bir muhafazakarlastirma projesi olarak turk islam sentezi the turk islamic synthesis as a...

8/7/2019 Bir Muhafazakarlastirma Projesi Olarak Turk Islam Sentezi the Turk Islamic Synthesis as a Conservatisation Project

1/190

BR MUHAFAZAKRLATIRMA PROJES OLARAK TRK-SLAM SENTEZ

Erhan AKARAY

YKSEK LSANS TEZ

Sosyoloji Anabilim Dal

Danman: Prof. Dr. Nadir SUUR

Eskiehir

Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Ocak 2008


2/190

ii

YKSEK LSANS TEZ Z

BR MUHAFAZAKRLATIRMA PROJES OLARAK TRK-SLAM SENTEZ

Erhan AKARAY


Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ocak 2008

Danman: Prof. Dr. Nadir SUUR

Trkiyede muhafazakrlk toplumun temel dinamiklerini anlamada anahtar

kavramlardan birisidir. Tarihsel sre ierisinde muhafazakrlk olgusu toplumsal,

kltrel ve siyasal yaamn en nemli dinamiklerinden birisi olmutur. Osmanlnn sondneminde balayan, imparatorluun bekasn salamaya dnk dnce ve siyasi

akmlar olan Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlar Trk muhafazakrlnn

dnsel mirasn etkilemitir.

Trkiyede muhafazakrlk Cumhuriyet dnemi ile birlikte gelimi, deimi ve siyasal

alan dntrebilen bir g haline gelebilmitir. 1950 ylnda Demokrat Partinin

evrenin hassasiyet gsterdii temel geleneksel, dini, manevi deerlerini n planakartarak iktidar olmas Trkiyede sa muhafazakrln nemli bir siyasi aktr haline

gelmesinde bir dnm noktas olmutur. 1950den itibaren ykselen dini-milliyeti

muhafazakrlk Trkiyede siyasal alana damgasn vurmutur. Bu dnemde Aydnlar

Oca evresinde rgtlenen milliyeti-muhafazakr aydnlar Trk-slam sentezi

dncesinin biimlenmesine nayak olmulardr.

1980 askeri mdahalesi sonras

nda Trkiyede Trk-slam sentezi dncesi devletinresmi ideolojisine eklemlenmitir. Bu eklemlenme srecinde zellikle milli eitim

kurumlarnda ve ortaretim ders kitaplarnda Trk-slam sentezi dncesinin

ideolojik bir aygt olarak izleri grlmektedir. Bu balamda Trk-slam sentezi

dncesi bir muhafazakrlatrma projesi olarak ilev grmektedir. Trkiyede

milliyeti-muhafazakr dncenin ok etkili olmasnda alt gelir gruplarnn ekonomik,

siyasal ve kltrel adan muhafazakr deerlere sarlmalar kadar, son dnemlerde

devletin toplumu muhafazakrlatrma projelerinin de nemli bir rol bulunmaktadr.


3/190

iii

ABSTRACT

Conservatism is one of the key concepts in understanding of the Turkish society. As a

concept, conservatism has been one of the most crucial dynamics in social, cultural and

political life in the historical process. Ottomanism, Islamism ve Turkism as political and

intellectual movements during the late Ottoman period effected the intellectual heritage

of conservatism in Turkey.

Conservatism has expanded, changed and become a force that could eventually

transform political domain in Turkey. When Democrat Party came to power in 1950, itmade use of primary traditional, religious, moral values of periphery. This was a turning

point in the rihgt-wing conservatism as an important political actor in Turkey. From

1950 on, rising religious-nationalist conservatism left mark upon the political domain.

In this period nationalist-conservative intellectuals have organized around Intellectuals

Club (Aydnlar Oca) and these intellectuals have become pioneers of Turk-Islam

synthesis.

Thereafter 1980 military intervention, Turk-Islam synthesis articulated in the States

official ideology. In the articulation process, the effect of Turk-Islam synthesis is clearly

seen as an ideological state apparatus particularly in national education institutions and

in secondary school textbooks. In this context, Turk-Islam synthesis functions as a

conservatisation project. Both low income groups embracement of conservative values

and the State led conservatist project have played important roles in prevailing of the

nationalist-conservative thought in Turkey.


4/190

iv

JR VE ENSTT ONAYI

Erhan AKARAYn Bir Muhafazakrlatrma Projesi Olarak Trk-slam

Sentezi balkl tezi 4 Mart 2008 tarihinde, aadaki jri tarafndan Lisansst Eitim

retim ve Snav Ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca, Sosyoloji Anabilim dalnda

Yksek Lisans tezi olarak deerlendirilerek kabul edilmitir.

mza

ye (Tez Danman): Prof. Dr. Nadir SUUR ...

ye : Prof.Dr. Enver ZKALP ...

ye : Yrd.Do.Dr. Emre GKALP ..

Prof. Dr. Nurhan AYDIN

Anadolu niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Mdr


5/190

v

NSZ

Danman olarak hogrl ve sabrl yaklam ile desteini her zaman hissettiren Tez

Danmanm Prof. Dr. Nadir SUURa, sosyolojik bak am genilettii ve geniletmeye

devam edecei iin, tez konuma gsterdii zel ilgi iin ok teekkr ederim.

Lisans renciliimden beri blmdeki derslerini takip etmem iin anlay gsteren, her zaman

ilgiyle btn sorularma yant veren, yazdklarm titiz bir ekilde hzla okuyarak deerli

yorumlarn esirgemeyen sevgili Hocam Prof. Dr. Kurtulu KAYALIya mteekkirim.

Her zaman yan bamda olduunu bildiim, her frsatta soru yamuruna tuttuum, beni tm

umutsuz zamanlarmda ve tembellik anlarmda kendime getiren, akademik ve insani zellikleri

ile lisans renciliimden bu yana rnek aldm, hocaln tesinde dostum olan sevgili Yard.

Do. Dr. Emre GKALPe ne kadar teekkr etsem azdr.

Sevgili Hocam Prof.Dr. Enver ZKALPe katkda bulunduu sosyolojik formasyonum ve tez

srecindeki ilgisi ve yardmlar iin ok teekkr ederim.

Ne kadar uzun anlatmaya alsam da hocalk haklarn deyemeyeceimi bildiim iin ksaca

tm blm hocalarma, sosyoloji formasyonuma bulunduklar katk ve destekleri iin ok

teekkr ederim.

Akademik hayata ayn tarihlerde baladm ve kendisini tanm olmaktan dolay kendimi ok

ansl hissettiim can dostum ada CEYHANn, tezime katklarn sayfalarca yazsam azdr.

Her frsatta Ankaradan konuma ilikin makale, dergi, kitap tad iin, en zor anlarmda

yanmda olduu iin, ne zaman olursa olsun telefonun dier ucunda saatlerini bana ayrd iin,

tezimi batan sona titizlikle okuyup acmaszca eletirdii iin minnettarm.

Artk uzakta olsa da, en son konumamzn zerinden uzun zaman getiinde bile bir

sonrakinde ayn scaklkta kaldmz yerden devam ettirebildiimiz, dnyann neresine giderse

gitsin scak kalacak dostluumuz, nemsediim yorumlarn benden esirgemedii iin Kumru

Berfin EMREye sonsuz teekkr ediyorum.Hayatma anszn, tm umutlarm yitirmiken, asla bulamayacam dndm ruh ikizim

akm ve biricik sevgilim Glbin ZDAMAR hayatmda varolduu ve sonsuza dek varolaca

iin Tanrya krler olsun.

En zor anlarmda aslolan varlmn, ailemin, szcklerin ifade edemeyecei maddi ve manevi

destekleri iin, babam Zeki AKARAYa bize evlt lazm dedii iin, annem Perihan

AKARAYa beni her zaman ok sevdii iin, aabeyim kr Akan AKARAYa beni

gizlice hep sevdii ve hissettirmeden kol kanat gerdii iin, yengem Candan AKARAYa bana

amca sfat kazandraca iin ok teekkr ediyorum.


6/190

vi

ZGEM

Erhan AKARAY


Yksek Lisans

EitimLs. 2002 Anadolu niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm

Lise 1997 zmir zel Trk Anadolu Lisesi

2004 Gnll Sorumlusu, Trkiye Eitim Gnllleri Vakf, AnkaraEtimesgut Semahat-Dr. Nusret Arsel Eitim Park

2004 Aratrma Grevlisi, Anadolu niversitesi Edebiyat Fakltesi

Sosyoloji Blm

Kiisel BilgilerDoum Yeri ve Yl : Nazilli 30.11. 1979

Cinsiyet : Erkek

Yabanc Dil : ngilizce


7/190

vii

NDEKLER

SayfaZ......................................................................................................................................iiABSTRACT.....................................................................................................................iiiJR VE ENSTT ONAYI............................................................................................ivNSZ..............................................................................................................................vZGEM......................................................................................................................viTABLOLAR LSTES.............................................................................ixGRAFKLER LSTES.....................................................................................................x

1. GR...........................................................................................................................11.1.Problem................................................................................................................11.2.Ama....................................................................................................................81.3.nem....................................................................................................................81.4.Varsaymlar..........................................................................................................91.5.Snrllklar..........................................................................................................10

2. YNTEM..................................................................................................................103. BULGULAR VE YORUMLAR...............................................................................11

3.1.Muhafazakrlk...................................................................................................113.1.1. Muhafazakrlk Kavram, Tanm, Tarihesi..........................................113.1.2. Muhafazakrlklkeleri.......................................................................193.1.3. Trkiyede Muhafazakrlk.22

3.2.Osmanlclk, slamclk, Trklk...................................................................323.2.1. Genel Deerlendirme...............................................................................323.2.2. Osmanlclk.............................................................................................333.2.3. slamclk.................................................................................................393.2.4. Trklk.................................................................................................43

3.3.1923-1950 Dnemi.............................................................................................503.3.1. Genel Deerlendirme...............................................................................503.3.2. Trk Tarih Tezi........................................................................................623.3.3.

Trk Ocaklar

...........................................................................................653.3.4. Halkevleri703.3.5. ok Partili Dneme Hazrlk ve Gei Denemeleri.................................71

3.4.1950-1980 Dnemi.............................................................................................783.4.1. 1950-1960 Dnemi..................................................................................783.4.2. 1960 Sonras Dnem...............................................................................89

3.4.2.1. Adalet Partisi...............................................................................903.4.2.2. Cumhuriyet Halk Partisi-Ortann Solu........................................933.4.2.3. Milliyeti Hareket Partisi.............................................................963.4.2.4. Milliyeti-Muhafazakr Dnce ve Siyasetin nemli Figr:

Necip Fazl Ksakrek..103

3.4.2.5. Milli Gr Hareketi ve Milli Selamet Partisi...........................107


8/190

viii

3.4.2.6. Milliyeti Cephe Hkmetleri...................................................1123.4.3. 12 Eyll 1980e Doru..........................................................................113

3.5.Trk-slam Sentezi ve Devlet Politikalarnda Temsili....................................1143.5.1. 1980 Askeri Darbesi ve ANAP ktidar................................................1143.5.2. Aydnlar Oca......................................................................................1223.5.3. Trk-slam Sentezi................................................................................130

3.5.3.1. Trk-slam Sentezinde Milli Kltr Sorunu..............................1343.5.4. Milli Eitim Politikasnda ve Ortaretim Ders Kitaplarnda Trk-slam

Sentezi Bulgular......................................................................................1373.5.5. Diyanet leri Bakanl.......................................................................1423.5.6. mam Hatip Okullar..............................................................................148

4. SONU VE NERLER.........................................................................................1634.1.Sonu................................................................................................................1634.2.neriler.............................................................................................................169

KAYNAKA170


9/190

ix

TABLOLAR LSTES

Tablo 1. 1950 Genel Seim Sonular.79

Tablo 2. DB Mevcut Kadro ve Personel Durumu144

Tablo 3. renim Durumlarna Gre DB Personel Durumu...144

Tablo 4. Yaz Kuran Kursu renci Saylar.146


10/190

x

GRAFKLER LSTES

Grafik 1. Kuran Kurslarna likin Saysal Bilgiler (Kz renci) ...145

Grafik 2. Kuran Kurslarna likin Saysal Bilgiler (Erkek renci) ...145

Grafik 3. Yllara Gre Cami Saylar148

Grafik 4. Yllara Gre Alan HL Saylar..154

Grafik 5. Yllara Gre Alan HLlerin Hkmetlere Gre Dalm.154

Grafik 6. mam Hatip Liselerinin Yllara Gre renci Saylar.157

Grafik 7. Trkiyede Sa ve Sol Grnm161

Grafik 8. Trkiyede Sa ve Sol Oylarn Dalm 1969-2007.162


11/190

1

1. GR

1.1.ProblemMuhafazakrlk Trkiyenin gemiten bugne toplumsal dinamiklerini anlamada

anahtar kavramlardan birisidir. Tarihsel olarak muhafazakrlk Trkiyede toplumun

temel zelliklerinden biri olmasna karn gnmzde, zellikle son dnemde artan bir

ekilde toplumun muhafazakrlatna dair genel bir kan olumutur. Oysa ki genel

olarak baktmzda Trkiyede muhafazakr bir hassasiyetin tm tarihsel sre iinde,

modernleme abalarna kout olarak varolduunu syleyebilmek mmkndr.Gndelik yaamn muhafazakr dnya grne gre dzenlenmesi ile siyasal olarak

muhafazakrln birbirinden ayr tutulmas gerekmektedir. Dolaysyla birincisi

Trkiyenin temel dinsel, ananevi deerlerine ve maneviyatna balln ifade

ederken, ikincisi daha ziyade pragmatist bir siyasal arayn yansmasdr. Bu

nedenledir ki Trkiyede tek bir muhafazakrlktan bahsetmektense birden fazla

muhafazakrlk tipinden ve anlayndan sz edebilmek olasdr. Muhafazakrlk

toplumun yap talarndan birisi olarak genel anlamda toplumu anlamada nemli birkavramsal aratr. Bu tezin iki temel amac bulunmaktadr. Birincisi Trkiyede tarihsel

sre iinde muhafazakrlk olgusunun geliimini ve deiimini ele almaktr.

Trkiyede muhafazakr dnceyi ve siyaseti etkileyen temel dnce akmlar ve

dnrlerin grleri bu balamda nemlidir. kincisi ise Trk-slam sentezi

dncesinin 1980 sonrasnda devlet politikalarndaki temsilini siyaset sosyolojisi

balamnda irdelemektir.

Bu tezin temel amac Trkiyede muhafazakrlk olgusunu sosyolojik olarak ele

almaktr. Trkiyede muhafazakrlk olgusu tarihsel olarak evrim geirmitir.

Osmanldan siyasal anlamda bir kopuu ifade eden cumhuriyet rejimine geile

birlikte yeni bir siyasal iradenin benimsenmesi, cumhuriyetin bu anlamda modernleme

abalarnn son noktas olmas, bu rejimle modernleme dnda baka dertleri olan -

temel dini, manevi deerlerin korunmas noktasnda- birtakm aydnlarn zmni bir

tepkisi olmutur. 1950 sonrasnda cumhuriyete ynelik sa eilimli muhafazakr


12/190

2

tepkilerin Demokrat Parti evresinde toplanmas muhafazakrln ilk somut siyasal

baars olarak deerlendirilebilir. 1980lere gelindiinde ise ayran muhafazakrlk

dncesi milliyeti-muhafazakr, mukaddesat-muhafazakr ve muhafazakr-slamc

bir grnm kazanmtr. Milliyeti-muhafazakr karakterdeki Trk-slam sentezi

dncesini 1960lardan itibaren Aydnlar Oca evresinde kmelenen entelekteller

ortaya karmtr. Ocak evresinde beliren Trk-slam sentezi devletin 1980 sonras

dnemdeki resmi ideolojisine uygunluu nedeniyle benimsenmitir. Dolaysyla Trk-

slam sentezi resmi ideolojiye 1980 sonras devlet politikalarna eklemlenmitir.

Milliyeti-muhafazakr bir perspektife sahip Trk-slam sentezi dncesinin 1980

sonrasnda Trkiyede toplumun muhafazakrlatrlmasna nasl katkda bulunduunu

ortaya koymak bu tezin ana problemlerinden bir dieridir.

Trkiyede akademik almalarn liberalizm, kapitalizm, sosyalizm ve milliyetilik gibi

temel kavramlar farkl alardan ele ald sylenebilir. Muhafazakrlk olgusu

yukarda sz edilen kavramlar kadar nemli olmasna karn hep arka planda

kalmtr. Gnmzde ise zellikle Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) kuruluunda

ve seim programnda aklad muhafazakr demokrat1 siyasal kimlii

erevesinde, 2002 ve 2007 seimlerinde farkl toplumsak kesimlerin ve zellikle demuhafazakr kesimlerin destei ile byk oranda oy alarak hem siyasal gndemi hem

de akademik gndemi megul etmeye balamtr. Trkiyede pratik olarak 1946

ylndan itibaren ok partili sistem uygulanmaya balanmtr. 1950 seimlerinde

varolan iki partili meclis grnmnn ardndan ilk kez 2002 seimlerinde yeniden iki

partili bir meclis olumutur. Bunun en nemli nedeni seim sisteminde uygulanan %

10luk barajdr. Bu uygulamaya gre herhangi bir partinin lke genelindeki oy oran %

10un alt

nda kalmas

halinde o parti meclise girememektedir. Dolay

s

yla 2002seimlerinde yalnzca AKP ve CHP (Cumhuriyet Halk Partisi) % 10 barajn aarak,

1 Sreklilik iinde deiimi arayan, birliktelik iinde farkllklar koruyan, toplumun dinamizminegvenen, Dnyadaki gelimelere ve yeniliklere ak bir siyaset anlayn hakim klmay amalayan AKPART, demokrat, muhafazakar, yeniliki ve ada bir partidir... Milletimizin tarihsel tecrbe vebirikimini geleceimiz iin salam bir zemin olarak gren AK PART, muhafazakardr. Trk toplumu, bu corafyada ortak bir kaderi paylaan, ac-tatl hatralarn birletirdii byk bir ailedir. Bu aileninkimliini oluturan deerlerin, ada gelimeler nda yeniden retilerek devam etmesine imkanhazrlanacaktr. http://www.akparti.org.tr/beyanname.doc (29 Temmuz 2006) Ayrca 2004 ylndagerekletirilen Uluslararas Muhafazakrlk ve Demokrasi Sempozyumunun al konumasndaR.Tayyip Erdoan partisinin siyaset felsefesinin zeminini muhafazakr demokrasi temeline oturtur.


13/190

3

mecliste ikili bir yapnn olumasna neden olmutur. Bu iki partili yap ksa zamanda,

zaten hep varolagelen laik-anti-laik cephesinin daha da keskinlemesine ve toplumun

hibir dnemde olmad kadar muhafazakrlatna dair bir tartmann gndeme

gelmesine neden olmutur. Gerekten Trkiye muhafazakrlayor mu? Trkiyeye

zg bir muhafazakrlktan bahsetmek mmkn mdr? Muhafazakrlk ve demokrasi

bir arada olabilir mi? Trkiye gereinde bu ne anlama gelmektedir? Ayrca

Trkiyenin siyaset tarihinde herhangi bir parti siyasal kimliini tek bana

muhafazakr2 olarak bile dillendirmezken, AKP neden kendini muhafazakr

demokrat olarak tanmlamaktadr?

Bilindii zere, Trkiyede bugne kadar hibir parti, uygulamalarnda ve tutumundamuhafazakr olsa dahi, baat bir siyasal kimlik olarak muhafazakrl n plana

kartmamtr. Trkiyede zellikle ok partili siyasal sisteme geile birlikte siyasal

muhafazakrlk Trk siyasetinin iine girmitir. ok partili Trk siyasal hayat iinde

muhafazakrlk dncesi farkl dzeylerde sa siyasetin en nemli unsurlarndan biri

olmasna karn gnmz Trkiyesinde muhafazakrlk sylemsel ve pratik dzeyde

siyasal iktidarn en nemli bileeni konumuna gelmitir. te bu tespit dorultusunda

Trkiyede muhafazakrlk olgusunu tarihsel, dnsel ve sosyolojik perspektiflekavramak gerekmektedir. Zira muhafazakrlk olgusunu anlamaya almak

Trkiyenin modernleme serveninin belli bal sosyal ve siyasal amazlarn ve

skntlarn birlikte ele almak demektir.

Trkiyede modernleme sorunsal siyasal-kurumsal ilikiler kadar toplumsal tabandaki

bireysel, dinsel, etnik ve kltrel varolma biimlerini de derinden etkilemektedir.

Dolay

s

yla Trkiyede belirgin bir biimde var olan, topluma ikin bir muhafazakrl

ksorunsaln Trkiyenin dnsel, kltrel, toplumsal ve siyasal dinamiklerini gz

nnde bulundurarak anlamlandrmaya alma gereklilii vardr. te bu almann

k noktasnn temelinde bu dinamikleri anlama abas yatmaktadr.

Trkiyede muhafazakrlk dnce sistemi geni toplumsal kesimleri iine almaktadr.

Bununla birlikte akademik olarak muhafazakrln yeterince alld pek

2

Anavatan Partisi (ANAP), partisinin deerleri arasnda muhafazakrl dile getirmekle birlikte tekbana bu ideolojiyi sahiplenmemitir.


14/190

4

sylenemez.3 Kukusuz muhafazakrlk olgusu zerine son yllarda, belli dzeyde bir

literatrn olumaya balad gzlemlenmektedir. Siyaset bilimi ve sosyoloji

disiplinleri erevesinde gerekletirilen, yksek lisans ve doktora dzeyinde tezler

bulunmaktadr ve bunlarn bir ksm da son zamanlarda ulusal yaynevleri tarafndan

yaynlanmaktadr.4 phesiz farkl ideolojik pozisyona sahip kiilerin muhafazakr

dnce mirasn farkl yorumladklarn vurgulamak gerekmektedir. Ancak yle bir

karlatrma yapmak da olas grnmektedir: Tarihsel olarak Fransz Devrimine

karlk gelen muhafazakr tepkiyle paralel olarak, ayn dnemde Fransz

Aydnlanma felsefesi literatrnn Trkeye byk lde evrilmesine karn

muhafazakr siyaset felsefesinin neredeyse evrilmemi olmas dikkate deerdir.

Aslnda muhafazakr siyasetin felsefi olarak da temellendirilmesi abasna kout olarakTrkiyede muhafazakr yaynevi oluumlar da gzlemlenmektedir. Orient Yaynlar,

Kadim Yaynevi ve bunlara bal periyodik olan Muhafazakr Dnce5 dergisi

muhafazakr siyaset ve felsefesine dnk literatrdeki boluu doldurma abas iine

girmilerdir. 2001 ylnda AKPnin kurulmasyla ve parti tzn kamuoyuyla

paylamasndan sonra partinin dnsel arkaplann oluturan danmanlarnn

AKPnin muhafazakrl ve muhafazakr demokrasi kimliklerini anlamlandrmak

zere yazlan kitaplar ve dzenlenen sempozyumlar (Uluslararas Muhafazakrlk veDemokrasi Sempozyumu, 2004-2006) ile siyasal anlamda meruiyet kazanma ya da

hegemonikleme araynn abalar olarak deerlendirilebilir. 2002 genel seimleri

sonrasnda AKPnin % 34.28, 2007 genel seimlerinde de % 46,7 oy oran ile iktidarn

yeni sahibi olmas da Trkiyede muhafazakrlk ve muhafazakr demokrasi

3 Muhafazakrlk konusunda kukusuz Trkiyeyi merkeze alan birtakm yksek lisans ve doktoraalmalar bulunmaktadr. Bu tezleri yllara gre u ekilde sralamak olasdr: Leyla Sanl, Yenimuhafazakrlk [Trkiye rnei], stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi,

1992; Celal Naz

m rem, Kemalist Modernizm ve Trk Geleneki Muhafazakarl

n

n Kkenleri, Bilkentniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, 1996; Bekir Berat zipek, Muhafazakar DnceGeleneinde Akl, Toplum ve Siyaset, Doktora Tezi, 2000; Faruk Turhan, Trkiye'de sa vemuhafazakarlk (Ali Fuat Bagil rnei), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2003.

4 Tanl Bora Trk Sann Hilali: Milliyetilik, Muhafazakrlk, slamclk, stanbul: BirikimYaynlar, 2003. Bekir Berat zipek, Muhafazakrlk: Akl Toplum Siyaset, Ankara: Liberte Yaynlar,2004.zeyir Tekin, Ak Parti'nin Muhafazakr Demokrat Kimlii, Ankara: Orient Yaynlar, 2004. YalnAkdoan, Ak Parti ve Muhafazakr Demokrasi, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm, 2004. Gl Kolat,Turkish Conservatism From a Comparative Perspective, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkentniversitesi, Ankara, 2002. Hasan Hseyin Akka, Muhafazakr Dnce ve Edmund Burke, Ankara:Kadim Yaynlar, 2004. Hakan Ylmaz, Trkiyede Muhafazakrlk Aile, Din, Bat, Ak ToplumEnstits ve Boazii niversitesi Aratrma Projesi, 2006.

5 Muhafazakr Dnce dergisi 2004 ylndan beri dzenli olarak 3 ayda bir yaymlanmaktadr.


15/190

5

kavramlarnn farkl siyasal, toplumsal ve akademik kesimlerde ok yaygn birekilde

tartlmasna neden olmutur. Bu konuda nemli saylabilecek dzeyde yaznsal

birikimin olumaya baladn syleyebiliriz.

Tm bunlarn yan sra muhafazakrln Trkiyeye ikin bir davran ve tutum

olduunu tespit etmek gerekmektedir. Zira Trkiyenin modernleme serveni iki

yzyl akn bir sredir devam etmesine karn, sosyolojik olarak toplumdaki deiim

hznn da, en azndan son 60 yllk srete azmsanmayacak boyutlarda olduunu da

gz nnde bulundurduumuzda, hl toplumun byk bir blmnn geleneksel ve

dinsel deerlere bal olduu grlmektedir. Toplumsal gelime srecine bakldnda

muhafazakrln farkl siyasi iktidarlar tarafndan bir devlet politikas haline getirildiive bu srete geleneksel kltrel deerlerin, slami elerin ve milliyeti sylemlerin

nemli lde kullanld grlmektedir. Ancak bu milliyeti-muhafazakr sylem

kimi zaman cumhuriyetin modernlemeci deerleriyle atma ierisinde olmutur.

1950lerdeki Demokrat Partili yllar ve 1980 sonras Trk-slam sentezi, muhafazakr

dnce ile Kemalist moderniteyi zaman zaman skntl bir birliktelie zorlamtr. Bu

skntnn gnmzde halen gl bir ekilde devam ettiini sylemek mmkndr.

Muhafazakrlk ve modernlik arasna skp kalm olma durumu yalnzca siyasi gilikilerinde deil, toplumsal tabanda da kendisini gstermektedir. Bu arada kalmlk

durumu Trkiyede gerek muhafazakrln ve gerekse de modernizmin kendine zg

toplumsal formlaryla karmza kmalarna neden olmaktadr. Kimi durumlarda

muhafazakrlk ve modernlik arasndaki snrlar mulklamakta ve bazen her iki

dnce sistemi yer deitirebilmektedir. Dier bir ifadeyle, kimi durumlarda

muhafazakr dnce belli deiim talepleriyle toplumsal alan dntrmeye

al

rken (kamusal alanda siyasal zgrlkler alan

n

n geniletilmesi gibi) kimidurumlarda ise modernlemeci dnce varolan mevcut durumun korunmas ynnde

muhafazakr bir tutum ierisine girebilmektedir. Bu ve buna benzer durumlar

Trkiyede muhafazakrlk dncesinin ne kadar ok ynl ve farkl toplumsal

dinamiklerden beslendiini gstermektedir. te tam da bu yzden Trkiyede tek bir

muhafazakrlk tipinden deil, birden fazla muhafazakrlk tipinden ve grnmnden

bahsetmek gerekmektedir.


16/190

6

Trkiyede milliyeti-muhafazakr anlay tarihsel sre ierisinde nemli deiimler

geirmi ve gnmzn en etkin toplumsal dnce sistemi haline gelmitir.

Sosyolojik adan bu deiimi ok iyi okumak gereklidir. te bu tez Trkiyede

muhafazakrln geliim ve deiim dinamiklerini siyaset sosyolojisinin temel

kavramlar erevesinde irdelemeye almaktadr.

Bu erevede, genel olarak almann problemlerini u ekilde sralamak mmkndr:

- Muhafazakrlk kavram nedir?- Muhafazakrlk tarihsel olarak nasl ortaya kmtr?- Trkiyede muhafazakrlk dncesinin dnsel temelleri nelerdir?- Osmanlnn son dnemindeki Osmanlclk, slamclk ve Trklk fikir

hareketleri cumhuriyet dnemindeki dnce biimini nasl etkilemitir?

- 1950 siyasal olarak nasl bir krlmaya denk gelmektedir?- 1950 sonrasn muhafazakrlk dncesinin hegemoniklemesi olarak

deerlendirmek mmkn mdr?

- Trkiyede 1980 sonrasnda toplumun muhafazakrlatrlmasn hazrlayanTrk siyasal hayat nasl bir sreten gemitir?

- Trk-slam sentezi dncesi nasl ortaya kmtr?- Trk-slam sentezi dncesi 1970lerden balayarak siyaseti nasl etkilemitir?- Trk-slam sentezi 1980 sonras devlet politikalarnda nasl kullanlmtr?

Bu alma yukarda belirtilen temel sorulara yant arama abas iindedir.

almann birinci blmnde muhafazakrln tanm, tarihesi, ortaya k koullar

anlat

ld

ktan sonra, Trkiyede muhafazakrl

n yol izleri zerinde durulacakt

r.

kinci blmde ise Trkiyede muhafazakrln dnsel kaynaklar olan ve Trk-

slam sentezi dncesinin entelektel mirasn anlama abasnn bir paras olarak

Osmanl son dneminde imparatorluk bekasn bir arada tutma araylarnn rn olan

Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlar ele alnacaktr. Bu akmlar ele alnrken

her akmn kendi iinde en nemli grlen dnce adamlar olan Namk Kemal, Ziya

Gkalp, Yusuf Akura zerinde durulacaktr.


17/190

7

nc blmde 1923-1950 aras dnemde yaanan siyasal gelimeler ve cumhuriyet

iradesinin sahiplendii milliyetilik anlay, ulus-kimlik ina srecinde cumhuriyetin

gemi dnemden nasl ayrt, Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumu gibi kurumlar

nasl arasallatrd ele alnacaktr. Ayrca 1946 sonras siyasal gelimelerden, CHP

ve tek parti iktidarnn ok partili srece giderken geirdii deiimlerden

bahsedilecektir.

Drdnc blmde ise 1950 ile birlikte ok partili dneme geiin Demokrat Parti

(DP) ile temsili zerinde durulacaktr. 1950 yl ok partili rejime geie, demokrasiye

geii temsil ettii kadar Trkiyede pek ok adan bir krlma noktasnvurgulamasnn nemi ifade edilecektir. Ayrca toplumun muhafazakr tepkilerinin DP

ile vcut bulmas, CHP, tek parti iktidarnn sonlanmas ile balayan srecin

Trkiyede mutlak surette sa siyasetin nasl egemen olduu tartlacaktr. 1980 ylna

kadar Trkiyedeki siyasal gelimeler detayl olarak analiz edilecektir. Srasyla DP,

Adalet Partisi (AP), Milli Selamet Partisi (MSP), Milliyeti Cephe Hkmetlerinin

izledii sa siyasetin milliyeti-muhafazakr yanlar ve Trk-slam sentezini hazrlayan

sre zerinde durulacaktr.

Son blmde ise 1980 askeri darbesi sonrasnda sivil siyasete dnn ANAP ile

salanmas ve 1970ler Trkiyesinde Aydnlar Oca ile balayan Trk-slam sentezi

dncesinin askeri rejim ve ANAP iktidar boyunca nasl sahiplenildii anlatlacaktr.

Trk-slam sentezi dncesinin somut olarak en ok sirayet ettii milli eitim

politikalar ve ortaretim ders kitaplarnda nasl yer bulduu, kitaplardaki bulgular ile

deerlendirilecektir. Ayr

ca Diyanet leri Bakanl

na ve imam hatip liselerineilikin saysal verilerin toplumdaki muhafazakrlama eilimini yanstmas asndan

nasl bir grnm arz ettii zerinde durulacaktr. Bunun dnda Trkiyede yaklak

son 40 ylda sa ve sol oylarn bir analizi yaplarak, toplumsal olarak ne denli saa

meyilli bir toplum olduu ortaya konacaktr.


18/190

8

1.2.Ama

Bu tezin amac muhafazakrlk olgusunu sosyolojik anlamda anlamaya almann

yan sra milliyeti-muhafazakr bir ideolojik yaklam olarak Trk-slam sentezinin

ortaya k koullarn, tarihsel balamnda ve sentezin oluumuna katkda bulunan

isimlerin dnsel olarak izledikleri entelektelleri ve dnce akmlarn anlamaya

almaktr. Trk-slam sentezi dncesinin 1980 sonrasnda bizatihi devletin elinde

bulundurduu ideolojik aygtlar tarfndan nasl siyasallaarak bir araca dntn ve

genel olarak da toplumun muhafazakrlamasna katkda bulunduunu ortaya

koymaktr.

1.3.nem

Her toplumsal olgunun ortaya k sreci ve koullar vardr. Trkiyede siyasal

arenadaki muhafazakrlama eilimi de bir anda ortaya kmamtr. Genel olarak

muhafazakr bir toplumsal tabann her zaman iin Trkiyede topluma ikin olduu

sylenebilir. Dier bir ifadeyle Trkiyede toplum her zaman ve dnem iin bir yandan

muhafazakr bir hassasiyete sahipken te yandan artc birekilde deiimden yanaolmutur. Modernleme/Batllama abalarnn son noktas olarak kabul

edebileceimiz cumhuriyetin ilan ile birlikte snmlenen pek ok akm gibi ya da daha

doru bir ifade ile Osmanlclk, slamclk, Trklk gibi imparatorluk mirasn

paylamaya ynelik yerel dnce akmlar Kemalizmin sekler modern ulus-devlet

projesi erevesinde birletirilmesiyle, farkl anlamlar ve boyutlar kazanmtr.

Trkiyede toplumun sahip olduu muhafazakrl

k anlay

n

anlamaya al

man

nkendisi bal bana nemli bir abadr. Zira Trkiyede toplumun en nemli

tanmlayc unsurlarndan biri olan muhafazakrlk olgusu, sosyolojik olarak toplumun

analizi bakmndan deerli almlar salamas asndan son derece nemli bir ara

olarak karmza kmaktadr. Trkiyede gemiten gnmze, baka bir ifade ile

Trkiyenin Osmanl mirasndan cumhuriyete gei srecinde, modernleme srecinin

bir baka okumas olarak muhafazakrln anlalmas, Trkiyede bugnk toplumsal

dinamikleri anlamada da kritik bir role sahiptir. 1923 sonras modernleme/batllama


19/190

9

abalarnn her zaman rejim kartl temelinde olmasa da muhafazakr tepkilerle kar

karya kaldn, Osmanl dnsel mirasn tayan muhafazakr birtakm dnce

adamlar ile gnmze kadar birekilde farkl varyasyonlara girdiini, bugnk siyasal

yapda da gerek siyasal slam, gerek lml slam, gerek muhafazakr demokrasi

eklindeki almlarla varolduunu sylemek mmkndr. Dolaysyla muhafazakrlk

ayn zamanda Trkiyedeki toplumsal dinamikleri anlamann anahtardr ve bu yzden

de nemlidir.

Trkiye gibi Osmanl gemiinin son dneminden cumhuriyetin kuruluuna ve sonraki

zaman diliminde modernleme/batllama abas iinde olan bir lkenin siyasal

yelpazesinde bulunan farkl ideolojik pozisyonlar eitli dzeylerde akademik anlamdadeerlendirilmitir. Liberalizm, kapitalizm, sosyalizm ve milliyetilik eitli dzeylerde

ele alnmtr. Bir duru, kar koyu, statkoyu koruma, slup, ideoloji,

tavr, tutum, ruh hali, dnce, siyaset, tutuculuk, gericilik;

muhafazakrlk nasl deerlendirilirse deerlendirilsin gnmz toplumsallnda ve

siyasetinde ok nemli bir olgu haline gelmitir. Gncel siyasal tartmalar ve

deerlendirmelerin dnda akademik dzeyde olgusal olarak da anlalmas gereken bir

toplumsal gerekliktir. Dolaysyla bu alma muhafazakrl deerlendirme veanlamlandrma amacn da tayarak literatre mtevaz bir katkda bulunmay

amalamaktadr.

1.4.Varsaymlar

Bu alma aadaki varsaymlara dayanmaktadr:

1.

Trkiyede toplumun nemli bir blm muhafazakrd

r.2. Trkiyeye zg bir muhafazakrlk anlay sz konusudur.3. Trk-slam sentezi dncesi 1980 sonrasnda toplumun

muhafazakrlatrlmasnda etkin olmutur.


20/190

10

1.5.Snrllklar

Bu alma muhafazakrlk olgusunu anlamak amacyla literatr taramas ve

deerlendirmesi ile snrlandrlmak zorunda kalmtr. almann ilk aamasnda

muhafazakrl anlamak iin ampirik bir aratrma yaplmas planlanm ve bu

dorultuda hazrlanan anket formu uygulanmas ngrlmtr. Ancak anketin

uygulanabilmesi iin gerekli izinin alnamamas nedeniyle alma literatr taramas ve

deerlendirmesi ile snrl bir ereveye oturtulmutur. Dolaysyla bu alma

kuramsal bir almadr. Kuramsal almann snrllklar erevesinde

deerlendirilmesi gerekmektedir. Ayrca bu tez almas 1980 dnemi ve ANAP

iktidarnn uygulamalar ile tarihsel olarak snrlandrlmtr. Trk-slam sentezidncesinin uzantlarn gnmzde hala baz kurumlarda grlmektedir. 28 ubat

sreci ile devletin bu dncenin etkilerinden ksmen rahatsz olduunu ve radikal

birtakm nlemler alarak bu sreci sonlandrdn vurgulamak mmkndr.

Dolaysyla bu almann asl odak noktas siyasal olarak 1980 sonras ANAP iktidar

dnemidir.

2. YNTEM

Bu tez kuramsal bir almadr. Tezin snrllklar erevesinde gerekli literatr

taramas ve literatr deerlendirmesi yaplmtr. Bu almada muhafazakrlk olgusu

sosyolojik bir perspektifle, tarihsel balamnda ele alnmtr. Ayn zamanda eletirel

bir yaklam izlenmitir. Tezin temel argmanlar sosyolojinin temel kavramlar ile

literatrdeki farkl yaklamlarn karlatrlarak deerlendirilmesi yoluyla ortaya

konmutur.


21/190

11

3. BULGULAR VE YORUM

3.1. Muhafazakrlk

3.1.1. Muhafazakrlk: tanm, tarihesi

Muhafazakrlk aslnda korumak ya da olduu gibi muhafaza etmek anlamlarn

iinde barndrr. Gndelik hayatmzda bile alldk, tandk, bildik olan muhafaza

etme, koruma ve dolaysyla tercih etme eilimindeyizdir. Yeni olana kar temkinli bir

ekilde yaklarz. Bazen denemeden bile birok eyi reddederiz. Kendimizi gvende

hissetmek isteriz. Bu anlamda insanolunun en ikin duygularndan biridir muhafazaetmek ya da konserve etmek. Gnlk dilde mtevaz ve ihtiyatl davran, geleneksel

hatta uyumcu bir hayat tarz, deiim korkusu veya deiimin reddi gibi zellikle

muhafaza etmek fiilinin belirttii anlamlara gelebilir (Heywood, 2007, s.85).

Muhafazakrlk zor tanmlanabilir bir kavramdr. Tanmlanmasnn zorluu u ekilde

aklanabilir: muhafazakrln Ne olduunu deil, Ne olmadn aklamak

mmkndr. Muhafazakrlk bir bakma, balangta kart olarak belirledii tmdeerleri ciddi bir eletiri srecine tabi tutarken, dier yandan ise ayn deerlerin

ilevsel olarak kullanlabilecei elerini evirerek kendi bnyesine

kazandrabilmektedir (Dural, 2005, s.15). Muhafazakrlk ideoloji 6-7 -Nisbet-8, -

6Michael Oakeshott muhafazakrln bir ideoloji olarak ele alnmas fikrine kar kan muhafazakrdnrlerdendir. Durala gre muhafazakrln holistik bir ideoloji olarak topyekn itiraz edenler okfazla sayda olmasa da muhafazakrlarn btnsel ideoloji olarak muhafazakrlk fikrine derece dereceitirazda bulunacaklar aktr. Zira muhafazakrlk genelde ideolojilere kar olumsuz yarglara sahiptir(Dural, 2005, s.18).

7 John Kekes, Belli koullar altnda muhafazakrlk kukusuz bir ideoloji olarak deerlendirilebilir.Kekese gre muhafazakrlk politik ahlak doktirinidir. Muhafazakrlk doal olarak ideolojik biryapya sahiptir. eitli muhafazakr akmlar incelendiinde, bu akmlarn toplumun iyiye ynlendirilmesiyolunda mcadele verdikleri grlecektir. Bir toplumun ancak ve ancak o toplumu oluturan insanlarniyi, ahlkl ve erdemli olmasyla iyiye yryeceini dndmzde muhafazakr politikalarnhedefinin, toplumu; erdeme, ahlka ve i-huzura kavuturulmas olduunu syleyebiliriz (Kekesten akt.Dural, 2005, s.1-3).

8Nisbet muhafazakrl liberalizm ve sosyalizm ile birlikte Batda son iki yzyln temel siyasiideolojilerinden birisi olarak deerlendiriyor. Kimi yazarlarn muhafazakrlk kavramn ideolojimertebesinden yoksun ekilde deerlendirdiklerini, dolaysyla herhangi bir ideolojide olmas gereken

siyaset ve siyasal iktidarla salam ve iyi bilinen bir ilgisi olan ahlaki, ekonomik, sosyal ve kltrelfikirlerin makul ve tutarl btnne sahip olmad iin bu deerlendirmeyi yaptklarn ileri


22/190

12

Kekes-, tavr, tutum, miza9 (Oakeshott, 1998), dnce slubu -Mannheim-,

hl-duru10-11 (Scruton), siyaset olarak kabul edilebilir. te tam da bu yzden

muhafazakrlk farkl pozisyonlara gre tanmlanmas g bir kavramdr,

ideoloji12dir ya da dnce geleneidir v.s. Tanmlanmasnn zorluu hem tarihsel

ortaya k koullar hem de zaman iinde ald hldir.13 Ancak muhafazakrlk ayn

zamanda bir politik doktrin, bir ideoloji ya da her ikisine nfuz etmi biim ve

Mannheimn kasdettii anlamda bir dnce slubu olarak belirlenebilecei gibi,

her trl doktrine ya da ideolojiye eklemlenen bir tavr ya da ruh hali olarak da

anlalabilir (idem, 2001, s.36).

srmektedir. Oysa Nisbete gre muhafazakrlk byle bir btnsellie sahip bir ideolojidir. (Nisbet,2007, s.45)

9 Oakeshott muhafazakrln bir ideoloji olarak ele alnmasna kar kyor ancak o da muhafazakrlmiza olarak kabul ediyor. Oakeshotta gre muhafazakrlk bir mizatr. Muhafazakr olmak belli biimlerde dnme ve davranma eiliminde olmaktr; belli tr davranlar ve beeri durumlarnartlarn dierlerine tercih etmektir; belli tr seimleri yapmaya eilim gstermektir...muhafazakr olmakaina olunan bilinmeyene, denenmii denenmemie, gerei gizeme, fiili olan olas olana, snrlysnrlanmama, yakn uzaa, kfiyi ok bol olana, elveriliyi mkemmele ve u anki gl hayalineeye tercih etmektir Oakeshott, 2004, s.55-56).

10 Roger Scruton.

11Modern dnyadaki haliyle bir muhafazakr, gemiin deerlerini korumay stlenen biri deil, aksineu anda kendisinin sahip olduu, iinde yaad deerleri gelecek kuaklara dayatan biridir. Oullarnnve kzlarnn kendi bildii deerlere gre yaamalarn isteyen birinin halidir muhafazakrlk (Baker,2003, s. 101).

12 Muhafazakr dnrlere gre her ideoloji, konumu gerei gerekleri sadece tek yanl ele alr. Butavryla ideolojiler kesinlikle mevcut sorunlar btnlk ierisinde kapsayamadklar gibi, ileri srdkleritekil ve yapmack kurtulu reeteleriyle, hastal topyekn tedavi etme yerine ak yaraya sreklipansuman yapma yoluna saparlar. Zira her ideolojinin vaat ettii bir yeryz cenneti vardr, ama bucennet hibir zaman insanl gerek huzura kavuturamaz. Gereklik hibir zaman ideolojilerin

kavramsallat

gibi tek boyutlu hakikatlerden ibaret deildir. Sonuta meseleyi tekil ynleriyleyarglayp, tmel sonulara, yaplar sebebiyle ulaamayan tm ideolojiler, hitapta bulunduklar toplumakar gayr-ahlki bir oyun sergilerler (Dural, 2005, s.18). Aslnda tam da bu almla muhafazakrlkkendini ideolojiler st birekilde konumlandrr.

13 Bekir Berat zipek muhafazakrlk kavramnn popler tanmna da bir gndermede bulunur.zipeke gre popler kullanmyla muhafazakrlk, genellikle dindar olmay ve geleneksel dininbelirledii siyasi tutum allar ifade eden bir anlam da tayabilmektedir. Bu anlamndan yola karakTrkiyede zellikle Kemalist ideolojinin savunulmas noktasnda sylemsel dzeyde ilerici ama teyandan muhafazakr tavr sergileyen gruplarn kullanmnn rahatlkla anlalabilir. Bu balamdamuhafazakrlk tek boyutlu bir biimde deiime kar diren eklinde alglanmakta ve gelimeninyani ada medeniyet seviyesine ulamadaki en byk engel olarak alglanmaktadr. (zipek, 2004,s.1).


23/190

13

Tm bu tanmlama abalarnn ya da muhafazakrla ikin zellikleri belirtme

abasndan bamsz olarak; tm toplumlarda ortaya kan muhafazakrlk trlerini

kapsayc bir tanm yapmak da pek mmkn deildir. nk muhafazakrlk gelenekle

ok yakn bir iliki iindedir ve gelenek her topluma zgn bir yapya sahiptir.

Gelenein toplumdan topluma farkllamas muhafazakrln homojen, standart bir

ideolojik yap sergilemesini engeller. Muhafazakrlk durumsal bir ideoloji14

(Huntington) olarak da tanmlanabilir. Bu tanma gre muhafazakrlk tarihsel olarak

farkllamaktadr. Kurumlarn ve durumlarn deiimi, dolaysyla farkll

muhafazakrl da durumsallatrmaktadr. Herhangi bir dnem, zaman, mekn iin

geerli olabilecek muhafazakr tutum ve anlay baka bir dnem, zaman ve mekan

iin geerli olmayabilir. Bu anlamda tek bir muhafazakrlktan ziyademuhafazakrlklardan bahsedilebilir. reme gre

muhafazakrlk bir kavram kolaj gibidir. Bu kolaj, dnemler ve zmreler arasnda da

farkllklar gstermektedir. Dolaysyla tek bir muhafazakrlktan ziyade birok farkl

muhafazakrlklardan bahsedilebilir. Kavramlar bir ortamdan dierine veya bir dnemden bir

dierine aktarlrken ve eitli sosyal, siyasal ve ekonomik pratikler iinde ete kemie

brnrken, anlamlarnda byk krlmalar, eksilmeler veya oaltmalar olmaktadr.

Muhafazakrlk gibi neredeyse tek prensip olarak kitabi olmamay seen bir ideolojinin belirlidnemlere ait farkl kltrel ve siyasal kodlarn anlamak iin konu alnan dneme/zmreye

zg siyasal, ekonomik ve sosyal g/iktidar pratiklerinin mutlaka dikkate alnmalar gerekir

(rem, 2004, s.10).

Ancak yine de muhafazakrln tm toplumlar iin geerli olabilecek baz zellikleri

vardr:

14 Ahmet Ycekk de muhafazakrlk nedir sorusuna yant ararken muhafazakrln durumsalkarakterine vurgu yapar. Mevcut kurumlara kar yneltilen kkl bir muhalefete bu kurumlarnsavunucular tarafndan kar koyma bir muhafazakrl iermektedir. Buna gremuhafazakrlk, var olan bir sosyal dzeni korumak ve onu hakl gstermek iin kullanlan bir fikirsistemidir. Saldr ve muhalefet nereden gelirse gelsin muhafazakrln esas ve anlam, mevcutkurumlarn deerlerinin sonuna kadar kskana korunmasdr. Buna gre muhafazakrlk, deiimintmyle karsnda olmak deildir; tam tersine, dzeni ve mevcut kurumlar koruyabilmek iin birmuhafazakr, ikinci plandaki deimelere rza gsterebilir. Ama ancak bu deimeler dzenin devam

iin gerekli deiimlerse rza gsterecektir (Ycekk, 1971, s. 130).


24/190

14

Muhafazakrlk;

- devrimci dnme kar tedrici deiimi (kendiliinden-doal ak iinde)savunur (reformisttir),15

- aileyi, gelenei, devleti, dini ve geleneksel kurumlar sahiplenir,- gemiten gelen toplumsal kazanmlar sahiplenir,- toplumu canl bir organizma eklinde deerlendirir (organizmac bir varolu

felsefesi tahayyl eder)

- bireyler ve kurumlar arasnda ilikiler eitliki deildir, bireyler ilikilerihiyerarik olarak alglar (devlet, aile, baba)

Muhafazakrl farkl ekillerde tanmlayanlar vardr. Mannheima gremuhafazakrlk modern dnyann ilevsel farkllna sahip snf toplumunda bir

dnce biimidir (idem, 2003, s.16). Mannheim16 muhafazakrln tarihsel ve

sosyolojik olarak ortaya k koullar itibariyle gelenekselcilikten ve

reaksiyonerlikten (tepkicilikten) ayrldn sylemektedir. Buna gre

muhafazakrlktan sz edebilmek iin verili durumdaki tarihsel-toplumsal glerin

konumu, dinamik, deimeye ynelimli ve her tikel toplumsal enin, toplumsal

btnn gelimesine katkda bulunabilecek dzeyde rgtlenmesi; bu srecin,gelimeye ayr tepkiler gsteren farkl snflarn ortaya kmasna yol aacak bir

toplumsal farkllamann dinamizmini tamas; bunun neticesinde, farkl snflara

karlk gelen bir fikirler ayrmnn yaanmas (antagonistik dnya grlerinin

domas) ve nihayet bu srecin dorudan politik bir karakter kazanmas gerekir.

Siyasal olan, etrafnda yeni ittifaklarn doabilecei bir ekirdek ilevini grmelidir

15

Mert muhafazakrl

n deiime neden kar

olmad

n

u ekilde a

klamaktad

r: Muhafazakrl

kasndan nemli olan, bir corafyann, bir dilin, bir siyasal konvansiyonun, bir tarihin veya tmyle birlikte tanmlanm olan bir toplumun ve toplumsal dzenin dengelerinin bozulmasn engellemek,onlarn bu yolla beksn salamaktr. Bu nedenle, muhafazakrln toplumsal dzene, neredeyse,kutsallk atfettii sylenebilir. Muhafazakrlk, deiime kar deildir, deiimin toplumun dengesinitehdit etmesine kardr, buna kar korunmann yolunun, manevi deer ve sembollerin ayakta kalmasolduunu dnr (Mert, 2007, s.77).

16 Mannheim ayn zamanda ilerlemeden yana olanlar ile muhafazakrlar arasnda yle bir ayrmyapmaktadr: lerlemeci dnce iin herey, son tahlilde, anlamn kendisinden yksekte veya tede bireyden gelecek bir topyadan veya onun bir stn norm ile ilikisinden almaktadr. Muhafazakr bireyise bir eyin btn manasn onun arkasnda yatan eyde, ya onun maddi gemiinde veya evrimseltohumunda grr. lerlemeci, eyleri yorumlamada gelecei kullanrken, muhafazakr gemii kullanr

(Nisbet, a.g.e, s.156).


25/190

15

(idem, 2003, s.15). Kekese gre muhafazakrlk bir siyasal ahlaktr; siyasaldr

nk politik dzenlemelerde toplumu daha iyi hale getirmeyi amalar; ahlkidir nk

toplumda yaayan insanlar iin kiisel olarak tatmin edici ve bakalar iin yararl, iyi

bir toplumda yaam srmelerini olanakl klar.17 Trkneye gre muhafazakrlk

statkoyu yaatmak iin gnn artlarna eklektik yorumlarla uyum salama abasdr

(Trkne, 2005, s.84). Hakikaten, dikkatli deerlendirildii zaman muhafazakrlk

aslnda yaanan dneme, aa ve konjonktre gre ekil alabilen bir karaktere sahiptir.

Asl nemli olan status quonun mutlak surette korunmasdr. Duraln tanmlamasna

gre ise liberalizm, sosyalizm ve dier gnmz ideolojik hareketlerine kukuyla

yaklaan, doal toplumsal durum olarak tasarlad, ama aslnda en az eitli

eletiriler ynelttii dier ideolojik akmlar kadar kurgulanm bir dnya fikrinesahip olan; bnyesinde vazgeilemez kesin nermeleri sahiplenen modern bir dnce

sistemidir (Dural, 2005, s.22). zipeke gre muhafazakrlk, Bat tarihinde zengin bir

felsefi mirasn taycs olan ciddi bir dnce geleneini, modern zamanlarn hem bir

paras, hem de muhalifi olan kapsaml bir doktrini ve iinde yaadmz tarih

dnemine damgasn vuran bir siyasal ideolojiyi ifade etmektedir (zipek, 2004, s.2-

3). Yine ayn yazar daha geni bir ifade ile muhafazakrlu ekilde tanmlamaktadr:

Aydnlanmaya, onun akl anlayna, bu akln rn olan siyasi projelere ve bu siyasi projeler dorultusunda toplumun dntrlmesine ilikin neri ve uygulamalara

muhalif olarak ortaya kan, rasyonalist siyaseti snrlamay ve toplumu bu tr devrimci

dnm proje(ci)lerinden korumay amalayan yazar, dnr ve siyasetilerin

eletirilerinin biimlendirdii bir siyasi felsefeyi, bir dnce geleneini ve zaman

iinde onlardan tretilen bir siyasi ideolojiyi ifade etmektedir (zipek, 2004, s.6). aha

ise siyasal tutum olarak muhafazakrlk ile siyasak dnce olarak muhafazakrlk

birbirinden ayr

tutmaktad

r.

Siyasal tutum muhafazakrlndan farkl olarak siyasal dnce muhafazakrl siyaset

dncesinde sosyalizm, liberalizm gibi modern dnyay, zellikle de yirminci yzyl,

ekillendiren kkl bir siyasal dncedir. Siyasal dnce muhafazakrl, entelektel bir

hareket olarak aydnlanmaya, sosyolojik olarak sanayi toplumunun getirdii yeni topluma,

17

John Kekes, http://www.deepleafproductions.com/utopialibrary/text/kekes-conservatism.html (28Haziran 2006)


26/190

16

siyasal proje olarak Fransz htilalinin merkezinden yer alan devrimci ideolojilere kar

gelimi kapsaml ve sistemli bir siyasi ideolojiyi ifade etmektedir (aha, 2007, s.100).

Muhafazakrlar aslnda felsefi ve ideolojik olarak kendilerini tanmlarlarken bunu dahaok tekinin zerinden, bir baka ifadeyle teki ideolojiler zerinden gerekletirirler.

Muhafazakrlk liberalizm, sosyalizm gibi ideolojiler zerinden aslnda ne olduunu ya

da ne olmadn tarif etmeye abalar. Buna gre muhafazakrlk basite deiime

kar direnmeyi, en azndan pheyi salk veren olumsuz bir felesefe olarak resmedilir.

Ancak, muhafazakrlk status quonun salt kr krne savunusundan daha fazla bir

ey olmasayd bir ideolojiden daha ok sadece siyasi bir tutum olurdu (Heywood,

2007, s.88). te yandan gerek anlamda muhafazakrl

bir ideoloji olaraktanmlamak ve deerlendirmek pek ok muhafazakr rahatsz etmektedir. Zira

muhafazakrlar genellikle kendi inanlarn, bir izm veya ideolojinin aksine

zihinsel bir tutum veya yaygn kanaat olarak betimlerler(Heywood, 2007,s .89).

(zipek: 2004, s. 2-3).

Ahmet idem muhafazakrln nasl kavramsallatrlaca hususunda iki nemli

seenek sunmaktadr. Bunlardan birincisi, belirli bir tarihsel olgunun (Fransz

Devrimi) rn olarak ortaya kan bir ideoloji, bu srece ynelik tepkilerin

oluturduu bir dnya gr, mevcudu muhafaza etmeyi amalayan bir siyaset

anlay ve pratii, esas olarak modernlik karsndaki kayglar temalatran bir sosyal

teori biiminde.. ikincisi ise deiimi olumsuzlamaya ynelik ve btn toplumlara

genelletirilebilecek bir tavr, verili bir durumdan tekine geite konumlar sarslan

birey, grup ve tabakalarn tepkisel tutumlar olarak (idem, 2003, s.13). Kukusuz

birincisi ile ikincisi arasnda sosyolojik adan farkllklar vardr. Birincisi tarihsel

olarak toplumsal bir fenomene iaret ederken ikincisi her zaman ve her toplumda belirli

bir tepkisellik neticesinde ortaya kabilecek bir olgu olarak deerlendirilebilir.

Muhafazakrlk tpk dier ideolojiler gibi Fransz Devrimi ve Aydnlanma

dncesinin bir ocuudur. Liberalizm, sosyalizm, komnizm, anarizm gibi

ideolojilerle benzer dnemlerde ortaya km olsa da muhafazakrl dierlerinden

ayran en temel zellik onun dnsel-felsefi olarak deilse de tarihsel olarak modern

ncesi dnemlerde de en azndan siyasal bir tavr, tutum olarak birtakm


27/190

17

kurumlarda grlebilir olmasdr. Ancak siyasal bir kavram-terim olarak

muhafazakrlk Napolyon dnemi srasnda ve sonrasnda Fransada devrimin getirdii

birtakm somut olgusal durumlarn neticesinde ortaya kmtr. Muhafazakrlk

modernlie/moderniteye kart bir sylemden ortaya km olsa da aslnda bizatihi

kendisi modern dnemin rndr. Muhafazakrl anlamak iin, evvela onun

modern bir duyu/dn olduunu kaydetmekle ie balamal; modernlemenin

seyrine kout olarak srekli yenilenen, deien bir duyu/dn olduunu (Bora,

2003, s.53) gz nnde bulundurmak gerekmektedir.

Muhafazakrlk liberalizm, sosyalizm, miliyetilik gibi ideolojilere gre daha mulak

ve eklektik bir yapya sahiptir. reme gre

kimi almalar, muhafazakrl, basite din, gelenek, aileye nem vermesi, otoriteye sayg

duymas gibi baz ekirdek deerler erevesinde anlamaya almaktadrlar. Ne var ki, bu

ekirdek deerler baka ideolojiler ve cereyanlarca da paylalmaktadr. Dolaysyla varsaylan

baz ekirdek deerleri birbirlerine benzeterek, belirli bir dneme/zmreye ait muhafazakrlk

hakknda genelgeer genellemeler oluturmak mmkn deildir. Muhafazakrlk almalarnda

uygulanabilecek tek muhafazakr yntem, tarihi ve kavramsal zmleme ynteminin bir arada

kullanlmasdr (rem, 2004, s.10).

Muhafazakrlk daha nce de belirtildii gibi eklektik yaps ve mulak tavr allar ile

zamansal ve mekansal olarak deiebilen zellikte bir ideolojidir.

Edmund Burken Reflections on the Revolution in France ( Fransadaki Devrim

zerine Dnceler, 1790-ilk yaynlan tarihi)18 adl eseri muhafazakrln

manifestosu olarak kabul edilir. Yazld gnden bu yana Kta Avrupasnda ve

Amerikada yaam ve yaayan tm muhafazakr(lar) dnrleri etkilemi bir

yapttr. Bu yaptnda Burke muhafazakrln ilk ilkelerini, felsefesini ve ifadelerini

kurmutur.Ancien rgimee kar devrimin yaratt etkileri ve deiimleri eletirmitir.

Fransz Devrimiyle birlikte yklan geleneksel kurumlarn, deerlerin ve inanlarn

toplumu alt st ediine kar ok derin bir tepkidir bu eser. Bu eserinde Burke,

18 zipek Reflections on the French Revolution muhafazakr siyasal ideolojinin Kapitali olarak

nitelendirir (zipek, 2004, s. 31).


28/190

18

temel grlerinin erevesini izmitir. lk olarak, toplum sadece bir szlemeden ibaret

deildir, toplum beri yandan ahlaki bir dzendir. kinci olarak ve ilk zellikle beraber doa

deil tarih haklarn belirleyicisidir. nc olarak, insanlk byk lde irrasyoneldir.

Bekamz ve baarmz kuaklarn biriktirmi olduu akla bilgelie (wisdom) dayanmaktadr.

Bu yzden gelenek ve otorite, hatta geleneksel otoriteler siyaseti ynlendirmelidir. Drdnc

olarak, ilk gnah tarafndan bozulmu insan kusurludur. (mkemmel deildir) Beinci olarak

eitlik (mutlak ahlaki anlam dnda) makul deildir. Eitlik akln ve erdemin doal hiyerarisini

bozmutur. Altnc olarak siyaset saduyu gerektirir. Toplum karmaktr ve deiimin gizli

bedelleri vardr. Vatandalar taleplerini dengelemeli, reformcular muhafaza etmeli ve

dzeltmelidir (Kolat, 2002, s.14).

Sanayi Devrimi sonrasnda zellikle Kta Avrupasnda retim aralarnn geirdii

evrim neticesinde inanlmaz deiime urayan toplumlar 19. yzyldan itibaren yapsal

ve siyasal olarak da ciddi dnme uramtr. Sanayilemeye kout olarak gelien

liberalizm, sosyalizm, milliyetilik gibi siyasal dnceler/ideolojiler sonucunda Bat

Avrupada toplumlarn yaps deiti, yaanan hzl deiim sonucunda baz

toplumlarda toplumsal kaos ve kargaa yaanmaya baland. te bu ortamda siyasal

ideolojilerin kimisi toplumsal reformlar ngrrken dierleri devrimler araclyla

radikal ynetim deiikliklerini planlamaktayd. Muhafazakrlk ise ancien rgime

olarak tabir edilen geleneksel eski toplumsal dzeni savunmaktadr.

Muhafazakrln iki ana versiyonundan sz etmek olasdr. Bunlardan birincisi

Avrupada filizlenen Kta Avrupas muhafazakrl, dieri ise Britanyada ve

Amerikada ekillenen Anglo-Amerikan muhafazakrlk anlaydr. Bu anlamda genel

olarak Aydnlanma felsefesine ve 18. yzyldan itibaren balayan ve tm Kta

Avrupasn etkisi altna alan devrimci karakterdeki siyasal deiimlere bir tepki olarak

ortaya kan, Fransz Aydnlanmasnda ifadesini bulan btnc, rasyonalist, devrimcive kolektivist teorilere kaynaklk eden Kta Avrupas dnce gelenei iinde yer alan,

ama rasyonalizmin eletirisi dnda, byk lde ayn btnc dncestilini tayan

bir Kta Avrupas muhafazakrl ndan (zipek, 2004, s.7) bahsetmek mmkndr.

te yandan sko Aydnlanmasnda ifadesini bulan ampirisist, evrimci ve nispeten

bireyci bir dnce gelenei iinde ortaya kan ve byk lde ondan etkilenen bir

Anglo-Amerikan muhafazakrlndan (zipek, 2004, s.7) ve bunun varlndan da

bahsetmek mmkndr. Ana hatlar itibariyle Kta Avrupas muhafazakr gelenei


29/190

19

Fransz Devriminin rasyonel akl ve bu akln neticesinde ortaya kan bireyin

zgrlemesine, devrime ve radikal toplumsal deiimlere kar bir tepki eklinde

ortaya kmtr. Bu muhafazakr gelenein nemli temsilcileri Joseph de Maistre ve

Louis de Bonalddr. Bu gelenek Aydnlanma dncesine ve Fransz Devriminin

neden olduu btn siyasal sonulara kar kmtr ve dolaysyla tepkiseldir ve

mutlak surette ancien rgime yanlsdr. Anglo-Amerikan gelenei ise daha ok

Edmund Burken Fransz Devrimi eletirisinde vcut bulan bir gelenektir. Bu

gelenee gre ise Fransz Devriminin rasyonalist ve devrimci nitelii kukusuz yine

eletirilmekte ancak ilk gelenek gibi ancien rgime yanls olup mutlak monariden ve

teokrasiden ziyade parlamanter bir hkmet sisteminden yana olan bir tutum iindedir.

3.1.2. Muhafazakrlklkeleri

Muhafazakrln birtakm olmazsa olmaz kurucu ilkeleri vardr. Buna gre akl,

toplum ve siyaset ekseninde muhafazakrl anlamaya almak yararl olabilir.

zipek (2004) Muhafazakrlk: Akl, Toplum, Siyaset adl almasnda bu

dorultuda bir muhafazakrlk analizi gerekletirmitir. zipek muhafazakrl bir

dnce gelenei ve bir siyasi ideoloji olarak grmektedir. Trkiyede ok skakullanlan ve sz edilen bir kavram olmasna karn pek de tannmadndan,

bilinmediinden yaknr. Bu anlamda da muhafazakrlk yanl deerlendirilerek

deiime kar olmak, statkonun gz kapal savunuculuunu yapmak olarak

telakki edilir. Tm bunlara yanl ya da kastl, zensiz eviriler eklenince

muhafazakrlk gericilikle zdeletirilir. te tam da bu yzden muhafazakrln

ideolojiden ok bir tutum olarak alglanmasna neden olur. zipeke gre

Ayd

nlanma akl

na kar

l

k, muhafazakr ak

l, Ayd

nlanma dncesinin toplumtasavvuruna karlk, muhafazakr toplum tasavvuru, Aydnlanma dncesi

sonucunda ekillenen siyasal yaam ve ortaya kan siyaset tiplerine karlk

muhafazakr siyasetin almlarn yapma gayreti iindedir.

Muhafazakrln felsefi n kabullerinden birincisi insan aklnn snrllk arz

etmesidir. Bu akl anlayna gre insan mkemmel deildir ve kapasitesi snrl bir

varlktr. Dolaysyla insan akl evrende, doada ve tabii ki toplumda gerekleen,


30/190

20

yaanan her eyi kavrayamaz. Evren, doa, toplum ylesine karmak yapdadr ki

insann sahip olduu snrl akl bunlar kavramaya, zmeye yetmez. Aslnda zipeke

gre muhafazakrln bu akl anlay Aydnlanma aklna olan eletiriyi iinde

barndrr. nsann genel olarak akl kapasitesinin snrll zerinden hareket eden

muhafazakr siyasi ideoloji insann Aydnlanma dncesinin ve rasyonalizmin

ngrd zere zgrleemeyeceinin de altn izmektedir. Dolaysyla hibir zaman

zgrleemeyecek ve mkemmelleemeyecek olan insan akl snrldr ve toplumsal

yasalar, dzeni ekillendiremez ya da baka bir ifade ile herhangi bir toplum

szlemesinden bahsedilemez. Tarih, din, gelenek ve toplumsal deneyimden bamsz

olarak birey zgr ve bamsz bir biimde toplumsal yaamn srdremez. Birey

ancak temel toplumsal kurumlar olan aile, din gibi kurumlarla ayakta durur. En sonolarak da siyaset insann snrl birekilde iinde olmasn gerektirecek bireydir. Bu

erevede ideal bir toplum projesi ekseninde siyaset radikal toplumsal deiim ve

dnm arac olarak kullanlamaz. Muhafazakrln ktmserlii insann doas

gerei snrl bir varlk olduuna, akln zayflna ve akl dnyay daha iyi

klamayacana ilikin kusursuzluun imkanszl (imperfectibility) anlayndan

kaynaklanyordu. Akln snrl bir kavray gc vard; akl, hiyerarik olarak dier tm

beeri deerlerin stnde yer alan ve dolaysyla onlardan bamsz bir biimdekendisine ba vurulmasn hakl klacak yce ve yanlmaz otoriteyi temsil etmiyordu

(zipek, 2004, s.45). zipeke gre bu ktmserliin iki temeli bulunmaktayd:

Birincisi pratik ikincisi ise teorik temellidir. Pratik anlamda bu Aydnlanmaya dayal

akl anlaynn siyasal olarak yaratt ykm ve olumsuz sonular, teorik olarak ise

insana ve onun aklna dair bilginin epistemolojik ve felsefi olarak temellendii dinsel

ve kltrel kaynaklardr. Buna gre insan ilk gnah19 ykn zerinden atamamtr.

Muhafazakrln ikinci n kabul ise organik bir varlk olarak toplum tasavvurudur.

Toplum, yaayan, gerek bireylerin oluturduu bir btn deil, gemiten gelecee

uzanan ve imdiki zamanda yaayanlarn bireysel varln aan bir btndr

(zipek, 2004, s. 74). Muhafazakrlkta toplumun organik bir varlk olarak ele aln

aklcla dayal toplumsal szleme kuramlarndan farkll da ifade eder. Dolaysyla

szleme ancak ve ancak yaayanlar arasnda bir ortaklk deil; yaayanlar, lm

19lk gnah dinsel inana gre Ademin elmay yiyerek iledii gnahtr.


31/190

21

olanlar ve doacak olanlar arasndaki bir ortaklktr (Burke, 1995, s. 110dan akt.

zipek). Toplum onu oluturan bireylerden bamsz olarak ezelden beri varolan bir

btn olarak ayr bir ekilde oradadr. Dardan hibir ekilde rasyonel toplum

tasavvuru eklinde biimlendirilebilecek bir yapya sahip deildir. nsan bedeni ile

iliki kurularak toplumun tpk insan organizmas gibi bir yapya sahip olduunu ileri

srerler.

Toplum ayn zamanda belirli bir tarihsel birikimin sonucunda elde edilmi toplumsal

kurumlar, normlar btndr. Bu anlamda din, gelenek, grenek, adet, anane ve hatta

nyarg gibi kurumlar ve bu kurumlarn ierdii normlarn bu ayrcalkl konumu

muhafazakrlarn toplum anlaynn temel zelliklerinden birisidir (zipek, 2004, s.80). Tm bu kurumlarn ve normlarn temelinde ise aile yer almaktadr. Aile

muhafazakr dncenin en nem verdii kurumlardan biri olarak karmza

kmaktadr. zipeke gre aile muhafazakr ideolojinin ina edildii en kk

ontolojik varlk olarak nemlidir. Aile, ister Hristiyanlktan gelen ilk gnah nedeniyle

olsun, isterse sekler gerekelerle, kusurlu olan insann iinde en ideal biimde

varolabilecei ilk kurumdur (zipek, 2004, s. 82). Aile bu perspektiften bakldnda

cinsellii toplumsal olarak dzenleyen ve onaylayan, bireylerin ahlaki biimleniinisalayan, iyi ve kt arasnda ayrm yapmay rendikleri, maddi ve manevi

ihtiyalarn karland, sevgi ve ballk hislerinin gelitii bir toplumsal kurumdur.

Muhafazakrln vazgeilmezleri arasnda en nemli unsurlardan bir dieri de

toplumu bir arada tutan deerlerin vazgeilmez nemidir. Muhafazakr iin toplum

yaayan bir organizma olduuna gre onun akl kadar duygular, inanlar ve onu

kederlendiren an

lar

da vard

r (zipek, 2004, s. 87). anl

tarih, din toplumdabizlik duygusu yaratarak toplumun ortak hafzasnn ina edilmesinde ilev

grmektedir.

Muhafazakrln en dikkat ekici zelliklerinden birisi devrim ve toplumsal deiim

karsnda ald pozisyondur. Genel kan muhafazakrln toplumsal deimeye

tmden kar olduu ynndedir. zipek muhafazakrln deiim olgusuna

yaklamnu ekilde temellendirmektedir:


32/190

22

Felsefi anlamda Aydnlanma aklnn muhafazakrlarn el stnde tuttuklar geleneksel

kurum ve deerleri andrmas, nostaljik gemiin scaklnn giderek yerini souk bir

dnyaya brakmas, deiimin sonularndan duyulan kayglarn dourduu gvensizlikduygusuBtn bunlara bir de 1789daki gibi devrimci kopularn yaatt aclar

eklendiinde, muhafazakrln deiime ilikin tutumlarn anlamak mmkndrtoplumun

bir organizma olarak kavrann yadsyan ani ve hzl deiim tm muhafazakrlarca mahkm

edilmektedir (zipek, 2004, s.90-91).

Muhafazakrlk deiim olgusuna btnyle kaygl yaklarken aslnda deiimin

devrimci bir tarzda olmas halinde toplumsal yaamda yarataca kaostan korkmakta ve

yaanabilecek olas ani ve hzl deiimin etkilerinden ve belirsizliinden endieduymaktadr. Ancak muhafazakrlk belirli dzeyde bir deiimden yanadr; yani

deiimi tmden inkr eden ve yok sayan bir bak asna da sahip deildir. Toplumun

bir organizma olduu varsaymndan hareketle ou muhafazakrdeiimin evrimci bir

karakterde olmasn tercih ederler. Bu anlamda deiim dardan mdahale

olmakszn kendiliinden, yavaa ve sre iinde olmas gerekmektedir. Bu ihtiyatl

bir deiim dncesidir yani gerektii kadar, gereken llerde deiim tedrici olarak

gereklemelidir. Herhangi bir toplumsal kurumda, zellikle de devlet ayg

t

ndadeiim temel yap korunarak deitirilmesi gereken paralarn bu yapya uyacak

biimde retilmesidir (zipek, 2004, s.93). Ancak bir kez daha vurgulamak gerekirse

muhafazakrlk kesinlikle radikal deiim olarak telakki edilen devrimden yana

deildir, bilakis devrimlerin karsndadr.

3.1.3. Trkiyede Muhafazakrlk

Trkiye tarihinde muhafazakr dncenin ilk tohumlar Osmanl son dneminde

belirginleen fikir akmlarnn etkisiyle ortaya kmtr. Bu anlamda imparatorluk

bekasnn salanmas adna ortaya atlan dnce akmlar farkl alardan da olsa

toplumsal yapnn muhafazas eklinde adlandrlabilecek bir durum arz etmitir.

Aslnda Trk toplumunda Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlar bu balamda

muhafazakr dncenin ilk nveleri olarak deerlendirilebilir. Farkl dzeylerde ve


33/190

23

farkl dnemlerde de olsa ad anlan her dnce akmnn ncelikli olarak muhafaza

etmek istedii belli birtakm toplumsal kaynaklar olmutur.

Trkiyede 1923 ylnda cumhuriyetin ilan sonrasnda tek partili iktidar araclyla

belirli dzeylerde toplumsal kazanmlar elde edilmi ve zellikle de seklerleme

ynnde ciddi admlar atlmtr. Bu kazanmlara va admlara kar, tek parti dneminde

olgunlamaya balayan muhafazakr siyasal dnce ve tepki, ok partili rejime geile

farkl siyasal oluumlar/partiler iinde serpilmitir. Bu anlamda bu oluumlar iinde

gemie ait birtakm toplumsal deerlerin, seklerlemeye kart dinsel elerin yeniden

canlandrlmasna ynelik giriimler filizlenmitir. Ancak genellikle siyaset bilimi

erevesinde merkez sada konumlanabilecek bu partilerin/oluumlarn hibiri,politikalarnn, uygulamalarnn ierisinde muhafazakr tonlar bulunsa dahi bunu bir

kimlik olarak sahiplenmemitir. Trkiye siyaset tarihinde ilk kez Anavatan Partisi

(ANAP) programnda muhafazakrlktan bahsetmektedir. kinci kez ise Adalet ve

Kalknma Partisi (AKP) muhafazakr kimlii kuruluunda, programnda ve seim

beyannamesinde yazl olarak benimsemitir. Her toplumsal olgunun ortaya k sreci

ve koullar vardr; Trkiyede siyasal arenadaki muhafazakrlama eilimi de anszn

ortaya kmamtr. Genel olarak muhafazakr bir toplumsal tabann her zaman iinTrk toplumuna ikin olduu sylenebilir. Trkiyede toplum her zaman ve dnem iin

bir yandan muhafazakr bir hassasiyete sahipken te yandan artc bir ekilde

deiimden, ya da baka bir ifadeyle modernlemeden yana olmutur.

Trkiyede zellikle ok partili siyasal sisteme geile birlikte ya da bir baka ifade

biimiyle Demokrat Parti iktidar ile birlikte muhafazakr tutum ve anlay Trk

siyasetinin iine girmitir. Trkiyede muhafazakrl

k siyasal anlamda 1980 sonras

yada darbe sonras yeniden ekillen(diril)en siyasal yap ile birlikte geliim gstermitir.

Darbe sonras askeri ynetimin bizatihi kendisi Trk-slam sentezinin serpilmesi iin

aba gstermitir. Bu atmosfer iinde 1970lerdeki slamc karakteri ar basan milli

gr hareketi ve bu hareketin siyasal bir partide cisimlemi grnm olan Milli

Nizam Partisi, Milli Selamet Partisi ve 1980lerde Refah Partisine dnmesi ve

1990larn sonundaki iktidar olma deneyimi ve 28 ubat sreci sonras krlma ile


34/190


35/190

25

Batdan farkl bir grnm arz etmesi sebebiyle deiim talebi ne ol(ua)mayan

burjuvazi tarafndan ne de halk ynlar tarafndan ortaya kmtr. Deiim askeri ve

brokratik elitlerin talebi dorultusunda yukardan bir ekilde istenen bir ey

olagelmitir.

Modernleme/Batllama abalarnn son noktas olarak kabul edebileceimiz

cumhuriyetin ilan ile birlikte snmleyen pek ok akm gibi ya da daha doru bir ifade

ile slamclk, mmetilik, Osmanlclk, Trklk gibi imparatorluk mirasn

paylamaya ynelik gelitirilen yerel dnce akmlarnn baarsz olmas bu akmlarn

tarihsel srete Kemalizme ve onun ideali sekler modern ulus-devlet projesine

dnmesine neden olmutur. Seklerleme ile birlikte dinin siyasal, toplumsal, kltrelalandan en azndan kamusal grnrlk dzeyinde ekilmesi, dinin zellikle kentsel

alandan krsal alana ve dolaysyla zel alana hapsedilmesini beraberinde getirmitir.

Dier bir kavramsal kavrayla merkezden itelenen dinsel eler evre tarafndan

kucaklanlmtr. Dinsel varolu krsal alanda bir eit uykuya yatmtr. te tam da bu

noktada ok partili rejime gei sreci erevesinde Kemalist projeye

eklemlenen/snmlenen dnce akmlar, baka bir ifade ile bu projeye bir ekilde

muhalif olan gruplar aslnda krsaln/evrenin kucaklad/sahiplendii din olgusunuaktive etmeyi denemitir ve ksmen, zellikle de Adalet Partisinin poplist olarak

nitelenebilecek politikalaryla da olsa baarl olmutur.

Trkiyede muhafazakrlk asndan bakldnda asl ve ilk krlma noktasnn Fransz

Devrimine karlk gelen Cumhuriyetin ilan kabul edilebilir. Tpk Fransz

Devriminde olduu gibi gemiten yani Osmanldan toplumsal, siyasal, kltrel ve

ideolojik radikal bir kopuu (idem, 2003, s.16) bu dnemde tespit etmekmmkndr. Dolaysyla gemiin toplumsal deerleri, siyasal kurumlar, toplumsal

dzeni neredeyse tamamen deierek yeni bir dzen ve rejim ortaya kyor:

Cumhuriyet. Bu anlamda artc biimde modern Trkiye tarihinde, demokrasi ya da

Cumhuriyete kar Merutiyeti ve padiah, sekler kurumlarn dinsel olanlarla yer

deitirmesini ve Osmanl nizamna geri dnlmesini savunan ve bu geri dn

erdemli bulan siyasal bir hareket ortaya kmamtr. Toplumsal ve siyasal blnmeler,

bu eksende cereyan etmemitir; en nemlisi de dnsel olarak, kuru bir Osmanlclk


36/190

26

dnda, eski dzene dnlmesini savunan anlaml bir eilim olmamtr (idem,

2003, s.17). Elbette idemin vurgulad gibi radikal dzeyde eski olana geri

dn somut olarak talep eden ciddi bir muhalefet olumamtr ancak zaman iinde

ksmi birtakm geri dn talepleri de yok deildir. Bu tr taleplerin hatta giriimlerin

de zaman iinde rejim tehdidi olarak deerlendirilmesi ve ok sert bir biimde

bastrlmalar eskinin arlmasn negatif ynde etkilemitir. Ayrca Trk

muhafazakrl zellikle Cumhuriyet dneminde kendisini bir siyasi dnce olarak

konumlamam, bu biimde ifade etmemi; muhafazakr eletiri, bir kurulu dzen

eletirisine evrilmemitir. Bu nedenle Trkiyede muhafazakrln siyasi erevesini

kaln izgilerle kurmak iin yeterli veriye sahip deiliz (idem, 2003, s.18).

Trkiyede muhafazakrlk almas yapmak genel eilim olarak sola meyilli akademik

evrelerde en azndan son dnemlere kadar olduka garip karlanan bir durumdu.

AKPnin kurulmasndan ve kendisini muhafazakr demokrat21 olarak

tanmlamasndan sonra sa-sol entelijansiya muhafazakrlk ve muhafazakr-

demokrat kavramsal erevelerinin iini doldurma abas iine girmitir. nk

muhafazakr, muhafazakrlk kavramsallatrmalar bile henz tam

ekillen(e)memiken AKPnin buna bir de demokrat kimliini eklemesi az nce debelirtildii gibi sa-sol iinde eitli ortamlarda bu kavramsallatrmann ya da siyasi

kimliin anlalmas gerekliliini beraberinde getirmitir. Kukusuz bu almann

motiflerinden biri de bu kimlii anlama ve tartma abas olarak belirtilebilir. Ancak

daha genel anlamda Trkiyede Tanzimat sonras balayan Modernleme/Batllama

abalarndan balayarak gnmze dein belki de tm siyasal oluumlar birebir ya da

dolayl olarak etkilemi olan muhafazakrlk gibi nemli bir ideolojik perspektifin

bizatihi al

lmamas

daha ok etkili olmutur. Her dnem siyasal alanda kullan

lanmuhafazakr sylem ve pratikleri Trkiyede zellikle 1950 sonras ok partili rejime

geiin ardndan baz sa partilerin programlarn birebir etkilemi hatta baz

oluumlarn ve partilerin k noktasn oluturmutur.22 Ancak unu ok net bir

21 AKP muhafazakr demokrat siyasi kimliinin iini tanmlamak ve tartmak amacyla ilkini 10-11Aralk 2004 ve ikincisini Nisan 2006 tarihlerinde olmak zere Uluslararas Muhafazakrlk ve DemokrasiSempozyumu dzenlemitir.

22

Muhafazakrlk farkl siyasi ideolojik pozisyonlarn hepsinin zaman zaman sergiledikleri bir tutum,slup, tavr olmasnn yan sra bamsz bir siyasi ideoloji olarak da incelenebilir. Bu alma


37/190

27

biimde ifade etmek gerekir ki, ilk kez tek bana AKPnin kurucu esi olabilmitir.

te taraftan genel anlamda Kemalist modernleme projesi iin, bu projenin mimarlar

olan brokratlar ve sekinleri de dahil olmak zere ve kurucu parti CHF (Cumhuriyet

Halk Frkas) iin zaman iinde gerekletirilen inklplar koruma adna cumhuriyeti-

muhafazakr bir slup iine girdiini syleyebiliriz. Hatta gnmz Trk siyasal

hayatnda ve ortamnda sa-sol ayrm olmakszn her partinin belirgin bir biimde

muhafazakr siyaset tutumu sergilediini rahatlkla syleyebiliriz.

Statkocu, devleti, cumhuriyeti sol evreler muhafazakrl Trkiyede gericilik23 ile

zde tutmaktadr. Hatta modern olann tam tersidir. Tutuculuk, gericilik,24

kukusuz Avrupadaki muhafazakr geliim seyrinden ayrlr ve herhangi bir devrimseloluuma -Fransz Devrimindeki gibi- tepkisel (reactionary) net bir tavr ala sahne

olmamtr. Trkiyede muhafazakrlk modern bir oluumdur ve ou zaman din

eksenli bir hareket olagelmitir. Genel olarak ise slamclk ve milliyetilik ile birlikte

hareket eder. Zaman zaman bu iki hareketten; slmclk ve milliyetilikten ya birini

yanna alr ve n planda tutar ya da her ikisini birlikte tar. Dolaysyla Trkiyede

muhafazakr dnceyi ve tutum olarak muhafazakrl ele almaya altmzda bu

iki bileeni darda tutamayz. Bora (2003) da milliyetilik, muhafazakrlk veslmcln farkl ideolojik ve siyasal durutan ziyade biraradalna vurgu yapar.

...milliyetilik, muhafazakrlk, slmclk arasnda bir iielik varsayyorum, n

ekseninde esas olarak muhafazakrlk ideolojisi temel alnacak olmasna ramen Trkiyede varolmu vevarolmakta olan siyasal siyasal pozisyonlar gerei bahsi geen ilk muhafazakrlk trne de yeri geldikeyer verilecektir.

23 Gericilik aslnda muhafazakrlk kavramn btnyle karlayan, rten bir kavram deildir. Gericilikou szlkte reactionaryszcnn karl olarak karmza kmaktadr. Oysa reactionaryin tamkarl kesinlikle gericilik deildir; tepkici, tepkisel anlamnda kullanlmas gerekirken, negatifanlam yklemesi sonucunda bu karl almtr. Muhafazakrlk baz durumlarda zellikle deiimekar oluu itibariyle ksmen gericilii iinde barndrsa da daha kapsayc bir anlama sahiptir.

24 Gngrmezin belirttii gibi modern muhafazakrlk ounlukla tutuculuk, gericilik veyobazlkla zdeletirilir. Hlbuki modern muhafazakrln derin felsefi-tarihsel miras gz nnealndnda, bu tutumun ya da alglay tarznn bizatihi kendisinin tutucu ya da gerici olduu kolaylklagrlebilir. Akademik dzeyde daha pejoratif hatta negatif kullanmyla gze arpan muhafazakrlderinlemesine inceleme bulduumuzda, bu pejoratif ve negatif kullanmlarn ne kadar yzeysel ve hakszolduu aka grlr. nk mesele yalnzca gerici-ilerici meselesine indirgenmitir. Gerici-ilericiayrmnn kaynanda Aydnlanma, Orta a toplumsal dzenini, yani gelenei ilerlemenin nndeengel ve geride kalm bir aama olarak gryordu (Gngrmez, 2004, s. 15). Gngrmez bu grn

dipnotta detaylandryor. Bu erevede verdii en gzel rneklerden biri de Albert O. Hirschmann TheRhetoric of Reaction adl kitabnn Gericiliin Retorii balyla evrilmesidir.


38/190

28

sa gvdenin birbiriyle uyumlu organlar gibi dnyorum... pozisyon arasndaki

snrlarn iyice belirsizletiini, iie getiklerini syleyebiliriz (Bora, 2003, s.7). Bora

ayrca bu ideolojiyi metaforik olarak fizikteki hal yasasna benzetmektedir. Buna

gre milliyetilik kat hal, slamclk sv hal, muhafazakrlk gaz halidir.

...salt bir ideoloji deil, bir zihniyet rgs olarak dndm milliyetilii Trk Sann

grameri/dilbilgisi olarak ele alyorum. erikleri, kavramlar, imgeleri uyarlama, uydurma gc

esas olarak ondadr. Milliyetilik, maddenin halleri mecazna bavurursak, Trk sann kat

halidir.slmcla, Trk Sann lgatesi olarak, imge, deer, ritel kayna olarak bakyorum.

Tek kaynak deil tabii; ama belki en bereketli, en hararetli kaynak, onsuz olunmaz bir hayat

pnar. Mecazmz zorlarsak, slmclk Trk Sann sv halidir kap deitirme ve mecra

bulma gc modernlik kadar yksek!...Muhafazakrl

k, ieriklerin ve zihniyet kal

plar

n

ntesinde bir ruh hali, duru/duyu biimi, slptur; Trk Sann havasdr. Burada maddenin

halleri mecazn ok gzel istismar edebiliriz: muhafazakrlk, -hele buharlaana

dknlyle-, Trk sann gaz halidir- gazn miyane kullanmlarn da (gaz verme, gaza

getirme) hesaba katyorum... (Bora, 2003, s.8-9).

Muhafazakrln Trk siyasal dnce hayat iinde felsefi-siyasal bir dil olarak

berraklat en kritik dnem, radikal modernizm tasavvurunun politik uygulamalara

dnt erken Cumhuriyet dnemidir. Gemiin yklarak gelecein yaplmas vedevletin topyekn bir modernleme hareketinin rgtleyicisi olarak tannd modernlik

dncesinin en belirgin uygulamalarna tank olunan bu dnem, deyim yerinde ise

Trk-geleneki muhafazakrlnn da ina yllardr (rem, 1997, s.52). reme gre

1930lu ve 1940l yllarda muhafazakrlk Kemalist modernizm ideali ile birlikte bir

arada ortaya kmtr.

Muhafazakrl zellikle Trkiyede belli bir tanm etrafnda birleerek net birekilde

ifade etmekte ciddi skntyla karlalabilir. Bu nedenle rnein lkemizde

muhafazakrlk diye adlandrlan siyasal ve dnsel tutumlar yalnzca sylemlerine

bakarak analiz etmeye kalkarsanz, byk olaslkla, muhafazakrl yeniye, modern

olana kar, gemiin parlak gnlerine snfsal (brokratik sekin muhafazakrl, st-

orta snf muhafazakrl) dinsel-tarihsel (geleneki muhafazakrlk), milliyeti-tarihsel

(milliyeti muhafazakrlk) zlemlere yaplan vurguyu blmlemek zorunda kalan bir

analiz kacaktr (ki bugne kadar en sk yapla gelen analiz yntemi budur...) (Gka,


39/190

29

Gral ve Gney, 2003, s.302). Bu analiz yntemi aslnda bu yazarlara gre Trkiyede

siyasal davranlarla ekillenen sradan muhafazakrl siyasal olarak

anlamlandrmada ve sosyolojik olarak kavramada nemli lde snrllk tamaktadr.

Bilakis sradan Trk muhafazakrl zelinde muhafazakr olarak (varolu sal etik)

konumlanan ve tanmlanan insann duruu, tepkisi, deer sistemini gerek anlamda

kavramak gereklilii vardr.

Trkiyedeki muhafazakrlk, Trkiye Cumhuriyeti iinde yaayan insanlarn

oluturduklar temel merkezcil deerler25 belirlenmeden, yalnzca siyasal syleme

dayanlarak analiz edilmemelidir (Gka, Gral ve Gney, 2003, s.302). Bu minvalde

Trkiye Cumhuriyeti mensubu insanlarn deerlerinin belirlenmesinde etkili olabilecekunsur Osmanl gemiinden kopula birlikte ekillenen cumhuriyet deerleriyle

ilikilidir. Zira Osmanl son dneminde alt-st olan toplumsal yaam ve deerler yeni

dnemle birlikte yeniden ina edilmitir. Cunhuriyet yepyeni bir deerler sistemi

gelitirmeye almtr. Cumhuriyetin deer sisteminin nasl olutuu, Cumhuriyetin

neyi muhafaza etmeye alt, Cumhuriyet Trkiyesinde yaayan muhafazakrn

deer dnyas, siyasal-dnce tarihimizde ok bilinen iki leme analiz edilerek

anlalabilir (Gka, Gral ve Gney, 2003, s.302). leme analizin kaynan iseYusuf Akura ve Ziya Gkalp oluturmaktadr. Yusuf Akura ve Ziya Gkalp arasnda

farkl konularda gr farkll olsa da Cumhuriyet deerlerinin olumasnda ncl

olmalar bakmndan muhafazakr deerlerin anlalmas asndan bir ortakla

sahiptirler. Akura Osmanlclk, slamclk ve Trklk akmlarn ortaya koyarken,

Gkalp de adalamak (muasrlamak), slamclk ve Trklemek akmlarn dile

getirmitir. slamclk dndaki iki aklama tarz Trkiyede cumhuriyetin merkezi

deer sisteminin altyap

s

n

oluturmutur.

Batclk, bu yeni deer sisteminin bilime ve teknolojiye olduu kadar evrensel siyasal ve etik

deerlere yneliminin addr. Trklk, tarihsel kken tartmalarnda gndeme gelen flu

25 Aslnda Trkiyede temel merkezcil deerlerin ne olduu konusunda Ylmaz Esmerin 2001 ve 2007yllarnda gerekletirdii, dnyada ise 1981 ylndan veri yrtlmekte olan Dnya Deerler Aratrmas(World Values Survey) dnda ve kamuoyu aratrmalar dzeyinde sreklilii olan ciddi bir almaolmamas dndrcdr. Bu konuda genel-geer birtakm malumat olmasna ramen ciddi, nitelikli,zerine kafa yorulmu bir deerler haritas eklinde, Trk toplumunun referans ald, belli koullarda

asla vazgemedii diye nitelenebilecek bir deerler silsilesinin ortaya kon(a)mam olmas gerektenzerinde dnlmesi gereken bir olgudur.


40/190

30

biyogenetik ierimleri olmakla birlikte, asl olarak bu topraklarda yaayan ve bural hisseden

insanlar tanmlayan ve 1924 Anayasasnda aka grlebilecei gibi, onlar eit yurttalar

haline getiren hukuksal bir temeldir. slamclk, siyasal, hukuksal ve dnyevi erevesi Batclk

ve Trklk tarafndan izilmi yeni deer sisteminin Yaratcya baland tinsel deerlerden

olumaktadr; hepsinin bir araya gelmesinden yepyeni bir deerler sistemi ve yaama tarz ortaya

kmaktadr (Gka, Gral ve Gney, 2003, s.302).

Kukusuz bu l analiz aralar Trk toplumunun deerler sistemini etkilemilerdir.

Ancak toplumun kendine has kaynaklar bir diyalektik iinde bu deerler silsilesini

etkilemitir. Dolaysyla deerler sisteminden bahsederken salt yukardan aaya bir

belirlenimden bahsetmek eksik bir zmleme olur; zira tm bu sre boyunca deerler

asndan bakldnda bir sentezin olduu apak ortadadr. Bu sentez Kemalizm,slam, modernizm ve milliyetilikten mteekkil bir sentez olmutur.

Cumhuriyetin ilk kuak aydnlar arasnda gzlenen geleneki, muhafazakr, ahsiyeti, ahlak

ve kltrc eilimleri, felsefi-siyasal bir dile dntren de yine Kemalist Devrimin kendisidir.

Kemalist modernizm anlay iine doan muhafazakr ve geleneki bir fikir evresine ortak bir

felsefi-siyasal dil salayan uurlu muhafazakrlk, sonuta Kemalist idealleri iselletirip

farkllatrarak, baskn Kemalist modernizm anlayna alternatif bir modernizm anlaynn da

ilk terimlerini gelitirip olgunlatrmtr (rem, 1997, s. 53).

Daha nce belirtildii gibi Trkiyede muhafazakrlk eitli biimlerde bulunmaktadr.

Muhafazakrln kuramsal tartmalarnda sylendii gibi toplumdan topluma ve

zamansal, durumsal olarak deiiklik gsteren muhafazakrlk anlay Trkiye

rneinde de tek tip deildir. Dolaysyla Trkiye zelinde farkl muhafazakrlk

tiplerinden bahsetmek olasdr. Bora bu tipletirmeye ilikin olarak iki farkl yol

izlemektedir: Bunlardan birincisi sfat olarak muhafazakrlk, ikincisi ise siyasal olarak

bir program dahilinde muhafazakrlktr. Sfat olarak birinci muhafazakrlk tipi

devleti muhafazakrlktr. Bora, muhafazakrln Trk modernlemesinin ve

Kemalist modernleme syleminin temel sfatlarndan biri olduunu, milliyetilikle

gl bir biimde eklemlenen bu duru ve dnn, bata ordu olmak zere devlet

ideolojisinin taycs kurumlar tarafndan yeniden retildiini iddia etmektedir.

Yazara gre devleti muhafazakrlk dnr olmayan, bir messes dn stili,

dnce slubu olarak tanmlanabilir. Carl Scmitttin kavramsallatrmasndan

yararlanan Boraya gre sfat olarak ikinci muhafazakrlk tipi ise romantik


41/190

31

muhafazakrlktr. Ancak bu sfat Trk siyasal ve toplumsal dncesinin balang

evresinde romantiklik vurgusunun baat olmasndan kaynaklanmaktadr; bu yzden

de yazara gre incelemeye deerdir.

Siyasal olarak muhafazakrlk tiplerini ise be farklekilde ayrtrmaktadr.

i. Kltrel muhafazakrlk: Yahya Kemal ekseninde, nostalji ve melankoli ilesnrl bir muhafazakrlktr.

ii. Muhafazakrslamclk/muhafazakrlk olarakslamclkiii. Milliyeti-muhafazakrlk: Bu izginin devleti muhafazakrlkla eklemlenme

sreci nemlidir.

iv. Muhafazakr devrim: Nurettin Topunun yansra, belki radikal slamclnbaz an ve uraklarn, bir de lkc-milliyeti akmn slamclama an ve

uraklarn (...) bu gzergahta grebiliriz.

v. Muhafazakr-liberal: Ahmet Aaolundan Ali Fuad Bagile uzanan

bir muhafazakarlastirma projesi olarak turk islam sentezi the turk islamic synthesis as a...

Documents