archivum franciscanum historicum - mgh-bibliothek · 2014. 6. 3. · archivum franciscanum...

34
ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM PERIODICA PUBLICATIO TRIMESTRIS CURA PP. COLLEGII D. BONAVENTURAE ~ Annus et Tomus 81 Directio et Administratio COLLEGIO & BONAVENTURA Colle S. Antonio - 00046 GROTTAFERRATA (Roma) 1988

Upload: others

Post on 23-Jan-2021

3 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

ARCHIVUMFRANCISCANUM HISTORICUM

PERIODICA PUBLICATIO TRIMESTRIS

CURA

PP. COLLEGII D. BONAVENTURAE

~Annus et Tomus 81

Directio et Administratio

COLLEGIO & BONAVENTURAColle S. Antonio - 00046 GROTTAFERRATA (Roma)

1988

Page 2: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

Sermons inédits de martres franciscainsdu XIIIe siècle

Jacques-Guy BougeroI

En 1872, passant à Milan en route vers Avignon et Paris,le P. Fidèle de Fanna découvrit avec stupeur et joie à la Biblio-thèque Ambrosiana, un manuscrit contenant 2g5 schémas desermons rubriqués et dont la plupart étaient attribués à saintBonaventure. Il se hâta d'en transcrire les rubriques et les thèmesbibliques qu'il publia dans la Ratio novae collectionis 1.

LE MANUSCRIT MILANO, AMBROS. A II sUP.

Parchemin; reliure cartonnée; 145 x IIO mm.; I+156 fi.(+ f. 86bis + f. roobis + f. II7bis); longues lignes; une seulemain italienne du XIIIe siècle; rubriques écrites en écritureminuscule en bas des folios, recopiées en rouge à l'emplacementlaissé libre; initiales et pieds de mouche alternativement rougeset bleus; 14 cahiers décennions, sauf le dernier (f. 148-156);réclames en fin des cahiers I-II, sans doute rognées pour lescahiers 12 et 13.

f. Ir, main postérieure: S. Bonaventura. sermones.f. IS6v: Expliciunt sermones fratris bonaventure de cunctis

dominicalibus totius anni.Origine inconnue. On lit au f. Iv: Bibliothecae Ambr. tra-

ditus VII id. Martius MDCCCXXX. Ex legato Bernardini FerrariiMediol. Machinatoris.

I Cf. P. Fidelis a Farina, Ratio novae collcctionis operum omnium sieeeditot'um sive anecdoto,um Seraphici. Ecclesiae Doctoris Sancti Bonauenturae,Taurini 1874, 94-127.

Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2

Page 3: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

IS JACQUES-GUY BOUGEROL

Outre 269 sermons ou schémas de sermons de saint Bona-venture, ce manuscrit contient un certain nombre de sermonsde maîtres contemporains franciscains et dominicains. Alors queles Éditeurs de Quaracchi publièrent les sermons identifiés deBonaventure dans le tome IX des Opera omnia, 1901, les sermonsdes autres prédicateurs sont demeurés inédits 1. On se proposeici de publier les 16 sermons des maîtres franciscains: Eustached'Arras, Guillaume de Baglion, Guillaume de la Mare, Guillaumede Ligny, Jean de Celano, Jean de la Rochelle, Jean Pecham etRobert de Villy.

Si les noms de certains de ces maîtres sont déjà connus, lesautres n'ont pas encore été bien identifiées.

LES MAÎTRES FRANCISCAINS DE LA COLLECTION DE MILAN

Eus tac h e d' Arr a s fut maître-régent de l'école desfrères à Paris 2. V. Doucet a rectifié la notice de P. Glorieux enenlevant à Eustache le Super Ethicam Aristotelis et en ajoutantdes indications de manuscrits pour les Quodlibets et les Questionsdisputées 3; enfin en rectifiant quelques notices de sermons.V. Doucet a aussi mis au point certaines attributions de Fr. Steg-müller 4. I. Brady, plus récemment, a repris entièrement le dossier

1 Sauf les deux sermons de Jean de Celano publiés avec un certainnombre d'erreurs par A. Chiappini, Fr. Johannis de Celano sermones duosaec. XIII, in Collect. Franc. 28 (1958) 401-3.

I Cf. P. Glorieux, Répertoire des !tfaîtres en théologie de Paris au XIIIesiècle II, Paris 1933, 76-82, n. 313; idem, Maîtres franciscains de Paris,Fr. Eustache, in La France Franciscaine 13 (1930) 125-71.

• Maîtres [ranciscains de Paris, in AFH 27 (1934) 547. Les manuscritsde Paris, B.N. lat. 15956 et 16499 possèdent des sermons attribués par lesrubriques à Eustache, sous le nom de 'buisine' et que les Éditeurs de Quaracchiont édités sous le nom de Bonaventure, tels le sermon pour la fête de saintBarthélemy: Diligebat enim Ionatkas David ... In aestate est consuetudo quodhomines exuunt vestimenta sua (IX, 569-73), attribué par Paris, B.N. lat.15956, f. 273va-275ra: 'buisine de sancto bartholomeo' ; le sermon pour lafête de saint Jean-Baptiste: Ecce elongavi fugiens ... (IX, 538-43), attribuépar Paris, B.N. lat. 15956, f. 253va-256vb: 'de eodem buisine' ; le sermonpour la fête de saint Barnabé: Posui vos ut eatis ... (IX, 517-9) attribué parParis, B.N. lat. 15956, f. 25ITa-va: 'barnabe apostoli buisine' .

• Quaestiones Centum and Scholam Franciscanam saee. XIII ut Plur;-

Page 4: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAtTRES FRANCISCAINS 19

d'Eustache quant aux écrits universitaires l, et quant aux datesde son magistère. La lecture critique des notices de E. Longpré a,de J. Kaup I, de C. Schmitt', lui a donné l'occasion de rejeterla légende d'Eustache évêque de Coutances. Maitre-régent del'école des frères à Paris dans les années 1268-1269, Eustachepartit en I270 avec le roi saint Louis qui, d' Aigues-Mortes, l'en-voya en compagnie de Lambert de la Couture, aux cardinauxréunis en conclave à Viterbe. II fut de retour avec une lettre pourle roi, le IS mai 1270°. Passé en Afrique, en est-il revenu alorsqu'une vingtaine de frères y moururent, selon un témoignagecité par A. Callebaut 6? I. Brady conclut qu'il est impossibled'assigner des sermons en 1270 et après. Certes, son nom ne figurepas parmi les compagnons du roi cités au procès de canonisationde saint Louis, Jean de Mons et les dominicains Guillaume deChartres, son chapelain et Geoffroi de Beaulieu, son confesseur '.Mais l'examen attentif du manuscrit Troyes r893, bouleversequelque peu les données du problème. J. B. Schneyer a établiune liste des sermons d'Eustache d'après les travaux de P. Glo-rieux rectifiés par V. Doucet 8. Or le ms. Troyes r893 contient

mum spectantes in cod. Florentino Bibl. Laur. Plut. I7 sin. 7 asservatae, inAFH 26 (1933) 191, 209, 48855., 493; idem, Commentaires sur les Sentences.Supplément au Répertoire de M. Frédéric Stegmüller, in AFH 47 (1954)'

1 Questions at Paris c. I26o-I270 (cod. Fior. Bibl. Nas. Conv. soppr.B.6.9I2), in AFH 61 (1968) 434-61, 62 (1969) 357-76; 678-92. La partieintéressant Eustache est la deuxième partie de l'étude AFH 62 (1969) 678-92.

I Catkolicisme, art. Eustache, IV, 712 S.

• LThKl, art. Eustache, III, 1201 s., Art. Eustache d'Arras, in DHGE, XVI, 8; Diet, Spir., IV, 1698-9·, Cf. Bull. Franc., III, 168-7°; Wadding, Annales Minorum, IV, Qua-

ra.cchi 1931, 303 S.• La deuxième croisade de S. Louis et les Pranciscains, in La France

Franciscaine 5 (1922) 282-8, spécialement p. 285.7 Cf. Acta Sanctorum, Aug. V, Paris 1868, 507 SS., 572 S. - Au sujet,

d'Eustache évêque de Coutances, il s'agit de frère Eustache de Rouen, neveude l'archevêque Eudes Rigaud. Cf. R. Toustain de Billy, Histoire ecclésiasti-que du Diocèse de Coutances ... publiée par François Doebet II, Rouen 188o,54-75, cité par I. Brady, art, cit., AFH 62 (1969) 691, note 3.

• Cf. J. B. Schneyer, Reperto,ium de, lateinischen Sermones des Millelal-tcrs für die Zeit von II50-I350 (BGPTMA XLIII-2), Münster 1970, 4°-5;P. Glorieux, Répertoire des Maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, II,Paris 1933, n. 313, p. 77-82; idem, Maîtres francis cains de Paris, Fr. Eustache,in France Franciscaine 13 (1930) 125-71 ; V. Doucet, Maîtres [ranciscains deParis. Supplément au 'Répertoire', in AFH 27 (1934) 547·

Page 5: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

20 JACQUES-GUY BOUGEROL

quatre sermons attribués à Eustache dont trois manquent dansle Répertoire de J. B. Schneyer 1.

Le premier sermon que nous livre le manuscrit de Troyesserait daté de 1271 : De natali domini sermo. At ubi venit pleni-tudo temporis ... (Schn., n. 30). Ce sermon se trouve encore dansles manuscrits suivants: Laon 290/3, f. zôrb-açra ; Paris, B.N.lat.3557, f. 79; Paris, B.N.lat. 3747, f. 284va-286rb; Paris, B.N.lat.14952, f. rôva-rçra : Paris, B.N.lat. 165°7, f. 3Bo; Paris, B.N.lat.181B3, f. 47; Paris, Mazarine lO28; Poitiers 98, f. 3Bra-39v;Troyes 1B93, f. rojr--rogr : Vat.lat. BI2, f. 35v-39v.

Le second sermon se trouve dans le ms. de Troyes, f. 228v-229r. De resurrectione in pascha sermo. Surrexit Dominus vere...(Schn., manque).

Le troisième sermon n'est pas attribué à Eustache par lesrubriques: f. 229r-230v. Item sermo in pascha. Resurrexi et adhucsum tecum ... (Schn., manque).

Le quatrième sermon, f. 230V. De resurrectione magistrinostri. Si consurrexistis cum Christo. Col. 3. Dicit sic magisterquod resurrectio Christi fuit matutina ... quere hune sermonem insermonibus magistri Wstacii quod est: Surrexit Dominus vere(Schn., manque).

Ainsi le quatrième sermon renvoie au deuxième. Quant autroisième qui se trouve encadré par deux sermons identifiésd'Eustache, il est difficile de l'attribuer avec certitude. Normale-ment la rubrique aurait dû porter: 'item de eodem'. Quoi qu'ilen soit, ces sermons sont à dater d'après 1270, car le même ma-nuscrit contient le Quodlibet 2 de Ranulphe de la Houblonnièrequi est à dater vraissemblablement de Pàques 12752. La 'survie'd'Eustache après 1270 ne devrait plus poser de problèmes parti-culiers.

Le manuscrit de Milan contient cinq sermons attribués àEustache. Un sixième aurait dû se trouver dans le même manu-scrit, comme on le verra plus loin lorsqu'il s'agira de Jean deCelano.

1 Cf. J. G. Bougerai, Les manuscrits franciscains de la Biblio'h~que deTroyes, Grattaferrata 1982, 264 S5.

I Cf. N. Bériou, La prédication de Ranulphe de la Houblonni"e. Sermonsaux clercs et aux simples gens, Paris 1987, 18.

Page 6: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAlT RES FRANCISCAINS 21

Le premier sermon fut prêché devant le roi chez les Clarissesde Longchamp. La rubrique spécifie que le monastère se trouveà Saint-Cloud, localité considérée comme un quartier de Paris.La note jointe au sermon montre comment Eustache a utilisé leDe proprietaribus de Barthélemy I'Anglais sur les vertus dufiguier 1.

Le deuxième sermon a été prêché dans la ville natale d'Eu-stache sans qu'on puisse préciser quand ille fut. La division duthème biblique laisse prévoir trois points. Mais la suite du sermonindique que le prédicateur est parti sur une autre idée, à savoirla personne du Verbe incarné. Le procédé n'est pas original, caron le retrouve dans maints sermons médiévaux.

Le troisième sermon, prêché devant le roi et sa famille estintéressant à plus d'un égard. Il possède un prothème qui ressem-ble un peu au prothème du sermon prononcé par Bonaventureet contenu dans le même manuscrit de Milan, le sermon qui dansla nouvelle édition portera le n. 312. De plus, la division du thèmeannonce deux points et le développement ne porte que sur lepremier.

Le quatrième sermon, lui aussi prononcé devant le roi, esttrès voisin du sermon bonaventurien n. 48. Les mêmes textes bi-bliques sont commentés en termes identiques.

Le cinquième sermon, prêché au couvent d'Arras, est unexcellent résumé du sermon 5 du Corpus 5. Bonaoeniurae sermonesDominicales 3. Le premier paragraphe donne exactement la mêmedivision, sauf interversion des deuxième et troisième points: aulieu de "Parafe", 'viam', 'Domino', Bonaventure avait placéen tête le troisième point 'Domino', car c'était pour lui, la 'ra-tio motiva' de notre préparation spirituelle. Eustache gardel'ordre du texte biblique. Le n. 2 du sermon d'Eustache corres-pond aux nn. 7-10 du sermon bonaventurien dans le mêmeordre et avec les mêmes textes bibliques. Le n. 3 conserve le mêmeordre que les nn. II-I4 du sermon dominical de Bonaventure,

1 Cf. Bartholomaei Anglici, De pf'oprietatibus f'erum. Nombreux ma-nuscrits, dont Troyes 470, avec signes de 'pecia'. Edition Francfort 1601,

reprint.S A paraître, Reportationes sef'monum sancti Bonaventure iuxta cod.

Milano, Ambros. A II sup.

• Cf. Sef'm. Dom., 163-9.

Page 7: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

22 JACQUES-GUY BOUGEROL

mais donne deux fois des textes différents. Quant au n. 4 d'Eu-stache, il copie les nn. 3-6 de Bonaventure en intervertissant lesdeux premiers éléments et les textes. Si l'on ajoute les similitudesmentionnées dans les sermons précédents et l'emprunt que faitEustache à l'ln Lucam de Bonaventure dans le deuxième dessermons publiés ici, on est près d'adopter le jugement de B. Hau-réau : «Eustache ... est un effronté plagiaire; presque tous lesjeux d'esprit, dont nous voulons bien reconnaître l'agrément,sont empruntés aux sermons d'un autre» 1. Il ressort de l'analysedes cinq sermons d'Eustache livrés par le manuscrit de Milan,que frère Eustache a copié un sermon de Bonaventure, un sermonde Jean de Celano édité plus bas, et fait quelques autres emprunts.Eustache a su choisir de bons sermons, c'est là une qualité incon-testable. La copie était courante en un temps où le sens de la pro-priété littéraire n'existait pas: chacun estimait normal de s'appro-prier ce que les prédécesseurs avaient eux-mêmes en partie héritéde ceux qui les avaient devancés.

Le deuxième maître franciscain à paraître dans le manuscritde Milan est Gui Il a ume deB agI ion avec deux sermons.I. Brady, dans l'étude qu'il publia sur le contenu du manuscritFirenze Naz: Conv. soppr. B 6 9IZ', ouvrit un dossier sur Guil-laume de Baglion, dossier complet et prudent dans ses conclusions,sauf à dénier toute valeur au rapprochement opéré par J. B.Schneyer entre Guillaume de Bar et Guillaume de Baglion oude Barlo 8, rapprochement répété dans le Repertorium t.

1 Notices et extraits de quelques manuscrits latins de la Bibliothèque Na-tionale, IV, Paris 1891. 43. Même jugement. ibid., II. 291.

I Questions at Paris c. Iz6o-IZ70 (cod. FIOl' .• Bibl. Na«. Conv. soppr.B.6.9Iz). in AFH 61 (1968) 454-61. Cf. idem. Backgl'ound ta the Condemnali01lof IZ70 : Mastel' William of Baglione O.F.M., in Franciscan Studies 30 (1970)5-48; idem. The Question of Master William of Baglione D.F.M. De aeter-nitate mundi, Paris Iz66-IZ67. in A ntonianum 47 (1972) 362-71. 576-616. -Notice sur Guillaume de 'Barlo', dans P. Glorieux. Répertoire ...• II. 83, n. 314.cette notice a été complétée et rectifiée par V. Doucet. Maîtresfranciscains ...•547-8; Commentaires sur les Sentences ... , 37; Quaestiones centum ...• 19099.,495 s.

• Cf. J. B. Schneyer, Wegweiser .ru laleinischen Predigtreihen des Mil-telalters, München 1965. 5·

• Cf. J. B. Schneyer. Repertorium ...• Guilelmus de Barlo (Baliona).

Page 8: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAtTRES FRANCISCAINS 23

Maitre-régent dans les années I266-I267, il a prêché le pre-mier sermon présenté ici, le 3 décembre 1273, En ce premierdimanche de l'Avent, Bonaventure prononce un sermon à laPrimatiale Saint-Jean, le sermon II de la collection de Milan;Guillaume de Baglion prêche le même jour au couvent des frères,Aucun document ne nous permet de penser que Guillaume étaitconvoqué comme 'expert' lors de la préparation du Concile.

Le second sermon reprend le thème du précédent, mais letraite un peu différemment. D'ailleurs les derniers mots du texteindiquent que le reportateur n'a pas cru devoir répéter ce qu'ilavait déjà écrit. A noter l'emploi normal du mot 'distinctio'pour désigner les diverses applications de la parole biblique'celum'.

Le troisième maître est Gui Il a ume deL a Mar e.Maître-régent à Paris dans les années 1274-1275 l, Le présentsermon a dû être prêché à Lincoln après 1275, lorsqu'il étaitmaitre à Oxford.

On connait quatre sermons de Guillaume de la Mare dontcelui que nous éditons ici. Le manuscrit Troyes I788, f. II3r-II6v,nous livre un sermon pour la fête de saint Pierre: sermo de beatopetro apostolo fratris Guillelmi de la mare regentis in theologia.Precurrens ascendit in arborem sycomorum ut videret ihesum ... '.

1 Cf. P. Glorieux. RépcI'toil'e .... II. 99-101. n. 317; Cette notice a étécomplétée et rectifiée par V. Doucet. MaUI'es fl'anciscains .... 549. Cf. aussiidem. Commentaires sur les Sentences ...• 38-9. L'étude déjà ancienne d'E.Longpre, Maîtres franciscains de Paris. Guillaume de la More, in La FranceFI'anciscaine 4 (1921) 288-302 ; 5 (1922) 389-406. reste toujours valable pourde multiples détails et commentaires sur l'oeuvre de Guillaume de la Mare. -Sur l'origine de Guillaume de la Mare. cf. A. B. Emden. A BiographicalRegister to the University of Oxford to A.D. I500. Oxford 1957. I. 562-3; dela Mare William (Anglicus. de Anglia, Delamare, de Mara. de Marra. deMera, Lamarensis, Lamara, Lamarra), avec bibliographie; M. D. Jordan,The controversy of the c Correctoria » and the Limits of l\letaphysics. in Spe-culum 57 (1982) 292-314; R. Hissette, Trois articles de la seconde rédactiondu «Correctorium » de Guillaume de la Mare, in RTAM SI (1984) 23°-41;L. Bianchi. Guglielmo di Baglione, Tommaso d'Aquino e la condanna delI270. in Rivista di Storia della Filosofia 39 (1984) 5°3-20; K. Kirchert, De,Windel'bel'ger Psalter. I. Untersuchung. II. Textausgabe, ZUrich-MUnchen1979. I. II2-4·

• Cf. J. G. Bougerol, Les manuscrits franciscains de la Bibliothèque deTroyes. 236.

Page 9: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

Deux autres sermons sont signalés par J. B. Schneyer, conservésdans le ms. Oxford, Bodi. Ashmole 757, f. I38rb pour la fête desaint Nicolas, et f. I95ra pour le Vendredi-Saint 1.

Le présent sermon développe le thème du Christ Verbe in-carné, principe originel de notre salut, principe quotidien de notrecheminement chrétien, principe glorifiant notre être parvenu à laplénitude. Le troisième point n'est pas développé ici. On peutse demander si le non développé dans le sermon du matin l'aété dans la 'collatio' ou sermon du soir?

Le maître suivant à présenter deux sermons n'est pas encoretotalement identifié. Le lieu d'origine 'Lignac' ou 'Ligniaco'correspond à une dizaine de noms de lieux I, sans que l'on puissepréciser lequel est le vrai. Le fait que le premier des deux sermonsait été prêché à Orléans pourrait faire penser à Ligny-le-Ribault,dans le Loiret, près de la Ferté Saint-Aubin. Mais rien ne peut leprouver. U. Chevalier fait de Guillaume un franciscain et identifieles deux Guillaume de Lignac et de Lignuel ê, P. Glorieux n'apas osé le faire, bien que Guillaume de Lignuel soit l'auteurd'un sermon rubriqué dans le ms. Paris, B.N.lat. I4952, f. r66v-rôqr : sermo fratris Guillermi de Lignuel minoris. ProPheta magn"sswrexü in nobis etc., avec notre Guillaume de Ligny'. A son tour,V. Doucet dit expressément Ii: c Faut-il identifier ces deuxpersonnages? M. Glorieux n'a pas osé le faire. Nous ne l'osonspas non plus; mais la chose est tentante ~. J. B. Schneyer ne lefait pas non plus et cite les deux Guillaume à la suite 8.

Le premier sermon présenté ici possède un prothème trèsvoisin de celui du sermon bonaventurien 3 de la même collectionde Milan, et prêché devant l'Université en I254. Mais le sermonlui-même n'offre aucune comparaison avec celui de Bonaventure.

1 Repertorium ... , Guilelmus de la Mare, 493.I Cf. A. Dauzat - Ch. Rostaing, Dictionnaire itymologique des noms tù

lieux en France, Paris 1963, art. Ladignac, Ligna, Ligny.• Répertoire des Sources Historiques du Moyen Age. Bio-Bibliographie,

I, Paris 1905, col. 1954.& Cf. P. Glorieux, D'Alexandre de Halës à Pierre Auriol. La suite tùs

maîtres franciscains de Paris au XIIIe siècle, in AFH 25 (1932) 272.6 Maîtres franciscains de Paris, in AFH 27 (1934) 532, note 4.• Repertorium ... , Guilelmus de Lignac (Lignuel), Guilelmus de Lignuel

(Lignac ?).

Page 10: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAtTRES FRANCISCAINS 25

Quant au deuxième sermon prononcé d'après les rubriques,devant le roi et sa famille dans la Sainte-Chapelle, il offre uneressemblance ·frappante avec le premier des sermons dominicauxde Bonaventure du Corpus l, et qui se trouve être l'incipit de ceCorpus pour un grand nombre de manuscrits. L'examen attentifdes deux textes laisse apparaître que le présent sermon sembles'être inspiré de celui de Bonaventure. Dans le manuscrit Saint-Florian 226, f. rçva-zovb, dont le Prof. Dr. Karl Rehberger,Bibliothécaire m'a fourni très aimablement une photocopie, onlit le même sermon avec une rubrique marginale reproduite dela mainmême du copiste en tête du sermon: sermo bone uenture.Veniel desideraius cunetis gentibus... Le texte du sermon - sansle prothème fourni par les manuscrits du 'Corpus' des Sermonsdominicaux - est exactement celui de l'édition. Il est mêmepossible de préciser que le texte s'apparente à celui des famillesNa et Bo du 'Corpus', car la finale est celle que l'apparat critiquesignale 2: omnis corruptio siue passibilitas. L'existence de cesermon dans le manuscrit de Saint-Florian prouve que le compi-lateur l'a trouvé avec sa rubrique dans un document et l'a copié.Mais rien de plus, sinon qu'il y a là une possible présomptionen faveur de Bonaventure. Quant à l'analyse comparée des textes,elle laisse apparaître que Guillaume semble s'être inspiré du n. Idu sermon de Bonaventure. Le n. 2 de son sermon est différentet les textes bibliques ne sont pas les mêmes. Les nn. 3 et 4 seressemblent beaucoup. Que conclure? Guillaume de Ligny acopié le sermon de Bonaventure, ou bien les deux sermons sontla copie d'un même modèle.

Les Éditeurs de Quaracchi 3, ont noté que l'incunable deZwoII 1479', donnait un sermon sur le même thème biblique.Ils ne pouvaient savoir que ce sermon, comme tous les autresédités dans cet incunable, était de Servasanctus de Faenza 6.

1 Cf..Serm, Dom., 131-8.I Serm, Dom., 138, apparat critique: 221-2 corruptio] sive impassibili-

tatis add. Ko sive passibilitas add. NaBo.a IX, p. XII.

, Bonaventura. Sermones de tempore et de sanctis, Zwolle [Peter vanOs] 1479 [GW 48ro1.

• Cf, J. B. Schneyer, Repct'lot'ium ... , Servasanctus de Faenza, n. 1.

Cf. Balduinus (Distelbrink) ab Amsterdam O.F.M.Cap., Set'vasancti de Faenza

Page 11: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

Le maitre suivant est Je and e Cel a n 0 avec deux ser-mons. Qui est ce Jean de Celano? A. Chiappini l'a identifié avecson homonyme, Notaire Apostolique, auteur de la légende Quasistella matutina, première des biographies de saint François d'As-sise 1. Il faut rejeter cette identification, sauf à admettre avecTh. Desbonnets, que la prétendue légende pourrait bien n'êtreque le résumé du panégyrique de Grégoire IX, résumé fait parun notaire apostolique 2. La note de C. Piana, dans l'Introductionau Cartulaire du studium de Bologne, signale que dans la biblio-thèque du maitre-régent Petrus Rodulphius de Tossiniano, setrouvait une vie de saint François par Jean et Thomas de Celano.De plus, M. H. Laurent a relevé dans le catalogue de l'antiquebibliothèque du studium S. François de Bologne: « Ioannis deCelano et Bonaventurae ordo min. sermones dominicales, festivi,feriales et de mortuis » 3. Jean de Celano franciscain a doncexisté. Était-il maître ou lecteur à Bologne? C. Piana n'osel'affirmer.

Son premier sermon possède une rubrique intéressante où ilest dit que Jean de Celano a prêché 'coram universitate' à Bologne.Puis le texte continue: frère Eustache a prêché à Saint-Jacques,'coram universitate', un sermon sur le même thème et dans lesmêmes termes. Ainsi Eustache - et ce serait là le sixième sermondont nous avons parlé plus haut - aurait copié un sermon de

a.Min. Sermones • De proprio sanctorum. in codice anonyma Vat. lat. 9884.in Laurentianum 6 (1965) 73-102; idem. Seruasancti de Faenza V.Mi1t.Sermones dominicales (cod. I440. Troyes). in Coll. Franc. 37 (1967) 5-32.Cf. V. Gamboso O.F.M.Conv., I Sermoni festivi di Seruasanto da Faenza nelcodice 490 dell'Antoniano, in Il Santo 13 (1973) 3-88; idem, I sermoni • Decommuni» e • De proprio sanctorum. di Seruasanto da Faenza tlci codici 5aoe 530 di Assisi, in Il Santo 13 (1973) 211-78.

1 Fr. Ioannis de Celano sermones duo saec. XIII, in Collectanea Frax-ciscana 28 (J958) 40J-3; idem, Fr. loannes de Celano a.F.M. S. FrancisciAssisiensis biographus coaeuus, in Antonianum 35 (J960) 339-42.

I Cf. Th. Desbonnets, Petit Dictionnaire des Sources Franciscaines, inSaint François d'Assise. Documents, Paris 19<)8. 1476; deuxième éditionParis 198[. 1387-8.

• Cf. C. Piana, Chartula,ium studii Bononiensis S. Francisai (saee. XIlI-XVI). (Anal. Franc. XI), Quaracchi 1970, 61·-62· et note I de la page 62•.Le texte concernant la bibliothèque de Rodulphius de Tossiniano se trouvep. 168. - Cf. M. H. Laurent, Fabio Vigili et les Bibliothèques de Bologne (Studie Testi, 105), Città del Vaticano 1943, 117.

Page 12: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAÎTRES FRANCISCAINS

Jean de Celano. D'Eustache, la chose ne surprendrait pas, maisla question se pose de savoir comment il a pu avoir connaissancedu sermon de Jean de Celano? Autre élément intéressant, lefait relevé par la rubrique indiquerait que les deux Franciscainsétaient contemporains. Ce premier sermon est le seul parmi lesquinze sermons présentés ici à se retrouver dans le manuscritParis, B.N.lat. I4595, qui conserve un certain nombre des 269sermons de Bonaventure. Ce manuscrit est une compilation desermons pour les dimanches et fêtes de l'année liturgique. Lecopiste a disposé d'un certain nombre de collections de diversauteurs et il a opéré un choix dépassant rarement trois sermonspar occurrence liturgique. Malheureusement pour nous, le copisten'a joint aucune rubrique aux sermons qu'il a ainsi copiés, aucontraire du copiste de Milan. Ainsi, pour le deuxième dimanchede l'Avent, au f. Ir-V se trouve une reportation substantiellementidentique au présent sermon. Seuls les passages différents sontdonnés en note.

Le deuxième sermon de Jean de Celano, prêché lui aussi àBologne, ne commente ni ne divise le thème biblique. Les troisparagraphes du développement s'apparentent aux distinctions, lepremier point s'appuie sur le verbe 'stat', le deuxième sur lesmots 'post parietem'. Quant au troisième point, il montre leChrist admirable dans sa naissance, humble au milieu des animauxde la crèche, efficace dans sa dignité et salutaire comme le Dieuque nous attendions.

J e a n P e cha m apparaît dans la collection de Milanavec un sermon prononcé le jour de Noël aux écoles parisiennes,'in scolis parisiensibus' - c'était là le tel me exact toujours aupluriel pour désigner les différentes écoles de la faculté de théo-logie. La rubrique permet donc de dater ce sermon des annéesde la maîtrise de Jean Pecham à Paris, c'est-à-dire dans lesannées 1269-1271 1.

Le sermon commente le thème scripturaire Oritur sol, enmontrant comment le Christ est le soleil au milieu des saints,des anges et de toute la création. Il terrnine par une affirmation

1 Cf. P. Glorieux, Répertoire .... II, 87--98.n. 316 ; D. L. Douie, ArchbishopPecham, Oxford 1952; B. Hughes, De numeris misticis by John Pecham. Acritical Edition, in AFH 78 (1985) 3-88, 333-85.

Page 13: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

très bonaventurienne: le Christ donne à toute considérationphilosophique sa règle de vérité, car il enseigne que la rt-gle devérité se trouve en lui.

La présence de ] e and e 1a Roc hell e dans la col-lection de Milan, avec un sermon inédit n'est pas sans poser cer-tains problèmes. Car si le présent sermon a été réellement prêchépar Jean de la Rochelle, il n'a pu l'être que le 4 décembre IZ44,la curie papale étant déjà arrivée à Lyon pour préparer le Concilede Lyon I (1245). Mais les limites temporelles dans lesquellesont été copiés les sermons du recueil de Marc de Montefeltro dansle manuscrit de Milan ne vont guère en decà de 1254. Le secré-taire de Bonaventure a peut-être trouvé ce sermon durant unséjour à Lyon et il l'a incorporé à sa collection? K. F. Lynch,A List of Sermons of john of Rupella l, ne le mentionne pas, maisJ. B. Schneyer l'a inclus dans son Repertorium 2.

Faut-il reprendre le dossier de Jean de la Rochelle 3? Ladate de la mort de Jean de la Rochelle est désormais certaine,8 février 1245, comme en fait foi la lettre de Robert Grossetestepubliée dans le Chartularium·, et qui fait part au provinciald'Angleterre du décès et de Jean de la Rochelle et d'Alexandrede Halès. Jusqu'à la publication de ce document, on tenait pourcertaine la date de la mort de Jean de la Rochelle en I27!. Dèslors, doit-on admettre deux Jean de la Rochelle? On ne trouveaucun élément qui puisse orienter la recherche. Quoi qu'il en soit,le schéma présenté ici n'est pas indigne du prédicateur dont larenommée, au dire de Bernard de Besse li, dépassait les murs du

1 In RTAAf 31 (1964) 287-319. Cf. les remarques de J. B. Schneyer surl'étude de K. F. Lynch, Bemtrkungen zu K. F. Lynch's Sermonesli ste desJohannes von Rupella, in RTAl.! 33 (1966) 155-7·

I Repertorium ... Heft 3, Johannes de Rupella, Il. 97.8 Cf. P. Glorieux, Répertoire ... , II, 25-3°, n. 3°2; cf. les rectifications

et additions de V. Doucet, M aftres franciscai ns ... , 539-4 I ; Idem, Commentairessur les Sentences ... , 56-7; et surtout idem, Fratris Alesandri Summa Theola-gica. Prolegomena, Quaracchi 1956, CCXI-CCXXV.

I Cf. Roberti Grosseteste Epistolae (Rolls Series), ed. Luard, London1861, 334; cette lettre est reproduite dans Brewer, .\fonumenta Ft'anciscana,J, Appendix n. XXX, 627-8.

Il Liber de Laudibus beati Francisci (Anal. Franc., III, 686) : • Fratresautem in Ordine probatissimos celebresque in theologia doctores quis nume-

Page 14: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAlT RES FRANCISCAINS 29

studium parisien des frères. Dans sa sécheresse, ce schéma témoigned'une profonde théologie biblique.

Le dernier maitre à présenter un sermon dans la collectionde Milan est inconnu dans l'histoire franciscaine. On connaît sonnom par un sermon attribué dans le manuscrit Vat.lat. I265,f. 43v-45v: Frater Rob e r tid e V a i Il i. Reddüe que suntCesaris Cesari, sermon qui se retrouve anonyme dans le manu-scrit Bordeaux 402, f. 275-277. D'autre part, le manuscrit Paris,B.N.lat. I4307, f. 195rb, porte en marge de la d. 21 d'un com-mentaire I I Sent. parisien anonyme: 'responsio secundum R. devallin'. Ce manuscrit a été légué par Adenulphe d'Agnani, doncavant 1289. V. Doucet propose d'identifier Robert de Vailli avecle fro Robert 'minor', auteur d'une question disputée mentionnéeen marge du manuscrit Vat.lat. 853, f. 199v, en regard de la q. 23Quodlibet XII d'Henri de Gand: 'de hoc frater Robertus minor,q. 9' 1. V. Doucet fait remarquer que cette mention reporte auxQuaestiones de voto du manuscrit Vatic. Palat. lat. 6I2. De plus,le ms. Firenze Laur. Plut. 27 dext. 9, f. 28v, en marge de l'Apo-logia pauperum de Bonaventure, c. 6 (VIII, 266], lorsqu'il estquestion d'un sermon anonyme sur le jeûne, porte ces mots:'vel frater Robertus de Vegli vel frater Petrus de Tarantasia'.

La localisation du latin 'Villiacum' pourrait être 'Villy-le-Bas' 2, près d'Eu (Seine-Maritime), ce qui expliquerait la pré-sence de Robert au couvent des frères de Rouen.

ret? Nec tacenda laus Christi humilia exaltarrtis, mirabiliter providentis, utin minorum ordine maximus in dignitate ac probitate inveniretur miles. sicetiam maximus in theologia et philosophia magister; et etiam maxime in-ventus est praedicator, videlicet magister fro Iohannes de Rupella dictus,religiositate, scientia et discretione clarissimus, tantique ingenii, ut proprio-rum magistrorum subtilitati adiiciens praedicationis et lcctoriae in theologiaefacultate artem et modos traderet exquisitos M.

1 Cf. V. Doucet, Maîtres franciscains .... 533-4. Dans son catalogue desmanuscrits d'Henri de Gand, R. Macken. Bibliotheca Monuscripta Henrici deGandavo, II, Leuven-Leiden 1979, 781-6. n. 201. ne mentionne pas cettenote. Il semblerait, d'après sa description qu'au f. 199V donné par V. Doucet.il soit question de la table des questions du Quodlibet VIII-XV. Le Quo-dlibet XII se situe dans les fi. 255ra-306vb. Le Quodlibet XII n'est pas en-core édité dans la collection des Opera omnia d'Henri de Gand.

I A. Dauzat - Ch. Rostaing, Dictionnaire étymologique des noms delieux en France. Paris 1968.

Page 15: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

30 JACQUES-GUY BOUGEROL

Le sermon de Robert de Villy est une exhortation pleined'onction à la charité mutuelle 'invicem', à l'exemple du Christ.La dernière citation biblique est faite 'secundum litteram Rome',c'est-à-dire selon le texte du psautier lu à Rome comme entémoigne le texte cité dans les références.

Tels sont les maîtres et leurs sermons inédits contenus dansle manuscrit de Milan. Il reste une question à résoudre. Pourquoice manuscrit ne contient-il qu'un nombre restreint de sermonsautres que ceux de Bonaventure, 26 sur 295, soit moins de 9% ?Il est impossible, dans l'état actuel des recherches, de fournirune explication valable à ce fait. Si l'on compare la collection deMilan à la compilation contenue dans le manuscrit Paris, B.N.lat. I4595 dont nous avons eu l'occasion de parler à propos dupremier sermon de Jean de Celano, on s'aperçoit que les deuxcollections répondent à des intentions bien différentes. Le copistede Milan a voulu réunir les sermons de Bonaventure, l'explicitle dit clairement. S'il a incorporé quelques sermons de prédica-teurs autres que Bonaventure dans sa collection, c'est sans doutequ'il les a rencontrés sur son chemin et qu'il n'a pas voulu lesperdre. Au contraire le copiste de Paris est un compilateur, c'est-à-dire qu'il a voulu réunir un certain nombre de sermons pourles dimanches et fêtes, rarement plus de trois pour chaque occur-rence liturgique, et pour ce faire, il a copié dans des collectionsdifférentes des sermons de Bonaventure et d'autres maîtres etfrères, ainsi qu'ille dit dans la note écrite au début du manuscrit 1.

On ne peut rien dire de plus. La découverte de l'autographede Marc de Montefeltro, s'il existe encore dans quelque biblio-thèque pourra apporter quelque lumière sur les problèmes poséspar la collection du manuscrit de Milan.

1 L'analyse complète et les textes du manuscrit Paris, B.N. laI. I4595sont donnés dans la nouvelle édition de la collection de Milan.

Page 16: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAtTRES FRANCISCIoINS 31

EUSTACHE D'ARRAS

f. 18r-19v Item sermo fratris Eustachii magistri editus apudSanctum Clodoaldurn, in monasterio Sancte Clare Parisius, eademdominica presente rege Francie coram monialibus.

I. Videte ficulneam et omnes arbores cum producunt iam ex sefructus, scitis quoniam prope est estas. Ita et uos cum uideretis hecfieri, scitote quia prop» est regnum, Luc. 21.

Preuidens Saluator fidelium suorurn animos perturbandos et in5 dubitationem et admirationem ad auditum signorum et tribula-

tionum finalis aduentus eius conuertendos, sicut pius pastor ouiumsuarum saluti consulens, dedit omnibus infallibile et genera Ie reme-dium, ut contra dubia et Spiritus sancti unctionem et diuinam deDeo consolationem nomine ficulnei conuertens, si uellent futura

10 tempora salubriter preuenire, et contra imminentia pericula se [IBv]munire. Videte, inquit, fieulneam etc. Nullam arborern nisi ficulneamnominauit, quia ad ministerium et sacramentum et docurnentumeius specialiter nos transmisit. Habet autem ficulnea cum fructusuo octo proprietates anime et uite hominis sentientis et procurantis

15 sibi consolationes celestes conuenientes.2. Prima est, quia ficus omnibus aliis arboribus est fructu fe-

condior siue feracior. Nam ter quinque in anno fructificat et unofructu nato, alter est in nascendo, et uno maturo, alter est in matu-rescendo. Sic est uere de consolatione celesti, quia omnem anirnam

20 sibi uendicatam facit ceteris in fructibus spiritualibus fecondiorem,et in sacris desideriis habundantiorem, et facit contra pericula cau-tiorem et circa bona perspicaciorem. Unde hoc est quod ipsa sapientiaetema que tales consolationes influit, dicit Prou. 8: Mecum suntdiuieie et gloria .. melior est fructus meus auro et lapide pretioso, et

25 genimina mea argenta eleeto.3. Secunda est, quia omnibus aliis fructibus est dulcior et

pinguior. Sic est uere de consolatione celesti, quia omnem animamfacit dulciorem et pinguiorem secundum Deum et proximum, et hocest quod inuitat ipsa sapientia eterna que tales sapores influit dicens,

30 Eccli. 24: Transite ad me omnes qui concupiscitis me et a genera-tionibus meis implemini, spiritus enim meus super mel dulcis,

4. Tercia est, quia maioris ceteris fructibus est confortacionis.In cuius signum ante tempora Pictagore athlete alebantur ficubus,

Page 17: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

sicut modo carnibus. Sic est uere de consolatione celesti, nam magis35 confortat quam omnis similis creatura mundialis, I Reg. 2 : Confor:

tatum est cornu meum in Deo mea, quia letata sum in salutari tuo etc.5. Quarta est, quia ficus a senibus in (I9r] cibo sumpte rugas

eorum contendunt. Sic est uere de consolatione diuina, nam abinueteratis in peccato uel uitio habita omnes rugas peccati et male

40 consuetudinis eliminat, et ita ut possit dicere illud Ps.: SecundUMmultitudinem dolorum meorum in corde meo, consolationes tue letift-cauerun: animam meam.

6. Quinta est, quia tauri ferocissimi ad fici arborem alligatidicuntur mansucscere. Sic celcstis consolatio mansuescere facit ty-

45 rannos et imperatores et impios et facit eos edomitos ad iugum eius ;et hoc est quod dicit apostolus de se ipso, Gal. I : Cum autem Placuilei qui me segregauit etc.

7. Sexta est, quia lac fici uim coagulari habet ad faciendoscaseos. Sic consolatio Dei omnem animam dispersam et districtam

50 unit et congregat et Deo coniungit, iuxta illud I Cor. 6: Qui adhere'Deo unus spiritus est, et Dyonisius, De ecclesiastica Hierarcbia, dicitquod qui adheret Deo efficitur Deo similis.

8. Septima est, quia arbor fici naturalius situatur contra uentosaustrales quam contra aquilonem, nam lacteus eius humor facile

55 consurnitur ab aquilonaribus uentis. Sic qui uuIt de Deo sentirecontra Spiritus sancti carismata et flatus et inspirationes se con-stituit et dyaboli ct mundi et carnis uentos siue tempestationespeUit iuxta illa anime sancte, Cant. 4: Surge aquila et veni auster,perfla hortum meum et fluant aromata illius.

60 9. Octaua est, quia contra muitas egritudines ualent ficus, nampectus mundificant, tussim sedant, faucium tumorem mitigant ethuiusmodi multa faciunt. Sic facit proprie consolatio celestis, namomnia ista facit in homine spiritualiter et ualet ad omnes mentisinfirmitates. Hoc enim est uirtus que, Luc. 2 de Christo: Esibat' et

65 sanabat omnes. Hiis auditis et cognitis cetera creata [I9v] debentnobis respectu consolationis diuine que in oratione percipitur et perquam homo totus sub iugo eius ligatur et ab amore uite eterne con-gregatur et futura speculatur uilescere, ut documento Dei possimuscontra omnia pericula nos munire.

Référencesbibliques:3°-31 Eccli. 24, 26-27.46-47 Gal. I, 15.64-65 Cf. Luc. 2, 18.

1-3 Luc. 21, 29-31.35-36 I Reg. 2, I.50-51 I Cor. 6, 17.

23-25 Prov.B, 18-19.40-42 Ps. 93. 18.58-59 Cant. 4, 16.

Page 18: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAÎTRES FRANCISCAINS 33

Autorités: Sur tout le développement, cf. Isidore, Etymol., XVII, c. 7,n. 17 (PL 82, 612 ; ed. J. André, Paris, Belles Lettres, 1981, 97). L'éditionde J. André donne toutes les références à Pline. Mais la source prochaineet très probable d'Eustache pourrait bien être Bartholomaeus AngJicus, Depyopyielalibus yeyum, dont il existe de nombreux manuscrits. Barthélemy acopié Isidore, le Livre des végétaux du Pseudo-Aristote et Pline. Les ci-tations de Barthélemy sont les suivantes, toutes tirées du Liber XVII et seréférant à l'édition de Frankfurt 1601 [reprint 19641. 16-17 C. 61, p, 837 :Ficus est arbor a fecunditate dicta, aliis enim arboribus feracior est, namterque quaterque per singulos annos fructum gignit, atque altero maturescitaboritur alter statim. 26-27 c. 37, p. 820: inter fructus carica est dul-cior, et est utilis in cibo et in medicina, multum enim nutrit et impinguat.32-34 c. 61, p. 837: ante tempora vero Pythagore alebantur ficubus Galathe,alias Athelete, antequam idem cos ad carnis usum, in quo fortior est cibus,transtulisset. 37-38 c. 61, p. 837: a senibus autem in cibo sumpteficus, rugas eorum distendere feruntur. 43-44 c. 61, p. 837: taurosquoque ferocissimos ad fici arbores colligatos, dicunt repente mansucscereo 48-49 C. 61, p. 837: fici lac vim habet coaguli ad faciendos caseos.53-55 C. 61, p. 838: in aquilonati parte minus proficiunt fici et plus arescunt,quia earum humor lacteus facilime consumitur. 60-62 C. 37, p. 820:secundum medicinam vero pectus mundificat, tussim sedat, vocem clarificat,faucium tumorem mitigat.

f. 27v-28r Item sermo fratris Eustachi magistri editus in con-uentu Attrebatensi coram populo et clero similiter, secunda dorni-nica de Aduentu.

1. Tu es qui uentuyus es, an alium espectamu« ?, Matth. 11,3.In auctoritate ista que continet questionem quam fidelis Bap-

tista fecit Christo magistro, ostenditur eius deuotio et arnor ad Chri-stum. In qua supponitur, secundum Arnbrosiurn, Ieronirnum, Augus-

5 tinum, Gregoriurn et <Hilariurn), quod Johannes de Christi personanullatenus dubitauit, sicut ueritas est. Tria fecit ipse Johannes:- primo perhibct ueritati confessionem diuine in eo maiestatis, cumdicit: Tu es; - secundo congratulatur pietati per attestationernsusceptae per eum humanitatis, cum subdit : qui uentwrus es ; - tercio

10 conuinciatur latenter discipulorum et consimilium incredulitatem perexpuIsionem infirmae dubietatis, cum addit : an alium expectamus ?,quasi dicat : si tu es iJIe, immo tu es iIle quem ego predicaui et pre-dixi esse uenturum, iam non est alius expectandus ne forte nonsuscipiajaêrjmus Christum, sed antichristurn, iuxta illud loan. 5:

15 Ego in nomine Patris mei et non recepistis me, si alius uenerit innomine suo illum accipietis.

Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 3

Page 19: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

34 JACQUES-GUY BOUGEROL

2. Dicit ergo: Tu es. Circa quod nota quod persona Verbi in-

carnati ueniens in carnem uel per effectum gratie fuit et cum om-

nibus deuotis christianis et saluandis: - admirabilis propter forti-

20 tudinem diuinitatis occulte, Ys. 45: Vere tu es Deus absconditus,Deus Israel saluator; - uenerabilis propter mansuetudinem infirmi-

tatis suscepte, Ps. : Tu es ipse rex meus et Deus meus, qui mandassalutes Iacob; - desiderabilis propter effectum utilitatis omnimode,Ioan. I : Tu es Filius Dei, tu es rex Israel; - imitabilis propter exem-

25 plum humilitatis perfecte, Ionas -l: Scio quia tu es Deus clemens;Ier, 31 : Conuertar ad te, quia tu es Dominus Deus meus; - specta-

bilis siue contemplabilis propter speculum sapientie eterne, Ps.:

Illuminans tu mirabiliter a montibus eternis, tu es Deus qui facitmirabilia; - amabilis propter excessum delectationis uel dilectionis

JO summae, Ps. : Pater meus es tu, Deus meus et susceptor salutis mee.

Apparatus: 5 Hilarium] Naturalium cod.Références bibliques: I Math. 11,3· 14-16 loan. 5,43.

20-21 Is. 45, 15. 22-23 Ps. 43, 5· 24 loan. I, 49· 25 Ionas 4, 2.26 1er. 3 l, 18. 27-29 Ps. 75, 5· 30 Ps. 88, 27·

Autorités: 4-5 Cf. Ambros, De fide, IV, c. r , n. 4 (PL 16, 618) : «Du-bitavit in eo Praenuntius, licet per Synagogae typum, dubitavit ipse anteDomini faciem destinatus. Denique missis discipulis, interrogat: Tu es...exspectamus .; In LIIC., V, n. 98 (PL 15, 1662; CCL 14, 167) : I Sed tamennon tanquam dubium, sed tanquam pium vatem, quem venturum credide-rat, non credidisse moriturum: Non igitur fide, sed pietate dubitavit •. -Hieron., Comment. in Maut«, II, 3 (PL 26, 70; CCL 77, 77-78) : • Non ait:tu es qui venisti; sed tu es qui venturus es. Et est sensus: Manda mihi,quia ad inferna descensurus sum, utrum te et inferis debeam nuntiare, quinuntiavi superis ? An non conveniat Filio Dei, ut gustet mortem, et aliumad haec sacramenta missurus es ? '. - August., Sermo 66, n. 3 (PL 38, 432) :" Ipsa est tota laudatio ? Illa laudatio facta est dubitatio 1... Ioannes seor-sum habebat discipulos: non separatus, sed testis paratus. Oportebat enimut talis perhiberet testimonium Christo, qui et ipse discipulos colligebat, quiei poterat invidere, si non possit videre •. - Gregor., In Evang., I. homil. 6,n. I (PL 76, 1095): • Tanquam si ignoret quem ostenderat, et an ipse sitnesciat, quem ipsum esse prophetando, baptizando et ostendendo c1ama-verat »; cf. In Esecb., I. homil. J, n. 5 (PL 76, 788; CCL 142, 7). - Hilar.,Comment. it! Mattb., c. II, n. 2 (PL 9. 979) : • Tali igitur Ioannes exemplo,non suae, sed discipulorum ignorantiae consuluit: ipse enim venturum inremissionem peccatorum praedicavit .; cf. Summa fro AlexaHdri, III, n. 701

(IV, II8), ubi allegatur text us Hilarii. II-16 Cf. Bonav., Ifl Lucam,c. 7, n. 36 (VII, 174) : • An alium exspectamus ? quasi dicat: si tu es ille,iam alium non est expectandus, ne forte, si alium exspectamus, suscipiamusnon Chris tum, sed antichristum; de quo Ioannis quinto dicit Dominus adIudaeos incredulos: Ego veni in nomine Patris mei, et non recipistis me;si alius venerit in nomine suo, illum accipietis •.

Page 20: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAÎTRES FRANCISCAINS 35

f. 32v-33r Item ùominica tercia de Adventu sermo fratris

Eustachii magistri Parisius editus coram rege et filiis.

1. Facies mea precedet te et requiem dabo Ubi, Exod. 33.

<PROTHEMA) Dominus noster lhesus Christus, qui dignatus

est uenire ad nos in spiritu ueritatis, in spiritu sanctitatis, in spiritu

pietatis, ipse sua ueritate nos clarificet, sua sanctitate nos mundi-

5 ficet, sua pietate nos suauificet, ut possirnus aliquid dicere etc., et

uos audire etc.(SERMO) 2. Facies mea etc. - In uerbis hiis ex ore Altissimi

proditis ad Moysen, ducem populi Israel, describuntur duo: - pri-

mum est excessiua Dei Patris dignatio in promittendo Filii incar-

10 nationcm ad hurnanam directionem ; - secundum est desiderii humani

generis uniuersalis quietatio per felicitatis eterne ex hoc conscqu-

tionem. Primum nota ibi: Facies mea, id est splendor Christus etfigura substantic, hoc est Verbum meum precedet te carni unitum,quasi diceret, diriget te et ordinabit de te: - secundum notatur

15 ibi: et requiem dabo tibi, supple, gratie et glorie per passionem ipsius.3. Circa primum nota, quod facies, id est Verbum [33rJ Patris

incamatum, preccssit, id est direxit, mundum per suum excmplum

et per hoc, genus humanum: - ipsius honores fugiendo humiliter,

loan. 6: Ihesus ergo cum sci ref quod uenturi essent ut raperen! et~ [acerent mm regem, Jugit in montem solus ; - ipsius diuitias asper-

nendo libenter, Marth. 8: Vulpes Joueas habent et uolucres celi nidos,

Filius autel» /1Ol»inis etc.; - ipsius delicias decJinando uiriliter,

Matth, 16: Si quis uult post me uenire, abneget semetipsum et tollatcrucem suam etc. ; - ipsius ignorantias illuminando ueraciter, loan. 12 :

25 Ego lu» mwndi ueni etc. ; - ipsius insolentias corrigendo sapienter,

loan. 18: Ergo in hoc natus sum et ad hoc uefli in mundum, ut testi-monium perhibeam ueritaii ; - ipsius misteria ostendendo euidenter,loan. 8: Si ueritatem dico, quare non creditis i etc., proptereauos etc.

Références bibliques: 1 Exod. 33, 14.21-22 Matth. 8, 20. 23-24 Matth. 16, 24.26-27 loan. 18, 37. 28 loan. 8, 46--47.

19-20 loan. 6, 15.24-25 loan. 12,46.

Page 21: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

f. 36v Item sermo fratris Eustachi magistri editus eadem do-minica coram rege Francie.

Dirigite uiam Domini sicut dicit Ysaias propheta, loan. I.

Beatus lohannes Baptista hortatur hiis uerbis, sumptis de

Ys. 4Q, fideles, ut preparent se ad celebrandam Christi natiuitatem

cum omni deuotione et ueneratione et pietate et sanctitate ; et sen-

5 tentia eius est hoc quod unusquisque talem se exhibeat quod Chri-

sturn in sua natiuitate digne in se spiritualiter et fructuose suscipiat,quod ut fiat uiam ei faciat per bec quatuor scilicet: - per perfectam

conuersionem interiorum ad Deum, 1er. 31 : Statue tibi speculam etdirige cor tuum in uiam rectam ; - per plenam emundationem pecca-

10 torum propter Deum, Prou. 15: Vir prudens dirigit gressus suos;Prou. 28: Qui abscondit scelera sua non dirigetur ; - per conuersa-

tionem morum secundum Deum, Prou. 23 : Audi fili mi, et esto sapiettset dirige in uia ani mum tuum; - per sedulam exhibitionem exemple-rum siue exercitationem mandatorum in Deum, Prou. 4: Dirige

15 semitam pedibus tuis et omnes uie tue stabilientur ; Ps. : Utinam diri-gantur uie mee ad custodiendas iustificationes tuas.

Références bibliques: I loan. I, 23· 3 Cf. Is. 40, 3. 8-<} Ier. 31,

21. 10 Prov. 15, 21. II Prov. 28, 13· 12-13 Prov. 23, 19.14-15 Provo 4, 26. 15-16 PS. lIB, 5.

f. 4Ir-V Item sermo fratris Eustachii magistri editus ad popu-

lum in conuentu Attrebatensi.

I. Parate uiam Domini, Luc. 3.

Venerabilis precursor Verbi incarnati tria facit in biis paucisuerbis: primo premittit admonitionem excitatiuam, secundo additinformationem directiuam, tercio subiungit explicationem motiuam ;

5 et hec omnia facit ad Christi natiuitatem deuotius et dignius cele-brari a nobis. Primum ibi: Parate ; secundum ibi: uiam; terciumibi: Domini.

2. Circa primum nota, quod parare nos debemus tripliciterscilicet: - ut discipuli anbelantes ad credendum docenti per cap-

10 tiuationem intellectus, I Esdr. 7: Esdras preparauit cor suum etc. ;- ut serui obsequentes ad obediendum precipienti per exequtionemeffectus, Ps. : Paratus sum et non sum turbatus etc. ; [41V] - ut uiripenitentes ad respondendum iudicanti per emundationem defectus,Ecc1i. 2: Qui timent Dominum preparabunt corda sua etc,

Page 22: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAîTRES FRANCISCAINS 37

15 3. Paratur Christo uia : - per sordium amotion em, id est fedi-

tatis uniuersalis expulsionern, Ier. 31: Statue tibi specula, pone tibiamaritudines, dirige cor tuum in uia etc. ; - per uestium prostrac-

tionem, id est pietatis et caritatis exhibitionem, Matth. 21 : Pueriautem prosternebant uestimenta sua in uia ; - per florum suppositionem,

20 id est morum et exemplorum pulcrificationem, Ps.: Ambulans inuia immaculata.

4. Debemus autem preparare uiam Domino, quia ipse est: - po-

tentissimus celsitudine potentie, I Reg. 7: Preparate corda uestraDomino et seruite illi soli; - sapientissimus plenitudine sapicntie,

25 Amos 4: Preparate Israel in occursu Domini Dei tui, quia ecce an-nuncians etc. ; - rectissirnus libramine iustitie, r Reg. 2: Recédantuetera de ore ueslro , quia Deus scientiarum Dominus est, et ipsi prepa-rantur cogitationes.

Références bibliques: I Luc. 3, 4.60. 14 Ecc\i. 2, 20. 16-17 1er.20-21 Ps, 100, 6. 23-24 I Reg. 7, 3·

Reg. 2,3.

10 I Esdr, 7, 10. 12 Ps. lIB,31, 21. 18-19 Matth. 21, 8.25-26 Amos 4, 12. 26-28 I

GUILLAUME DE BAGLION

f. 15V-I6v Item alius sermo fratris Guillelmi magistri editus

Lugduni, eadem dominica in domo fratrum presenti curia romana.

I. Celum et terra transibunt, Luc. 21.

In hiis uerbis mistice acceptis ostenditur quales debent esse,hoc sancto tempore, prelati et clerici, litterati ct religiosiet alii fidèles

Dei, manifeste ostenditur et describitur [16r] sub nomine celi; et

5 quales de bent esse laici et mundus, manifeste ponitur sub ratione

terre; et ratio ad hoc redditur plenissima, quia quantum ad figura

omnia sunt transitura et peritura et etiam ipsa corpora nostra.

Tria ergo hic deseribuntur : - primum est prelatorum et clerieorum,

litteratorum et religiosorum preminens in Christo dignitas; - se-

10 cundum est laicorum siue mundanorum condicionis humilitas siuebenignitas; - tercium omnium creaturarum eorporalium euidens

naturalitas siue fragilitas. Primum specificatur sub nomine celi,

secundum sub nomine terre, tercium sub nomine. transitus.

Page 23: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

2. Circa primum considerare possumus, quod prelati Ecclesiae,15 c1erici litterati et religiosi, dicuntur celum siue celi frequentissime

in Scriptura sicut hic. Ratio autem huius est: si enim celi consi-derentur in se siue per comparationem ad se ipsos sic habent : - su-blimitatem situum designantem in eis eternorum excelsam auidita-tern, Eccli. 43: Altitudinis firmamentum pulcritudo eius est, species

20 celi in uisione glorie ; - multiplicitatem ortuum designantcm in eisuirtutum uarietatem, lob 26: Spiritus eius ornauit celas; Eccli. 43 :Species celi gloria stellatum ; - regularitatem motuum designantemin cis ordinem morum gratiosam et sanctitatem, lob 38 : Numquidnosti ordinem etc.; - incorruptibilitatem statuum designantem in

25 eis affectus ordinatam et pu1criformitatis firmitatcm, Ps. VerboDomini celi ftrmati sunl etc.

3. Si uero celi considerentur per comparationem ad suum opi-fieem sic sunt : - diuinum opus et designant corum gratuitam uoca-tionem, Ps.: Videbo celas tuos opera digitorum tuorum; - diuinum

30 locum et designant eorum rectam intentionem, Ps.: Ad le leuauioculos meos, qui habitas in eelis ; [I6v] - diuinum thronum et designantcorum discretionem, Ps. Dominus in celo parauit sedem suam etc.

4. Si uero celi considerentur per comparationem ad reliquumorbem sic habent: - uniuersalem continentiam designantem in eis

35 late caritatis beniuolentiam, Is. 44: Quis extendit celas solus I ;Eccli. 24: Girum celi etc.; - utilem influentiam designantem ineis uere pietatis condescentiam, Ps.: Mandauit nubibus desuper etianuas celi aperuit ; - delectabilem apparentiam designantem in eisfamose sanctitatis elegantiam, Gen. 15: Suspice celum et numera

40 stellas si potes, id est laudis opera.5. Circa secundum notare possumus quod subditi et inferiores

dicuntur terra. Terra enim in se et secundum se est elementum :- situ infimum, sed ne sit instabilis, centrali ordine stabilitur ; - specieopacum, sed ne sit tenebrosa, productionis uarietate decoratur ; - uir-

45 tute infirmum, sed ne sit puluida, infuso humore solidatur ; - utili-tate aridum, sed ne sit sterilis, celesti influssu fecondatur. - Sicsubditi et inferiores : - ne sint ad uana labiles, centrali et meridionaliuirtutum ordine per prelatos stabiliuntur tanquam infimi, Ps.:Qui fundauil terram. super stabilitatem suam etc. ; - ne sint tenebrosi,

50 productione bonorum operum decorantur tanquam opaci, loel 2:Quasi ortus uoluptatis terra coram eo ; - ne sint inutiles, diuinis erudi-tionibus fecondantur tanquam aridi, Ps.: Visitasti terr-am et ine-briasti eam ; - ne sint fragiles, orationibus sacris fecondatur tanquam

Page 24: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAÎTRES FRANCISCAINS 39

infirmi, lob 38 : Quando [undabatur puluis in terra et glebe compi n-55 gebantur.

Référencesbibliques: I Luc. 21, 33. 19-20 Eccli. 43, I. 21 lob26, 13. 21-22 Eccli. 43, 10. 23-24 lob 38, 33. 25-26 Ps. 32, 6.29 Ps. 8,4· 3°-31 Ps. 122, I. 32 Ps. 102, 19· 35 Is. 44, 24.36 Eccli. 24, 8. 37-38 Ps. 77, 23· 39-40 Gen. 15, 5. 48-49 Ps.103, 5· 50-51 loel 2, 3· 52-53 Ps. 64, 10. 54-55 lob 38, 38.

f. 16v-I7r Item sermo Guillelmi de Baglon magistri editus deeadem dominica in conuentu Parisiensi fratrum minorum,

[I7r) I. Celum et terra transibunt, Luc. 21.

Scire possumus circa hec uerba, quod ceIi nomine accipi potestquilibet prelatus, quilibet doctor, quilibet religiosus et quilibet fideliset iustus homo.

5 2. Si enim consideremus celum, inuenimus in eo quantum adexistentium altitudinem situs quod facit ad paupertatem uel con-temptum terrenorum, pulcritudinem ornatus quod facit ad castita-tern uel ueritatem morum, ordinem motus quod facit ad obedientiehumilitatem uel agendorum strenuitatem.

10 3. Quantum ad continentiam, inuenimus eam amplam in am-biendo per dilectionem, archanam in eludendo per ordinem, adim-pletam in ostendendo per edificationem.

4. Quantum ad influentiam, inuenimus in eo utilitatem propterredundantiam uirtutum gratie, spectabilitatem propter refulgentiam

15 luminum sapientie, terribilitatem propter rcdundantiam tonitruum,id est iudiciorum iustitie, Ps. : Intonuit de celo Dominus etc.

5. Ceteras singulas auctoritates premisse distinctionis, habes inprecedenti sermone.

Référencesbibliques: I Luc. 21, 33. 16 Ps. J7, 14·

Page 25: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACgUES-GUY BOUGEROL

GUILLAUME DE LA MARE

f. 29r-v Item sermo fratris Guillelmi de Lamara editus rn co-nuentu Lingonensi Anglie coram c1ericis.

I. Erit radix [esse et qui exurget regere gentes, in eum gentessperabunt, Rom. IS.

Apostolus recitans alterius, id est Ysaie, prophctiam insinuatChristum in carnem uenisse, primo ut principium originis ueI ori-

S ginans; secundo ut principium conseruans: tercio ut principiumconsummans: Primum ibi : Erit radix [esse; secundum ibi : et exur-get regere gentes; tercium ibi: gentes in eum sperabunt.

2. Circa primum nota quod radix est principium: - toeius stab i-litatis; sic Christus, quia super eum stabiliuntur nostra proposita,

10 Col. 2 : Sicut a&ùpistis Christum, in Christo autem [undaii et radical; ;- tocius uiriditatis, sic Christus, quia per cum diffunduntur carismata,Ier. 17: Erit tanquam lignum etc., quod ad kumorem mitiit radices;- tocius fertilitatis ; sic Christus, quia ab eo procedunt omnia bonaopera, Ecc1i: 24: Radicaui in populo honorificato,

15 3. Circa secundum nota quod Christus in suo aduentu exurgitregere gentes; gregi etenim suo exhibuit (se) sicut uerus pastorrex: - clementie benignitatem condescentem, Ecc1i. 32: Rectoremte posui, noli extolli in illis quasi unus ex iPsis ; - doctrine ueritatemerudientem, Ps.: Ego autem constitutus sum rex ab eo super Syon

20 monlem sanctum eius predicans [29v] preceptum eius ; - disciplineseueritatem emendantem, Provo 20 : Misericordia et ueritas custodiuntregem ; Ps.: Reges eos in uirga ferrea.

Références bibliques: 1-2 Rom. 15,12. 10 Col. 2,6. 121er. 8.14 Eccli. 24, 16. 17-18 Eccli. 32, I. 19-20 Ps. 2, 6. 21-22 Prov.20,28. 22 Ps. 2,9.

GUILLAUME DE LIGNY

f. 19v-20r Item sermo fratris Guillelmi de Ligniaco magistriParisius in conuentu Aurelianensi coram universitate eiusdem loci.

1. Scientes quia hora est iam de sompno surgere, Rom. 13.(PROTHEMA) Dominus noster Ihesus Christus qui secundum

Augustinum, in Libro De magistro, solus est doctor, qui secundum

Page 26: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAÎTRES FRANCISCAINS

beatum Dionysium, iii. capitulo, Eeelesiastiee I erarchie, solus est5 superessentialiter suae olens et cor humanum delectione complens,ipse per hec uerba Scripture sacre sue irradiet mentes nostras,uoluntates accendat, actiones dirigat et sermones componat, ut desua solita pietate et Matris piissime benedictione, aliquid dicere etaudire ualeamus quod etc.

10 <SERMO> 2. Scientes quia hora est etc. - Clamat preco uigi-lantissimus et zelator precipuus animarum apostolus Paulus egregiusdoctor, ut hoc aduentus dominici tempore, excitet sopore dampna-bili consopitos, proponens methaphoriee quattuor in hoc uerbo, etprimo irrefragabilitatem ueritatis siue sapientie inuitantis, ibi:

15 Seientes; secundo opportunitatem temporis congruentis, ibi: quiahora est; tercio grauitatem honeris deprimentis, ibi: de sompno ;quarto utilitatcm partis erigentis, ibi : surgere.

3. Dicit ergo quantum ad prima duo, Seientes quia hora est.Scire autem debemus quod in tempore hoc, hora est optima operan-

20 tibus, quia nouissima secundum illud I loan. 2: Filioli nouissimahora est. Est, dieo, optima et salutifera quoniam ipsa est: - aptissimaad secreta misteria infallibiliter contuenda propter irradiationem[20r] sapientie reuelate, loan. 16: Venit bora cum non sn prouerbiisloquar uobis, sed palam de Patre meo annuntiabo uobis; - aptissima

25 ad superna solatia celitus assequenda propter apertionem ianuereserate, Luc. 1.1-: Misit seruum suum hora cene dicere inuitatis utuenient, quia iam parata sunt omnia; - aptissima ad importuna cer-tamina faciliter serranda propter amotionem angustic inceptate,Apoc. 3 : Quoniam seruasti uerbum patientie mee seruabo te et ego ab

30 hora temptationis etc.4. Quantum ad tertium scrire debemus quod sompnus peccati

de quo surgendum hoc tempore informat apostolus, est detestabilisualde, quia: - generat obscuritatem in intellectu, Eccli. 40: Sompnusnoetis immutat scientiam ; - generat tepiditatem in affectu, Provo 6 :

35 Usquequo piger dormis, quando cons urges de sompno etc. ; - generatsterilitatem in effectu, PS.: Dormierunt sompnum suum, et niehilinuenerunt omnes uiri diuieiarum in manibus suis; - generat debi-litatem in conflictu, Provo 20: Noli diligere sompnum, ne te egestasopprimat, id est debilitas et defcctus uirium contra hostes.

40 5. Quantum ad quartum scire debemus quod surgendum nobisest aduentus huius tempore: - ad sapientiam inuestigandam, Ier. 31 :

Surgite et accedamus ad montem Syon, id est ad altitudinem specu-lationis sapientie euuangelii; - ad gloriam postulandam, Cant. 3:

Page 27: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOLGEROL

Surgam et circuibo ciuitatem celcstem per uicos et plateas, qweram45 quem diligit anima mea; - ad iustitiam persequendam, Cant. 2:

Surge, propera, arnica mea, ad iustitiam persequendam et inueni coret tanta optuli ; - ad uictoriam optinendam, Matth. 26 : Qui dormitissurgite et orate ne intretis in temptationem,

Apparat critique: 46-47 mea) ad iustitiam persequendamet inuenienim cor et tanta optuli cod.

Référencesbibliques: I Rom. 13. II. 20-21 I loan. 2, 18.23-24 loan. 16, 25.33-34 Eccli. 40, 5·38-39 Provo20, 13.45-46 Cant. 2, 10.

26-27 Luc. q, 17.34-35 Prov. 6, 9·41-42 1er. 31,6.47-48 Matth. 26,41.

29-30 Apoc. 3. 10.36-37 PS. 75, 6.43-45 Cant. 3, 2.

f. 23v-24v Item sermo fratris Guillelmi de Ligniaco magistrieditus coram rege et familia in capella parisiensi eadem secundadominica.

I. Veniel desideratus cuneus gentibus et replebitur gloria domusDei, Aggee 2.

Circa Christi graciosum aduentum in carnem, tria hic descri-buntur, scilicet: - magna dignacio ex parte Filii Dei uenientis ; - sin-

S cera deuotio a parte humani generis diu suspirantis; - et prec1arasiue manifestata utilitas ex parte finis [24r] subsequentis. Primumibi: Veniel; secundum ibi: desideratus cunctis gentibus ; terciumibi: el replebitur gloria domus Domini, hoc est uniuersalis Ecclesiaseu congregatio fidelium amicorum seu seruorum Dei.

10 2. Venit autem Filius Dei in carnern tribus et causis scilicet:- ut se nobis redderet cognoscibilem ; cum enim homo factus essetsimilis bestiis propter peccatum Ade, non poterat melius ad cognitio-nem diuinitatis manuduci quam per creaturam sibi similem, loan. 12:Ego lux mundi ueni ut omnis qui credit in me in tenebris non maneat;

15 - ut se nobis preberet amabilem, cum tunc homo totus esset infrigi-datus, non poterat prouocari ad dilectionem Dei magis quam per hocquod Deus fieret homo; omne enim animal diligit simile sibi, Luc. 12 :Ignem ueni mittere in te,.ram etc. ; - ut se nobis exponeret imitabilem :cum enim Deus preciperet quod homo imitaretur eum, non poterat

20 hoc facere quia deordinatus non uidebat exemplum et poterat seexcusare. Ideo quia ut homo exemplo eius se sibi preberet imitabilem,factus est cum hominibus homo uiuens, nisi enim esset uerus Deus

Page 28: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAÎTRES FRANCISCAINS 43

non afieret remedium, nisi esset uerus homo non preberet exemplum,loan. 18 : Ego ad hoc ueni in mundum ut testimonium peri beam ueritati,

2S omnis qui est ex ueritate audit uocem meam, tam in uita quam in doc-trina; Matth. 5 : Non ueni legem soluere, sed adimblere,

3. Fuit autem persona Verbi incarnati desiderata merito desi-derabilis omnino ad uidendum et possidendum et perfruendum: -propter spcciositatem siue pulcritudinem originalis innocentie quam

30 habuit in aspectum, III Reg. 10: Uniuers« terra desiâerabat uidereeum; - propter preciositatem siue perfectionem singularis gratiequam habuit in efiectum, Ys. 26: Anima mea desiderauit te in nocteetc. ; - propter [Z4V] oblectationem seu du1cedinem sapiencie celestisquam habuit in affectum et gustum, Cant. 2 : Sub umbra illius quem

35 desideraueram sedi et fructus illius dulcis gutturi mea.4. Cuncte uero gentes et omnis domus Domini per aduentum

eius consequte sunt eterna tria scilicet: - gratili.cationem adoptionisbenigne per deletionem culpe originalis, Act. 8: Ergo et gentibuspenitentiam Deus dedit ad uitam; - apertionem celestis ianue per

40 relaxationem uindicte infernalis, Ys. 26: Aperite portas et ingredieturgens iusta etc. ; - sublimitatem felicitatis fi.nalisglorie per amotionemnaturalis miserie, Ys. 66: Ecce declinabo super eam ftumen pacis,gloria est gentium quam suggetis.

Référencesbibliques: 1-2 Aggee2, 8.17-18 Luc. 12,49. 24-25 loan. 18,37·3°-31 III Reg. 10, 24- 32-33 Is. 26,9.38-39 Act. 8, 18. 4°-41 Is. 26, 2.

13-14 loan. 12, 46.26 Matth. 5, 17·34-35 Cant. 2, 3·42-43 Is. 66, 12.

JEAN DE CELANO

f. 23r-v Item sermo fratris lohannis de Celano editus Bononiecoram uniuersitate eadem dominica secunda, cui similem postillaet sententia fecit frater Eustachius magister Parisius in domo Pre-dicatorum coram uniucrsitate.

I. Venial dilectus meus in ortum suum, ut comedat fructum po-morum suoyum, Cant. 5.

Verbum istud est fi.delis anime Christi aducntum, quem cele-bramus modo, per presentiam noue gratie requirentis et postulantis ;

5 utitur uero deuota anima in hoc uerbo quadruplici motiuo scilicet:uerbo inuitationis, ibi: Veniat; blandimento dilectionis, ibi : dilectus

Page 29: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

44 JACQUES-GUY BOUGEROL

meus; dono oblationis, ibi : in ortum suum; obsequio sui et suorumexhibitionis, ibi: ut comedat fructum pomorum SUOl'um.

2. Ut autem talis aduentus qualis est omnibus fidelibus inno-10 tescat et per hoc se ad ipsum disponant, notandum primo dispo-

siciones et proprietates ipsius aduenientis et tandem quasdam ydo-neitates hominis siue anime fidelis suscipientis. Est nero aduentusiste Domini in animam per gratiam nouam : - extraneus nominatione ;non est enim ibi motus uel accessus a parte diuinitatis ct tamen

15 dicitur aduentus qui tamen nichil aliud est quam illuminatio etinfiammatio uel suauificatio mentis, lob 28: Sapientia unde uenit etquis est locus intelligentie ; - alternus dispensatione ; habet enim ac-cessum et recessum per positionem uel priuationem tantummodo,loan. 14: Vado et uenio ad uos etc. ; - occultus subintratione ; illa-

20 bitur enim sine strepitu et tumultu, lob 9 : Si uenerit ad me non uide-bo eum et abierit non intel/igam; - momentaneus commoratione;quantum enim ad degustationem sui prebendam parum moraturcum anima et quandoque cum una quandoque cum alia, Cant. 2:

Ecce ille uenit saliens in montibus transiliens colles; - diuersus exhi-25 bitione et manifestatione; quibusdam [z3v] enim uenit ut instillator

du1cedinis desiderii penitent ie, quibusdam ut inspirator amaritudinispenitentie, quibusdam ut instillator compassion is superne uel pietatisecclesiastice, quibusdam ut pacificus, quibusdam ut iratus ad proba-tionem uel correctionem uel meliorationem, et sic pro uariis dispo-

30 sitionibus et desideriis anime uariatus et gustu presentie sue, Exod. 20 :

Veniam ad te et benedicom tibi in omni loco in quo memoria Jueritnominis mei,

3. Ydoneitates autem apte suscipientis sunt hee: - prima estut desideretur ardenter per dilectionem intensam, loan. 14: Si quis

35 diligit me etc., ego Pater meus ueniemus, - secunda est ut hospitiumparetur diligenter per confessionem integram, Gen. 49: Non auferetu«eeptrum de Juda etc., donee ueniat etc.; - tercia cst ut inuiteturreuerenter per orationem deuotam, Sap. 7 : Tnuocaui et uenit in mespiritus sapientie ; - quarta est ut si uenire iam cepit ei occurratur

'10 sollempniter per exultationem internam et gratiarum actionem deuo-tam, Ps.: Psallam et intelligam in uia immaculata quando ueniesad me ; - quinta est ut iam introducto conuiuium fiat honorabiliteret exponantur uoluntati sue omnia de corde simplici, Luc. I I : Amicusmeus uenit de uia accommoda michi tres panes etc.

Référencesbibliques: 1-2 Cant. S, 1. 16-17 lob 28, 20. 19 loan.

Page 30: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAÎTRES FRANCISCAINS 45

14. 20-21 lob 9. II. 23-24 Cant.34-35 loan. 14. 23· 36-37 Gen. 49. 10.100. 1-2. 43-44 Luc. II. 5-6.

Sermon parallèle: Le ms. Paris. B.N. lat. I4595 (= Pa). f. If-V. donneune reportation substantiellement identique: margo sup. aduentus christi. -Au n. I. Pa finit le paragraphe différemment:

2. 8. 3°-32 Exod. 20. 24.

38-39 Sap. 7. 7· 41-42 Ps.

in ortum suum, quasi dicat: nichil uolo habere manifeste, quia totum estsuum et totum uolo esse suum.

Au début du n. 2. Pa diffère également:

2. Circa totum ut talis aduentus tibi qualis est innotescat et te ad ipsumdisponans, nota dispositiones ...

f. 63v-64r Item sermo fratris Ioharmis de Celano in Natiuitate

Domini edit us Bononie.

I. [64r] En iPse stat post pal'ietem nostl'um, Cant. 2.

Nota quod Christus hodie natus stat in Scriptura : - ad uocan-

dum ut uenias ad fontem sapientie, loan. 7 : In die magna jestiuitatisstabat Ihesus etc.; - ad pugnandum ut habeas palmam uictorie,

5 Iosue 5 : Vidit stantem in agro euaginatum tenentem gladium qui dixitpl'inceps sum exercitus Dei; - ad excubandum ut deludas artcm fal-latie, Ys. 21 : Swper speculam Domini ego sum stans etc. ; - ad con-

fortandum ne defi.cias in tribulatione, Act. 7: Video celos apertos etFilium sta.ntem etc.

10 2. Stetit uero Christus a sua conceptione et natiuitate post

parietem: - uteri uirginalis in quo iacuit, III Reg. 4: Disputauitsupel' lignis etc., usque ad ysopum que egl'editul' de pal'iete ; - carnis

uenerabilis quam assumpsit, Ys. 59 : Palpauimus quasi ceci parietem ;- culpe miserabilis quam destruxit, Ezech. 8 : Perfode tibi parietem,

15 ait Pater ad Filium - incolatus fatigabilis quem sustinuit, Eccli. 23 :

Tenebr« cil'cumdant me parietes coopel'iunt me.3. Demonstratur autem Christus natus: - mirabilis in uirginis

utero propter uirginalem feconditatem, Ys. 7: Ecce uirgo conciPietetc.; - contemptibilis in animalium presepio propter natiuitatis

2D humilitatem, Luc. 2 : Ecce ewuangeliso uobis etc., inuenietis ilium etc.,

in pl'esepio; - efficax in exemplo propter nascentis dignitatem,1er. 23: Ecce suscitabo Dauid germew iustum et regnabit l'ex etc. ;

- multiplex in remedio propter natiuitatis utilitatem, Ys. 25 : EcceDeus noster quem expectauimus etc.

Page 31: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

Référencesbibliques: I Cant. 2, 9· 3-4 loan. 7. 37· 5-6 Josue5. 13· 7 Is. 21. 8. 8-9 Act. 7. 56. II-I2 III Reg.4. 33· 13 Is.59. 10. 14 Ezech. 8. 8. 15-16 Eccli. 23. 26. 18-19 Is. 7, 14.20-21 Luc. 2. 10-12. 22 1er. 23. 15. 23-24 Is. 25. 9.

JEAN PECHAM

f. 58v-59v Item serrno fratris Iohannis de Pechan magistri inscolis parisiensibus in Natiuitate Domini.

[59rJ I. Oritur sol. Eeel. I.In uerbis hiis duobus spiritualibus uel sapientialibus Christi per

carnem noua natiuitas deseribitur dupliciter, scilicet: ut humilitatesingulari adrnirabilis, quia: oritur qui fecit omnia oriri ; et ut digni-

5 tate admirabili singularis, quia: sol est qui oritur.

2. Circa hoc nota quod signifieatur Christus nomine solis insuo ortu, quia sicut sol precellit inter omnia corpora celestia, sicChristus homo inter omnes sanctos et angelos. Precellit autem Chri-stus in sua natura sieut sol, quantum ad duodeeim condiciones car-

lO respondentes duodecim proprietatibus solis materialis. Est enim utsol omnia precellens, quia instar solis natus est ipse uerus sol : - no-bilissimus substantie dignitate quantum ad utramque naturam, namde substantia Patris tata ex parte diuinitatis, et de persona nostremasse ex parte humanitatis, Eccli. 26 : Sicut sol ariens munda in allis-

15 simis Dei; - maximus quantitate quantum ad se prerogatiuam, habuitenim Spiritum non ad mensuram, Eccli. 43: Sol uas castrorum inescelsis in ftrmamenti celi respondens gloriose ; - effieaeissimus po-testate quantum ad uirtutis magnifieentiam qua omnia potuit,Apoe. 10 : Facies eius sicut sol et pedes tanquam collumpnam ignis; _

20 serenissimus elaritate quantum ad sapientie refulgentiam qua omniaseiuit, Eeeli. 42 : Sol illuminans per omnia respexit et gloria Dominiplenum est opus eius ; - amenissimus speciositate quantum ad formeelegantiam qua omnes filios hominum exeelsit, Eecl. I I : Dulce lumenet delectabile est oculis uidere solem ; - utilissimus infiuentie necessi-

25 tate quantum ad omnis miserieordie exuberantiam qua in omniamembra infiuxit, Ecel. I: Sol illustrans uniwers« in circt4itu pergitspiritus etc. ; - magnificus respectione, habuit enim et habet ut solrespectum et aspectum primum super nobiliora corpora Ecelesie perspiritualem curam quam ostendit Eccli. 50: Quasi sol refulgens sic

Page 32: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAîTRES FRANCISCAINS 4730 refulsit ille in temple Dei; - fons caloris quantum ad carita tis uehe-

mentiam que eum de celo [59v] ad terram deposuit, Eccli: 43 : Soltripliciter exurens montes etc. ; - radix uiuificatrix uirtutis quantum

ad pietatis diligentiam quam in orando et compaciendo habuit,

Josue JO : Sol contra Gabaon ne mouearis etc. ; - motu equal is quantum

35 ad saluationis omnium uigilantiam et zelum quam in predicando

monstrauit, Mat th. 5: Solem SHUtt! oriri facit Pater, supple, superbonos et malos ; - situ medius quantum ad reconciliationis efficaciam

qua nos in cruce redemit et Patri pro nobis mediator accessit, Josue 10 :

Stetit sol in media celi etc. ; - rectificator omnis philosoph ice consi-

40 derationis quantum ad omnis ueritatis regulam quam docuit in se

inueniendam et speculandam declarauit, Ier. 31 : Qui dat salem inlumine diei ordinem stellarum et lunam in lumine noctis.

Références bibliques: 1 Eccl. I, 5.16-17 Eceli. 43,9. 19 Apoc. ID, I.

23-24 Eccl. II, 7. 26-27 Ecel. I, 6.31-32 Eccli. 43, 4. 34 losue ID, 12.38-39 losue 10, 13. 41-42 Ier. 31, 35.

14-15 Eeeli. 26, 21.21-22 Eccli , 42, 16.29-30 Eeeli. 50, 7.36-37 Matth. 5,45.

JEAN DE LA ROCHELLE

f. 33r-v Item sermo fratris Iohannis de Rupella magistri in

domo fratrum Predicatorum de Lugduno presente romana curia.

I. Ostende faciem tuam et salui erimus, Ps.Describitur hic desiderium maximum sanctorum patrum dupli-

citer scilicet, respectu humanitatis assumpte quam feruenter postu-labant, et respectu salutis proprie quam confidenter expectabant.

5 2. Dicit ergo Dauid prophet a in persona antiquorum omnium

patrum loquens : Ostende faciem tuam. 0 Pater, Filium qui est ymago,

splendor et figura tua, ostende, inquam, nobis in humanitate as-

sumpta, quia ipsa est facies: - resolutiua omnis duriciei, Ys. 64:Utinam dirumperes celas et descendere, a facie tua montes deftuerent ; -

10 destructiua omnis malicie, Ps. : Ëxurgat Deus et dissiPentur inimicieius et fugiant qui oderunt eum a facie eius ; - recreatiua omnis anime,

Gen. 32 : Vidi Dominum facie ad faciem, et salua facta est anima mea;- reconciliatiua omnis discordie, Ps.: [33v] Protector noster aspiceDeus, et respic« in faciem Christi tui ; - placatiua omnis ire et inimi-

15 citie.

Page 33: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

JACQUES-GUY BOUGEROL

3. In maiestate propria, quia ipse est facies: - gratiosa frui-tione desiderabili, Esther 15 : Facies tua Plena est gratiarum ; - lumi-nos a uisione amabili, Apoc. I: Facies eius sicut sol lucet in uirtutesua; - gloriosa tentione sempitemali, Exod. 33 : Ostende micni faciem

20 tuam etc. ; - copiosa plenitudine indescribili, Ps.: Vultum tuum de-precabuntur, Domine, requiram ne auertas faciem tuam a me, tibidixit cor meum etc.

4. Et preterea ut possit talis facies a facie nostra uideri in alio

modo, tam in humanitate quam in maiestate sua, oportet quod

25 facies nostra sit in hoc mundo : - purificata ab iniquitate scelerum,Matth. 5: Unge caput tuum et faciem tuam laua ; - ornata claritate

operum, I Mach. 4 : Ornauerunt faciem templi coronis aureis etc. ; _

eleuata pietate affectionum, Tob. 3: Ad te, Domine, faciem meamoonuerto etc. ; - moriginata grauitate morum, Eccli. 19 : Ab occursu

30 faciei cognoscitur sensatus et ex uisu cognoscitur uir.

Références bibliques: IPS. 79, 4· 8-9 Is. 64. I. IO-ll Ps.67.2. 12 Gen. 32.20. 13-14 Ps. 83.10. 17 Esther 15.17.18-19 Apoc. I. 16. 19-20 Exod. 33. 13· 21-23 Ps. 26. 9. 8.26 Matth. 6, 17· 27 I Mach. 4. 57· 28-29 Tob. 3. 14.29-30 Eccli. 19. 26.

ROBERT DE VILLY

f. 3IV Item sermo magistri Roberti de Villiaco in conuentuRotomagensi dominica secunda de Aduentu.

I. Suscipite inuicem sicut Christus suscepit uos in honorem Dei.Rom. 15.

In hiis hortatur apostolus ad tria pro isto tempore sacro sci-

licet: primo ad fra.teme ca.ritatis effectiua.m ostensionem; secunda

5 ostendit huius formam et rationem; tercio inducit ad debiti finis

intentionem. Primum ibi: Suscipite inuicem; secundum ibi: sicutChristus suscepit uos; tercium ibi : in honorem Dei.

2. Notandum itaque quod non solum debemus nos inuicem susci-pere gratanter sicut informat hoc loco apostolus. sed hoc tempore

10 aduentus gratie Saluatoris debemus maxime exemplo Christi: - inui-

cern diligere precordial iter, I Petr. I : Simplici ex corde inuicem dili-gite attentius; - inuicem humiliari affectualiter, Eph. 5: Subiecti

Page 34: ARCHIVUM FRANCISCANUM HISTORICUM - MGH-Bibliothek · 2014. 6. 3. · Archivum Franciscanum Historicum, - AN. 81 2. IS JACQUES-GUY BOUGEROL Outre 269 sermons ou schémas de sermons

SERMONS DE MAîTRES FRANCISCAINS 49

inuicem in timore Christi ; Phil. 2: In humilitate superiores sibiinuicem arbitrantes ; - inuicem familiariter famulari, Gal. 5: Per

15 caritatem Spiritus seruite inuicem ; - inuicem supportare sapienter,Eph. 4: Supportantes inuicem in caritale solliciti seruare unitatemspiritus; - inuicem indulgere misericorditer, Col. 3 : Donantes inuicemsi quis aduersus aliquem habet querelam sicut et Christus etc. ; - inuicemedificare spiritualiter, Luc. 2: Pastores loquebantur ad inuicem:

20 Transeamus usque in Bethleem et uideamus etc. ; - inuicem Dominumlaudare regulariter, Ps., secundum litteram Rome: Exaltemus no-men eius in inuieem.

Référencesbibliques: 1-2 Rom. 15, 7.12-13 Eph. 5, 21. 13-14 Phil. 2, 3·16-17 Eph. 4, 2-3· 17-18 Col. 3, 13·

1I-I2 I Petr. I, 22.14-15 Gal. 5, 13·19-20 Luc. 2, 15.

ZI-22 Ps. 33, 4; cf. R. Weber, Le Psautier romain et les autres psautiers latins,Roma 1953 qui donne le texte reporté ici.

Âf'c1r,ivum Ff'anciscanum Historicum, - AN. 81