RKUli RKFKlirRIT?

EXAMINAVIT

C. JL JP. JBJRMimiClKJWJEneYMNASII 817IDMCEN8IS CONRECTOR.

SUIDMIOII.TYPIit LnDOVICI HEK6II.

18 4 4.

mJ» Sergiam Catiiinam, ex Africa provincia, qaam per biennium, ut videtar,'^ propraetor

administraverat , reversum repetundarum ab Afris postulatum esse constat. Tn qna cansa,

Fenestella tradiderat, a Cicerone enm defensum esse. Negavit autem Asconius Pedianas,

grammaticorum,

qui Ciceronem illustraverunt, doctissimus, silentio inprimis Ciceronis de ea

re commotus; negavit etiam inter recentiores Middletonus,*3 ^^'^ ^^^ magis credibilem esse

ratns. Advcrsarium vero is nactus est ut in aliis multis, quae de vita Ciceronis exposuit,

ita in hoc quoque Jac. Tunstallum,'^ qui epislola inprimis ad Aiticum secnnda libri primi

confisus, Ciceronem in illa causa adfuisse Catilinae, prorsus contendit. Et habet sane sen-

tentia ejus quo commeniletur. Sed quuin nec singula quaeque, quorum in ea quaestione ratio

habenda crat, satis respexerit, et in nonnullis etiain erraverit, ne ipse quidem rem ad liqui-

dum perduxisse, immo ut novum ejus examen instituatur, invitasse videtur. Ad vitam enim

Ciceronis rem plane ievem esse, nemo judicabit, qui rerum quae necessitudo fuit Catilinae

et Ciceroni, non ab eo demum, quo conjiiravisset ille in rempublicam, tempore exstitisse

reputaverit. Disputanda autem quae essent de ea, describenda esse ita videbantur, ut pri-

mnm quaereretur de ingenio et ratione Ciceronis, num credi per ea res posset, deinde de

auctoritate Fenestellae et Asconii, num altera utra potior videretur, tum rerum et tempoium

num qua necessitas ad defendendum Catilinam Ciceronem adigere potuisset, denique de locis

apud ipsum Ciceronem, quorum aliquod esse ad rem profligaiidam momentum videretur.

Cum nihil tam incorruptum esse debeat in republica quam suA-aginm et sententia,

intelligere se negat Cicero,*3 <^'"' lui o pecunia corruperit, poena dignus sit, qui elo-

quentia, iaudem etiam ferat. Sibi quidem hoc plus mali facere videri, qui oratione, quara

qui pretio judicem corrumpat, quod pecunia corrumpere prudentem nemo possit, dicendo pos-

sit. Haec tamen tam egregie disputata magnopere eriaret, si quis per totam vitam suam

Ciceronem sibi pro norma qiiasi et regula sumsisse crederet. Constantia enim non ea fuit

animi virtus, qua maxime excelleret, neque per factiones reipublicae et oratoria adeo ofBcia

facere poterat, quin mutaret nonnunquam sententiam et ab altera parte in alteram transiret.

Unde jam in oratione pro Ciuentio quod summo studio defendit judicium Junianum,

idem antea aiio ioco et tempore non dubitaverat maximae infamiae accusare. Errare enim

vehementer, ait (pr. Cluent. 50, 1393, ^' 4"'^ ^^ orationibus, quas in judiciis habuerit, au-

ctoritates ipsius consignatas se habere arbitretur. Omnes enim illas orationes, causarum et

1) Colligitur hoc ex eo, quod Catilina, qui, praetura perfunctas, Africam provinciam «ortltas esset, post

reditum statim ex ea consulatum petiturus erat, id quod per leges non licebat, nisi bieonio uinimum

post praeiiiram e.xaclo.

t) Life of Cicero Tom. I, p. 137— 139. ed. Bas.

3) Epistola ad Middleton. p. 27.

4) De republ. ap. Amm. HarceU. XXX, 4. p. 480 et 481 ed. OrelU.

1

temporum esse. non hominum ipsorum ac patronorum. Ex eadem oratione apparet ([17, 49.

50) , eundem Ciceronem,

qui quocunque modo Cliientium jam expurgare studeret criminibus

adversarium quendam Cluentii antea contra hunc defendisse, in quo fieri non potuerat,

quin iis, quae in Cluentiana demonstravit, prorsus contraria afferrct. C. Antonium, colle-

gam in consulatu, in oratione in toga candida gravissimis conviciis proscidit, sed eundem

tamen et antea adjuverat praeturam petentem (Ascon. ad or. in tog. cand. p. 83) et postea

repetundariim ex Macedoniae provinciae administratione reum defendit, quamvis scelerum

ejus ') minime nescius. Cravioris etiam inconstantiac fuit, quod Vatinii ') postea et Ga-

binii *) patronus exstitit, quibus ne Catilinam quidem acrius antea insectatus esset. Quid

quod ambitus quosdam in consiilatu peterdo compertos defensurus, quaerenti Attico, quid

dicere pro iis posset, jocose fere respondit ,,ne vivam si scio. In illis quidem tribiis libris

(de orat.) quos tu dilaudas, non reperio-' (ad Att. IV, 16. ad Q. fr. III, 3). Quodsi quis

igitur vel propter inconstantiam^ quam defenso Catilina admisisset Cicero, vel quod reo,

qui multis nominibus mnle audiret, patrocinatus esset, rem ipsam minus credibilem esse cen-

seret, exemplis illis facile refelleretur.

Fenesteliae et Asconii si coiuparantur inter se auctoritates, altera dici non potest

alteri multum praestare. Est sane Fenestella antiquior scriptor, non plus tamen viginti vel

ad summum triginta annis,*) eaque qiiamquam aetate vivebat, qiia de Cicerone multa ab

iis ipsis, qui rebus ejus interfuissent, cognoscere posset,') neglexisse tamen etiam videtur,

quibus non sine fructu usus fiiisset. Asconiiis autem quiim res potissimum, quae per oratio-

nes Ciceronis commemorarentur, historicas ') explicandas sibi sumsisset, hoc ipso admojii-

tus est, ut multa quoque quae diiigentiain fiigissent aliorum historicorum, examinaret et in

lucem protraheret. In quo non tcmere eum versatuin esse, ea ipsa argumento sunt, quae

contra Fenestellam, quo facere non poterat, quin nonnunquam auctore uteretur, passim mo-

nuit. Sic ad orat. in Pis. p. 1; „FenestelIa quidem posuit hanc inter eas orationes, quas

dixit Cicero L. Domitio App. Claudio cons. ultimam. Sed ut ego ab eo dissentiam, facit

primum, quod Piso reversus est ex provincia Pompejo et Crasso consulibus, Gabinius Do-

mitio et Appio, hanc autem orationem dictam esse ante Gabinii reditum ex ipsa manifestum

est, deinde quod luagis naturale est, ut ipso recenti reditu invectus sit responderitque in-

sectationi ejus, qua revocatus erat ex provincia quam post anni intervallum." Cfr. prae-

terea de die, quo Clodius a Milone interfectus sit, ubi acta mngis et ipsam orationem, quae

actis congrueret, quam Fenestellam, sequenda putavit, p. 32, denique de anno aetatis, quo

S. Koscium Cicero defenderit, Gell. XV, 28.

Satis gravem igitur, vel Fencstella certe non leviorem auctorem de his rebus Asco-

niam fuisse patet. Singulari vero fonte usus est, de quo operae pretium est, verbo mo-nere. Exstabant enim Asconii et paulo post etiam Quintiliani temporibiis causarum, quos

1) pr. Flaeco 8, 5. 38, 34. pr. Se.stio 3, 8. 13. ad fam. V, 5, 8. 3, 6, 3. ad Att. I, 18, 1. 8. II, 8, 3.

2} Aeicre se de eo exciisabat Lentiilo; ad fain. I, 9, 4 sq. ad Q. fr. II, 16, 8. Caiisam ille dicebat de

tolalitiis. Schol. Bob. pr. Plauc. p. 868.

S) pr. Rablr. Post. 8, 19. 12, 33.

4) Post Augiisti inortem scripsit: fra!;m. 18. Plin. H. N. VIII, 48, 74. cf. Ascon. p. 87 ed. Orelli.

5) Fragm. 26 ap. Pliitarch. Cra.ss. c. 5.

6) Ascoojum inlelligo, qiicm Madwigiiis vindicavit, doo Pseudo-Asconiiuii illum, Verrinarum interpretem.

ipse Cicero ab initio confecisset, commentarii , in qaibus si qaa omissa erat ex orationibua

Ciceronis, ea hoc ipso suspecta reddi videbatur. Constat enim, non snlum multas ex ora-

tijDnibas Ciceronis deperditas, sed nonnullas etiam ne in lucem quidem ab co emissas esse

(&d Att. II, 7, 13. Aut plerneque vero aut omnes ita in commentarios illos cansamm con-

jectae erant, ut vel initia earum vel quae maxime ex iis fuissent ad causas orandas neces-

saria, in iis exstnrent. } Unde accidisse passim videtar, ut etiam quas Cicero non ipse

edidisset orationes, eae in commentariis tamen ma^na ex parte perscriptae essent. Sic duae

fuerunt a Cicerone pro Scauro orationeshabitae: sed altera tantum in vulgus edita, altera

in commentariis relicta erat. dQuintil. IV, 1, 69}. Hos autem commentarios,qui ut librariis

traderentur. Ciceronis ipsius consilium non fuisse videtur (nam ad praesens modo tempus

eos aptaverat, Quintil. X, 7, 3Q, Tiro libertus qaamquam paullo contractiores edidit et

commani usui patefecit. Asconius igitur quod ne in his quidem commentariis notatum quid-

quam de Catilinae illa defensione reperit, eo memorabilius est, qnod qui pudor fortasse

fuisset in libro in vulgus emittendo, in iis, quae in suum tantura usum orator mandasset lite-

ris, nullus esse poterat. Hinc decernendam simul puto de Asconii loco, ubi commentariorum

illorum mentionem facit. Qui quum manifesto corruptus sit,- facile aliquem in eum errorem

induxerit, ut quod judicio absolutus esse dicitur Catilina, in ipsis illis commentariis lectum

esse credat. Hoc tamen si ita esset, Asconius sibi ipse repugnaret. Locus igitur quum in

editione principe et ex ea in Orelliana ita perscriptus sit: „Praeterca movet me, quod, cumsint commentarii Ciceronis cansarum, etiam defensionum, commentarium aut principium ita

quod judicio absolutus est Catilina^ ut Clodius infamis fuerit praevaricatus esse: nam et re-

jectio judicum ad arbitrium rei videbatur esse facta ,'^ assentior iis , qui sic fere scribendom

esse censaerunt: .... „ etiam dcfensionum; commentarium tamen hujus defensionis aut prin-

cipium nullum inveniam. Hoc autem judicio absolutus est Catilina'' &c.

Non ita tamen contemni poterunt, quae Fenestella tradidit, ut non causa exploretnr

et fons, e quo sua ille hauserit, vel, si error fuit, unde error ille rcpetendus sit. Ad hanc

tamen quacstionem tum demum respondendi locus erit, ubi reliqua omnia excussa fuerint

Nunc examinandam ante omnia videtar, num qua fuerit unquam inter Catilinam et Cicero-

nem ejusmodi necessitudo, quae hunc, ut causam illius susciperet, impellere potuerit. Nar-

rat Sallustias (^Cat. c. 1.5} . adolescentem Catilinam tum alia nefanda stupra fecisse, tum

cum virgine nobili, cum sacerdote Vestae. Cicero autem in oratione in toga cand. p. 92

ed. Orelli in Catilinam ita invehitur: ,,Hanc tu habes dignitatem, qua fretus me contemnis

et despicis: an eam, qaam reliqua vita es consecutas? cum ita vixisti, ut non esset locus

tam sanctus, quo non adventus taus, etiam cum culpa nulla subesset, crimen afferret," et

Asconius ad eum locum: „Fabia, virgo Vestalis,*) causam incesti dixerat, cum ei Catilina

1) Alios etiam oratores' ejii.smodi coramentarios rcliquisse, intelligitur e Quinlil. X, 7, 30.

8) Yirginum Vestaiium, quorum apud Ciceronem mentio fit, judicia, quum non satis distinguantiir ab

editoribus, liaec fere de iis teoenda esse videntur. Notabilis primum est, quae ad decimum ante Ci-

ceronem consulem annum (in Cat. III, 4, 9) refertur, absolutio virginum. Ad quam tamen referri non

possunt (ut Steinmelzius fecit ad I. 1.), Asconius quae tradidit ad Milonianam c. 18 S 38: „Quo tempore

S. Peducaeus tribunus plebis criminatus est, L. Metellnm, pontificem maximum, totumque coUegium pon-

tificum male judicasse de incestu virginum Vestalium, quod unam modo Aemiliam damnaverat, absol-

verat autem duas, Marciam et Liciniam, populus hnnc Cassium (cf. pr. 8. Rosc. 80, 84) creavit, qai

1*

objiceretnr, eratque absolnta. Haec Fabia, quia soror erat Terentiae Ciceronis, ita dixit:

etiamsi culpa nulla subesset. Ita et suis peperclt, et nihilo levius inimico summi opprobrii

turpitudinem objecit.'- Ad eandem vero causam pertinct locus Q. Ciceronis de pet. cons.

c. 3. „Nullum in locum tam sanctum ac tam religiosum accessit, in quo non, etsi in aliis

culpa non esset, tamen ex sua nequitia dedecoris suspicionem relinqueret."

In quo error primum non praetermitfendus esse videtur, qui a Manutio olim admis-

sns (ad Att. I, 19, 9), Tunstallo quoque (Epist. ad Middl. p. 27) imposuit. Cicero enim

qaum, ut senatum de absoluto Clodio consolaretur , bis '3 absolutum esse Lentulum, bis

Catilinam admonuisset, de industria hoc factum esse Manutius contendit, ut tertiam iliam

Catilinae absolutionem silentio praetermitteret , ne Fabiae videlicet, Terentiae uxoris sorori,

turpem impudicitiae notam inureret, itaque adstipulantem habuit Tunstallum, ut arguraentum

adeo, quod ex silentio Ciceronis de Catilina in causa repetundarum a se defenso repeti^it

Asconius, inde nihili esse demonstraret. Vterque vero in eo falsus est, quod dc Fabia tan-

tum illa in judicium vocata^.nusquam de Catilina sermo est, ut hoc saltem loco nihil Cicero

de industria tacuisse videatur.

Fabiam quis defenderit, utrum ipse Cicero, quem Tcrentiam jam ante iter ab eo in

Graeciam et Asiam susccptum uxorem duxisse, recte a Tunstallo docetur (^Epist. p. 12), an

alius quispiam, in medio relinquendum est. Illa vero si accusata est eo tempore, quo tum orator

Cicero inclaresccre coepisset , tum Terentiam in matrimonium duxisset, quid probabilius, quamad Ciceronis potissimum eam eloquentiam confugisse? cf. Plutarch. Cat. min. c. 19. Fabiam au-

tem sive defendit Cicero, sive non defendit, illud extra dubitationem positum essc videtur, ma-gis inimicitiae qaam amicitiae ejusmodi rem causam esse potuisse. ') Infamia vero, qua

de eisdcm virginibiis qnaereret, isqiie et iitramqne eam et praeterea compliires alias, nimia etiam, nt

existimalio est, asperilate iisus, damnavit." Idem enim jiidiciiim fiiisse patet, in qiio Crassns orator,

septem et viginti annos natiis, Liciniam virginem defendit (Cic. Brut. 4:), 160). Cuotra pertinere vi-

detnr ad illum orationis Catilinariae lociim virginum illud judicium, ex qno M. Piso magnam laudem

adeptus esse fertiir. (Cic. Brut. 67, 836). Hoc si ad Fabiam qiioqne istam perlineret, pateret simul,

quo anno ea absolnta fuerit. Peculiaris aiitem caiisa fiiisse videtur Fabiae, et Calilina, qui anno 68

a. Chr. praetor fuit, quum adolescens rem ciira ea habuisse dicatur, haiid dubie aliqiianto prior. Undepraeter locos supra allatos nihil facere videtiir ad illam Fabiae causam, oisi Plutarcbi locus (Cat.

min. c. 19 cf. Ferrat. Epist. III, 1«, p. 803), ubi Cato dicitur iyCTug nojt KXwSCo) zm drifiuywyca

xivovini xut TUQUjTOvn (iiyuXwv UQXug vcwTiQia/iWv xal di.u^uKl.orii TtQog tov drifiov lcQtig xut

ItQftug, iv oig xat <l>u§tu, TtQeviCug uSthfti t^; KixiQwrog yvvuixog ixivdvrevae , tov fiiv Kku-diov uia-jiyvri mQt^uXwv, riruyxuaev vjiexairivui i^? nblewg, loi) de KixiQwrog evxuotaTOvvrog, t^

TioXti. Seiv tj(fiv, f(pri, X'''Q^''uvtov, ojj ixtCvijg Ivexu jtuvtu ttohuv xut noXmvbfitrog. De quo

loco aperte falsiis est Ferratius 1. I., alium dici Clodiiiin ratiis, non Publium illiim, qui tum tribuniis

plebis e.sse oon potnerit. Tribuniim vero plebis fuisse Clodiiim, ponlifices ita increpantem, Plutar-

ehus niisquam dixit; imino de tempore cogilandum esse apparet, quo Clodius ipse ponlificum auctori-

tate (ad Att. 1, 13 „res ex seoatiis consulto ad pontifices relata, idque ab iis oefas esse decretum")incesti accusatiis esset, et qiiamvis absolutus, magna tamen infamia laboraret. In qua causa quum Ci-

ceronem qiioqiie adversarium habuisset, fiiit sane, quod illam eliam Fabiae absolutionem jo concione

quadara siia criminaretiir. Concionum vero ejiismodi meotionem facit ipse Cicero ad Att. I, 14, i.

I) ad Att. I, 16, 9. in Pis. 39, 95.

S) Adde qu«d Ascooius narrat p. 84. cf. p. 90 Quint. Cic. de pet. coni. c. 3.

-y-^wp

ipsa Catilinae adolescentia laborabat, mox etiam gravioribns criminibns ancta est, idqae ali-

quanto jam ante quam conjurationis conflatae ab eo tn rempublicam fama percrebnisset.

De injuriis enim, quibus Africam provinciam vexavissct, tam graves rumores jam ante

ipsius reditum Romara per^^enerant, ut actione, quae parabatur ab Afris, in eum instituta,

vix salvus fore videretur. De ipso enim jam absente in senatu conquesti erant legati Afro-

mm, gravissimisque ut senatns decretis notaretur effecerant (Cic. or. in tog. cand. et Ascon.

p. 85 et 89^. Reverso igitur L. Volcatio Tullo 31. Aemilio Lepido consulibus, anno exeunte

6fi ante Chr.,') quum petiturus esset consulatum, habifo a L. Volcatio consule consilio pn-

blico,

petendi ei potestas adempta est. Res igitur eo deducta est , ut salus ejus a judicio

repetundarum, hinc in eum instituto, penderet. 8ed aliae accedebant, quibus fama ejns

vexaretur, criminationes. Du.-irum ^^ o''» iHarum, quarum altera jam Lepido et Volcatio

cons., altera anno post, Torquato et Cotta cons., facta est, conjurationum alterius, quae

Nonis Februariis hnjus anni erumperet, Catilinam conscium fuisse, nemo nesciebat,'} quam-

quam ipsae illae conjurationes non ita in lucem venerant, ut earum qui participes fuissent,

convinci possent.

Quodsi igitur nihilo secius fuerunt e nobilissimis hominibns,*} qui testimonium dice-

rent in ea causa pro Catilina, non movisse eos videtur nisi ipsa ejns nobilitas. Cicero autem

non erat e noliilium numero, eorumque invidiam fortasse auxerat, qiiod et anno superiore legi

patrocinatns erat Manilii, et hoc anno Cornelium, nobilitati non minus invisum, contra acer-

rima amplissimorum hominum studia defenderat. Videndum est igitur, quid illa valeat ad

Atticum epistola (l, 23, in qua non solum defendendi illud Catilinae consilium, vernm etiam

spem profitetur forc; ut rationibus inde suis in petendo consulatu subveniat. Sunt autem in

ea non pauca, in qnibus haereas et quid de iis statuendnm sit, fere nescias.

Exordium faciunt verba: „L. Julio Caesare C. Marcio Figulo consulibus filiolo me

anctum esse scito, salva Terentia." Ex quibus si qnis epistolam ad annum 64 a. Chr., qno

Caesar et Figulus consules fuerunt, referret, id quoqne, de quo in seqnentibus sermo est,

Catilinae defendendi consilium ad annum eum revocare deberet, et repetundarum causam

qnam anno constet antecedente peractam esse, de alia illa cogitandum esset, qua Catilina

propter SuIIanae aetatis foeditates reus a Luccejo inter sicarios factus est ([Dio Cass.

XXXVII, 10. Cic. pr. SuII. 89, 91^. Quae tamen causa cum nonnuUis demnm mensibus ^')

post habitam circa medium annnm 64 a. Chr. in toga cand. orationem acta sit, eo igitur

tempore ,qno tum consularia '3 <i°ni i'liis comitia dudum habita et Cicero cum C. Antonio

1) Torqiiato demiim et Cotta cons. rediisse Catilinam, statuerat Manutius, Cic. pr. Coel. 4, 10 loco per-

motus; hic aiiteni non sermo est nisi de causa repelundarum. Unde jam Malaspina Mannlium refiitaTit.

2) Duas autem fuisse, quarum altera Kal. Jan. , altera Non. Febr. erumperet, ex Suet. Caes. c. 49 pa-

tere videtur. Ab aliis eae confunduntur. Salust Cat. 18. Dio Cass. XYXVI, 27. Cfr. Cic. pr. SulU

84, 68.

3) Cic. pr. Siilla 87, 64. Ascon. ad orat. in tog. cand. p. 83 et 93.

4) Pr. Sulla !i9, 81. „Accusati sunt omnes consulares. — Adfuerunt, inquit, CatiliDae illumque laintanmt.

Nulla tnm patebat, nulla erat cognita coojuratio: defendebant amicum, aderant supplici, fortasse au-

daci, at aliqnando amico"

5') Ascon. ad orat. in tog. cand. p. 98. „Hujus autem criminis periculum, quod objicit Cicero, paucoa

post menses Catilina subiit."

6. Ascon. p. 98. ,,Post effecta enim comitia consularia et Catilinae repulsam fecit eum reum inter sica

rios L. Luccejus paratiis eruditusque, qui postea consalatnm quoque petiit."

....,,. .^, , .. , ^.. .. ... .. -,.-:,|--,-

consnles creati essent, tum de facta a Catilina conjuratione'3 ramores jam spargi coepissent

(Sallust. Cat. 17. Cic. pr. Sulla 29, 81), intelligi ea hoc loco non potest. Catilina enim in

illa epistola competitor adhuc Ciceronis dicitur.'}

Jam vero si de altero illo, quod filius Ciceronis Caesare et Figulo consulibus natus

esse dicitur, quaeratur, facile ea quidem quaestio profligari posset, si de anno satis con-

staret, quo toga dari virilis solebat. Pueris enim excessisse Ciceronis filium, quo anno

bellum exortum est inter Caesarem et Porapejum, ipse Cicero testis est (ad Att. IX, 6, 1.

19, 13. Jam si, quod Lipsiiis, Gronnvius et Ernestius (ad Tac. Ann. XH, 41) contra Ma-

nutios, Sigonium, alios statuerunt, quintus decimus aetatis anniis legitimus fuisset. quo toga

daretur virilis, Cicero filius revera dicendus esset consuiilius illis natus esse. Sed repugna-

ret manifesto, quod Ciceroni tum fuisse dicitur Catilinae defendendi consilium, quod non ad

hunc sed ad antecedcntem annum pertinere, modo demonstratum est. Quocirca, quum ne

annns quidem ille quintus decimiis ita certiis sit, quin slngulos quosdam, qui adversantur,

locos emendari propterea necesse sit, statuamus licct, id quod e Livio ') (XXII, 57} col-

ligi possit, sexto decimo quoquc anno fuisse qui togam virilem acciperent, et Ciceronis

inter eos filium referamus; statuamus etiam confirinari rationem illam eo, quod Q. fratris

filius, cujus mater anno ante Ciceronem praetorem praegnans fuisse dicitur (ad Att. I, 10, 5),

quique hinc praetore M. Cicerone (G6 a. Chr.} natus videtur, anno ante M. Ciceronis filium

togam puram acceperat ^) (^ad Att. VI , 1 , i2). Sed ne hoc quidem quod olTensionis est in

verbis illis tollitur.

Legebantur enim illa a Manutio ad finem epistolae prioris et explicabantur ab eo ita,

at epistolam illam diversis temporibus, alteram videlicet eamque majorem partem ante, alte-

ram post comitia consularia scrlptam, verbls autem „L. Jullo''' &c. nihil signlficatum esse

nisi filiolum post consules illos designatos natum dlceret. Adversari autem videntur, quae

leguntur ep. 1, 1: „Nos autem initium prensandi facere cogitaramus eo ipso tempore, quo

tuum puerum cum his llteris proficisci Cincius dicebat, in campo comitiis tribnniclis a. d. XVIKalend. Sext.'' Dies igitur, quo llteras daret, constitutus erat. Posteriores editores verba

ea conjunxerunt cum sequentl epistola, sed quae dlfficiiltas inest in nominibus consulum non

sustulerunt. Lamblnus quod ,, designatis '* interposuit, slnc ulla codicum auctoritate fecit.

Arbitraria item. quamqiiam vehementer illa quldem probata Tunstallo (^Epist. p. 11), inter-

pretatio esse videtur, quam Lamb. Bosius protullt ,,Cum alt Cicero, Caesare et Figulo con-

sulibus, non teinpus notat, quo illi inierunt, sed quo designatl sunt. Voluit duarum reriun

Atticum fieri certiorem, deslgnationls consulum et dlei natalis filll." Demonstrari enim de-

bebat, revera ita dici a veteribus, ut non consiilibus tantum maglstratum ingressis sed de-

signatis quoque annos notarent. Nam qui a Tunstallo (p. 10 et 11) allati sunt loci (ad

Att. VI, 8. Phlilpp. XIV, 3) non ita comparati videntiir, ut ad rem plane faciant. Consu-

1) Salliist. Cat. 17.

8) Apparet igitiir, Ferratium (Epist. III, 18 p. 803), hoc ipsum ageDteni , nt in epistola illa ad Atticum

quod Cicero dixisset de defendendo Catilina, illi qiiod liabitum est Caesare et Figiilo cnna. inter sica-

rios judicio vindicaret, erroris inanifestum esse, qiiamqiiam Asconiiim Ciceroni Orelliano adjuDctiim

qiii edendiim curavit vir doctus, egregie eum rem diremisse contendit.

S) „Delectu edito, juniores ab annis septemdecim et quosdam praetextatos scribunt."

<) TttostaU. Epist. p. 11.

les enim licet passim dicti sint, qni designati tantom essent ad consulatnm, tuDC tamen non

sequitur , iit designnti tum quoque memorati sint , ubi annus. denotandus fuerit. Denique si

vere hoe egisset Cicero, ut utrumque his verbis Attico nnntiaret, et consnles illos designa-

tos et filiolum natum esse post designatos eos, haud scio an putidius fuisset ejusmodi bre\i-

loquentiae specimen. Fxspectabatur certe: ,,Post Caesarem et Figulum consules designa-

tos" sive simile quidpiam.

Aliam vero dirficultatem ea ipsa verba movent, quibus de defendendi Catilinae con-

silio Cicero Atticum certiorem facit. „Hoc tempore,'' ait, ..Catilinam, competitorem nostrum,

defendere cogitnmus." Comitia igitiir, quibus Caesar et Figulus consules renuntiati fuerant,

tum exacta erant. Quae quo tempore habita fuerint, expresse qiiidem nusquam traditur, sed

coUigere fortasse e priore epistola licet. In qua quiim Cicero mense se Septembri legatum

excurrere velle in Galliam profiteatiir , u( Januario revertatur , comitia illa credibile est ante

Septembrem mensem habita esse. Iter vero, quod dicit, susceptura esse ab eo, ex oratione

in Antonium secunda (^c. 30, 76^ intelligitur, quamquam num eodem planc, quo constituerat,

tempore, non ita exploratum est. 8ed adjicit ..quum Romae a judiciis forum rerrixerit.''

Unde quum eifici videatur, Catilinae quoque causae agendae eo tempore vix locum fuisse

(Cfr. in Verr. Act. 1, c. 8), haec et ipsa peracta esse videtur ante tempus illud, quo forum

a judiciis refrigesceret, et epistola illa, qua consilii sibi hoc fuisse Cicero dicit, ut Catilinam

defenderet, ipso fortasse jam Sextili mense perscripta fuerit. Jam quum epistola prior noa

multo ante diem, quo tabellario enra traditunis erat, exarata esse videatur, quatuor fere

septimanarum spatium inter utramque interfnerit. Hinc tamen necesse est altera utra diffi-

cultas suboriatur. Aliratur enira Cicero ep. 2, tam diii se ab Attico nihil litcrarum tulisse.

Hoc si jiire miratur, plus unam adhuc epistolam exspectare poterat ab araico suo ante mensemJanuarium. Unde nobis quoque jure nostro mirari licebit, extrema eum eaistola ita scribere,

quasi non aliam ante adventura ipsum Attici, in Januarium mensein constitutum, exspectet,

eoque raagis, puto, licebit, qiiod de consilio illo Romara veniendi, quod cepisse Atticum hac

epistola dicit, in priore illa, quam proxirae hanc antecessisse credibile est, ne verbo quidem

monuit. 8in vero illud ,,Abs te tara diu nihil literarum?'' et,,Quare Januario mense, ut

constituisti, cura, ut Homae sis,'^ ad extremum nos annum rejiciat, tum difficile fuerit, eas

rationes evertere quae de raense nos Sextili cogitare jubent.

Reliqua denique difficultas est, quod eundcm, quem paullo antea negasset certum

fore competitorera , nisi meridie non lucere jadicatum esset, nunc plane non dubitat competi-

torera suum vocare. Ac statui sane possit, postquam quae in sequentibus memoratur, rejectio

facta fuerit judicum^ spem, quae antea vix fuerit, nunc jara fnisse, fore, ut Catilina absol-

veretur. Hinc autera etiamsi, quae esse videtur repugnantia inter utrumque iucum, tollatur,

tamen illa altera nondura compescitur, qnod priore illa epistola de consilio defendendi Catilinae

ne verbum quidem emisit, immo ne cogitavisse quidem videtur. De illo vero prioris epistolae

loco quum in partes abierint interpretes diversissimas, operae pretium fuerit, explicare, quid

statuendora videatur.

Codicura pluriraorura lectio est: „CatiIina si judicatum erit, meridie non Incere, certas

erit competitor." Quain lectionem Manutius verissime explicavit hoc modo: ,,Si a judicibus

absolvetur Catilina, meus erit in consnlatu competitor. Erat enim reus repetundarum adeo

manifestis criminibiis, ut eum jodicare insontem nemo posset, nisi idem judic&ret, meridie non

lucere." Cujus tamen lectionis sensus quum pauUo contortior esse videretnr, codices antem

non omnes in ea consentirent, non defuerunt, qui corrigere conati, loco inde majorem et

simpTicitatem et pcrspicuitatem afferrc sibi viderentur. Fuit igitur jam ante Mauutium Sebast.

Corradus, qiii emendaret ,,si judicatum erit hnberi ratiunem licere;'' eamque emendationem

sic derendit copiosa adnotHtione Leonard. Malaspina, ut ea potissimum de causa vulgatam

lectionera rejiciendam esse censeret, quod ipsa absolutio non suffecisset, ut Catilinae consu-

latum petereliceret, sed ut antcajamVolcatio etLepido cons. factum esset, ita nunc quoque

decerni, ante omnia oportuisse a senatu, num inter candidatorum numerum nomen ejus referri

posset. Ciceronem igitur, si dixisset, ,,si judicatum fuerit meridie non lucere" nihil prorsus

dicturum fuisse, quippe qunm absoluto quoque a judicibus Catilinae venia haec a senatn

exposcenda fuerit, ut consulatum denuo ambiret. Cui tamen rationi fidem vix habueris. Quum

enim legibus quibusdam sancitum esset, cui omnino magistratus petere liceret, legibus tantum

iis neglectis, petentium aut ratio plane haberi non poterat, aut ut haberetur, singulari quodam

seuatus decreto opus ernt. \eque dubium cst, quin Catilinae ex Africa reverso consulatum

continuo petere licuisset, nisi eae provincialium querelae ad senatum delatac fuissent, quae

hunc, ut rationem ejushaberi vetaret, commoverent. In libro enim de claris oratoribus (^c. 62])

quod futurum fuisse dicitur, ut Glaucia in praetura consul (ieret, si rationem haberi licere

judicatum esset, id ipsum confirmat. Hes enim quum legibus repugnaret, singiilaris in eam

venia opus fuerat. Absoluto igitur Catilinae dubitari non potest, quin petendi quoque con-

snlatus potestas fuerit. Alureto autem quod placuit „si judicatum erit licere" nihil et ipsnm

nisi conjectura est, neque codicum auctoritate — nam ii, ad quos provocat, ,,si judicatum erid

merid lucere" habent — neque rei ratione confirmata. Verba enim illa sive eo sensu accepit,

quo Malaspina „rationem haberi licere^', eadem quoque ratione refellitur, sive judicii repetun-

darum eventum intellexit, oppor.i potest^ judicium nou de eo factum esse, num liceret Catilinae

certo competitori esse, sed num poenas Afris daret necne.

Dubitari igitur vix potest, quin verior habenda sit illa, quam Orellius quoque reti-

nendam censuit, lectio ,,si judicatum erit meridie non lucere." Haec autem si praestat, et

si apparet ex ea, plane incredibile tum illud visum fuisse Ciceroni, absolvi posse Catilinam,

patronum qnoque haec scribentem eum a Catilina nondnm constitutum esse intelligitur. Con-sociari igitur haec verba cum iis, quae in secunda cpistola leguntur, non alio modo possunt,

nisi si tum demum, quum priorem ad Atticum epistolam dedisset, causae suae a Catilina pa-

tronns electus est. Sed quum hoc jam ante superioris anni exitum exspectaretur, ut repetun-

darum postularetur Catilina ab Afris, neque actio ejusmodi institui posset, nisi longiore quoiiam

temporis spatio dato, num ita credibile est, tum demum, ut causam ejus diceret, rogatum esse

Ciceronem a Catilina, quum testimnnia quaeque et subsidia ab accusatore collecta essent '3?Hoc autem Tunstallum quoque (p. 25) ita offendit, ut rem eam quo expediret, mira

plane comminisceretur. De Catilina, inquit, mirum est quod dicit Cicero. ..Catilina, si

jodieatum erit, meridie non lucere, certus est competitor." Et tamen hunc talem, tam mani-

festis criminibus coopertum, „hoc tempore," inquit, ..Catilinam, competitorem nostrum, defen-

dere cogitamus.'' Quid vero? nullumne hic (Middlctonum alloquitur) colorem das? et tamenlegitima erat defensio. Nam ista ita legenda videntur „Catilina, si judicatum erit meridie"

1) la Verris eauM Hortenuo ab initio partes delatas eaae defeuoria, ex ipsa divinatione in Caecilium appsret.

(i. e. antemeridiano judicio^ ,,nnnc licere" (enm petere consolatum) .,certus erit competitor."

In quo quod emendavit .,nunc licere" iisdem dubitationibus obnoxium est, quibus illae Sebast.

Corradi et Mureti emendationes , etsi non veritus est, Malaspinae illud placitum repetere;

meridie autem quod putat idem esse quod „ antemeridiano judicio " non magis assentientem

quemquam habebit. Hac enim significatione si adjectum esset illud ^, meridie,'' nihil neque

otiosius neque insulsius cogitari posset. Itaque quamquam sequentia verba ..ludices habemus,qnos volnimus, summa accnsatoris voluntate" tum oratione de harusp. resp. 20. 42 confirmantnr

nbi Clodius a Catilina pecuniam accepisse dicitur, ut turpissime praevaricaretur, tum a Cice-rone in Pis. 10, 23, nbi Clodius audit Catilinae praevaricator, denique ab Asconio p. 87,judicio Catilinam ita absolutum esse perhibente , ut Clodius infamis fuerit, praevaricatus esse,

diSicultates tamen^ quibus omnis ea epistola laborat, neqnaquam levantur.

8ed ut levari sane posSint, et ut nihil valeant dubitationes nostrae, neque nlla deanctore epistolae suspicio propterea admittatur. colligi tamen ex ea nihil poterit, nisi cogi-tasse aliquando Ciceronem de Catilina defendendo, nam vere eum defendisse, nullus plane

apud eum locus est, qui arguat. Contra sunt, qui nunquam id factum esse demonstrent, et

primum quidem ex oratione in toga candida qui loci servati sunt.

Oratio in toga candida L. Caesare C. Figulo consulibus QM a. Chr.^ habita est ante

dles, ut Asconius refert Qp. 833, comitiorum consularium paucos. Nam si, ut in epistola

illa ad Atticum traditur, speraverat Cicero, conjunctiorem sibi Catilinam fore in ratione peti-

tionis, de eo ita falsus est, ut a Catilina pariter atque a C. Antonio armis mox quibusque

impugnaretur. E reliquis enim competitoribus quum unus esse Cicero videretur, qui gratia

valeret populi, M. Crasso et C. Caesare adjutoribus usi, ambo coierant^ ut consulatu eumdejicercnt. Hinc tamen quum in dies augeretur ambitus licentia, neque sufficere videretur,

quae duobus annis ante lata erat lex Calpurnia, senatus censuerat, ut lex ambitns aucta etiam

cum poena ferretur. (^Ascon. p. 83 et 85). Intercesserat autem Q. Mucius Orestinus tribunus

plebis, eamque intercessionem, nt videtur, defenderat oratione coram populo habita, qua

indignum plane Ciceronem esse consnlatu clamaverat. Quod quum sensisset gravissime

tulisse senatum, Cicero postridie acerrime invectus est tum in Antonium et Catiliuam, tum in

Orestinum, omnem iis praetcritae vitae infamiam exprobrans. Addidit autem ingrati quoque

animi notam, Orestino objiciens, furti eura antea a L. Caleno accusatum, ipsum potissimum

fortunarum suarum patronum habere voluisse, neque eo tempore parum ei in se auxilii fuisse

Qp. 863, Antonio autem, suo maxime beneficio factum esse, ut, praeturam quum una cum

Cicerone petivisset, e postremo in tertium locum subjectus tuerit. De Catilina vero a se

defenso ne verbum quidem. Hinc tamen ne quis assentiretnr Asconio, Tnnstallus (p. 273

istam rem Ciceroni alicui fiiisse tnrpitudini monuit; siquidem Catilina tam invidiosus ex eo

jndicio discesserit , ut aliud in eum judicium quotidie flagitaretur (Q. Cic. de petit. cons. c. 33.

Hoc nimirum ex intima arte oratoria esse, quae causae nocitura sint, nec colores accipiant,

prorsus reticere. Cujus tamen Ciceronis, ubi occultanda fnerint, quae ipsi ignominiae duce-

rentur, tacitumitatis quae exempla affert, eorum alterum de Catilina bis absoluto jam siipra

explosnm est, alterum vero, ex eo repetitum, quod in enumerandis Clodii legibus (in

Pis. 4, 93 frumentariam, ut quae maxime popularis fuerit, de industiia reticuerit, ne satis

qnidem huc pertinere videtur, quia legis illius mentio ab illo loco prorsns aliena erat.

Cavendum vero omnino videtur, ne nimium ponamus in intima illa, quam praedicavit TanstaUas,

ftO

oratoria arte. Cicero enim quod objecit Mucio Orestino, qai, cnjus consilium in saa tur-

pissima causa delegerit, hunc honestissimarum rerum defensorem populo Ronano ut repu-

diaret auctor fuerit, cur non idem objicere potuit Catilinae, cujus causa fortasse haud malto

turpior fuisset? Neque nimium tamen hoc urgeamus; inuno concedamus, solum silentium Cice-

ronis nihil qnidquam ad rem facere profligandam; modo acquiescere summus orator in eo

silentio voluisset. Tantum vero aberat, ut taceret, ut haud pauca proferret, quae turpissimi

istius judicii memoriam redintegrarent. Sic igitur p. 85: „Injudiciis quanta vis esset, didicit,

(JBC. Catilina}, cum est absolutus: si aut illud judicium, aut illa absolutio nominanda esf

p. 86 „diripuit socios, leges, quaestiones, judicia violavit" p. 87 „Quid ego, ut involaveris

provinciam, praedicem? Nam ut te illic gesseris, non audeo dicere, quoniam absolutus es.

Mentitos esse equites Romanos, falsas fuisse tabellas honestissimae civitatis existimo: meU'*

titum Q. Metellum Pium, mentitam Africam: vidisse puto nescio quid illos judices, qui te inno-

centem judicarunt. miser,qui non sentias illo judicio te non absolutum, verum ad aliquod

severius judicium ac majus supplicium servatum " ! Similia : p. 89. 90. 93.

Ciceronem igitur si puditum esset defensionis, cur attolisset, quaecunque tandem

causae, quam defendisset, possent invidiam augere? Quid enim attinuit, suum ipsius in eo

nomen tacere, si tamen, non alium nisi eum ipsum causam dixisse, patebat? Catiiina quomodo

se gesserit in provincia, non audet dicere, quoniam absolutus sit; nihilo secius tamen in

sequentibus plane incredibile esse affirmat, meutitos esse tot et tam graves testes, quibus

iile convictus fuerit. Quid quod orationem eam habuit in senatu, e quo qui lecti in illud

judicium fuerant, Catilinam omnes damnaverant?

Ex hac autem oratione quod colligitur, idem haud scio an clarius etiam appareat e

loco Quinti Ciceronis Qie pet. cons. 3, 10}, qui reliqua postquam vitia. et faciuora Catilinae

commemoravit , haec addit: „Quid ego nunc tibi de Africa, quid de testium dictis scribam?

Nota sunt. et ea tu saepius legito. Sed tamen hoc mihi non praetermittendum videtur, quod

primum ex eo judicio tam egens discessit, quam quidam judices ejus ante illud judicium

fuerunt: deinde tam invidiosus, ut aliud in eum judicium quotidie flagitetur''. Scriptionem

enim eam quum privatim ad fratrem misisset, cui quid faciendum esset in consulatu petendo,

suaderet, nulla videtur religio fuisse, quominiis in mentem quidquid venisset, ingenue et

aperte expromeret. Catilinae autem a Cicerone defensi nulla mentio. Immo admonet, ut

legat saepius, quae de Africa et de testium dictis nota sint, id quod ridiculum fuisset, si

fratrem cognitum habuisset Catilinae adversus provinciam eam et testes illos adfuisse.

Reliquns autem locus est, qui, si quis aiius, laudari ab iis possit, qui defensum Cati-

linam a Cicerone statuunt. In oratione enim pro Coelio (b, 4^, hunc ut familiaritatis Cati-

linae opprobrio purgaret, commune hoc ei fuisse perhibet cum multis et cum quibusdam etiam

bonis. „Me ipsum,*'' pergit, „me, inquam, quondam paene ille decepit, quum et civis mihi

bonus, et optimi cujusque cupidns, et firmiis amicus ac fidelis videretur: cujus ego facinora

oculis prius quam opinione, manibus ante quam suspicione deprehendi: cujus in magniscatervis amicorum si fuit etiam Coelius, magis est, ut ipse moleste ferat, errasse se sicuti

nonnunquam in eodem bomine me quoqne erroris mei peenitet, quam ut istius amicitiae

crimen reformidet.^' Ubi quod .dicit, erroris se sui de Catilina nonuunquam poenitere, adillam, quae ferebatur a Fenestella, defensionem ejus referri posse, quis neget? Sed potest

tantam, non debet. Suum enim errorem cum Coelii errori conferat, qui familiaritate taptnm

:- :^'- ^Catilinae usus erat, error etiam Ciceronis non ponendus esse videtur nisi in usu qualicunqoe,

quo cum eo aliqaando conjunctus fuerit. Error igitur non alius dici videtur, nisi quod scelera

ejus nihil dum suspicatus, a familiaritate ejus aliquando non plane alienus fuerit. In qno de

certo quodam tempore nihil dicitur; cogitare igitur eodem jure, quo de ista repetundarum

causa, de qnavis alia licet. Accedit, qood non deceptum se dicit esse, sed paene deceptum,

id quod si intelligendum utique esset de Catilina repetnndarum reo, propendisse tandum di-

ceretur Cicero ad causam Catilinae suscipiendam, non vere suscepisse. In eadem certe ora-

tione paullo ante Cicero tam aliennm se fuisse ab arctiore cum Catilina consuetudine pro-

fitetur Qfr. Coel. 4, 3^, ut eo ipso, quod poximis annis ante consulatum Coelium nunqaam

non secum habuerit, evinci existimet, familiarem eum Catilinae esse non potuisse.

Si quid igitur est, quod statuatur cum probabilitate quadam de his rebas et qao

Fenestella simul cum Asconio concilietur, iUud est, propositam hoc aliquando fuisse Ciceroni,

ut causam Catilinae diceret. Nobilitatem enim cum suae ipsias petitioni aeque adversari

atque Catilinae, ut qui multos ex ea etiam in causa repetundarum eosque amplissimos ad-

vocatos habuisset, favere intelligeret, a societate cam Catilina facienda aliqnamdiu non prorsns

abhorruisse videtur. Mox tamen mutata voluntate, apertum maluit habere Catilinam adver-

sarium quam ambiguae fortasse fidei socinm et amicum, neque aliis jam uti praesidiis et

adjumentis, nisi iis, quae ad eum, quem jam obtinuisset, dignitatis gradum ipsnm evexissent.

In gratia igitur multitudinis eorumque, quos oratoriis sibi facultatibus amicos fecisset, acquie-

scendum sibi hoc tempore esse putavit. Fecerunt autem rumores, qui de Catilinae in rem

publicam consiliis mox disseminari coepissent, ut invidorum quoque postremo fastnm et

saperbiam vinceret (^Sallust. Cat. SS^.

» . ^

,.r'ft.'ii.-.

;i , := .