comparative study of satanism and einolgozat viewpoints on...

Comparative Theology, Vol: 8, No: 18, Autumn & Winter 2018 /15

Comparative Study of Satanism and Einolgozat viewpoints on Satan

Mohammad Reza Abedi

Agileh Arasteh

Abstract

The good and evil forces have been considered as the two magnets of human life. By

establishing civilizations and cultures, the advent of opposite forces in the human being life

paved the way for proposing various ideas and opinions, particularly ideas on the philosophy

of creation and existence of a creator and worshipping the creator. Since human being is a

two-dimensional creature (spiritual and physical), he needs for worshiping as one of his

divine nature's requirements. Hence he sought a creator to worship because of his nature.

Worship in its proper form is praising of the only Lord. However, in case of inaccessibility to

divine teachings and religions or in the case of noncompliance with these teachings and

thoughts, its disgrace form is appeared in the shape of tendency toward worshipping the

assumed gods or appearance of Satanism; there is a tendency to exonerating and probably

sanctification of the Satan in Sufism that is a Islamic group with some teachings rooted in

other groups ideas and rituals. We see this tendency in some of the Sufism works. Einolgozat

Hamadani is in the rank of the Sufis that in spite of belief in Islam and monotheism and

adherence of Islamic consideration of the Satan. He sometimes has a vision accompanied by

exonerating and sanctification on the Satan and writes incoherently about the Satan according

to the necessities of the Sufism atmosphere. Due to highlighting this tendency in some of his

works and likelihood of misinterpretation on Satanism, this article tries to respond the

following questions:

a-What are the similarities and difference between the Einolgozat opinions on the Satan and

the Satanism viewpoints from the roots, criteria for evaluation of the place of Satan and type

of beliefs? b-How Einolgozat and Satanists justify the place of the Satan in the world and his

relationship with God and man?

The obeisance resulted from fear or worshipping the Satan was common since beginning of

human life in different shapes; such as worshipping jinn among the Arabs and worshipping of

Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Tabriz University, Tabriz, Iran

(Responsible author) [email protected] M.A. Graduate of Persian Language and Literature, Tabriz University, Tabriz, Iran

[email protected]

Received: 05.01.2015 Accepted: 08.10.2017

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

16/ Comparative Theology, Vol: 8, No: 18, Autumn & Winter 2018

the evil souls or Satan in other parts of the world including India, Tibet and Mongolia (Noss,

2011: 224). The discoveries in South America depict that some primary tribes worshipped the

Satan. Animism is another aspect of Satanism among primitive tribes (Noss, 2011:20).

Dualism is one of the roots of Satanism. The Zoroastrian texts are ambiguous on the

responsibility of Ahouramazda in creating the evil soul and it is unknown that how the evil

soul has been created with Ahouramazada since beginning of creation or it has been created

later (Noss, 2010: 454). In Islamic viewpoint, Satan was created by the God and it is not an

independent force before the God. Einolgozat considers the Satan as manifestation of the trait

of misguide of the God (Hamadani, 2008: 232; ibid: 227). Ambiguity in Zoroastrian teachings

provided a context for advent of trinity ideology and constituting groups such as Genism,

Yazidieh and Dorzovieh that the traces of Satanism can be found in them.

Post-medieval Satanism has a direct relationship with sorcery, so that it is assigned to the

Satan and it is also influenced by the Greeks, Romans, Egyptians and Babylon beliefs and

also affected by the people with ancient civilization who tended toward sorcery.

Thus, Satanism was publicized after this period due belief in sorcery. The traces of assigning

sorcery to the Satan can be found in Einolgozat speeches. However, he considers this issue

from different perspective as a result of mystical contemplation of the story of Adam and Eve.

It means that the relationship between Adam and prohibited fruit was rooted in goodness and

the Satan brought hardship and defects (Hamadani, 2008:313).

Satanism is considered as originated from Kabbalah that is a combination of non-Jewish

groups’ beliefs and ideas, but it distances from the Jewish mysticism. Tendency toward

sorcery and mixing with non-Jewish mysticism caused Kabbalah to lose its spiritual aspect

and move to materiality and superstitions realm gradually. Kabbalah moved the medieval man

toward Satanism for gradual combining with forbidden heresy.

The contemporary Satanism mostly denies existence of the Satan as the agent of misleading

and loses this place as the human satanic aspect. In Einolgozat opinion, where he defeats the

Satan, there is a distinction between the human being and the Satan and the latter gains real

entity in this regard (Hamadani, 2008). Although, his defense of the Satan is similar to the

Satanism ideals somehow, but it is not meant defeating the ideas and beliefs that lead to

Satanism; since the place of the God as the only Lord and creator of the universe is still

highlighted; the Sufis who defeat the Satan consider him as unique. In Satanists opinions, the

Satan, as the root of any evil conduct, does not deny the God unity; the ancient Satanists

considered the God as the only creator of goodness and they did not accept his intervention in

evil conducts. In contemporary Satanists opinion, the Satan succeeds the God. Therefore,

Einolgozat introduces the Satan as in charge of conducting the divine orders emphasizing the

supreme legitimacy of the God and they do not accept servitude of the Satan (Hamadani,

2008, v.3:322).

In conclusion, it can be concluded that a)The opinions of Einolgozat such as considering

wrongdoing as the will of God, sanctification of the Satan, believing in his beneficence in

inviting Adam toward the forbidden tree and etc. are influenced by Jewish ideas. b) Defeating

the Satan approximates Einolgozat opinions to the Gnostic beliefs. c) Considering the

outstanding place for the Satan by Einolgozat is due to his closeness and loving of the God in


the divine court, which it is not being in contrary to the God. The valuation of the Satan

among the Satanists is the consequence of proud and disobedience before the God. d) There is

a duality on the issue of the Satan in Einolgozat works; first the accursed Satan appears and

then he becomes the loser lover; since Einolgozat speaks in normal condition, so the Satan is

normal for him, when he is placed in paradoxical condition, the Satan is appeared differently

and exalted. e) In his viewpoint, Satanism is blamed since divinity only belongs to the God

and the Satan is His creature and he is under His will and the Satan only overcomes on the

misled people.

Keywords: Einolgozat, Satanism, Kabbalah, Gnostic, celestial divine being

Bibliography

- Holy Quran

- Azadiyan, M., (2010). Trinity in Gnostic religion and its criticism, Marefat Adyan, 1st

year, No. 4, 57-82.

- Ashtiyani, J., (1989). A research on Judaism, 2nd

edition, Tehran, Negaresh.

- Amuzgar, Gh., (2007). Divha dar aghaz div nabodand(The evils were not demon at

the beginning), Language, Culture, Myth, Tehran, Moein, 339-349.

- Ibn Jozi, A., (1989). The deception of the Satan, translated by Alireza Zakavati,

Tehran, University press.

- Ibn Arabi, M.(2006). Fosus al hakam, translated by Mohammad Ali Movahed and

Samad Movahed, Tehran, Karnameh publication.

- Bogli Shirazi, R., (2003). Sharhe-h Shatiyat, corrected by Henry Corbin, Tehran,

Tahori.

- Balami, A.,(2013). Balami, corrected by Mohammad Taghi Bahar, Mohammad Parvin

Gonabadi, 5th

edition, Tehran, Zavar publication.

- Pishavari, (1962). Negarestan Ajaeyeb va Gharayeb( The garden of wonders and

strangers), introduction by Mohit Tabatabaei, Tehran, Nosser Khosrow publication.

- Jedari Eivazi, R.,(1966). Satan in Persian Literature, Dr. Davoud Ebrahimpour, Ph.D.

dissertation, Tehran University.

- Hejazi, Al., Afrafar, M., (2011). The dialogue of the mystics and the Satan, Hekmat

Moaser, 2nd

year, No.1, spring and summer, 19-42.

- Durant, W., (1989). The reformation, translated by Feridun Badrei, Soheil Azar and

Parviz Marzban, 2nd

edition, Tehran, Islamic Education and Publication Organization.

- Durant, W., (1987). The age of faith, translated by Abutaleb Sarami, Abulgasem

Payandeh and Abulgasem Taheri, 1st edition, Tehran, Islamic Education and

Publication Organization.

- Zakavati, Garagozlu, A., (1997). Horofieyh pish daramade nogtavieh, Maref, 14th

year, no.1. 61-66.

- Razavi, M.,(2011). “Cabala and end of its history”. www.onehsenib.com

- Zarinkob, A., (2008). The value of Sufism heritage, 13th

edition, Tehran, Amir Kabir

publication.

http://www.onehsenib.com/

18/ Comparative Theology, Vol: 8, No: 18, Autumn & Winter 2018

- Soleimani, M., (2013). Dar bareh ketab khastgahei erfan yahodi(On the book of

origin of Jewish mysticism), Din publication, no. 188, 17-19.

- Sharifi Oliyaei, A., (2011). Satanism, www.koobsrap.gro.

- Scholem, G., (2010). Major trends in Jewish mysticism, translated by Faridedin

Radnehr, 2nd

edition, Tehran, Nilofar publication.

- Tabatabaei, S., (2009). Tafsiralmizan, vol. 1, translated by Seyyed Mohammad Beger

Mosavi Hamadani, 27th

edition, Islamic Publication Office of Qom Clerical School

Association.

- Attar Neishabouri, F., (2007). Asrarnemahe, corrected by Mohammad Reza Shaefi

Kadkani, Tehran, Sokhan.

- Gaeimieh , (2012). Satanism (spiritual new-advent movement), Isfahan, -Gaeimieh

Computer Research Center.

- Golizadeh, Kh., (2008). Iranian myths culture, 3rd

edition, Tehran, Parseh Book

publication.

- The Old Testament and the New Testament, (2001), translated by Fazel Khan

Hamadani, William Golan and Henry Morten, 1st edition, Tehran, Asatir.

- Kafash, H. and his colleagues, (2013). Jewish and Zionism History Encyclopedia, 3rd

edition, Tehran, Sayan.

- Lin, T., (2011). History of Christian theology, translated by Robert Asriyan, 4th

edition, Tehran, Frozanrouz publication.

- Malrobe, M., (2013). Human and religions, translated by Mehran Tavakoli, 7th

publication, Tehran, Nei publication.

- Mostaeli Parsa, G., (2010). The opinions of Einolgozat Hamadani on the Satan, 1st

edition, Tehran, Elm publication.

- Mazaheri Seif, H., (2010). Historic look on the Satanism, Roshd Quran, 8th

courses,

no. 1, 46-51.

- Noss, J., (2011). Man’s religions, translated by Ali Asghar Hekmat, Tehran, Scientific

and cultural publication.

- Nafisie, S., (1965). The root of Sufism in Iran, Tehran, Froughi publication.

- Nicolson, R., (2013). History of Islamic mysticism, translated by Sahfiei Kadkani, 5th

edition, Tehran: Sokhan.

- Hart, J. (1995). Egyptian myths, translated by Abbass Mokhber, 1st edition, Tehran,

Markaz publication.

- Hajviri, A., (2007). Kashfolmahjoob, corrected by Mahmoud Abedi, Tehran, Sorush.

- Hamadani, Einolgozat, (1994). Tamhidat, corrected by Afif Aysaran, 4th

edition,

Tehran, Manuchehri publication.

- Hamadani, Einolgozat, (2008). Letter, Ali Naghi Monzavi and Afifi Aysaran, vol. 1

and 2, 2nd

edition, Asatir publication.

- Hamadani, Einolgozat, (2008). Letter, Ali Naghi Monzavi and Afifi Aysaran, vol. 3,

3rd

edition, Asatir publication.

- Hamadani, Einolgozat, (2001). Lavayeh, corrected by Rahim Farmanesh, 3rd

edition,

Tehran, Manuchehri publication.

http://www.koobsrap.gro/

(علمی پژوهشی)الهیات تطبیقی

1396پاییز و زمستان ، هجدهم، شماره هشتمسال

84-67ص

ابلیس بارۀالقضات درعین ۀپرستی و اندیشهای شیطانبررسی تطبیقی دیدگاه

عقیله آراسته -محمدرضا عابدی

چکیده

داند. او بیشتر از هماان های او میآفریده مسلمان موحد، خداوند را خالق و مبدأ کل و ابلیس را ازدر جایگاه یک القضات،عین

گوید که در ادیان توحیدی، مخصوصاً دین اسالم مطرح است؛ یعنای ابلایسن نافرماان مت،بار، دشامنن خادا و ابلیسی سخن می

س داری و تنزیاه و تقادی جانا گیرد، از ابلیس،وهوای شطح و طامات به خود می بدخواهِ نوع بشر؛ اما آنگاه که سخن او حال

القضاات در اراۀا خوانی ندارد. عاین کند. نگاه او، در چنین مواردی، با معتقدات اسالمی و صریح آیات قرآن و روایات هم می

این اندیشه از صوفیان مدافع ابلیس چون حسن بصری، حلّاج و احمد غزالی و اندیش گنوسی و عرفان قباالی یهاود و برخای

-اندیشاه القضات در دفاع از ابلیس و احیاناً تقدیس او بارفته است. همچنین میان دیدگاه عینهای ایران باستان تأثیر پذیاندیشه

داراناه های تمایزی وجود دارد. وجه مشترک، تلقی مثبت و جان پرستی )از دیرباز تا کنون(، وجوه مشترک و جنبههای شیطان

جایگاه ابلیس در عالم و نسبت او با خادا »، «ارزیابی منزلت ابلیسمعیار »از ابلیس است؛ اما تفاوت را باید در موضوعاتی مانند

القضاات گذاری منزلات خاصای کاه عاین کرد. معیار ارزش جستجو« ابلیس، موضوع سجده بر آدم و میوه ممنوعه»و « و انسان

لیس با خداوند. بر این پایه،برای ابلیس قاۀل است ا به گمان او ا بندگی، تقرب و عشق ابلیس در بارگاه الهی است، نه تقابل اب

پرستان این کماالت را ندارد و همواره باا اما ابلیسن شیطان گیرد؛القضات موحّد است و در توحید بر همه سبقت میابلیسن عین

سرکشی، گستاخی و نافرماانی در مقابال ،نیروهای خیر و خدای واحد مطلق تضادّ و تقابل دارد. او ارزش خود را مرهون ت،بّر

وجودآورندۀ دینن شیطانی شود. و خود به ردیدر معرض پرستش قرار گتواند بر مسند خدا بنشیند و چنان،ه میداند؛ داوند میخ

های کلیدیواژه

گنوسی، ایزدی، قرون وسطی ،قباال ،پرستیشیطان ،القضاتعین

)استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران )مسؤول م،اتبات [email protected] تبریز، ایران زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تبریز دارش کارشناسیآموخته دانش ، [email protected]

16/7/1396تاریخ پذیرش: 15/10/1393تاریخ وصول:Copyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long

as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

67/ پرستی و اندیش عین القضات دربارۀ ابلیس های شیطان بررسی تطبیقی دیدگاه

مقدمه -1

بیان مسئله -1-1

رباای هماواره باه منزلا دو قطا آهان ی خیر و شرّهانیرو

، هاا هاا و فرهنا نگیری تمادّ با ش،لاند. هبود زندگی انسان

وجود دو نیروی متضااد در زنادگی آدمای، اساباب پیادایش

آفارینش و وجاود فلساف دربااب ویاژه به گوناگونتف،رات

چاون انساان موجاودی .باوده اسات آفریننده و پرساتش او

اقتضاای فطارت باه دوساحتی )روحانی ا جسمانی( است و

سااۀق از بادو خلقات باه دارد، نیااز الهی خویش به پرستش

ایان عباادت برای پرستش بوده اسات. معبودی فطری در پی

آن، پرسااتش پروردگااار یگانااه اساات؛ امااا وجااه مطلااوب در

های وحی و ادیاان الهای نداشتن به آموزه درصورت دسترسی

وجه ماذمومن آن در ،هان،ردن از این آموزه یا درصورت تبعیت

پرساتی قال گرایش به پرستش خدایان مفروض و یا شایطان

ای اساالمی باا برخای در تصوف نیز که فرقه ؛شود آش،ار می

از ملل دیگر ای های و تف،رات پارههای برگرفته از آیینآموزه

هایی از تمایل به تبرۀاه و تنزیاه شایطان و احیانااً است، نشانه

ویاژه در آثاار برخای متصاوفه ا وجاود دارد. تقدیس او ا به

القضات در زمرۀ معدود صوفیانی است که با وجود بااور عین

به اسالم و توحید و تبعیت از تلقی اساالمی در بااب ابلایس،

تقادیس نسابت باه او دارد و باه گاه نگاهی توأم باا تنزیاه و

وهوای خاص صوفیانه به زبان شاطح و طاماات اقتضای حال

بودن این گارایش گوید. با توجه به پررن از ابلیس سخن می

القضاات و احتماال برداشات نادرسات و در برخی آثار عاین

، نوشتار حاضار درصادد یپرست طانیانتساب آن بر مشرب ش

اندیشااالاا : میااان دادن بااه ایاان سااواالت اساات: جااواب

ان، ازنظار پرسات شایطان دیادگاه و ابلایس بارۀالقضات در عین

آبشخورها، معیارهای ارزیابی منزلت ابلیس و سنخ باورها چاه

چگونااه شااوند. ب: وجااوه تمااایز و اشااتراکی یافاات ماای

ان، جایگاه ابلیس در عالم و نسابت پرستشیطانو القضات عین

کنند. او با خدا و انسان را توجیه می

پیشینۀ تحقیق-1-2

طور خاص، در برخی متون تاریخی و پرستی، بهشیطان

( و 1390از جان بایرناس )« تاریخ جامع ادیان»دینی چون

(، بحااو و احیاناااً 1366ویاال دوراناات )« تاااریخ تماادنن»

القضاات شناسی شاده اسات. دربااب دیادگاه عاین آسی

آماده در عمل های بههمدانی دربارۀ ابلیس نیز، در پژوهش

وبیش سخن به میان آمده اسات. زمین عرفان و تصوف کم

، از مهادی «ابلیس، عاشق یا فاسق؟»همچنین، آثاری مانند

القضات همدانی در مورد نظر عین»( و 1390کمپانی زارع )

، از دکتار غالمرضاا «ابلیس و ارتباا آن باا نظاام احسان

از پیتر جای. «فشیطان در تصو»( و 1390مستعلی پارسا )

صااورت بااه )1390)آون بااا ترجماا مرضاایه ساالیمانی

انااد. برخاای تاار ایاان موضااوع را بررساای کاارده ملمااوس

اناد. پژوهشگران نیز در قال مقاله به این موضوع پرداخته

از ،«القضاات سیمای ابلیس در آثار عین»از این قبیل است:

سایمای »(، 34-5، مطالعات عرفانی، 1387نرگس حسنی )

از ماندانا «الدین محمد بلخی بلیس در مثنوی موالنا جاللا

،(152-137، پژوهشانام فرهنا و ادب، 1386هاشمی )

از سیدعلیرضا حجاازی و ماریم «گفتگوی عرفا و ابلیس»

دفااع از ابلایس » ،(42-19، ح،مت معاصر، 1390افرافر )

، 1389از بهاادر جاویدانااه ) «نازد برخای از اکااابر صاوفیه

هااای اندیشااه»(و 161-134پزوهشاانام ادب حماساای،

از خدابخش اسداللهی «القضات در باب ابلیسعرفانی عین

(. مزیات 11-1شناختی، ، ادبیات عرفانی و اسطوره1388)

های پیشین، توجه به ویژۀ نوشتار حاضر نسبت به پژوهش

ز ابلایس و نیاز القضات در دفاع اهای تف،ر عینسرچشمه

هااای مشااترک و وجااوه تمااایز اندیشااه او و تبیااین جنبااه

پرستی است.باورهای شیطان

القضاات و تطبیق نگرش عین شیطان ۀ تقدیسپیشین -2

با آنها

القضاتپرستی نخستین و عینهای شیطاناندیشه -2-1

از تعظیم ناشی از تارس در برابار شایطان یاا پرساتش او

وجاود اش،ال گوناگون در بشرگی زند هاینخستین دوره

در برابر هر ی محروم از تعالیم وحی،هاانسان است. داشته

از درک آن یاا نداشاتند چیزی که قدرت مقابلاه باا آن را

1396پاییز و زمستان ، هجدهم، شماره هشتمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 68

قاۀمیّاه، ) دناد کرسجده میو شدند میعاجز بودند، تسلیم

بارای دفاع خطار دیگار به اعمال عبادی و یا( 19: 1391

بادوی هنگاام گاذر از اعاراب آوردناد. روی می احتمالی

اعوذ بعزیز هاذا الاوادی »کردند: چنین استعاذه می هاوادی

جان آناان .(23 :1390، ع)کمپانی زار«قومه ءسفها من شرّ

هاا در بیاباان دانساتند کاه ی میشیطانشرور و موجودی را

ن،وهش ایان در آیه شریفه .(1390:710)ناس، رد منزل دا

اس ه کاان رجاالم مان النّا انّا »فرمایاد: می دسته از مردمان

.(6)جاان، « هقاااًفاازادوهم رَ نّماان الجناا رجااالٍعااوذون بنیَ

انّما ذال،ام الشایطان یخاوّف »القضات با استناد به آی عین

(، 438: 1387)همادانی، « اولیاءه فالتخاافوهم و خاافونن...

چنین ترسی را نشان قرارگرفتن در ردی اولیااء شایاطین

کند.هش میشمارد و آن را ن،ومی

س از هارا بار علت ت،اریم و پرساتش أجنّاه، افازون

علام اشتیاق به فراگارفتن نیروی شیطانی آنها، گاه به دلیل

کاه بیشاتر درباارۀ کاهناان باود آنها گویی از غی و پیش

هااایی از ایاان تف،اار در م،توبااات بارقااه کاارد.صاادق ماای

کاه از أجنّاه ابلایس را القضات نیز پدیادار اسات. او عین

کجاا فهام افتاد عاوام را » خواند:معلم فرشتگان می است،

اوخاواص باوی خااک قادم حدیو کسای کاه خاواص

نشنیدند. آخر شنیده باشای کاه او معلام فریشاتگان باود.

417 همان:)« او بر ساق عرش بود چندین هزار سال زاوی

علم انسان را مرهون تعلیم مالۀ،اه و ،در جای دیگر او .(

مالۀ،اه و ،سب وجاود علام در آدمای » داند:یاطین میش

:1)هماان، ج «اند و سب وجود ایشان حاق اسات شیاطین

آیاد کاه حال آن،ه از فحوای برخی آیات قرآن برمی ؛(18

تعالی طور مستقیم از ذات باری انسان )آدم( علم خود را به

و علّام آدم »خبار بودناد گرفته است و مالۀ،اه از آن بای

کلّها ثمّ عَرضَهم عَلی الملئ،ه فقال أَنبئونی بأساماء األسماء

)بقاره، « هؤالء ان کنتم صادقین. قالو سبحانک ال علم لناا...

اسااتناد دانااشن . (14)ساابا ، ( و 5( نیااز )علااق، 31-32

آثاار تااریخی نیاز ه و دیاوان در برخای جنّا أفراطبیعی به

مشهود است. از این قبیل است روایت بلعمای کاه مطاابق

بارای رفاع حضرت سلیمان )ع( برای یاافتن تادبیری آن،

خواناد یاری و مشورت فرامی بهناراحتی بلقیس، دیوان را

.(407 :1392بلعمی، رک: )

صاورت مشاابه آن، باه ،پرستش جن باین اعاراب جز

رایا پرستش ارواح شریر یا شیطان در نقا دیگر جهاان

در تبات و موولساتان، حتای پاس از تعلیماات باودا .بود

. (224: 1390)ناس، ای مستح،م داشتپرستی ریشهشیطان

داللت بار آمده در آمری،ای جنوبی، دست به اکتشافات نیز،

شایطان را پرساتش ،ی،ی از قبایال ایان قااره این دارد که

او را قاادرت مطلااق زمااین و آساامان و و کردنااد ماای

قاۀمیّه، ) دانستندای خشم و نفرت میآن و خد ۀپدیدآورند

برای جل رضاایت شایطان و محافظات از و (20: 1391

تا خدای تاری،ی از دادندانجام میاعمال مخصوصی ،خود

کاردن انساان قرباانی ازجمله آن اعمال، ؛آنان خشنود باشد

ها، سالی دو . در هندوستان نیز برخی فرقه(88 :)همانبود

کنند و در آن دو روز شراب برگزار میروز ضیافت شیطان

کنناد برناد و نشاا و عشارت مای هاا مای وافر به بتخانه

یااااا (Animism) آنیمیاااازم(. 19: 1341)پیشاااااوری،

باود )نااس، پرساتی های شیطاناز دیگر جلوهپرستی روح

اشخاص بدخو و ستم،ار پس از به باور آنان، .(20 :1390

هااا ن و عفریات صاورت شاایاطی باه در عاالم دیگاار ماردن

؛ به همین روی، با انجام مناسا،ی خااص ساعی آیند درمی

کنناد و از سایش این ارواح را فاراهم آموجبات کردندمی

.آسیبشان در امان بمانند

در بایااد نخسااتین راپرسااتی شاایطانریشاا دیگاار

بودن باه خادای ثنوی، یعنی قاۀل پرستی و باورهای دوگانه

نخساتین پرساتانن یطان. شا جستجو کارد خیر و خدای شرّ

فراوانی محصول و باروری زمین و هر چیازی باور داشتند

از جانا خادای خیار و کناد، منافع آنان را تأمین مای که

باه نیروی شار اسات و ۀخش،سالی و بالیای طبیعی زایید

خادای ،که خدای خیر سزاوار پرستش اسات همان اندازه

.(46 :1389 )مظاهری سی ، سزدنیز عبادت را می شرّ

بهرگای از تعاالیم که نتیجا بای « ارباب انواع»پرستش


پرساتی شیطانساز پرستی، زمینهوحی بود، همچون دوگانه

اسباب نی،ی به خدایان خیر بوده است. در این نگاه، سنتی

شاد. داده مینسبت و بواعو فساد و پلیدی به خدایان شرّ

ی القضات نیز باا این،اه موحّاد اسات و گارایش ثناو عین

هاا و دارای ای در پدیدآمادن بادی ندارد، ابلیس را واسطه

خدای تعالی هرچه آفرید باه دو قسام »داند: جایگاهی می

واساط دیگاری و خود آفریاد، بای خودی آفرید. بعضی به

واسطه آفرید... چاون علام مصاطفی و انبیاا کاه بعضی به

خود صاریح « علّم بالقلم»واسط جبرۀیل پیدا شد، ال بل به

ت، و چااون غوایاات و ضاااللت بوجهاال و کفااار کااه اساا

واسط ابلیس و جنود او بود که واساتفزز مان اساتطعت به

اقضاات در روشن اسات عاین (.4: 1387)همدانی، « منهم

این امر برای ابلیس استقالل قاۀال نیسات؛ بل،اه او را بار

پرساتان، پرستان و چندگاناه بیند؛ اما دوگانهمدار توحید می

( را در هاا و خادایان الهاه )خیار و شار وامال عهرکدام از

دانند، نه واساطه. ها مستقل میها و بدیپدیدآوردن خوبی

د. اناز این قبیلهای متعدد رومی و یونانی و مصری الهه

پرستی به کلای از باین شیطان ،با ظهور ادیان توحیدی

ثیر ارواح و أباه تا کساانی بودناد کاه همچناان . بازنرفت

پاس از گارایش باه اسالوها چنان،ه . اشتندباور دشیاطین

را موجودات شیطانی نفوذ و قدرت به ، باز، باورمسیحیت

،دفاع ضارر ایشاان حفظ کردند و باور داشتند باید بارای

رک: نااس، ) های فاخر به آنها تقدیم کنندخوراکی و جامه

1390: 121).

ی، گنوسای و شات تزرو تعاالی پرستیشیطان-2-2

القضاتایزدی، و عین

پرساتی در سارزمین شایطان پیشاین برای فهم درست

و تحول معنایی آن توجاه کارد. « دیو»، باید به واژۀ پارس

دیو در میان اقوام هندوایرانی باه خادایانی از سانخ قاوای

(. 450شدند )هماان: شد که پرستیده میطبیعت اطالق می

ز های پیش از زرتشات ا بر این پایه، دیوان در آیین آریایی

نزد ایرانیان پایش از »خدایان خیر بودند، نه از خدایان شرّ؛

زرتشت دیاوان، مقادس بودناد و در کناار ایازدان دیگار

(. بااا ظهااور 329: 1386)آموزگااار، « شاادندپرسااتش ماای

طور طبیعی، خدایان پیشین منفور شدند و نماد زرتشت، به

شرّ به حساب آمدند. از این پس، دیوان از اری، پرساتش

ادند و در زمارۀ مخلوقاات اهریمنای درآمدناد؛ اماا در افت

هاای هنادی، دیاوان جایگااه خاود را حفاظ وداها و آیین

خادای باد و (daeva)کردند. به همین رو، در اوستا دیو

خاادای خااوب بااه (deva)اهااریمن و در سانساا،ریت

سن دیاوان را باه آیاین مهار و از آید. کریستینحساب می

داناد کاه یان آیاین وابساته مای سنخ فرشتگان و ایازدان ا

. (Christensen,1941 :5) زرتشت آنها را طرد کرد

شاد. گفته مای « دیویَسنا»یا « دیویَسَن»به پرستندگان دیو

دهندۀ اختالف آیینی آنهاا باا پیاروان مزدَیَسانا این نام نشان

است. زرتشت با معرفی دیوها، نیروهای جهان بدی، آنهاا را

درنتیجه، دیو از معنای ایزدی تهی شاد به اهریمن پیوند داد؛

بار ایان .(Nyberg,1931: 32) و مفهوم اهریمنی گرفت

مقابال در آیین مزدیسانا کاه پایش از آن، دیوپرستی اساس،

پرستی یافت.شد، مفهوم اهریمنپرستی تلقی میاهریمن

اهاورامزدا تنهاا خادای هرچند در باورهای زرتشاتی،

پیاروان شاد، ن محسوب مای ها و زمینی،ی و خالق آسمان

ازجملاه ؛دیگاری نیاز قاۀال بودناد به نیروهاای زردشت

مینیاااوتااارین آنهاااا اهاااریمن یاااا انگااارهشااادهشااناخته

(angramainyava) مقابال اهاورامزدا بود که در نقطا

القضاات زرتشاتیان را به هماین ساب ، عاین قرار داشت.

مجوس گفتند: اله دو اسات: ی،ای »داند: پرست میدوگانه

یزدان و آن نور است؛ و دیگر، اهرمن و آن ظلمت اسات.

نور، فرمایندۀ طاعاات و ظلمات، فرماینادۀ سایئات؛ ناور،

(.305: 1373، همادانی « )میعاد روز و ظلمت، معااد شا

محتوای کت زرتشتی دربارۀ حد مسائولیت اهاورامزدا در

مینیاو ایجاد روح شریر، مبهم است و معلوم نیسات انگاره

از روز ازل با اهاورامزدا متفقااً پدیاد آماد یاا )روان پلید(

اهورامزدا بعداً او را آفرید. به دیگر ساخن، آیاا اهاورامزدا

روان اهریمنی را خلق کرد یا آن،ه او را کش کرد )ناس،

(؛ اما نظر اسالم در این زمینه روشن اسات. در 454: 1390


فرهن اسالمی، ابلیس آفریدۀ خداوند اسات، ناه نیرویای

القضات نیز ابلیس را تجلای قل در مقابل خداوند. عینمست

وَ رب اللیل، پس ابلیس »داند: پروردگار می« مضلّ»صفت

والصّابح اذا »هم از فعل اوسات، ای وَ رب ابلایس... اگار

واللیال »بادید آید، پس « یهدی من یشاء»از صفت « تنفّس

بادیاد آیاد و فارق « یضلّ من یشاء»از صفت « اذا عسعس

(. باه دیگار 232: 1387)همادانی، « یست در اوصاف ازلن

القضات، خادایی کاه جبّاار و رحمان و سخن، ازنظر عین

از صفت جبّاریت ابلیس را در وجاود آورد و »رحیم است

(. 227)همان: « از صفت رحمانیت محمد را

سااز وجود چناین ابهاامی در تعاالیم زرتشاتی، زمیناه

هایی موسوم به فرقه ،نپیدایش تف،ر ثنویت شد و در پی آ

کااه پدیااد آمدنااد« دروزیااه»و «یزیدیااه»و «گنوسیساام»

هایی از تقدیس یا پرستش شیطان دارند. نشانه

ای یونااانی بااه معنااای واژه «گنوساایس»یااا «گنااوس»

شناخت و معرفت و ناوعی عرفاان شارقی پایش از عهاد

آن را از عقایاد یهاودی و ریشا برخای . عیسی)ع( اسات

دانناد کاه برگرفته از تف،ر مصاری یاا ایرانای مای ،برخی

ثیر أهایی از عقاید هندی نیز در آن وجود دارد؛ اما تا هنشان

زردشاات و ثنویاات مجااوس آمیختااه بااا عقایااد یهودیااان

.(1387:22کاوب، )زریان گذار، در آن بیشتر اسات بدعت

بسیاری نزدیک به به دالیلها که عقاید گنوسیسترو ازآن

ای شالوده ،ان است، برخی معتقدند این عرفانعقاید یهودی

اسرار و رموز ازجمله شناخت خداوند برپای .یهودی دارد

این اسات کاه دیگر وجه مشترک مشترکات مذکور است.

آدم و حاوا را باه ،ت عدنماری که در جنّ ،در نظر ایشان»

وجودی خیر و ،معرفت، یعنی )گنوس( رهبری کرد ۀشجر

آن را از عناصر خبیاو شاریر باه شامار و نباید داردمفید

آدم را خود سعی بسیار کرد تا والدین بنی نوب زیرا به ؛آورد

« از ضاللتی نجات بخشد که یهوه نصی ایشان کارده باود

این اندیشه ریشه در بااور یهاود دارد . (628 :1390)ناس،

دانش الهی تعبیار ۀ ممنوعه را به معرفتی به اندازۀ که شجر

و دانناد ابلیس را سب خیر می ر این اساس، آنها. بکنندمی

دهند، ناه ابلایس. گمراهی آدم)ع( را به خداوند نسبت می

القضات نیز به شگفت این،ه مشابه همین پندار در آثار عین

هاا و یهاود، گنوسیسات خورد. هرچند او مانناد چشم می

دهد، در عاین حاال، گمراهی آدم را به خداوند نسبت نمی

گناه و همچنین در داللت آدم به میوه ممنوعه، بیشیطان را

پندارد و از این موضوع، تأویلی دیگرگون خیرخواه آدم می

و از ایشان گوید و سوگند خورد و راسات »دهد: اراۀه می

اناد: النّاصِحین، وا شما گفتاه خورد، قاسَمَهما انّی لَ،ما لمن

و التقرباا راه قرب روید! ففرّوا الای ا و راه بعاد مرویاد

هذه الشجره فت،ونا من الظالمین، از من بشنوید. راه قارب

رفتن، رن ضایع است و بٌعد بَعادالقرب، ضارورت سانت

یزل و الیزال است... کرم همه جاوانمردی اقتضاا کناد. لم

الدّین النّصیحه. ابلایس کاه پارورده کارم باود و کلّام ا

واناد کاه واسطه از خواص قدم او بود، چاون ت ت،لیما، بی

القضاات در (. عاین 313: 1387)همادانی، « نصیحت ن،ند

کند این توصایه متناسا باا جایگااه واالی ادامه تأکید می

خود ابلیس در عشق الهی است؛ اما آدم که طفال راه باود،

ابلایس راه قارب خاود »کرد: نباید به این توصیه گوش می

ی در رود در این نصیحت؛ اما او )آدم( را راه قرب حاال می

آن اساات کااه گااوش وا سااخن او ن،نااد... بایااد کااه او را

ت،ذی کند و مردوار برگذرد. چون به مقام ابلیس رسد و

زاویاا او در ساااق عاارش بنهنااد. اگاار از راه ابلاایس او را

اند که برود چون واز آن مقاام رساد، تصادیق اینجاا نهاده

تردیااد، طاارز تلقاای (. باای313)همااان: « شاااید کااه کنااد

ات از خیرخواهی ابلیس که مبتنی بر نوعی تأویل القض عین

ذوقی و عرفاانی و برترنهاادن ابلایس بار آدم در عشاق و

سلوک الهی است، با تلقی یهودی و گنوسی کامالً متفاوت

را عامال گمراهای « یهاوه »را خیرخواه و « ابلیس»است که

شمارد. آدم می

. ستاطبیعت مستقل از انسان شرّ ،از منظر گنوسیستی

توان در متن و سرشت باطن ایان جهاان یاا باه را می شرّ»

هماا عباارت بهتاار، در باااطن خااودِ خادا یافاات... ریشاا

پلیااد در جااایی قاارار دارد کااه ساارّ خداونااد در چیزهااای


. از ایان منظار، ایان عاالمن (307 :1389، )شولم« آنجاست

اسات و (اهاریمن )مخلوق خدای ظلمات ،سراسر تباهی

،آزادیااان)دأ خیاارات نیساات مخلااوق خاادای واحاادِ مباا

. بر این اساس، اهریمن در جایگاه مبدأ و خالق (1389:61

وجاه باه القضات، شیطان به هیچنشیند؛ اما در باور عینمی

القضاات رساد؛ حتای آنجاا کاه عاین مرحل الوهیت نمای

گاذاری در ایان درصدد تنزیه ابلایس اسات، معیاار ارزش

در این عشق اسات: تقدیس، عشق او به خدا و پاکبازی او

نویسد. آنگه « یحبونه»چون عاشق شدی، نامت در جریدۀ »

اگر پس از این، فقر به تو روآورد، روی تو را سایاه کنناد،

چون مهجوران و از جناب ازل برانند. آنگاه بادانی ابلایس

چه کسی است که چندین هزار ساال اسات او را مهجاور

گوید: خواهیم و میاند و او هنوز مالزم آن عَتَبه است کرده

رویه شده اسات مار بخوان، خواه مخوان، خواه بران / یک

(؛ یعنای 236-237: 2، ج1387)همادانی، « مرا با تاو شامار

شدن ابلایس نتیجا کماال او در عشاق باوده اسات: رانده

مم،ن نیست این حدیو، الّا در پردۀ معرفات باه کماال، »

ویناد: شادن باود در دریاای معشاوق و از او گ نتیجه غرق

امخرج مِنها و انّک رَجیم و انّ عَلیک لَعنتی، اینات بلعجا

القضات (؛ بنابراین، آنگاه که عین313: 1)همان، ج« حدیثی

درصدد تقدیس ابلیس است، به گمان خود، عشاق ابلایس

گاه او را در داند و هیچبه خداوند را سب این تقدیس می

ن،ه برای ابلیس کند تا چه رسد به ایبرابر خداوند علم نمی

ها استقالل ذاتی قاۀل باشد یا باالتر از آن، مانند گنوسیست

او را خالق و مبدأ به حساب آورد.

القضات، نافرماانی ابلایس نشاان پختگای و ازنظر عین

کمال او در عشق الهی است؛ یعنی دساتور خداوناد بارای

سجده بر آدم، برای آزمودن ابلیس بود تاا مشاخش شاود

آورد یا ناه، قابل غیرخدا نیز سر تعظیم فرود میآیا او در م

و ابلیس با تعظیم ن،ردن در مقابل غیر، میازان اخاالص و

صفت باید مرید ابلیس»عشق خود را به خداوند ثابت کرد:

که بود تا ازو چیزی آید. خود را در فرماان تااختن دیگار

است و خود را ارادت معشاوق بااختن دیگار. بار فرماان

بودن دیگر است و بر ارادت معشوق مطلاع معشوق، مطلع

« بودن دیگر. جوانمردا! فرمان بیرون اسات و ارادت درون

(. از ایاان رهگااذر، او باار آن اساات کااه 75: 2)همااان، ج

کس به آن مرتبه از کمالی نرسیده است کاه ابلایس در هیچ

عاشقان را لعنت و رحمات او »عشق الهی نایل شده است:

)هماان، « العشاق ماا وراءه کماال یبرابر است، هذا کمالم ف

نیااز گفتگااویی از « شاارح شااطحیات »(. در 95-98: 2ج

حضرت موسی و ابلیس آماده اسات کاه متضامن هماین

موسی گفت: چه منع کارد تاو را از ساجود؟ »معنی است:

گفت دعوی من به معبود واحاد... گفات امار بگذاشاتی؟

نای او گفت: آن ابتال بود نه امر... موسی گفت: اکنون یاد ک

را؟ گفت: ای موسی یاد یاد ن،ند، من مذکورم و او مذکور

تر است، وقت مان اکناون است... خدمت من اکنون صافی

تر است؛ زیرا من او را تر است، ذکر من اکنون جلیلخوش

کنم او را خدمت کردم در قدم حظ مرا و اکنون خدمت می

نفاع حظ او را. طمع از میانه برداشتم، منع و دفع و ضار و

برخاست. تنها گردانید مرا، چون براند مارا تاا باا دیگاران

: 1382نیامیزم. منع کرد مارا از اغیاار غیارت مارا )بقلای،

(. ایاان گفتگااو در اساارارنامه عطااار نیااز دیااده 382-381

(.219: 1386شود )عطار، می

ند. آنها تعالیم خود «هاایزدی» از این دست، دیگر فرق

اناد. ایان شتی و مانوی برگرفتاه ترز دیگر چون نادیا از را

جاداری ) اندپرستان معروفبه شیطان فرقه در اطالق عام،

«ملاک طااووس »شیطان را ،یزدیان. ا(79، 1345عیوضی،

شاحن »؛ این لق یادآور برخی القابن مشابه نظیر دنامنمی

خاال »، «ممیّاز مادعیان »، «دربان حضرت عزت»، «ممل،ت

« سارورمهجوران »و « گاان خواجا خواج »، «جمال معشوق

القضااات ابلاایس را بااه آنهااا متصاا اساات کااه عااین

: 1373؛ هماادانی، 95-98: 2، ج1387کند.)هماادانی، ماای

را ابلایس پرساتش ها ایزدی به گمان برخی، (.342و 229

)ماالرب، دانناد همراه با پرساتش خداوناد مجااز مای نیز

القضاات ؛ حال آن،ه در نگااه توحیادی عاین (222 :1392

شود.چنین باوری مشاهده نمی


کاه دانناد می مرد نی،وکاری را ملک طاووس ،یزیدیان

)ماالرب، کار جهان را باه او وانهااده اسات رۀخداوند، ادا

شیطان از عوامل مؤثر ت،اوین . به عقیدۀ آنان (222 :1392

ولای ؛داشته است عالم بوده و در این امر با خدا مشارکت

او او خشمگین شد و خدا از ،بر اثر حمایت شیطان از مار

. (79 :1345عیوضاای، جااداری بهشاات تبعیااد کاارد )را از

باه از جهااتی تقادیس ابلایس بارۀ القضات در عین اندیش

و استنزدیک دربارۀ ملک طاووس )ابلیس( باور یزیدیان

؛گرفته از یک منبع دانست تشئتوان این دو دیدگاه را نمی

اهورامزدا و اهاریمن در ،با این تفاوت که در باور یزیدیان

القضات همانند دیدگاه اما دیدگاه عین ؛جای خود برقرارند

ص( را در و پیاامبر اکارم) ا .زروانیان دوران ساسانی اسات

و ابلایس را در جایگااه اهاریمن قارار داده یازدان جایگاه

که تجلیات دوگان اهورامزدا )خداوند متعال( هستند است

.(244، 1387)منزوی،

کاه گیرناد هایی قارار مای ها نیز در شمار فرقهزیدرو

پرساتی تف،ار شایطان محققان، آنها را دارای ناوعی برخی

بر حلول و تناساخ روح اسات ۀ آنهااساس عقید .نددانمی

.(96: 1391قاۀمیّه،)

القضاتی و عینپرستی قرون وسطشیطان-2-3

ماردم خاص عقاید برپای ییاپرستی قرون وسطشیطان

ویاژه تاا ساال بها که از لحاظ عقیدتی بوداستوار ایدوره

: 1390، )لاین شاد قرون تاریک نامیده میا هزارم میالدی

انجیل، کس دانش عملای ضادّ و با تدوین تورات .(143

صورت مظهر خرد و داناایی و شیطان به»دین تصور شد و

)مظااهری « آماد سوی درخات معرفات در راهنمای بشر به

نارم او، باور عمومی را علیاه تف،راین .(1389:48سی ،

از او در برخاای علااوم خواسااتن یاااری کااهتاجااایی کاارد؛

گارفتن از داناش اهاریمن و کمضروری پنداشته شد و ک

نیروهای اهریمنی قوّت گرفت کاه درنهایات باه پرساتش

.دشیطان منجر ش

ارتباا پس از قرون وساطی، ازساویی، پرستینشیطان

طان و اب علم باه شای ساحری انتمستقیم با سحر دارد و س

یونانیاان، رومیاان، مصاریان و از دیگار ساو، .اسات اجنه

تمادن دیریناه، از ابتادا تمایال اقوام دارای بیشتربابلیان و

همااین دلیاال،بااه . وافااری بااه اسااتفاده از سااحر داشااتند

ساحر و جاادو رواج باا به پس از این دوره پرستی شیطان

پایی از انتساب علام باه ردالقضات نیز در کالم عین یافت.

شاود؛ البتاه او از منظار دیگاری باه ایان شیطان دیده مای

کند که محصول تأویال عرفاانی مااجرای موضوع نگاه می

آدم و ابلیس است؛ به این معنای کاه داللات آدم باه میاوه

هاا و ممنوعه به دلیل خیرخواهی و علم ابلیس باه ساختی

قربین علای خطار ان الم»دانست که آفات قرب بود. او می

؛ اماا آدم بار ایان امار واقا نباود و ایان داللات «عظیم

انمردی و دلسااوزی ابلاایس نشاائت )وسوسااه( از جااو

ابلیس پروردۀ کارم و مقارب حضارت و »گرفت؛ زیرا می

القضات، (. عین313: 1387)همدانی، « معلم فرشتگان بود.

آخار شانیده باشای کاه او معلام »گوید: در جای دیگر می

بود. چندین هزار سال زاویه او بر سااق عارش فریشتگان

(؛ بنابراین، دیگران در برابر ابلایس 415-417)همان: « بود

در م،ت ابلیس »مانند طفالن نوآموز، محتاج م،ت اویند:

اند، حدیو مردان باا کودکاان چاون تاوان یک نفس نبوده

القضااات بااا . تفاااوت نظاار عااین (143)همااان: « گفاات

ۀ انتساب علم به شیطان، این است کاه پرستان دربار شیطان

منظور او، علم در مفهوم عام و مثبت آن است، نه مصادیق

خاصی مانند سحر و جادو؛ البتاه چناین برداشاتی از علام

القضاات در مقاام دفااع از او ابلیس زمانی است کاه عاین

نگرد، است؛ اما آنجا که با نگاه عادی و منفی به شیطان می

شامارد: یابد و علم او را ظن فاساد مای می« زندغل»او را

علم هرگز دروغ نبود؛ اما ظن فاسد دغل بود کاه شایطان »

(.32)همان: « زند و آدمی نداند که آن نه علم است

جادو ابزار پرستش ،پیش از مسیحیتدر دنیای غرب،

تعبّاد ناوعی شد و کاهنان و جادوگران آن رامحسوب می

ای ه. آنان جنبهشمردندمی تنیروهای ماوراءطبیع در مقابل

رااز تولد، زندگی، مرگ، جنسیت و... اعم زندگی مختل

،اه انساان اینباه دنبرپی با دانستند.میاین نیروها از ثر أتم


هاا پاساخ خواهناد آنو داردنیروها را توان فراخواندن این

:satanas, 2004) داد، استفاده از جادو گسترش یافات

هاا خادایان نیاز مظهار جاادوگری در برخی اساطوره . (1

بودند. قوای روشن جادو منسوب به خدایان خیر و قاوای

،تاریک آن منتس به خدایان شر باود. در افساان مصاری

(جااان باای)پی،اار » ،ایاازیس کااه مظهاار جااادوگری اساات

هااای خااود کنااد و آن را بااا بااالاوزیااریس را کشاا ماای

د و آفرینا هاای خاود دَم حیاات مای پوشااند و باا باال می

اواخر قارون . (37: 1374 ،هارت)« شوداوزیریس زنده می

ماردم اروپاا بینپرستی وسطی میل به جادوگری و شیطان

،در مجامع شابانه آنان به گمان خود با جادو .ت یافتشدّ

کاه درصادد اجنّاه و شایاطینی عنوان پادشااه شیطان را به

دسات ایویاژه بر قوای تا پرستیدندمی تسخیرشان بودند،

.(282 :1368 )دورانت، ندبیا

درآمده عمل عبادی منزل بهپیش از مسیحیت که جادو

ماذه ازپاس از قارن چهاارم، ،با ظهور مسایحیت ، بود

,satanas) دشا اساتفاده از آن ممناوع فاصاله گرفات و

ریش و سابق تالقین جادو و دین را در دوران .(2 :2004

اساراییل میان بنیجادو در پیش از مسیحیت، باید در رواج

در میاان پیشین جاادو ،قرآن کریمبه داللت جستجو کرد.

گاردد. حضارت سالیمان)ع( بااز مای ۀاسراییل به دور بنی

]یهودیان[ از دانش جادوگری پیروی کردند کاه شایاطین »

)بااه افسااون و جااادوگری( در زمااان پادشاااهی ساالیمان

ر شدند کاف ...ولی شیاطین ؛و سلیمان کافر نشد خواندند می

هاروت و ماروت در و نیز ]یهودیان[ از آنچه بر دو فرشت

شهر بابل نازل شد ]پیاروی کردناد[، و حاال آن،اه آن دو

مگار ،آموختناد کس دانش جاادوگری نمای فرشته به هیچ

« ...آزمایشیم، پاس کاافر مشاو مای تنهاگفتند: ما آن،ه می

سالیمان نبای دورۀ پیش از ،شیاطین بنابراین، ؛(102)بقره،

کاهناانن طلبای ، حس قادرت امر و این آشنا بودندسحر با

چنان،اه ساامری در ؛برانگیختاه باود مرتبط با شایاطین را

ای سامری! ساب کاار تاو : »پاسخ سوال موسی)ع( پرسید

من به اسراری آگااه شادم کاه آناان آگااه چه بود؟ گفت:

در رسول را گارفتم و آن را اثر قدمنشدند، پس اندکی از

گیاری ش،ل البته، پس از( 96 و95)طه، « ...گوساله ریختم

.تری دنبال شاد منسجم سحر و جادو به گون ،اسراییلبنی

و به تباع آن، انتسااب علام باه شایطان و علم جادوگری

میارا یهودیاان درنتیجه، تقدیس شیطان یاا پرساتش او،

دادناد. در اطراف و اکنااف جهاان گساترش آنان واست

ای عرفاان قبااالی یهاود ی تروی چنین اندیشاه بستر اصل

پرستان و هم صاوفیان مادافع شایطان، است که هم شیطان

اند.القضات از این روی عرفانی متأثر شدهنظیر عین

القضات و عین عرفان یهودی )قباال(-2-4

؛عرفان یهود دچار تحاوالت چشامگیری شاده اسات

هاا و تف،ارات از فرقاه ایهیهود، آمیز امروزعرفان چنان،ه

دارد. باا عرفاان خاالش یهاود فاصال وغیریهودی است

عرفاان :شاود عرفان امروز یهود به چند بخش تقسایم مای

اصلی عرفان مرکاوا، حسیدیسم و قباال یا کاباال. قباال هست

هاای با نگاهی کلی به دیگر عرفان؛ دهدیهود را تش،یل می

؛کابا و حسیدیسم اسات قباال، آبشخور مر باید گفت ،یهود

فراگارفتن در آن، اسات و اساتوار رمزگرایای بر پای قباال

د.شاو سالوک محساوب مای ضاروری علوم غریبه شار

برخای اوراد و با اساتفاده از منازل سلوک در، قباالسالک

ماانع از حاق خاود را از شارّ شایاطینن ،ملزومات جادویی

آندارد. ایاان نااوع ساالوک، در معنااای کلاای محفااوظ ماای

عرفانی با معتقدات خرافی و اختال شور ایمانی و جذب»

.(101- 1389:100)شولم، « اعمال جادویی است

اصلی قباال را باید در تلمود جسات. هادف آن، هست

بیاداری در برابار و برقراری ارتبا میان دنیاای و آخارت

ساخن معجزهو به کمال است. قباال از ماوراء نیلنفس و

که معجزه چیازی نیسات، مگار است این باورو گویدمی

آیاد مای دست به ریاضت بدان با قدرت عظیم مرکزی که

تواند قدرتی این،ه انسان می به باور .(17 :1392سلیمانی، )

تعالی داشته باشد و حتی نعاوذ باا بار برابر با قدرت حق

تعلایم (.152: 1392)کفااش، نیروی خداوند نیز غلبه کند

پرساتان همان امیدی است که شیطان به شیطان ،اصلی قباال


سرّ وحی خداوند را به حضارت آدم بارای این،ه، ؛دهدمی

از اصول این . (69 :1389)شولم، کندمریدان قابل حصول

استفاده از نمادهاا بر این پایه،از نمادهاست. هاستفاد ،آیین

تأثیرگاذارتر از اظهاار صاریح مراتا ، باه برای بیان عقیده

صورت عدد یا حرف به کار این نماد بیشتر به. ید استعقا

سیساتمی از ریاضایات، ا قبااال با اساس،همین رب .ودرمی

در نمونا باارزی نهضت حسیدی آلماانی رمزگذاری شد.

.(158 :)هماناست این زمینه

انگیازن قباال را چیزی جاز خرافاات فتناه ،ویل دورانت

«یهاوه »یهودیان از ناام نگفتنای » داند:نمیآمیخته با جادو

گفتند که چهار حرف آن معنی رازی ساختند و به نجوا می

. نیاز (532 :1366)دورانت، « آسا داردنهانی و اثری معجزه

ل. بوهل وی. کاوفمان معتقدناد در ناام خادا ساحری و ا»

طلسمی است که اگار انساان بداناد، مم،ان اسات علیاه

در .(206 :1368انی، )آشااتی« بگیاارددیگااران از آن بهااره

و حاروف حروفیه باه رماوز تاریخ تصوف ایران نیز فرق

ازنظاار .بودناادمعتقااد تااأثیر و نیااروی عظاایم آن اعااداد و

واصّ اند و هرکس خا حروفیه، آن همه اشیا قاۀم به حروف

باارز نمون .دنشومیر او اشیا، مسخّ هم ،حروف را بداند

بااازی بااا حااروف و ارقااام مشااترک بااا مااذه حروفاای،

او .(62 :1376)ذکاااوتی، ین اباان عرباای اسااتالاادّ محیاای

گویاد فرشاتگان خواند و میاالولیا می الحروف را علم علم

های این بیست و هفت حرف الفبای عربای خواناده به نام

یابی به معنی حروف از راه تبدیل آنهاا باه شوند. دستمی

)موحاد، جهاانی اسات ،میسر است و عادد زباانی ،اعداد

القضات نیز به تبع حروفیّاه، معاانی . عین(50 - 46 :1389

مارد روناده را »داناد: عرفانی را پوشایده در حاروف مای

هاست که چاون آن را در عاالم صاورت و ها و معانی مقام

جسمانیّت عرض کنی و بدان خیال انس گیاری و یادگاار

ف و عبارات شاهد و خدّ و خال جز در کسوت حرو ،کنی

.(29: 1373 ،همدانی)« کند و زل ، نمود پیدا نمی

خادا » :بااور دارد انگاری خداوند عرفان یهود بر انسان

فرمود: انسان را شبیه خود بسازیم، تا بر حیوانات زماین و

عهد عتیق: )« ماهیان دریا و پرندگان آسمان فرمانروایی کند

تعالیم قبااال کتاب این موضوع در .(2، 1380سفر پیدایش،

. در متاون (1389:312 شاولم، ) اسات مطارح ( نیاز زوهر)

خداوند انسان را »عرفان اسالمی نیز با استناد به حدیثی، به

اشاره شده است؛ اما نوع تفسایر عارفاان « شبیه خود آفرید

یهود و مسلمان از این موضوع متفاوت است. عارفان یهود

برند؛ حاال تعالی ره میسم ذات باریاز این مضمون به تج

باودن آن،ه عرفاای اساالم آن را دلیلای رمزآلاود بار الهای

القضاات نیاز در ایان بااره دانناد. عاین سرشت انسان مای

سر این سخن است در این رمز بی»اندیشد: گونه میهمین

: 1380همدانی،« )نماید هشدارلی صورتِه باز میخَلَق ا عَ

ون این حدیو را برگرفتاه از مناابع یهاود ( البته نی،لس61

.(109: 1392داند )نی،لسون، می

هاای امتازاج باا تف،ارات و عرفاان تمایل به جاادو و

ساب غیریهود، مانند عرفان هندی و فرهن باستانی مصر

خود معنوی صبو و شودقباال به خودباختگی دچار شد تا

ی و خرافه یاگریبه سمت مادّ تدری را از دست بدهد و به

آیین گنوسی، میراثی کاه باه یهودیاان باه همچنین .بگراید

سهولت باه ناابودی شاریعت و قاانون ار رسیده بود، به

قباال نیز باه پیروان بسیاری از . (83 :1389 شولم،) انجامید

داری مفاار ، زمااام قباااال را بااه دساات دلیاال رازنگااه

،نیاموختااهگااذاران سااپردند و عارفااان عااامی درس باادعت

181 :تعالیم جعلی را در ادبیات قباالیی گنجاندناد )هماان

. از دیگر عوامل انحطا و رسایدنن قبااال باه مارز (186 -

،«ابراهیم ابوالعفیاا »به نام «گراعمل»قباالیی پرستی،شیطان

ناوعی گارا م،تا قبااالی عمال سات. ر تعاالیم قباال مفسّ

یاه جادوی سا به کار بستن در این م،ت است. گریجادو

مناابعی همه .دارد جایگاه ویژه)استفاده از قوای اهریمنی(

را اخاذ کارده اسات، اشکه ابوالعفیا از آنها عناصر تعاالیم

بااا ساانن جااادویی ،خااواه یهااودی و خااواه غیاار یهااودی

. توجه مفر به جاادو ساب شاد (206 :)همان اند مرتبط

خاود در مجاامع پرستی برسد. آنانقباال در عمل به شیطان

پرساتیدند و در مای دانساتند و مای شیطان را پادشاه دیوان


بودند بر قوای طبیعی یافتن طال دست ازای این پرستش،

عرفاان یهاودی باا . از این رهگذر، (283: 1368 )دورانت،

ماهیات سقوطی هولناک از عرش به فرش آمد )البتاه اگار

( و در گاذر زماان باا سایلی از داشته باشدصرفام روحانی

ها مواجه شد و مسافتی عظیم میان انسان و خدا باه بدعت

ت باه تااری،ی وجود آمد که او را از روشانایی و روحانیّا

و انسان قارون وساطی را باا کردمحض و اهریمنی دچار

پرستیطانأل معنوی به سمت شیخ ءتعالیم شیطانی و امتال

به انحطا مبتال کرد. سوق داد و

القضاتمعاصر و عین پرستیشیطان-2-5

پرستی معاصر در پی تف،ارات قارون وساطایی شیطان

باا در گذر زماان های یهودی پدیدار شد وآمیخته به باور

و سیاساای منااافعپیشاارفت علاام، عااواملی ماننااد از ثیرأتاا

قد برافراشت و م،ت ناوینی در باورهای دینی و خرافات

باور بشری شد. تعالیم مصر باستان از آبشخورهای اصالی

اساراۀیلی را کاه تف،ارات بنای پرستی معاصر اسات شیطان

پرورد و جای پای فرهن خود را در آیاین یهاود اساتوار

ن مصر تف،ر یهودی ریشه در تمدّ» برخی معتقدندساخت؛

های مصری حتی در نگارش عهاد و آشور دارد و اسطوره

؛ (24: 1391قاۀمیّاه، )« اند[]داشتهای کنندهعتیق نقش تعیین

همواره جایگاه خرافات و جاادوگری ،تمدّنی کهنمصر با

« ایزیس» ،و خدای جادو« سِو»و خدایان متعدّد شرّ چون

پرساتی معاصار در بوده است. نیز، به دلیال این،اه شایطان

هاا و خرافاات انگلستان متجلّی شد و در عین حال، آموزه

باه ارتباا ،الی تعاالیم خاود دارد باه مصر باستان را در ال

ریتانیای امروز و تمدّن باستانی مصر و تاثیر آنها در تمدّن ب

شود. برخی معتقدند برده می پرستی معاصر پیظهور شیطان

از مصر باه انگلساتان ،نسل فراعنه به دلیل تحوالت منطقه

هایی مهاجرت کردند و ح،ومت پادشاهی بنا نهادند. نمونه

نیاز های پادشاهان و مل، بریتانیا از روش سلطنت و جامه

کنندۀ همین مطل است. هرچناد باه یقاین ایان امار بیان

تشابه دو سلطنت و تطاابق اصاول ،صحّه پذیرفتنی نیست

آنها به دالیلی تصادفی نیسات. از ایان قبیال اسات: الا :

در زیر تخت ،ی،ی از بزرگان خاندان عبرانی ،سن یعقوب

گذاری مل،ا بریتانیاا بااالی پل،اانی سلطنتی مل،ه؛ ب: تاج

ادین به ش،ل هارم مصاری؛ ج: وجاود دوازده سان باه نم

نشان دوازده قبیلا عبرانای بااالی تااج سالطنتی؛ د: پارچم

سفید و آبی، یعنی هماان ،انگلیس، متش،ل از سه رن قرمز

های مصر باستان؛ ه: اصل عصای سالطنتی کاه سه رن تاج

آمون و فراعنه مصاری آن را در مصار باساتان ،خدای مصر

ند؛ و: شلّاق یا تازیان مل،ه دراصال متعلّاق باه کردحمل می

فراعن مصر باستان اسات؛ ز: نمااد زنباورن روی صاندوقچ

سلطنتی مل،ه که در مصر باستان نشان پادشاهی مصار باوده

است؛ ح: سربند سفید قاضیان و کارمندان عالی رتبا مل،اه

& Achernar )در مصاار باسااتان دارد کااه ریشااه

Noriegaaa, 2008, Part 7).

،پرساتی معاصار ساربرآورد جنبشی که از باور شایطان

فراماسونری بود. هدف این جنابش، سالطه بار جهاان باا

پرساتی در اف،اار ماردم و حاذف کردن باور شیطان نهادینه

تدریجی دین از زندگی است. این انجمن ضدّ دین بر پای

هاایی اسات کاه از علم کیمیا و سحر و جادو و علم غی

پوشیده و پنهان قارن هجادهم تاأثیر گرفتاه اسات. تجدّدِ

،پرست استآلیستر کرولی که فراماسون و جادوگر شیطان

با تمرین و مطالع تصاوّف ،های خود را از این منابعسنّت

با نام فراماسونری و ،گرایی شرقی و خاورشناسی و مصری

.(satanas, 2004: 17)انجمن برادری بنیان نهاد

معاصر، به تباع قبااالی یهاودی، اساتفاده از پرستی شیطان

تار برای تسخیر آسان ،نمادها را که گویای اسرار و رموز است

گرایای در زنادگی روزانا ماردم ذهن و قراردادن باور شیطان

تارین نمااد شایطان سارن بباز )بافومِات( اسات رواج داد. مهم

(satanas, 2004: 34-35). استناد ش،ل شیطان باه باز یاا

در برخی منابع تااریخی و ،پرستش آن در مصر باستانقوچ و

اند که آورده»گوید: جوزی میشود. ابن عرفانی نیز مشاهده می

. بر ایان (79: 1368 ،جوزیابن)« پرستید فرعون بز نری را می

هاای شاود کاه چاون باز در اساطوره پایه، چنین استدالل می

پرساتان شایطان ،شاد مصری معبودی مقادّس محساوب مای


عاصر، آن را نماد تقدس دانسته و این قداست را باه شایطان م

اند.منحصر کرده

پرستان معاصر، هر فعلی کاه باا خیار و در نگاه شیطان

شود. نیاز، بیشاتر عبادت شیطان تلقّی می ،نی،ی مقابله کند

دانناد و آنان وجود خارجی شیطان را عامال گمراهای مای

هریمنای انساان کنناد و شایطان را صارفاً جنبا ا ان،ار می

،العاادۀ انساان یقاین دارناد دانند و چون به نیروی فوق می

گارفتن از هاا را باا یااری صدور اعمال پلید و خلق زشتی

طبیعاای )أجنااه(، زیاار ساالط قااوای بشااری قااوای ماااوراء

–پرساتی... در بار درواقع موضوعی که شایطان »دانند. می

ایجاد راه شایطانی دروناین فارد و سااختنن خاودِ ،گیرد می

بنااابراین، در ؛ (satanas, 2004: 26)« جاادویی اساات

پیوناادی و نگاااه آنااان، تعااارض انسااان و شاایطان بااه هاام

شده است و شیطان صرفاً باه انگاری این دو تبدیل همسان

یابااد؛ امااا در نگاااه جنباا شاایطانی انسااان تقلیاال ماای

ه در مقام دفااع از شایطان و یاا ، حتی آنجا ک«القضات عین»

آید، تمایز بین انسان و شیطان همچنان باقی تقدیس او برمی

است و شیطان جز جنب اهریمنی انساان، وجاود حقیقای و

مصادیق بیرونی نیز دارد که مصاداق اتامّ آن ابلایس اسات؛

گویاد. درواقاع همان شیطانی که دین از آن سخن مای یعنی

س است، نه از نیروهای اهریمنی در القضات از ابلیدفاع عین

هماه ساجود کردناد، اال »گوید: معنای مطلق آن؛ چنان،ه می

معلم فریشتگان... فاراق معشاوق اختیاار کارده بار ساجود

غیری. زهی کمال عشق، ما زاغ البصر و ما طوی، جاوانمردا!

اگر و کلّم ا موسی ت،لیماً، کمال اسات، پاس ابلایس را از

چاه دانای کاه ابلایس کیسات؟ شاحن این کمال است. تو

وچهاار هازار نبای زخام او ممل،ت است کاه صدوبیسات

(.95-98: 1387)همدانی، « اندخورده

اناد کاه شایطان پرستان درصدد القای ایان تف،ار شیطان

مصداق بیرونی ندارد و هماان جنبا اهریمنای خاودِ آدمای

گویاد: پرساتان معاروف، مای است. راجنر مورنو، از شایطان

گوید: ما بایاد مطمائن شاویم شیطان در جمع پیروانش می»

)« هاایش وجاود ندارناد ها باور کنند شیطان و فرشتهانسان

Achernar & Noriegaaa, 2008, Part 7) . در

القضات ابلیس و اعوان او را بااور دارد و باه آن مقابل، عین

ای عزیز! مراک خاص ابلایس و جناود او »کند: تصریح می

(. در متااون صااوفیه 68: 1387)هماادانی، « اسااتخااود پید

گفتگوهایی میان ی،ی از پیامبران، نظیر نوح)ع(، موسای)ع(،

عیسی)ع( و پیاامبر اساالم)ص(، و ابلایس صاورت گرفتاه

است و برخی از صوفیه مانند جنید بوادادی، حاالج، ساهل

تسااتری، ابوالحااار االوالساای، ابااوعلی دقاااق، ابوالحساان

ابلایس را اناد بوالضحاک، ادعاا کارده نوری، حامد لفاف و ا

(. 19-42: 1390انااد )حجااازی، دیااده و بااا او سااخن گفتااه

گوید: ناشناسی مرا به مجلس ساماع دعاوت ابوالحار می»

کرد؛ چون به آنجا رفتم، دیدم پیری در وسط نشسته است و

وجاد خااص، شاعری در مضامون فاراق ای دور او باعده

و گفات: مان ابلیسام و ایان خواندند. پیر رو به من کرد می

گروه فرزندان منند. اندرین نشستن و غناکردن مرا دو فایاده

است: ی،ی آن،ه مصیبت فاراق و ایاام دولات خاود دارم و

« دیگری آن،ه پارسا مردان را از راه ببرم و اندر غلاط اف،انم

(.600-599: 1386)هجویری،

منحصرانگاشتن شیطان در ببعد تاریک درون انسان، باا

ها را نسابت یات کت مقدّس تناقض دارد. این امر انسانآ

شاان را سسات به چگونگی خلقت جهان بادبین و ایماان

آنتاون »شاود. درنتیجه، تسلّط بر افاراد آساان مای ؛کند می

از ،و مؤلّا انجیال شایطانی پرست معروفشیطان« الوی

جویاد و تعاالیم مای سود (نیروی شیطانی درون)این باور

داناد و باا شاعار شناسانه و فلسفی مای خود را روش روان

ای گوناه او را باه ،صورت تاو سایلی زد وقتی یک مرد به»

محافظاات از خااود باااالترین قااانون »؛ زیاارا «تارومااار کاان

کنااد ، ببعااد تاریااک انسااان را بیاادار و فعااال ماای «اساات

(satanas, 2004: 24).

ات و وجوه تداخل و تقابال القضدیدگاه خاص عین -3

پرستیهای شیطانآن با اندیشه

صااوفیانی چااون حااالج، احماادغزالی و آنگونااه کااه از

آیاد، ساهل تساتری، ابوالحسان ناوری، االولیا برمی تذکره


269: 1381ابوب،ر شبلی و ابوالعباس قصّاب )رک: عطاار،

(، با اراۀ تف،ر دفاع از ابلیس 562و 518و 406و 287و

ای ای را گستردند که حسن بصری بر پااره ایده ،تنزیه اوو

گاذار آن اسراۀیلیاتِ منقول از کسانی چون اباوهریره، پایاه

کنندۀ نظریا دفااع القضات، صوفی و عارفِ تبیینبود. عین

هاا و از ابلیس نیز با تبرۀه و تقدیس ابلیس به مرز اندیشاه

پرستی نزدیک شد. های شیطانایدۀولوژی

القضاات از ابلایس باه دالیلای دفاعیات عاین هرچند،

پرستی است، های مطرح در م،ات شیطانمطابق با اندیشه

پرساتی این دفاعیات از لونی نیست که درنهایت به شایطان

ترین عامل متمایزکنندۀ اندیشه او از طرز منجر شود. عمده

عنوان یگاناه خاالق جایگاه خداوند به ،پرستانتف،ر شیطان

القضاات اسات. اصاوالً اکم مطلق ازمنظر عاین هستی و ح

کنند رو صوفیانی مانند او از ابلیس و تبرۀه او دفاع می ازآن

دانند؛ چنان،ه سهل عیار میکه او را الگوی یک موحدِ تمام

ابلیس را دیدم در میان قومی به هماتش »گوید: تستری می

بند کردم؛ چون آن قوم برفتناد، گفاتم رهاا ن،انم، بیاا در

حید سخن بگوی. گفت ابلایس در میاان آماد و فصالی تو

بگفت در توحید که اگر عارفان وقت حاضر بودندی، همه

(. حاالج 269: 1381)عطاار، « انگشت به دندان گرفتنادی

ابلیس را مثل اعاالین نظریاه تصاوف حقیقای درباارۀ »نیز

(.67: 1392)نی،لسون، « خواند توحید الهی می

شایطان ا رأس هارم شارّ و پرستان،اما در نگاه شیطان

مبدأ آن ا با قرارگرفتن در مقابل خداوناد، توحیاد را نفای

پرسای کهان، خداوناد را صارفاً های شایطان کند. فرقهمی

دانستند و دخالت او های موجود میها و زیباییخالق نی،ی

پرستان معاصار پذیرفتند. در نگاه شیطانرا در امور شرّ نمی

رود و شاایطان در جایگاااه او نیااز خداونااد بااه محاااق ماای

القضات با ت،یه بر حقّانیت مطلاق آن،ه عین نشیند؛ حال می

خداوند، ابلیس را صارفا ماأمور اجارای اوامار الهای و در

داند و بنادگی ابلایس و شایاطین را مطارود خدمت او می

و تلک األمثالُ نضارببها للنّااس و ماا !جوانمردا»شمارد: می

رود. اگار ، ترسام نادانی کاه چاه مای یعقِلُها اال العاالمون

و اساتَفززنز مَان اساتطعتَ مانهم »بناده شایطانی ،خودرایی

جالل ازلی تو را باه اقطااع باه او ]ابلایس[ داده « بنصوتِک

. او نظر حسان بصاری (322: 3ج ،1387،همدانی)« است

اگر ابلیس نور خود را به خلق نماید، همه »گوید: را که می

-211: 1373،همدانی)« ایی بپرستنداو را به معبودی و خد

یعنی که !!چه گویی؟»شمارد: صراحت مردود می ، به(210

از ایان !در غلطای !پرستندپرستند؟ نمیاو را به خدایی می

-211هماان: )« آیت بشنو: أفرأیتَ مَن اتّخاذذ الهَاه هاواهب

تنها اعالم بنادگی صاریح در مقابال القضات، نهعین (210

کنااد، بناادگی خفاای شاایطان را نیااز ماایشاایطان را تقباایح

هرکه گوید ال اله اال ا و داد این هناوز »داند: ن،وهیده می

گویاد؛ زیارا تمام نداده باشاد و راه نرفتاه باود، دروغ مای

« چندین معباود دارد، از هاوا و شاهوت و دنیاا و شایطان

(.73: 1387، همدانی)

القضاات از جایگااه ابلایس در با وجود این، گاه عاین

عالم خلقت و ارتبا او باا خداوناد و دالیال نافرماانی و

بال آدم، تفسایری دیگرگاون اراۀاه ن،ردن او در مقا سجده

دهد. ابلیس در دیادگاه او نمونا مخلاوق کماال یافتاه می

است که پس از هزاران سال عبادت محرم اسرار الهی شده

مقتضی کمال معرفت ابلیس ایان » است. در چنین نگرشی

آسان تو را بنگذارم من/ با زلا و ر که: آساننقط است

تو کارها دارم من؛ اماا در کال وجاود کسای کاه حادیو

ابلیس بداند شنید، فضال عن فهم اسراره باه غایات عزیاز

بود و اگر نه به هزار سال نقطی از عجای اسارار او گفتاه

نشود آن یگانه وجود، آن سرور مهجوران، آن سر قدر، آن

زل، آن غیاور ممل،ات، شایخ ابوالقاسام خال بار جماال ا

گرگان او را خواجه خواجگان خواندی. باش تا وقتای باه

تادری پاروردۀ نااز و جمال ازل بینا گردی، پس تو را باه

کرشمه آن جمال کند، پس از وصال متواصل فربه گردی...

پس به فراق رسی، پس روی مهجوری ببینای، پاس باویی

س... آخر شنیده باشی که او توانی برد از جاللت دولت ابلی

معلم فریشتگان بود. چندین هزار سال زاویاه او بار سااق

پنداری، همان ابلیس اسات عرش بود. این اندک کاری می


که بدایتش این بود. اکنون حالش به جایی رسیده است که

از (.415-417: هماان « )بازیچه کودکان کوی تو شدسات

انی حضارت حاق را این رهگذر، ابلیس جایگاه منیع پاسب

ابلیس را به دربانی حضرت عزت فرو داشتند » یافته است:

و گفتند: تو عاشق مایی... بیگانگان از حضرت ما باازدار و

کن: معشوق مرا گفت نشین بر در مان/ مگاذار این ندا می

مارا خواهاد گاو کاس کاه درون آن،ه ندارد سر من // آن

مان خود باش/ این درخور کاس نیسات مگار درخاور بی

(.229: 1373، همدانی)

القضات، این پاسبان همچون هر پاسابانی در نگاه عین

وظیفه دارد خودی را از غیر بازشناسد و بیگانه را به حریم

الهی راه ندهد. درواقع او مح،ی برای بازشناسای ساال،ان

اگار پادشااه را »ا است: نمایانن طریق الیحقیقی از سالک

ربت سلطان ی،سان بودندی و هایچ دربان نبودی، همه به ق

تفاوت نبودی و ناامردان نیاز قادم در راه نهادنادی. ایان

دربان ممیّز مادعیان اسات تاا خاود مخلاش کدامسات و

بنادگان مخلاش آنگااه »پاس (.342: )همان «مدعی کدام

و « الّا عبادک مِنهم المبخلصاین »باشند که از او برگذرند که

. (5و 74ن: همااا)« عباااد مخلااش پااس از ایاان باشااد

بزرگای را القضاات رسایدن ابلایس باه چناین مرتبا عین

داناد. مرهون بندگی عاشقانه و عبادات و ریاضاات او مای

مطابق این نظر، ابلیس عاشق پاکباخت خداوند اسات و باه

کناد بار فراق معشوق اختیاار مای » اقتضای همین پاکبازی

ن (. ای97: 1387، همدانی« )سجود غیری. زهی کمال عشق

االولیااء در بااب مالقاات مفهوم از فحوای ح،ایت تذکرۀ

نقل است که نوری » آید:ابوالحسن نوری و ابلیس نیز برمی

گریستند؛ چون آن کس با ی،ی نشسته بود و هر دو زار می

برفاات، نااوری روی بااه یاااران کاارد و گفاات دانسااتید آن

شخش که باود؟ گفتناد ناه. گفات ابلایس باود ح،ایات

گفات و از کرد و افسانه روزگار خود میخدمات خود می

گریسات، مان نیاز نالید و چنان که دیدید میدرد فراق می

(.406: 1381)عطار، « گریستممی

کس جز پیاامبر اکارم)ص( در القضات، هیچازنظر عین

عالم به دلیال کماال در مراتا عشاق باا ابلایس درخاور

ر مقایسه نیست؛ زیرا ابلیس باه دلیال معشاوق فاراق را با

چون خلعات از توسات، خاواه »وصل ترجیح داده است:

لعنت گیر، خواه رحمت. ابلایس اولاین و آخارین را جاز

اطفال ندیاد، در راه خادای تعاالی. زهای حسان منصاور

گوید: ما صحت الفتاوه الحاد حالج در کتاب طواسین می

(. او از ایاان 186: 1387، هماادانی« )اال البلاایس و احمااد

آفرینش، ابلیس را با احمد مرسال رهگذر، در کفه ترازوی

ای عشق بر موحدان بخاش کارد، احمد ذره»نهد: برابر می

ای بر موان بخاش کارد، کاافر و مومنان آمدند؛ ابلیس ذره

(. بار ایان پایاه، 284: 1373، همادانی « )پرست آمدندبت

ابلیس بر دیگر فرشتگان، حتی فرشتگان مقرب نیز برتاری

هایچ »شاود: بااالتری مای یاباد و دارای درجا تقارب می

خواهی بدانی که با ابلایس در سِارّ، اعنای در درون پارده،

بود و نه جبرۀیل و نه می،اۀیل، چه گفتناد... آنجا که نه آدم

یوس در درون پرده با بنیاامین گفات، آنچاه گفات و از

بیرن پرده او را به دزدی بگرفتند و به فضیحت دو جهاانی

مین به همه راضی بود...، اما تاو او را منسوب کردند و بنیا

ای شنیده باشی! باش تا مالمت بنیاامین پنهاان از آن افسانه

با تو غمازی کند که با ابلیس چه گفتند در درون و پس به

رضااای او چاارا از بیاارونش روساایاه کردنااد: و ان علیااک

گوید:لعنتی، و او می

نگریزمتا در سرکار تو شود جانی دارم که بار عشق توکشد

« او را از کس خود یاد نیست

(.186: 1373، همدانی)

گاذاری آن شاود معیاار ارزش بر این پایه، روشان مای

القضات برای ابلیس قاۀل است ا به منزلت خاصی که عین

زعم او ا بندگی و تقرب ابلیس در بارگااه الهای و عشاق

محبوب ازلای اسات، ناه تقابال ابلایس باا خالصان او به

پرساتان ایان کمااالت نادارد و خداوند؛ اما ابلیسن شایطان

همواره در تضادّ و تقابل با نیروهای خیر و خادای واحاد

مطلق است. منزلت و جایگااه ویاژۀ در حاد پرساتش کاه

پرستی از ادوار نخساتین تاا های شیطانپرستان آیینشیطان


سرکشای، ،اناد، یاا مرهاون ت،بّار امروز برای ابلیس قاۀال

,satanas)گستاخی و نافرمانی او در مقابل خداوند است

و یا ریشه در فهم نادرست از جایگااه او در (26 :2004

عالم و نسبت او با آفرینش موجودات مخصوصاً نیروهاای

ز ایاان گذشاات، شاارّ و اهریمناای دارد، چنان،ااه پاایش ا

ابلیس، در تف،ار های چنین نگرشی به ترین سرچشمه کهن

تف،ار این ]قسم[ از در»شود: یهود و عرفان قباال یافت می

خواه از ای سرکش و آزادیمسیحی شیطان فرشته ایهودی

«مظهار آزادی تصاور شاده اسات ]و[ بند خداوند اسات

هاااای . همچناااین، برخااای فرقاااه (32: 1391قاۀمیّاااه، )

پرسااتی، اصااوالً اهااریمن و ابلاایس را خااالق و نشاایطا

دانند و به تبع آن، خداوناد ها میپدیدآورندۀ شرّها و بدی

خادا قاادر باه هایچ »شناسند: را خالق کل و مبدأ کل نمی

« هار دو اسات ،شرّی نیست؛ اما شیطان قادر بر خیر و شر

هاا از پرساتش . انگیزۀ این فرقاه (109: 1368 ،جوزیابن)

یاا شیطان نیز یا ت،ریم او به دلیل خالق و مبدأبودن اوست

به دلیل ترس از شیطان و در امان ماندن از شرّ او.

بندۀ شایطان باودن ا ،القضاتدر مقابل، طبق نظر عین

طور مطلق ا مذموم و مطرود است؛ چه به دلیل ترس از به

خاواه ،او و چه به دلیل ت،ریم او، خواه بندگی ابلیس باشد

آنها کاه بارای بنادگی »بندگی نفس امّاره و شیطان درون:

ابلیس آوردیم، جز کوران کار ما نتوانند بود... آن،ه ش و

روز جز عادت نپرستد و جز غفلات رفیقای نادارد و جاز

شهوت معبودی نسازد... این مخذول را به دسات غوغاای

دیار خویش باز دادند و به اقطاع به لش،ر ابلایس دادناد...

« پرساتان دیگار مردان خدا دیگرند، ماردان دنیاا و عاادت

پرسااااتی نظااااری و (. شاااایطان371 :1387، انیهمااااد)

القضات مذموم اسات؛ پرستی عملی نیز در نگاه عین شیطان

یعنی اگر کسی در سطح نظری و اعتقادین خداپرست بوده،

رو شایطان باشاد، بااز سازاوار اما در عمال بناده و دنبالاه

هرکه گوید ال الاه اال ا و داد ایان هناوز »ن،وهش است:

گویاد؛ زیارا و راه نرفتاه باود، دروغ مای تمام نداده باشاد

« چناادین معبااود دارد از هااوا و شااهوت و دنیااا و شاایطان

بر این اساس، میان مبناای ت،اریم شایطان از (. 73: همان)

پرستان تفااوت بنیاادین شیطان اقضات و از منظرعیننگاه

د اسات و در توحیاد القضات موحّوجود دارد. ابلیسن عین

عصایان ابلایس اماری ». ازنظار او گیارد بر همه سبقت می

« ست و او درحقیقت نمون مؤمنی اسات پاکباختاه اعتباری

پرستان بر مساند (؛ اما ابلیسن شیطان161: 1392)نی،لسون،

نشایند و پرساتیده و خاود موجناد دیانن شایطانی خدا می

شود. می

دین شیطانی را در سطح عاالین پرساتش القضات،عین

در »تاباد: نمای تبعیت از او نیز بر ترنابلیس و در سطح نازل

هر که ،سل صالح در اخالق و اوصاف مرد نگاه کردندی

تر نهادنادی... اکناون دینای او را عالم ،از دنیا دورتر بودی

،عمادالادّین ،الدّیندیگر است در روزگار ما. فاسقان کمال

الادّین باشاند، پاس دیان الادّین و جماال ظهور ،الدّینتاج

علماا قاومی ،دین شیاطین بود ،و چون دین شیاطین است

« باشند کاه راه شایاطین دارناد و راه خادای تعاالی زنناد

.(243همان:)

تف،ار هاای اساسای میاان با این،ه وجود ایان تفااوت

تردیدناپذیر است، پرستیشیطان هایاندیشه القضات و عین

ای وجوه مشترک سب شده است برخی باه اما وجود پاره

های تف،ار او در م،ااتبی باشاند کاه یاا ریشهدنبال یافتن

پرستی مبنای اصلی شیطانپرستانه دارند یا تمایالت شیطان

القضات را متاأثر از این رهگذر، برخی عین تف،ر آنهاست.

اند؛ اما این نظر به دالیلی درسات از اندیشه گنوسی دانسته

نیساات؛ زیاارا اصاال گنوسیساام باار ثنویاات مااانوی و

چندخادایی هنادی اساتوار اسات؛ اماا یاا « ۀیسام تاه پان»

القضات مسالمان باورمناد باه اصال توحیاد اسات و عین

نیروی وسوسه و گمراهی ابلیس را در حاکمیت خداوند و

ندانم که هرگاز « الر» !ای عزیز»داند. امانتی از طرف او می

مشرب محمّد است و رای « الم»گویی و شنوی یا نه؟ میم

واساطه او را رگز تا خدا بای مشرب ابلیس است و ه« الر»

،1387 ،همدانی)« او هیچ کاری ن،ند ،نگوید که چنین کن

نظران مانند بلوشه )در کتاب ؛ البته برخی صاح (2:412ج


شاخه اساالمی نیاز قاۀال ،، برای گنوسیسم«(سلمان پاک»

هاای گنوسیسم اسالمی شاامل م،تا »اند. به باور او شده

غاالت ،راونادی ،مرجئای ،م،ت معتزلی ؛اشراقی عرفانی

تر از توحید عددی شیعه است که به توحید اشراقی نزدیک

هستند. بلوشاه اصاطالح گناوس را بارای کلما ماذاه

،منازوی )« مخفی اسالمی در ایاران پیشانهاد کارده اسات

القضاات را منزوی عین ،. از این رهگذر(148: 3ج ،1387

انساانی دهد کاه باه مااوراء در زمرۀ غالت شیعه قرار می

بودنن امامان و اولیا با فارّۀ ایازدی و ناور محمّادی اعتقااد

داشتند و درنتیجه، او را یک گنوسیست بااطنی حااد ضادّ

.(34همان:)کند ح،ام ترک معرفی می

توحیاد »القضات را باا اندیشا بودن عین او گنوسیست

صورت کاستن از جایگاه و منزلات دو و به« اشراقی ثنویان

« اهورامزدا»و اهریمن و جادادن آنها با عنوان نیروی یزدان

ناازد « زبروان»هااا و بااه نااام ناازد زردشااتیان و میتراۀیساات

اینان جهان را بهترین نظاام اصالح »کند: زروانیان تبیین می

داننااد. وجااود اهااریمن را نیااز باار جااای خااود و ماای

. (169همااان: )« شاامردند رفتااه الزم و نی،ااو ماای هاام روی

ایان اندیشاه پاس از آمادن »ن اسات همچنین منزوی بر آ

هاای صاورت دفااع از ابلایس در برخای شااخه اسالم باه

،ساناۀی ،القضاات عاین ،صوفیان و شاعرانی چون خاقاانی

. شااید نتاوان (169هماان: )« شاود عطار و مولوی دیده می

القضااات در دفاااع از ابلاایس، از توحیااد اثبااات کاارد عااین

جای تردیاد نیسات اشراقی ثنویان تأثیر نپذیرفته است؛ اما

که میان باورهای ثناوی، زبروانای و گنوسای و اندیشا او

القضاات دربارۀ ابلیس تفاوت مشخش وجاود دارد. عاین

چاون ساالک باه »کناد: تلویحاً به این تفااوت اشااره مای

،حج مل،وتی بماناد میاان او و خادا ،والدت ثانی رسد

یک برخاستن گیرد و آخرین حجاب ناوری سایاه پس یک

اند و یزدان و اهرمن گفتند. اگر که ثنویان آنجا بمانده است

سیاهی آن نور وا ایشان نماودی کاه ،خلیل صفت بودندی

.(91: 1ج ،1387 ،همدانی)« آن نه مقصد است

القضات از ابلیس با عنوان ناور )ناور سایاه( این،ه عین

پرسااتان ای از شاایطانکنااد، بااا تلقاای دسااته تعبیاار ماای

نماید. ازنظر متصوّفه، تجلّی ادبی( مشابه میپرستانن )شیطان

، هفتمین نور در طی سلوک و عالمت «نور سیاه»ابلیس در

و قاضی همدانی (172: 1389 ،پارسامستعلی)هیمان است

و (118: 1373 ،همادانی )« زلا سایاه معشاوق »از آن به

2ج ،1387 ،همدانی)کند بر سالک تعبیر می« نهن سفید»

دانی که زل شاهد... و خدّ و خاال کادام تو چه»؛ (255:

هاسات کاه چاون ها و معانیمقام است. مرد رونده را مقام

آن را در عالم صورت و جسامانیّت عارض کنای و بادان

جز در کسوتِ حروف و عبارات شااهد ،خیال انس گیری

: 1373 ،هماان )« کناد و خدّ و خال و زل ، نمود پیدا نمی

ناور سایاه )ابلایس( باه زلا رسد تشبیه . به نظر می(29

بودن زلا باشاد و نیاز تعبیار از معشوق، به دلیل ظلمانی

نهنا دریاای اساتونای »با هماان « نهن سفید»ابلیس به

تفسیرپذیر باشد که گاذر ساالک از ایان مرحلاه را « عطار

.(249: 1387،منزوی)شود مانع می

ازنظر قاضای، تنهاا کساانی کاه درد عشاق چشایده و

ازلی یافته و پاا باه آخارین مرحلاه سالوک خلعت الطاف

نور سیاه بر سالک عارض »رسند که به مقامی می ،اندنهاده

کنند:/و آن نور سیه بالنُقَط برتر از آن// زان نیز گذشتیم نه

این ماند و نه آن/ و آن مبقامی است که چاون آدمای از آن

و (255: 2ج ،1387 ،همادانی )« جا درگذرد به خدا رسد

خلعتِ ابلایس آماد « کان مِن ال،افرین»جاست که از همین

چون ماهتاب را کاه » (ع)و ابراهیم (118: 1373 ،همدانی)

کاه از «هذا ربّی»نور ابلیس است، در آن مقام بدید گفت:

.(212همان:)« نور جالل خداست

نیاز درحقیقات بارای (ابلایس )لزوم وجود نور سایاه

تجلّی صفتِ مضلّ الهی است:

آن نور سیه ز کان قهر و خشم است

سرچشمه کفر و مس،ن شیطان است

(270همان:)

ناور )در مقابل نور سایاه، ناور سافید یاا ناور آفتااب

رأیاا فلمّاا »احمدی( قرار دارد که تجلّی جمال الهی است:


دید که جان احمد الشّمسَ بازنغَ ً، چون آفتاب نور احمدی

. به (212ان: )هم« فتاب باشد، گفت: هذا ربّیدر آن عالم، آ

ناور سافید »القضاات در طارح مبحاو رسد عاین نظر می

از دو تجلی جمال و جاالل « نور سیاه ابلیس»و « محمّدی

زرتشاتی ا های خیر و شر از اندیشه زروانیالهی و واسطه

در فلساف »ن متاأثر شاده باشاد؛ چنان،اه یازدان و اهاریم

باه مرتبات دو فرزناد ،آهسته زروانی پیش از اسالم آهسته

عدم تبدیل شدند ازروان تنزل یافتند و به دوآلیسم وجود

« تا تضادّی آش،ار با توحید عددی یهاودی نداشاته باشاد

.(248: 1387،منزوی)

ناور »القضاات باا در آثاار عاین « نور سیاه ابلیس»نیز،

(literary Satanists)پرستانن ادبای شیطان« مثبت ابلیسن

کسانی که آثااری )پرستانن ادبی شیطان»شدنی است؛ مقایسه

مؤلفانی هساتند کاه در آثاار (انددر دفاع از شیطان نگاشته

« اناد ادبی خود وجود شیطان را در نور مثبت انع،اس داده

(satanas, 2004: 19). این افاراد در اصال یاا کساانی

مذهبی سازمان یا نهادی بارای پرساتش بودند که از لحاظ

پرساتیدند و تنهاا شیطان نداشتند و یا درکل شیطان را نمی

ازجملاه ؛نوشاتند در آثار خود دفاعیاتی دربارۀ شیطان مای

هرچناد «. ویلیاام بلِیاک »و « ماارک تاواین »کسانی چاون

، (صارفاً نظار شخصای باود )های آنان تاریخی نبود نوشته

صاورت مخفای از ایان رستی باه پهای شیطانبرخی سنّت

منابع گرفته شده و تاریخ ساخته اسات و بار ایان اسااس،

های شیطانی پدید آماده های ادبین جادوگری و ایدهداستان

.(satanas, 2004: 19)است

دفاعیاات برخی پژوهشگران در مقاام ارزیاابی و نقاد

احماد سهل تستری، روزبهاان بقلای، چون حالج، کسانی

، دچار افرا شده و این امر لقضات از ابلیسا غزالی و عین

اناد. از نگااه به حسااب آورده پرستی شیطانای از جلوه را

...بانیااان تقاادیس ابلاایس در تصااوف»ایاان پژوهشااگران،

گاذاران افرادی چون احمد غزالی و ذوالنون مصری از پایه

اند. طبیعای اسات اولیه شیطانیسسم در میان مسلمانان بوده

و گرفته است ثیر أاین اقطاب ت از نیز مجموعاًفرق تصوف

پرساتی در میاان ایشاان اماری بادیهی گیری شایطان ش،ل

دلیل، از این،ه . به همین(96)جمعی از نویسندگان، « است

القضات ابلیس را مظهر صفت جاللی خادا قارار داده عین

اند و پیرو آیین قبااال و درنهایات است، او را مح،وم کرده

. صااح (62: 1390،رضاوی )شامارند مای پرست شیطان

نیاز طباق هماین نظار « ابلیس، عاشاق یاا فاساق؟ »کتابن

پرستان، مرهاون اندیشا پرستش شیطان را از طرف شیطان

ازنظار عاین )ابلایس »داند و معتقد اسات القضات میعین

تواند آین حق قرار تجلّی جالل الهی است که می (القضات

ی او را معباود خاود قارار روست کاه بسایار گیرد و ازاین

؛ (129: 1390 ،کمپاانی زارع )« کنناد دهند و عبادت می می

القضاات ساازگار البته روشن است این ادّعا نه با نظر عین

پرستان و باورهای آناان درباارۀ است و نه با اصول شیطان

خوانی دارد.ابلیس هم

القضات دربارۀ ابلیسدوگانگی در دیدگاه عین -4

پیوساته مادافع ابلایس نیسات. باا توجاه باه القضاتعین

القضات دربارۀ ابلیس بیان کرده است، او مجموع آنچه عین

گوید که در قاموس ادیاان بیشتر از همان ابلیسی سخن می

توحیدی، مخصوصاً دین اسالم مطرح است؛ یعنای ابلایسن

نافرمانن مت،بر، دشمنن خدا و بدخواهِ نوع بشر و مقیم مرتب

هیچ تفسیر و تاأویلی کاه درصادد مبارا ، بیلینالسافاسفل

دادن او و یا ت،ریم و تعظیم او باشد. در ایان ماوارد، نشان

ابلیسْ اغواگر و نماد شرارت و گناه توصی شاده اسات؛

مانند:

ال : خیاالت و اوهام جنود ابلایس و بازدارناده از راه

درج سوم در طهارت پاکی دماغ است، از خیااالت »خدا:

دارد؛ زیرا تعالی بازمیام ردی که مرد را از راه خدایو اوه

: 1387، همادانی )« اناد اوهاام و خیااالت از جناود ابلایس

باذل ناه باه »کنندگان بارادران شایطان: (. ب: اسراف111

سااخاوت نبااود، ان المبااذّرین فرمااان و نااه بااه جایگاااه،

چون مال نه در وجاوه »(؛ یا: 386: همان« )الشیاطین اخوان

ج کناای، تبااذیر اساات، ان المبااذرین کااانوا خااود خاار


الساافلین، مقاام (. ج: اسافل 258)هماان: « الشیاطین اخوان

ای تصدیق نبود، هیچ ایمان نیست، همه چون ذره»شیطان:

کفر است و چون همه کفر است، در مقام بهایم و ساباع و

« الساافلین اسات شیاطین بماند همیشه و مقام ایشان اسفل

چناد گاویم کاه »شیطان، فحشاا و فقار: (. د: 352: همان)

های شیطان را چندیدتری!؟، الشیطان یعدکم الفقار و هرزه

(. ه: راه شایاطین در مقابال 406: همان« )یأمرکم بالفحشاء

اکنون دینی دیگر است... دین شایاطین اسات و »راه خدا:

چون دین، دین شیاطین باود، علماا قاومی باشاند کاه راه

(. 243: همان« )تعالی زنندایشیاطین دارند و راه خد

اناد. القضات، چند دسته از افراد بندۀ شیطانازنظر عین

که نفاس ایشاان روح »، «حزب شیطان»او آنان را با عنوان

» کاه « جناود ابلایس »(،195: 1373 ،همدانی)« را غلبه کرد

(،111: 1ج ،1387 ،همادانی )« اناد پیروانن اوهام و خیاالت

کننادگان و مسارفان هساتند که امسااک « اخوان الشّیاطین»

اناد «بناده شایطان »رأی که و افراد خود (386: 3ج ،همان)

کند.معرفی می (322همان:)

نتیجه -5

القضاات باه بندی نوشتار حاضر، ناوع نگااه عاین در جمع

پرساتی، باه ابلیس و نسبت آن با آراء و باورهاای شایطان

شرح ذیل است:

القضات به دالیلی از تف،رات یهودی و ف،ّر عینال : ت

منابع اسراۀیلی تاأثیر پذیرفتاه اسات. از ایان قبیال اسات:

تقدیس و تنزیه ابلایس، ،دادن گناه به مشیّت خداوند نسبت

دانستن ابلیس در دعوت آدم باه شاجرۀ ممنوعاه، خیرخواه

کافران دادن ارواح مؤمنان به نور جمال خدا و ارواح نسبت

.ر جالل خدانوبه

القضاات را ب: دفاع از ابلیس و تقدیس او، تف،ر عین

به باورهای گنوسی ا که ریشه در عقاید یهاودی و ماانوی

کند؛ البته این امر به آن معناا نیسات کاه دارد ا نزدیک می

قاضی یک گنوسیسات اسات؛ اماا باه ساب این،اه بساتر

هاای اندیشه دفااع از ابلایس و گنوسیسام و برخای فرقاه

پرستی عرفانن قباالین یهود است، تشابه نسبی برخای طانشی

ساویی دلیال بار نماید و این هماف،ار و باورها غری نمی

ی،سانی آنها نیست.

القضااات، ج: شااأن ویااژه و منزلاات خاصاای کااه عااین

مسلمان موحد، برای ابلایس قاۀال اسات ا باه گماان او ا

اسات، مرهون بندگی، تقرب و عشق ابلیس در بارگاه الهی

پرستان، ابلیس را به نه تقابل او با خداوند. درمقابل، شیطان

دلیل تضادّ و تقابل او باا نیروهاای خیار و خادای واحاد

پرستند، نه به سب برخورداری از کماالتی مانناد مطلق می

پرستان تبعی عشق و بندگی خدا. ارزش شیطان نزد شیطان

بال خداوناد سرکشی، گستاخی و نافرمانی در مقا ،از ت،بّر

است.

القضااات نااوعی دوگااانگی از ابلاایس د: در آثااار عااین

مشهود است؛ نخست، همان چهرۀ منفور و ملعون و نمااد

شرّ و رأس هرم نیروهای اهریمنی و دیگری، ابلیسن عاشقن

باخته و مظهر جالل الهی و سارور مهجاوران و معلام پاک

القضاات در حاال رسد آنجا کاه عاین فرشتگان. به نظر می

گوید، ابلیس او نیز عاادی اسات و هماان عادی سخن می

شناسااند؛ امااا آنجااا کااه شاایطانی اساات کااه دیگااران ماای

کند، ابلیس را در ش،ل وهوای شطح و طامات پیدا می حال

د و بااه شاا،لی متفاااوت از او سااخن یابااماایمتفاااوتی در

گوید. می

طور مطلاق پرستی بهالقضات، شیطانه: در اندیشه عین

م است؛ زیرا الوهیت و حاکمیات مطلاق مخصاوص مذمو

خداوند است و ابلایس آفریادۀ او و در مشایت اوسات و

یابد. ابلیس تنها بر کاهالن و نااهالن تسلط می

منابع

قرآن کریم. -1

گری در آیین گنوسی ثنوی» ،(1389) ،مصطفی ،آزادیان -2

.82-57ص ،4شماره ،سال اول ،معرفت ادیان ،«و نقد آن

،تحقیقی در دین یهاود ،(1368) ،الدین جالل ،آشتیانی -3

چاپ دوم. ،نشر نگارش ،تهران


دیوها در آغااز دیاو نبودناد، »(، 1371آموزگار، ژاله، ) -4

، صاش 30مجلاه کلاک، شاماره ، «زبان، فرهن ، اسطوره

16-24.

ترجما ،تلبایس ابلایس ،(1368) ،ابوالفرج ،جوزیابن -5

مرکز نشر دانشگاهی. ،تهران ،علیرضا ذکاوتی قراگزلو

(، شاارح شااطحیات، 1382) ،بقلاای شاایرازی، روزبهااان -6

تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران، طهوری.

باه ،تصحیح محمدتقی بهاار ،(1392) ،ابوعلی ،بلعمی -7

،تهااران ،چاااپ پاانجم ،کوشااش محمااد پااروین گنابااادی

انتشارات زوار.

رایا ، باا (، نگارساتان عجایا و غ 1341پیشاوری، ) -8

مقدم محیط طباطبایی، تهران، کتابفروشی ناصرخسرو.

شایطان در ادبیاات ،(1345) ،رشاید ،جداری عیوضی -9

دانشاگاه ،رساال دکتاری ،دکتر اباراهیم پاورداود ،فارسی

تهران.

گفتگاوی »(، 1390رضا و مریم افرافر، )حجازی، علی -10

و ، بهاار 1، شاماره 2، ح،مت معاصر، ساال «عرفا و ابلیس

.19-42تابستان،

فریدون ، اصالح دینی، ترجم(1368)دورانت، ویل، -11

ای، سااهیل آذری و پرویااز مرزبااان، تهااران، سااازمان باادره

.انتشارات و آموزش اسالمی، چاپ دوم

ابوطالا ، عصر ایمان، ترجم(1366)، -------- -12

صااارمی، ابوالقاساام پاینااده و ابوالقاساام طاااهری، تهااران،

.سازمان انتشارات و آموزش اسالمی، چاپ اول

حروفیااه پاایش ،(1376) ،علیرضااا ،ذکاااوتی قراگزلااو -13

ص ،شاماره اول ،دوره چهااردهم ،معارف ،درآمد نقطویه

61-66.

،«کاباال و پایان تااریخش » (،1390) ،مرتضی ،رضوی -14

moc.oninsenio.www

ارزش میاارا ،(1387) ،عبدالحسااین ،کااوب زریاان -15

چاپ سیزدهم. ،انتشارات امیرکبیر ،تهران ،صوفیه

-دربارۀ کتااب خاساتگاه » ،(1392) ،مرضیه ،سلیمانی -16

.17̵19ص ،188شماره ،نشر دین ،«های عرفان یهودی

جریانات بازرگ در عرفاان ،(1389) ،گرشوم ،شولم -17

،انتشارات نیلوفر ،تهران ،ترجم فریدالدین رادمهر ،یهودی

چاپ دوم.

-(، تاذکره 1381عطار نیشابوری، فریدالدین محمد، ) -18

االولیاء، تصحیح دکتر محمد استعالمی، تهران، زوار، چاپ

دوازدهم.

(، اساارارنامه، 1386عطااار نیشااابوری، فریدالاادین، ) -19

کدکنی، تهران، سخن.تصحیح محمدرضا شفیعی

های (، دانستنی1391قاۀمیّه )مرکز تحقیقات قاۀمیه(، ) -20

نما(، اصفهان، مرکاز پرستی )جنبش نوظهور معنویتشیطان

ای قاۀمیه.تحقیقات رایانه

، ترجما (1380) کتاب مقدس: عهد عتیق و جدیاد، -21

همادانی، ویلیاام گلان و هناری مارتن، تهاران، خانفاضل

اول.اساطیر، چاپ

، دایارۀ المعاارف (1392)مد و هم،ااران، کفاش، حا -22

.تاریخ یهودیت و صهیونیسم، تهران، سایان، چاپ سوم

،ابلیس عاشق یا فاساق ،(1390) ،مهدی ،کمپانی زارع -23

چاپ اول. ،نشر نگاه معاصر ،تهران

، تااریخ تف،ار مسایحی، ترجما (1390)لین، تونی، -24

.نشر فروزان روز، چاپ چهارم ،روبرت آسریان، تهران

مهران ترجم ادیان، و انسان (،1392) میشل، مالرب، -25

هفتم. چاپ نی، نشر تهران، توکلی،

القضات ، نظر عین(1389)مستعلی پارسا، غالم رضا، -26

.، تهران، نشر علم، چاپ اول...همدانی درمورد ابلیس

تاریخی نگاهی »، (1389)مظاهری سی ، حمیدرضا، -27

، ص 1، شماره 8، رشد قرآن، دوره «پرستی شیطان ۀبه پدید

46̵51.

ترجماا ،تاااریخ جااامع ادیااان ،(1390) ،جااان ،ناااس -28

شارکت انتشاارات علمای و ،تهاران ،اصاور ح،مات علی

فرهنگی.

(، تصوف اساالمی و رابطاه 1392نی،لسون، رینولد، ) -29

چااپ کدکنی، تهران، ساخن، انسان و خدا، ترجمه شفیعی

پنجم.


ترجم ،های مصری اسطوره ،(1374) ،جورج ،هارت -30

چاپ اول. ،تهران، نشر مرکز ،عباس مخبر

المحجاوب، (، کش 1386بن عثمان، )هجویری، علی -31

تصحیح محمود عابدی، تهران، سروش.

تمهیادات، ،(1373) ،القضاات( عبدا )عین همدانی، -32

چااپ ،کتابخانه منوچهری، تهران، تصحیح عفی عسیران

چهارم.

نقاای هااا، علااینامااه ،(1387) ، -------------- -33

، تهاران، انتشاارات 2و 1جلاد ،منزوی و عفی عسایران

اساطیر، چاپ دوم.

ها، به اهتمام دکتر نامه ،(1387) ، ------------- -34

تهران، انتشاارات اسااطیر، چااپ ،3جلد ،نقی منزوی علی

دوم.

(، لااااوایح، تصااااحیح و 1380، ) ------------ -35

تحشی رحیم فرمنش، تهران، کتابخاناه مناوچهری، چااپ

سوم.

36- Christensen, A, )1941(, essai sur la

demonologei Iranienne, Kobenhavn: Ejnar

Munksgaard.

37- Nyberg, H.S, )1931(, Questien de

Cosmogonie et cosmologie mazdeennes II,

Journal asiatique 219, pp. 1-134.

38- Satanas, venus, )2004 (, literary

Satanists: spiritualsatanist.com

39- Achernar & Noriega, )2008(, The

Arrivals, Part 7.

comparative study of satanism and einolgozat viewpoints on...

Documents