2 söï trôû laïi cuûa kinh teá hoïc suy thoaùi · all rights reserved. baûn tieáng vieät...

Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi2

3

SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA KINH TEÁ HOÏC SUY THOAÙIvaø cuoäc khuûng hoaûng naêm 2008


Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi vaø cuoäc khuûng hoaûng naêm 2008 - The return of Depression Economics and the crisis of 2008

Dòch töø nguyeân baûn tieáng Anh: The return of Depression Economics and the crisis of 2008, Paul Krugman.Copyright © 2009, 1999 by Paul KrugmanAll rights reserved.Baûn tieáng Vieät ñöôïc xuaát baûn theo nhöôïng quyeàn cuûa W. W Norton & Company, Inc.Baûn quyeàn tieáng Vieät © DT BOOKS.Coâng ty TNHH Saùch Daân Trí, 2009.

5

SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA KINH TEÁ HOÏC SUY THOAÙIvaø cuoäc khuûng hoaûng naêm 2008

The return ofDepression Economicsand the crisis of 2008

Ngöôøi dòch: Nguyeãn Döông HieáuNguyeãn Tröôøng Phuù

Ñaëng Nguyeãn Hieáu TrungNguyeãn Ngoïc Toaøn

NHAØ XUAÁT BAÛN TREÛ - DT BOOKS

PAUL KRUGMANNobel kinh teá naêm 2008

7

Paul Krugman nhaän giaûi Nobel Kinh teá naêm 2008. OÂng phuï traùch chuyeân muïc op-ed xuaát hieän hai laàn moät tuaàn treân tôø Thôøi baùo New York, ñoàng thôøi vieát

blog “Löông taâm cuûa moät ngöôøi töï do” (The conscience of a Liberal – teân blog laáy töø teân moät taùc phaåm khaùc cuûa oâng). Krugman töøng ñoaït giaûi “Phoùng vieân chuyeân muïc cuûa Naêm” (The Columnist of the Year) do taïp chí Editor and Publisher bình choïn. OÂng laø giaùo sö moân kinh teá vaø quan heä quoác teá taïi Ñaïi hoïc Princeton, saùng taùc vaø bieân taäp hôn 20 cuoán saùch, hôn 200 baøi vieát treân caùc taïp chí chuyeân ngaønh. Thoâng tin theâm veà Krugman coù theå xem ôû website www.krugmanonline.com.

VEà TAÙC gIAÛ

9

Paul Krugman, 55 tuoåi, ngöôøi Myõ, giaùo sö ñaïi hoïc Princeton, vöøa ñöôïc Haøn laâm vieän Khoa hoïc Thuïy Ñieån cho bieát laø seõ ñöôïc giaûi Nobel Kinh teá naêm

2008 (leã trao seõ vaøo thaùng 12), qua nhöõng ñoùng goùp cuûa oâng veà thuyeát thöông maïi vaø kinh teá ñòa lyù. Vieäc Krugman ñöôïc giaûi naøy khoâng gaây nhieàu ngaïc nhieân. Ñoái vôùi ña soá ñoàng nghieäp, oâng ñaõ naèm trong danh saùch “ñaùng ñöôïc Nobel” töø laâu. Tuy vaäy, cuõng coù vaøi lôøi ñaøm tieáu. Coù ngöôøi nhaéc laø, töø khoaûng möôøi naêm nay (töø khi oâng coäng taùc vôùi tôø New York Times) haàu nhö Krugman khoâng coù ñoùng goùp gì môùi (coù keû noùi moùc: UÛy ban Nobel ñaõ vi phaïm ñieàu leä laø chæ trao giaûi cho ngöôøi coøn soáng, vì “nhaø kinh teá Krugman” ñaõ qua ñôøi gaàn möôøi naêm roài!). Ngöôïc laïi, coù ngöôøi cho raèng, duø oâng coù xöùng ñaùng, trao gæaûi cho oâng naêm nay laø khoâng ñuùng luùc, ñaùng leõ neân ñôïi Bush heát nhieäm kyø, nhöõng coâng trình khoa

* Ñöôïc söï ñoàng yù cuûa Giaùo sö Traàn Höõu Duõng - Wright State University, DT Books ñaêng nguyeân vaên baøi vieát cuûa oâng, ñaõ ñöôïc giôùi thieäu treân trang web www.viet-studies.info, nhö moät lôøi giôùi thieäu chính thöùc veà Giaùo sö Paul Krugman.

PAUL KRUGMANNobel kinh teá naêm 2008 *


hoïc cuûa Krugman (moät ngöôøi cöïc löïc choáng Bush) seõ ñöôïc ñaùnh giaù khaùch quan hôn, vaø giaûi thöôûng seõ khoâng bò nghi ngôø laø caùch caùc giaùm khaûo Nobel möôïn Krugman ñeå laøm beõ maët Bush!

Duø sao thì Paul Krugman cuõng ñöôïc giaûi naêm nay, vaäy cuõng neân bieát veà hai ñoùng goùp, quaû laø quan troïng, maø oâng ñaõ ñöôïc tuyeân döông. Thöù nhaát laø caùi goïi laø “thuyeát thöông maïi môùi” (“new trade theory”) vaø thöù hai laø “kinh teá ñòa lyù môùi” (new economic geography).

1Tröôùc heát, neân bieát “thuyeát thöông maïi cuõ” noùi gì. Ñaây laø lyù thuyeát ñöôïc daïy trong caùc lôùp kinh teá nhaäp moân ôû haàu heát caùc ñaïi hoïc: Quoác gia naøy khaùc quoác gia kia veà naêng suaát cuûa töøng coâng nghieäp, vaø veà caùc nguoàn löïc (voán, lao ñoäng, v.v...) maø quoác gia aáy sôû höõu. Nhöõng khaùc bieät ñoù laø ñoäng cô cuûa thöông maïi. Chaúng haïn, quoác gia vuøng nhieät ñôùi thì troàng troït vaø xuaát khaåu chuoái, quoác gia vuøng oân ñôùi thì troàng troït vaø xuaát khaåu luùa mì; quoác gia coù lao ñoäng nhieàu hoïc vaán thì xuaát khaåu haøng coâng ngheä cao, coøn quoác gia maø lao ñoäng hoïc vaán keùm thì xuaát khaåu haøng coâng ngheä thaáp...

“Thuyeát thöông maïi môùi” phaùt sinh töø nhaän ñònh raèng, duø “thuyeát thöông maïi cuõ” soi saùng raát nhieàu cô caáu thöông maïi toaøn caàu, vaãn coøn moät soá hieän töôïng quan troïng maø noù khoâng giaûi thích ñöôïc. Khoái löôïng thöông maïi giöõa Phaùp vaø Ñöùc, chaúng haïn, laø raát cao, duø hai nöôùc khaù gioáng nhau veà taøi nguyeân cuõng nhö khí haäu. Maäu dòch giöõa Myõ vaø Canada cuõng theá. Hôn nöõa, haøng hoùa maø caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån buoân baùn vôùi nhau thöôøng laø cuøng moät thöù (chaúng haïn nhö Myõ xuaát khaåu oâtoâ maø cuõng nhaäp khaåu oâtoâ), chöù khoâng phaûi

11

luoân luoân xuaát khaåu thöù naøy, nhaäp khaåu thöù khaùc. (Neân ñeå yù raèng söï kieän naøy ñaõ ñöôïc phaùt giaùc töø thaäp kyû 1950, Krugman khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän thaáy.)

Tuy ñaõ coù moät soá lyù thuyeát giaûi thích hieän töôïng naøy (thöôøng ñöôïc goïi laø “thöông maïi noäi ngaønh” – intra-industy trade) nhöng haàu heát ñeàu vaù víu, tuøy tieän, chæ aùp duïng cho vaøi tröôøng hôïp thaät caù bieät. Ñoùng goùp to lôùn cuûa Krugman laø chöùng minh raèng “thöông maïi noäi ngaønh” hoaøn toaøn coù theå laø haäu quaû cuûa (söï ña daïng) chuûng loaïi saûn phaåm vaø ñaëc tính saûn xuaát. Cuï theå, coù khaù nhieàu saûn phaåm khoâng gioáng luùa mì, hoaëc chuoái (maø raát nhieàu nôi treân theá giôùi saûn xuaát ñöôïc), nhöng laïi gioáng loaïi maùy bay khoång loà (jumbo jet), maø chæ vaøi nôi treân theá giôùi saûn xuaát. Taïi sao? Lyù do chính laø moät soá coâng nghieäp coù ñaëc tính maø kinh teá hoïc goïi laø “tính tieát kieäm do quy moâ” (economies of scale): soá löôïng saûn xuaát caøng cao thì giaù phí bình quaân caøng thaáp. Ñoái vôùi loaïi haøng hoùa coù tính naøy thì theá giôùi chæ caàn vaøi cô xöôûng saûn xuaát laø ñuû. Nhöõng cô xöôûng naøy taát nhieân phaûi toïa laïc ôû nôi naøo ñoù, vaø quoác gia naøo “may maén” coù chuùng thì seõ xuaát khaåu nhöõng loaïi haøng aáy, coøn caùc quoác gia khaùc thì phaûi nhaäp khaåu töø hoï.

Caùch giaûi thích cuûa Krugman taát nhieân daãn ñeán caâu hoûi: Quoác gia naøo seõ laø nôi coù cô xöôûng saûn xuaát maùy bay, hoaëc moät loaïi maùy chuyeân duïng, hoaëc moät kieåu oâtoâ ñaëc bieät maø moät soá ngöôøi tieâu duøng khaép theá giôùi ñeàu muoán? “Thuyeát thöông maïi môùi” cuûa Krugman ñöa caâu traû lôøi, khaù baát ngôø vaø thuù vò: Ñieàu ñoù khoâng quan heä! Raát nhieàu loaïi haøng coù tính “tieát kieäm do quy moâ”; quoác gia naøo cuõng coù moät soá haøng nhö vaäy; moïi chi tieát khaùc (coù theå laø do tình côø cuûa lòch söû) ñeàu khoâng laø quan troïng! Quan troïng laø caùi böùc tranh

PAUL KRUGMAN - NOBEL KINH TEÁ NAÊM 2008


toaøn caûnh cuûa thöông maïi theá giôùi: Böùc tranh aáy ñöôïc ñònh ñoaït bôûi nhöõng yeáu toá nhö taøi nguyeân vaø khí haäu (nhö trong thuyeát thöông maïi “cuõ”), nhöng theâm vaøo ñoù laø raát nhieàu nhöõng chuyeân bieät hoùa caên cöù treân tính tieát kieäm do quy moâ, nhö thuyeát thöông maïi “môùi” vöøa cho thaáy. Ñoù laø lyù do taïi sao khoái löôïng thöông maïi toaøn caàu treân thöïc teá raát lôùn, nhaát laø giöõa nhöõng nöôùc khaù gioáng nhau, hôn laø khoái löôïng maø thuyeát thöông maïi “cuõ” (chæ caên cöù treân söï khaùc bieät taøi nguyeân vaø khí haäu) tieân ñoaùn.

2Khoaûng möôi naêm sau khi trình laøng “thuyeát thöông maïi môùi”, Krugman ñaët caâu hoûi: Ñieàu gì seõ xaûy ra neáu nhö vaøi (nhöng khoâng taát caû) nguoàn löïc kinh teá (cuï theå laø lao ñoäng vaø voán) coù theå di chuyeån töø nôi naøy ñeán nôi khaùc? Trong theá giôùi cuûa “thuyeát thöông maïi cuõ”, thöông maïi (hoaëc, noùi caùch caàu kyø, “söï löu ñoäng cuûa haøng hoùa”) coù theå ñöôïc thay theá baèng “söï löu ñoäng cuûa yeáu toá saûn xuaát”: neáu nhaø maùy vaø coâng nhaân coù theå töï do di chuyeån töø vuøng naøy sang vuøng khaùc, thì nhöõng nhaø maùy vaø coâng nhaân naøy seõ phaân taùn ñeán “gaàn” noâng daân, ñeå “toái thieåu hoùa” phí vaän chuyeån noâng phaåm laãn haøng coâng nghieäp. Song, trong theá giôùi “tieát kieäm do quy moâ” maø Krugman hình dung thì “hieäu öùng ly taâm” naøy (ñaåy caùc hoaït ñoäng kinh teá ra xa nhau) seõ gaëp söï ñoái khaùng cuûa “hieäu öùng höôùng taâm” keùo nhöõng hoaït ñoäng aáy ñeán nhöõng thò tröôøng lôùn. Hieäu öùng höôùng taâm naøy coù khuynh höôùng taäp trung hoùa caùc hoaït ñoäng kinh teá. Laáy tröôøng hôïp vua oâtoâ Henry Ford vaø kieåu xe “Model T” noåi tieáng, laøm thí duï. Ford coù theå xaây nhieàu nhaø maùy raûi raùc khaép nöôùc Myõ ñeå gaàn khaùch haøng. Tuy nhieân, oâng saùng suoát tieân ñoaùn raèng duø phí

13

chuyeân chôû ñeán khaùch haøng coù laø cao neáu taäp trung saûn xuaát ôû chæ moät nhaø maùy ôû bang Michigan, taäp trung nhö theá seõ cho pheùp oâng khai thaùc “tieát kieäm do quy moâ”, phí saûn xuaát seõ raát thaáp, vaø roát cuoäc thì giaù baùn seõ reû hôn laø saûn xuaát ôû nhieàu nhaø maùy nhoû, duø gaàn khaùch haøng.

Taát nhieân, seõ coù caâu hoûi: neáu taäp trung saûn xuaát vaøo moät soá ít ñòa phöông ñeå taän duïng tieát kieäm do quy moâ thì neân choïn nhöõng ñòa phöông naøo? Krugman traû lôøi: ñoù laø nhöõng ñòa phöông coù saün moät thò tröôøng lôùn – töùc laø nhöõng ñòa phöông maø caùc nhaø saûn xuaát khaùc cuõng ñaõ choïn ñeå saûn xuaát haøng cuûa hoï! Qua thôøi gian, neáu löïc höôùng taâm naøy ñuû maïnh, chuùng ta seõ coù moät hieäu öùng tích luõy: nhöõng vuøng, do moät tình côø lòch söû naøo ñoù, laø nôi ñaàu tieân coù nhöõng trung taâm saûn xuaát thì nhöõng vuøng aáy seõ thu huùt theâm caùc nhaø saûn xuaát, trôû thaønh trung taâm kinh teá, trong luùc nhöõng vuøng khaùc trôû thaønh “ngoaïi vi”. Chính vì theá maø, theo Krugman, cho ñeán gaàn ñaây, haàu heát coâng nghieäp cuûa Myõ ñeàu naèm trong moät “voøng ñai” ñòa lyù töông ñoái heïp, traûi töø mieàn Taân Anh Caùt Lôïi (New England) ñeán vuøng Trung Taây (Midwest) cuûa quoác gia naøy. Töông töï, Krugman noùi caùch aán töôïng: 60 trieäu ngöôøi Myõ soáng doïc bôø bieån mieàn Ñoâng chaúng phaûi vì so vôùi nôi khaùc thì phong caûnh ôû ñaây höõu tình hôn, hoaëc khí haäu deã chòu hôn (traùi laïi laø khaùc!), song moãi ngöôøi soáng ôû ñaây vì 60 trieäu ngöôøi khaùc cuõng soáng ôû ñaây.

Vôùi cuøng moät loâgíc, Krugman giaûi thích taïi sao moät soá coâng nghieäp naøo ñoù taäp trung ôû moät ñòa phöông nhaát ñònh, duø raèng trong tröôøng hôïp naøy thì caùi loâgíc seõ dính líu ñeán nhöõng yeáu toá nhö: ôû ñòa phöông aáy soá lao ñoäng chuyeân moân veà moät ngaønh naøo ñoù thì ñaëc bieät huøng haäu, hoaëc laø ôû nôi aáy coù nhieàu nguoàn cung caáp moät loaïi ñaàu vaøo maø nôi khaùc khoâng coù.



Coù theå hoûi theâm: Ñieàu gì quyeát ñònh moät coâng nghieäp ñònh cö ôû nôi naøo? Traû lôøi: Thöôøng, laø moät ngaãu nhieân! Ví duï nhö thung luõng Silicon (Silicon Valley, trung taâm coâng nghieäp ñieän töû cuûa Myõ) sôû dó ñöôïc nhö ngaøy nay cuõng vì hai chaøng William Hewlett vaø David Packard (saùng laäp vieân ñaïi coâng ty Hewlett-Packard), taån maån rò moï trong gara cuûa hoï ôû moät ngoâi nhaø vuøng ñoù... Moät ví duï khaùc: Thaønh phoá New York laø thuû phuû ñoà may maëc cuûa nöôùc Myõ, phaàn lôùn laø vì soá löôïng maäu dòch veà haøng vaûi ñaõ saün coù ôû ñaây, vaø vì ñoâng ñaûo khaùch haøng ñang soáng ôû thaønh phoá (lôùn nhaát nöôùc Myõ) naøy.

3Ngaøy nay, haàu nhö ai trong giôùi kinh teá cuõng chaáp nhaän caên baûn cuûa thuyeát “thöông maïi môùi” vaø thuyeát “ñòa lyù kinh teá” nhö laø hieån nhieân. Nhöng tröôùc Krugman thì nhöõng caùch moâ taû naøy raát laø xa laï (moät ngoaïi leä: hình nhö Paul Samu-elson, “tröôûng laõo” kinh teá gia Myõ, ngöôøi Myõ ñaàu tieân ñöôïc Nobel kinh teá, cuõng ñaõ nghó ñeán vai troø cuûa tieát kieäm do quy moâ trong thöông maïi, duø nhaø kinh teá naøy khoâng khai trieån theâm). Thieân taøi cuûa Krugman laø nhaän ra, tröôùc moïi ngöôøi, coát tính cuûa moät hieän töôïng kinh teá quan troïng, roài duøng moät moâ hình cöïc kyø ñôn giaûn (nhöng khoâng quaù ñôn giaûn!) ñeå phaân tích noù, trình baøy noù moät caùch thaät deã hieåu, môû ñöôøng cho haøng traêm nhaø kinh teá khaùc (trong ñoù coù ngöôøi vieát baøi naøy!) theo chaân oâng, khai trieån theâm moâ hình aáy. Krugman cuõng ñaõ may maén vaøo ngheà ñuùng luùc kinh teá hoïc coù nhieàu tieán boä khaùc maø oâng coù theå söû duïng trong moâ hình cuûa oâng (ví duï nhö tieáp caän aùp duïng thuyeát troø chôi trong caùc phaân tích veà caïnh tranh coâng nghieäp, hay “haøm tieâu duøng” cöïc kyø giaûn dò, nhöng suùc tích, cuûa Avinash Dixit

15

vaø Joseph Stiglitz – töø moät lyù thuyeát noåi tieáng cuûa Kelvin Lancaster – theo ñoù ngöôøi tieâu duøng khoâng chæ ham muoán soá löôïng (nhieàu) vaø chaát löôïng (cao) cuûa moät loaïi haøng maø coøn öa chuoäng söï ña loaïi cuûa haøng hoùa nöõa).

Nhöõng lyù thuyeát treân ñaây cuûa Krugman coù aùp duïng naøo cho chính saùch kinh teá? Chính Krugman cuõng nhìn nhaän raèng ñieàu naøy khoâng laø roõ raøng. Khi môùi xuaát hieän thì “thuyeát thöông maïi môùi” thöôøng ñöôïc xem laø cho nhaø nöôùc moät lyù do ñeå can thieäp vaøo thöông maïi (cuï theå laø baûo hoä nhöõng coâng nghieäp coù tính tieát kieäm do quy moâ), thaäm chí noù ñaõ ñöôïc nhieàu coâng ty vieän daãn ñeå bieän hoä cho yeâu caàu nhaø nöôùc giuùp ñôõ. (Trong thôøi kyø naøy, Krugman raát “ñaét soâ”, ñöôïc caùc coâng ty môøi ñi dieãn thuyeát moïi nôi, traû tieàn khaù soäp!). Tuy nhieân, daàn daø Krugman vaø nhöõng ngöôøi coù ñoùng goùp vaøo thuyeát naøy (nhö James Brander, Barbara Spencer, Anthony Venables...) ñaâm “hoaûng” veà söï laïm duïng maø caùc coâng ty duøng thuyeát cuûa hoï ñeå yeâu caàu chính phuû taøi trôï, baûo hoä. Hoï phaûi quay ra vieát nhieàu baøi ñeå “thanh minh”. Chaúng haïn, hoï caûnh baùo raèng nhaø nöôùc caàn xaùc ñònh aûnh höôûng cuûa chính saùch baûo hoä moät coâng nghieäp ñeán nhöõng coâng nghieäp khaùc (giuùp caùi naøy coù theå haïi caùi kia), hoaëc laø vaïch roõ raèng coâng cuï baûo hoä (neáu quyeát ñònh laø seõ baûo hoä) tuøy vaøo caùch maø caùc coâng ty caïnh tranh vôùi nhau (caïnh tranh baèng giaù caû thì khaùc caïnh tranh baèng soá löôïng, chaúng haïn), vaø nhieàu ñieàu khoù tieân lieäu khaùc. Ñaøng khaùc, thuyeát thöông maïi môùi cuõng coù theå ñöôïc duøng ñeå chöùng minh lôïi ích cuûa töï do maäu dòch, bôûi vì thöông maïi treân cô sôû naøy seõ ñem ñeán cho ngöôøi tieâu duøng nhieàu chuûng loaïi haøng hoùa hôn. Noùi chung, Krugman tin raèng tuy baûo hoä coù theå coù ích treân lyù thuyeát nhöng treân thöïc teá thì caùi lôïi cuûa baûo hoä haàu nhö



luoân luoân baát caäp haïi. Theo Krugman, nhöõng coâng trình cuûa oâng veà thöông maïi vaø ñòa lyù nhö toùm löôïc treân ñaây laø ñeå gia taêng kieán thöùc cuûa chuùng ta veà theá giôùi thöïc teá, khoâng coù moät duïng yù chính trò naøo.

Moät chi tieát khaù thuù vò laø ngöôøi uûng hoä Krugman maïnh meõ nhaát (ñaõ vaän ñoäng ñeå New York Times môøi Krugman veà coäng taùc) chính laø Thomas Friedman, noåi tieáng vôùi yù nieäm “theá giôùi phaúng”. Oaùi oaêm laø, theo lyù thuyeát ñòa lyù cuûa Krugman thì toaøn caàu hoùa seõ laøm theá giôùi ... keùm phaúng: chính tieán trình naøy seõ cuûng coá vai troø cuûa nhöõng “thaønh phoá toaøn caàu” nhö New York, Luaân Ñoân... vì leõ ngaøy caøng deã cho nhöõng thaønh phoá naøy buoân baùn vôùi caû theá giôùi.

4 Tuy khoâng ñöôïc UÛy ban Nobel chính thöùc tuyeân döông, hai laõnh vöïc nghieân cöùu khaùc cuûa Krugman cuõng coù nhieàu daáu aán ñaùng keå, ñoù laø nhöõng phaân tích cuûa oâng veà khuûng hoaûng tieàn teä vaø veà söï phaân boá thu nhaäp ôû Myõ. Veà khuûng hoaûng tieàn teä thì oâng laø trong soá ít ngöôøi baøo chöõa quyeát ñònh kieåm soaùt ngoaïi hoái cuûa thuû töôùng (luùc aáy) Mahathir cuûa Malaysia, thay vì nghe lôøi IMF, trong cuoäc khuûng hoaûng taøi chính Ñoâng AÙ naêm 1997. Coøn veà vaán ñeà phaân boá thu nhaäp ôû Myõ thì phe baûo thuû luoân luoân phuû nhaän laø söï cheânh leäch trong phaân boá naøy ngaøy caøng taêng, vaø hoï cho raèng neáu coù taêng thì cuõng laø do nhöõng yeáu toá khaùch quan, cuï theå laø tieán boä coâng ngheä. Krugman maïnh meõ phaûn baùc yù kieán naøy. Döïa vaøo nhöõng con soá thoáng keâ khoù choái caõi, oâng chöùng minh raèng hoá cheânh leäch thu nhaäp ôû Myõ phaàn lôùn laø haäu quaû cuûa chính saùch cuûa ñaûng Coäng Hoøa, nhaát laø vaøo thôøi toång thoáng Reagan.

17

5 Trong nhöõng nhaø kinh teá ñöôïc Nobel töø tröôùc ñeán nay, coù leõ Paul Krugman laø ngöôøi ñöôïc bieát nhieàu nhaát ngoaøi giôùi kinh teá, qua hai baøi bình luaän maø oâng vieát haøng tuaàn cho tôø New York Times vaøo thöù hai vaø thöù saùu, vaø cuï theå laø söï coâng kích kòch lieät chính saùch cuûa Bush noùi rieâng vaø ñaûng Coäng Hoøa noùi chung. Coù theå noùi laø trong giôùi bình luaän gia, oâng laø caùi gai khoù chòu nhaát trong maét cuûa Bush vaø ñaûng Coäng Hoøa. Tuy nhieân, lieân heä giöõa Krugman vaø phe phoùng khoaùng (choáng Bush) cuõng coù nhieàu “phöùc taïp”. Vaøo giöõa thaäp nieân 1990, oâng vieát moät soá baøi baùo, cöïc löïc chæ trich (ñoâi khi hôi cao ngaïo) nhöõng nhaø kinh teá maø oâng cho laø “ñem kinh teá ñi baùn daïo”. Duø coù hoïc vò cao, daïy tröôøng danh tieáng, song, theo Krugman, nhöõng ngöôøi naøy duøng nhöõng laäp luaän loûng leûo, lyù thuyeát loãi thôøi, thaäm chí sai laàm, ñeå bieän hoä cho nhöõng muïc tieâu chính trò, hoaëc chæ ñeå kieám tieàn hay vì haùo danh. Khoâng may, trong soá nhöõng ngöôøi maø oâng chæ trích laïi laø nhöõng nhaân vaät phoùng khoaùng coù haïng (nhö Lester Thurow, Robert Kuttner, Robert Reich, Laura Tyson) ñöôïc nhieàu ngöôøi meán moä. Song, cuõng phaûi noùi, töø khi vieát thöôøng xuyeân cho New York Times thì Krugman coù veû “ñieàm ñaïm” hôn ñoái vôùi ngöôøi cuøng phe phoùng khoaùng (coù theå vì ñoâi khi chính Krugman cuõng bò caùo buoäc laø “ñem kinh teá ñi baùn daïo”!). Nhöng roài gaàn ñaây, trong giai ñoaïn baàu cöû sô boä cuûa ñaûng Daân Chuû, Krugman laïi laøm nhieàu ngöôøi trong haøng nguõ phoùng khoaùng “nhöùc ñaàu” vì oâng kòch lieät uûng hoä baø Hillary Clinton, ñeán ñoä laém khi naëng lôøi vôùi phe uûng hoä Barack Obama, cho laø hoï quaù meâ muoäi!



6Paul Krugman sinh tröôûng ôû Long Island (keá caän thaønh phoá New York). Thuôû nhoû, oâng meâ truyeän khoa hoïc giaû töôûng cuûa Isaac Asimov (coù leõ ñaây laø lyù do oâng vieát moät baøi ñuøa “lyù thuyeát thöông maïi giöõa caùc ngoâi sao” (theory of interstellar trade) khi coøn laø sinh vieân). Sau khi laáy tieán só ôû Vieän Coâng ngheä Massachusetts (MIT) naêm 1977, oâng daïy ôû Yale, MIT, Stanford, trôû laïi MIT, vaø töø naêm 2000 veà truï trì ôû Princeton, do lôøi môøi cuûa Ben Bernanke (hieän laø chuû tòch Heä thoáng Döï tröõ Lieân bang cuûa Myõ) luùc aáy laø chuû nhieäm khoa kinh teá ôû tröôøng ñaïi hoïc naøy. OÂng cuõng coù laøm vieäc vaøi naêm trong chính phuû (vaøo thôøi Reagan, cuøng nhoùm vôùi Lawrence Summers, do Martin Felstein môøi veà laøm trong Hoäi ñoàng Coá vaán Kinh teá). Naêm 1991 oâng ñöôïc huy chöông John Bates Clark cuûa Hieäp hoäi Kinh teá Hoa Kyø. Ñaây laø moät huy chöông raát coù uy tín, ñöôïc trao hai naêm moät laàn cho moät kinh teá gia döôùi 40 tuoåi, vaø thöôøng ñöôïc xem laø daáu hieäu cuûa “töông lai Nobel”. Krugman cuõng coù vieát hai cuoán saùch giaùo khoa baùn raát chaïy, moät cuoán veà kinh teá quoác teá maø ñoàng taùc giaû laø Maurice Obstfield, moät cuoán veà kinh teá nhaäp moân vieát chung vôùi baø Robin Wells. Baø naøy laø vôï keá cuûa Krugman.

Traàn Höõu DuõngDayton, 25/10/2008

19

1 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” 27

2 KHUÛNG HOAÛNG TAÏI CHAÂU MYÕ LATINH –

LÔØI CAÛNH BAÙO BÒ PHÔÙT LÔØ 53

3 CAÙI BAÃY KINH TEÁ CUÛA NHAÄT BAÛN 84

4 SÖÏ SUÏP ÑOÅ CUÛA CHAÂU AÙ 112

5 CHÍNH SAÙCH SAI LAÀM 143

6 NHÖÕNG OÂNG CHUÛ CUÛA VUÕ TRUÏ 165

7 GREENSPAN VAØ BONG BOÙNG TAØI SAÛN 191

8 HEÄ THOÁNG NGAÂN HAØNG SONG SONG 207

9 KHUÛNG HOAÛNG 222

10 SÖÏ TRÔÛ LAÏI CUÛA KINH TEÁ HOÏC SUY THOAÙI 241

Muïc luïc

21

Ña soá caùc nhaø kinh teá, trong möùc ñoä maø hoï suy nghó veà ñeà taøi naøy, ñeàu cho raèng cuoäc Ñaïi suy thoaùi cuûa thaäp nieân 1930 chæ laø moät thaûm hoïa vu vô vaø voâ côù.

Phaûi chi Herbert Hoover (1) khoâng coá gaéng caân baèng ngaân saùch trong boái caûnh kinh teá suy thoaùi; phaûi chi Cuïc Döï tröõ Lieân bang khoâng baûo veä cheá ñoä baûn vò vaøng baát chaáp caùi giaù phaûi traû laø neàn kinh teá quoác noäi; phaûi chi ngöôøi ta cung caáp thanh khoaûn cho caùc ngaân haøng gaëp khoù khaên ñeå laøm dòu söï sôï haõi trong heä thoáng ngaân haøng nhöõng naêm 1930-31… thì vuï suïp ñoå cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn naêm 1929 cuõng chæ daãn tôùi moät cuoäc suy thoaùi bình thöôøng, khoâng ñaùng ñeå yù vaø chaéc chaén seõ rôi vaøo queân laõng. Do caùc nhaø kinh teá vaø nhöõng nhaø laøm chính saùch ñaõ “thuoäc baøi”

1. Toång thoáng thöù 31 cuûa Myõ, nhieäm kyø 1929-1933; tröôùc ñoù laø Boä tröôûng Thöông maïi (1921-1928)

gIÔÙI THIEäU


– chaúng haïn seõ khoâng coù oâng boä tröôûng taøi chính naøo daùm laëp laïi gioïng ñieäu cuûa Andrew Mellon (2) trong lôøi khuyeân kheùt tieáng “loaïi boû vaø thanh lyù heát caùc lao ñoäng, caùc chöùng khoaùn, nhöõng noâng traïi, baát ñoäng saûn … baát cöù thöù gì keùm hieäu quaû vaø ñoäc haïi ra khoûi heä thoáng kinh teá” – döôøng nhö moät cuoäc Ñaïi suy thoaùi töông töï seõ khoâng bao giôø coù cô may xaûy ra nöõa.

Lieäu ñieàu naøy coù ñuùng hay khoâng? Cuoái thaäp nieân 1990 moät loaït neàn kinh teá chaâu AÙ – nhöõng neàn kinh teá chieám moät phaàn tö saûn löôïng cuûa kinh teá toaøn caàu, vôùi daân soá côõ baûy traêm trieäu ngöôøi – ñaõ traûi qua moät ñôït suy thoaùi coù nhöõng neùt töông ñoàng moät caùch ñaùng sôï vôùi cuoäc Ñaïi suy thoaùi naêm naøo. Vaø cuõng nhö cuoäc Ñaïi suy thoaùi, cuoäc khuûng hoaûng laàn naøy cuõng ñoät ngoät xuaát hieän nhö tieáng seùt giöõa baàu trôøi xanh; trong khi caùc chuyeân gia vaãn khaêng khaêng döï ñoaùn kinh teá tieáp tuïc taêng tröôûng ngay khi suy thoaùi ñaõ manh nha heù loä. Nhö thaäp nieân 1930, nhöõng “phöông thuoác” kinh teá truyeàn thoáng toû ra khoâng hieäu quaû, ñoâi khi coøn phaûn taùc duïng. Khi nghó ñeán vieäc lòch söû u aùm ñoù ñang laëp laïi, döôøng nhö ai trong chuùng ta cuõng phaûi ruøng mình!

Ñoù chính laø caûm giaùc cuûa toâi luùc naøy. AÁn baûn ñaàu tieân cuûa cuoán saùch treân tay caùc baïn ñaõ ñöôïc hình thaønh ñeå traû lôøi cho cuoäc khuûng hoaûng kinh teá chaâu AÙ nhöõng naêm 1990. Hoài ñoù, trong khi moät soá ngöôøi xem ñaây laø moät hieän töôïng thuaàn tuùy chaâu AÙ, toâi ñaõ cho raèng ñaây laø moät ñieàm baùo chaúng laønh cho taát caû chuùng ta, laø moät caûnh baùo cho thaáy caùc vaán ñeà cuûa kinh teá hoïc suy thoaùi (depression economics) chöa heà

2 Boä tröôûng Taøi chính Myõ töø 1921 ñeán 1932, noåi tieáng vôùi quan ñieåm cöùng raén trong thôøi suy thoaùi, chaúng haïn töø choái bôm thanh khoaûn cho caùc ngaân haøng yeáu, töø choái bôm theâm tieàn maët vaøo neàn kinh teá v.v…

23

bieán maát trong thôøi hieän ñaïi. Ñaùng buoàn thay, nhöõng ñieàu toâi ñaõ lo ngaïi hoùa ra laïi laø ñuùng. Khi aán baûn môùi cuûa cuoán saùch naøy ra ñôøi, ña phaàn theá giôùi (trong ñoù coù caû nöôùc Myõ) ñang phaûi vaät loän vôùi khuûng hoaûng kinh teá vaø taøi chính. Cuoäc khuûng hoaûng naøy thaäm chí, so vôùi khuûng hoaûng kinh teá chaâu AÙ thaäp nieân 1990, coøn töông ñoàng hôn nhieàu vôùi thôøi Ñaïi suy thoaùi.

Nhöõng vaán ñeà kinh teá maø chaâu AÙ traûi qua moät thaäp kyû tröôùc ñaây, cuõng nhö nhöõng gì maø chuùng ta ñang ñoái maët hieän nay, hoùa ra laïi chính laø nhöõng gì ngöôøi ta töôûng raèng ñaõ hoïc ñöôïc caùch phoøng ngöøa hieäu quaû. Trong thôøi kyø ñen toái tröôùc ñaây, nhöõng neàn kinh teá lôùn vaø phaùt trieån vôùi nhöõng chính phuû oån ñònh nhö nöôùc Anh hoài thaäp nieân 1920 coù theå khoâng tìm ra lôøi giaûi ñaùp cho nhöõng thôøi kyø ñình ñoán vaø giaûm phaùt keùo daøi; song trong giai ñoaïn giöõa John Maynard Keynes vaø Milton Friedman, chuùng ta ñaõ töøng nghó raèng mình ñaõ hoïc ñöôïc caùch ngaên ngöøa hieäu quaû nhöõng khuûng hoaûng töông töï. Tröôùc kia nhöõng neàn kinh teá nhoû nhö nöôùc AÙo hoài naêm 1931 töøng phaûi chòu phoù maëc soá phaän cho nhöõng côn thuûy trieàu taøi chính vaø khoâng theå töï quyeát ñònh vaän meänh kinh teá cuûa mình; nhöng ngaøy nay nhöõng chuyeân gia ngaân haøng vaø vieân chöùc chính phuû daøy daïn kinh nghieäm (ñoù laø chöa keå ñeán Quyõ Tieàn teä quoác teá IMF) ñöôïc cho laø hoaøn toaøn coù khaû naêng daøn xeáp nhöõng goùi giaûi cöùu höõu hieäu, coù theå khoáng cheá deã daøng nhöõng cuoäc khuûng hoaûng tröôùc khi chuùng kòp lan roäng. Chính phuû Myõ nhöõng naêm 1930-31 coù theå chæ bieát khoanh tay ñöùng nhìn heä thoáng ngaân haøng trong nöôùc suïp ñoå, nhöng trong thôøi hieän ñaïi, baûo hieåm tieàn göûi vaø vieäc Cuïc Döï tröõ Lieân bang saün saøng bôm tieàn maët cho caùc ñònh cheá taøi chính gaëp khoù khaên ñöôïc ngöôøi ta kyø voïng coù theå ngaên

GIÔÙI THIEÄU


chaën nhöõng caûnh töôïng töông töï. Taát nhieân chaúng ai nghó raèng nhöõng quan ngaïi veà kinh teá ñaõ ñi qua, song chuùng ta ñeàu chaéc chaén raèng duø coù gaëp phaûi baát kyø vaán ñeà gì trong töông lai, thì chuùng cuõng chaúng theå coù neùt gì töông ñoàng vôùi nhöõng khuûng hoaûng thôøi 1920 vaø 1930 caû.

Tuy nhieân, leõ ra moät thaäp nieân tröôùc ñaây chuùng ta ñaõ phaûi nhaän ra raèng söï töï tin noùi treân ñaõ ñöôïc ñaët nhaàm choã. Gaàn suoát thaäp nieân 1990, nöôùc Nhaät rôi vaøo moät caùi baãy kinh teá, voán chaúng xa laï gì vôùi Keynes vaø nhöõng ngöôøi cuøng thôøi vôùi oâng. Trong khi ñoù, moät soá neàn kinh teá nhoû hôn taïi chaâu AÙ ñaõ rôi toõm töø ñænh cao taêng tröôûng xuoáng vöïc saâu thaûm hoïa chæ sau moät ñeâm – vaø caâu chuyeän buoàn cuûa hoï raát gioáng vôùi nhöõng gì ñaõ dieãn ra hoài thaäp nieân 1930.

Vaøo thôøi gian ñoù, toâi coù suy nghó nhö sau: nhöõng gì xaûy ra gioáng nhö moät loaøi vi khuaån gaây beänh dòch cheát ngöôøi ñaõ ñöôïc y hoïc khoáng cheá moät thôøi gian daøi, nay baát thaàn xuaát hieän trôû laïi döôùi moät daïng thöùc môùi, maø khoâng moät daïng khaùng sinh thoâng thöôøng naøo coù khaû naêng ngaên chaën. Trong phaàn giôùi thieäu cho aán baûn ñaàu tieân cuûa cuoán saùch naøy, toâi ñaõ vieát nhö sau: “Cho ñeán nay môùi chæ coù moät soá ít ngöôøi laø naïn nhaân cuûa gioáng vi khuaån môùi naøy; song thaät laø khôø khaïo neáu nhöõng ai chöa bò beänh khoâng chòu tìm ra nhöõng phöông thuoác hay cô cheá phoøng beänh môùi baèng baát cöù giaù naøo; ñieàu ñoù seõ bieán hoï thaønh nhöõng naïn nhaân keá tieáp cuûa beänh dòch!”.

Vaâng, ñuùng laø chuùng ta ñaõ khôø khaïo, thaäm chí ngu ngoác. Vaø hoâm nay beänh dòch ñang hoaønh haønh treân ñaàu chuùng ta.

Ña phaàn cuoán saùch naøy daønh ñeå vieát veà cuoäc khuûng hoaûng kinh teá chaâu AÙ thaäp nieân 1990, caùi hoùa ra laø “ñôït toång dieãn taäp” cho cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu ñang dieãn ra hieän nay.

25

Tuy nhieân, toâi cuõng boå sung khaù nhieàu taøi lieäu môùi, trong noã löïc giaûi thích baèng caùch naøo maø nöôùc Myõ hoâm nay rôi vaøo tình caûnh nhö nöôùc Nhaät möôøi naêm tröôùc ñaây; baèng caùch naøo maø Iceland hoâm nay gioáng Thaùi Lan tröôùc kia; vaø baèng caùch naøo maø nhöõng quoác gia töøng bò khuûng hoaûng möôøi naêm tröôùc kinh haõi nhaän ra moät laàn nöõa hoï laïi ñang ñöùng beân bôø vöïc thaúm…

Veà cuoán saùch naøy

Toâi xin noùi ngay töø ñaàu raèng veà baûn chaát maø noùi, ñaây laø moät cuoán saùch phaân tích. Theo ñoù, toâi khoâng noùi quaù nhieàu veà “caùi ñaõ xaûy ra” baèng vieäc noùi veà lyù do taïi sao moïi vieäc ñaõ xaûy ra nhö vaäy. Toâi tin raèng ñieàu quan troïng laø hieåu ñöôïc baèng caùch naøo thaûm hoïa ñaõ coù theå xaûy ra, laøm sao nhöõng naïn nhaân cuûa noù coù theå “soáng soùt”, cuõng nhö caùch thöùc phoøng ngöøa thaûm hoïa trong töông lai. Ñieàu naøy coù nghóa muïc tieâu sau cuøng cuûa cuoán saùch laø, nhö ngöôøi ta hay noùi trong caùc tröôøng kinh doanh, phaùt trieån lyù thuyeát töø tình huoáng thöïc teá – hay noùi caùch khaùc, tìm ra caùch thöùc suy nghó vaø lyù giaûi taát caû nhöõng hieän töôïng naøy.

Tuy nhieân, toâi cuõng coá gaéng traùnh laøm cho cuoán saùch trôû thaønh moät söï trình baøy khoâ khan veà lyù thuyeát. Khoâng coù nhöõng phöông trình, nhöõng bieåu ñoà bí hieåm, vaø (toâi hy voïng) cuõng khoâng coù caû nhöõng thuaät ngöõ chuyeân ngaønh quaù ö khoù hieåu. Laø moät nhaø kinh teá coù teân tuoåi, toâi hoaøn toaøn coù khaû naêng vieát ra nhöõng ñieàu khoù hieåu tôùi möùc … khoâng ai ñoïc noåi. Thöïc ra maø noùi, nhöõng taøi lieäu khoâng-ai-ñoïc-noåi ñoù (nhöõng taøi lieäu chuyeân ngaønh kinh teá vôùi ñaày nhöõng thuaät

GIÔÙI THIEÄU


ngöõ – ND) cuûa chính toâi vaø nhieàu ngöôøi khaùc ñaõ ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc giuùp toâi ñi ñeán nhöõng keát luaän trong cuoán saùch naøy. Tuy nhieân, ñieàu maø theá giôùi hieän ñang caàn laø moät caùch haønh ñoäng khoân ngoan vaø coù hieåu bieát. Maø ñeå coù ñöôïc caùch haønh ñoäng ñoù, caùc yù töôûng phaûi ñöôïc trình baøy baèng ngoân ngöõ sao cho deã ñoïc deã hieåu vôùi nhöõng ai lieân quan, chöù khoâng chæ giôùi haïn trong nhöõng oâng tieán só veà Kinh teá hoïc. Nhöõng phöông trình vaø bieåu ñoà roái raém khoù hieåu noùi treân chaúng qua chæ ñoùng vai troø laøm giaøn giaùo trong vieäc xaây moät toøa laâu ñaøi tri thöùc. Moät khi toøa laâu ñaøi ñaõ ñöôïc xaây tôùi moät möùc naøo ñoù, ngöôøi ta seõ dôõ boû giaøn giaùo kia ñi, nhöõng gì coøn laïi chæ laø ngoân ngöõ giaûn dò vaø deã hieåu.

Ngoaøi ra, duø muïc tieâu sau cuøng cuûa cuoán saùch laø phaân tích (analytical), ña phaàn noäi dung laïi bao goàm loái vaên keå chuyeän (narrative). Moät phaàn laø vì thöù töï tröôùc sau cuûa caùc söï kieän (ôû ñaây coù theå xem nhö coát truyeän) laø moät minh chöùng quan troïng cho yù nghóa vaø tính chính xaùc cuûa lyù thuyeát ñeà ra (chaúng haïn, quan ñieåm “chính thoáng” veà khuûng hoaûng kinh teá xem khuûng hoaûng laø moät hình phaït ñích ñaùng daønh cho moät soá neàn kinh teá, ñaõ khoâng theå ñöôïc bieän minh khi ñoái maët vôùi thöïc teá: vaøi neàn kinh teá coù veû ngoaøi raát khaùc bieät cuøng gaëp khuûng hoaûng trong vaøi thaùng gaàn nhau – moät söï truøng hôïp ñaëc bieät thuù vò!). Ngoaøi ra, toâi cuõng nhaän ra raèng caùc söï kieän noái tieáp nhau cuõng cung caáp boái caûnh caàn thieát cho caùc noã löïc tìm hieåu vaø giaûi thích cuûa toâi, vaø raèng khoâng phaûi ai cuõng coù ñieàu kieän theo doõi saâu saùt nhöõng söï kieän ñaëc bieät kòch tính trong möôøi taùm thaùng vöøa qua. Cuõng nhö ít ai nhôù chính xaùc nhöõng gì Thuû töôùng Mahathir phaùt bieåu taïi Kuala Lumpur hoài thaùng 8 naêm 1997 vaø lieân heä chuùng vôùi nhöõng gì Donald Tsang ñaõ laøm ôû Hongkong moät naêm

27

sau ñoù! Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy, nhöõng caâu chuyeän ñöôïc keå trong cuoán saùch naøy seõ giuùp caùc baïn cuøng hoài töôûng laïi vaø suy ngaãm.

Toâi cuõng xin noùi ñoâi lôøi veà phong caùch trình baøy cuûa mình. Caùc taùc gia veà kinh teá hoïc khi vieát veà nhöõng ñeà taøi nghieâm troïng vaø to lôùn thöôøng bò caùm doã söû duïng nhöõng ngoân töø vaø caùch trình baøy quaù söùc trònh troïng, töï ñeà cao. Khoâng phaûi yù toâi noùi nhöõng vaán ñeà lieân quan ôû ñaây khoâng quan troïng, ngöôïc laïi laø khaùc, ñoâi khi chuùng laø nhöõng vaán ñeà sinh töû. Duø vaäy, caùc chuyeân gia kinh teá raát thöôøng nghó raèng do vaán ñeà maø hoï trình baøy vaø xem xeùt laø nghieâm troïng, lôùn lao, caùch tieáp caän noù cuõng phaûi heát söùc nghieâm trang, theo kieåu “vaán ñeà lôùn – töø ngöõ lôùn”, tuyeät ñoái traùnh nhöõng töø ngöõ vaø caùch dieãn ñaït boâng lôn, thoaûi maùi, khoâng trang troïng. Tuy nhieân, chuùng ta ñeàu ñaõ töøng thaáy raèng ñeå coù theå naém baét vaø hieåu ñöôïc caùc hieän töôïng môùi vaø laï, ngöôøi ta phaûi saün saøng ñeå coù theå “chôi” vôùi caùc yù töôûng. Toâi duøng ñoäng töø “chôi” ôû ñaây moät caùch raát coù suy nghó: nhöõng ngöôøi quaù ö trònh troïng, nghieâm tuùc vaø thieáu oùc khoâi haøi, seõ chaúng bao giôø coù theå ñöa ra nhöõng kieán giaûi môùi meû, veà kinh teá hoïc hay baát cöù lónh vöïc naøo cuõng vaäy. Chaúng haïn haõy nghe toâi phaùt bieåu “Nhaät Baûn ñang chòu thieät haïi töø söï khoâng theå thích nghi vaø ñieàu chænh veà baûn chaát, do moâ hình taêng tröôûng laáy Nhaø nöôùc laøm trung taâm cuûa hoï daãn tôùi söï cöùng nhaéc veà cô cheá”. Roõ raøng toâi chaúng dieãn taû hay “noùi” ñöôïc ñieàu gì caû, coù chaêng chæ taïo cho caùc baïn caûm giaùc raèng vaán ñeà toâi ñang noùi tôùi laø moät vaán ñeà raát khoù khaên, khoâng coù caâu traû lôøi deã daøng – moät caûm giaùc coù theå hoaøn toaøn sai laàm. Giaû söû toâi trình baøy

GIÔÙI THIEÄU


chính vaán ñeà treân ñaây cuûa nöôùc Nhaät baèng moät caâu chuyeän nheï nhaøng veà nhöõng thaêng traàm cuûa moät hôïp taùc xaõ giöõ treû (thöïc teá cuoán saùch naøy coù vaøi ví duï nhö vaäy) thì sao nhæ? Thoaït nghe coù veû kyø dò, song chính söï khoâi haøi, boâng lôn cuûa phong caùch naøy coù ñích nhaém rieâng cuûa noù: thöùc tænh vaø ñöa tö duy cuûa chuùng ta sang haún moät keânh khaùc, chaúng haïn trong ví duï treân laø vieäc nhaän ra raèng coù theå coù moät caùch giaûi quyeát khaùc ñôn giaûn hôn, ít ra laø cho moät phaàn cuûa vaán ñeà maø Nhaät Baûn ñang gaëp phaûi. Do ñoù xin ñoäc giaû ñöøng kyø voïng nôi ñaây moät cuoán saùch vieát theo loái haøn laâm trang troïng, ngöôïc laïi tuy muïc tieâu ñaët ra laø hoaøn toaøn nghieâm tuùc, loái vieát cuûa toâi laïi mang veû giaûn dò vaø ñuøa bôõn, nhö ñeà taøi naøy ñoøi hoûi noù phaûi theá!

Vaø baây giôø haõy baét ñaàu cuoäc haønh trình cuûa chuùng ta, baét ñaàu vôùi moät theá giôùi vôùi veû ngoaøi cuûa noù, chæ vaøi naêm tröôùc ñaây thoâi.

29

Naêm 2003, oâng Robert Lucas, giaùo sö Ñaïi hoïc Chicago vaø laø ngöôøi ñoaït giaûi Nobel Kinh teá naêm 1995, ñoïc baøi phaùt bieåu vôùi tö caùch Chuû tòch taïi Hoäi nghò

thöôøng nieân cuûa Hieäp hoäi Kinh teá Myõ (American Economic Association). Sau khi giaûi thích raèng kinh teá hoïc vó moâ (macroeconomics) ñöôïc hình thaønh nhaèm ñaùp laïi nhöõng ñoøi hoûi ñaët ra trong thôøi Ñaïi suy thoaùi, oâng naøy tuyeân boá raèng nay ñaõ ñeán luùc lónh vöïc naøy phaûi phaùt trieån theâm nöõa, bôûi “vaán ñeà troïng taâm – ngaên ngöøa suy thoaùi – treân thöïc teá ñaõ ñöôïc giaûi quyeát xong”.

Lucas khoâng coù yù noùi raèng chu kyø kinh teá, bao goàm nhöõng ñôït suy thoaùi vaø taêng tröôûng noái tieáp nhau baát thöôøng maø chuùng ta ñaõ chöùng kieán ít nhaát laø moät theá kyû röôõi vöøa qua, ñaõ ñi qua. Nhöng oâng ta cho raèng chu kyø naøy ñaõ ñöôïc cheá ngöï ñeán möùc chaúng caàn phaûi laøm gì theâm nöõa, bôûi vieäc noã

“VAÁN ÑEà TROÏNg TAÂMÑAÕ ÑÖÔÏC gIAÛI QUYEÁT”

1


löïc deïp boû hoaøn toaøn nhöõng “laéc lö” trong taêng tröôûng kinh teá haàu nhö khoâng ñem laïi maáy lôïi ích cho caùi chung. Thay vaøo ñoù, neân chuyeån söï taäp trung sang nhöõng vaán ñeà nhö taêng tröôûng kinh teá daøi haïn.

Maø cuõng chaúng phaûi chæ coù mình Lucas tin raèng vaán ñeà phoøng ngöøa suy thoaùi ñaõ ñöôïc giaûi quyeát troïn veïn. Moät naêm sau Ben Bernanke (cöïu Giaùo sö tröôøng Princeton, sau naøy tham gia Hoäi ñoàng thoáng ñoác vaø hieän laø Chuû tòch Cuïc Döï tröõ Lieân bang) trong baøi phaùt bieåu cöïc kyø laïc quan mang teân “Thôøi kyø oân hoøa vó ñaïi” (The great moderation) cuõng noùi töông töï nhö Lucas, ñaïi yù raèng chính saùch kinh teá vó moâ trong thôøi hieän ñaïi ñaõ giaûi quyeát vaán ñeà chu kyø kinh teá, hay noùi chính xaùc hôn laø giaûm thieåu ñoä aûnh höôûng cuûa noù xuoáng chæ coøn laø moät söï phieàn phöùc vaët vaõnh, chöù khoâng phaûi laø moät vaán ñeà böùc thieát nöõa.

Chæ vaøi naêm sau, khi caû theá giôùi ñang vaät loän vôùi cuoäc khuûng hoaûng kinh teá vaø taøi chính raát gioáng nhöõng naêm 1930, khi nhìn laïi chuùng ta coù theå thaáy nhöõng tuyeân boá noùi treân döôøng nhö ngaïo maïn ñeán möùc khoù tin. Ñieàu ñaùng kinh ngaïc nhaát veà söï laïc quan thaùi quaù ñoù chính laø vieäc ngay töø thaäp nieân 1990, nhöõng vaán ñeà kinh teá töông töï nhö hoài Ñaïi suy thoaùi ñaõ xuaát hieän taïi moät soá quoác gia, trong ñoù coù caû Nhaät – neàn kinh teá lôùn thöù nhì theá giôùi.

Ñeán nhöõng naêm ñaàu theá kyû XXI naøy, caùc vaán ñeà suy thoaùi vaãn chöa aûnh höôûng tôùi nöôùc Myõ, trong khi laïm phaùt – noãi kinh hoaøng cuûa nhöõng naêm 1970 – laïi coù veû ñaõ ñöôïc kieåm soaùt toát. Trong khi ñoù, nhöõng tin töùc khaù eâm dòu veà kinh teá laïi hoøa quyeän vôùi moät boái caûnh chính trò raát deã khieán ngöôøi ta laïc quan: trong suoát 9 thaäp kyû gaàn ñaây, theá giôùi chöa bao giôø laïi thuaän lôïi cho kinh teá thò tröôøng hôn theá!

31

Söï thaønh coâng cuûa Chuû nghóa tö baûn

Ñaây laø cuoán saùch veà kinh teá hoïc, nhöng kinh teá hoïc taát nhieân dieãn ra trong moät boái caûnh chính trò cuï theå. Do ñoù, baïn seõ khoâng theå caét nghóa söï laïc quan veà kinh teá noùi treân neáu khoâng xeùt tôùi moät söï kieän chính trò caên baûn cuûa thaäp nieân 1990: ñoù laø söï suïp ñoå cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, khoâng chæ nhö moät heä tö töôûng chuû ñaïo, maø coøn vôùi tö caùch moät yù töôûng coù theå laøm thay ñoåi tö duy cuûa moïi ngöôøi.

Thaät kyø laï khi söï suïp ñoå naøy baét ñaàu töø Trung Quoác. Ñeán nay, ngöôøi ta vaãn caûm thaáy kyø laï khi nhaän ra raèng Ñaëng Tieåu Bình ñaõ daãn daét ñaát nöôùc cuûa oâng ñi theo con ñöôøng kinh teá thò tröôøng töø naêm 1978, chæ ba naêm sau khi nhöõng ngöôøi coäng saûn thaéng lôïi trong cuoäc chieán Vieät Nam, hai naêm sau thaát baïi cuûa nhöõng ngöôøi Mao-ít caáp tieán ñang muoán khoâi phuïc laïi Caùch maïng Vaên hoùa. Coù leõ chính oâng Ñaëng cuõng khoâng nhaän ra con ñöôøng ñoù laïi daãn ñaát nöôùc cuûa oâng ñi xa ñeán vaäy so vôùi nhöõng tö töôûng kinh teá luùc ñaàu cuûa hoï; vaø phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi ñaõ maát moät thôøi gian khaù daøi ñeå nhaän ra raèng hôn moät tyû ngöôøi Trung Quoác ñaõ “laúng laëng” ñi theo kinh teá thò tröôøng! Thöïc söï maø noùi, maõi cho ñeán ñaàu thaäp nieân 1990 coâng cuoäc caûi caùch cuûa Trung Quoác vaãn chöa ñöôïc giôùi trung löu (1) vaø nhöõng ngöôøi quan taâm ñeán chính trò – xaõ hoäi treân theá giôùi nhaän ra vaø ñaùnh giaù ñuùng ñaén. Trong caùc saùch vôû baùn chaïy nhaát thôøi kyø ñoù, kinh teá theá giôùi vaãn ñöôïc cho laø cuoäc ñoái ñaàu tröïc dieän giöõa Myõ, chaâu AÂu vaø Nhaät Baûn. Coøn Trung Quoác neáu

1 Nguyeân baûn laø töø “chattering classes”: thuaät ngöõ thöôøng ñöôïc caùc nhaø bình luaän chính trò baûo thuû söû duïng, duøng ñeå chæ moät boä phaän giai caáp trung löu thaønh thò coù hoïc thöùc cao, quan taâm ñeán chính trò vaø xaõ hoäi, nhaát laø nhöõng ngöôøi trong giôùi hoïc thuaät, chính trò hoaëc truyeàn thoâng.

“VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT”


coù ñöôïc nghó ñeán thì vaãn vôùi tö caùch moät ñoái thuû haïng hai, cuøng laém chæ laø moät phaàn cuûa khoái “yeân Nhaät” (yen bloc) ñang troãi daäy maø thoâi.

Tuy nhieân, luùc ñoù moïi ngöôøi ñeàu nhaän thaáy quaû laø coù moät ñieàu gì ñoù ñang dieãn ra. “Ñieàu gì ñoù” chính laø söï suïp ñoå cuûa Lieân bang Xoâ vieát.

Khoâng ai thöïc söï hieåu ñieàu gì ñaõ xaûy ra vôùi cheá ñoä Xoâ vieát. Ngaøy nay, khi moïi vieäc ñaõ qua, chuùng ta coù theå thaáy caáu truùc cuûa noù coù nhieàu vaán ñeà ñeán möùc chaéc chaén cuoái cuøng seõ suïp ñoå. Theá maø cheá ñoä ñoù ñaõ töøng ñöùng vöõng qua noäi chieán vaø naïn ñoùi, ñaõ töøng chieán thaéng chuû nghóa phaùt xít, ñaõ töøng coù khaû naêng taäp trung vaø huy ñoäng nhöõng nguoàn löïc khoång loà veà khoa hoïc vaø coâng nghieäp ñeå thaùch thöùc söùc maïnh haït nhaân cuûa nöôùc Myõ. Vieäc sieâu cöôøng naøy tan raõ moät caùch ñaày baát ngôø khoâng döôùi söùc eùp cuûa moät “cuù ñaùnh” naøo quaû laø moät trong nhöõng caâu hoûi khoù traû lôøi nhaát cuûa kinh teá chính trò hoïc. Coù leõ ñoù chæ ñôn thuaàn laø vaán ñeà thôøi gian; bôûi döôøng nhö nhieät tình caùch maïng vaø söï saün saøng tieâu dieät moïi ñoái thuû vì moät lôïi ích cao caû naøo ñoù khoâng theå keùo daøi quaù moät vaøi theá heä. Hoaëc bôûi vì cheá ñoä ñoù daàn daàn bò xoùi moøn do phe tö baûn chuû nghóa maõi khoâng chòu suy thoaùi vaø tan raõ. Caù nhaân toâi thì coù moät quan ñieåm rieâng (hoaøn toaøn khoâng döïa treân chöùng cöù naøo!) raèng chính söï troãi daäy cuûa caùc neàn kinh teá tö baûn chaâu AÙ ñaõ, moät caùch tinh teá nhöng raát saâu saéc, laøm naûn loøng cheá ñoä Xoâ vieát, baèng vieäc laøm cho tuyeân boá cuûa hoï veà vieäc naém ñöôïc quy luaät lòch söû (trong phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi) trôû neân keùm tin caäy hôn bao giôø heát. Cuoäc chieán gaây hao toån taøi löïc maø khoâng theå keát thuùc thaéng lôïi taïi Afghanistan vaø vieäc thaát baïi roõ raøng cuûa neàn coâng nghieäp trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang vôùi chính quyeàn Reagan cuõng

33

khieán quaù trình suïp ñoå cuûa hoï dieãn ra nhanh hôn. Duø lyù do gì ñi nöõa, vaøo naêm 1989 khoái phuï thuoäc Lieân Xoâ taïi Ñoâng AÂu thình lình tan raõ, vaø hai naêm sau ñoù thì chính Lieân bang Xoâ vieát cuõng suïp ñoå luoân.

Caû theá giôùi, vôùi nhöõng möùc ñoä nhieàu ít, roõ raøng hay keùm roõ raøng khaùc nhau, ñeàu caûm thaáy taùc ñoäng cuûa nhöõng söï kieän noùi treân. Vaø taát caû nhöõng taùc ñoäng, aûnh höôûng cuûa chuùng ñeàu coù lôïi cho söï öu thaéng veà chính trò vaø tö töôûng cuûa chuû nghóa tö baûn.

Tröôùc heát, haøng traêm trieäu ngöôøi tröôùc ñaây soáng trong caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa nay trôû thaønh coâng daân cuûa nhöõng nöôùc saün saøng ñoùn nhaän vaø thöû aùp duïng kinh teá thò tröôøng. Tuy nhieân, ñaùng ngaïc nhieân laø ñieàu naøy hoùa ra laïi laø haäu quaû ít quan troïng nhaát cuûa söï suïp ñoå (cuûa Lieân Xoâ) noùi treân. Ngöôïc vôùi kyø voïng cuûa nhieàu ngöôøi, caùc neàn kinh teá chuyeån ñoåi taïi Ñoâng AÂu khoâng heà nhanh choùng trôû thaønh moät löïc löôïng quan troïng vaø coù tieáng noùi treân thò tröôøng toaøn caàu, hay trôû thaønh moät ñích ñeán ñöôïc ñaùnh giaù cao cuûa ñaàu tö nöôùc ngoaøi. Thôøi gian chuyeån ñoåi cuûa hoï nhìn chung raát khoù khaên, chaúng haïn vôùi nöôùc Ñöùc thoáng nhaát thì Ñoâng Ñöùc trôû thaønh moät vuøng töông töï nhö vuøng Mezzogiorno (2) cuûa nöôùc YÙ – chaäm phaùt trieån vaø gaây ra nhöõng quan ngaïi veà xaõ hoäi vaø taøi chính. Ñeán nay, töùc laø chæ sau hai thaäp kyû keå töø ngaøy khoái Xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu suïp ñoå, moät soá nöôùc nhö Ba Lan, Estonia vaø Coäng hoøa Sec môùi baét ñaàu coù veû thaønh coâng. Baûn thaân nöôùc Nga thì trôû thaønh moät nguoàn baát oån veà chính trò vaø taøi chính cho phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi. Nhöng thoâi, chuùng ta haõy quay trôû laïi caâu chuyeän naøy trong Chöông 6.

2 Töùc vuøng mieàn Nam vaø vuøng ñaûo (Sicily vaø Sardegna) cuûa nöôùc YÙ, xöa nay voán keùm phaùt trieån hôn mieàn Baéc YÙ.



Moät haäu quaû tröïc tieáp nöõa cuûa söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ laø vieäc moät soá chính phuû voán quaù phuï thuoäc vaøo vieän trôï haøo phoùng cuûa sieâu cöôøng naøy töø nay phaûi töï xoay xôû moät mình. Tröôùc ñaây nhöõng quoác gia naøy vaãn ñöôïc nhöõng ñoái thuû cuûa chuû nghóa tö baûn lyù töôûng hoùa, thaäm chí thaàn töôïng hoùa; coøn baây giôø söï ngheøo khoù ñoät ngoät cuøng nhöõng heù loä veà söï phuï thuoäc cuûa hoï vaøo Lieân Xoâ trong quaù khöù ñaõ khieán nhöõng phong traøo phaûn ñoái chuû nghóa tö baûn trôû neân keùm giaù trò vaø bò xoùi moøn. Cuba chaúng haïn, tröôùc kia laø bieåu töôïng haáp daãn cho phong traøo caùch maïng taïi chaâu Myõ Latinh, khi nöôùc naøy hieân ngang vaø ñôn ñoäc thaùch thöùc Myõ – moät bieåu töôïng ñeïp hôn nhieàu so vôùi nhöõng quan chöùc quan lieâu taïi Moscow. Giôø ñaây, moät nöôùc Cuba thôøi haäu Xoâ vieát gaëp raát nhieàu khoù khaên ñaõ chæ roõ raèng hình aûnh vaø vò theá quaû caûm cuûa hoï tröôùc kia ñöôïc hoã trôï raát raát nhieàu bôûi chính nhöõng quan chöùc quan lieâu ñoù! Töông töï, cho ñeán taän nhöõng naêm 1990, Chính phuû Baéc Trieàu Tieân vaãn coøn mang veû kyø bí vaø haáp daãn vôùi nhöõng ngöôøi caáp tieán trong giôùi sinh vieân Haøn Quoác. Coøn giôø ñaây, khi ngöôøi daân Baéc Trieàu Tieân ñang thaät söï khoù khaên vì thieáu vieän trôï cuûa Lieân Xoâ, söùc haáp daãn ñoù cuõng ñaõ bay ñi!

Ngoaøi ra, moät aûnh höôûng nöõa laø söï “bieán maát” cuûa nhieàu phong traøo caáp tieán, maø duø tuyeân boá theo ñuoåi muïc tieâu caùch maïng cao ñeïp naøo ñoù, nhöng khoâng theå toàn taïi neáu thieáu taøi trôï vaø cung caáp vuõ khí cuûa Moscow. Caùc nöôùc chaâu AÂu töøng tuyeân boá raèng nhöõng nhoùm caáp tieán cuûa thaäp nieân 70 vaø 80 nhö Baader-Meinhof taïi Ñöùc hay Red Army Brigades taïi YÙ hoaøn toaøn khoâng coù lieân heä gì vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, song ñeán nay chuùng ta ñeàu bieát raèng hoï raát phuï thuoäc vaøo khoái Xoâ vieát, neân khi khoái naøy tan raõ, nhöõng toå chöùc kia cuõng bieán maát luoân.

35

Treân moïi thöù, söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ cuõng laøm tan vôõ luoân giaác mô chuû nghóa xaõ hoäi. Trong suoát moät theá kyû röôõi tröôùc ñoù, yù töôûng “laøm theo naêng löïc, höôûng theo nhu caàu” cuûa chuû nghóa xaõ hoäi laø yù töôûng coát loõi cho nhöõng ai choáng laïi baøn tay cuûa thò tröôøng. Caùc nhaø laõnh ñaïo theo chuû nghóa quoác gia vieän daãn nhöõng lyù töôûng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi khi muoán ngaên caûn ñaàu tö töø nöôùc ngoaøi hay töø choái traû nhöõng khoaûn nôï nöôùc ngoaøi; caùc coâng ñoaøn cuõng duøng chuùng khi ñoøi taêng löông; ngay caû moät soá doanh nhaân cuõng noùi ñeán nhöõng nguyeân taéc chuû nghóa xaõ hoäi mô hoà khi ñoøi baûo hoä baèng thueá quan hay trôï caáp cho saûn phaåm cuûa hoï. Moät soá Chính phuû ít nhieàu ñi theo kinh teá thò tröôøng cuõng e ngaïi chính saùch trieät ñeå cam keát vôùi thò tröôøng hoaøn toaøn töï do seõ bò xem laø quaù voâ nhaân ñaïo, phaûn xaõ hoäi (anti-social)…

Nhöng nay lieäu coøn ai coù theå ñöôøng hoaøng töï tin söû duïng nhöõng laäp luaän treân cuûa chuû nghóa xaõ hoäi nöõa? Voán laø moät ngöôøi thuoäc theá heä buøng noå daân soá sau Theá chieán II, toâi coù theå nhôù ñöôïc khoaûng thôøi gian luùc caùc yù töôûng veà caùch maïng, veà nhöõng con ngöôøi can ñaûm coù khaû naêng thuùc ñaåy lòch söû ñi veà phía tröôùc töôi saùng hôn coù söùc haáp daãn lôùn lao vôùi moïi ngöôøi. Ngaøy nay, sau taát caû nhöõng cuoäc thanh tröøng vaø gulag, nöôùc Nga vaãn laïc haäu vaø tham nhuõng nhö ngaøy tröôùc, sau Caùch maïng Vaên hoùa vaø Ñaïi nhaûy voït, ngöôøi Trung Quoác nay ñaõ nhaän ra raèng laøm ra tieàn cuûa laø söù meänh toát ñeïp nhaát. Taát nhieân vaãn coøn nhöõng ngöôøi caùnh taû caáp tieán böôùng bænh tuyeân boá raèng moät chuû nghóa xaõ hoäi thöïc thuï vaãn chöa ñöôïc xaây döïng, vaø nhöõng ngöôøi caùnh taû oân hoøa hôn khi cho raèng (khoâng phaûi laø khoâng coù lyù) ngöôøi ta coù theå khoâng ñi theo lyù töôûng Maùc – Leânin maø khoâng nhaát thieát phaûi trôû thaønh moân ñeä cuûa Milton Friedman. Noùi gì thì noùi, söï nhieät



tình ñaõ bieán maát khoûi nhöõng phong traøo ñoái laäp vôùi chuû nghóa tö baûn.

Laàn ñaàu tieân keå töø naêm 1917, chuùng ta nay soáng trong moät theá giôùi maø quyeàn tö höõu veà taøi saûn vaø thò tröôøng töï do ñöôïc xem nhö nhöõng nguyeân taéc cô baûn chöù khoâng phaûi laø nhöõng phöông caùch mieãn cöôõng phaûi laøm; coøn nhöõng khía caïnh tieâu cöïc cuûa thò tröôøng nhö thaát nghieäp, baát bình ñaúng vaø baát coâng thì ñöôïc chaáp nhaän nhö nhöõng thöïc teá cuûa cuoäc ñôøi naøy. Nhö trong thôøi Victoria, chuû nghóa tö baûn ñöôïc chaáp nhaän khoâng chæ vì söï thaønh coâng cuûa noù (ñieàu hoaøn toaøn laø söï thöïc, nhö chuùng ta seõ xeùt döôùi ñaây) maø coøn vì con ngöôøi hieän chaúng coù giaûi phaùp thay theá naøo khaû dó toát hôn theá.

Tình hình naøy khoâng phaûi maõi maõi baát bieán. Sôùm muoän cuõng seõ coù nhöõng tö töôûng, chuû thuyeát vaø nhöõng giaác mô môùi xuaát hieän, nhaát laø neáu cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu hieän taïi coøn keùo daøi vaø traàm troïng theâm. Nhöng hieän taïi thì chuû nghóa tö baûn vaãn thaéng theá treân theá giôùi.

Vieäc thuaàn phuïc chu kyø kinh teá

Keû thuø lôùn nhaát ñoái vôùi söï oån ñònh cuûa chuû nghóa tö baûn laø chieán tranh vaø suy thoaùi. Ñöông nhieân chieán tranh seõ coøn tieáp tuïc xuaát hieän vôùi con ngöôøi. Nhöng nhöõng cuoäc chieán giöõa caùc sieâu cöôøng suyùt laøm tan vôõ chuû nghóa tö baûn hoài giöõa theá kyû XX thì coù leõ khoù coù khaû naêng taùi dieãn trong moät töông lai gaàn ñaây.

Coøn suy thoaùi thì sao? Cuoäc Ñaïi suy thoaùi naêm naøo ñaõ gaàn nhö huûy hoaïi caû chuû nghóa tö baûn vaø neàn daân chuû, vaø ít nhieàu noù cuõng laø nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa chieán tranh. Tuy nhieân, sau thôøi suy thoaùi laø moät giai ñoaïn taêng tröôûng

37

kinh teá beàn vöõng trong theá giôùi coâng nghieäp, trong ñoù nhöõng ñôït suy thoaùi dieãn ra ngaén nguûi vaø khoâng maáy naëng neà, coøn nhöõng ñôït phuïc hoài laïi maïnh meõ vaø beàn vöõng. Ñeán cuoái thaäp nieân 1960, nöôùc Myõ ñaõ traûi qua moät giai ñoaïn khoâng suy thoaùi keùo daøi ñeán möùc maø caùc nhaø kinh teá ñaõ coù theå toå chöùc nhöõng cuoäc hoäi thaûo vôùi tieâu ñeà ñaïi loaïi nhö “Phaûi chaêng chu kyø kinh teá ñaõ loãi thôøi?”.

Thöïc teá ñaõ cho thaáy vaán ñeà treân ñöôïc ñaët ra hôi sôùm. Thaäp nieân 70 ñöôïc xem laø thaäp nieân cuûa ñình treä – moät keát hôïp cuûa suy giaûm kinh teá vaø laïm phaùt. Tieáp theo hai cuoäc khuûng hoaûng naêng löôïng nhöõng naêm 1973 vaø 1979 laø nhöõng ñôït suy thoaùi toài teä nhaát keå töø nhöõng naêm 1930. Tuy nhieân ñeán nhöõng naêm 1990 thì vaán ñeà thuaàn phuïc chu kyø kinh teá laïi ñöôïc ñaët ra moät laàn nöõa, vaø nhö ñaõ trình baøy trong phaàn treân, caû Robert Lucas vaø Ben Bernanke vaøi naêm tröôùc ñaây ñaõ maïnh daïn tuyeân boá raèng tuy neàn kinh teá coù theå phaûi chòu nhöõng suy giaûm luùc naøy hay luùc khaùc, nhöng caùc ñôït suy thoaùi nghieâm troïng (chöù chöa noùi tôùi suy thoaùi toaøn caàu) ñaõ ôû phía sau löng chuùng ta.

Baèng caùch naøo chuùng ta coù theå ñi tôùi nhöõng keát luaän vaø tuyeân boá nhö treân, ngoaøi vieäc chæ nhaän thaáy raèng neàn kinh teá gaàn ñaây ñaõ khoâng traûi qua moät ñôït suy thoaùi naëng neà naøo? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy coù leõ chuùng ta phaûi ñi laïc ñeà moät chuùt, baèng vieäc tìm hieåu laïi lyù thuyeát veà chu kyø kinh teá. Cuï theå hôn, chuùng ta seõ tìm hieåu taïi sao caùc neàn kinh teá thò tröôøng laïi traûi qua nhöõng ñôït suy thoaùi?

Duø laøm gì ñi nöõa, xin baïn ñöøng ñöa ra nhöõng caâu traû lôøi roõ raøng vaø hieån nhieân, kieåu nhö suy thoaùi xaûy ra vì moät lyù do X naøo ñoù, trong khi X ñoù chæ laø moät löïa choïn thieân kieán cuûa baïn. Söï thaät laø neáu baïn suy nghó veà ñieàu ñoù – nhaát laø



khi baïn tin raèng thò tröôøng seõ caân baèng cung vaø caàu, thì roõ raøng suy thoaùi laø moät hieän töôïng kyø laï vaø khoù hieåu. Bôûi trong tröôøng hôïp suy thoaùi kinh teá nghieâm troïng, döôøng nhö cung coù khaép moïi nôi coøn caàu thì hoaøn toaøn maát huùt! Coâng nhaân muoán laøm vieäc nhöng khoâng ai thueâ, nhaø maùy thì khoâng nhaän ñöôïc ñôn ñaët haøng, cöûa hieäu thì khoâng coù khaùch… Taát nhieân coù theå lyù giaûi ñöôïc taïi sao caàu cho moät soá maët haøng suùt giaûm: chaúng haïn neáu ngöôøi ta saûn xuaát quaù nhieàu buùp beâ Barbie trong khi ngöôøi mua thích loaïi Bratz hôn thì ñöông nhieân seõ coù moät soá löôïng Barbie baùn khoâng ñöôïc. Nhöng seõ lyù giaûi sao ñaây khi haàu nhö khoâng coù löôïng caàu cho nhieàu loaïi haøng hoùa noùi chung? Phaûi chaêng ngöôøi ta khoâng phaûi xaøi tieàn vaøo moät thöù gì ñoù?

Moät phaàn cuûa vaán ñeà chuùng ta gaëp phaûi khi noùi veà suy thoaùi laø vieäc khoù maø hình dung ñieàu gì seõ xaûy ra trong thôøi gian naøy, ít ra laø vôùi taàm voùc con ngöôøi. Nhöng toâi thích duøng caâu chuyeän sau ñaây vöøa ñeå giaûi thích veà suy thoaùi, vöøa nhö laø moät caùi “bôm tröïc giaùc” cho nhöõng suy nghó cuûa rieâng mình. Ñaây laø moät chuyeän coù thaät, song trong Chöông 3 toâi seõ duøng moät chuùt töôûng töôïng ñeå lieân töôûng ñeán söï khoù khaên cuûa nöôùc Nhaät.

Caâu chuyeän naøy ñöôïc keå trong moät baøi baùo cuûa Joan vaø Richard Sweeney hoài naêm 1978, vôùi tieâu ñeà “Lyù thuyeát tieàn teä vaø cuoäc Ñaïi khuûng hoaûng cuûa hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol (3)”. Xin ñöøng voäi cöôøi tieâu ñeà naøy, ñaây laø moät caâu chuyeän hoaøn toaøn nghieâm tuùc.

Trong nhöõng naêm 1970, vôï choàng nhaø Sweeney tình côø trôû thaønh thaønh vieân cuûa moät “hôïp taùc xaõ giöõ treû”, noùi ñuùng ra laø moät hoäi caùc caëp vôï choàng treû (ña soá laø nhöõng ngöôøi

3 Nôi coù Ñieän Capitol, truï sôû Quoác hoäi Myõ taïi thuû ñoâ Washington.

39

laøm vieäc taïi Quoác hoäi), thoûa thuaän chaêm soùc vaø giöõ con caùi cho nhau. Hôïp taùc xaõ naøy khaù ñoâng vôùi khoaûng 150 caëp vôï choáng, ñieàu naøy khoâng chæ coù nghóa raèng coù khaù nhieàu ngöôøi giöõ treû “tieàm naêng”, maø coøn cho thaáy vieäc quaûn lyù sao cho moïi caëp vôï choàng ñeàu thöïc hieän nhöõng phaàn vieäc coâng baèng khi hoã trôï nhau khoâng heà laø moät vieäc deã daøng chuùt naøo!

Laø moät toå chöùc theo kieåu trao ñoåi, hoã trôï qua laïi neân hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol cuõng thöïc hieän vieäc phaùt haønh caùc phieáu (coupon): ngöôøi caàm phieáu seõ nhaän ñöôïc moät giôø giöõ treû (cho con caùi cuûa hoï). Khi giöõ treû cho ngöôøi khaùc, ngöôøi giöõ treû seõ nhaän ñöôïc soá coupon töông öùng töø ngöôøi coù con ñang nhôø hoï giöõ hoä. Nhö vaäy, heä thoáng naøy höôùng ñeán vieäc taïo coâng baèng cho moïi caëp vôï choàng tham gia hôïp taùc xaõ: theo thôøi gian, caëp naøo cuõng nhaän ñöôïc dòch vuï giöõ treû baèng vôùi soá thôøi gian maø hoï ñaõ giöõ con cho ngöôøi khaùc.

Nhöng moïi chuyeän dieãn ra khoâng ñôn giaûn nhö vaäy. Ngöôøi ta nhaän ra raèng caàn phaûi coù moät löôïng coupon khaù lôùn ñöôïc “löu haønh”. Naøy nheù, chaúng haïn moät caëp vôï choàng coù maáy buoåi toái lieân tuïc ñöôïc töï do, nhöng chöa coù keá hoaïch ñi ñaâu chôi caû, seõ coá döï tröõ coupon ñeå duøng sau naøy (baèng caùch ñi giöõ treû cho ngöôøi khaùc), ñieàu naøy seõ keùo theo vieäc döï tröõ coupon cuûa moät soá gia ñình khaùc bò giaûm theo. Nhöng sau moät thôøi gian thì gia ñình naøo cuõng coá döï tröõ moät soá coupon nhaát ñònh ñeå daønh cho nhöõng chuyeán ñi chôi giöõa nhöõng giai ñoaïn phaûi troâng con. Vieäc phaùt haønh coupon cuõng raéc roái: caùc caëp vôï choàng nhaän coupon khi gia nhaäp vaø phaûi traû laïi khi rôøi hôïp taùc xaõ, nhöng cuõng phaûi traû moät ít phí baèng caùc coupon daønh cho caùc nhaân vieân haønh chính cuûa hôïp taùc xaõ ñoù. Noùi chung chi tieát ôû ñaây coøn daøi vaø khoâng maáy quan troïng, vaán ñeà laø ôû choã seõ ñeán moät luùc maø coù raát ít coupon löu



haønh trong coäng ñoàng naøy, quaù ít ñeå coù theå ñaùp öùng nhu caàu cuûa caùc thaønh vieân.

Keát quaû xaûy ra luùc naøy laø raát ñaëc bieät. Nhöõng caëp vôï choàng caûm thaáy döï tröõ coupon cuûa hoï khoâng ñuû seõ noùng loøng muoán ñi giöõ treû hoä ngöôøi khaùc vaø khoâng muoán ñi chôi nöõa. Nhöng quyeát ñònh ñi chôi cuûa moät caëp vôï choàng laïi chính laø cô hoäi giöõ treû cuûa moät caëp khaùc, cho neân nhöõng cô hoäi naøy trôû neân hieám hoi ñi, ñieàu naøy ñeán löôït noù laïi khieán ngöôøi ta caøng mieãn cöôõng söû duïng coupon (tröø nhöõng khi baát ñaéc dó). Keát quaû laø caùc cô hoäi ñöôïc giöõ treû tieáp tuïc giaûm ñi nhieàu hôn nöõa…

Noùi ngaén goïn, hôïp taùc xaõ giöõ treû naøy ñaõ rôi vaøo suy thoaùi.OK, caâu chuyeän ñaõ heát. Baïn caûm thaáy nhö theá naøo?Neáu ai ñoù caûm thaáy boái roái – ñaây laø cuoán saùch veà khuûng

hoaûng kinh teá, chöù ñaâu phaûi veà chaêm soùc treû em? – thì ngöôøi ñoù ñaõ khoâng hieåu ñöôïc vaán ñeà. Caùch duy nhaát ñeå hieåu moät heä thoáng phöùc taïp nhö kinh teá toaøn caàu laø phaûi xem xeùt caùc hình maãu ñôn giaûn cuûa noù. Nhöõng hình maãu (model) ñoù coù theå chæ laø nhöõng heä thoáng phöông trình, hay chöông trình maùy tính (nhö trong döï baùo thôøi tieát); nhöng cuõng coù khi chuùng gioáng nhö nhöõng moâ hình maùy bay ñöôïc thöû nghieäm khí ñoäng hoïc trong ñöôøng haàm gioù, giuùp caùc nhaø thieát keá kieåm tra vaø quan saùt deã hôn. Theo ñoù, hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol chính laø moät neàn kinh teá thu nhoû, hay ñuùng hôn laø neàn kinh teá nhoû nhaát coù khaû naêng rôi vaøo suy thoaùi. Nhöng söï suy thoaùi maø hôïp taùc xaõ naøy traûi qua hoaøn toaøn laø thaät, gioáng nhö söùc naâng maø caùnh cuûa maùy bay moâ hình taïo ra laø thaät vaäy. Vaø cuõng gioáng nhö hoaït ñoäng cuûa maùy bay moâ hình giuùp nhaø thieát keá hieåu hôn veà hoaït ñoäng cuûa maùy bay thöïc, nhöõng thaêng traàm cuûa hôïp taùc xaõ trong ví duï treân cuõng seõ giuùp chuùng ta coù ñöôïc

41

nhöõng caùi nhìn saâu saéc vaø thoâng hieåu hôn veà lyù do taïi sao toaøn boä neàn kinh teá coù theå thaønh coâng hay thaát baïi.

Coøn neáu baïn khoâng boái roái maø caûm thaáy böïc mình, vì chæ ñöôïc nghe moät caâu chuyeän mang tính chaát raên daïy veà nhöõng caëp vôï choàng treû ôû thuû ñoâ Washington thay vì baøn luaän veà nhöõng vaán ñeà nghieâm tuùc, thì baïn cuõng sai noát! Haõy nhôù laïi ñieàu toâi noùi trong phaàn giôùi thieäu: oùc khoâi haøi, hay söï saün saøng “chôi ñuøa” vôùi caùc yù töôûng khoâng nhöõng laøm cho moïi vieäc trôû neân vui veû deã chòu maø coøn ñaëc bieät quan troïng trong nhöõng thôøi ñieåm nhö hieän nay. Ñöøng bao giôø tin moät nhaø thieát keá maùy bay naøo noùi “khoâng” vôùi caùc moâ hình maùy bay, cuõng nhö ñöøng bao giôø tin vaøo moät chuyeân gia kinh teá naøo töø choái nghieân cöùu nhöõng moâ hình kinh teá!

Khi xaûy ra, caâu chuyeän veà hôïp taùc xaõ giöõ treû noùi treân ñaõ trôû thaønh moät coâng cuï höõu hieäu ñeå hieåu ñöôïc nhöõng vaán ñeà khoâng heà khoâi haøi chuùt naøo cuûa neàn kinh teá thöïc. Caùc moâ hình lyù thuyeát theo phöông phaùp toaùn hoïc maø caùc nhaø kinh teá hay söû duïng thöôøng nghe coù veû phöùc taïp hôn nhieàu, song keát quaû cuûa chuùng hoaøn toaøn coù theå dieãn ñaït moät caùch ñôn giaûn thaønh nhöõng caâu chuyeän nhö veà hôïp taùc xaõ noùi treân (coøn neáu khoâng theå dieãn ñaït ñôn giaûn nhö vaäy thì döôøng nhö moâ hình lyù thuyeát …coù vaán ñeà!). Toâi seõ coøn quay trôû laïi caâu chuyeän veà hôïp taùc xaõ giöõ treû naøy moät vaøi laàn nöõa, trong nhöõng ngöõ caûnh khaùc nhau. Coøn baây giôø, haõy xem xeùt hai haøm yù cuûa caâu chuyeän: baèng caùch naøo maø suy thoaùi coù theå xaûy ra, vaø baèng caùch naøo ñeå ñoái phoù vôùi chuùng.

Ñaàu tieân, taïi sao hôïp taùc xaõ giöõ treû laïi rôi vaøo suy thoaùi? Lyù do khoâng phaûi vì caùc thaønh vieân khoâng hoaøn thaønh toát dòch vuï giöõ treû: hoï coù theå laøm toát hoaëc khoâng, nhöng ñoù laø moät vaán ñeà hoaøn toaøn khaùc. Cuõng khoâng phaûi laø do hôïp taùc



xaõ gaëp raéc roái töø nhöõng “giaù trò Ñoài Capitol” hay “chuû nghóa giöõ treû thaân höõu” (4), hoaëc khoâng theå ñieàu chænh coâng ngheä giöõ treû theo kòp nhöõng ñoái thuû cuûa noù. Vaán ñeà khoâng phaûi laø khaû naêng “saûn xuaát” cuûa hôïp taùc xaõ, maø ñôn giaûn chæ laø moät söï thieáu huït veà “löôïng caàu thöïc söï” (effective demand): coù quaù ít tieâu xaøi vaøo haøng hoùa thöïc (ôû ñaây laø thôøi gian giöõ treû) bôûi moïi ngöôøi ñeàu ñua nhau tích tröõ tieàn maët (ôû ñaây chính laø caùc coupon). Baøi hoïc cho neàn kinh teá thöïc laø: tính deã toån thöông vaø chòu thieät haïi töø chu kyø kinh teá ít hoaëc chaúng lieân quan gì ñeán caùc söùc maïnh vaø ñieåm yeáu cô baûn cuûa neàn kinh teá caû; nhöõng ñieàu toài teä coù theå xaûy ra ngay vôùi caû nhöõng neàn kinh teá “khoûe maïnh”.

Thöù hai, trong tröôøng hôïp naøy, ñaâu laø giaûi phaùp? Baøi baùo cuûa Sweeney cho bieát thoaït tieân ban quaûn trò cuûa hôïp taùc xaõ (bao goàm ña phaàn laø caùc luaät sö laøm vieäc taïi Quoác hoäi) khoâng tin raèng ñaây chæ laø moät vaán ñeà mang tính kyõ thuaät vaø coù theå giaûi quyeát moät caùch deã daøng. Thay vaøo ñoù, hoï xem ñaây laø moät vaán ñeà mang tính “cô caáu” (structural problem, theo caùch noùi cuûa caùc nhaø kinh teá), ñoøi hoûi moät haønh ñoäng tröïc tieáp. Do ñoù, hoï ñöa ra moät quy taéc buoäc moãi caëp vôï choàng phaûi ra ngoaøi ñi chôi ít nhaát 2 laàn moãi thaùng (qua ñoù taêng cô hoäi giöõ treû cho nhöõng ngöôøi khaùc). Tuy nhieân, cuoái cuøng thì nhöõng nhaø kinh teá vaø giaûi phaùp cuûa hoï ñaõ thaéng theá, ngöôøi ta quyeát ñònh phaûi taêng soá löôïng coupon phaùt haønh. Keát quaû raát aán töôïng: vôùi döï tröõ coupon taêng leân, caùc caëp vôï choàng

4 Nguyeân vaên “crony baby-sittingism”, moät loái chôi chöõ theo töø “crony capitalism” – chuû nghóa tö baûn thaân höõu, aùm chæ tình traïng “boá laøm chính trò, con laøm kinh teá” trong moät soá nöôùc, nôi thaønh coâng kinh doanh döïa vaøo caùc quan heä thaân höõu vôùi chính quyeàn vaø caùc quan chöùc Nhaø nöôùc. Coù theå xem theâm baøi vieát sau cuûa TS Nguyeãn Só Duõng treân baùo ñieän töû Vietnamnet (http://vietnamnet.vn/nhandinh/2006/10/622194/).

43

saün loøng ñi chôi nhieàu hôn, taïo nhieàu “cô hoäi vieäc laøm” hôn, töø ñoù laïi khieán ngöôøi ta ñi chôi nhieàu hôn nöõa v.v…Toång saûn phaåm (5)cuûa hôïp taùc xaõ – ño löôøng baèng soá giôø giöõ treû – taêng voït. Moät laàn nöõa, ñieàu naøy xaûy ra khoâng do chaát löôïng giöõ treû toát hôn hay do moät quaù trình caûi caùch caên baûn naøo, maø chæ laø do söï caêng thaúng veà coupon ñöôïc giaûi toûa. Noùi caùch khaùc, suy thoaùi coù theå ñöôïc xöû lyù deã daøng ñeán möùc ñaùng ngaïc nhieân qua vieäc… in theâm tieàn.

Baây giôø chuùng ta quay laïi vôùi chu kyø kinh teá vaø theá giôùi thöïc!Neàn kinh teá cuûa moät quoác gia, duø laø moät quoác gia nhoû

beù, cuõng phöùc taïp hôn nhieàu so vôùi hôïp taùc xaõ trong ví duï ôû phaàn treân. Ngöôøi ta coù theå xaøi tieàn khoâng chæ cho nhöõng nhu caàu hieän taïi maø coøn ñeå ñaàu tö cho töông lai (haõy töôûng töôïng tình huoáng baïn thueâ caùc thaønh vieân hôïp taùc xaõ ñeå ñoùng caùc xe ñaåy cho con mình, thay vì thueâ hoï giöõ treû). Trong neàn kinh teá thöïc coøn toàn taïi thò tröôøng voán, nôi ngöôøi dö tieàn cho ngöôøi caàn tieàn vay vôùi moät khoaûn tieàn laõi nhaát ñònh. Nhöng caùc vaán ñeà cô baûn thì vaãn töông töï: suy thoaùi xaûy ra khi toaøn theå coâng chuùng coá gaéng tích tröõ tieàn maët hoaëc nhöõng thöù töông ñöông, tieát kieäm nhieàu hôn ñaàu tö; vaø vaán ñeà suy thoaùi thoâng thöôøng coù theå ñöôïc giaûi quyeát ñôn giaûn baèng vieäc in theâm tieàn/phaùt haønh theâm coupon!

Ngöôøi phaùt haønh coupon trong theá giôùi hieän ñaïi laø caùc ngaân haøng trung öông: Cuïc Döï tröõ Lieân bang Myõ (Fed), Ngaân haøng trung öông chaâu AÂu (ECB), Ngaân haøng trung öông Nhaät (BOJ) v.v… Nhieäm vuï cuûa hoï laø giöõ cho neàn kinh teá trong traïng thaùi caân baèng thoâng qua vieäc bôm vaøo hay ruùt ra löôïng tieàn maët caàn thieát.

5 Nguyeân vaên laø GBP (Gross Baby-sitting Product), noùi nhaïi theo cuïm töø GDP – Toång saûn phaåm quoác noäi.



Nhöng neáu moïi chuyeän deã daøng nhö vaäy, taïi sao chuùng ta vaãn traûi qua nhöõng ñôït suy giaûm kinh teá? Taïi sao caùc ngaân haøng trung öông khoâng luoân in ñuû tieàn ñeå taïo ñuû vieäc laøm cho taát caû moïi ngöôøi?

Tröôùc Theá chieán II, noùi moät caùch ñôn giaûn thì nhöõng nhaø laøm chính saùch chaúng coù khaùi nieäm gì veà nhöõng vieäc hoï phaûi laøm. Coøn ngaøy nay toaøn boä caùc nhaø kinh teá töø Milton Friedman cho ñeán nhöõng ngöôøi caùnh taû, ñeàu ñoàng yù raèng Ñaïi suy thoaùi laø do söï suït giaûm cuûa löôïng caàu thöïc söï, do ñoù Cuïc Döï tröõ Lieân bang leõ ra phaûi choáng suy thoaùi baèng vieäc bôm tieàn vaøo neàn kinh teá. Nhöng vaøo thôøi gian khuûng hoaûng 1929–1933 quan nieäm naøy coøn chöa heà ñöôïc chaáp nhaän nhö moät “leõ thöôøng”. Nhieàu nhaø kinh teá saùng giaù luùc ñoù theo thuyeát ñònh meänh, coi suy thoaùi nhö laø haäu quaû taát yeáu cuûa söï phaùt trieån kinh teá quaù möùc tröôùc ñoù, vaø xem ñaây laø moät quaù trình toát. Theo Joseph Schumpeter, vieäc phuïc hoài cuûa neàn kinh teá “… chæ thöïc söï laønh maïnh neáu phaùt sinh töø noäi taïi cuûa noù. Baát kyø phuïc hoài naøo do nhöõng kích thích nhaân taïo seõ laøm cho giai ñoaïn suy thoaùi khoâng hoaøn taát, vaø do ñoù seõ mang laïi theâm nhöõng vaán ñeà môùi do (neàn kinh teá) khoâng ñieàu chænh kòp, töø ñoù ñaët neàn kinh teá tröôùc nguy cô khuûng hoaûng tieáp theo”.

Thuyeát ñònh meänh naøy bieán maát sau chieán tranh, vaø suoát moät theá heä sau ñoù caùc nöôùc ñaõ noã löïc thaønh coâng trong vieäc kieåm soaùt chu kyø kinh teá: suy thoaùi hieám khi xaûy ra, vieäc laøm trôû neân doài daøo trong neàn kinh teá. Ñeán cuoái thaäp nieân 1960 nhieàu ngöôøi baét ñaàu tin raèng chu kyø kinh teá khoâng coøn laø moät vaán ñeà nghieâm troïng; ngay caû Toång thoáng Richard Nixon cuõng höùa heïn seõ “ñieàu chænh” (fine-tune) neàn kinh teá.

45

Thaät laø moät söï ngaïo maïn, vaø khieám khuyeát cheát ngöôøi cuûa chính saùch toaøn duïng nhaân coâng trôû neân roõ raøng vaøo thaäp nieân 1970. Neáu Ngaân haøng trung öông quaù laïc quan veà soá vieäc laøm ñöôïc taïo ra, neáu hoï bôm quaù nhieàu tieàn vaøo löu thoâng, thì haäu quaû seõ laø laïm phaùt. Vaø khi laïm phaùt aên saâu vaøo kyø voïng cuûa coâng chuùng, noù seõ chæ coù theå ñöôïc giaûi quyeát thoâng qua moät thôøi kyø vôùi tyû leä thaát nghieäp cao keùo daøi. Theâm vaøo moät soá cuù soác baát chôït veà giaù – chaúng haïn vieäc giaù daàu taêng gaáp ñoâi – theá laø baïn ñaõ coù suy thoaùi kinh teá quy moâ nhoû.

Nhöng ñeán giöõa thaäp nieân 80, laïm phaùt dòu bôùt xuoáng nhöõng tyû leä chaáp nhaän ñöôïc, cung veà daàu khaù doài daøo, vaø caùc Ngaân haøng trung öông döôøng nhö baét ñaàu hieåu ñöôïc caùch quaûn lyù kinh teá. Thöïc söï maø noùi, cuù soác maø neàn kinh teá traûi qua döôøng nhö cuûng coá nieàm tin raèng chuùng ta ñaõ hieåu ñöôïc hoaøn toaøn roõ raøng veà suy thoaùi vaø khuûng hoaûng. Chaúng haïn naêm 1987, thò tröôøng chöùng khoaùn Myõ suïp ñoå, vôùi möùc suït giaûm coù ngaøy leân tôùi möùc suït giaûm trong ngaøy ñaàu tieân cuûa cuoäc khuûng hoaûng naêm 1929. Nhöng Cuïc Döï tröõ Lieân bang bôm tieàn vaøo heä thoáng, neàn kinh teá thöïc khoâng suy giaûm vaø chæ soá Dow phuïc hoài moät caùch nhanh choùng sau ñoù. Ñeán cuoái nhöõng naêm 1980 nhöõng quan chöùc ôû Ngaân haøng trung öông quaù lo laéng tröôùc moät ñôït taêng nheï cuûa laïm phaùt ñaõ boû qua nhöõng daáu hieäu cuûa suy thoaùi vaø chuyeån sang choáng laïm phaùt. Tuy ñieàu naøy khieán Toång thoáng George H. W. Bush phaûi traû giaù baèng vò trí cuûa mình, ñôït suy thoaùi laàn naøy tieáp tuïc bò khoáng cheá thaønh coâng vôùi nhöõng “toa thuoác” thoâng thöôøng, vaø nöôùc Myõ laïi böôùc vaøo moät giai ñoaïn taêng tröôûng beàn vöõng môùi. Ñeán cuoái nhöõng naêm 1990 coù veû nhö ngöôøi ta chaéc chaén raèng chu kyø kinh teá, neáu khoâng ñöôïc loaïi tröø



hoaøn toaøn, thì ít ra cuõng ñaõ ñöôïc “thuaàn phuïc” vaø khoáng cheá moät caùch döùt khoaùt.

Coâng traïng lôùn nhaát trong thaønh tích kieåm soaùt ñöôïc chu kyø kinh teá daønh cho nhöõng nhaø quaûn lyù tieàn teä: coù leõ trong lòch söû chöa coù chuyeân gia Ngaân haøng trung öông naøo mang veû thaàn bí nhö Alan Greenspan. Tuy nhieân cuõng coù yù kieán cho raèng caáu truùc noäi taïi cuûa neàn kinh teá ñaõ coù nhöõng thay ñoåi phuø hôïp, taïo ñieàu kieän cho söï phaùt trieån thònh vöôïng lieân tuïc.

Coâng ngheä laø ngöôøi cöùu tinh

Xeùt treân phöông dieän thuaàn tuùy coâng ngheä chuùng ta coù theå noùi thôøi ñaïi coâng ngheä thoâng tin hieän ñaïi baét ñaàu khi haõng Intel giôùi thieäu boä vi xöû lyù (microprocessor) – töùc laø moät boä maùy computer treân moät con chip – vaøo naêm 1971. Ñaàu thaäp nieân 80 caùc saûn phaåm söû duïng coâng ngheä naøy nhö maùy fax, troø chôi ñieän töû vaø maùy tính caù nhaân ñaõ trôû neân phoå bieán. Nhöng vaøo thôøi ñoù taát caû nhöõng ñieàu naøy chöa coù veû gì gioáng moät cuoäc caùch maïng caû. Moïi ngöôøi cho raèng caùc ngaønh coâng nghieäp thoâng tin seõ tieáp tuïc bò thoáng trò bôûi nhöõng taäp ñoaøn côõ böï vaø quan lieâu nhö IBM; hoaëc moïi coâng ngheä môùi ñeàu ñi theo con ñöôøng chuùng ñaõ ñi vôùi caùc saûn phaåm nhö maùy fax, VCR vaø troø chôi ñieän töû – töùc laø coâng ngheä do ngöôøi Myõ phaùt minh ra nhöng chæ trôû thaønh caùc saûn phaåm baùn ñöôïc qua tay nhöõng nhaø saûn xuaát Nhaät Baûn.

Tuy nhieân ñeán nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX thì moïi ngöôøi ñeàu thaáy roõ raèng caùc ngaønh coâng nghieäp thoâng tin laøm thay ñoåi taän goác veû ngoaøi vaø beân trong cuûa neàn kinh teá cuûa chuùng ta.

47

Lôïi ích cuûa coâng ngheä thoâng tin roát cuoäc lôùn ñeán möùc naøo ñeán nay vaãn coøn chöa roõ. Nhöng ñieàu khoâng theå choái caõi laø nhöõng coâng ngheä môùi naøy ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng roõ reät leân caùch thöùc chuùng ta laøm vieäc, nhieàu hôn baát kyø thay ñoåi gì trong hai hay ba möôi naêm trôû laïi ñaây. Ngöôøi lao ñoäng Myõ ñieån hình ngoài laøm vieäc ôû vaên phoøng, vaø suoát taùm thaäp kyû ñaàu tieân cuûa theá kyû XX hình aûnh cô baûn cuûa moät vaên phoøng laø maùy ñaùnh chöõ vaø ngaên chöùa hoà sô, caùc memo vaø caùc cuoäc hoïp – nghóa laø ña soá laø “tónh” (vaâng, maùy photocopy Xerox cuõng loaïi boû hoaøn toaøn giaáy than nöõa). Roài ñoù, chæ sau moät thôøi gian ngaén, moïi thöù thay ñoåi hoaøn toaøn vôùi PC noái maïng treân töøng baøn laøm vieäc, email vaø Internet, hoäi nghò truyeàn hình (videoconference), laøm vieäc töø xa qua maïng (telecommuting). Ñoù laø nhöõng thay ñoåi veà chaát moät caùch hieån nhieân, taïo ra nhöõng tieán boä vöôït baäc theo moät caùch maø nhöõng tieán boä veà löôïng khoâng theå naøo ñaït ñöôïc. Vaø chính yù thöùc veà tieán boä ñoù ñaõ keùo theo moät yù thöùc laïc quan veà chuû nghóa tö baûn.

Hôn theá nöõa, caùc ngaønh môùi naøy mang trôû laïi moät hieän töôïng maø chuùng ta töøng goïi teân laø “söï laõng maïn tö baûn chuû nghóa”: nhöõng doanh nhaân khôûi nghieäp thaønh coâng vôùi moät moâ hình kinh doanh hay moät phaùt minh môùi, trôû neân thaønh ñaït vaø giaøu coù. Keå töø thôøi Henry Ford, hình aûnh anh huøng aáy nay chæ coøn laø huyeàn thoaïi, khi neàn kinh teá caøng luùc caøng do nhöõng taäp ñoaøn lôùn thoáng trò, vôùi nhaø laõnh ñaïo laø nhöõng vieân chöùc quan lieâu chaúng khaùc gì nhöõng quan chöùc nhaø nöôùc! Naêm 1968 John Kenneth Galbraith ñaõ vieát: “Vôùi söï xuaát hieän cuûa caùc coâng ty hieän ñaïi, söï noåi leân cuûa caùc toå chöùc do ñoøi hoûi cuûa coâng ngheä vaø vieäc laäp keá hoaïch, cuõng nhö söï taùch rôøi quyeàn sôû höõu voán vaø quyeàn ñieàu haønh coâng ty; doanh nhaân khôûi nghieäp (entrepreneur) vôùi tö caùch caù nhaân



nay khoâng coøn toàn taïi nöõa trong caùc ngaønh coâng nghieäp tröôûng thaønh”. Vaø ai coøn coù theå nhieät tình vôùi chuû nghóa tö baûn mang maøu saéc chuû nghóa xaõ hoäi nhö vaäy nöõa?

Tuy nhieân, chính nhöõng ngaønh coâng ngheä thoâng tin ñaõ thay ñoåi hoaøn toaøn traät töï aáy. Nhö nhöõng caâu chuyeän hoài theá kyû XIX, caâu chuyeän thaønh coâng hieän nay mang ñaäm tính caù nhaân: nhöõng ngöôøi coù yù töôûng toát, phaùt trieån chuùng trong nhöõng garage hay nhaø beáp, vaø laøm giaøu töø noù. Caùc taïp chí kinh doanh trôû neân ñaëc bieät haáp daãn, thaønh coâng kinh doanh ñöôïc ngöôõng moä theo caùch thöùc chöa töøng xaûy ra trong moät theá kyû trôû laïi ñaây.

Vaø ñieàu naøy taïo ra moät maûnh ñaát maøu môõ cho caùc yù töôûng thò tröôøng töï do. Boán möôi naêm tröôùc ñaây, nhöõng ngöôøi baûo veä thò tröôøng töï do vaø vieäc taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho kinh doanh khôûi nghieäp gaëp phaûi moät vaán ñeà veà hình aûnh: khi hoï noùi “doanh nghieäp tö nhaân”, ngöôøi ta nghó ngay ñeán General Motors; coøn khi noùi “doanh nhaân”, ña soá moïi ngöôøi lieân töôûng ñeán moät ngöôøi lòch laõm trong boä ñoà vest. Ñeán nhöõng naêm 90, yù töôûng cuõ veà vieäc giaøu coù laø keát quaû cuûa ñaïo ñöùc, hay ít nhaát laø cuûa saùng taïo, ñaõ quay trôû laïi.

Tuy nhieân, lyù do lôùn nhaát cho söï laïc quan veà kinh teá chính laø tình traïng phoàn vinh khoâng chæ ôû nhöõng nöôùc phaùt trieån (ôû ñaây söï phoàn vinh thöïc ra khoâng tôùi möùc ngöôøi ta ñaõ kyø voïng) maø coøn ôû nhieàu nöôùc khaùc, voán khoâng laâu tröôùc ñaây vaãn bò coi laø tuyeät voïng veà kinh teá.

Traùi ngoït cuûa toaøn caàu hoùa

Cuïm töø “Theá giôùi thöù ba” nguyeân ñöôïc taïo ra nhö laø moät bieåu töôïng cuûa loøng töï haøo: Jawaharlal Nehru saùng taïo ra cuïm

49

töø naøy ñeå noùi veà nhöõng quoác gia khoâng ngaû theo caû phöông Taây laãn Lieân Xoâ ñeå giöõ gìn tính ñoäc laäp, khoâng lieân keát cuûa mình. Tuy nhieân chaúng bao laâu sau yù ñònh chính trò ñaõ phaûi nhöôøng choã cho thöïc teá kinh teá: “theá giôùi thöù ba” nay chæ coøn mang nghóa ngheøo ñoùi, laïc haäu, keùm phaùt trieån. Haøm yù cuûa cuïm töø naøy nay khoâng coøn laø moät ñoøi hoûi chính ñaùng maø chæ laø söï voâ voïng.

Chính toaøn caàu hoùa ñaõ gaây ra nhöõng thay ñoåi ñoù: söï di chuyeån cuûa voán vaø coâng ngheä töø caùc quoác gia coù löông cao sang caùc quoác gia vôùi möùc löông thaáp hôn, keùo theo taêng tröôûng cuûa xuaát khaåu taïi theá giôùi thöù ba, nôi thaâm duïng lao ñoäng.

Khoù maø hình dung ra theá giôùi tröôùc toaøn caàu hoùa, do ñoù chuùng ta seõ cuøng quay trôû laïi khoaûng moät theá heä tröôùc ñaây taïi theá giôùi thöù ba (thöïc ra hieän nay moät soá nöôùc vaãn coøn giöõ nguyeân nhöõng hình aûnh naøy!). Vaøo nhöõng ngaøy ñoù, maëc duø moät soá ít quoác gia Ñoâng AÙ ñaõ baét ñaàu taêng tröôûng nhanh vaø gaây ra söï chuù yù, ña soá caùc nöôùc ñang phaùt trieån (nhö Philippines, Indonesia hay Bangladesh) vaãn khoâng coù gì thay ñoåi: xuaát khaåu nguyeân lieäu thoâ, nhaäp khaåu haøng cheá taïo. Khu vöïc cheá taïo trong neàn kinh teá cuûa hoï coù quy moâ nhoû, keùm hieäu quaû, ñöôïc baûo hoä bôûi haøng raøo haïn ngaïch nhöng vaãn taïo ra ít coâng aên vieäc laøm. Trong khi ñoù söùc eùp veà daân soá buoäc noâng daân phaûi canh taùc caû treân nhöõng khu ñaát xaáu hoaëc tìm baát cöù caùch naøo khaû dó ñeå kieám soáng, chaúng haïn soáng ngay trong nhöõng khu oå chuoät gaàn caùc thaønh phoá.

Trong tình hình ñoù, ngöôøi ta coù theå thueâ nhaân coâng ôû Djakarta hay Manila vôùi möùc thuø lao reû maït. Nhöng vaøo thôøi gian giöõa thaäp nieân 70 thì giaù nhaân coâng reû laø hoaøn toaøn chöa ñuû ñeå caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù theå caïnh tranh treân thò tröôøng theá giôùi veà haøng hoùa cheá taïo. Caùc nöôùc phaùt



trieån vôùi nhöõng lôïi theá coá höõu (cô sôû haï taàng vaø coâng ngheä, quy moâ thò tröôøng, khaû naêng tieáp caän gaàn guõi vôùi caùc nhaø cung caáp cuûa caùc boä phaän laép raùp chính, tính oån ñònh chính trò, nhöõng ñieàu chænh xaõ hoäi tinh teá nhöng saâu saéc giuùp neàn kinh teá vaän haønh toát) döôøng nhö vaãn chieám öu theá, duø cheânh leäch veà chi phí lao ñoäng giöõa hoï vôùi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån coù theå leân tôùi möôøi hay hai möôi laàn ñi chaêng nöõa. Ngay caû nhöõng ngöôøi caáp tieán cuõng caûm thaáy tuyeät voïng tröôùc khaû naêng laät ngöôïc tình theá naøy: vaøo thaäp nieân 70 nhöõng lôøi keâu goïi veà moät “traät töï kinh teá theá giôùi môùi” chæ taäp trung vaøo vieäc naâng giaù nguyeân lieäu thoâ, hôn laø laøm sao ñeå caùc nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba gia nhaäp vaøo haøng nguõ caùc nöôùc coâng nghieäp hieän ñaïi.

Roài moïi vieäc baét ñaàu thay ñoåi. Söï keát hôïp cuûa moät soá yeáu toá maø chuùng ta chöa hieåu ñöôïc moät caùch thaáu ñaùo, nhö giaûm haøng raøo thueá quan, phaùt trieån vieãn thoâng, söï xuaát hieän cuûa vaän chuyeån haøng khoâng giaù reû… ñaõ laøm giaûm nhöõng baát lôïi cuûa vieäc saûn xuaát taïi nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån. Beân caïnh ñoù, duø vieäc saûn xuaát taïi caùc nöôùc phaùt trieån vaãn coù lôïi hôn (chuùng ta thöôøng nghe nhöõng caâu chuyeän veà caùc doanh nghieäp chuyeån saûn xuaát sang Mexico hay Ñoâng AÙ, sau khi vaáp phaûi nhöõng baát lôïi veà moâi tröôøng kinh doanh taïi ñaây ñaõ quyeát ñònh boû ñi), nhöng ngaøy nay caøng luùc caøng coù nhieàu ngaønh maø chi phí lao ñoäng reû taïo lôïi theá caïnh tranh cho caùc nöôùc ñang phaùt trieån gia nhaäp thò tröôøng theá giôùi. Moät soá nöôùc tröôùc kia chæ xuaát khaåu sôïi ñay vaø caø pheâ nay ñaõ coù theå saûn xuaát quaàn aùo vaø giaøy deùp ñeå xuaát khaåu.

Nhöõng coâng nhaân saûn xuaát quaàn aùo vaø giaøy deùp naøy chaéc chaén seõ ñöôïc traû löông raát thaáp vaø phaûi laøm vieäc trong nhöõng ñieàu kieän toài teä. Toâi noùi “chaéc chaén” vì nhöõng oâng chuû

51

cuûa hoï chaúng heà kinh doanh hay saûn xuaát vì söùc khoûe cuûa coâng nhaân, neân hoï seõ laøm sao ñeå chi phí löông cho ngöôøi lao ñoäng laø thaáp nhaát, möùc thaáp nhaát naøy ñöôïc quyeát ñònh bôûi soá löôïng caùc cô hoäi vieäc laøm maø ngöôøi lao ñoäng coù theå coù. Vaø trong ña soá tröôøng hôïp ñaây vaãn laø nhöõng nöôùc raát ngheøo.

Tuy nhieân, chính trong nhöõng nöôùc baét ñaàu phaùt trieån xuaát khaåu ñoù ñaõ coù nhöõng tieán boä khoâng theå choái caõi trong möùc soáng cuûa ngöôøi daân noùi chung. Moät phaàn laø do nhöõng ngaønh môùi noåi caàn ñöa ra moät möùc löông haáp daãn hôn ñeå keùo coâng nhaân töø nhöõng ngaønh khaùc. Quan troïng hôn laø söï phaùt trieån cuûa ngaønh cheá taïo cuøng nhöõng coâng vieäc môùi do caùc ngaønh xuaát khaåu taïo ra ñaõ gaây ra moät hieäu öùng gôïn soùng (6)trong neàn kinh teá. Söùc eùp leân noâng nghieäp giaûm khieán möùc löông taïi noâng thoân taêng. Soá ngöôøi thaát nghieäp taïi ñoâ thò cuõng thu heïp, khieán caùc nhaø maùy phaûi giaønh giaät nhaân coâng, daãn tôùi möùc löông taïi caùc thaønh phoá cuõng taêng leân. Taïi nhöõng quoác gia maø quaù trình naøy dieãn ra trong moät thôøi gian ñuû daøi, nhö Ñaøi Loan vaø Haøn Quoác, möùc löông ñaõ taêng leân ngang baèng vôùi moät soá quoác gia phaùt trieån. (Naêm 1975 möùc löông trung bình tính theo giôø taïi Haøn Quoác chæ baèng 5% so vôùi Myõ, nhöng ñeán naêm 2006 tyû leä naøy ñaõ voït leân 62%).

Taïi nhöõng neàn kinh teá coâng nghieäp hoùa môùi noåi, lôïi ích cuûa taêng tröôûng döïa vaøo xuaát khaåu ñoái vôùi coâng chuùng khoâng chæ laø moät vaán ñeà mang tính chaát phoûng ñoaùn. Laáy ví duï moät nöôùc ngheøo nhö Indonesia chaúng haïn, nôi maø söï phaùt trieån phaûi ño baèng löôïng thöïc phaåm moät ngöôøi bình thöôøng

6 Nguyeân vaên “ripple effect”, trong kinh teá mang haøm yù nhöõng ñôït taêng tröôûng hay taêng giaù lan nhanh töø hoaït ñoäng hay nhoùm daân cö naøy sang nhöõng hoaït ñoäng/nhoùm daân cö khaùc nhö nhöõng gôïn soùng nöôùc. Alvin Toffler cuõng söû duïng moät khaùi nieäm töông ñöông laø “nhöõng laøn soùng phaùt trieån” (waves of development).



ñöôïc nhaän: trong giai ñoaïn töø 1968 ñeán 1990 khaåu phaàn bình quaân ñaõ taêng töø 2.000 leân 2.700 calorie/ngöôøi/ngaøy, vaø tuoåi thoï trung bình taêng töø 46 leân 63 tuoåi. Ngöôøi ta cuõng ghi nhaän nhöõng tieán boä töông töï khaép vuøng vaønh ñai Thaùi Bình Döông, ngay caû nhöõng nôi nhö Bangladesh. Tieán boä vaø phaùt trieån khoâng ñeán do nhöõng ngöôøi töø taâm ôû phöông Taây – caùc khoaûn vieän trôï nöôùc ngoaøi, voán chöa bao giôø laø nhieàu, ñaõ lieân tuïc thu heïp trong nhöõng naêm 1990 xuoáng ñeán möùc gaàn nhö khoâng coøn gì. Maø ñaây cuõng khoâng heà laø keát quaû cuûa nhöõng chính saùch toát ñeïp cuûa caùc chính phuû, voán vaãn tham nhuõng vaø nhaãn taâm nhö tröôùc kia. Thöïc ra coù theå noùi ñaây laø keát quaû giaùn tieáp cuûa caùc taäp ñoaøn ña quoác gia vaø caû caùc doanh nghieäp ñòa phöông tham lam, nhöõng ngöôøi saün saøng chuïp laáy nhöõng cô hoäi kieám lôøi nhôø nguoàn nhaân coâng giaù reû. Roõ raøng ñaây chaúng phaûi laø moät hình aûnh hay caâu chuyeän mang tính ñaïo ñöùc gì cho laém, nhöng duø ñoäng cô cuûa caùc beân lieân quan coù toài teä tôùi ñaâu ñi nöõa thì keát quaû cuûa quaù trình naøy vaãn laø haøng traêm trieäu ngöôøi thoaùt ngheøo vaø cuoäc soáng trôû neân toát hôn (duø vaãn coøn khoù khaên nhaát ñònh).

Vaø moät laàn nöõa, chuû nghóa tö baûn laïi raát xöùng ñaùng ñöôïc ngôïi khen vì thaønh tích naøy. Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa xaõ hoäi töø laâu ñaõ höùa heïn seõ phaùt trieån ñöôïc kinh teá; ñaõ coù thôøi caùc nöôùc thuoäc theá giôùi thöù ba coi caùc keá hoaïch 5 naêm kieåu Stalin laø hình aûnh moät quoác gia laïc haäu coù theå töï chuyeån mình böôùc vaøo theá kyû XX. Vaø ngay caû khi Lieân Xoâ ñaõ maát ñi voøng haøo quang cuûa söï tieán boä, raát nhieàu trí thöùc vaãn tieáp tuïc tin raèng chæ baèng vieäc töø boû caïnh tranh vôùi nhöõng neàn kinh teá phaùt trieån hôn, caùc nöôùc ngheøo môùi coù cô thoaùt khoûi caùi baãy cuûa hoï. Tuy nhieân ñeán thaäp nieân 1990, ñaõ coù nhöõng hình maãu chöùng minh raèng phaùt trieån nhanh choùng laø hoaøn

53

toaøn coù theå; vaø ñieàu naøy ñöôïc thöïc hieän khoâng phaûi qua vieäc töï caùch ly baûn thaân maø qua vieäc hoäi nhaäp caøng nhieàu caøng toát vôùi chuû nghóa tö baûn toaøn caàu.

Nhöõng ngöôøi hoaøi nghi vaø pheâ phaùn

Khoâng phaûi ai cuõng vui veû vôùi traät töï kinh teá theá giôùi môùi sau söï suïp ñoå cuûa heä thoáng xaõ hoäi chuû nghóa. Trong khi nöôùc Myõ coù moät thôøi gian thònh vöôïng ñaùng keå, nhöõng quoác gia phaùt trieån khaùc gaëp moät soá phieàn toaùi. Nöôùc Nhaät chöa theå phuïc hoài sau bong boùng kinh teá ñaàu thaäp nieân 1990, trong khi chaâu AÂu phaûi chòu tình traïng “Eurosclerosis” (7)– tyû leä thaát nghieäp gia taêng, nhaát laø trong giôùi treû, baát chaáp nhöõng phuïc hoài veà kinh teá.

Söï thònh vöôïng vaø nhöõng lôïi ích coù ñöôïc töø taêng tröôûng cuõng khoâng ñöôïc phaân chia moät caùch coâng baèng ngay taïi Myõ. Söï baát bình ñaúng veà thu nhaäp taêng cao ñeán möùc chöa töøng coù keå töø thôøi “ñaïi gia Gatsby” (8), vaø theo nhöõng tính toaùn chính thöùc, tieàn löông thöïc teá ñaõ giaûm ñoái vôùi nhieàu ngöôøi lao ñoäng. Ngay caû khi ngöôøi ta coù theå nghi ngôø caùc con soá thoáng keâ, thì roõ raøng söï phaùt trieån kinh teá Myõ ñaõ khieán 20-30 trieäu ngöôøi ôû nhöõng baäc thaáp nhaát trong thang phaân phoái thöïc söï ñaõ tuït laïi phía sau!

7 Eurosclerosis laø thuaät ngöõ hình thaønh vaøo nhöõng naêm 1980 ñeå noùi veà hình maãu kinh teá chaâu AÂu, trong ñoù thaát nghieäp taêng, khaû naêng taïo vieäc laøm thaáp duø kinh teá nhìn chung vaãn taêng tröôûng. Tình traïng naøy ngöôïc vôùi tình traïng cuûa Myõ trong cuøng giai ñoaïn, khi söï môû roäng vaø taêng tröôûng ñi keøm vôùi vieäc taïo ra nhieàu coâng aên vieäc laøm. Sau naøy, eurosclerosis ñöôïc duøng ñeå chæ tình traïng ñình ñoán veà kinh teá (economic stagnation).8 Teân moät tieåu thuyeát noåi tieáng cuûa F. Scott Fitzgerald (xuaát baûn laàn ñaàu naêm 1925) vôùi boái caûnh “kyû nguyeân Jazz” – nöôùc Myõ nhöõng naêm 1920, moät thôøi kyø taêng tröôûng kinh teá sau Ñaïi chieán theá giôùi I, nhöng ñi keøm theo laø söï baát bình ñaúng trong thu nhaäp vaø suy thoaùi veà caùc giaù trò tinh thaàn.



Ngoaøi ra, moät soá ngöôøi cuõng caûm thaáy khoâng haøi loøng ôû nhöõng ñieåm khaùc. Löông thaáp vaø ñieàu kieän laøm vieäc toài teä taïi caùc nöôùc xuaát khaåu thuoäc theá giôùi thöù ba gaây ra nhöõng chæ trích veà maët ñaïo ñöùc, vaø nhöõng ngöôøi pheâ phaùn khoâng theå chaáp nhaän noåi caùch giaûi thích theo kieåu “coâng vieäc toài teä, möùc löông toài teä coøn hôn laø … khoâng coù vieäc gì ñeå laøm!”. Ngoaøi ra, caùc nhaø hoaït ñoäng nhaân quyeàn cuõng chæ ra nhieàu khu vöïc lôùn cuûa theá giôùi chaúng heà ñöôïc höôûng lôïi gì töø toaøn caàu hoùa: chaâu Phi chaúng haïn, ñeán nay vaãn laø luïc ñòa chìm trong ngheøo khoù, beänh taät lan traøn vaø xung ñoät baát taän.

Vaø nhö thöôøng leä, luoân coù nhöõng ngöôøi döï baùo tin xaáu. Nhöng keå töø nhöõng naêm 1930, baát cöù khi naøo coù ai döï ñoaùn seõ coù suy thoaùi môùi saép xaûy ra, nhöõng ngöôøi quan saùt coù lyù trí laïi hoïc ñöôïc caùch … phôùt lôø nhöõng caûnh baùo ñoù. Ñoù chính laø lyù do taïi sao nhöõng söï phaùt trieån mang ñieàm baùo xaáu ôû chaâu Myõ Latinh nöûa ñaàu thaäp nieân 1990 – nhöõng gì maø nay chuùng ta ñaõ bieát laø baùo hieäu cho khaû naêng quay laïi cuûa kinh teá hoïc suy thoaùi – nhìn chung ñaõ bò phôùt lôø.

2 söï trôû laïi cuûa kinh teá hoïc suy thoaùi · all rights reserved. baûn tieáng vieät...

Documents