birba - pedagogich.it · sport - lewis hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de...

17
l’ega stories, jüc y aventöres Birba #4

Upload: phungdieu

Post on 22-Mar-2019

216 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

l’egastories, jüc y aventöres

Birba #4

Page 2: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

2 GAME | Build your own papership3 INFORMAZIUNS | Novités4 DOCUMENTAZIUN | L’ega6 DOCUMENTAZIUN | La nëi8 INFORMAZIUNS | Eghes da record

10 GAME | Sea life 12 DESCURIDA | Museum dl esploradú 14 STORIA | Pablo & Lindo - Patti chiari, amicizia lunga

18 CURIOSITÉS DAL MONN | Savôste che ... ? 20 ENZYKLOPÄDIE | Schiffe und Boote 22 INTERVISTES | Esperc nes cunta

24 LABORATORE | Esperimënc cun l’ega26 GIOCO | Sport acquatici27 SPIEL | Wie kann ich Wasser sparen?28 INFORMAZIUNS | Mini Info

Indesc

egaacquaWasserwater

plöia y granijores pioggia e grandine Regen und Hagel rain and hail

eghes dl sot-teracacque sotterranee Grundwassergroundwater

infiltraziun infiltrazioneInfiltrationinfiltration

dlaciers y spersa da nëighiacciai e nevaiGletscher und Schneefelderglaciers and snow fields

condensaziuncondensazione Kondensationcondensation

Ziclus dl’egaciclo dell’acqua Wasserkreislauf water cycle

deflus dles eghes da nëiruscellamentoSchmelzwasserabflusssnowmelt runoff

prezipitaziunsprecipitazioneNiederschlagprecipitation

evaporaziunevaporazioneVerdampfungevaporation

rüfiume Fluss river

lech lagoSee lake

mermareMeersea

sorëdlsoleSonnesun

nëineveSchneesnow

INDESCDIZIONAR VISIF

Page 3: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Novités

FILM - Ferdinand - Fej la fin dl manz!

Le manz Ferdinand é un da na dërta calma y al n’á degöna vëia da jí tl’arena a se bate cuntra de te tec de matadores. Plü ion passel bëgn so tëmp cun Nina, süa compagna porsona, tofa impü intoronn pro i ciüfs y slondernëia incërch bel pazifich sön süa pastöra. Insciö se fej Ferdinand y Nina na bela vita da belaíta inzai sön n lüch da paur tla Spagna. Mo spo sozedel che al bun Ferdinand él na ê che ti pëta l’ajëi. Chësc le fej jí fora de scentimënt por n momënt y sëgn mina düc che al sides n tier prigorus. Sön na tara vëgnel condüt a Madrid, olache al dess fá impara pro na »corrida«, le combatimënt inanter i manc. Co dessel pa rové fora de chësta travaia? Pu, por ejëmpl deboriada cun d’atri che se n stá plü ion por so cunt y che le manz valënt chërda sëgn adöm …

SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuartoiade campiun dl monn de Formula 1

Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton, ingleje, s’â assiguré le titul de campiun dl monn bele do la 18ejima dles 20 gares, deache do le Grand Prix dl Mexico n’ê plü degügn de sü aversars bugn da le pié. Lewis Hamilton é bele deventé campiun dl monn de Formula 1 ti agn 2008, 2014 y 2015. Deplü iadi co Hamilton á ma davagné Juan Manuel Fangio (5 iadi) y Michael Schumacher (7 iadi) chësc titul.

WEB - L’urt dles inrescides Porciodí gareta pa la zücia (zucca, Kürbis) tan grana sön la zopa dala cultöra? Y ci á pa i üs da fá cun l’elm? Sön la plata web www.meine-forscherwelt.de pon fá tröpes scovertes. Le pröm cheder che vëgn sö é chël, olache al é ma mituns che fej damat sön le pre. Mo clichëia mo n iade sön le möt cun chë gran zücia grossa. Al sá da te dí ci che compost é: n müdl de refodam bio da chël che al vëgn fora dër na bona tera. Oste sëgn ciamó aldí valch sura i tiers tl compost? Pro n jüch despartí instës refodam? O vaste plü ion derevers t’urt a descurí valch de nü?

BUILD YOUR OWNPAPERSHIP

Now you can personalize your boat and let it floatin the water.

Start with a rectangle paper sheet. A4 is a good size.

Fold in half.

Pull top flaps outwards.

Pull the sides out and flatten.

Fold the top corners towards the middle.

Pull sides apartand flatten.

Fold one cornet backwardsand the other one to the front.

Fold bottom point about one third. Repeat behind.

Fold the overlapping stripe upwards on both sides.

2 GAME Informaziuns 3

Page 4: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

DOCUMENTAZIUN

EGA

DÜR LICUID GASUS

DLACIA

4°C

INVERN

Ci é pa pordërt l’ega?

Mo de ci é pa pordërt fata l’ega?

Proa da t’imaginé da partí sö l’ega te de pices gotes y spo vigni gota te de mëndres gotes y insciö inant. Inurcaltan vëgn les particoles tan piceres che ara ne vá nia plü da les partí sö inant. Chëstes pices particoles é sciöche de te pices cogores, che se möi tresfora y che sön so iade se atira o se sbürla demez öna cun l’atra.

Ciodí noda pa i crëps de dlacia(iceberg) tl mer?

Materies licuides se tira de regola adöm canche ares dlacia y é ince te n stat dür plü pesoces co te chël licuid. Bonamënter vára plü saurí da s’imaginé chësc cun ciuchelada: sce te mëtes tla ciuchelada scialdada sö, chël ó dí lütra, n toch de ciuchelada döra, spo vá chësta sot.Pro l’ega n’éra nia insciö. L’ega á na carateristica dër particolara. Ara se destënn fora tl stat dlacé y é plü lisiera co te chël licuid. Chësc poste osservé canche te mëtes toc de dlacia te n gote d’ega. La dlacia ne vá nia sot mo stá suraía. L’ega pësa insciö le plü tl stat licuid y plü avisa a na temperatöra de 4°C. Chësta carateristica é dër importanta por la natöra, deache insciö resta l’ega dlaciada suraía te n lech y l’ega licuida plü pesocia de 4°C stá dessot sön funz. Insciö é i tiers che vir t’ega, sciöche i pësc, bugn da suravire ince canche al é frëit.

Tla chimica é l’ega H2O.

Dür - licuid - gasus

L’ega é la sora materia sön la tera che vëgn dant tla natöra sciöche licuid, corp solid y tla forma de gas.Cun ega minon dagnora le stat licuid. Al’ega te n stat dür ti dijon dlacia y tl stat o forma de gas éra tanf d’ega.

Mët averda! L’ega se destënnfora canche ara dlacia.

Al pó ester che te t’ais bele desmentié n iade d’invern na boza de spidl plëna d’ega defora y le de do ê la boza en toc?Chësta faziun dl’ega pón ince osservé te d’atres ocajiuns: condütes dal’ega olache al n’é nia gnü lascé fora daldöt l’ega se spaca canche les temperatöres vá sot a nul. Ince l’asfalt sön les strades se sfënn d’invern fora deache l’ega dla plöia che s’á abiné sö se destënn fora. D’invern vëgnel injunté al’ega tl radiadú dl auto n meso cuntra le dlacé por che le radiadú ne se spaches nia.

Savôste che l’ega te n lech cun na profondité de almanco 80 cm á ia por funz na temperatöra tres anfat sides d’isté che d’invern?Magari saste sëgn ince tan de degrá che l’ega ia por funz á ...

L’ega á na pel.

Savôste che l’ega á na pel, n film? Nia na pel sciöche chëra che tö as, mo ala suraspersa dl’ega pón bëgn ti dí insciö.Sce te ciaries ite n gote plëgn d’ega cina che al vá prësc porsura y ti ciares da na pert, poste osservé sciöche la suraspersa dl’ega fej n pü’ n ot sura le gote.Chësc film vëgn dala forza de gravité dles particoles. N valgügn insec s’anüza dla tenjiun dla suraspersa por jí sön la suraspersa dl’ega. Magari aste bele osservé n iade d’isté sciöche na moscia dal’ega salta sura n lagosc.

Coche l’ega ciara fora sá bëgn düc chi che vëiga. Ara é trasparënta y tlera sciöche cristal y ara vá da se spidlé laite. Sce le cil se spidlëia laite spo éra blea.

OH H

-80cm 4°C

4 L’ega 5

Page 5: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

EGAELETRIZITÉ

ARIA FRËIDA

Cumpëda tan de cristai de nëiche al é por vigni sort!

Solu

ziun

| 5

| 8 |

3 | 5

| 5

| 4

Plan plan toma la nëi ...

Ciodí é pa la nëi blancia?

Floc de nëi é – avisa sciöche gotes de nëi – pordërt zënza corú. Te pos t’imaginé floc de nëi sciöche de pici spidli che refletëia la löm. Deache la löm de sorëdl é blancia, pé spo ince la nëi blancia.

Nëi fora dl canun

Al momënt ne sán nia ciamó da dí danfora sce al novará tl dagní deplü o demanco. Rodunt por le turism y le sport da d’invern é la nëi na materia pröma de gran importanza. Bele da agn vëgnel adoré canuns dala nëi y d’atri implanc por arjigné ca, te agn cun pücia nëi, les pistes cun le blanch artifizial. De plü milesc de canuns dala nëi ciafunse ma beletles Alpes.La pert prinzipala de n canun é costituida da na trëndla. Chësta prodüj n gran flus d’aria te chël che al vëgn sprinzé fora de inieturs de pices gotes d’ega.A chësta manira ne se formel spo nia plü stëres mo prismesc y de pices plates. Chësta é ince la gauja prinzipala che la nëi tecnica é plü compata co chëra naturala. La nëi tecnica ne n’é porchël nia orüda da düc. Tröc sportifs da d’invern á p.ej. tëma da se fá plü atira me söla nëi tecnica.

Savôste che ... ?

Sce al é massa frëit, ne se formel nia plü nëi deache l’aria dassënn frëida n’é nia plü bona da tó sö tanf d’ega. Cun, sön la tera na temperatöra incër i 0 degrá, é la probabilitéche al nëies la plü alta. Por che al pois se formé nëi, mëss la temperatöra ester bassa assá,mo nia massa, y l’aria mëss contigní assá umidité (tanf d’ega).

T’as dessigü bele n iade pié sö floc de nëi cun les manëces y ti as ciaré plü avisa. T’aras zënzater odü la bela forma simetrica a stëra che ai á.

Co se forma pa floc de nëi?

Al scomenciamënt dla formaziun dla nëi él tanf d’ega. Canche tanf d’ega se desfrida, se formel dër de pices gotes d’ega. Chësc fenomen poste por ejëmpl osservé da doman pro la rosada.

Sce la temperatöra s’arbassa inant, mët man les gotes d’ega da dlacé.La forma di cristai depënn dala temperatöra y dal’umidité dl’aria. Pro temperatöres dër basses se formel plülere de pices plates de nëi, deperpo che pro temperatöres plü altes vëgnel a se formé i bi cristai a forma de stëra.

Deache les condiziuns ne corespogn pro la formaziun di cristai nia dagnora al 100%, araton che vigni cristal de nëi sides unich.

Floc de nëi se forma ala fin por le fat che i singui floc s’intravaiëia danter ëi canche ai toma dal cil. Tan gragn che i floc de nëi devënta, depëndel spo dala temperatöra. Sce al é plü cialt co manco 5° C se formel de gragn floc, sce les temperatöres é indere plü basses y sce al é ince ciamó na gran umidité tl’aria él i singui cristai che se liëia danter ëi manco saurí y al se forma insciö ma de pici floc.

6 7La nëiDOCUMENTAZIUN

Page 6: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Eghes da recordLe majer canal artifizialCanal dl Imparadú tla Cina1800 km lunch y 40 m lerch

Le rü + lunchle Amazonas nasc tl Peru, passa la Colombia y le Brasil y á na lunghëza de 6.992 km

Le maiú lech saréle mer Casp, confinëia cun le Azerbaijan, l’Iran, le Kasachistan, la Ruscia y le Turkmenistan spersa de 371.000 kmq

Pisciadú + altSalto Angel, Venezueladeslivel de 979 m

Le majer lechda ega duciaLech Superior tl Canadacun na spersa de 82.103 km2

Le lech + antich y sotlech de Bajkal, Sibiria, Rusciamajera profondité 1636 m

Punt + sotdl monnFossé dles Mariannes, Ozean pazifich10.994 m sotle livel dl mer

Majera digaDiga di Trëi Canaluns, CinaTl resservar ál lerch 22.000 miliuns de mq d’ega

Le punt + lunchDanyang-Kunshan tla Cina1800 km lunch y 40 m lerch

La majera isolaLa Groenlandia7 iadi la Talia

8 9Eghes da recordINFORMAZIUNS

Page 7: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Sea Life

Sea lifeGAME

Insert the name in the space near the corresponding illustration.

seaweedoysterstarfishjellyfishturtlewalrusmanta raysharkhammerhead sharkblue whalepenguinpelicanseagulltunadolphinclownfishseahorsepolar bearmoray eelsawfishswordfishflying fishblowfishcraboctopusshrimpnarwhaleseal

Which are the 6 marine mammals?

10 11

Page 8: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Museum dl esploradú

Le mostro de Loch Ness,dal surainom Nessie,é na creatöra da liëndache viess tl Loch Ness,n lech dla Scozia.An dij che al sides gran de dimenjiun, cun n collunch y öna o deplügobes che cucafora dal’ega.

I resc draguns ê, aladô dla mitologia cineja cater draguns, y vignun de chisc governâ sön un di cater mers dla Cina a nord, vest, süd y ost. Chisc sovrans dal ce de dragun viô te palac de cristal vardá dai iambriëc y crebesc.

Vodyanoy é n spirit dl’ega dl folclor slaf. Ai dij che Vodyanoy comparësc sciöche n vedl desnü cun n müsda arosch, la berba vërda y i ciavëis lunc. Al á le corp curí dealghes, paltan y scaies de pësc fosces. Al á les mans cun na pel danter i dëic, na coda de pësc y edli cöci sciöche bordigun lorënt.

Le Kraken é n mostro dles liëndes dl mer y scialdi gran che vir sön i urs dl mer dla Norvegia y dla Groenlandia. Generalmënter vëgnel rapresenté sciöche npolip gran fora de mosöra cun tentacui tan luncda podëi fá ia impara n bastimënt intier.

Bëgngnüs tl museum dl esploradú!Nos sun tl salf di misters dl’ega.Conësceste les creatöres y i posć chiló rapresentá? Röia da scrí fora i inoms sön les plachëtes.Dessëgna i posć y les creatöres che mancia aladô dles descriziuns.

Sce an proa da l’abiné sön na cherta geografica, n’éson bugn da l’abiné ignó. Porimpó é chëra de Atlantis l’isola plü conesciüda dl monn. Süa storia afascinanta y misteriosa, é bele gnüda cuntada da vedlamënter incá dla filosof grech Platon. Y ara jô insciö:»Al ê n iade na gran isola dal inom Atlantis. L’isola gnô governada da diesc resc, i descendënc dl dî dl mer Poseidon, y ara ê rica de metai y de bosć, de tiers salvars y de ciasa, de spezies, de früc duc y da os. Te süa capitala êl blot palac y tëmpli curís d’or, d’arjënt y d’avore.«La jënt fortunada dl’isola de Atlantis gnô, cun le passé di agn tres plü crödia y dala varizia.Zeus, le re di dîs s’â sön na tara ponsé de i castié: al ti â mené tramoroc y rogossies y, tl tëmp de n de y na nöt dër inchersciora é la gran isola potënta jüda sot tl mer y s’á desfanté por dagnora.

I C

N E S S I E

12 13DESCURIDA Museum dl esploradú

Page 9: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Patti chiari, amicizia

lunga

Questa è la storia di Lindo

e Pablo, due amici che vivevano in una

coloratissima barriera corallina nelle acque blu dell’oceano.

Lindo era un piccolo pesce pulitore e il suo lavoro era quello di pulire gli altri pesci fino a farli brillare. Pablo invece era un

pesce angelo molto vanitoso che si specchiava nelle

conchiglie per sentirsi bello come il sole.

Lindo e Pablo erano molto amici fin da

quando erano piccoli. Uno puliva l’altro e

l’altro, in cambio, lo proteggeva dai pesci

più grossi e cattivi. Una mattina, come d’abitudine, Pablo si svegliò e nuotò fino a raggiungere il suo amico per farsi dare

una bella lustrata alle pinne.

Lindo iniziò il suo rito di pulizia: come un ballerino

si muoveva delicatamente tra le squame e le branchie del suo amico Pablo.

Gli fece aprire la bocca per lucidarglibene anche i denti.

Ma qualcosa

andò storto …

Pablo forse non aveva fatto colazione e, preso da un attacco di fame, ingoiò il suo amico. GNAMM!Oh no! Lindo in un lampo si ritrovò nella pancia del pesce angelo.

Era così offeso che diede un pizzicotto fortissimo allapancia del suo amico. Questo aprì la bocca gridando dal dolore

e lo sputò fuori. I due litigarono, urlarono e si diedero persino degli schiaffi

con la coda.

Page 10: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Lindo si girò e se ne

andò via senza dire dove:questa non poteva proprio perdonargliela.

Sconsolato nuotò per ore nell’oscurità dell’oceano.

Passarono i giorni e Pablo, rimasto nella barriera corallina, era disperato e sporco. Non sorrideva più perché, oltre ad avere un sacco di sporcizia tra i denti, era preoccupato per il suo amico piccolo e indifeso.

Decise così di partire per cercare il suo amico. Nuotò a lungo chiedendo informazioni adaltri pesci.

Finalmente, in lontananza,

vide il suo amico nascosto tra i coralli

con un gruppo di barracuda affamati che gli giravano attorno. Speravano di catturarlo per fare un gustoso spuntino. Pablo allora gridò con tutta la voce che aveva: »Andate viaaaaaa!« Il suono così acuto della sua voce spaventò quei brutti pesci che decisero di lasciar perdere la loro preda e scapparono via. Pablo andò a recuperare il suo amico che ancora tremava dalla paura. Con questo gesto gli aveva fatto capire che teneva molto a lui. Entrambi erano davvero dispiaciuti per quello che

era successo, fecero pace e tornarono insieme verso casa.

Lindo ebbe un’idea:

per non rischiare di nuovo la vita regalò al suo amico un grosso spazzolino da denti! Per Pablo

non era per niente facile lavarsi i denti da solo, ma si impegnò per imparare ad usare quello strano aggeggio grazie anche all’aiuto e alla pazienza di Lindo.

Di sicuro non potevano proprio fare a meno di quella loro speciale amicizia.

Page 11: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Savôste che ... ?

Le cagadú d’or

Un di cagadus plü cers dl monné le cagadú d’or tla »Hall of Gold«de Hong Kong.Al é gnü cherié dal designer Lam Sai Wingy te euro gnissel a costé incër 31 miliuns.Le cagadú prezius de lus ne jiss nia da mëte te vigni bagn deache al pësa prësc natonelada, (chël ó dí 1000 kg) y porchëlól ester n funz spezial. Un di cagadus plü de lus y slominënc dl monn é curí jö daldöt cun cristai de Swarovski. Sön la sela instëssa, le cuertl y la cassëta dal’ega él plü co 100.000 peres de cristal; porchël araton che le valur dl cagadú de lus é incër 65.000 euro. Al liciorëia, slomina y düc ti ciara mefo. Bonamënter ênse plülere ausá da odëi i cristai de Swarowski sön rocins, mo a vigni moda ési gnüs adorá chiló te na manira straordinara.

Flyboard – Joré sura l’ega ia An se aciola le flyboard sot i pîsc sciöche n snowboard o n wakeboard. Por che ara vais dase lascé porté sura l’ega ia vëgnel pumpé ega tres n slauch. Cun l’aiüt di sprizeri fissá pro la brëia vëgn le corp alzé sö tl’aria. Cun n despositif da rovëne, lié

a na man, vára da manovré. An é bugn da joré cina 30

metri d’altëza sce an é alená y á na bona

tenjiun dl corp.

Plastica tl mer

L’incuinamënt di mers dl monn cun plastica rapresentëia n problem da tó dër söl scerio. Vigni ann röiel incër 6,4 miliuns de tonelades de material artifizial tl mer. Bel plan se desfejel te de pici toc che vëgn spo dlotis da tiers dl mer cun le mangé. Da d’aisciöda dl 2012 élmort na balena sön la spona dl mer tl’Andalusia (Spagna). Te so vënterêl 17 tonelades de plastica.

La scoverta dl Anderdl Cenote tla Val Badia

L’entrada de chësc ander nü é a 2940 metri danter Conturines y Piz Lavarela, atira do le parëi de crëp che an vëiga sura San Ciascian. Olache al é aldedaincö l’entrada dl ander êl cina dl 1994 n lech, che ti somiâ dër dassënn ai lec dl Cenote tla jungla dl Yukatan, porchël ti él gnü dé chësc inom al ander. Le lech s’á desćiarié tl medemo ann, ajache le cocun de dlacia sön le funz dl lech s’â deleghé y al é romagnü n gran büsc elitich tl crëp. Sot chësc gran büsc se destënel fora n ander vertical che an á ma podü esploré por 70 metri, ajache plü sot él n canal de dlacia che é sovënz daldöt dlacé pro.

Impormó dl 2010 é n team de speleologs sté bun da arjunje le funz dala pert dessot dl ander. Chësc gran salf é 160 metri alt y le funz é feter tan gran co n ciamp dal palé. Al é insciö le maiú salf sot tera ite cina sëgn tles Dolomites. L’ega á lavé fora dl crëp te miliuns d’agn chësc büsc. L’ander á porti che n’é nia ciamó gnüs esplorá y impormó spediziuns, che gnará fates tl dagní, mostrará sce al é dailó n sistem d’ander che n’é nia ciamó gnü descurí che é cotan maiú.

18 19Savôste che ... ? CURIOSITÉS DAL MONN

Page 12: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Schlauchboot

Motorboot

Kriegsschiff

Fähre

U-BootDampfschiff

Floß

Leuchtturm

Piratenschiff

Wikingerboot

Frachtschiff

Eisbrecher

Kreuzfahrtschiff

Tretboot

Fischerboot

Gondel

Kanu

Boot

YachtTanker

Dschunke

Feuerwehr-Wasserfahrzeug

Wasser-Scooter

Segelboot

ÖlplattformContainerschiff

Hafen

20 21ENZYKLOPÄDIE Schiffe und Boote

Page 13: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

23

IntervistesJÍ A PËSC Markus Schenk

Al é bele tröc agn che te vas a pié pësc.Co é pa nasciüda chësta pasciun por la pëscia?La pasciun por le jí a pié pësc m’é bele gnüda canche i ê n te möt. Mi pere m’acompagnâ vignitant pro val’ rü o val’ lech y da inlaota incá ái dagnora albü chësta pasciun.

Ci adora pa döt n pëiapësc por so hobby?Sce al pëia pësc cun romuns (1) o cun paisses naturales adorel na maza da pié pësc (2), n morin dal fi (3), n stlipun, fi de nylon (4) y n rampin (5).Sce al i pëia cun la moscia adorel na maza da pié pësc aladô, n fi spezial y de vigni sort de mosces artifiziales fates por la gran pert instës cun polan y plömes. Chësta tecnica se damana ince n vistimënt aladô: stivá alc de gume (6) y odlá polarisá (7) por odëi tres l’ega.

Ci sort de pësc él pa da abiné te nostes eghes?Te nüsc rüs abinon de vigni sort de trotes (trota ergobando, trota de rü y trota marmorada), salmerins y temoli. Ti lec abinon carpes, tinches y lüc.

Olá vaste pa indlunch a pié pësc?Vaste ince foradecá, plü dalunc inzai?Aldedaincö vái feter ma plü cun la moscia, i vá ti rüs, datrai ince incërch pro val’ lech dl Südtirol sciöche te Ulten, a Durnholz o te Schnals.I sun sté ince tl Canada a pié salmuns, n’esperiënza unica sides por la belëza dla natöra che por la grandëza di pësc.

Cai é pa i plü bi momënc,canche an vá a pié pësc?Nia tan le pié le pësc n’é le plü bel momënt (iö i lasci pö feter düc indô jí), mo döt adöm: passé n bel de cun mi compagns de pëscia a contat cun la natöra, se gode i corusc dl’ega y di pësc, amiré le jore de n bel vicel o ti ciaré a na libelula che jora sura l’ega ia.

ROGOSSIESDaniel Costantini y Ulrich ObojesOfize por la Geologia

L‘ultimo isté él sté tröc temporai y sciöche conseguënza án albü n gröm de rogossies y de smöies. Co se forma pa les smöies?Les smöies pëia ia normalmënter cun de gran plöies. Porchël vëgn les smöies scialdi jö ti mëisc da d’isté, canche al plöi dassënn. Le terac y les plantes n’é nia bugn da tó sö les gran plöies te püch tëmp. L’ega se möi cun na gran forza cuntra val, adöm cun la giara, le paltan, la tera, les plantes y les peres. Tl funz dla val che é normalmënter plü da plan se architel sö l’ega cun le material detritich y insciö se formel les rogossies.

Can pëia pa ia na smöia ytan debota éra pa bona da jí?Na smöia se forma canche al é assá peres löcres y ega. Canche al plöi dër dassënn pól cinamai pié ia pra da munt ërc y ince toc intiers de bosch y formé insciö na smöia.Les smöies pó rové a na velozité cina a 80 km/h. Plü ërta che la para é y plü debota che la smöia se möi cuntra val. La velozité tol jö tla pert plü da plan, insciö che le material pesoch se archita.

Vára da dí danfora les smöies?Les smöies ne vára pordërt nia da dí danfora. Mo al é raiuns, olache an pó s’les aspeté ciodiche an á bele denant fat de te esperiënzes y ince les osservaziuns dl terac pó nes lascé capí che al pó gní jö na smöia.

Sce ara vá da les dí danforaci podess pa fá la porsona?La porsona pó imparé dales esperiënzes da n iade. Chësc ó dí che la porsona ne dess nia frabiché y vire avisa iló olache al é bele gnü jö plü gonot smöies.

CIARESTIA D’EGAThomas SenonerOfize por les Eghes

Te nosta regiun ne conesciunse nia o apëna ciarestia d’ega. Mo al é bëgn impó tëmps o situaziuns, olache i messun mëte averda al’adoranza d’ega. Por ejempl: Al é comuns tl Südtirol che é sön planöres plü alalt y les fontanes d’ega é dailó püch sotes, chël ó dí che ares acumulëia pücia ega. Sce al ne plöi nia por mëisc, spo pól ester che al mëss gní sparagné ega por ejëmpl sön le Ritten o dal’atra pert, sön le Salten.

Ci regolamënc mësson pa respeté,sce an rovass a meseria d’ega? Sce al é ciarestia o meseria d’ega mësson sparagné da bagné le bel pre vërt dan ciasa o ince demanco t’urt, o ne lavé nia n iade l’auto, se fá la duscia n pü’ manco lungia, por che l’ega da bëre ne mances nia.

Ince les regiuns vijines porta les conseguënzes de inverns süc y da pücia nëi. Co pa?Tl Südtirol röia feter döta l’ega dla plöia tl Adesc y chësc condüj l’ega cina jö tl Mer Adriatich. Sön chësc percurs ciafa les fontanes sotes ega y tröc canai por l’agricoltöra s’implenësc insciö ince. Sce al nëi püch d’invern y al plöi püch da d’aisciöda spo á l’Adesc dër pücia ega. Spo podess ince la regiun vijina, le Venet, ia delá dla cité de Verona s’un sintí.

1

2

4

6

7

5

3

22 23Esperc nes cuntaINTERVISTES

Page 14: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

LAB 1Curs da nodé por üsI tiers é sovënz bugn da nodé de natöra infora, les porsones indere mëss l’imparé. Mo i üs crüs vá sot. O ...? Cun chësc esperimënt vëgneste sura sciöche an fej da ti insigné da nodé a n ü.

Te adores:• 1 n gote, gran assá por n ü• 1 n ü frësch crü• 1 n pice cazü• se • ega

Mët ite bel fin l’ü tl gote. Le miú vára sce te toles n cazü da le mëte ite.O ara vá ince sce te tëgnes le gote n pü’ stort y te lasces slisoré ite l’ü. Mët spo ega de piun tl gote, cina a n dëit sot a so ur. L’ü resta sön funzdl gote.

Mët spo tl’ega n pice cazü de se. Moscëda sö bel plan cina che le se s’á desfat. Bonamënter mësseste ciamó injunté de plü se al’ega cina che l’ü se möi …

Valgamia da seSciöche la maiú pert dles cosses pesoces vá ince l’ü sot tl’ega de piun. Al é plü pesoch co l’ega. Plü se che te mëtes tl’ega, plü pesocia che l’ega vëgn. Tl lingaz tecnich dijon: süa densité aumënta. Inurcaltan á l’ega da se na majera densité co l’ü. Ara ne se lascia nia plü sburlé sön na pert dal ü. L’ega porta l’ü - al noda. Chësta forza che porta pón sintí pro nosc corp canche an se lascia porté dal’ega dl mer. Dailó vára plü saurí da sté sura ega ia co te nodadoia. Chësc á da nen fá cun le fat che l’ega dl mer contëgn se. Te stas plü saurí sura ega ia deache la densité dl’ega dl mer é plü alta co chëra dl’ega te nodadoia o te n lech.

Dër estrem é chësc tl Mer Mort. Al contëgn sis iadi deplü se co l’ega dl mer normala - de massa por plantes d’ega y tiers. Tl Mer Mort ne vára nia da jí sot deache l’ega da se sbürla söpert.

Ci sozedel pa?Sce an mët se assá tl’ega, s’alza bel plan l’ü cina che al noda tlafinada a fi dl’ega.

Ci sozedel pa?Tler, l’üapassa vá sot. Mo sce te aspetesn momënt sozedel valch demorvëia:ara vëgn söpert! Canche ara é suraia, vára indô jöpert. Do che ara é n momënt sön funz, pëiera indô sö - ara bala sö y jö tl gote d’ega!

Ciodí éra pa insciö?L’üapassa é plü pesocia co l’ega y porchël vára sot. Sön funz se taca de pices flocores dl’ega minerala ala suraspersa groia di früc sëc. Le gas tles flocores – l’anidrida de carbonium (CO2 ) - é cotan plü lisier co l’ega. Canche al s’á taché flocores assá ala suraspersa dl’üapassa, mëtera man da s’alzé.

Chësc é sciöche sce an se vistiss ares da nodé canche an afunsëia: che an ois o nia, gnisson portá söpert y an ne ess degöna poscibilité da sté sot ega ite. Suraia stlopa spo les flocores d’aria - y l’üapassa perd sües »ares da nodé«. Insciö éra indô plü pesocia co l’ega y vá indô jö sön funz.Spo mëtel indô man döt danü - tan dî cina che al n’é plü degöna anidrida de carbonium tl’ega.

Mët spo ite bel plan les bosoresde üapassa tl gote d’ega minerala.

Mët tl goteega minerala.

LAB 2Üapassa che balaSavôste che l’üapassa sá da balé? No, nia le tango o le rock ’n’ roll - ara á instëssa so stil. Proa madër da fá chësc esperimënt interessant.

Te adores:• 1 n gote• ega minerala gasada• 6-7 bosores de üapassa

24 25LABORATORE Esperimënc cun l’ega

Page 15: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Sport acquaticiGli sport acquatici non sono solo quelli praticati in piscina, ma vanno considerati anche gli sport remieri e quelli nautici praticati in fiumi, laghi, mari e oceani.

Completa le parole e collega ogni sport col disegno corrispondente.Indica dove possono essere praticati.

piscina

lago

mare e oceano

fiume

Wie kann ich Wasser sparen?

Hilf der Familie Rohr sich in jedemRaum für die Tätigkeit zu entscheiden,für die weniger Wasser gerbraucht wird.Überlege und male nur die Wasserleitung an, in der weniger Wasser fließt.

Duschen oder baden?

Zähne putzen und Wasser laufen lassen?

In vielen Plastikbeuteln einge-packte Waren kaufen? Dinge kaufen, die man nicht braucht*?

* Sei achtsam beim Einkauf von Nah-rungsmitteln und Kleidung. Für ihre Herstellung wird viel Wasser ver-braucht. Für ein T-Shirt werden unge-fähr 4100 Liter und für eine Packung Kartoffelchips ca. 185 Liter Wasser benötigt.

Pflanzen mit Regenwasser oder mit frischem Wasser gießen?

Nun wird das verbrauchte Wasser zur Kläranlage geleitet und gereinigt.

Die Waschmaschine voll oder halb leer starten?

26 27GIOCO SPIEL

Page 16: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Le Parch natural Fanes-Senes-Braies

Le Parch natural Fanes-Senes-Braies é formé dales pastöres da munt de Fanes y Senes, ascognüdes danter les pizes dles Dolomites. Suc, riá, andri, che l’ega á ciavé tla pera da cialc, y d’atres formes de carsism caraterisëia chësc ambiënt. Chiló tl »Rëgn di tiers« él ince le beliscim Lech de Braies. Informaziuns sura les plantes y i tiers, sura les pastöres da munt, les liëndes ladines, la formaziun dles Dolomites y la laurs di andri ciafun tla Ciasa dl Parch a Al Plan. Ara é fata sciöche n amonit, n corët a forma de sgnecora, che nes recorda che la pera dles Dolomites s’é formada dan da n gröm de miliuns d’agn tl’ega dl mer.

La Val di Morins a Lungiarü

Danter les döes viles de Seres y Miscí a Lungiarü se destënel fora na picia val bagnada dal rü da Seres. Ci che caraterisëia chësc post é i bëgn 9 morins a ega che se destënn do rü ite y sö n pü’ sciöche na morona de perles. Ara se trata de morins da paur che gnô dandaía adorá por majené la blâ zidlada iló ti ciamps incëria dai paurs dles döes viles. Scebëgn che i morins da Seres ne vëgn incö nia plü adorá, esi impó na bela testemonianza de n tëmp olache la jënt dl post messâ se trá le vire cun ci che chersciô söl post. I morins a ega é plü inant spo ince n ejëmpl nobl de co che an savô da sfruté la forza dl’ega zënza ti fá degun dann. La Val di Morins da Lungiarü é incö conesciüda sura la Val Badia fora sciöche na atraziun por vianades y spazirades te n monn da paur che s’á mantigní bun te düc sü aspec.

Tl parch natural Fanes-Senes-Braies éle n gröm de lec interessanć. Le plü gran é le Lech de Braies, un di plü bi lec dles Dolomites. Al é le lech, olache la Regina de Fanes vëgn a ascuté sce les trombëtes d’arjënt sona indô y le Rëgn de Fanes é ressorí.

N’atra storia interessanta reverda le Lech dles döes Forceles: al s’é desćiarié fora daldöt dan da plü de vint agn - plü dessigü deache al s’é deleghé dlacia söl funz dl lech, che ê sciöche n stlipun y tignî sö l’ ega. Speleologs, i esploradus di andri, s’é trac jö por le frignun cun dlacia tla pröma pert y á descurí jö dapé le plü gran ander dles Dolomites.

Les munts de Fanes y de Senes é caraterisades da fenomens carsics. L’ aje carbonich dla vegetaziun y dla plöia desfej sö la pera da cialc y insciö se formel sura tera y sot tera ite canai, suc, riá y andri. Ti raiuns cun tröp carsism ne resta l’ega nia di sura tera ia, mo scomparësc tres indô tles sfësses y ti canai sot tera ite. Insciö ince sön Fanes:

Sön Fanes él fontanes sö dai »Torchi«. Dailó se formel atira n pice rü, che röia impröma tl Lé Vërt y va spo jö inant cina tl Lé Piciodel, olache le rü tira sot y rogor inant sot tera ite te andri, canai y meandri che l’ega á ciavé. Do plü dis sot tera ite, vëgn l’ega indô fora de tera a Pederü te n post, ch’an ti dij »Le Cu«. Ince chiló nascel atira indô n pice rü, che tira indô tosc sot tles peres da cialc.

Scultöres de dlacia a Urtijëi

Bele da plü agn incá zipla scolars dla Scora Profescionala de Urtijëi scultöres artistiches de dlacia tl zënter dl paisc. I argomënc tratá é dër desfarënc y vá da bozes a tiers cina ai auti, ciüfs y scagns. I tapi de dlacia che vëgn adorá por les figöres, vëgn fac da na fabrich taliana dala dlacia che é dlungia Aunejia. Chisc tapi de dlacia vëgn »incolá« adöm cun n moscedoz de nëi y ega, a chësta maniera pón cherié scultöres tan granes che an ó. Impröma de döt fej i scolars o artisć n model de malta o de Styrodur® y mët man spo da lauré tla dlacia cun siëies a motor, spohtles y scarpí. Les scultöres de dlacia é na gran atraziun, mo ares á n pice defet: i laurs ziplá cun gran lezitënza resta ma tan di che le tëmp conzed, da n valgügn dis cina al plü n mëis.

MINI INFO2928 Mini InfoINFORMAZIUNS

Page 17: Birba - pedagogich.it · SPORT - Lewis Hamilton é deventé por le cuarto iade campiun dl monn de Formula 1 Bele tla penultima gara de sajun de Formula 1 êl sigü. Lewis Hamilton,

Birban foliet por mitans y mituns che á vëia da esploré le monn

Le proscimo numer sará dediché al toronn.

Responsabl dla redaziunFelix Ploner

Tesć y contignüsDepartimënt Educaziun y Cultura Ladina -Inovaziun y Consulënzacun la colaboraziun deMaddalena Aliprandi, Manuela Dasser,Alice Dellantonio,Erna Flöss, Ute Senoner,Ulrike Maierhofer Kostner, Giovanni Mischí,Daria Valentin

Grafica y ilustraziunsMarameoLabNicol Bettini»Pablo e Lindo«Veronica Martini»Sea Life«

Dé fora daDepartimënt Educaziuny Cultura Ladina Inovaziun y Consulënza Str. Pintri 29, I-39100 Balsan© 2017 pedagogich.it

Dezëmber 2017

Por

prop

oste

s y

osse

rvaz

iuns

men

é na

e-

mai

l a in

fo.m

aram

eola

b@gm

ail.c

om