκφρασης της ιδεολογίας στην επαγγελματική δημοσιογραφική γλώσσα

Στερεότυπα

Ποιοτικά {quality}• απαιτητικά "ακροατήρια«• στοχεύουν κυρίως τον homopoliticus• πριμοδοτούν την πληροφόρηση και όχι

το διασκεδαστικό στοιχείο• δεν παραμελούν την ψυχαγωγία (με την

έννοια του ελεύθερου παιχνιδιού ή της αναστροφής με την τέχνη)

• αποφεύγουν θέματα που απευθύνονται στο θυμικό και τα πάθη των ανθρώπων

• ενδιαφέρονται για μείζονα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα

• χαρακτηρίζονται από καλώς εννοούμενο εγκυκλοπαιδισμό

• προτιμούν μια υψηλή ποικιλία ύφους • επιζητούν ενεργητικούς, συμμετοχικούς

δέκτες

Λαϊκά {popular}• λιγότερο απαιτητικά "ακροατήρια"• στοχεύουν σε κοινό που

καταναλώνει πληροφορίες και αγαθά με αλλοτριωμένη (δηλαδή, ψευδή) συνείδηση

• στοιχείο της διασκέδασης με τη μορφή της γαργαλιστικής θεματολογίας και γραφής

• κυριαρχία της εικόνας ως τεκμηρίου ή διαφήμισης τίθενται στην υπηρεσία της καταγοήτευσης ακροατών ή αναγνωστών που επιλέγουν τον ρόλο του θεατή των δρωμένων

Διαχωρισμός των ΜΜΕ

γλώσσα υφολογικά σημαδεμένη

• ελλειπτικές προτάσεις• καθημερινό και "λαϊκό" λεξιλόγιο• υποδηλώσεις που εύκολα αναγνωρίζονται από το αναγνωστικό κοινό• μεταφορές και μετωνυμίες• μη δηλωτικές γλωσσικές πράξεις, όπως ερωτήσεις, προτροπές και

αναφωνήσεις)

σημειωτικά πριμοδοτημένη

• κεφαλαία και έντονα στοιχεία• εμβληματική χρήση των λέξεων• ρητορική χρήση της στίξης• σύμπλεξη του λόγου με την εικόνα

Η λειτουργία των τίτλων στον τύπο και την τηλεόραση

• είδος κειμένου • το ευκολότερα

αναγνωρίσιμο ανάμεσα στα δημοσιογραφικά

• τα γλωσσικά χαρακτηριστικά τους αποκλίνουν και από την κυρίαρχη νόρμα αλλά και από το "ιδίωμα" των εσωτερικών σελίδων της εφημερίδας

• μετα-κείμενο• συνοψίζουν και

σχολιάζουν το κείμενο ή τα κείμενα που ακολουθούν

Τίτλοι

Η συνέντευξη

•Υπεύθυνη για την παραγωγή πολιτικού λόγου & διαλόγου

•Ως είδος μεντιακά διαμεσολαβημένου θεσμικού λόγου συμβάλλει στη δυναμική αναπαράσταση θέσεων κ αντιθέσεων

•Κρίσιμο βήμα δημόσιας έκθεσης

•Πεδίο διαδραστικής επαφής και αμοιβαίας επιρροής μεταξύ πολιτικής/κοινωνίας/οικονομίας και ΜΜΕ

Η συνέντευξη

Προκαθορισμένη δομή με σαφώς οριοθετημένους

ρόλος

Απόλυτη εξουσία δημοσιογράφου

Πολιτικός: αξιόπιστος γνώστης και διαχειριστής των σχετικών ζητημάτων

Δομή

Τυπολογία ερωτήσεων

δεν εκφέρονται

με ερωτηματική πρόταση

παρέχουν πληροφορίες

κυρίως εκφράζουν θέσεις τις οποίες καλείται ο

συνεντευξιαζόμενος να αποδεχθεί ή να απορρίψει (Συμφωνείτε

λοιπόν με τις αλλαγές

στην παιδεία)

Δηλωτικές (declarative)

εκφέρονται με

ερωτηματική πρόταση το περιεχόμενο (γεγονός ή

γνώμη) καλείται να δεχθεί ή να απορρίψει ο

συνεντευξιαζόμενος

(Είναι αναγκαία η μεταρρύθμιση στην παιδεία;)

Ολικής άγνοιας (yes-

no)

Τυπολογία ερωτήσεων

Διαζευκτικές (disjunctive)

προτείνουν ένα πλαίσιο με δύο εναλλακτικές

επιλογές (είστε ?? ή ??)

Τυπολογία ερωτήσεων

ζητούν ειδική

πληροφορία για

συγκεκριμένες

μεταβλητές

εισάγονται με ερωτηματικές αντωνυμίες

(Ποιο είναι το δυσκολότερο στη διαχείρισή του πρόβλημα;)

Μερικής άγνοιας

(wh-questions)

Τυπολογία ερωτήσεων

Πλάγιες (indirect) εισάγονται με δευτερεύουσα

πρόταση που εκφράζει αίτηση για συγκεκριμένη πληροφορίας

Τυπολογία ερωτήσεων

Περισσότερο πιεστικές• Δηλωτικές• Ολικής άγνοιας • Διαζευκτικές

Λιγότερο πιεστικές• Μερικής άγνοιας • Πλάγιες

Απαντήσεις

• εισάγονται με ή περιέχουν μόρια άρνησης ή βεβαίωσης όπως τα ναι, όχι, βέβαια, σωστά, καθόλου

• συνιστούν μίμηση ή κατοπτρική επανάληψη μέρους της σημασιο-συντακτικής δομής της ερώτησης, οι λεγόμενες απαντήσεις-αντίγραφα (copy-paste)

• καταθέτουν πληροφορία ή γνώμη σε σχέση με μεταβλητή μιας ερώτησης μερικής άγνοιας

• συνιστούν εξειδικεύσεις και επεκτάσεις προηγούμενων εκφωνημάτων

• λειτουργούν υποστηρικτικά και συμπληρωματικά προς την προτασιακή δομή της ερώτησης, εν μέρει αναπαράγοντάς την ή/και προσθέτοντας νέες δομές

Ευθείας ή άμεσες

• ενδιάμεση κατηγορία μεταξύ απάντησης και απόρριψης

• βασίζονται σε συναγωγή ή υπονόημα

• η όποια συμφωνία ή διαφωνία με κλειστή ερώτηση δεν εκφέρεται ευθέως και ρητά, ωστόσο, συνάγεται ένα ναι ή όχι, ή μια ενδιάμεση θέση, ανάμεσα στο ναι και στο όχι

• δεν μπορούμε να συμπεράνουμε αν διαφωνεί ή συμφωνεί, αν παίρνει μια ενδιάμεση θέση μεταξύ ναι και όχι, ούτε αν δίνει έμμεσα τη ζητούμενη πληροφορία στην ερώτηση μερικής άγνοιας

• πολύ εξειδικευμένη ερώτηση και πολύ γενικευμένη απάντηση (υπεκφυγή, αλλά ευδιάκριτη η κοινή συλλογιστική αφετηρία)

Πλάγιες ή έμμεσες

• βρίσκονται στον αντίποδα της αμεσότητας, συνιστούν αποφυγή της ερώτησης

• απορρίπτουν συγκεκριμένες προϋποθέσεις της ερωτήσεις ή ανατρέπουν την ερώτηση στο σύνολό της

• διαψεύδουν, αρνούνται το περιεχόμενο της ερώτησης, αλλάζοντας το θέμα της συζήτησης ή ισχυρίζονται ότι δεν γνωρίζουν τίποτα σχετικό

• αμφισβητούν την ισχύ μιας ερώτησης, ασκούν κριτική στο περιεχόμενο της ερώτησης και στον ίδιο τον δημοσιογράφο και θέτουν αντ’ αυτής μια άλλη ερώτηση, διευκρινιστική ή εξειδικευτική

Απορρίψεις-μη απαντήσεις

Επίσημη άποψη εφημερίδας για τα

συμβάντα της ημέρας

Εποπτεύεται προσωπικά από τον εκδότη

Μεταφέρει σαφές μήνυμα, πραγματεύεται ένα σημαντικό πολιτικό ή

κοινωνικό ζήτημα

Ύφος του λόγου, συνήθως ανώνυμο,

συλλογικός αποδέκτης και διαφοροποιημένος

Ιδεολογικό περικείμενο: εκφράζει την ιδεολογική

θέση της εφημερίδας

Κυρίαρχος κειμενικός τύπος: χρησιμοποιεί κυρίως επιχειρήματα

Κύριο άρθροEditorial

• Δημοσιογραφικό κείμενο με λογοτεχνική χροιά, που σχολιάζει, κρίνει ή προσεγγίζει με φιλοσοφική διάθεση την πολιτική ή κοινωνική επικαιρότητα

• Ύφος: ελαφρύ και εύθυμο, αλλά συνυπάρχει μια σκωπτική, σατιρική ή και ειρωνική διάθεση

• Θεματολογία: κάθε έκφραση της καθημερινότητας, εφόσον αντλεί, μελετά και αναλύει τα γεγονότα, τα επεισόδια και τις σκηνές της καθημερινής ζωής

• Πολύμορφο: κοινωνικό, πολιτικό, θρησκευτικό, ηθογραφικό, ψυχογραφικό, φιλοσοφικό, κριτικό

• Σκοπός: διδακτικός, μορφωτικός, ηθοπλαστικός• Προϊόν καλλιτεχνικής δημιουργίας• Τόπος συνάντησης της καθημερινότητας και του συναισθήματος

Χρονογράφημα

• Ειδική περίπτωση χρονογραφήματος• Άρρηκτα συνδεδεμένο με την επικαιρότητα

Ευθυμογράφημα

• Χιουμοριστικό είδος• Επιστρατεύονται δύο σημειωτικοί κώδικες: γλώσσα και

εικόνα• Στόχος η σάτιρα και η κριτική• Μετάδοση σοβαρού μηνύματος που σχετίζονται με την

εκάστοτε κοινωνική πραγματικότητα, ενώ ο στόχος των κόμικς είναι η αφήγηση μιας φανταστικής ως επί το πλείστον ιστορίας

• Περιορίζεται σε ένα συνήθως καρέ• Για να τις κατανοήσεις, χρειάζεται να τις εντάξεις σε ένα

συγκεκριμένο (πολιτικό ή άλλο) περικείμενο

Πολιτική γελοιογραφία

dimitrakopouloud.wordpress.com dimitrakopouloud@gmail.com

ευχαριστώ για την προσοχή σας!