BAØI 2

Chöông 2

CAÙC NEÀN TAÛNG CUÛA HAØNH VI CAÙ NHAÂN

Nhaäp ñeà:

· Muoán quaûn lyù con ngöôøi phaûi hieåu con ngöôøi. Muoán hieåu con ngöôøi phaûi hieåu taâm lyù con ngöôøi, töùc phaûi nghieân cöùu haønh vi. Vaø ñieàu kieän tieân quyeát laø phaûi thöïc söï yeâu thöông con ngöôøi. Tìm hieåu con ngöôøi coù yù nghóa gì khi muïc ñích cuûa noù laø ñeå lôïi duïng, tra taán noù?

· Haønh vi chòu aûnh höôûng, taùc ñoäng bôûi caùc yeáu toá hình thaønh haønh vi, ví duï: baåm chaát, di truyeàn, tuoåi taùc, giôùi tính, coâng vieäc, naêng löïc theå chaát vaø tinh thaàn, yù chí haønh ñoäng…

· Laøm theá naøo ñeå moät toå chöùc coù theå coù ñöôïc nhöõng haønh vi cuûa nhaân vieân mình theo mong muoán, goùp phaàn vaøo thaønh quaû cuûa toå chöùc?

2.1. ÑAËC TÍNH TIEÅU SÖÛ

2.1.1. Tuoåi taùc

Quan heä tuoåi taùc – keát quaû thöïc hieän coâng vieäc: ñöôïc quan taâm ngaøy caøng nhieàu, vì sao?

Hai lyù do:

· Nhieàu ngöôøi tin raèng tuoåi caøng cao, keát quaû thöïc hieän caøng keùm;

· Taïi nhieàu nöôùc, ñoä tuoåi löïc löôïng lao ñoäng ngaøy caøng cao.

Caùc öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa ngöôøi lôùn tuoåi:

Öu

· Coù nhieàu kinh nghieäm;

· Khaû naêng phaùn ñoaùn;

· Löông taâm coâng vieäc;

· Keát öôùc ñoái vôùi chaát löôïng.

Nhöôïc

· Thieáu ñoä uyeån chuyeån;

· Ít muoán thay ñoåi nhaát laø ñoái vôùi coâng ngheä.

Döôùi ñaây laø moät vaøi keát luaän töø thöïc teá nghieân cöùu moái töông quan giöõa tuoåi taùc – coâng vieäc (xeùt theo caùc bieán soá möùc thuyeân chuyeån, möùc vaéng maët, naêng suaát vaø möùc thoaû maõn trong coâng vieäc).

Baûng 2-1 : Moái töông quan giöõa tuoåi taùc – coâng vieäc

Caùc bieán soá

Möùc thuyeân chuyeån

Möùc vaéng maët

Naêng suaát

Möùc thoûa maõn

Caøng lôùn tuoåi, caøng ít rôøi boû coâng vieäc

Lyù do:

· Ít coù cô hoäi tìm kieám vieäc laøm

· Coâng vieäc ñang laøm ñang ôû möùc löông cao

· Lôïi ích höu trí

Moái quan heä tuoåi taùc-vaéng maët ñöôïc xem xeùt döôùi goùc ñoä vaéng maët theo yù muoán vaø vaéng maët ngoaøi yù muoán:

· Vaéng maët theo yù muoán:

So vôùi tuoåi treû, thaáp hôn

· Vaéng maët ngoaøi yù muoán:

So vôùi tuoåi treû, cao hôn vì söùc khoeû keùm hôn vaø thôøi gian hoài phuïc chaäm hôn.

Quan nieäm chung:

Tuoåi cao thì toác ñoä, söï nhanh nheïn, söùc maïnh suy giaûm, coâng vieäc laâu ngaøy seõ trôû neân nhaøm chaùn, thieáu tính kích thích ( giaûm naêng suaát.

Thöïc teá nghieân cöùu:

Tuoåi taùc-keát quaû thöïc hieän coâng vieäc khoâng lieân heä vôùi nhau. Neáu coù söï suy giaûm naêng suaát do tuoåi taùc thì ñöôïc buø vaøo baèng kinh nghieäm.

Coù söï töông quan ñoàng bieán giöõa tuoåi taùc vaø söï thoûa maõn.

Tuy nhieân, möùc ñoä thoûa maõn seõ thaáp hôn ngöôøi lao ñoäng treû tuoåi neáu coù söï thay ñoåi mau choùng laøm cho kyõ naêng cuûa ngöôøi lôùn tuoåi trôû neân deã laïc haäu.

2.1.2. Giôùi tính

Taâm lyù chung

· Nöõ giôùi coù xu höôùng thích phuïc tuøng;

· Nam giôùi thích chinh phuïc vaø thaønh ñaït.

Söï khaùc bieät naøy ngaøy caøng giaûm vì tæ leä nöõ giôùi laøm vieäc ngaøy caøng taêng vaø vai troø caøng quan troïng. Trong coâng vieäc, naêng löïc giaûi quyeát vaán ñeà, kyõ naêng phaân tích, thích caïnh tranh, giao teá, khaû naêng hoïc taäp,… khoâng coù söï khaùc bieät ñaùng keå

Baûng 2-2 : Moái töông quan giöõa giôùi tính vaø coâng vieäc

Caùc bieán soá

Möùc thuyeân chuyeån

Möùc vaéng maët

Naêng suaát

Möùc thoaû maõn

Khoâng coù söï khaùc bieät lôùn giöõa nam giôùi –nöõ giôùi.

Nöõ giôùi nhieàu hôn nam giôùi do töø trong quaù khöù hoaëc do neàn vaên hoùa cuûa nhieàu nöôùc voán coi phuï nöõ phaûi gaùnh vaùc traùch nhieäm gia ñình.

Khoâng coù söï khaùc bieät lôùn giöõa nam giôùi –nöõ giôùi.

Khoâng coù söï khaùc bieät lôùn giöõa nam giôùi –nöõ giôùi.

2.1.3. Tình traïng gia ñình

Ñaây laø moät vaán ñeà caàn nghieân cöùu nhieàu hôn, nhaát laø ñoái vôùi nhöõng caëp vôï choàng ñaõ ly dò, hoaëc khoâng keát hoân, nhöõng ngöôøi boá nuoâi con hoaëc nhöõng baø meï nuoâi con.

Baûng 2-3 : Moái töông quan giöõa tình traïng gia ñình vaø coâng vieäc

Caùc bieán soá

Möùc thuyeân chuyeån

Möùc vaéng maët

Naêng suaát

Möùc thoaû maõn

So vôùi ngöôøi chöa laäp gia ñình, ít hôn vì traùch nhieäm gia ñình (khoâng daùm phieâu löu neáu chöa tìm ñöôïc moät coâng vieäc chaéc chaén hoaëc ñoù laø moät coâng vieäc hoøan toaøn môùi meû, möùc gaén boù chöa bieát.

So vôùi ngöôøi chöa laäp gia ñình, ít hôn vì phaûi bình oån möùc thu nhaäp.

So vôùi ngöôøi chöa laäp gia ñình, nhieàu hôn.

Khoâng coù baèng chöùng roõ raøng.

2.1.4. Thaâm nieân coâng taùc

Baûng 2-4 : Moái töông quan giöõa thaâm nieân coâng taùc vaø coâng vieäc

Caùc bieán soá

Möùc thuyeân chuyeån

Möùc vaéng maët

Naêng suaát

Möùc thoaû maõn

Thaâm nieân caøng cao, caøng ít thuyeân chuyeån (töông quan nghòch bieán).

Töông quan nghòch bieán.

Coù naêng suaát cao hôn nhôø vaøo kinh nghieäm coâng vieäc

Laø chæ soá döï baùo khaù chaéc chaén ñeå bieát möùc thoûa maõn.

2.2. NAÊNG LÖÏC/ NAÊNG KHIEÁU

2.2.1. Phaân bieät naêng löïc vôùi naêng khieáu:

· Naêng löïc : khaû naêng thöïc hieän.

· Naêng khieáu: noùi veà baåm chaát voán coù laøm cô sôû cho naêng löïc, ví duï: naêng khieáu aâm nhaïc, naêng khieáu toaùn hoïc (khoâng caàn hoïc gaïo vaãn gioûi).

Moãi ngöôøi ñeàu coù naêng löïc khaùc nhau. Vaán ñeà cuûa nhaø quaûn trò laø laøm sao bieát ñöôïc söï khaùc nhau ñoù ñeå ñöa vaøo coâng vieäc cho phuø hôïp.

2.2.1.1. Naêng löïc theå chaát

Söû duïng vaøo caùc coâng vieäc khoâng caàn nhieàu kyõ naêng, caùc toá chaát: söùc baät beàn bæ, chaân tay kheùo leùo, maïnh chaân maïnh tay,…

2.2.1.2. Naêng löïc trí tueä hay trí thoâng minh

Naêng löïc trí tueä con ngöôøi ña ñaïng vaø phong phuù. Theo nhö ngöôøi ta ñöôïc bieát, con ngöôøi coù caû traêm loaïi khía caïnh thoâng minh khaùc nhau. Trong cuoán “Seven Kinds of Smart” (ñaõ ñöôïc dòch sang tieáng Vieät, NXB Lao ñoäng), Thomas Amstrong cho bieát, con ngöôøi ta ít nhaát cuõng coù töø 7 ñeán 9 loaïi hình thoâng minh (trí tueä) khaùc nhau. Vì muïc ñích trình baøy, döôùi ñaây chuùng ta chæ ñeà caäp 4 loaïi maø thoâi.

· Trí tueä nhaän thöùc (thuaàn lyù, lyù trí ): khaû naêng quan nieäm, phaùn ñoaùn vaø suy luaän, theå hieän roõ trong traéc nghieäm chæ soá Iq. Iq (Intelligence quotient) khoâng nhaát thieát laø moät yeâu caàu tieân khôûi cho moïi coâng vieäc. Theo moät soá nhaø khoa hoïc, Iq khoâng phaûi laø moät chæ soá toát cho vieäc döï baùo hoaøn thaønh toát keát quaû thöïc hieän coâng vieäc (öôùc löôïng chæ ñuùng khoaûng 25% treân thöïc teá coâng vieäc).

· Trí tueä xuùc caûm (tình caûm). Caûm xuùc, tình caûm chieám moät ñòa vò quan troïng trong ñôøi soáng caù nhaân vaø noù aûnh höôûng lôùn ñeán haønh vi con ngöôøi. Trí tueä xuùc caûm ñöôïc hieåu laø khaû naêng xaùc ñònh, hieåu vaø laøm chuû ñöôïc tình caûm, caûm xuùc. Nhöõng ngöôøi coù trí tueä xuùc caûm cao, thì hoï haàu nhö ñuû bình tænh, saùng suoát tröôùc moïi tình huoáng vaø vì theá deã thaønh coâng trong coâng vieäc. Hoï cuõng coù khaû naêng thaáu hieåu, ñieàu khieån ñöôïc xuùc caûm ngöôøi khaùc, sao cho haønh vi theå hieän ñuùng theo mong muoán cuûa hoï (tham khaûo theâm ôû chöông “Tính caùch vaø caûm xuùc” trong cuøng taøi lieäu).

Tuy trí tueä xuùc caûm khaùc vôùi trí tueä nhaän thöùc, nhöng chuùng lieân quan maät thieát vôùi nhau. Ít coù tröôøng hôïp chæ soá Iq cao maø Eq laïi thaáp .

· Trí tueä xaõ hoäi: khaû naêng soáng hoøa mình vôùi ngöôøi khaùc, khaû naêng giao teá, laøm vieäc, hôïp taùc vaø thuyeát phuïc ñöôïc nhöõng ngöôøi khaùc. Hieåu moät caùch noâm na, ñoù laø nhöõng kyõ naêng veà con ngöôøi (people skills). Trí tueä xaõ hoäi ñoøi hoûi phaûi coù söùc hieåu bieát veà ngöôøi khaùc vaø söï uyeån chuyeån trong haønh vi ñeå coù theå thích öùng vôùi töøng ngöôøi, vôùi töøng tình huoáng. ÔÛ moät khía caïnh naøo ñoù, trí tueä xaõ hoäi coù phaàn truøng laép vôùi trí tueä caûm xuùc nhöng khoâng vì theá maø ñöôïc hieåu chuùng laø moät. Thaät ra, trí tueä xaõ hoäi coù phaïm vi heïp hôn so vôùi trí tueä caûm xuùc, caàn coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu hôn ñeå chæ ra nhöõng khaùc bieät vaø nhöõng töông quan giöõa hai loaïi trí tueä naøy .

Xeùt treân phöông dieän kyõ naêng con ngöôøi, coù theå phaân bieät haønh vi ñoái vôùi ngöôøi khaùc thaønh hai loaïi: haønh vi ñaàu ñoäc vaø haønh vi boài boå (nuoâi döôõng).

· Haønh vi ñaàu ñoäc (toxic behavior): laø nhöõng haønh vi laøm cho ngöôøi khaùc caûm thaáy bò haï thaáp, nhuït chí, giaän döõ, khoù chòu, … Moät ngöôøi luoân coù nhöõng haønh vi ñaàu ñoäc ngöôøi khaùc thöôøng coù chæ soá Eq thaáp.

· Haønh vi boài boå (nourishing behavior): laøm cho ngöôøi ta caûm thaáy mình coù giaù trò, phaán chaán, phaán khích, deã chòu… Moät ngöôøi luoân coù nhöõng haønh vi naøy ñoái vôùi ngöôøi khaùc thöôøng coù chæ soá Eq cao.

· Trí tueä vaên hoùa: khaû naêng nhaän bieát söï dò bieät giöõa caùc neàn vaên hoùa vaø haønh ñoäng sao cho thaønh coâng trong moät moâi tröôøng ña vaên hoùa. Vai troø cuûa trí tueä vaên hoùa ngaøy caøng quan troïng vì möùc ñoä toaøn caàu hoùa ngaøy caøng gia taêng. Söï khaùc bieät veà vaên hoùa coù maët khaép nôi. Laø nhaø quaûn trò, baïn seõ gaëp raát nhieàu khoù khaên trong coâng vieäc chöøng naøo maø baïn khoâng theå hieåu ñöôïc, thích öùng ñöôïc moät moâi tröôøng vaên hoùa hoaøn toaøn khaùc vôùi neàn vaên hoùa cuûa baïn. Laøm theá naøo baïn coù theå ñoäng vieân ñöôïc nhaân vieân cuûa mình neáu baïn khoâng bieát ñöôïc ñaâu laø nhöõng nhu caàu, nhöõng giaù trò nuoâi döôõng hoï?

2.2.2. Phuø hôïp giöõa naêng löïc – coâng vieäc

Hai yeáu toá tieàn ñeà taïo hieäu quaû trong coâng vieäc:

· Coâng vieäc: moãi coâng vieäc yeâu caàu moãi khaùc.

· Naêng löïc cuûa con ngöôøi : moãi ngöôøi naêng löïc moãi khaùc.

Nhaán maïnh moät trong hai yeáu toá treân deã ñem laïi haäu quaû:

· Con ngöôøi khoâng ñaùp öùng ñöôïc coâng vieäc

· Yeâu caàu coâng vieäc thaáp so vôùi naêng löïc cuûa con ngöôøi neân con ngöôøi khoâng thoûa maõn vôùi chính coâng vieäc mình laøm ngay caû khi ñöôïc traû löông cao.

Baûng 2-5 : Caùc chieàu kích cuûa naêng löïc trí tueä

Chieàu kích

Moâ taû

Ví duï veà coâng vieäc

Naêng khieáu veà caùc con soá

Khaû naêng tính toaùn nhanh vaø chính xaùc.

Keá toaùn

Thaáu hieåu ngoân töø

Khaû naêng nghe-ñoïc vaø moái lieân heä giöõa caùc töø ngöõ.

Tröôûng xöôûng, nhaø maùy: theo ñuùng caùc chính saùch cuûa coâng ty.

Tri giaùc nhanh

Khaû naêng nhìn thaáy caùc töông ñoàng vaø dò bieät nhanh choùng vaø chính xaùc.

Nhaân vieân ñieàu tra hoûa hoaïn: nhaän bieát ñöôïc manh moái ñeå ñoøi tieàn baûo hieåm hoûa hoaïn.

Lyù luaän quy naïp (ñi töø tröôøng hôïp chung ñeán tröôøng hôïp rieâng)

Khaû naêng xaùc ñònh chuoãi loâ gích cuûa moät vaán ñeà ñeå giaûi quyeát.

Nghieân cöùu thò tröôøng: döï baùo nhu caàu cho moät saûn phaåm trong thôøi gian tôùi.

Lyù luaän dieãn dòch (ñi töø yù kieán ñaëc thuø ñeán yù kieán toång quaùt)

Khaû naêng söû duïng loâ gích vaø ñaùnh giaù haøm yù cuûa moät laäp luaän

Giaùm saùt vieân, ñoác coâng: tuyeån choïn moät trong hai yù kieán cuûa nhaân vieân.

Töôûng töôïng gioûi veà maët khoâng gian

Khaû naêng töôûng töôïng boá trí moät vaät trong khoâng gian neáu thay ñoåi vò trí.

Trang trí noäi thaát

Trí nhôù

Khaû naêng ghi nhôù vaø hoài öùc caùc kinh nghieäm trong quaù khöù

Ngöôøi baùn haøng: nhôù teân, ñòa chæ khaùch haøng

2.3. CAÙC LYÙ THUYEÁT VEÀ HOÏC TAÄP

Baïn coù nhôù laàn ñaàu tieân mình gaëp bieát bao khoù khaên khi hoïc söû duïng maùy vi tính, hay hoïc chôi moät duïng cuï aâm nhaïc? Baïn ñaõ phaûi vaät loän vôùi baøn phím vaø maøn hình hoaëc moø maãm vôùi töøng noát nhaïc! Nhöng nhôø baïn yeâu thích vaø kieân trì neân tình hình ñaõ sôùm thay ñoåi. Caøng ngaøy vieäc söû duïng cuûa baïn caøng deã daøng hôn, caøng ít nhaàm laãn hôn. Qua caùc ví duï ñôn giaûn naøy, baïn ñaõ chöùng minh moät ñieàu raát quan troïng veà haønh vi: taát caû caùc sinh vaät, ñaëc bieät laø con ngöôøi, ñeàu coù khaû naêng hoïc taäp töø kinh nghieäm. Trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng, con ngöôøi hay sinh vaät ñeàu coù theå thuû ñaéc ñöôïc nhöõng haønh vi, nhöõng kyõ naêng, nhöõng kieán thöùc ñeå thích öùng vôùi theá giôùi xaõ hoäi chung quanh.

Nhöõng thay ñoåi nhö theá cuûa baïn ñöôïc caùc nhaø taâm lyù hoïc goïi laø hoïc taäp.

2.3.1. Ñònh nghóa:

“Hoïc taäp laø quaù trình trong ñoù dieãn ra söï thay ñoåi töông ñoái laâu beàn veà haønh vi (theå hieän hay tieàm naêng), do taùc ñoäng cuûa kinh nghieäm thu ñöôïc”.

Caùc ñieåm caàn ghi nhôù:

· Hoïc taäp haøm nghóa söï thay ñoåi;

· Söï thay ñoåi phaûi töông ñoái laâu beàn;

· Khoâng coù söï thay ñoåi trong haønh ñoäng, haønh vi thì khoâng goïi laø hoïc taäp.

Phaân tích:

· Khoâng phaûi baát cöù moät söï thay ñoåi naøo trong haønh vi cuõng ñeàu goïi laø hoïc taäp. Nhöõng thay ñoåi sau ñaây khoâng phaûi laø hoïc taäp:

· Haønh vi coù tính chaát ñoái phoù. Ví duï: chæ chuaån bò toát baøi vôû khi vaø chæ khi kieåm tra, hoaëc tieán haønh saép xeáp laïi hoà sô vì bò kieåm tra;

· Haønh vi, thao taùc nhaát thôøi do phaûn öùng töï nhieân hoaëc do meät moûi, böïc doïc gaây ra;

· Nhöõng thay ñoåi töï nhieân theo löùa tuoåi tröôûng thaønh cuûa baïn.

· Moät söï thay ñoåi chæ dieãn trong tö töôûng, suy nghó, nhaän thöùc, thaùi ñoä maø thoâi cuõng seõ khoâng ñöa ñeán hoïc taäp;

· Kinh nghieäm thu ñöôïc: coù nhieàu hình thöùc tieáp thu kinh nghieäm, qua quan saùt, qua thöïc haønh; kinh nghieäm coù theå laø tröïc tieáp (chính mình) hoaëc giaùn tieáp (qua ngöôøi khaùc, qua saùch vôû,…);

· Con ngöôøi coù theå hoïc nhöõng haønh vi toát laãn haønh vi xaáu, vaø toát hay xaáu laø do quan ñieåm cuûa toå chöùc.

2.3.2. Caùc lyù thuyeát veà hoïc taäp

Hoïc taäp coù moät vai troø raát roäng raõi vaø quan troïng trong ñôøi soáng caù nhaân: chuùng ta hoïc töø moät haønh vi ñôn giaûn cho ñeán moät haønh vi phöùc taïp. Neáu muoán hieåu vaø döï ñoaùn haønh vi cuûa con ngöôøi, chuùng ta phaûi bieát con ngöôøi hoïc taäp baèng caùch naøo. Coù nhieàu lyù thuyeát giaûi thích veà hoïc taäp nhöng caùc nhaø taâm lyù hoïc cho raèng caên baûn laø coù ba hình thöùc, ñoù laø: ñieàu kieän hoaù coå ñieån, ñieàu kieän hoaù taùc ñoäng vaø hoïc taäp xaõ hoäi.

2.3.2.1. Ñieàu kieän hoùa coå ñieån (Classical Conditioning)

Hình 2-1 : Bieåu ñoà moâ taû söï vieäc xaûy ra trong quaù trình hình thaønh

phaûn xaï coù ñieàu kieän cuûa Pavlov

TRÖÔÙC KHI HÌNH THAØNH ÑIEÀU KIEÄN

CS

(Chuoâng)

No

(Khoâng phaûn xaï)

Nhöng

US

(Mieáng thòt)

UR

(Nöôùc boït)

TRONG KHI HÌNH THAØNH ÑIEÀU KIEÄN

CS

(Chuoâng)

Tieáp theo bôûi

US

(Mieáng thòt)

UR

(Nöôùc boït)

SAU KHI HÌNH THAØNH ÑIEÀU KIEÄN

CS

(Chuoâng)

CR

(Tieát nöôùc boït)

(Nguoàn: daãn töø S. Worchel, W. Shebilsue, Taâm lyù hoïc-Nguyeân lyù vaø öùng duïng, NXB Lao ñoäng-Xaõ hoäi, 2007 do Traàn Ñöùc Hieån dòch)

Caùc chöõ vieát taét:

US (Unconditioned Stimulus): kích thích khoâng ñieàu kieän.

UR (Unconditioned Response) : phaûn xaï khoâng ñieàu kieän.

CS (Conditioned Stimulus): kích thích coù ñieàu kieän.

CR (Conditioned Response) : phaûn xaï coù ñieàu kieän.

Ñieàu kieän hoùa coå ñieån phaùt xuaát töø nhöõng thöïc nghieäm daïy choù chaûy nöôùc boït khi nghe chuoâng rung cuûa nhaø sinh lyù hoïc ngöôøi Nga Ivan Pavlov (1849-1936) vaøo ñaàu theá kyû XX. OÂng ñaõ tieán haønh caùc böôùc hình thaønh phaûn xaï coù ñieàu kieän theo trình töï sau:

· Böôùc 1: tröôùc khi hình thaønh ñieàu kieän.

· Rung tieáng chuoâng: con choù khoâng chaûy nöôùc boït.

· Ñöa mieáng thòt tröôùc moõm con choù: con choù chaûy nöôùc boït.

· Böôùc 2: trong khi hình thaønh ñieàu kieän.

Heã sau khi rung chuoâng thì ñöa mieáng thòt tröôùc moõm con choù, cöù vaäy laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn (goïi laø ñieàu kieän hoaù) : con choù baét ñaàu tieát nöôùc boït khi nghe tieáng chuoâng.

· Böôùc 3 : sau khi hình thaønh ñieàu kieän

Sau moät thôøi gian ngaén, chæ caàn nghe tieáng chuoâng, con choù ñaõ chaûy nöôùc boït maø khoâng caàn ñôïi nhaän mieáng thòt : con choù ñaõ hoïc ñöôïc caùch ñaùp öùng.

Ghi chuù:

· “Moät kích thích laø moät yeáu toá taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi maø cô theå nhaän ñöôïc, chaúng haïn nhö moät tieáng chuoâng, moät yeâu caàu, moät muøi vò thöùc aên,…

· Moät phaûn öùng, phaûn xaï hay ñaùp öùng laø moät haønh vi (thöôøng coù theå quan saùt ñöôïc) do cô theå phoùng xuaát ra, chaúng haïn nhö ra môû cöûa, lo laéng, chaûy nöôùc boït” ,…

· Goïi laø “khoâng ñieàu kieän” vì kích thích vaø phaûn öùng mang tính chaát töï nhieân, baåm sinh: mieáng thòt gaây ra söï tieát nöôùc boït maø khoâng coù moät ñieàu kieän naøo caû.

· Goïi laø “coù ñieàu kieän” khi moät kích thích trung tính (chuoâng) qua söïï keát hôïp vôùi moät kích thích khoâng ñieàu kieän (mieáng thòt) ñeå coù ñöôïc moät phaûn xaï coù ñieàu kieän (chaûy nöôùc boït khi nghe chuoâng).

Baïn coù theå noùi:”Ñoàng y ùlaø caùc con choù hoïc ñöôïc caùch phaûn öùng chaûy nöôùc boït khi nghe tieáng chuoâng keát hôïp vôùi vieäc chuùng nhaän ñöôïc mieáng thòt. Nhöng ñieàu naøy coù yù nghóa gì ñoái vôùi con ngöôøi?”. Thöa, noù cuõng giaûi thích vaø giuùp ta döï ñoaùn nhieàu khía caïnh haønh vi trong cuoäc soáng ñaáy.

Caùc ví duï:

· Ví duï 1: nhieàu chöùng sôï haûi ñöôïc hình thaønh laø do ñieàu kieän hoaù coå ñieån. Chaúng haïn, moät em beù 11 hoaëc 12 thaùng tuoåi laàn ñaàu tieân thaáy chuoät: chuù chuoät laø ngoä nghónh vaø laï laãm ñoái vôùi noù. Noù coù theå saün saøng ñöa tay ra laøm quen vaø vuoát ve chuù chuoät. Nhöng heã moãi laàn nhö theá thì baø meï la leân laøm chuùng hoaûng sôï. Ñieàu naøy cöù laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn. Keát quaû: em beù thaáy chuoät laø sôï!

· Ví duï 2: vì sao baïn bieát ñöôïc taâm traïng cuûa moät vò giaùo sö seõ ñaëc bieät ñe doïa khi gioïng noùi cuûa vò aáy ñoåi khaùc ñi? – Lôøi giaûi thích naèm trong ñieàu kieän hoaù coå ñieån. Vì trong quaù khöù, coù leõ baïn ñaõ nhieàu laàn chöùng kieán vò giaùo sö aáy chæ duøng gioïng noùi aáy khi saép söûa pheâ phaùn vieäc laøm cuûa ai ñoù.

· Ví duï 3: taïi moät nhaø maùy saûn xuaát noï, cöù moãi laàn caùc vò quaûn lyù caáp cao töø treân toång coâng ty veà thaêm thì ban ñieàu haønh nhaø maùy cho laøm veä sinh vaên phoøng, lau chuøi cöûa neûo. Ñieàu naøy ñaõ dieãn ra nhieàu laàn. Cho neân, cöù moãi laàn thaáy laøm veä sinh vaên phoøng, coâng nhaân vieân trôû neân nghieâm tuùc vaø aên maëc troâng coù veû saïch seõ hôn. Coâng nhaân vieân ñaõ hoïc ñöôïc caùch noái keát (lieân töôûng) vieäc laøm veä sinh vôùi söï vieáng thaêm.

Nhaän xeùt :

Nhö treân ta ñaõ thaáy, trong ñieàu kieän hoaù coå ñieån, haønh vi phaùt ra laø ñeå ñaùp öùng moät kích thích, moät söï kieän, moät tình huoáng cuï theå. Kích thích khôi gôïi phaûn öùng, haønh vi. Neáu khoâng coù kích thích thì khoâng coù phaûn öùng : con ngöôøi hoaøn toaøn chòu aùp löïc cuûa moâi tröôøng. Nhöng vôùi con ngöôøi, caùc haønh vi, ñaëc bieät laø caùc haønh vi phöùc taïp, phaàn lôùn laø chuû ñoäng, phoùng xuaát, coù muïc ñích, yù höôùng, chöù khoâng phaûi laø thuï ñoäng, bò kích xuaát. Haønh vi hoïc taäp seõ thaáu ñaùo hôn khi tìm hieåu ñieàu kieän hoaù taùc ñoäng.

2.3.2.2. Ñieàu kieän hoùa taùc ñoäng (Operant Conditioning) – B.F. Skinner (1904-1990).

Nhöõng buoåi ñaàu tieân leân lôùp cuûa moät giaûng vieân noï khoâng thaønh coâng: qua aùnh maét, vò ñoù bieát raèng, sinh vieân khoâng hieåu. Vaø vò aáy raát buoàn loøng. Nhöõng buoåi giaûng tieáp theo, vò aáy truyeàn ñaït nhöõng noäi dung theo moät caùch khaùc, vôùi söï hoã trôï ñaéc löïc cuûa caùc phöông tieän giaûng daïy. Vaø sinh vieân chaêm chuù laéng nghe moät caùch thích thuù.

Ñieàu gì xaûy ra ôû ñaây? Taïi sao giaûng vieân thay ñoåi phöông phaùp giaûng daïy? Caâu traû lôøi thaät hieån nhieân: thay ñoåi ñeå ñaùp öùng nhöõng haäu keát mang laïi. Noùi caùch khaùc, vò aáy hoïc caùch laøm theá naøo ñeå giaûng daïy (haønh vi) cuûa mình coù ñöôïc nhöõng haäu keát tích cöïc sinh vieân thích thuù), vaø traùnh ñi nhöõng haäu keát tieâu cöïc (sinh vieân khoâng hieåu).

· Vaäy, ñieàu kieän hoùa taùc ñoäng laø gì?

Laø tieán trình hoïc taäp trong ñoù moät phaûn öùng chuû yù cuûa sinh vaät ñöôïc cuûng coá theâm hoaëc bò suy keùm ñi tuøy thuoäc vaøo haäu keát tích cöïc hoaëc tieâu cöïc cuûa phaûn öùng ñoù.

Giaûi thích:

· Nhö vaäy, ôû ñaây haønh vi cuûa sinh vật nói chung và con ngöôøi nói riêng laø töï yù, chuû yù: con ngöôøi hoïc öùng xöû ñeå coù ñöôïc caùi mình muoán vaø traùnh ñi caùi mình khoâng muoán.

· Nhöng haønh vi mong muoán laïi bò aûnh höôûng bôûi caùc taùc nhaân cuûng coá ngoaøi hoaëc beân cuûa moâi tröôøng: neáu ñöôïc khuyeán khích, ñöôïc thöôûng (nhö tieàn baïc, ñòa vò, ñöôïc khen ngôïi,…) thì seõ hình thaønh haønh vi môùi, vaø ngöôïc laïi, neáu bò phaït (bò ñoùi khaùt, noùng nöïc, bò pheâ bình, bò giaùm saùt,…) haønh vi ñoù coù theå seõ khoâng taùi dieãn.

· Moät söï cuûng coá ñöôïc xem laø tích cöïc luùc naøy nhöng vaøo moät luùc khaùc coù theå noù khoâng coøn taùc duïng nöõa. Chaúng haïn, khi ñoùi, thöùc aên laø moät cuûng coá tích cöïc, nhöng moät khi baïn ñaõ no neâ, thöùc aên trôû neân heát yù nghóa. Hoaëc vôùi ngöôøi naøy, thì ñoù laø cuûng coá tích cöïc, nhöng vôùi ngöôøi kia, thì chöa haün. Ví duï: ñaønh raèng ai cuõng bieát hoaøn thaønh toát coâng taùc laø ñöôïc thöôûng, nhöng thöôûng baèng tieàn thì ñoái vôùi nhaân vieân naøy laø moät kích thích thaät söï, vaø vôùi moät ngöôøi kia laïi khoâng.

· Thuaät ngöõ “taùc ñoäng” mang yù nghóa sinh vaät taùc ñoäng vaøo moâi tröôøng soáng cuûa noù ñeå gaët haùi moät thaønh quaû mong muoán naøo ñoù. Moät “ñöùa treû trong quaù khöù thöôøng hay chia seû, vaø do ñoù môùi ñöôïc söï nhieät tình vaø loøng bieát ôn töø ngöôøi khaùc, taïo ñöôïc moâi tröôøng tích cöïc ñôõ ñaàn cho baûn thaân noù. Ngöôïc laïi, moät treû ñaùng gheùt ñoái vôùi moät ngöôøi khaùc, taïo neân moät theá giôùi choáng ñoái laïi noù, phaûn öùng tieâu cöïc vôùi noù”.

Moät vaøi ví duï khaùc.

Ví duï 1: moät lôøi khen ngôïi cuûa cha meï seõ kích thích moät em hoïc sinh hình thaønh taùc phong ngaên naép goùc hoïc taäp; vaø moät keát quaû ñieåm cao seõ kích thích em hoïc haønh chaêm chæ.

Ví duï 2: ñieàu kieän hoaù taùc ñoäng seõ vaän haønh khi nhaân vieân hieåu ñöôïc raèng taùc phong laøm vieäc caàn cuø coù theå ñem laïi keát quaû taêng löông.

Nhaän xeùt:

Ñieàu kieän hoaù taùc ñoäng cuõng khoâng giaûi thích heát ñöôïc moïi haønh vi cuûa con ngöôøi. Tuy coù nhaán maïnh vai troø chuû ñoäng cuûa con ngöôøi nhöng lyù thuyeát naøy cho raèng caùc nguyeân nhaân taïo ra haønh vi phaàn lôùn naèm ngoaøi baûn thaân con ngöôøi, chuû yeáu do taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng. Ñieàu naøy hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi caùc lyù thuyeát veà nhu caàu, chaúng haïn nhö cuûa Maslow, voán quan nieäm raèng con ngöôøi laø töï chuû, töï theå hieän, haønh vi con ngöôøi chuû yeáu do nhöõng ñoäng löïc noäi giôùi.

Thöïc ra, “coù moät söï töông taùc … lieân tuïc cuûa caùc yeáu toá thuoäc ngoâi vò (con ngöôøi-NQV) vaø moâi tröôøng. Caùc nhaân toá quyeát ñònh naøy töông taùc vôùi nhau ñeå aûnh höôûng ñeán haønh vi phöùc taïp cuûa con ngöôøi”. Vaø ñoù laø khaûo höôùng cuûa lyù thuyeát hoïc taäp mang tính taäp theå - xaõ hoäi, moät trong ba hình thöùc hoïc taäp maø chuùng ta muoán noùi tôùi.

2.3.2.3. Hoïc taäp xaõ hoäi:

“Trong boä phim chieáu treân truyeàn hình, teân toäi phaïm neän vaøo ñaàu vieân só quan caûnh saùt vaøo töôøng. Khi vieân caûnh saùt guïc ngaõ, teân toäi phaïm tìm caùch thoaùt thaân. Haén mæm cöôøi ñaéc thaéng roài laïnh luøng giaãm leân xaùc ngöôøi ñeå chaïy ñi.

Xem phim aáy vaøo buoåi toái hoâm tröôùc, moät caäu beù tìm caùch ñaùnh nhau vôùi em trai mình. Tröôùc ñaây, nhöõng traän ñaùnh nhau hieám khi coù haønh vi baïo löïc, nhöng laàn naøy caäu beù neän ñaàu em trai mình vaøo töôøng roài coá giaãm chaân leân ngöôøi ñöùa em trai cuûa noù”.

Baïn nghó gì veà tröôøng hôïp treân ñaây? Haønh vi neän vaøo ñaàu em trai mình cuûa caäu beù haàu nhö khoâng theå giaûi thích ñöôïc theo quan ñieåm ñieàu kieän hoaù coå ñieån. Tröôùc ñaây, caäu beù cuõng chöa töøng ñaùnh nhau theo kieåu naøy bao giôø, cho neân khoâng theå noùi raèng caäu beù nhaän ñöôïc söï khuyeán khích hay taùn thöôûng ñeå coù theå caét nghóa theo loái cuûng coá haønh vi cuûa kieåu ñieàu kieän hoaù taùc ñoäng. Roõ raøng, ñoäng löïc ôû ñaây chính laø boä phim chieáu treân truyeàn hình.

Vôùi tröôøng hôïp naøy, noù chöùng toû raèng coù moät soá daïng hoïc hoûi khaùc lieân can ñeán tieán trình nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vaø ñaây laø noäi dung hoïc taäp ñöôïc ñeà caäp theo lyù thuyeát hoïc taäp xaõ hoäi.

· Noäi dung lyù thuyeát hoïc taäp xaõ hoäi:

Lyù thuyeát naøy cho raèng caùc caù nhaân coù theå hoïc taäp thoâng qua vieäc quan saùt nhöõng haønh ñoäng ôû nhöõng ngöôøi khaùc, tieáp thu nhöõng thoâng tin, nhöõng quan nieäm töø nhöõng ngöôøi khaùc vaø cuõng coù theå hoïc taäp treân chính kinh nghieäm tröïc tieáp cuûa mình.

Nhaø taâm lyù hoïc Albert Bandura (1925-) vaø caùc ñoàng söï cuûa oâng ñaõ goïi hình thöùc hoïc taäp naøy laø “hoïc taäp xaõ hoäi, vì noù luoân luoân laø söï hoïc taäp töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc vaø thöôøng bao haøm söï phaùt trieån caùc haønh vi thích ñaùng veà maët xaõ hoäi”.

Coù leõ chuùng ta caàn theâm moät vaøi ví duï khaùc ñeå chöùng minh söï phoå bieán cuûa hình thöùc hoïc taäp naøy trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa chuùng ta:

· Ví duï 1: moät nhaân vieân môùi quan saùt caùc thao taùc cuûa moät ngöôøi coù tay ngheà vaø döôùi söï höôùng daãn cuûa ngöôøi naøy, anh ta coù theå laëp laïi caùc thao taùc ñoù (hoïc taäp töø kinh nghieäm ngöôøi khaùc).

· Ví duï 2: moät beù gaùi nhìn ngöôøi meï naáu aên, röûa cheùn baùt, queùt doïn nhaø cöûa, vaø töø nhöõng kinh nghieäm naøy, beù hoïc ñöôïc raèng ñaây chính laø nhöõng coâng vieäc “töû teá” daønh cho ngöôøi phuï nöõ (töø quan saùt, ruùt ra ñöôïc nhöõng thoâng tin, quan nieäm).

· Ví duï 3: trong moïi coâng vieäc, sôû dó caøng ngaøy baïn caøng coù nhieàu kyõ naêng hôn, laøm vieäc hieäu quaû hôn, thì thöôøng ñoù khoâng chæ laø nhôø vaøo caùc kinh nghieäm cuûa ngöôøi khaùc maø coøn chính kinh nghieäm cuûa baïn nöõa (tự rút ra kinh nghiệm).

· Nhaän xeùt:

Trong hoïc taäp xaõ hoäi, haønh vi ñaùp öùng cuûa con ngöôøi laø tuøy theo nhaän thöùc cuûa mình (chaúng haïn haønh vi ñoù coù quan troïng, haáp daãn ñeå coù ñaùng hoïc taäp hay khoâng), cuõng nhö nhaän ñònh, bieát tröôùc ñöôïc nhöõng haäu quaû cuûa haønh vi (löôøng tröôùc ñöôïc maët lôïi haïi cuûa haønh vi hoïc ñöôïc, neân khoâng nhaát thieát phaûi theå hieän haønh vi ñoù, ví duï: hoïc ñöôïc kyõ thuaät quay coùp tinh vi). Hình thöùc naøy khaùc vôùi ñieàu kieän hoaù taùc ñoäng, laø quan nieäm cho raèng haønh vi hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo moâi tröôøng (neáu nhaän ñöôïc moät kích thích, xaùc suaát taùi dieãn haønh vi seõ gia taêng hoaëc ngöôïc laïi) vaø phaûi neám traûi ñau khoå môùi traùnh ñöôïc nhöõng kích thích khoù chòu.

· Boán tieán trình tham döï vaøo hoïc taäp quan saùt theo maãu hình

Hoïc taäp xaõ hoäi laø hình thöùc hoïc hoûi qua quan saùt caùc ngöôøi khaùc, maø Bandura goïi laø caùc ‘maãu hình’. Caùc maãu hình coù theå laø cha meï, thaày coâ giaùo, caùc baïn ñoàng trang löùa, caùc “sao”, caùc “seáp”, v.v… Döôùi ñaây laø caùc tieán trình aûnh höôûng vaø quyeát ñònh tôùi möùc naøo trong hình thöùc hoïc taäp xaõ hoäi.

· Chuù yù: con ngöôøi chæ hoïc ñöôïc töø moät maãu hình chæ khi naøo hoï nhaän ra vaø chuù yù ñeán caùc ñaëc ñieåm (ñaàu toùc, ñieäu nhaûy) cuûa maãu hình ñoù (trong ví duï naøy laø Michael Jackson). Con ngöôøi deã bò aûnh höôûng bôûi caùc maãu hình haáp daãn (ví duï: caùc “sao” trong caùc boä moân ngheä thuaät), caùc maãu hình maø hoï nghó hoaëc thaáy laø hay, laø quan troïng ñoái vôùi hoï (nhöõng ngöôøi coù uy tín, ñòa vò cao, nhöõng maãu ngöôøi thaønh coâng chaúng haïn).

· Ghi nhôù: möùc ñoä maø moät ngöôøi coù khaû naêng ghi laïi vaø phaàn naøo laøm soáng laïi hình aûnh, maãu hình trong kyù öùc. (Ví duï: nhôù laïi vaø laøm soáng laïi hình aûnh, ñieäu boä cuûa M. Jackson)

· Taùi taïo, moâ phoûng: theå hieän baèng haønh ñoäng, haønh vi môùi quan saùt ñöôïc : con ngöôøi coù theå thöïc hieän ñöôïc caùc hoaït ñoäng theo maãu hình (baét chöôùc M. Jackson).

· Cuûng coá: neáu caù nhaân thaáy thích (nhu caàu) vaø thaáy höõu ích (khoâng bò phaït) hoaëc ñöôïc khuyeán khích, khen thöôûng, thì haønh vi môùi seõ ñöôïc chuù yù nhieàu hôn, taäp luyeän hay hoïc taäp toát hôn, ñöôïc theå hieän thöôøng xuyeân hôn.

Hình 2-3 : CAÙC TIEÁN TRÌNH TRONG HOÏC TAÄP QUA QUAN SAÙT

(Phoûng theo R.A. Baron, Psychology-The Essential Science-Allyn & Bacon, 1989)

Vaø nhö chuùng ta nhaän thaáy, hoïc taäp qua quan saùt khoâng chæ laø söï baét chöôùc (haøm yù moät söï sao cheùp ñôn giaûn) maø laø moät tieán trình phöùc taïp chòu aûnh höôûng raát nhieàu bôûi khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Qua nhaän thöùc, “nhöõng kyõ naêng taäp thaønh (hoïc ñöôïc) cuûa con ngöôøi cuõng ‘öùng bieán’ cho phuø hôïp vôùi caùc tình huoáng”. “Con ngöôøi vöøa laø saûn phaåm cuûa moâi tröôøng vöøa laø ngöôøi tạo ra saûn phaåm moâi tröôøng”.

2.3.3. Hình thaønh haønh vi: moät coâng cuï cuûa quaûn trò

Trong coâng taùc ñaøo taïo, moät vaán ñeà quan troïng ñoái vôùi caùc nhaø quaûn trò laø laøm sao huaán luyeän nhaân vieân cuûa mình haønh ñoäng hoaëc öùng xöû theo mong muoán vaø coù lôïi nhaát cho toå chöùc. Höôùng daãn, reøn luyeän hoï theo töøng böôùc ñeå nhaân vieân coù ñöôïc nhöõng haønh vi mong muoán thì goïi laø hình thaønh haønh vi.

Ñaët ra moät tröôøng hôïp laø anh coâng nhaân kia thöôøng xuyeân ñi treã 30 phuùt, vaäy thì baïn phaûi laøm gì moät caùch hieäu quaû nhaát ñeå hình thaønh haønh vi mong ñôïi laø ñi ñuùng giôø (ñuoåi vieäc laø chuyeän ñôn giaûn vaø khoâng phaûi baøn trong tröôøng hôïp naøy)? Baïn chæ coù hai caùch: 1/ chæ khen (thöôûng) khi ñi laøm ñuùng giôø, 2/ khen (thöôûng) söï tieán boä (duø vaãn coøn treã nhöng khoâng coøn treã 30 phuùt nhö tröôùc ñaây nöõa) ñeå khuyeán khích töøng böôùc noã löïc. Nhö baïn thaáy ñaáy, neáu so saùnh hieäu quaû cuûa hai caùch thì caùch 1, hieäu quaû xem ra khieâm toán hôn.

Vaäy, hình thaønh haønh vi laø quy trình cuûng coá (coù heä thoáng) töøng böôùc thaønh coâng hoaëc tieán boä theo moät maãu hình (haønh vi mong ñôïi).

2.3.3.1. Caùc phöông phaùp hình thaønh haønh vi: coù 4 caùch ñeå laøm hình thaønh haønh vi, ñoù laø: cuûng coá tích cöïc, cuûng coá tieâu cöïc, tröøng phaït vaø loaïi boû haønh vi.

· Cuûng coá tích cöïc: theâm vaøo moät kích thích thoaûi maùi nhaèm laøm taêng theâm khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi.

Ví duï 1: em beù laøm heát baøi taäp (haønh vi mong ñôïi) thì ñöôïc taëng ñoà chôi (theâm vaøo moät kích thích deã chòu).

Ví duï 2 : nhaân vieân thöôøng xuyeân hoaøn thaønh toát coâng taùc (haønh vi mong ñôïi) thì ñöôïc khen thöôûng (theâm vaøo moät kích thích deã chòu).

· Cuûng coá tieâu cöïc: chaám döùt hoaëc caát ñi kích thích gaây khoù chòu ñeå laøm taêng khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi.

Ví duï 1: Neáu em beù laøm xong taát caû caùc baøi taäp ñaõ cho (haønh vi mong ñôïi) thì seõ ñöôïc ra khoûi phoøng, khoâng bò caám tuùc nöõa (chaám döùt moät kích thích khoù chòu).

Ví duï 2: Neáu nhaân vieân thöôøng xuyeân hoaøn thaønh toát coâng taùc (haønh vi mong ñôïi) thì seõ baõi boû hoaëc giaûm bôùt cheá ñoä giaùm saùt (chaám döùt, giaûm thieåu moät kích thích khoù chòu).

Ghi chuù quan troïng:

“Tích cöïc” vaø “tieâu cöïc” ôû ñaây khoâng mang yù nghóa bình thöôøng nhö chuùng ta vaãn hieåu , maø chuùng haøm nghóa laø moät caùi gì ñoù theâm vaøo (tích cöïc), hoaëc moät caùi gì ñöôïc caát ñi, bieán maát (tieâu cöïc). Nhö vaäy, söï cuûng coá tieâu cöïc laø” thöïc hieän moät haønh vi naøo ñoù ñeå loaïi tröø moät tình huoáng tieâu cöïc, keùm thoaûi maùi hieän höõu (NQV nhaán maïnh) trong moâi tröôøng”.

· Tröøng phaït: theâm vaøo moät kích thích khoù chòu ñeå laøm giaûm bôùt khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi.

Ví duï 1: em beù khoâng laøm xong caùc baøi taäp ñaõ cho (haønh vi khoâng mong ñôïi) thì bò ñaùnh ñoøn (theâm vaøo moät kích thích khoù chòu).

Ví duï 2 : nhaân vieân khoâng hoaøn thaønh coâng taùc (haønh vi mong ñôïi) thì bò tröø löông (theâm vaøo moät kích thích khoù chòu).

Baûng 2-6 : PHAÂN BIEÄT GIÖÕA TRÖØNG PHAÏT VAØ CUÛNG COÁ TIEÂU CÖÏC

Tröøng phaït

Cuûng coá tieâu cöïc

· Giaûm thieåu khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi (khoâng mong ñôïi)

· Kích thích khoù chòu ñöôïc theâm vaøo, ñeán sau phaûn öùng

· Gia taêng khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi (mong ñôïi)

· Kích thích khoù chòu ñöôïc ruùt ñi, töùc ñaõ xuaát hieän tröôùc phaûn öùng.

· Loaïi boû: khi moät haønh vi, theo thôøi gian, ñöôïc xem laø khoâng thích hôïp nöõa, hoaëc moät haønh vi môùi (baát keå ñoù laø haønh vi toát hay xaáu) maø baïn khoâng muoán xaûy ra, thì baïn “voâ hieäu hoaù” noù baèng caùch trieät tieâu moïi kích thích.

Ví duï: moät nhaân vieân noï hay ñöa ra saùng kieán. Baïn laø ngöôøi khoâng uûng hoä nhöõng thöù “raéc roái” naøy. Nhöng baïn cuõng khoâng theå thaúng thöøng töø khöôùc chuùng. Baïn im laëng. Nhaân vieân noï, sau moät vaøi laàn trình baøy saùng kieán cuûa mình vaø khoâng thaáy ñöôïc “ñaû ñoäng” gì tôùi, seõ ruùt ra kinh nghieäm laø ñöøng voâ ích haønh ñoäng nhö theá nöõa!

Hình 2- 4

Nhaän xeùt chung

· Trong vieäc hình thaønh haønh vi, coù loaïi cuûng coá naøy caàn thieát hôn loaïi cuûng coá kia. Ví duï, maëc duø tröøng phaït ñöôïc aùp duïng hôïp lyù trong moät soá tình huoáng, nhöng noù deã gaây taùc haïi veà maët laâu daøi:

· Deã gaây toån thöông veà maët taâm lyù ñoái vôùi ngöôøi bò phaït;

· Laøm phaùt sinh caùc chöùng sôï haûi, lo laéng vaø laøm cho caù nhaân ñoù trôû thaønh keû noùi doái;

· Khoâng cho thaáy roõ moái lieân heä giöõa haønh vi mong ñôïi vaø phaàn thöôûng, cho neân hieäu quaû cuûng coá thaáp.

· Duø chæ ñöôïc söû duïng taïm thôøi do coù nhöõng haïn cheá, tröøng phaït vaø loaïi boû haønh vi cuõng laø moät phöông phaùp cuûng coá vì daãu sao chuùng cuõng taïo cô hoäi cho ngöôøi ta cö xöû theo ñöôøng loái toát hôn. Seõ hieäu quaû hôn, khi tröøng phaït, neáu keát hôïp vôùi vieäc khuyeán khích thöïc hieän moät haønh vi mong muoán.

· Coù moät vaøi loaïi phaàn thöôûng cuûng coá hieäu quaû hôn nhöõng phaàn thöôûng khaùc vì coøn phuï thuoäc vaøo caù nhaân nhaän phaàn thöôûng: lieäu phaàn thöôûng coù giaù trò vaø laøm thoûa maõn muïc tieâu, kyø voïng cuûa hoï?

· Chuùng ta ñaõ bieát vaø phaân tích caùc coâng cuï ñeå hình thaønh haønh vi, nhöng haønh vi hoïc ñöôïc dieãn ra nhanh hay chaäm, laâu beàn tôùi möùc naøo laïi coøn caàn ñeán caùc thao taùc kyõ thuaät, hay coøn goïi laø chöông trình cuûng coá. Do tính chaát quan troïng cuûa chuùng neân caàn ñöôïc xeùt kyõ nhö döôùi ñaây.

2.3.3.2. Chöông trình cuûng coá

Coù hai loaïi chöông trình cuûng coá chính yeáu:

1. Cuûng coá lieân tuïc (khi ñang hoïc moät haønh vi môùi): cuûng coá baát cöù luùc naøo khi haønh vi mong ñôïi theå hieän.

Ví duï: khen ngôïi moãi laàn ñi laøm ñuùng giôø ñoái vôùi moät coâng nhaân voán thöôøng xuyeân ñi laøm treã.

2. Cuûng coá töøng phaàn (sau khi ñaõ hình thaønh haønh vi): thænh thoaûng “nhaéc laïi”, cuûng coá ñeå duy trì toát haønh vi ñoù.

Ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy coù boán caùch thöùc cuûng coá töøng phaàn: tyû leä coá ñònh, tyû leä bieán thieân, khoaûng thôøi gian coá ñònh vaø khoaûng thôøi gian bieán thieân. Noùi chung, khi noùi ñeán “tyû leä”, chuùng ta lieân heä ñeán soá laàn phaûn öùng phaùt ra hoaëc soá löôïng, khoái löôïng laøm ñöôïc; coøn “khoaûng thôøi gian”, thì lieân heä ñeán… thôøi löôïng. “Coá ñònh”, töùc caên cöù theo moät soá löôïng hoaëc moät thôøi löôïng nhaát ñònh, ñeàu ñaën; coøn “bieán thieân” coù nghóa laø khoâng döïa vaøo moät soá löôïng hoaëc thôøi löôïng nhaát ñònh naøo caû.

· Tyû leä coá ñònh: cuûng coá sau khi coù ñöôïc moät soá laàn (soá löôïng) phaûn öùng theo mong ñôïi.

Ví duï 1: ñaët ra yeâu caàu em beù phaûi laøm heát moät soá baøi taäp tröôùc khi ra chôi. Toát nhaát phaûi ñaët ra moät tyû leä coá ñònh, laøm xong 10 baøi taäp chaúng haïn.

Ví duï 2: caùc coâng nhaân may maëc thöôøng ñöôïc traû löông theo soá löôïng coá ñònh, cöù may xong 10 caùi aùo choaøng hoï seõ laõnh ñöôïc X ñoàng. Naêng suaát taêng leân thì nhaän tieàn nhieàu hôn, neân ngöôøi ta seõ laøm vieäc ngaøy caøng nhanh hôn.

· Tyû leä bieán thieân: soá löôïng phaûn öùng thay ñoåi töø cuûng coá naøy sang cuûng coá khaùc.

Ví duï: ngöôøi höôùng daãn luaän vaên yeâu caàu khoâng nhaát thieát söûa hoaëc ñaùnh giaù theo töøng chöông, maø ñoâi khi, tuøy theo taàm quan troïng trong chöông ñeà caäp, coù theå xem xeùt khi thì moät chöông khi thì hai chöông,…

Ví duï 2: baùn haøng aên theo hoa hoàng (nhö baûo hieåm chaúng haïn). Ngöôøi naøy ñoâi khi chæ caàn moät ngaøy baùn ñöôïc (baûo hieåm) cho vaøi ngöôøi, nhöng coù luùc caû thaùng khoâng ñöôïc ngöôøi naøo. Tieàn hoa hoàng (phaàn thöôûng) tuøy thuoäc vaøo soá laàn baùn ñöôïc.

· Khoaûng thôøi gian coá ñònh: cuûng coá sau moät khoaûng thôøi gian coá ñònh.

Ví duï 1: giaûng vieân cöù cuûng coá sau moãi 45 phuùt giaûng baøi.

Ví duï 2: thöôûng hoaøn thaønh coâng vieäc theo haøng thaùng, haøng quyù.

· Khoaûng thôøi gian bieán thieân: cuûng coá phuï thuoäc vaøo thôøi gian vaø phaûn öùng, nhöng thôøi gian giöõa caùc cuûng coá thay ñoåi.

Ví duï 1: thay vì cöù sau 45 phuùt cuûng coá baøi giaûng, giaûng vieân yeâu caàu phaûn öùng vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau – ngay töùc khaéc, muoän hôn, hay giöõa khoaûng thôøi gian.

Ví duï 2: thanh kieåm tra khoâng ñònh kyø cuûa moät toång coâng ty ñoái vôùi moät nhaø maùy tröïc thuoäc.

Nhaän xeùt:

· Cuûng coá lieân tuïc:

· Thích hôïp cho caùc haønh vi môùi, khoâng oån ñònh.

· Deã laøm no neâ, baûo hoøa, chaùn ngaùn vì lieàu löôïng quaù nhieàu. Vaø moät khi thoâi cuûng coá, haønh vi coù nguy cô bieán maát nhanh choùng. Ví duï: söï khen ngôïi.

· Cuûng coá töøng phaàn

· Thích hôïp cho caùc haønh vi oån ñònh.

· Nhìn chung, caùc chöông trình cuûng coá bieán thieân thöôøng deã ñaït ñöôïc keát quaû cao hôn caùc chöông trình coá ñònh. Ví duï: cöù tôùi thaùng hoaëc tôùi quyù, nhaân vieân ñöôïc nhaän tieàn thöôûng. Khoâng coù moät moái lieân heä roõ raøng (vì quaù treã, chaúng haïn) giöõa phaàn thöôûng vaø keát quaû thöïc hieän coâng vieäc. Nhaân vieân deã laàm töôûng thöôûng cho thôøi gian boû ra ñeå laøm moät coâng vieäc.

· Chöông trình cuûng coá theo theo khoaûng thôøi gian bieán thieân deã ñem laïi tyû leä ñaùp öùng cao, haønh vi nhaát quaùn vaø oån ñònh hôn vì coù söï töông quan giöõa phaàn thöôûng vaø keát quaû thöïc hieän coâng vieäc, vì coù yeáu toá baát ngôø ñeå nhaân vieân phaán ñaáu.

· Phaûi baûo ñaûm nhaän ra phaàn thöôûng töø söï cuûng coá.

Baûng 2-7 : CHÖÔNG TRÌNH CUÛNG COÁ

Chöông trình

Cuûng coá

Thöïc hieän cuûng coá

haønh vi mong ñôïi

Ví duï

1

Cuûng coá

lieân tuïc

Cöù sau moãi haønh vi theå hieän.

Khen ngôïi khi ñi laøm ñuùng giôø

2

Cuûng coá

töøng phaàn

Chôø sau moät soá löôïng/ thôøi löôïng cuûa haønh vi theå hieän .

a

Theo tyû leä

-

Tyû leä

coá ñònh

Sau moät soá löôïng nhaát ñònh cuûa haønh vi theå hieän.

Cöù may xong 10 caùi aùo choaøng hoï seõ laõnh ñöôïc X ñoàng.

-

Tyû leä

bieán thieân

Sau moät soá löôïng khoâng nhaát ñònh cuûa haønh vi theå hieän.

Baùn haøng aên theo hoa hoàng.

b

Theo khoaûng tg

-

Khoaûng thôøi gian coá ñònh

Sau moät thôøi gian nhaát ñònh.

Thöôûng hoaøn thaønh coâng vieäc theo haøng thaùng, haøng quyù.

-

Khoaûng thôøi gian bieán thieân

Sau moät thôøi gian khoâng nhaát ñònh.

Thanh kieåm tra khoâng ñònh kyø cuûa moät toång coâng ty ñoái vôùi nhaø maùy tröïc thuoäc.

2.3.4. Caûi bieán haønh vi caù nhaân trong toå chöùc

· Muïc ñích: caûi tieán naêng suaát, giaûm thieåu sai soùt, vaéng maët khoâng pheùp, ñi treã, tyû leä tai naïn,…

· Phöông tieän : söû duïng kích thích tích cöïc ñeå kieåm soùat hay caûi bieán haønh vi cuûa caù nhaân hay nhoùm.

Moät ví duï kinh ñieån: Caùch ñaây khaù laâu, laõnh ñaïo cuûa coâng ty Vaän chuyeån haøng hoùa baèng haøng khoâng Emery (nay thuoäc FedEx) muoán nhaân vieân ñoùng haøng söû duïng caùc kieän haøng ñeå giao haøng luùc caàn vôùi muïc ñích laø tieát kieäm. Khi hoûi coâng nhaân veà tyû leä haøng ñoùng kieän ñeå gôûi ñi thì ñöôïc traû lôøi laø 90% nhöng thöïc teá chæ laø 45%. Ñeå kích thích nhaân vieân söû duïng caùc kieän haøng, laõnh ñaïo coâng ty ñaõ laäp ra moät chöông trình phaûn hoài (feedback) vaø cuûng coá tích cöïc. Moãi coâng nhaân ñöôïc yeâu caàu giöõ moät baûng kieåm keâ theo doõi veà ñoùng goùi haøng hoùa trong ngaøy, bao nhieâu goùi haøng ñöôïc ñoùng kieän vaø bao nhieâu khoâng. Cuoái ngaøy, moãi coâng nhaân tính laïi tyû leä goùi haøng ñoùng kieän. Vaø keát quaû thaät nhaõn tieàn: coù ñeán 90% goùi haøng ñöôïc ñoùng kieän ngay trong ngaøy ñaàu vaø tyû leä ñöôïc duy trì. Coâng ty Emery cho bieát, moät chöông trình ñôn giaûn nhö theá naøy ñaõ tieát kieäm ñöôïc ñeán 2 trieäu USD trong khoaûng thôøi gian 3 naêm.

· Nhaän dieän (caùc) haønh vi nhaém ñeán (caàn cuûng coá), ví duï: söû duïng caùc kieän haøng ñeå giao haøng.

· Ghi nhaän döõ kieän trong ñieàu kieän hieän taïi, ví duï: tyû leä phaân tích cho thaáy laø chæ 45% caùc goùi haøng ñöôïc ñoùng kieän.

· Phaân tích caùc döõ kieän thu ñöôïc, ví duï: vì ñaâu tyû leä chæ ñöôïc 45%? Nguyeân nhaân naøo hoaëc khoù khaên naøo?

· Choïn moät chieán löôïc caûi bieán vaø thöïc hieän keá hoaïch: bao goàm thay ñoåi moät vaøi yeáu toá trong caëp ñoâi lieân keát keát quaû thöïc hieän-phaàn thöôûng, caáu truùc, tieán trình, kyõ thuaät, caùc nhoùm,… Ví duï: moãi coâng nhaân ñöôïc yeâu caàu giöõ moät baûng kieåm keâ theo doõi veà ñoùng goùi haøng hoùa trong ngaøy, bao nhieâu goùi haøng ñöôïc ñoùng kieän vaø bao nhieâu khoâng vaø cuoái ngaøy, moãi coâng nhaân tính laïi tyû leä goùi haøng ñoùng kieän, laø nhaèm cuûng coá haønh vi mong muoán.

· Ñaùnh giaù keát quaû: 90% goùi haøng ñöôïc ñoùng kieän ngay trong ngaøy ñaàu vaø tyû leä ñöôïc duy trì (quaù trình hoïc taäp ñaõ dieãn ra, ñaõ coù söï caûi bieán).

2.3.5. Töï quaûn lyù

Töï quaûn lyù bao goàm moät soá chieán löôïc maø caù nhaân söû duïng ñeå caûi thieän nhöõng haønh vi cuûa chính mình. Töï quaûn lyù- ñoâi khi coøn ñöôïc goïi laø töï laõnh ñaïo hay töï chuû-caên cöù tröôùc heát vaøo thuyeát hoïc taäp xaõ hoäi: vôùi khaû naêng nhaän thöùc, caù nhaân coù theå töï quaûn lyù caùc haønh vi cuûa chính mình. Moät khi nhaân vieân töï chòu traùch nhieäm nhieàu hôn veà cuoäc soáng coâng vieäc thì seõ ít phuï thuoäc hôn vaøo caùc nhaø laõnh ñaïo hoaëc quaûn lyù.

Töï quaûn lyù ñoøi hoûi caù nhaân phaûi bieát töï ñoäng vieân mình, töï nhaän thöùc vaø coù nhöõng haønh ñoäng ñaùp öùng nhaèm hoaøn thaønh caùc muïc tieâu haønh vi cuûa caù nhaân vaø caùc yeâu caàu cuûa toå chöùc.

· Thöïc hieän

· Veà phía toå chöùc

Toå chöùc phaûi taïo caùc ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc caù nhaân, caùc nhoùm thoâng qua thaûo luaän ñeà ra caùc muïc tieâu (phuø hôïp vôùi caùc muïc tieâu toå chöùc), qua söï cam keát, caùc chính saùch, phaàn thöôûng,…moät caùch roõ raøng, coâng baèng vaø thöïc taâm.

· Veà phía caù nhaân

· Töï xaây döïng muïc tieâu haønh vi mong ñôïi (ví duï: muïc tieâu töï ñaët ra laø hoaøn thaønh baûn baùo caùo ngay hoâm nay); ghi nhaän vaø ñaùnh giaù söï tieán trieån cuûa haønh vi, töï cuûng coá (ví duï: ghi nhaän caùch truyeàn ñaït caùc yù töôûng khi phaùt bieåu xem moïi ngöôøi coù hieåu khoâng ñeå ruùt ra kinh nghieäm (cuûng coá) cho caùc laàn sau, cho töøng vaán ñeà,…

· Caùc böôùc thöïc hieän cô baûn: töï nhaän xeùt haønh vi cuûa mình, so saùnh vôùi haønh vi moät ngöôøi khaùc hay moät haønh vi yeâu caàu, töï thöôûng neáu haønh vi ñuùng chuaån möïc.

Moät vaøi aùp duïng cuï theå vaøo toå chöùc

Caùc lyù thuyeát veà hoïc taäp coù theå giuùp caùc nhaø quaûn trò trong nhieàu khía caïnh coâng vieäc. Sau ñaây laø moät vaøi ví duï ngaén goïn vaø coù tính chaát gôïi yù, töø nhöõng coâng vieäc cuï theå haøng ngaøy nhö kyû luaät cho ñeán vieäc ñeà ra caùc chính saùch, caùc chöông trình ñaøo taïo,…

Kyû luaät nhaân vieân

Trong moïi toå chöùc, nhaø quaûn trò bao giôø cuõng baét gaëp nhöõng suy nghó, thaùi ñoä, haønh vi sai traùi cuûa nhaân vieân. Vaø thoâng thöôøng, bieän phaùp ñaàu tieân maø moät soá nhaø quaûn trò thöôøng lieân heä ñeán laø tröøng phaït (coá nhieân laø tuøy möùc ñoä). Theo nhö chuùng ta ñaõ trình baøy, tröøng phaït tuy coù theå laø moät bieän phaùp nhaát thôøi höõu hieäu trong moät vaøi tröôøng hôïp naøo ñoù, nhöng haäu quaû ñeå laïi thì laâu daøi. Tröøng phaït chæ cho bieát haønh vi naøo bò caám ñoaùn, chôù khoâng cho bieát haønh vi naøo neân theo. Neáu tröøng phaït ñöôïc aùp duïng lieân tuïc, thì moái quan heä giöõa nhaø quaûn trò-nhaân vieân ngaøy caøng trôû neân xaáu hôn, thuø ñòch hôn. Nhaø tuø chaúng bao giôø bieán ngöôøi xaáu thaønh ngöôøi toát ñöôïc caû. Maø chæ coù theå ngöôïc laïi!

Moät chính saùch phuùc lôïi

Ñeå beânh vöïc quyeàn lôïi ngöôøi coâng nhaân, haàu heát caùc coâng ty ñeàu coù chính saùch cho nghó beänh moät soá ngaøy nhaát ñònh trong naêm (ví duï laø 10 ngaøy) vaãn ñöôïc höôûng löông. Vaø hoï xem ñaây laø moät phaàn trong quyõ phuùc lôïi maø ngöôøi coâng nhaân xöùng ñaùng ñöôïc höôûng. Nhöng mæa mai thay, chính saùch naøy laïi ñi khuyeán khích cho haønh vi khoâng ñaùng coù hoaëc khoâng mong ñôïi: nghó vieäc. Neáu tính veà maët kinh teá, toå chöùc phaûi maát gaáp ñoâi cho moãi tröôøng hôïp: vöøa ñöôïc nghó, vöøa ñöôïc traû löông. Cuõng vì ñaây laø moät quyeàn lôïi, neân tröø moät soá raát ít nhaân vieân laø beänh thaät nghó ñuùng soá ngaøy, soá ñoâng coøn laïi, hoaëc chæ beänh 2 hay 3 ngaøy hoaëc khoâng beänh ngaøy naøo, cuõng vieän ñuû lyù do (khoâng thaønh thaät) ñeå ñöôïc nghó “theo tieâu chuaån” khi caàn thieát. Neáu tính ra, thieät haïi cuûa coâng ty laø raát lôùn caû veà maët vaät chaát (10 ngaøy nghó + löông/ ngöôøi/naêm) laãn tinh thaàn (vieän lyù do, noùi doái, aûnh höôûng ñeán nhöõng ngöôøi chaêm laøm). Vaäy, taïi sao coâng ty khoâng thöôûng cho nhöõng ngöôøi sieâng naêng, chuyeân caàn?

Caùc chöông trình ñaøo taïo

Töø caùc lyù thuyeát hoïc taäp, caùc toå chöùc coù theå ruùt ra ñöôïc nhöõng ñieàu gì cho caùc chöông trình ñaøo taïo cuûa mình trôû neân coù hieäu quaû?

Moät vaøi ñieàu quan troïng maø lyù thuyeát hoïc taäp xaõ hoäi maùch baûo cho chuùng ta (lieân heä ñeán 4 tieán trình trong hoïc taäp qua quan saùt):

· Taïo ra moät moâ hình hay maãu hình trong ñaøo taïo ñeå thu huùt söï chuù yù cuûa nhaân vieân;

· Noäi dung phaûi taïo ra ñöôïc ñoäng löïc;

· Giuùp hoïc vieân giöõ laïi nhöõng gì ñaõ ñöôïc hoïc ñeå sau naøy söû duïng;

· Taïo cô hoäi ñeå thöïc haønh nhöõng haønh vi môùi;

· Duøng nhöõng kích thích tích cöïc ñeå khuyeán khích phaán ñaáu hoaøn thaønh;

· Vaø neáu ñaøo taïo lyù thuyeát thì sau ñoù caàn taïo cô hoäi cho hoï thöïc haønh ngay taïi coâng vieäc;

· …

PHAÀN OÂN TRAÉC NGHIEÄM

1. ………………………… laø teân cuûa nhaø khoa hoïc coù coâng khaùm phaù ra hieän töôïng hoïc taäp meänh danh laø ñieàu kieän hoùa …………………………, trong ñoù sinh vaät hoïc caùch phaûn öùng ñoái vôùi moät loaïi phaûn öùng maø noù khoâng thöôøng xuyeân phaûn öùng.

2. Tham khaûo ñoaïn vaên döôùi ñaây ñeå giaûi ñaùp caùc caâu hoûi:

Trong ba laàn cuoái vöøa qua, An ñeán phoøng maïch ñeå baùc só Bình khaùm toång quaùt. OÂng naøy ñaõ tieâm thuoác mieãn dòch ñeå ngöøa beänh khieán em ñau ñôùn ñeán baät khoùc. Khi meï em daãn em ñeán khaùm toång quaùt laàn nöõa, vöøa thaáy maët baùc só Bình laø em khoùc, khoâng ñeå cho oâng kòp chaøo hoûi.

· Muõi tieâm ñau ñôùn maø An tieáp nhaän vaøo moãi laàn khaùm laø …………………………… , gaây ra ………………………………………………… laø nöôùc maét cuûa em.

· Baùc só Bình lo aâu bôûi vì söï hieän dieän cuûa oâng ñaõ trôû thaønh moät ……………………… khieán cho beù An khoùc.

· Chæ söï hieän dieän cuûa baùc só Bình cuõng laøm cho em khoùc, thì haønh vi khoùc naøy ñöôïc goïi laø moät ……………………………………………………………………………………..

3. Ñieàu kieän hoùa ………………………………….. laø ñaëc ñieåm cuûa tieán trình hoïc taäp dieãn ra do haäu keát cuûa kích thích.

4. Moät ñöùa treû ñöôïc thöôûng moät chieác baùnh vì ñaõ laøm veä sinh caên phoøng. Chieác baùnh trong tình huoáng naøy ñoùng vai troø moät …………………………………………………………….

5. Raùp noái loaïi hoïc hoûi thoâng qua tieán trình ñieàu kieän hoùa taùc ñoäng vôùi ñònh nghóa cuûa noù:

a) Cuûng coá tích cöïc

1) theâm vaøo moät kích thích khoù chòu ñeå laøm giaûm bôùt khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi.

b) Cuûng coá tieâu cöïc

2) caét giaûm moät kích thích khoù chòu ñeå laøm taêng khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi.

c) Tröøng phaït

3) theâm vaøo moät kích thích thoaûi maùi nhaèm laøm taêng theâm khaû naêng taùi dieãn moät haønh vi.

6. Theo lòch cuûng coá ……………………………….., thænh thoaûng haønh vi môùi ñöôïc khen thöôûng; coøn theo lòch cuûng coá ……………………………………., sau moãi laàn dieãn ra haønh vi luoân luoân ñöôïc khen thöôûng.

7. Sau khi phaàn thöôûng ñaõ chaám döùt, haønh vi hoïc ñöôïc seõ keùo daøi laâu hôn neáu nhö noù ñöôïc hoïc hoûi theo lòch cuûng coá töøng phaàn. Ñuùng hay sai?

8. Raùp noái lòch cuûng coá theo ñuùng ñònh nghóa cuûa noù:

a) Cuûng coá theo tyû leä coá ñònh

1. Cuûng coá sau moät thôøi gian nhaát ñònh

b) Cuûng coá theo khoaûng thôøi gian bieán thieân

2. Cuûng coá sau moät soá laàn phaûn öùng nhaát ñònh

c) Cuûng coá theo khoaûng thôøi gian coá ñònh

3. Cuûng coá sau moät thôøi gian khoâng nhaát ñònh

d) Cuûng coá theo tyû leä bieán thieân

4. Cuûng coá sau moät soá laàn phaûn öùng khoâng nhaát ñònh

9. Moät ngöôøi muoán boû thuoác laù. Theo lôøi khuyeân cuûa moät baùc só taâm lyù, oâng ta khôûi söï thöïc hieän moät keá hoaïch trong ñoù aán ñònh caùc muïc tieâu giaûm bôùt huùt thuoác, caån thaän ghi laïi möùc ñoä tieán boä, vaø töï khen thöôûng cho mình vì ñaõ khoâng huùt thuoác trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh. OÂng ta ñang theo ñuoåi keá hoaïch naøo?

CAÂU HOÛI THAÛO LUAÄN

1. “Moïi toå chöùc seõ coù lôïi neáu thu duïng toaøn nhöõng ngöôøi thoâng minh”. Baïn ñoàng yù hay khoâng vôùi yù kieán naøy? Giaûi thích taïi sao?

2. Vì sao khi chæ caàn nghe hoûi “coù aên me khoâng” baïn coù theå chaûy nöôùc boït?

3. Döïa vaøo lyù thuyeát hoïc taäp, baïn giaûi thích haønh vi cuûa caùc sinh vieân trong moät lôùp hoïc, trong tröôøng hôïp:

· Giaûng vieân chæ cho moät baøi thi heát moân;

· Ngoaøi baøi thi heát moân, giaûng vieân cho laøm moät hoaëc hai baøi kieåm tra trong quaù trình hoïc vaø thôøi gian ñöôïc bieát tröôùc;

· Ngoaøi baøi thi heát moân, giaûng vieân cho laøm moät hoaëc hai baøi kieåm tra trong quaù trình hoïc vaø thôøi gian khoâng ñöôïc bieát tröôùc;

4. Baïn coù theå aùp duïng moät phöông phaùp ñoïc saùch coù hieäu quaû baèng caùch keát hôïp caùc nguyeân taéc kích thích-ñaùp öùng vaø nhaän thöùc?

5. B.F. Skinner tin töôûng raèng toaøn boä cuoäc soáng con ngöôøi ñöôïc hình thaønh theo caùc nguyeân taéc thuoäc tieán trình ñieàu kieän hoùa taùc ñoäng. Baïn coù chaáp nhaän quan ñieåm naøy khoâng. Taïi sao?

CHUÙ YÙ

Möùc taäp trung quan saùt

caùc haønh vi ngöôøi khaùc

GHI NHÔÙÙ

Khaû naêng ghi nhaän vaø laøm soáng laïi trong trí nhôù caùc haønh vi ngöôøi khaùc

TAÙI TAÏO

Khaû naêng theå hieän baèng haønh ñoäng caùc haønh vi quan saùt

CUÛNG COÁ

Hình thaønh haønh vi do nhu caàu,

do ñöôïc khuyeán khích

HOÏC TAÄP QUA QUAN SAÙT

Qua quan saùt caùc haønh vi ngöôøi khaùc, caù nhaân thuû ñaéc vaø theå hieän noù

CUÛNG COÁ TÍCH CÖÏC

THEÂM VAØO

CAÙC KÍCH THÍCH DEÃ CHÒU

V/d: caùc khoaùi caûm aên uoáng, tình duïc, tieàn, khen ngôïi,…

CUÛNG COÁ TIEÂU CÖÏC

HAØNH VI MONG ÑÔÏI

Gia taêng

HAØNH VI MONG ÑÔÏI

Gia taêng

LAÁY ÑI, TRIEÄT TIEÂU CAÙC KÍCH THÍCH KHOÙ CHÒU

V/d: tieáng oàn, choùi maét, nhieät ñoä khaéc nghieät, pheâ bình, bò giaùm saùt,..

THEÂM VAØO

CAÙC KÍCH THÍCH KHOÙ CHÒU

V/d: quôû traùch, roi voït, phaït giam, laøm buø giôø, tröø löông,…

TRÖØNG PHAÏT

HAØNH VI

KHOÂNG MONG ÑÔÏI

Giaûm thieåu

CAÙC PHÖÔNG PHAÙP HÌNH THAØNH HAØNH VI

LOAÏI BOÛ

TRIEÄT TIEÂU MOÏI KÍCH THÍCH

HAØNH VI

KHOÂNG MONG ÑÔÏI

Loaïi boû

� Phaân bieät trí tueä vaø lyù trí:

Lyù trí laø khaû naêng nhaän thöùc töông quan giöõa caùc yù töôûng. Hieåu nhö vaäy, lyù trí ñöôïc goïi laø taøi naêng quan nieäm, phaùn ñoaùn vaø suy luaän. Trí tueä laø danh töø toång quaùt hôn danh töø lyù trí vaø chæ ñònh taøi naêng nhaän thöùc, bao goàm caû hai loái nhaän thöùc tröïc giaùc vaø suy luaän. Moät khi trí tueä laø taøi naêng bao quaùt hôn lyù trí thì khaû naêng nhaän thöùc cuûa trí tueä cuõng phong phuù hôn khaû naêng cuûa lyù trí: coù nhöõng ñieàu trí tueä nhaän bieát maø lyù trí khoâng theå nhaän bieát ñöôïc nhö tröôøng hôïp caûm thoâng vôùi yù nghóa moät haønh vi, moät taùc phaåm ngheä thuaät,… (Vónh Ñeã, Caâu hoûi giaùo khoa trieát – TAÂM LYÙ HOÏC – lôùp 12 ACD, in laàn thöù hai, aán baûn 71, trang 63, nxb Hieän ñaïi, Saøi goøn).

� Xem http://www.12manage.com/methods_goleman_emotional_intelligence.

� Xem http://www.12manage.com/methods_goleman_emotional_intelligence.

� Xem Gary Yukl (2006), Leadership in Organizations, p.203, 6th ed., Pearson Education, Inc.

� R.A. Baron (1989), Psychology-The Essential Science, Allyn & Bacon, p. 136.

� Fincham & Rhodes (2003), Principles of Organizational Behaviour, 3rd , Oxford University Press, p. 21.

� R. Feldman, Taâm lyù hoïc caên baûn, trang 215, NXB Vaên hoaù –Thoâng tin, 2004, baûn dòch cuûa Minh Ñöùc-Hoà Kim Chung.

� Steven Mc Shane & Tony Travaglione (2005), Organisational Behaviour on the Pacific Rim, McGraw-Hill Irwin, p.45.

� P.H. Miler, Caùc lyù thuyeát veà taâm lyù hoïc phaùt trieån, NXB Vaên hoaù –Thoâng tin, 2003 do Vuõ Thò Chín löôïc dòch) p. 204.

� Xem Davis & Newstrom (1985), Human Behavior at Work: Organizational Behavior, 7th, McGraw-Hill. Inc., p. 82.

� B. D. Smith, H.J. Vetter, sñd, p. 420.

� R. Feldman , sñd, p. 242.

� B. D. Smith, H.J. Vetter, sñd, p. 421.

� R. Wood & A. Bandura, Social Cognitive Theory, in Motivation and Leadership at Work, 6th ed. McGraw-Hill International Editions, 1996, p.86.

� R. Wood & A. Bandura, sñd, p.85.

� R. Feldman , sñd, pp. 266-267.

� Xem Gary Yukl (2006), Leadership in Organizations, p.136, 6th ed., Pearson Education, Inc.

PAGE

25