Augustinus Hipponensis

EPISTOLÆCLASSIS IV, CCXXXII-CCLXX.

SANCTI AURELIIAUGUSTINI,

HIPPONENSIS EPISCOPI,

OPERA OMNIA,MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA ;

EXTRACTA E COLLECTIONESS. ECCLESIÆ PATRUM ;

ACCURANTIBUSD. A. B. CAILLAU,

CANONICO HONORARIO CENOMANENSI ET CADURCENSI,PLURIBUSQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERIS.

OPUS REGI DICATUM.

EPISTOLÆClassis IV, Ep. CCXXXII-CCLXX.

Tomus quadragesimus-primus, p. 303-429.

PARISIIS,APUD PARENT-DESBARRES, EDITOREM,

SANCTÆ SEDIS ORDINUM INSIGNIBUS DECORATUM,VIA VULGO DICTA DE SEINE, 48.

MDCCCXL.

2

EPISTOLAE CLASSIS IV, CCXXXII-CCLXX.

Epistolæ a s. Augustino episcopo scriptæ, quarum tempusminus compertum est.

EPISTOLA CCXXXII.1

DOMINIS PRAEDICABILIBUS, ETDILECTISSIMIS FRATRIBUS MAURENSIBUS,QUORUM PER FRATREM FLORENTINUM EPIS

Madaurenses idololatras ad veram religionemhortatur, terrorem incutiens denuntiatione judicii extremi,quod venturum esse persuadet ; quippe cum cætera deChristiana religione in Scripturis prædicta jam evenerint :et demum perstringit mysterium Trinitatis etIncarnationis.

I. Si forte illi qui inter vos catholici christianisunt, talia mihi scripta miserunt, hoc tantummiror, quod non suo potius quam ordinisnomine. Si autem revera omnes aut prope omnesordinis viri ad me dignati estis litteras dare, mirorquod "patri", et "in Domino salutem" scripsistis ;quorum mihi superstitiosus cultus idolorum,contra quae idola facilius templa vestra quamcorda clauduntur, vel potius quae idola non magisin templis quam in vestris cordibus includuntur,cum magno est dolore [304] notissimus : nisiforte iam de salute ipsa, quae in Domino est, perquem me salutare voluistis, tandem prudenticonsideratione cogitatis. Nam si non ita est,quaeso vos, quid laesi, quid offendi

1 Alias XLII, quæ autem 232 erat, nunc 253.

3

benevolentiam vestram, ut me titulo epistolaevestrae irridendum potius quam honorandumesse putaretis, domini praedicabiles, et dilectissimifratres ?

II. Quod enim scripsistis : "Patri Augustino,in Domino aeternam salutem", cum legerem,tanta spe subito erectus sum, ut crederem vos adipsum Dominum, et ad ipsam aeternam salutemaut iam esse conversos, aut per nostrumministerium desiderare converti. Sed ubi legicaetera, refriguit animus meus : quaesivi tamen abepistolae perlatore utrum iam vel essetischristiani, vel esse cuperetis. Cuius responsioneposteaquam comperi nequaquam vos essemutatos, gravius dolui quod Christi nomen, cuiiam totum orbem subiectum esse conspicitis, nonsolum a vobis repellendum, sed etiam in nobisirridendum esse credidistis. Non enim potuicogitare alterum Dominum, secundum quemposset episcopus "pater" a vobis vocari, praeterDominum Christum : et si esset hinc aliqua deinterpretatione vestrae sententiae dubitatio,subscriptione epistolae tolleretur, ubi aperteposuistis : "Optamus te, domine, in Deo etChristo eius, per multos annos semper in clerotuo gaudere". Quibus omnibus perlectis atquediscussis, quid mihi aliud occurrere potuit, autcuilibet homini potest, nisi aut veridico aut fallaciscribentium animo haec esse conscripta ? Sed siveridico animo ista scribitis, quis vobis ad hanc

4

veritatem interclusit viam ? quis aspera dumetasubstravit ? quis rupium praerupta inimicusopposuit ? postremo quis basilicae ianuam ingredicupientibus clausit, ut in eodem Domino perquem nos [305] salutatis, eamdem salutemnobiscum habere nolitis ? Si autem fallaciter atqueirridenter haec scribitis, itane tandem mihi negotiavestra curanda imponitis, ut nomen eius perquem aliquid possum, audeatis non venerationedebita attollere, sed insultatione adulatoriaventilare ?

III. Sciatis me, carissimi, cum ineffabili provobis tremore cordis haec dicere : novi enimquanto graviorem et perniciosiorem causam sitishabituri apud Deum, si frustra vobis haec dixero.Omnia quae praeteritis temporibus ergahumanum genus maiores nostri gesta essememinerunt, nobisque tradiderunt ; omnia etiamquae nos videmus, et posteris tradimus, quaetamen pertinent ad veram religionem quaerendamet tenendam, divina Scriptura non tacuit ; sed itaomnino cuncta transeunt, ut transitura essepraedicta sunt. Videtis certe populum Iudaeorumavulsum a sedibus suis, per omnes fere terrasdisseminatum atque diffusum : et origo eiusdempopuli, et incrementa, et regni amissio, et percuncta dispersio, sicut praedicta, ita facta sunt.Videtis certe ex ipso populo verbum Deilegemque prodeuntem per Christum, qui ex illismirabiliter natus est, omnium gentium fidem

5

occupasse atque tenuisse : ita haec omniapraenuntiata legimus, ut videmus. Videtis certemultos praecisos a radice christianae societatis,quae per Sedes Apostolorum et successionesepiscoporum certa per orbem propagationediffunditur, de sola figura originis, sub christianonomine, quasi arescentia sarmenta gloriari, quashaereses et schismata nominamus : praevisa,praedicta, scripta sunt omnia. Videtis certesimulacrorum templa partim sine reparationecollapsa, partim diruta, partim clausa, partim inusus alios commutata ; ipsaque simulacra velconfringi, vel incendi, vel includi, vel destrui :atque [306] ipsas huius saeculi potestates, quaealiquando pro simulacris populum christianumpersequebantur, victas et domitas, non arepugnantibus, sed a morientibus Christianis, etcontra eadem simulacra pro quibus Christianosoccidebant, impetus suos legesque vertisse, etimperii nobilissimi eminentissimum culmen adsepulcrum piscatoris Petri, submisso diademate,supplicare.

IV. Haec omnia Scripturae divinae, quae inmanus omnium iam venerunt, ante longissimatempora futura esse testatae sunt. Haec omniatanto robustiore fide laetamur fieri, quantomaiore auctoritate praedicata esse in sanctisLitteris invenimus. Numquidnam, obsecro vos,numquidnam solum iudicium Dei, quod interfideles atque infideles futurum esse in eisdem

6

Litteris legimus2, cum illa omnia sicut praedictasunt venerint ; numquidnam solum iudicium Deiventurum non esse putabimus ? Imo vero veniet,sicut illa omnia venerunt. Nec quisquam erithomo nostrorum temporum, qui se in illo iudiciode sua possit infidelitate defendere ; cumChristum cantet et iustus ad aequitatem, etperiurus ad fraudem, et rex ad imperium, et milesad pugnam, et maritus propter regimen, et uxorpropter obsequium, et pater propter praeceptum,et filius propter obedientiam, et dominus propterdominationem, et servus propter famulatum, ethumilis ad pietatem, et superbus adaemulationem, et dives ut porrigat, et pauper utsumat, et ebriosus ad phialam, et mendicus adianuam, et bonus ut praestet, et malus ut fallat ; etchristianus venerator, et paganus adulator, omnesChristum cantant, et qua voluntate atque orecantent, eidem ipsi quem cantant rationem sinedubio reddituri sunt.

V. Est quiddam invisibile, ex quo Creatoreprincipio sunt omnia quae videmus, summum,aeternum, [307] incommutabile et nulli effabilenisi tantum sibi. Est quiddam, quo se ipsasummitas maiestatis narrat et praedicat, nonimpar gignenti atque narranti Verbum, quo illequi Verbum gignit, ostenditur. Est quaedamsanctitas, omnium quae sancta fiunt sanctificatrix,ipsius incommutabilis Verbi per quod narratur2 Eccle 3, 17.

7

illud principium, et ipsius principii quod pari seVerbo narrat, inseparabilis et indivisa communio.Quis autem hoc totum, quod non dicendo dicereconatus sum, et dicendo non dicere ; quis hocpossit serenissima et sincerissima mente contueri,eoque contuitu beatitudinem ducere, atque in idquod intuetur deficiens quodammodo se oblivisci,et pergere in illud cuius visio nobis invisibilis est,quod est immortalitate indui, et obtinereaeternam salutem, per quam me salutaredignamini ? Quis hoc possit, nisi qui omnessuperbiae suae toros inanes, peccata suaconfitens, complanaverit, seque substraveritmitem atque humilem ad excipiendum Deumdoctorem ?

VI. Quoniam ergo a vanitate superbiae priusad humilitatem deponendi sumus, ut indesurgentes solidam celsitudinem teneamus ; nonpotuit hoc nobis tanto magnificentius, quantoblandius inspirari, ut nostra ferocitas non vi, sedpersuasione sedaretur, nisi verbum illud, per quodse Angelis indicat Deus Pater, quod Virtus etSapientia eius est3, quod corde humano visibiliumrerum cupiditate caecato videri non poterat,personam suam in homine agere atque ostenderedignaretur, ut magis homo timeret extolli fastuhominis, quam humiliari exemplo Dei. Itaque nonChristus regno terreno decoratus, nec Christusterrenis opibus dives, nec Christus illa terrena3 1 Cor 1, 24.

8

felicitate praefulgens ; sed Christus crucifixus, pertotum terrarum orbem praedicatur4. Quodriserunt prius populi superborum, et adhuc ridentreliquiae : crediderunt [308] autem prius pauci,nunc populi ; quia tunc ad fidem paucorum, etcontra irrisionem populorum, cum Christuscrucifixus praedicaretur5, claudi ambulabant, mutiloquebantur, surdi audiebant, caeci videbant,mortui resurgebant. Sic tandem animadvertitterrena superbia, nihil in ipsis terrenis essepotentius humilitate divina6, ut etiam saluberrimahumilitas humana, contra insultantem sibisuperbiam, divinae imitationis patrocinio tueretur.

VII. Expergiscimini aliquando, fratres mei, etparentes7 mei Madaurenses ; hanc occasionemscribendi vobis Deus mihi obtulit. Quantumpotui quidem in negotio fratris Florentini, perquem litteras misistis, sicut Deus voluit, adfui etadiuvi ; sed tale negotium erat, quod etiam sineopera mea facile peragi posset : prope omnesenim domus ipsius homines, qui apud Hipponemsunt, noverunt Florentinum, et multum eiusorbitatem dolent. Sed epistola mihi a vobis missaest, ut non impudens esset epistola mea, cum,occasione a vobis accepta, idolorum cultoribus de

4 1 Cor 1, 23.5 Mt 11, 5 ; Lc 7, 22.6 1 Cor 1, 25.7 Quia litteraturam et oratoriam artem apud ipsos didicit ex lib. 2. Confess.c. 3, ideo fortean vocat parentes.

9

Christo aliquid loqueretur. Sed obsecro vos, sieum non inaniter in ea epistola nominastis, utnon inaniter vobis ista scripserim. Si autem meirridere voluistis, timete illum quem priusiudicatum irrisit superbus orbis terrarum, et nunciudicem subiectus exspectat : erit enim testisaffectus in vos cordis mei, per hanc, quantumpotui paginam expressus ; erit testis vobis iniudicio eius qui credentes sibi confirmaturus est,et incredulos confusurus. Deus unus et verus vosab omni huius saeculi vanitate liberatos convertatad se, domini praedicabiles, et dilectissimi fratres.[309]

EPISTOLA CCXXXIII.8

LONGINIANO AUGUSTINUS.

Augustinus Longiniano pagano philosopho,provocans illum ad scribendum, quonam modo Deumcolendum, credat, quidve de Christo sentiat.

Solere aiunt quemdam veterum dicere, quibussatis persuasum esset ut nihil mallent se essequam viros bonos, his reliquam facilem essedoctrinam. Hanc sententiam (nam, si rite recolo,Socratica est) longe antiquior prophetica iampraecesserat, praecipiens homini breviter et simul,non tantum ut se nihil malit esse quam bonum,verum etiam unde fiat bonus : Diliges, inquit :Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota

8 Alas XX, quæ autem 233 erat, nunc 254.

10

anima tua, et ex tota mente tua9 ; et : Diliges proximumtuum tamquam teipsum10. Hoc cui persuasum esset,non ei reliquam facilem, sed eam totam essedoctrinam dumtaxat utilem ac salubrem. Multaeenim doctrinae sunt, si tamen doctrinae dicendaesunt, vel superfluae, vel noxiae. Veterum LibrisChristus attestans : In his, inquit, duobus praeceptistota lex pendet et Prophetae11. Proinde, quia mihivideor inspexisse tamquam in speculosermocinationis mecum tuae, nihil te esse mallequam virum bonum ; Deum, quo nihil est melius,et unde humanus animus haurit ut bonus sit,quonam modo colendum credas, audeopercontari : nam quod eum colendum credas, iamteneo. [310] Quaero etiam quid de Christosentias. Quod enim eum non parvipendas,adverti : sed utrum ea et sola via quae ab illodemonstrata est, ad vitam beatam perveniri posseexistimes, et aliqua ex causa non eam neglegas ire,sed differas ; an et aliam vel alias ad tam opimamet prae omnibus appetendam possessionem viasesse arbitreris, et aliquam earum iam te ingredicredas, nosse cupio, ut opinor, non impudenter.Diligo enim te propter id quod supra dixi, mequeabs te diligi non temere existimo ; nec ulla de realia inter eos qui se benevole noverunt, sermofructuosior, vel impenditur, vel reposcitur, vel

9 Deut 6, 5 ; Mt 22, 37 ; Mc 12, 30 ; Lc 10, 27.10 Lev 19, 18 ; Mt 22, 39 ; Mc 12, 31 ; Lc 10, 27.11 Mt 22, 40.

11

accipitur, vel recipitur, quam unde boni beatiquesumus.

EPISTOLA CCXXXIV.12

DOMINO VENERANDO, ET VERE AC MERITOPERCOLENDO SANCTO PATRI AUGUSTINO,LONGINIANUS.

Longinianus Augustino, ad id respondens juxtaTrimegistum et Platonicos, per minores deos perveniri adsummum Deum, sed non sine sacris purificatoriis.

I. Beatus sum, et relucentis puro virtutis tuae lumineadmodum illustratus, qui dignum me divini tui affaminishonore cumulandum esse duxisti. Sed grave mihi onus etdifficillimam respondendi provinciam, domine venerande,satis imponis, praecipue tuis percontationibus, et sub hoctempore in talibus explicandis, per meae opinionissententiam, id est, a pagano homine. Quaestionibussiquidem abundet quod ex parte vel [311] iamduduminter nos convenerit, vel nunc identidem litteris magismagisque conveniat praeceptis, non dicam tantumSocraticis, nec tuis, Romanorum vir vere optime,propheticis, aut paucis Ierosolymiticis ; sed etiam Orpheicisatque Ageticis, et Trimegisticis, longe ante illisantiquioribus, et pene rudibus adhuc saeculis diisauctoribus enatis, et toti orbi terrae certis limitibuspartitae trifariam divinitus ostensis, priusquam nomen autEuropa caperet, aut Asia acciperet, aut Libya possideretvirum bonum, ut tu, medius fidius, et eris et fuisti.Siquidem adhuc post hominum memoriam nisi12 Alias XXI, quæ autem 234 erat, nunc 255.

12

Xenophontis figmentis compositae fabulae schemaconcedas, adhuc audierim, legerim, viderim neminem, autcerte post unum, nullum, quod, Deo teste, bono periculocertoque dixerim, nisi te, Deum et conniti semperagnoscere, et posse puritate animi, corporisque proiectagravedine sectari facillime, et spe perfectae conscientiae, nondubia credulitate tenere.

II. Verum qua via effici possit, magis est ut tu nonnescias, et mihi non insinuato extrinsecus aliquo dissertes,quam ut a me, domine percolende, scias. Quia tunc, fateor,huius boni in sedem profecturus sufficiens, ut mea expetuntsacerdotia, minime necdum, et si tamen potuero, viaticumcolligo. Verum quid traditum sancte atque antiquitusteneam atque custodiam, ut potuero paucis edicam. Viaest in Deum melior, qua vir bonus, piis, puris, iustis,castis, veris dictis factisque, sine ulla temporummutatorum captata iactatione probatus, et deorumcomitatu vallatus, Dei utique potestatibus emeritus ; idest, eius unius, et universi, et incomprehensibilis, etineffabilis, infatigabilisque Creatoris impletis virtutibus,quod, ut vestrum est Angelos dicitis, vel quid alterum postDeum vel cum Deo, aut a Deo, aut in Deum intentioneanimi [312] mentisque ire festinat. Via est, inquam, quapurgati antiquorum sacrorum piis praeceptisexpiationibusque purissimis, et abstemiis observationibusdecocti, anima et corpore constantes deproperant.

III. De Christo autem tuae iam credulitatis carnaliet spiritu Deo, per quem in illum summum, beatum,verum, et patrem omnium ire securus es, domine paterpercolende, non audeo nec valeo quid sentiam exprimere ;

13

quia quod nescio, difficillimum credo definire. Ut autemme cultorem tuarum virtutum dignatus es iam olim scientiinsinuare quod diligas, satis ad bonae vitae testimoniumhabeo, quam cum ne tibi displiceam, qui Deo teanimamque tuam quotidie insinuas, custodio : intellegisprocul dubio quod et ego te delectabiliter diligam, cum tuiiudicii de me habiti normam lineamque accipiens teneam.Sed ante omnia, quaeso te, ut exiguissimae opinioni meaeveniam concedas, et sermoni meo ad te, quia coegisti,remisso forte, incongruo facile indulgeas, et me quid de hisexistimes, vel tu quid sentias, sanctis scriptis tuis, ut illeait, iam non melle, sed nectare dulcioribus13, si mereor,informare digneris. Dei pietate perfruaris, domine pater,ac perpetua sanctitate Deo placeas, quod necesse est. [313]EPISTOLA CCXXXV.14

LONGINIANO AUGUSTINUS.

Augustinus Longiniano, explanari quærens, curputari, opus sacrificiis purificatoriis ei, qui jam divinisvirtutibus sit circumvallatus.

I. Cepi fructum scripti mei, rescriptumscilicet Benevolentiae tuae. Unde iam videoexortum et exorsum inter nos magnae hac de remagna disputationis quasi sementum : hoc estquod volebam prius, deinde quod adhuc volo,Deus adiuvabit. Id autem est, ut hoc coeptumdebito ac salubri fine claudatur. Proinde, quod deChristo nihil temere tibi vel negandum vel13 Cf. Ovid., Trist. 5, 4, 29-30.14 Alias XXII, quæ autem 235 erat, nunc 64.

14

affirmandum putasti, hoc in pagani animotemperamentum non invitus acceperim. Quodvero etiam scriptis meis doceri te cupis de hac re,nequaquam abnuam, neque desistam huic tambonae mihique carissimae servire voluntati tuae.Sed prius opus est eliquare quodammodo,perspicuamque sumere sententiam tuam deantiquis sacris. Cum enim dixisses eam viam inDeum esse meliorem, "qua vir bonus, piis, iustis,puris, castis, veris dictis factisque sine ullatemporum mutatorum captata iactationeprobatus, et deorum comitatu vallatus, Dei utiquepotestatibus emeritus ; id est, eius unius, etuniversi, et incomprehensibilis, et infatigabilis,ineffabilisque Creatoris adimpletus virtutibus,quos, ut verum est, Angelos dicitis, vel quidalterum post Deum, vel a Deo, vel cum Deo, autin Deum [314] intentione animi mentisque irefestinat" (quae verba ex epistola tua recognoscis) ;tum addidisti, et aisti : "Via est, inquam, quapurgati antiquorum sacrorum piis praeceptis,expiationibusque purissimis, et abstemiisobservationibus decocti, anima et corporeconstantes deproperant"15.

II. In his verbis sentio, ni fallor, videri tibinon sufficere ad viam qua itur ad Deum, uti virbonus, piis, iustis, puris, castis, veris dictisfactisque promereatur deos, quorum comitatuvallatus in illum summum Deum omnium15 Ep. 234, 2.

15

creatorem ire festinet, nisi etiam sacrorumantiquorum piis praeceptis expiationibusquepurgetur16. Quamobrem velim scire quid arbitrerisesse per sacra purgandum in eo qui pie, iuste,pure, veraciterque vivendo promeretur deos, etper eos unum illum deorum Deum. Si enimadhuc sacris purgandus est, utique mundus nonest : et si mundus non est, pie, iuste, purecasteque non vivit. Si enim iam ita vivit, iammundus est : porro iam mundum atque purum,quid opus est sacris expiando purgari ? Itaque hicnodus est disputationis nostrae, quo solutoconsequentia videbimus : vivatne homo bene, utsacris purgetur ; an sacris purgetur, ut bene vivat :an ipse quantuscumque bene vivendi in hominemodus nondum sit idoneus ad beatam vitam,quae ex Deo capitur, nisi accedant adiumentasacrorum ; an bene vivendi quaedam velut portiosit etiam sacra percipere, scilicet ut non aliud sitbene vivere, aliud sacrate vivere, sed bene vivenditerminis etiam sacrata vita claudatur. Horumquatuor quae proposui, quod potissimum probes,quaeso te litteris aperire non pigeat. Plurimumquippe interest ad id quod suscepimus inter noscolloquendo peragere, ne cum multa nonnecessaria, tamquam ea sentias quae forte nonsentis, refellere molior, [315] tempus necessariumin superfluis insumatur. Onerare te itaque epistolanolui, ut te cito rescribente caetera contexamus.16 Ep. 234, 2.

16

EPISTOLA CCXXXVI.17

DOMINO BEATISSIMO, ET VENERABILITERCARISSIMO FRATRI ET COEPISCOPO DEUTERIO,AUGUSTINUS, IN DOMINO SALUTEM.

Augustinus Deuterio episcopo significat seVictorinum hypodiaconam, quidam docuerat hæresimManichæorum, deprehensum e clericorum ordinesubmovisse, admonens ne illic recipiatur ad pœnitentiam,nisi prodat quotquot novit eodem infectos errore. Docetautem qui apud Manichæos fuerint Auditores, qui Electi.

I. Nihil melius me facere posse arbitratussum, quam ut tuae Sanctitati potissimumscriberem, ne per neglegentiam in vestraprovincia Domini nostri Iesu Christi ovile vastetinimicus, qui non desinit insidiari, ut perdatanimas tam magno pretio comparatas.Mallianensem quemdam subdiaconumVictorinum, apud nos constitit esse Manichaeum,et in tam sacrilego errore sub nomine clericilatitabat : nam est etiam aetate iam senex. Ita estautem manifestatus, ut etiam ipse a meinterrogatus, antequam a testibus coargueretur,negare non posset. Tot enim et tales esse iamsciebat, quibus se incautus effuderat, ut nihilaliud, si negare tentaret, quam, non dicoimpudentissimus, sed insanissimus appareret.Auditorem sane Manichaeorum, non electum seesse confessus est. [316]

17 Alias LXXIV, quæ autem 236 erat, nunc 65.

17

II. Auditores autem qui appellantur apud eos,et carnibus vescuntur, et agros colunt, et, sivoluerint, uxores habent ; quorum nihil faciuntqui vocantur electi. Sed ipsi auditores ante electosgenua figunt, ut eis manus supplicibusimponantur non a solis presbyteris, vel episcopis,aut diaconibus eorum, sed a quibuslibet electis.Solem etiam et lunam cum eis adorant et orant.Die quoque dominico cum illis ieiunant, et omnesblasphemias cum illis credunt, quibusManichaeorum haeresis detestanda est ; negantesscilicet Christum natum esse de virgine, nec eiuscarnem veram confitentes fuisse, sed falsam : acper hoc et falsam eius passionem, et nullamresurrectionem fuisse contendunt. PatriarchasProphetasque blasphemant. Legem per famulumDei Moysen datam, non a vero Deo dicunt, sed aprincipe tenebrarum. Animas non solumhominum, sed etiam pecorum, de Dei essesubstantia, et omnino partes Dei esse arbitrantur.Deum denique bonum et verum dicunt cumtenebrarum gente pugnasse, et partem suamtenebrarum principibus miscuisse, eamque totomundo inquinatam et ligatam per cibos electorumsuorum, ac per solem et lunam purgariasseverant : et quod purgari de ipsa parte Dei nonpotuerit, in fine saeculi aeterno ac poenali vinculocolligari ; ut non solum violabilis et corruptibiliset contaminabilis credatur Deus, cuius pars potuitad mala tanta perduci, sed non possit saltem totus

18

a tanta coinquinatione et immunditia et miseriavel in fine saeculi purgari.

III. Has cum illis intolerabiles blasphemias,subdiaconus iste quasi catholicus, non solumcredebat, sed quibus viribus poterat, et docebat.Nam docens patefactus est, cum se quasidiscentibus credidit. Rogavit me quidem,posteaquam se Manichaeorum auditorem esse[317] confessus est, ut eum in viam veritatisdoctrinae catholicae revocarem : sed, fateor, eiusfictionem sub clerici specie vehementer exhorrui,eumque coercitum pellendum de civitate curavi.Nec mihi hoc satis fuit, nisi et tuae Sanctitati eummeis litteris intimarem, ut a clericorum graducongrue ecclesiastica severitate deiectus, cavendusomnibus innotescat. Petenti autem poenitentiaelocum, tunc credatur, si et alios quos illic novitesse, manifestaverit vobis, non solum in Malliana,sed in ipsa tota omnino provincia.

EPISTOLA CCXXXVII.18

DOMINO BEATISSIMO, ET MERITOVENERABILI FRATRI ET COEPISCOPO CERETIO,AUGUSTINUS, IN DOMINO SALUTEM.

Augustinus Ceretio, de Priscillianistarum fraude inScripturis, cum sacris, tum apocryphis exponendis ; dequehymno quem a Christo dictum esse fingentes præferebantcanonicis litteris.

18 Alias CCLIII, prima, quæ autem 237 erat, nunbc 56.

19

I. Lectis his quae misit Sanctitas tua, videturmihi Argirius in Priscillianistas aut nesciensirruisse, ita ut omnino utrum ipsi essentPriscillianistae ignoraret, aut iam eiusdem haeresisretibus implicatus. Nam scripturas illasPriscillianistarum esse non dubito. Vix autemmihi vacare utcumque potuit, aliis atque aliis sineintermissione necessitatibus superantibus, ut unusmihi saltem totus ex duobus ipsis codicibuslegeretur. Nescio quo enim modo alius aberravit,et diligentissime inter nostros requisitus [318]nullo modo potuit inveniri, domine beatissime, etmerito venerabilis pater.

II. Hymnus sane quem dicunt esse Domininostri Iesu Christi, qui maxime permovitVenerationem tuam, in scripturis solet apocryphisinveniri. Quae non propriae Priscillianistarumsunt, sed alii quoque haeretici eis nonnullarumsectarum impietate vanitatis utuntur ; inter sequidem diversa sentientes, unde suas quisquevarias haereses sunt secuti, sed scripturas istashabent in sua diversitate communes, easque illipraecipue frequentare assolent, qui Legemveterem et Prophetas canonicos non accipiunt.Negant enim haec ad Deum bonum, et adChristum eius Filium pertinere ; sicut Manichaei,sicut Marcionistae, et caeteri quibus haecblasphemia damnabilis placuit. Qui etiam inScripturis canonicis Testamenti Novi, hoc est inveris evangelicis et apostolicis Litteris, non

20

accipiunt omnia, sed quod volunt, et libroseligunt quos accipiant, aliis improbatis. Sed et insingulis quibusque libris loca distinguunt quaeputant suis erroribus convenire : caetera in eis profalsis habent. Nam quidam Manichaei canonicumlibrum, cuius titulus est Actus Apostolorum,repudiant. Timent enim evidentissimamveritatem, ubi apparet sanctus Spiritus missus, quiest a Domino Iesu Christo in evangelica veritatepromissus19. Sub eius quippe Spiritus nomine, aquo penitus alieni sunt, indocta hominum cordadecipiunt, mira caecitate asserentes eamdemDomini promissionem in suo haeresiarchaManichaeo esse completam. Quod et illi haereticifaciunt, qui vocantur Cataphryges, dicentes, pernescio quos insanos, Montanum scilicet etPriscillam, quos et proprios suos prophetashabent, venisse Spiritum sanctum, quemDominus missurum se esse promisit20. [319]

III. Priscillianistae vero accipiunt omnia, etcanonica et apocrypha simul. Sed quaecumquequae contra eos sunt, in suae perversitatis sensusaliquando callida et astuta, aliquando ridicula ethebeti expositione pervertunt. Nec saltem ita utea ipsa, quae exponunt ab suae sectae hominibusalienis, vera esse credant ; alioquin aut catholiciessent, aut non multum a veritate alieni, qui et inipsis scripturis apocryphis sensus catholicos19 Act 2, 2-4 ; 10, 44-46 ; 19, 6.20 Io 14, 16. 26 ; 15, 26 ; 16, 7.

21

invenirent, aut invenire velle viderentur : sed cumipsi alia cum suis sentiant, atque inter suosdoceant, sive discant, quae non audent prodere,quoniam re vera nefaria sunt et detestanda ;tamen fidem catholicam eis quos timent,praedicant, non quam teneant, sed sub qualateant. Possunt enim aliqui haeretici reperirifortasse immundiores, sed nullus istis fallaciacomparatur. Alii quippe, ut sunt hominum vitia,de huius vitae consuetudine vel infirmitatementiuntur : isti autem in ipsa nefaria doctrinahaeresis suae praeceptum habere perhibentur, utoccultandorum dogmatum suorum causa, etiamcum falsa iuratione mentiantur. Hi qui eos expertisunt, et ipsorum fuerant,21 atque ab eis Deimisericordia liberati sunt, etiam verba ipsapraecepti huius ista commemorant :

Iura, periura, secretum prodere noli.

IV. Proinde ut sine ulla difficultate videaturquam non hoc sentiunt de scripturis apocryphis,quod se exponere simulant, ratio consideranda estquam reddere videntur, ut eisdem scripturistamquam divina tribuatur auctoritas, ut quodscelestius est, etiam canonicis praeferant. Habesverba eorum in illo codice ita posita : "HymnusDomini, quem dixit secrete sanctis Apostolisdiscipulis suis, quia scriptum est in Evangelio ;

21 Vide lib. 2. Retract. cap. 60.

22

Hymno [320] dicto, ascendit in montem22 ; et qui incanone non est positus, propter eos quisecundum se sentiunt, et non secundum spiritumet veritatem Dei, eo quod scriptum est :Sacramentum regis bonum est abscondere ; opera autemDei revelare honorificum est23." Ista est magna eorumratio cur iste hymnus non sit in canone, quia velutsacramentum regis abscondendum fuit his quisecundum carnem sentiunt, et non secundumspiritum et veritatem Dei24. Ergo Scripturaecanonicae non pertinent ad sacramentum regis,quod istis abscondendum videtur ; et eisconscriptae sunt, qui secundum carnem sentiunt,et non secundum spiritum et veritatem Dei.Quod quid est aliud, quam dicere Scripturassanctas canonicas nec secundum spiritum Deisapere, nec pertinere ad veritatem Dei ? Quis hocaudiat ? quis valeat sustinere tantae impietatishorrorem ? Aut si Scripturae canonicae spiritalitera spiritalibus, carnaliter a carnalibus sentiuntur ;cur non est et iste hymnus in canone, si et ipsumspiritales spiritaliter, carnales carnaliter sentiunt ?

V. Deinde quid causae est ut eumdemhymnum isti secundum Scripturas canonicasconentur exponere ? Si enim propterea non est inScripturis canonicis, quia illae Scripturaecarnalibus, hymnus autem iste spiritalibus scriptus

22 Mt 26, 30 ; Mc 14, 26 ; Rom 8, 5.23 Tob 12, 7.24 Rom 8, 5.

23

est ; quomodo de Scripturis ad carnales hominespertinentibus exponitur hymnus, qui non pertinetad carnales ? Si enim, verbi gratia, propterea25 inisto hymno cantatur et dicitur : Solvere volo, et solvivolo, quia, sicut isti haec verba exponunt, solvitnos Dominus Christus a conversatione saeculi, utnon iterum ligemur in eo ; haec in Scripturiscanonicis utique didicimus, quod solvat nosDominus a conversatione saeculi, et quia in eonon debemus iterum colligari. Nam quid estaliud : [321] Dirupisti vincula mea26 ? quid est aliud :Dominus solvit compeditos27 ? Iam solutos autemApostolus admonet dicens : State ergo, et ne iterumservitutis iugo detineamini28 : et apostolus Petrusdicit : Si enim refugientes coinquinationes mundi incognitione Domini nostri et Salvatoris Iesu Christi, hisrursus impliciti superantur ; facta sunt eis posterioradeteriora prioribus29 ; sic ostendens, cum solutifuerimus, alligari nos mundo iterum non debere.Cum itaque ista in canone, sive ex his testimoniisquae commemoravi, sive ex aliis plurimismanifesta sint, et legi et praedicari non cessent ;quid est quod isti hunc hymnum, ubi, utsecundum ipsos loquar, verba obscurissime suntposita, propterea dicunt in canone non esse, ne

25 Alias propre.26 Ps 115, 16.27 Ps 145, 7.28 Gal 5, 1.29 2 Pt 2, 20.

24

velarentur carnalibus ? cum potius ea videamus incanone revelata, in hoc autem hymno omninovelata, sicut ipsi asserunt ; nam sicut magiscredendum est, prorsus non sunt ipsa, sed nescioquae alia, quae tali expositione multo ampliusvelant, et revelare formidant.

VI. Nam utique si hoc illis verbis significatur,quod nos solvit Dominus a conversatione saeculi,et ut non iterum ligemur in eo ; non diceretur :"Solvere volo, et solvi volo", sed, "Solvere volo,et eos quos solvero, ligari nolo". Aut si membrasua, id est, fideles suos in se transfigurat,quemadmodum ait : Esurivi, et dedistis mihimanducare30 ; diceret potius, Solvi volo, et ligarinolo. Aut si propterea ipse solvit, et ipse solvitur,quia solvit caput, membra solvuntur, quaepersequebatur cui clamavit de coelo : Saule, Saule,quid me persequeris ?31 hoc quidem verborumistorum expositor iste non dixit ; sed etiamsidixisset, id ei responderemus quod paulo anterespondimus : quoniam haec in Scripturiscanonicis legimus, ibi [322] intellegimus, indefirmamus, inde quotidie praedicamus. Quid estigitur quod iste hymnus dicitur carnalibus fuissesubtractus, ut non poneretur in canone, cumquod in illo opertum est, in canone apertum sit ?An usque adeo desipiunt, imo insaniunt, utaudeant dicere sacramentum regis in hoc hymno30 Mt 25, 35.31 Act 9, 4 ; 22, 7 ; 26, 14.

25

absconditum esse spiritalibus, in canone autemmanifestum esse carnalibus ?

VII. Hoc de superioribus eiusdem hymniverbis dici potest, ubi ait : "Salvare volo, et salvarivolo". Si enim, sicut ipsi exponunt, hoc ista verbasignificant, quod salvamur a Domino perBaptismum, et salvamus, id est custodimus innobis Spiritum datum nobis per Baptismum ;nonne istum sensum Scriptura canonica clamat,ubi legimus : Salvos nos fecit per lavacrumregenerationis32 ? et ubi nobis dicitur : Spiritum noliteexstinguere33 ? Quomodo ergo iste hymnus incanone ideo non est, ne carnalibus innotescat,cum id quod in illo obscurum est, in canoneluceat ; nisi quia sub hac qualicumqueexpositione, quam quibuslibet aliis obtendunt,illud quod hic ipsi sapiunt, occultare conantur ?qui tamen usque adeo caeci sunt, ut etiamquaedam verba de ipso canone adhibeant adexponendum hymnum, quem propterea dicunt incanone non esse, ne sacramentum regiscarnalibus proderetur. Quid ergo faciunt incanone clarius posita, per quae in isto hymnoaperiantur obscura ?

VIII. Nam si hoc, ut dicunt, intellegendumest in isto hymno, ubi ait : "Generari volo", quodin canonica Epistola Pauli apostoli scriptum est :

32 Tit 3, 5.33 1 Thess 5, 19.

26

Quos iterum parturio donec Christus formetur in vobis34 :si hoc intellegendum est in isto hymno ubi [323]ait : "Cantare volo", quod in Psalmo canonicoscriptum est : Cantate Domino canticum novum35 : sihoc intellegendum est in isto hymno, ubi ait :"Saltate cuncti", quod scriptum est in canticoevangelico : Cantavimus vobis, et non saltastis36 ; sihoc intellegendum est in isto hymno : "Plangerevolo, tundite vos omnes", quod scriptum est incantico evangelico : Planximus vobis, et nonluxistis37 ; si : Ornare volo, et ornari volo, hocsignificat in isto hymno, quod scriptum est incanone : Habitare Christum per fidem in cordibusvestris38 ; et : Vos estis templum Dei, et Spiritus Deihabitat in vobis39 ; si quod ait in isto hymno :Lucerna sum tibi, ille qui me vides, hoc significat,quod scriptum est in Psalmo canonico : In luminetuo videbimus lumen40 ; si quod ait in isto hymno :"Ianua sum tibi quicumque me pulsas", hocsignificat quod in Psalmo canonico legitur :Aperite mihi portas iustitiae ; ingressus in eis, confiteborDomino41 ; et in alio psalmo : Tollite portas principesvestri, et elevamini portae aeternales, et introibit rex34 Gal 4, 19.35 Ps 95, 1 ; 97, 1 ; 149, 1 ; Is 42, 10.36 Lc 7, 32.37 Mt 11, 17.38 Eph 3, 17.39 1 Cor 3, 16 ; 2 Cor 6, 16.40 Ps 35, 10.41 Ps 117, 19.

27

gloriae42 : si quod ait in isto hymno : "Qui videsquod ago, tace opera mea", hoc significat quodscriptum est in libro Tobiae : Sacramentum regisbonum est abscondere43 : cur iste hymnus non esse incanone propterea dicitur, ut sacramentum regisabscondatur carnalibus ; cum ea quae in istohymno exponuntur, etiam in canone legantur, etsic ibi reperiantur manifesta, ut per haec illaexponantur obscura : nisi quia istas expositioneshabent in quibus lateant ; in verbis vero illiushymni, quem exponere se simulant, hoc sapiuntquod alienis exponere timeant ?

IX. Longum est cuncta disputandomonstrare. Verum ex his quae diximus, caeteraconsiderare facillimum est, [324] et videre ea quaein expositione huius hymni bona et honestadicunt, etiam in canone reperiri. Unde illa eorumnon ratio, sed tergiversatio est, ideo illum esse acanone separatum, quia carnalibus hominibusabscondendum regis fuerat sacramentum. Undenon immerito creduntur istis expositionibus nonaperire velle quod legunt, sed potius operire quodsentiunt. Nec mirum, quandoquidem ipsumDominum Iesum loquentem, non per oraProphetarum, vel Apostolorum, vel Angelorum,sed per os proprium, illusorem potius quamveritatis doctorem fuisse crediderunt. Huic utiquehymno divinam tribuentes auctoritatem, ubi eum42 Ps 23, 7.43 Tob 12, 7.

28

dixisse nescio quis eiusdem hymni conditorfinxit : Verbo illusi cuncta, et non sum illusus intotum ; respondeant, si possunt, egregii spiritales,quo eamus, cui aures aperiamus, cui loquentiutcumque credamus, in cuius promissione spemponamus, si verbo cuncta Christus illusit, si verbocuncta omnipotens magister illusit, si verbocuncta ille qui est Unigenitus Verbum Dei Patrisillusit. Quid ulterius loquar de perditis vaniloquis,et mentis seductoribus, primum suae, deindecaeterorum, quos sibi ad interitum praedestinatosaeternum consociare potuerunt ? RescripsiVenerationi tuae, et multo serius quam volueram,et plura quam disposueram. Optime facitisvigilanter lupos cavere ; sed etiam pro sanandisovibus, si quas forte violaverint, sive iamvulneraverint, pastorali diligentia, ipso adiuvantepastorum Domino, laborate. [325]

EPISTOLA CCXXXVIII.44

PASCENTIO AUGUSTINUS

Augustinus Pascentio, domus regiæ comiti ariano,qui ipsum ad colloquium apud Carthaginem provocarat(ex Possidio, c. 17), et in professione fidei eluserat, ac postjactarat Augustinum ab ipso superatum ; scripto redditrationem fidei suæ, de tribus personis et uno Deo, dequeverbo ὁμο-ούσιον.

44 Alias CLXIV, quæ autem 23 8 erat, nunc 69.

29

I. Volueram quidem, petente te atqueinstante, ut meminisse dignaris, immo vero promerito aetatis ac dignitatis tuae iubente te, de fidechristiana etiam praesens cum praesente, inquantum mihi facultatem Dominus largiretur,conferre sermonem. Sed quia tibi post prandiumdisplicuit quod inter nos mane placuerat, ut anotariis verba nostra exciperentur ; ne ulteriusdicas, quod te audio non tacere, non me fuisseausum tibi dicere fidem meam, his litteris accipequod et tu legas, et cui volueris legendum tradas,et quod volueris vicissim scribendo ipserespondeas. Iniquum est enim ut quisque de alioiudicare velit, et iudicari de se nolit.

II. Et de praeterito quidem placito nostro,quod condicto meridiano implere noluisti, facileexistimari potest quis nostrum fidei suae fiduciamnon habuerit : utrum qui volebat ut diceretur, ettimebat ne teneretur ; an qui usque adeo nolebateam disceptantium iudicio subtrahi, ut mandatalitteris vellet etiam legentium memoriaecommendari, ne quisquam vel oblivione opinatus,vel dissensione irritatus, diceret ab aliquo nostrumaut non esse dictum quod dictum erat, aut dictumesse quod dictum [326] non erat. In his enimsolent latebras suae malae defensionis inquirere,qui contentionis sunt cupidiores quam veritatis.Hoc autem nec a te nec a me, nec de te nec de medici posset, si in fide condicti permaneres, utverba nostra exciperentur et scriberentur ;

30

praesertim quia tu ipse in iis verbis quibus fidemtuam pronuntiasti, quoties ea repetisti, totiesvariasti, quod nulla credo fraude, sed oblivionefactum esse.

III. Nam primo dixisti : "Credere te in DeumPatrem omnipotentem, invisibilem, ingenitum,incapabilem : et in Iesum Christum Filium eius,Deum, natum ante saecula, per quem facta suntomnia ; et in Spiritum sanctum". Quibus egoauditis, cum respondissem nondum a tequidquam dictum quod meae fidei repugnaret, etideo, si ea scripsisses, me his etiam possesubscribere ; ad hoc nescio quomodo resperducta est, ut accepta charta, ea ipsa quaedixeras, velles etiam litteris tua manu exprimere.Quod cum mihi ad legendum dedisses,animadverti minus te scripsisse : "Patrem", cumscripsisses : "Deum omnipotentem, invisibilem,ingenitum, innatum". Quod ubi commemoravi,non post multam altercationem addidisti :"Patrem" : et "incapabilem" quidem, quod verbisdixeras, scripto praetermiseras ; sed nulla hinc ame facta commemoratio est.

IV. Deinde cum dixissem me paratum essesubscribere adhuc illa verba etiam mea esse posse,prius quaesivi, ne quod in mentem venerat,laberetur, utrum alicubi Scripturarum divinarumlegeretur : "Pater ingenitus".45 Hoc autem feci,quia in exordio sermonis nostri cum Arius et45 Ἀγέννητος.

31

Eunomius commemorati essent, non a me, sed afratre meo Alypio, requirente quemnam eorumsecutus [327] esset Auxentius, qui abs te fueratnon parva praedicatione laudatus ; exclamandoanathematizasti et Arium et Eunomium : tumcontinuo flagitasti ut et nos anathematizaremusὁμο-ούσιον, quasi quisquam homo esset, qui hocvocaretur, sicut Arius et Eunomius. Deindevehementer exigebas ut hoc verbum tibi inScripturis ostenderemus, et statim nobiscommunicares. Respondebatur a nobis, quia noslatine loqueremur, et illud graecum esset, priusquaerendum esse quid sit ὁμο-ούσιον, et tuncexigendum ut in Libris sanctis ostenderetur. Tucontra, verbum ipsum crebro repetens, etinvidiose ventilans, atque in conciliis maiorumnostrorum conscriptum commemorans,vehementer urgebas ut ipsum omnino verbumquod est ὁμο-ούσιον, in sanctis Librisostenderemus ; nobis etiam atque etiamrevocantibus, quia lingua nostra graeca non esset,prius interpretandum et exponendum esse quidsit ὁμο-ούσιον, tum demum in divinis Litterisrequirendum : quia etsi fortasse nomen ipsumnon inveniretur, res tamen ipsa inveniretur. Quidest enim contentiosius, quam, ubi de re constat,certare de nomine ?

V. Haec ergo quia inter nos iam collocutifueramus, posteaquam ad id ventum est ut fidemtuam, sicut commemoravi, scriberes, quamquam

32

nihil in eis verbis viderem nostrae fidei essecontrarium, et propterea me dicerem paratumesse subscribere ; quaesivi, ut dixi, utrumScriptura Dei contineret hoc verbum, quod"Pater esset ingenitus" : et cum scriptum esserespondisses, instantius quaerebam ut ostenderes.Tunc unus ex iis qui aderant, quantum intellegidatur, fidei tuae socius, ait mihi : "Quid ergo ? tupatrem genitum dicis ?" Respondi : "Non dico. Etille : "Si ergo genitus non est, inquit, utiqueingenitus est". Cui ego : "Vides, inquam, possefieri ut etiam de verbo quod in Scriptura Dei nonest, [328] reddatur tamen ratio unde recte diciostendatur. Sic ergo et ὁμο-ούσιον quod inauctoritate divinorum Librorum cogebamurostendere, etiamsi vocabulum ipsum ibi noninveniamus, fieri posse ut illud inveniamus cuihoc vocabulum recte adhibitum iudicetur".

VI. Quibus dictis, quid hinc tibi videreturattendi ut audirem, et aisti : "Recte factum esse utingenitus Pater in Scripturis sanctis non diceretur,ne illi vel tali verbo fieret iniuria". "Ergo, inquam,modo facta est iniuria Deo, et hoc manu tua".Quo audito, fateri iam coepisti nec te hoc diceredebuisse. Sed cum admonerem ut, si tibi talevideretur hoc verbum ut ad Dei pertineretiniuriam, deleres illud inde ubi scripseras ;considerasti, credo, posse id recte dici, et possedefendi ; et rursus aisti : "Prorsus ego hoc dico".Tum ego illud quod iam dixeram repetivi, ita fieri

33

posse ut etiam ὁμο-ούσιον neque scriptum insanctis Paginis inveniatur, et tamen dictum inassertione fidei defendatur ; sicut Patrem in illisLibris nusquam ingenitum legimus, et tamendicendum esse defenditur. Tunc a me chartam,quam dederas, abstulisti et conscidisti. Etconstituimus, post meridianum tempus utadessent notarii ad excipienda verba nostra, atqueinter nos ista, quantum possemus, diligentiustractaremus.

VII. Venimus, ut nosti, ad horam condictam,notarios adduximus ; ut et tui adessent,consedimus. Dixisti rursus fidem tuam, atque inverbis tuis non audivi "ingenitum Patrem". Credoquod cogitaveris quid inde mane dictum fuerit, etpraecavere volueris. Deinde poposcisti ut egoetiam dicerem fidem meam. Ubi cumpostulassem, commemorans antemeridianumplacitum nostrum, ut ea quae dixeras, dictarepotius dignareris ; tunc exclamasti calumniamparare nos tibi, et ideo verba [329] tua conscriptavelle retinere. Ibi quid responderim recordari nonlibet, atque utinam nec tu memineris. Servavitamen debitam honorificentiam honori tuo, necmaledictum deputavi, quod non a veritate, sed apotestate audire meruissem. Tamen quia vel ipsaverba repetivi, ut pressa voce dicerem, Itanecalumniam paramus nos tibi ? ut ignoscas peto.

VIII. Sed tu, his auditis, rursus fidem tuamsono clariore repetisti, atque in verbis tuis non

34

audivi : "Deum Filium" ; quod numquam, quotieseam dixisti, tacueras. Hic ego tam modeste utpoteram, postularem, ut de excipiendis verbisnostris quod inter nos placuerat impleretur, etiamipsam utilitatem de praesenti experimentosuggessi, dicens teipsum non potuisse in memoriaverba tua tibi usitatissima retinere, quandonumquam ea repetere valuisse videbamus, cumnon aliquid maxime necessarium praeterires ;quanto minus posse illos qui nos audirent, itanostrorum meminisse verborum, ut si quid fortevel tu de meis, vel ego de tuis verbis vellemretractare atque discutere, valerent seu dictum seunon dictum liquido recordari ; in qua nobisdifficultate facile notariorum recitatio subveniret.Tunc indignanter dixisti : "Melius fuisse ut meamfamam semper audires, eo quod longe inferioremme expertus esses, quam tibi illa iactasset". Tuncego commemoravi, cum te ante prandiumsalutaremus, et eam famam nobis praedicasses,hoc me dixisse, quod de me illa mentita sit : Hicsane aisti : "Verum me dixisse". Proinde cum duotibi de me diversa locuti sint, aliud fama mea, etaliud ego ; magis utique gaudere debeo, me potiusquam illam repertum esse veracem. Sed quiascriptum est : Solus Deus verax, omnis autem homomendax46 ; vereor ne [330] hoc quoque de metemere dixerim : neque enim in nobis ipsis, vel

46 Rom 3, 4.

35

per nos ipsos veraces sumus, cum sumus ; sedcum ille in servis suis loquitur, qui solus est verax.

IX. Haec si, ut narravi, gesta esse recolis,vides quam non debeas iactare apud hominesquod non ausus sim tibi asserere fidem meam ;quandoquidem in fide nostri placiti stare noluisti ;et vir tantus qui pro fide quam reipublicae debes,non times maledicta provincialium, pro fide quamChristo debes, times calumnias episcoporum.Deinde cum disputationi nostrae etiam honoratosviros interesse cupiveris, miror quomodo in ipsadevitatione calumniae verba tua times a notariisconscribi, et ex ore tuo a clarissimis testibus nontimes audiri. Nonne consideras difficile esse uthomines suspicentur te a nobis ullam formidassecalumniam, ut verba tua excipi nolles ; sed cumcogitasses retentum te fuisse in verbo anteprandium manu tua conscripto, simul etiamcogitasse non tam facile te notariorum tabulasdelere potuisse, quam facile illam chartulamconscidisti ? Si autem dicis non illa ita gesta esseut a me narrata sunt, aut tu oblivione falleris, nonenim audeo dicere "mentiris" ; aut ego velsimiliter fallor, vel mentior. Vides ergo quamrecte dicam ea quae de his maxime rebusgeruntur, excipi atque conscribi oportere, et quamtibi quoque hoc ipsum recte placuerat, nisipostmeridianus timor antemeridianum placitumfrangeret.

36

X. Audi ergo iam fidem meam : potens estmisericordia Domini Dei nostri, quae praestet mequod credidi sic loqui, ut nec eius offendamveritatem, nec humanitatem tuam. Inomnipotentem Deum Patrem me credereprofiteor, eumque aeternum ea aeternitate, hocest, immortalitate, dico, quam solus Deus habet ;hoc et de Filio eius unigenito credo in forma Dei ;hoc et de Spiritu sancto, [331] qui Spiritus est DeiPatris et Filii eius unigeniti. Sed quia ipse DeiPatris unigenitus Filius, Dominus et Deus nosterIesus Christus, posteaquam venit plenitudo temporis47,opportunus ad diem salutis nostrae formam serviaccepit48, multa de illo in Scripturis secundumformam Dei dicuntur, multa secundum formamservi. Quorum, exempli gratia, duo quaedamcommemoro, ut singula ad singula referantur.Secundum formam Dei de se ipse dixit : Ego etPater unum sumus49 : Secundum formam servi :Quoniam Pater maior me est50.

XI. Quod autem de Deo scriptum est : Quisolus habet immortalitatem51 ; et : Invisibili, soli Deohonor et gloria52 ; et caetera huiusmodi, non de Patretantum accipimus, sed etiam de Filio, quod ad

47 Gal 4, 4.48 Phil 2, 7.49 Io 10, 30.50 Io 14, 28.51 1 Tim 6, 16.52 1 Tim 1, 17.

37

formam Dei attinet, et de Spiritu sancto. Paterenim et Filius et Spiritus sanctus unus Deus est, etsolus verus Deus, et solus immortalis secundumincommutabilem omnino substantiam. Si enim decarne diversi sexus dictum est : Qui adhaeretmeretrici, unum corpus est53 ; et de spiritu hominis, quinon est quod Dominus, consequenter scriptumest : Qui autem adhaeret Domino, unus spiritus est54 ;quanto magis Deus Pater in Filio, et Deus Filiusin Patre, et Deus Spiritus Patris et Filii unus Deusest, ubi nulla est diversa natura ; cum pro diversismodo quodam sibi cohaerentibus dicatur velspiritus unus vel corpus unum ?

XII. Et cum pro anima et corpore sibicohaerentibus dicatur unus homo ; cur non multomagis de Patre et Filio sibi cohaerentibus dicaturunus Deus, cum sibimet inseparabilitercohaereant quomodo non corpus et anima ? Etcum corpus et anima sit unus homo, quamviscorpus [332] et anima non sint unum ; cur nonmulto magis sit Pater et Filius unus Deus, cumPater et Filius unum sint, secundum illamVeritatis vocem : Ego et Pater unum sumus55 ? Itemcum homo interior et homo exterior non sintunum, neque enim eiusdem naturae est exteriorcuius interior, quia exterior cum nuncupatocorpore dicitur homo, interior autem in sola

53 1 Cor 6, 16.54 1 Cor 6, 17.55 Io 10, 30.

38

rationali anima intellegitur ; utrumque tamensimul non homines duo, sed unus dicitur : quantomagis Pater et Filius unus Deus est, cum Pater etFilius unum sint ; quia eiusdem naturae velsubstantiae sunt, vel si quo alio vocabulocongruentius dicitur id quod Deus est, undedictum est : Ego et Pater unum sumus ? Itaque unusSpiritus Domini, et unus spiritus hominis, et nonsunt unum ; et tamen ille cum cohaeret Domino,non sunt duo, sed unus spiritus : et unus homointerior, et unus homo exterior, et non suntunum ; et tamen eius connexione vinculi naturalissimul utrumque non duo, sed unus est homo.Multo magis igitur cum Filius Dei dicat : Ego etPater unum sumus, unus est Deus Pater, et unus estDeus Filius ; et tamen simul utrumque non duo,sed unus Deus.

XIII. Quod enim fecit in multis sanctis inadoptionem filiorum56 vocatis cohaeredibus Christiuna fides et una spes et una caritas57, ut esset eis unaanima et cor unum58 in Deum ; hoc praecipue cogitintellegi una eademque Patris et Filii natura, si itadicendum est, deitatis, ut Pater et Filius qui unumsunt, et inseparabiliter unum sunt, et sempiterneunum sunt, non sint duo dii, sed unus Deus. Illienim homines per consortium et communionemunius eiusdemque naturae, qua omnes homines

56 Eph 1, 5.57 Rom 8, 17 ; 1 Cor 13, 13.58 Act 4, 32.

39

erant, unum erant : et si aliquando secundum[333] diversitates voluntatum et sententiarum,opinionum morumque dissimilitudines non erantunum ; erunt autem plene perfecteque unum,cum perventum fuerit ad eum finem, ut sit Deusomnia in omnibus59. Deus autem Pater et Filius eius,Verbum eius Deus apud Deum60, semper atqueineffabiliter unum sunt ; unde magis non duo dii,sed unus Deus.

XIV. Homines autem minus intellegentes,quid propter quid dicatur, praecipites volunthabere sententias : et Scripturis non diligenterscrutatis, cum arripiunt defensionem cuiusqueopinionis, et ab ea vel numquam vel difficiledeflectuntur, dum docti atque sapientes magisputari quam esse concupiscunt ; ea quae propterformam servi dicta sunt, volunt transferre adformam Dei ; et rursus quae dicta sunt ut ad seinvicem personae referantur, volunt nomina essenaturae atque substantiae. Fides autem nostra est,Patrem et Filium et Spiritum sanctum unumDeum credere et confiteri ; nec tamen eum quiFilius est, Patrem dicere ; nec eum qui Pater est,Filium ; nec eum qui Spiritus Patris et Filii est, autPatrem aut Filium nuncupare. His enimappellationibus hoc significatur quo ad se invicemreferuntur, non ipsa substantia qua unum sunt.Nam et pater cum dicitur, nonnisi alicuius filii59 1 Cor 15, 28.60 Io 1, 1.

40

dicitur ; et filius nonnisi alicuius patrisintellegitur ; et spiritus secundum id quod adaliquid refertur, spirantis alicuius est, et spiransutique spiritum spirans est.

XV. Non autem ista corporaliter sentiuntur,nec usitato more intelleguntur in Deo : Qui potensest facere, sicut dicit Apostolus, supra quam petimus etintellegimus61 : si autem facere, quanto magis esse ?Nam hoc nomen quod "spiritus" dicitur, nonsecundum id [334] quod refertur ad aliquid, sedsecundum id quod aliqua natura significatur,omnis incorporea natura spiritus in Scripturisappellatur ; unde non tantum Patri et Filio etSpiritui sancto, sed omni rationali creaturae etanimae hoc vocabulum congruit. Unde Dominusdicit : Spiritus est Deus ; et ideo qui adorant Deum, inspiritu et veritate oportet adorare62 : Scriptum estetiam : Qui facit Angelos suos spiritus63 : dictum estde hominibus quibusdam : Quoniam caro sunt, etspiritus ambulans, et non revertens64 : et Apostolus ait :Nemo scit quid agatur in homine, nisi spiritus hominis,qui in ipso est65 : item scriptum est : Quis scit spiritusfiliorum hominis si ascendat ipse sursum, et spirituspecoris, descendat ipse deorsum in terram ?66 Dicitur

61 Eph 3, 20.62 Io 4, 24. 63 Ps 103, 4.64 Ps 77, 39.65 1 Cor 2, 11.66 Eccle 3, 21.

41

etiam spiritus in Scripturis secundum quamdamdistinctionem in ipsa una unius hominis anima :unde Apostolus dicit : Et integer spiritus vester, etanima, et corpus in diem Domini nostri Iesu Christiservetur67 : item alio loco : Si oravero lingua, spiritusmeus orat ; mens autem mea infructuosa est. Quid ergoest ? Orabo spiritu, orabo et mente68. Proprio autemmodo quodam dicitur Spiritus sanctus, secundumquod refertur ad Patrem et Filium, quod eorumSpiritus sanctus sit. Nam secundum substantiam,quoniam semel dictum est : Spiritus est Deus69, etPater spiritus est, et Filius, et ipse Spiritus sanctus,nec tamen tres spiritus, sed unus spiritus ; sicutnon tres dii, sed unus Deus.

XVI. Quid miraris ? Tantum valet pax, nonqualiscumque, ut solet intellegi, nec talis qualislaudatur in hac vita per concordiam caritatemquefidelium ; sed illa pax [335] Dei, quae, sicut dicitApostolus, supergreditur omnem intellectum70 : quem,nisi nostrum, id est, omnis rationalis creaturae ?Quapropter considerantes infirmitatem nostram,et audientes Apostolum confitentem et dicentem :Fratres, ego me non arbitror apprehendisse71 ; et : Qui seputat aliquid scire, nondum scit quemadmodum oporteat

67 1 Thess 5, 23.68 1 Cor 14, 14-15.69 Io 4, 24.70 Phil 4, 7.71 Phil 3, 13.

42

eum scire72 ; cum divinis Scripturis, quantumpossumus, colloquamur sine contentione pacati,non inani ac puerili animositate studentesalterutrum vincere, ut pax Christi potius vincat incordibus nostris73, quantum eam nobis et in hacvita percipere posse donavit : ut cogitantes quideadem pax inter fratres egerit, quorum ex tammultis animis et multis cordibus fecit animamunam et cor unum in Deum74, debita pietatecredamus multo maxime in illa pace Dei, quaesuperat omnem intellectum75, et Patrem et Filium etSpiritum sanctum non esse tres deos, sed unumDeum ; tanto excellentius quam istorum eratanima et cor unum, quanto illa pax quae superatomnem intellectum, excellentior est ista pacequam tenebat omnium illorum cor unum et unaanima in Deum76.

XVII. Filium autem hominis eumdemdicimus quem Filium Dei ; non tamen propterformam Dei, in qua est aequalis Deo Patri, sedpropter acceptam formam servi, qua minor estPatre77. Et quia eumdem Filium hominis dicimus,propter hoc et Filium Dei crucifixum fatemur,non ex virtute divinitatis, sed ex infirmitate

72 1 Cor 8, 2.73 Col 3, 15.74 Act 4, 32.75 Phil 4, 7. 76 Act 4, 32.77 Phil 2, 6-7.

43

humanitatis ; non ex suae naturae permansione,sed ex nostrae susceptione.

XVIII. Iam nunc paululum intuere quaeScripturarum eloquia nos cogant unumDominum Deum confiteri, [336] sive tantum dePatre, sive tantum de Filio, sive tantum de Spiritusancto, sive simul de Patre et Filio et Spiritusancto interrogemur. Certe scriptum est : Audi,Israel, Dominus Deus tuus Dominus unus est78 ; de quodictum putas ? Si tantum de Patre, non estDominus Deus noster Iesus Christus : et ubi estvox illa tangentis et clamantis : Dominus meus etDeus meus ; quam Christus ipse non reprehendit,sed approbavit, dicens : Quia vidisti me, credidisti ?79Porro si et Filius Dominus Deus est, et PaterDominus Deus est, et ambo iam duo domini etduo dii, quomodo erit verum : Dominus Deus tuusDominus unus est80 ? An forte Pater est unusDominus, Filius autem non unus Dominus, sedtantum Dominus, sicut sunt dii multi et dominimulti, non sicut ille unus de quo scriptum est :Dominus Deus tuus, Dominus unus est ? Quid ergorespondebimus Apostolo dicenti : Nam etsi suntqui dicuntur dii, sive in coelo, sive in terra, sicut sunt diimulti et domini multi ; nobis tamen unus Deus Pater, exquo omnia, et nos in ipso ; et unus Dominus noster Iesus

78 Deut 6, 4.79 Io 20, 28-29.80 Deut 6, 4.

44

Christus, per quem omnia, et nos per ipsum81 ? Porro siquod de uno Deo Patre dicitur, cogit inde Filiumseparare, dicant qui audent, non posse iamintellegi Dominum Patrem, quia unus, inquit :Dominus noster Iesus Christus. Nam si unus, utiquesolus : si solus, quomodo et Pater ; nisi quia etipse et Pater, unus Deus et solus Deus, nonseparato Spiritu sancto ? Unus ergo Deus Pater,et cum illo Filius unus Deus, quamvis non cumillo unus Pater. Itemque unus Dominus IesusChristus, et cum illo unus Dominus Pater,quamvis non cum illo unus Iesus Christustamquam et Pater sit Iesus Christus. Hoc enimnomen ex dispensatione misericordiaesusceptaeque humanitatis assumptum est. [337]

XIX. An forte quod ait Apostolus : UnusDominus noster Iesus Christus, per quem omnia, nonvultis adiungi quod dictum est unus, ad id quodest Dominus, sed ad id quod ait, per quem omnia ; utnon unus Dominus, sed unus per quem omniaintellegatur, ut non sit Pater per quem omnia, sedPater solus ex quo omnia, et Filius solus perquem omnia ? Si ita est, iam tandem fateminiunum Dominum et Deum nostrum esse Patremet Filium. Quis enim cognovit sensum Domini ? aut quisconsiliarius eius fuit ? Aut quis prior dedit illi, etretribuetur ei ? Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipsosunt omnia ; ipsi gloria82. Neque enim dixit : "Ex81 1 Cor 8, 5-6.82 Rom 11, 34-36.

45

Patre omnia, et per Filium omnia" ; sed, ex ipso, etper ipsum, et in ipso ; quo ? nisi Domino, de quoait : Quis enim cognovit sensum Domini ? Ex Dominoergo et per Dominum et in Domino omnia, nonalio illo et alio isto, sed uno Domino ; quia nondixit : "Ipsis gloria", sed, ipsi gloria.

XX. Quod si quisquam dicit, id quod aitApostolus, unus Dominus Iesus Christus per quemomnia83, non intellegi "unus Dominus", nec "unusper quem omnia", sed unus Iesus Christus, quiunus Iesus Christus etiam Dominus dicitur, nontamen ut unus Dominus sit unus, sed ut unusIesus Christus ; quid dicturus est cum audieriteumdem apostolum clamantem : Unus Dominus,una fides, unum Baptisma, unus Deus et Pateromnium84 ? Cum enim Deum Patrem hiccommemoret, ubi ait : Unus Deus et Pater omnium ;procul dubio id quod ibi dixit : Unus Dominus,quem, nisi Iesum Christum voluit intellegi ? Siergo eis placet, desinat esse Dominus Pater, quiaunus est Dominus Iesus Christus. Quod siabsurdum et impium est opinari, discamusintellegere unitatem [338] Patris et Filii et Spiritussancti ; ut quod de uno solo Deo dictum fuerit,non continuo prohibeamur de Filio vel de Spiritusancto intellegere : quia Pater quidem non estFilius, et Filius non est Pater, et Spiritus utriusquenon est Pater aut Filius ; sed tamen et Pater et83 1 Cor 8, 6.84 Eph 4, 5-6.

46

Filius et Spiritus sanctus, unus solus et verus estDominus Deus.

XXI. Neque enim Spiritus sanctus si autDeus aut verus Deus non esset, templum eiusessent corpora nostra. Nescitis, inquit, quia corporavestra templum in vobis est Spiritus sancti, quem habetisa Deo ?85 et ne quisquam ipsum Spiritum negaretDeum, continuo secutus ait : Et non estis vestri :empti enim estis pretio magno. Glorificate ergo et portateDeum in corpore vestro, eum scilicet cuius templumcorpora nostra esse praedixerat. Iam hoc mirabileest, si verum est quod vos audio dicere, ita esseSpiritum sanctum minorem Filio, sicut Patreminor est Filius. Cum enim corpora nostramembra sint Christi, sicut dicit Apostolus ;itemque corpora nostra templum sint Spiritussanti, sicut idem ipse dicit Apostolus86, nimiummiror quomodo sint membra maioris, templumminoris. An forte iam placet dicere Spiritumsanctum Domino Iesu Christo esse maiorem ?Videtur enim suffragari huic opinioni etiam illasententia : Quoniam qui dixerit verbum adversumFilium hominis, remittetur ei : qui autem dixerit adversusSpiritum sanctum, non remittetur ei, neque in hoc saeculo,neque in futuro87. Periculosius enim peccatur inmaiorem quam in minorem : nec separari fas estFilium hominis a Filio Dei, quia ipse Filius Dei

85 1 Cor 6, 19-20.86 1 Cor 6, 15 ; 12, 27.87 Mt 12, 32 ; Lc 12, 10.

47

factus est Filius hominis, non mutando quod erat,sed assumendo quod non erat. Sed absit etiamtalis impietas, ut Spiritus sanctus maior Filio essecredatur. Non ergo facile in perversum moveant[339] quae ita dicuntur, quasi ostendant alterumaltero esse maiorem.

XXII. Nam quaedam etiam sic dicuntur, uthominibus parum intellegentibus et ipse Filiusmaior Patre videatur. Quis enim cum fueritinterrogatus, quid sit maius, verum an veritas, nonpotius respondeat veritatem esse maiorem ? abilla enim vera sunt quaecumque vera sunt. Nonautem ita est in Deo. Nam Filium maiorem Patreutique non dicimus ; et tamen Filius dicitur esseveritas : Ego sum, inquit, via, et veritas, et vita88. DePatre autem tantummodo vos vultis intellegi quodait : Ut cognoscant te unum verum Deum, et quem misistiIesum Christum89 ; ubi nos subaudimus etiam IesumChristum verum Deum, ut haec sit sententia : "Teet quem misisti Iesum Christum cognoscantunum verum Deum" ; ne illa consequaturabsurditas, ut si propterea non est verus DeusIesus Christus, quia dictum est Patri : Te unumverum Deum ; propterea non sit Dominus Pater,quia dictum est de Christo : Unus Dominus90.Verumtamen secundum pravum intellectum, velpotius errorem, maior est Deus veritas, quam

88 Io 14, 6.89 Io 17, 3.90 1 Cor 8, 6.

48

Deus verus ; quia verus a veritate est : maior ergoPatre Filius, quia iste est veritas, ille verus. Hancperversitatem pellit ex animo, qui didicerit Patremverum Deum esse gignendo veritatem, nonparticipando : non est autem alia substantia verigignentis, et alia genitae veritatis.

XXIII. Sed cum ad haec contemplandainfirmus sit oculus cordis humani, accedit ut decontentione etiam turbulentus sit. Et quando istaconspiciet ? Dicit Scriptura Filium Dei,Dominum et Salvatorem nostrum IesumChristum, Verbum Dei esse, et veritatem, etsapientiam ; et homines eum ante incarnationem,quam de Maria [340] virgine accepit, sine ullaomnino susceptione corporeae creaturae peripsam naturam et substantiam suam, qua VerbumDei est, et sapientia Dei, visibilem etcorruptibilem dicunt, dum sibi volunt constarequod sentiunt, de Patre tantummodo essedictum : Invisibili, incorruptibili, soli Deo91. Rogo te,verbum hominis non est visibile, nedum VerbumDei. Iam vero sapientia illa, de qua dictum est :Attingit ubique propter suam munditiam ; et : Nihilinquinatum in eam incurrit ; et : In seipsa manensinnovat omnia92, et si qua similia quae numerari nonpossunt ; si corruptibilis est, nescio quid dicam,nisi ut doleam praesumptionem humanam, etmirer patientiam divinam.91 1 Tim 1, 17.92 Sap 7, 24-25. 27.

49

XXIV. Cum vero de illa dictum sit : Candorest enim lucis aeternae93 ; nec vestri, ut arbitror, iamdicunt lucem Patris (quae quid est, nisi eiussubstantia ?) fuisse aliquando sine candore a segenito, sicut ista in divinis et spiritalibus etincorporeis et incommutabilibus credi, etutcumque intellegi possunt : audio enim iam eosemendasse. An forte falsum est hoc eos aliquandodixisse, quod fuerit aliquando Pater sine Filio,tamquam fuerit lux aeterna sine candore quemgenuit ? Quid ergo dicimus ? Si natus est FiliusDei de Patre, iam Pater destitit gignere ; et sidestitit, coepit : si autem coepit gignere, fuitaliquando sine Filio ; sed numquam fuit sine Filio,quia Filius eius sapientia eius est, quae candor estlucis aeternae. Ergo semper gignit Pater, etsemper nascitur Filius. Hic rursus timendum estne putetur imperfecta generatio, si non dicimusnatum esse, sed nasci. Compatere mecum,obsecro, in his angustiis humanae cogitationis etlinguae, et pariter confugiamus ad Spiritum Deiper prophetam dicentem : Generationem eius quisenarrabit94. [341]

XXV. Hoc unum peto interim ut diligenterexquiras, utrum alicubi divina Scriptura dediversis substantiis dixerit quod unum sint. Sienim non invenitur dictum, nisi de iis rebus quasconstat esse unius eiusdemque substantiae ; quid93 Sap 7, 26.94 Is 53, 8.

50

opus est ut rebellemus adversus veram etcatholicam fidem ? Si autem inveneris alicubi hocscriptum etiam de diversis substantiis ; tunc aliudcogar inquirere, unde ostendam recte ὁμο-ούσιονdictum Patrem et Filium. Nam si illi quiScripturas nostras aut nesciunt, aut non laboriosescrutantur, et tamen Filium eiusdem substantiaeet aequalem Patri credunt, dicant eis qui hocnolunt credere, cum tamen Deum Patrem Filiumhabere unigenitum credant : "Noluit Deus habereaequalem Filium, an non potuit ? si noluit, invidusest ; si non potuit, infirmus est ; utrumvis autemhorum de Deo sentire sacrilegum est" : nescioutrum possint invenire quid dicant, si nolint resabsurdissimas et stultissimas dicere.

XXVI. Ecce quantum potui, exposui tibifidem meam. Et plura quidem dici possunt, etdiligentius disputari ; sed vereor ne ista ipsa quaedixi, oneri sint occupationibus tuis : tamen ea nonsolum dictata conscribi volui, sed etiam manumea subscribenda curavi ; quod quidem et anteavolueram, si quod inter nos placuerat, servaretur.Sed modo certe puto iam non a te debere dicitimuisse me tibi dicere fidem meam, quando nonsolum dixi, sed scriptam subscripsi, ne mequisquam dicat aut dixisse quod non dixi, aut nondixisse quod dixi. Hoc fac et tu, si iudices quaeris,non qui in ore tuo revereantur personam tuam,sed qui in litteris tuis exserant libertatem suam. Sienim calumniam times (quod nullo modo

51

auderem dicere, nisi hoc ipse dixisses), licet tibinon subscribere : nam et ego propterea noluinomen tuum scribi in his meis litteris, ne hocforte noluisses. [342]

XXVII. Facile est ut quisque Augustinumvincat ; videris utrum veritate an clamore. Nonest meum dicere, nisi quia facile est ut quisqueAugustinum vincat : quanto magis ut vicissevideatur ; aut etsi non videatur vicisse, tamendicatur ? Facile est hoc : nolo magnum putes,nolo ; nolo pro magno appetas. Nam cumadverterint homines in hac re tam ingentemflammam cordis tui, multi gaudebunt se invenisseoccasionem ut ad pauca "Euge, Euge", tampotentem virum faciant amicum. Nolo dicere quiasi non faveant, vel si contrariam sententiamproferant, etiam formidare poterunt inimicum ;inepte quidem et stulte, sed tamen pleriquehomines ita sunt.

XXVIII. Noli ergo attendere quomodovincatur Augustinus, qualiscumque unus homo ;sed attende potius utrum vinci possit ὁμο-ούσιον,non ipsum verbum graecum, quod facile est nonintellegentibus irridere, sed illud quod scriptumest : Ego et Pater unum sumus95 ; et : Pater sancte, servaeos in nomine tuo, quos dedisti mihi ; ut sint unum, sicutet nos96. Item paulo post : Non pro his autem rogotantum, inquit, sed et pro eis qui credituri sunt per95 Io 10, 30.96 Io 17, 11.

52

verbum eorum in me : ut omnes unum sint, sicut tu,Pater, in me, et ego in te, ut et ipsi in nobis unum sint ; utmundus credat quia tu me misisti. Et ego claritatem quamdedisti mihi, dedi illis, ut sint unum, sicut et nos unumsumus : ego in eis, et tu in me, ut sint consummati inunum97. Vide quoties dixit : sint unum, sicut et nosunum sumus ; nusquam tamen dixit. Ipsi et nossumus unum ; sed, sicut ego et tu sumus unum, sic etipsi in nobis sint unum : quia sicut illi erant uniuseiusdemque substantiae, quos etiam uniusparticipes vitae aeternae facere volebat ; ita dePatre et Filio propterea dictum est : Unumsumus, [343] quia unius sunt eiusdemquesubstantiae, et non participes vitae aeternae, sedipsa principaliter vita aeterna. Et poterat diceresecundum formam servi : "Ego et ipsi unumsumus, aut, unum simus" ; nec tamen hoc dixit,quia unam substantiam Patris et suam, et unamillorum volebat ostendere. Si autem dixisset : "Uttu et ipsi unum sitis, sicut ego et tu unumsumus" ; aut : "Ut tu et ego et ipsi unum simus,sicut ego et tu unum sumus" ; nemo nostrumrecusaret posse dici, Unum sunt, etiam diversassubstantias. Nunc autem vides quam non ita sit,quia non ita dixit, et saepe dicendo vehementercommendavit quod dixit.

XXIX. Invenis ergo in Scripturis aliquidunum de diversis naturis, sicut supra ostendimus,sed additur vel subauditur quid unum : sicut ex97 Io 17, 20-23.

53

anima et corpore dicimus, unum animal, et unapersona, et unus homo vel est, vel sunt. Sinealiqua vero adiunctione dici : Unum sunt, siinveneris in Scripturis, nisi de iis quae uniussubstantiae sunt, iustissime flagitabis ut aliudproferamus, unde demonstremus. Sunt enim etalia multa ; sed interim de hoc uno cogita,deposito studio contentionis, ut habeas propitiumDeum. Non enim bonum hominis est hominemvincere, sed bonum est homini ut eum veritasvincat volentem ; quia malum est homini ut eumveritas vincat invitum. Nam ipsa vincat necesseest, sive negantem sive confitentem. Da veniam,si quid liberius dixi, non ad contumeliam tuam,sed ad defensionem meam. Praesumpsi enim degravitate et prudentia tua, quia potes considerarequantam mihi respondendi necessitatemimposueris ; aut si et hoc non recte feci, et hincda veniam. Huic scripturae a me dictatae et relectae egoAugustinus subscripsi. [344]EPISTOLA CCXXXIX.98

Augustinus Pascentio, de eadem re urgens utexplanet fidem suam.

I. Si dicis te mihi dixisse fidem tuam, et metibi noluisse dicere fidem meam, quod te audionon tacere ; recordare, obsecro, quam utrumquesit falsum. Nam nec tu mihi voluisti dicere fidemtuam, et ego tibi fidem meam non dicere nolui ;98 Alias CLXXV, quæ autem 239 erat, nunc 83.

54

sed ita dicere volui ut nemo posset dicere, autdixisse me aliquid quod non dixerim, aut nondixisse quod dixerim. Diceres autem mihi fidemtuam, si hoc diceres unde dissentis a nobis ; sidiceres : "Credo in Deum Patrem, qui Filium fecitprimam creaturam ante omnes caeteras creaturas ;et in ipsum Filium, nec aequalem Patri, necsimilem, nec verum Deum ; et in Spiritumsanctum, factum per Filium post Filium" : haecenim vos audio dicere. Aut si forte falsum estquod ista dicatis, hoc potius abs te volo scire. Siautem verum est quod ista dicitis, volo scirequemadmodum ea de Scripturis sanctisdefendatis. Nunc autem dixisti credere te "inDeum Patrem omnipotentem, invisibilem,immortalem, non ab aliquo genitum, et ex quosunt omnia. Et in Filium eius Iesum Christum,Deum natum ante saecula, per quem facta suntomnia. Et in Spiritum Sanctum". Haec fides nonest tua, sed utriusque nostrum ; quemadmodum siadiungeres quod eumdem Filium Dei IesumChristum etiam Maria virgo peperit, quod paritercredimus, et si qua alia communiter confitemur.Si [345] voluisses ergo tuam dicere, non istamdiceres quae communis est nobis, sed illam potiusin qua dissentimus a vobis.

II. Haec et praesens dicerem, siquemadmodum placuerat, verba nostraexciperentur. Sed quia hoc noluisti, dicens te anobis timere calumniam, et a placito cui mane

55

consenseras, post prandium recessisti ; utquiddicerem quod, quemadmodum velles, me dixissenarrares, et ego non haberem unde ostenderemquid vel quemadmodum dixerim ? Noli ergoulterius iactare quod tu fidem tuam dixeris, et egomeam non dixerim ; quia sunt homines quiconsiderent me potius habuisse fiduciam fideimeae, qui eam scribi voluerim ; te autem nonhabuisse, dum quasi calumniam pertimescis.Paratus ergo eras negare, si tibi obiceretur quodcontra fidem meam aliquid dixeris. Vide ergoquid de te ipse sentiri feceris. Quod si obiectumnon eras negaturus, cur dictum scribi noluisti ;praesertim cum magnopere voluisses etiamhonoratos viros nostro interesse sermoni ? Curergo volens calumniam devitare, notariorumstilum timebas, et clarissimorum virorumtestimonium non timebas ?

III. Si autem sic vis ut etiam ego dicam fidemmeam, quomodo te dicis dixisse tuam, ego etiambrevius possum dicere, credere me in Patrem etFilium et Spiritum sanctum. Si autem propriumaliquid unde dissentis a me, vis audire : credo inPatrem et Filium et Spiritum sanctum, nec Filiumdicens Patrem, nec Patrem Filium, nec utrumqueSpiritum vel Patrem vel Filium ; et tamen PatremDeum, et Filium Deum, et Spiritum sanctumDeum, solum aeternum et immortalem propriasua substantia, sicut Deus solus et aeternus etimmortalis est, ea divinitate quae est ante saecula.

56

Hoc si tibi displicet, et placet a me audirequemadmodum de [346] Scripturis sanctisasseratur, lege etiam illud quod prolixiusconscriptum misi Benignitati tuae. Si autem illudtibi non vacat legere, nec mihi vacat frustra verbaiactare. Possum tamen, quantum Dominusdederit facultatis, vel dictandi tibi vel scribendiego quoque vel dictando vel scribendo ad quodvolueris respondere. Huic scripturae a me dictatae etrelectae ego Augustinus subscripsi.EPISTOLA CCXL.99

Pascentius Augustinum contumeliose compellat,urgens ut proferat quis e tribus personis sit unus Deus, adconflictum sub arbitris provocans.

Optaveram te, frater dilectissime, pristinierroris tui consilium deponere ; nunc miror te inipso adhuc permanere, sicut epistola quam ad memisisti, clamat. Nam ita est Dignatio tua, sicutsitiens nimio calore accensus, si invenerit aquamcaenosam et se inde ingurgitaverit ; postea,etiamsi limpidam et frigidam reperiens biberit,non satis proficere potest, quandoquidem caenosemel eius cor et anima obruitur. Denique, quodpace tua dicam, ita est consilium Praestantiaetuae, sicut arbor curva et nodosa, quae nihil in serectum habet, et aciem pervertit oculorum.Rescribit mihi Sanctitas tua Patrem Deum, FiliumDeum, Spiritum Sanctum Deum, sed unum99 Alias CLXXVI, quæ autem 240 erat, nunc 63.

57

Deum. Quis e tribus unus Deus ? an forte est unapersona triformis, quae hoc nomine nuncupetur ?Tu si voluisses et confideres de professione tua,resideres [347] mecum cum coepiscopis tuis puroac pacifico animo et spiritu, et conferres de iisquae sunt Dei, et quae ad gloriam et gratiamspiritalem pertinent. Unde, quid opus est scribereet rescribere quod nos non aedificat ?

EPISTOLA CCXLI.100

Augustinus Deum unum profitetur, triformem negat,conflictum non detrectat, si excipiantur quæ dicuntur.

I. Litterae tuae nec ad reddenda convicia meprovocare, nec a reddendis litteris revocarepotuerunt. Ea quippe quae scripsisti, moverentme, si a veritate Dei non a potestate hominisdicerentur. Dixisti : "consilium meum arboremcurvam et nodosam, quae nihil in se rectumhabet, et aciem pervertit oculorum"101. Quid in mediceres, si a placito quod inter nos manestatueramus, ego recessissem, et in re facillimaquae recte placuerat, curvam refragationem etnodos difficultatis posuissem ? Neque enim aquacoenosa ingurgitatum me iudicares, sed perfidiae,quod multo peius est, ebrietate submersum, sinon talis post prandium rediissem, qualis anteprandium recessissem. Sed ecce numquid nonrescripsisti quod voluisti, et nullam calumniam

100 Alias CLXXVII, quæ autem 241 erat, nunc 62.101 Ep. 240.

58

formidasti ? Sic ergo potes et caetera, ut sit quodvel nos ipsi, vel alii possint considerare etiudicare. Quod enim dicis triformem Deipersonam me credere, si legere dignatus fuissesquod aliud aliquanto prolixius misi, et ad ea quaeibi scripta sunt respondere voluisses ; hoc fortassenon [348] diceres. Sed tamen ecce et hoc ipsumquod triformem Dei personam dicam, et dictasti,et conscriptum misisti, et nullam calumniamtimuisti : ecce ostendisti verum esse quod dico,non ideo te, sicut placuerat cum simul essemus,verba tua dictare noluisse, quia calumniamtimebas, sed quia de veritate non confidebas.Modo quia iam tibi placuit dictare an triformemDei personam credam ; respondeo me non itacredere : una quippe forma est, quia una, ut itadicam, deitas, et ideo unus Deus Pater et Filius etSpiritus sanctus.

II. Tu autem, peto, digneris breviterrespondere quomodo accipias quod aitApostolus : Qui adhaeret meretrici, unum corpus est ;qui autem adhaeret Domino, unus spiritus est102. Diversienim sexus corpora sibi adhaerentia, unumcorpus dixit. Et cum spiritus humanus nullomodo possit dicere : "Ego et Dominus unumsumus" ; tamen cum adhaeret Domino, unusspiritus est : quanto magis ille qui verissime dixit :Ego et Pater unum sumus103, quia inseparabiliter Patri102 1 Cor 6, 16-17.103 Io 10, 30.

59

cohaeret, ipse et Pater unus Deus est ? Si tamenvel hoc verbum admittitur in illa divinitate, utdicamus, cohaeret, quod numquam omnino vel fuitvel esse poterit ulla distantia separatum. Ad hocresponde, utrum tibi placeat biformem spiritumdici, quando qui adhaeret Domino, unus spiritusest. Quod si tibi non placet, nec ego triformemDeum dixi Patrem et Filium et Spiritum sanctum,sed unum Deum. Si autem in praesentia vis utcolloquamur, gratiam quidem habeo dignationi etbenevolentiae tuae. Sed sicut iam mihi aliud quodvoluisti rescribere dignatus es ; ita dignarerescribere dictaturos nos esse quae dicturi sumus,et non deero voluntati tuae, quantum meadiuverit Dominus. Nam "si scribis et [349]scribo" non nos aedificat ; quomodo nos aedificat"dicis et dico", ubi post verborum strepitum noninveniamus quod legendo recenseamus ?Augustinus haec dictavi, et relectis subscripsi.Abstineamus nos a conviciis, ne tempus inaniterimpendamus ; et ad id quod agitur inter nospotius advertamus.

EPISTOLA CCXLII.104

DOMINO EXIMIO MERITOQUE HONORABILIET DESIDERABILI ELPIDIO, AUGUSTINUS.

Augustinus Elpidio Ariano, probans Filium Deiesse Deo æqualem genitumque ex ipso, non factum ;

104 Alias CL, quæ autem 242 erat, nunc 84.

60

spondens etiam se Ariani cujusdam libello pleniusresponsurum, si otium et facultas detur.

I. Quis nostrum erret in fide vel in cognitioneTrinitatis, alia quaestio est. Gratum sane habeoquod me, quamvis incognitum facie, tamen quiaerrare credidisti, revocare ab errore conatus es.Huius tibi benevolentiae mercedem retribuatDeus, et nosse te faciat quod nosse te putas : resenim ardua est, ut existimo. Et quaeso te ne inullam contumeliae partem acceperis, quod tibitantae cognitionis munus optavi. Vereor enim neopinatae scientiae praeiudicium, si non praeceptavera, quae nequaquam ad te mihi arrogaverim, atcerte bona vota nostra, quae mihi etiam indoctohabere de te licet (non enim perite, sed amiceexhibenda sunt), repellat ab auribus tuis, [350]potiusque mihi succenseas quod non tibi iamsicut sapienti gratulatus, quam gratias agas quodtibi sapientiam deprecatus sim. Verumtamen siego portans episcopalis nominis sarcinam,libentissime amplector benevolentiam tuam, quodme Bonoso et Iasoni, ut scribis, doctissimis viris,etiam trans mare mittere dignatus es, adreportandos ex eorum disputationibus uberesfructus ; quod denique ad detergendas totiuserroris caligines, libellum cuiusdam episcopi vestriingenio et viribus elaboratum, ad meperferendum sollicita benignitate curasti : quantoest aequius te bono animo accipere, quod ea quaenullo humano ingenio et viribus dari possunt, a

61

Domino Deo tibi ut concedantur optavi ?Apostolus enim inquit : Non spiritum huius mundiaccepimus, sed Spiritum qui ex Deo est ; ut sciamus quaea Deo donata sunt nobis : quae et loquimur non in doctishumanae sapientiae verbis, sed docti Spiritu, spiritalibusspiritalia comparantes. Animalis autem homo non percipitquae sunt Spiritus Dei : stultitia est enim illi105.

II. Magis ergo tecum, si fieri posset, mallemquaerere quousque appellandus sit animalishomo, ut si eum iam transcendimus, rectefortasse illa quae supra humanam mentem atqueintellegentiam incommutabiliter manent, aliqua exparte nos attigisse gaudeamus. Cavendum estenim ne propterea videatur stultum, cum FiliumPatri audimus aequalem106, quia hominemanimalem adhuc agimus, de quo dictum est quodstultitia sunt illi quae sunt Spiritus Dei107.Quamquam sane maiestas illa supra cunctasublimis a spiritalibus cogitari possit, a nulloautem possit effari ; videre tamen, quantumarbitror, facile est non esse factum per quem factasunt omnia, [351] et sine quo factum est nihil. Sienim per seipsum factus est, erat antequam fieret,ut fieri per se posset : quod certe tanto absurdiusdicitur, quanto vanius cogitatur. Si autem non perse factus est, non est factus omnino ; quoniamquidquid factum est, per ipsum factum est :

105 1 Cor 2, 12-14.106 Gv 5, 18; Fil 2, 6.107 1 Cor 2, 14.

62

Omnia enim per ipsum facta sunt, et sine ipso factum estnihil108.

III. Miror parum attendi quae tam expresseEvangelista voluit intimare, ut neminemdissimulare permitteret : non enim satis fuitdicere : Omnia per ipsum facta sunt, nisi adderet, etsine ipso factum est nihil. At ego quamvis tardus, etnondum detersa caligine, saucium mentis oculumgerens ad intuendam Patris et Filiiincomparabilem ineffabilemque praestantiam ;tamen hoc tota facilitate complector, quod nobisin Evangelio propterea praeseminatum est, non uthinc comprehenderemus illam divinitatem, sed uthinc admoneremur non oportere nos detemeraria comprehensione iactare. Si enim omniaper ipsum facta sunt ; quidquid non per ipsumfactum est, non est factum. Ipse autem per sefactus non est : non est igitur factus. Et omniaper ipsum facta esse ab Evangelista crederecogimur : ab eodem ergo cogimur eum factumesse non credere. Item, si sine ipso factum estnihil, ipse ergo nihil est, quia sine se factus est.Quod si opinari sacrilegum est ; restat utfateamur, non sine se factum esse, aut factumnon esse. Non autem sine se factum esse, nonpossumus dicere. Si enim ipse se fecit, iam eratantequam fieret : si autem ac se faciendum alteri,a quo factus est, adiutorium praebuit ;nihilominus ut se adiuvante ipse fieret, iam erat108 Gv 1, 3.

63

antequam fieret. Relinquitur itaque ut sine sefactus sit. Quidquid autem sine illo factum est,nihil est. Aut nihil est igitur, aut [352] factus nonest : sed non est nihil, factus igitur non est. At sifactus non est, et tamen Filius est, sine dubionatus est.

IV. "Quomodo, inquis, potuit de solo Patrenasci Filius aequalis ei de quo natus est ?". Iamhoc enarrare non possum, et cedo prophetaedicenti : Generationem eius quis enarrabit109 ? Quod situ de humana generatione qua per virginem natusest, accipiendum putas ; ipse te discute, etinterroga animam tuam, utrum si in generationehumana defecit, audeat enarrare divinam. "Noliergo, inquis, dicere aequalem". Cur non dicamquod dixit Apostolus ? Non rapinam, inquit,arbitratus est esse aequalis Deo110. Etsi enimaequalitatem illam non explicavit humanae mentinondum purgatae, posuit tamen in Verbo, quodin re possit inveniri purgata. Demus itaqueoperam mundando cordi nostro, ut inde exsurgatacies qua ista videre valeamus : Beati enim, inquit,mundicordes ; quoniam ipsi Deum videbunt111. Itaexcedentes animalis hominis caliginosas imagines,ad serenitatem illam sinceritatemque veniemus,qua videre possimus quod dici non possevidemus.

109 Is 53, 8.110 Phil 2, 6.111 Mt 5, 8.

64

V. Nam libello quem dignatus es mittere, simihi sit otium, facultasque tribuatur ad singularespondere, arbitror te cogniturum tanto minusquemque vestiri lumine veritatis, quanto magissibi videtur nudam depromere veritatem. Quisenim ferat, ut alia omittam, et hoc solum interimcommemorem quod maxime ingemui, cumapostolus Paulus dicat : Videmus nunc per speculumin aenigmate ; tunc autem facie ad faciem112 ; istum iamdicere "omni integumento retecto nudam sedepromere veritatem ?". Qui si diceret : "Nudamvidemus veritatem", nihil esset caecius istaarrogantia visionis : non [353] autem dixit :"Videmus", sed, "depromimus" ; ut non solumiam veritas inventioni mentis patere, sed etiampotestati linguae subiacere videatur. Multa suntquae de Trinitatis ineffabilitate dicantur ; non utipsa dicatur, alioquin non est ineffabilis, sed utillis dictis illa dici non posse intellegatur. Verumiam, ut arbitror, modum excessit epistola