Download - Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
1/166
T.C.
DCLE NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALITRKYE CUMHURYET TARH
BLM DALI
YKSEK LSANS TEZ
MARSHALL PLANI VE
TRKYEDE UYGULANII
1948-1957
HAZIRLAYAN
BLGEHAN BLBL
TEZ DANIMANI
YRD. DO. .DR. BEDRETTN KOLA
DYARBAKIR
2006
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
2/166
i
ZET
kinci Dnya Sava sonrasnda, Avrupa ekonomik adan tamamen kmt.
Sava srasnda retim kaynaklar silah retimine kaym, retim durma noktasna
gelmi, alk bagstermiti. Savatan glenerek kan Sovyetler ise, Avrupann bu
durumundan faydalanmak istemi, komnizmi yaymak iin zellikle Dou Avrupa
lkeleri zerinde, baskc bir tutum izlemeye balamtr. Bu lkelerde komnist rejimi
yerletiren Sovyetlerin tutumu karsnda durabilecek tek g ise Amerika idi.
ngilterenin, Yunanistana yapt ekonomik yardma devam edemeyeceini
bildirmesi zerine, Amerika Birleik Devletleri Truman Doktriniyle, Trkiye ve
Yunanistana, komnist rejime dolaysyla Sovyetlere kar durabilmesi iin askeri ve
ekonomik yardmda bulunmay kabul etmitir.
Truman Doktrininin ilanndan be ay kadar ksa bir sre sonra, Bat Avrupa
lkelerini kapsayacak ekilde daha geni apta bir yardma karar veren Amerika
Marshall Plann ilan etmitir. Onalt Avrupa lkesi ve Almanyay temsil eden igal
gleri, Sovyet Rusyann katlmad Paris Konferansnda bir araya gelmi ve
yardmn nasl ve nerelerde kullanlaca konusunda Avrupa Kalknma Programn
hazrlamlardr.
Bir takm dzeltmelerden sonra, Amerikan Kongresinde de, tm muhalefete
ramen oylanan Marshall Planyla birlikte 1948-52 dnemini kapsayan, drt yllk
ekonomik yardm sreci balamtr.
Amerikay, bu yardma iten en byk sebep, Sovyet tehdidi idi. Bununla birlikte,
Avrupann ekonomik adan km olmas ve Amerikann en byk pazarnkaybetme ihtimali ikinci byk sebep olmutur. Sovyet Rusyann Almanya konusunda
da uyumaz bir politika izlemesi sonucunda ilan edilen, Marshall Planyla, Amerika
Avrupadaki stnln, Sovyet Rusyann elinden almtr. Avrupaya yapt
yardmn karlnda, ihracat miktarnn dolaysyla retiminin dmesini engellemi,
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
3/166
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
4/166
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
5/166
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
6/166
v
Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne
Bu alma jrimiz tarafndan Sosyal Bilimler Anabilim Dal Tarih Bilim
Dalnda YKSEK LSANS olarak kabul edilmitir.
Bakan
ye .
ye .
ye .
ye .
Onay
Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.
.//
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
7/166
vi
NSZ
Bilimsel bir alma yapmaya karar verdikten sonra karlatnz ilk zorluk
aratracanz konuya karar vermek ve snrlarn belirleyebilmektir. Szkonusu olan
tarih bilimi olunca, bu kadar geni yelpaze iinden birini seip o konuya ynelmek daha
da zor bir hale geliyor. Ben de her ne kadar hangi dnem zerinde younlaacama
karar vermek te zorlansam da, tez danmanm Yrd. Do. Dr. Bedrettin Kolala birlikte
kinci Dnya Sava sonras yeniden ekillenen dnya konjonktrnn ve bunun
Trkiyeye en byk yansmalarndan biri olan Marshall Plannn incelememin faydal
olacana karar verdik.
Bu seimimizde ne kadar isabetli davrandmzn en byk gstergelerinden biri
de tezimin tamamlanma aamalarnda, Amerikan Bakan George W. Bushun 28 Mays
2006 tarihinde ABD'nin nl West Point Kara Harp Okulunun mezuniyet treninde
yapt konumasnda Trkiyeyi komnizmin elinden Amerikann kurtardn beyan
etmesi oldu. nk bu ifadeler ayn zamanda Truman Doktrini ve Marshall Plan
konularnn gncelliini ve nemini hi yitirmediini de gsteriyor.
Marshall Plan Ve Trkiyede Uygulan 1948-1957 konulu tezimi hazrlarken
byk bir haz duydum. almalarm sresince, Milli Ktphaneden, Amerikan
Konsolosluundan ve Babakanlk Ariv Dairesinden istifade ettim.En ok zevk
aldm an da, Babakanlk Ariv Dairesinde tarama yaparken, gerek belgelere, o
dneme damgasn vuran belgelere dokunduum and. Elimde tuttuum belgeler o
dnemin Cumhurbakan, Babakan gibi yerli ve yabanc st dzey brokratlar
tarafndan hazrlanp imzalanan ve bir dneme damgasn vuran yazmalard.
Aratrmalarm sresince, bana yol gsteren en byk kaynaklardan biri de Ayn
Tarihi dergisi oldu. Dnemin nemli olaylarn, meclis oturumlarn, gazetelerde kanhaberlerin ve ke yazlarnn derlemesini iermesi nedeniyle tezimle ilgili
almalarmda ufkumu at. Ayrca Marshall Plann deiik alardan inceleyen daha
nce hazrlanm olan tezler de konuyu anlamam ve kafamda ekillendirmemi
kolaylatrd.
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
8/166
vii
Kaynak taramasn takiben ikinci nemli aama, konunun ieriini ve snrlarn
belirlemek oldu. Marshall Plan sadece uyguland dnem ierisinde deil, sonrasnda
da yllarca etkisini srdrm olan ok byk bir yardm hamlesi ve bir ok adan
incelenebilir. Biz Marshall Plann, uyguland sre iinde, esas olarak Trkiyede
uygulan ve etkileri asndan incelemeyi uygun bulduk. Konunun daha iyi anlalmas
sebebiyle, Amerika, Sovyet Rusya ve Avrupa asndan geliimine de daha dar bir
kapsamda deindim.
ncelikli olarak Marshall Plan hakknda genel bir bilgi verdikten sonra, kinci
Dnya Sava sonras oluan g dengelerine daha dorusu dengesizliine ve sava
sonras byk bir ykma urayan Avrupann durumuna deindim. lk blmde
Marshall Plann dnya siyaseti asndan inceledikten sonra, ikinci blmde Truman
Doktrini ile siyaset hayatmza etkili bir ekilde giren askeri ve ekonomik dyardmlar, Trkiye asndan inceledim. nc blmde 1948-57 dneminde yaplan
d yardmlar -her ne kadar deiik kaynaklarda baz elikili rakamlarla karlam
olsam da- geree en yakn ekliyle ve genellikle basndan takip etmek kaydyla seneler
itibaryla inceledim.
Aratrmann sonucunda genel kanm u ekilde olutu. Marshall Yardmlarndan
en ok faydalanan, en byk pay alan lkeler ngiltere ve Fransa gibi Avrupa lkeleri
oldu. Bu lkelerde ciddi atlmlar da gerekleti. Fakat Trkiye asndan sonu ne
yazk ki istenilen dzeyde olmad. Bunda, Amerika ve Avrupa lkelerinin Trkiyeye
bak asnn ve yardm miktarnn hep beklentilerin altnda olmasnn etkisi de var
muhakkak fakat plandan ve stratejiden yoksun bir ekonomik yaplanmann ve
ekonomiyi dzeltmek adna d borlar ve krediler zerine bina edilen gn kurtarma
abalarnn da etkisi yadsnamaz.
Tezimin balangtan sonuca kadar geliimi bu ekilde oldu. Sonu olarak sanki
hi bitmeyecekmi gibi devam eden hazrlk srecinin ardndan tezimi baslm bir
ekilde elime aldmda bireyler rettiimi ve tm abalarma ve yorgunluumadediini hissettim.
Tezimi hazrlama aamam tabii ki yorucu ve zor oldu. Fakat bu zoru bana kolay
hale getiren insanlarn emeklerini unutmam ve burada isimlerinden bahsetmemem
mmkn deil.
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
9/166
viii
Tezimi hazrlamaya baladm andan itibaren btn aratrmalarmda,
almalarmda yanmda olan ve beni tezimi bitirmem konusunda tevik eden eim Nail
Blble, hayatma girdii andan itibaren, btn gzellikleri de kendiyle birlikte getiren
ve ondan aldm tm zamanlarda bana anlay gsteren kzm Bahar Elife ve tm
yaantm boyunca bana kendimi ansl hisssettiren anneme ve babama teekkr ederim.
Tez konumu belirlememde ve kaynaklara ulamamdaki yardmlarndan ve bu
uzun sre boyunca bana programm belirlemede tand serbestlik ve gsterdii
byk sabr ve anlayndan dolay Tez Danmanm Yrd. Do. Dr. Bedrettin Kolaa
teekkr ederim.
Bilgehan BLBL
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
10/166
ix
NDEKLER
TRKE ZET i
NGLZCE ZET ivTUTANAK v
NSZ vi
NDEKLER ix
GR 11. BLM MARSHALL PLANINI HAZIRLAYAN SEBEPLER
MARSHALL PLANININ AVRUPADA KABUL EDL VE ETKLER
1.1 kinci Dnya Sava Sonras Avrupa ve G Dengeleri 7
1.2 Truman Doktrini 13
1.2.1 Truman Doktrininin lan Edili Sebepleri 13
1.2.2 Truman Doktrininin lan Edilmesi 16
1.3 Marshall Plannn lan Edili Sebepleri 24
1.4 Marshall Plannn Kabul ve Uygulan 25
1.4.1 Paris Konferans 28
1.4.2. Marshall Plannn Kongrede Onaylanmas 32
1.4.3 Marshall Plan Tekilatlanmas 34
1.4.4 Marshall Plan Kapsamnda Yaplan Yardmlar 37
1.5 Marshall Plannn Avrupaya Etkileri 38
2. BLM MARSHALL PLANININ TRKYEDE KABUL EDL 41
2.1 Trkiyeyi Marshall Plann Kabul Etmeye ten Sebepler 412.1.1. Ekonomik ve Siyasi Sebepler 41
2.1.2 Dnem Sresince D Konjnktr Ve zlenen D Politika 48
2.2 Truman Doktrininin Trkiyede Kabul Edilmesi 53
2.2.1 Askeri Yardm Anlamasnn mzalanmas 582.2.2 Askeri Yardm Anlamasnn Uygulanmas 64
2.3 Trkiyede Marshall Plan Sreci 66
2.3.1 Paris Konferans ve Trkiyenin Marshall Plan Dnda Kal 67
2.3.2 Trkiyenin Marshall Planna Dahil Edilmesi 76
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
11/166
x
3. BLM 1948-1957 DNEM SRESNCE MARSHALL
PLANININ TRKYEDE TATBK EDLNN BASIN
ARACILIIYLA NCELENMES 783.1 1948-1949 Dneminin ncelenmesi 78
3.2 1949-1950 Dneminin ncelenmesi 83
3.3 1950 -1951 Dneminin ncelenmesi 92
3.4 1951-1952 Dneminin ncelenmesi 102
3.51952-1953 Dneminin ncelenmesi 106
3.6 6 1953-1954 Dneminin ncelenmesi 108
3.7 1954-1955 Dneminin ncelenmesi 111
3.8 1955-1956 Dneminin ncelenmesi 115
3.9 1956-1957 Dneminin ncelenmesi 120
4. SONU 130
KAYNAKLAR 137
EKLER .142
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
12/166
GR
kinci Dnya Savandan sonra dnya, savatan nceki halinden ok farkl bir
konuma gelmiti. Sahne deimi, oyuncular deimi, baroller deimi ve senaryo
deimiti. Avrupa yklm ve harap bir haldeydi. Almanya, Avusturya yenilmi,
Avrupadan Uzakdouya kadar sz sahibi olan ngiltere ve Fransa g kaybetmi,
Sovyet Rusya ve Amerika yeni iki g olarak ortaya kmt. Silahl smrge savalar,
yerini silahsz strateji savana brakmt.
Sovyetler, Avrupann gszlnden faydalanarak, yaylmac bir politika
izlemeye balamt. Balkan lkelerine, kendi lkesinde yetitirdii komnistynetimleri yerletiriyor, muhalefeti zayflatyor ve askeri mdahaleden kanmyordu.
ngiltere ise Sovyetlere engel olamyordu. areyi Sovyetlerin karsnda tek g
olarak durabileceine inand Amerika Birleik Devletlerini Avrupaya yardm etmeye
ikna etmekte bulundu.
Savatan sonra, kendi ktasna ekilmeyi dnen Amerika ise, bu ary
kendisine bir grev addedmi ve lkesindeki tm muhalefete ramen, Avrupada oluan
boluu komnizm ve yaylmac politikasyla doldurmaya alan Sovyetlerin
karsna, dnya lideri sfatyla km ve Sovyetlerin askeri ve siyasi mdahalelerine,ekonomisiyle cevap vermitir.
Bu artlarda ilan edilen Truman Doktrinini, Amerikann ekonomik ve ynetim
adan gsz bir Avrupann, kendi ekonomisini ve refah dzeyini de zayflataca
dncesiyle, savatan sonra zaten yapmakta olduu dzensiz yardmlar bir plan
dorultusunda yapmaya karar vermesiyle Marshall Plan izlemi ve 1948-52 yllar
arasnda Avrupa lkelerine yaklak 13 milyar dolarlk bir yardm yaplmtr.
Marshall Plan, 5 Haziran 1947 tarihinde Amerika Birleik Devletleri Dileri
Bakan George C. Marshalln Harvard niversitesinde yapt konumayla tm
dnyaya aklad, Avrupann enkaz haline gelmi ekonomisini yeniden canlandrmak
amacyla uygulanan, Amerikan tarihinde yaplm en byk ekonomik yardmdr.
Amerika Birleik Devletlerine 1948-1952 yllar arasnda, drt yl sresince
11,820,700,000 dolar ve buna ek olarak alnmayan borlarla 1,505,100,000 dolara,
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
13/166
2
toplamda 13,325,800 dolara malolan bu plan1 akland andan itibaren gerek sebepleri,
gerek uygulanmas, gerekse sonular asndan dnya tarihine ekonomik, siyasi, sosyal
ve askeri alardan damgasn vurmutur.
George C. Marshall, konumasna, vatandalarna kendi topraklarndan uzakta
cereyan etmekte olan olaylarn ne kadar cidddi boyutlarda olduunu anlatarak balam
ve dnyann aslnda sava sonras durumunun hi de iac olmadn belirtirken,
zellikle Almanya ve Avusturyada bir trl salanamayan siyasi, sosyal ve ekonomik
dzenin yaratt olumsuz koullara ve harap olmu Avrupann aresizliine
deinmitir. O zamanlar daha program yaplmam olan bir yardm plannn ilk
habercisi olan bu konuma, bir nevi Amerikan hkmetinin halkn Avrupadaki
gelimelerden haberdar ederek onlar uygulanacak devlet politikasna sndrma
abasyd. Marshall konumasna u ekilde devam etmitir.Avrupann eski haline dnmesi iin ihtiyalar hesaplanrken, ehirlerde,
fabrikalarda, madenlerde ve tren yollarnda meydana gelen hasarlar tahmin edilmiti,
fakat aka grlmektedir ki, Avrupann bozulan ekonomik dokusunun yarattt hasar
bundan daha ciddi bir mahiyettedir. Getiimiz on ylda artlar anormaldi. Sava ncesi
ve savan devam iin yaplan hararetli almalar, ulusal ekonomileri ypratt.
Makineler ya bozuldu ya da tamamen devre d kald. Nazi hegemonyas altnda btn
teebbsler Alman sava makinesi retilmesi in harcand. Uzun sreli ticari ilikiler,
ahsi teebbsler, sigorta irketleri, tama irketleri ve bankalar nakit yoksunluundandolay yokoldu. Birok lkede insanlarn kendi parasna gveni kalmad. Avrupann
yeniden yaplanmas, savan zerinden iki yl gemi olmasna ramen, Almanya ve
Avusturyada dzenin salanamamas nedeniyle gecikmektedir. Fakat bu sorun kesin
olarak zme ulasa dahi Avrupann ekonomik yaplanmas beklenenden ok daha
fazla gayret ve zaman gerektirecektir.
Gerekten de, Avrupada her adan bir ykm yaanmaktayd. Dviz ve altn
rezervlerinin de sava sresince erimi olmas, retemeyen Avrupann bu eksikliini
d almlarla kapatmasn da engelliyordu. Ne makinelerini tamir edebiliyor, ne demakine alabiliyordu. stelik ok souk geen 1947 k da zaten ihtiyalar zor
karlayan tarm retimine byk darbe vurmutu. Bu koullar altnda Avrupa
1www.ambrosevideo.com/resources/docs/53.PDF
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
14/166
3
Amerikann desteini aryordu.2 Kurtulu midini Marshall Planna balamt.
Durumu en iyi ifade eden kelimeler Marshall Plannn uygulanmasnda nemli katklar
olan dnemin ngiliz Dileri Bakan Ernest Bevinin azndan u ekilde
dklyordu.; Marshall Plan batmakta olan insanlk iin bir can simidi, inancn
tesinde bir cmertlik anlay ve daha nce hi grlmemi bir umut dr.3
Avrupann bozulan ekonomik dzeninin yeniden canlandrlmas ve zor durumdaki
insanlara yardm edilmesi, dolaysyla Amerikann en byk pazarlarndan birine tekrar
alm gcnn kazandrlmas amacyla balatlan, Marshall Plan her ne kadar ekonomik
bir yardm olarak grlse de, sebepleri dahil uyguland mddete hep siyasi bir
hviyet tamtr. IInci Dnya Harbi sonras onalt Avrupa lkesine yaplan bu yardm,
o gnn Avrupasn tekrar hayata dndrrken, ayn zamanda yeniden olumakta olan
dnya siyasi haritasnn da snrlarnn belirlenmesinde nemli rol oynamtr.kinci Dnya Harbi sonras balayan souk sava dneminde ortaya kan iki
byk gcn, Avrupa haritas zerindeki santran mcadelesi ve devam eden taktik
savann belki de en akll hamlesi Marshall Plan olmutur. Bu ekilde Sovyetler
Birliinin yaylmac politikas ve komnizm Bulgaristan, Romanya, ekoslovakya gibi
Balkan lkelerinin bir ksmyla snrl kalm ve Amerikann yardmlaryla Fransa,
ngiltere gibi gl lkeler Sovyet tehdidi karsna tekrar bir g olarak kmay
baarabilmitir. Sovyetler Birliinin kar hamle olarak planlad Molotov Plan ise
Marshall Plannn yaratt etkinin ok gerisinde kalmtr. Plann ellinci yl kutlamalarerevesinde konuma yapan dnemin Amerikan Bakan Bill Clintonun Marshall
Plann; daha sonra ekonomik bir mucizeye dnecek olan bir mknats, bir balang,
gven ina eden bir sre olarak tanmlamas ve o zaman 13 milyar dolara malolan bu
yardmn bugnk deerinin 88 milyar dolar olduunu belirtmesi de bu hamlenin ne
kadar uzun bir dneme etki eden, ne kadar baarl bir adm olduunu anlatmaktadr.4
Marshall Plan Amerika asndan olduka baarl sonular dourmutur. Avrupa
lkeleri zerinde sz hakk elde etmi, dnya ekonomik dengelerini elinde tutmay
baarm, sava sonras karlaabilecei ekonomik durgunluk tehdidini Avrupa
2 Kingleberger Charlsp, Marshall Plan Days, p.9-10
3 The Marshall Plan, Editor: Kathleen E. Hug, p.17
4 The Marshall Plan, Editor: Kathleen E. Hug, p.1
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
15/166
4
pazaryla nlemi ve Sovyet tehdidini bertaraf etmitir. Avrupa lkeleri, sava sonras
kar karya kaldklar kaostan kurtulma srecinde bu yardmlardan byk oranda
istifade etmi, ticaret hayatn tekrar canlandrm, retimini yeniden st dzeye
karmtr.
Marshall Plan, Trkiye asndan ise olduka farkl sonular dourmutur. kinci
Dnya Savandan, savaa katlmamasna ramen byk bir handikapla kan Trkiye,
1930lu yllarn bandan itibaren, Birinci Be Yllk Kalknma Plan ile yakalam
olduu byme ivmesini kaybetmitir. kinci Be Yllk Kalknma Plan
hazrlanmasna ramen yrrle konulamam, zellikle Sovyetlerin tehditkar tutumu
karsnda savunma harcamalar artm ve askere alnan gen nfusun artmasyla retim
gc byk oranda azalmtr.
Ekonomimizi etkileyen btn bu olumsuzluklara sava sonucu dnya arenasndayalnz kalma psikolojisi de eklenince, kurtulu aresi ne yazk ki baka lkelerde ve d
yardmlarda aranmaya balanmtr. O dnem ierisinde art arda ilan edilen Truman
Doktrini ve Marshall Plan, Trkiyenin zaten dnya lideri olarak setii Amerikaya
olan hayranln daha da artrm ve neredeyse bu yardmlar alabilmek karlnda
ekonomik adan kaderimizi kaytsz artsz Amerikaya teslim etmiizdir.
Sava sonras d politikasn, Bat Bloku merkezli olarak yrtmeye karar veren
Trk hkmeti, Dou ve Arap lkelerine tamamen srtn evirmi ve Amerika Birleik
Devletlerine yaknlaarak Sovyet tehdidinden kurtulma abalarna girimitir. TrumanDoktrininin ilanyla sanki Amerika Trkiyenin hamisiymi gibi bir hava oluturulmu
ve durdurulamaz bir Amerikan hayranl balamtr.
Truman Doktrininin ilanyla alnan askeri yardmlarn astar yznden pahalya
gelmi, alnan malzemelerin idamesi iin harcanan paralar maliyetinin neredeyse iki
katna kmtr. stelik alnan yardmlarn ancak Amerikann izin verdii artlarda
kullanlacan kabul etmi olmamzn, bir nevi iilerimize mdahale olacan ne
yazk ki grmezden gelmiizdir.
Truman Doktrininin ilanndan be ay gibi ksa bir sre sonra ilan edilen MarshallPlan ise Amerikann ve Avrupa lkelerinin bizi nerede grmek istediinin ak bir
gstergesi olmutur. nceleri Trkiyenin kinci Dnya savana girmemi olmas,
savan balang safhalarnda Almanyaya krom satlm olmas ve yksek miktarda
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
16/166
5
dviz ve altn rezervlerinin bulunmas nedeniyle yardm planna dahil edilmek
istenmemi ve Paris Konferansnda plann dnda tutulmutur.
Trk kamuoyunda neredeyse infiale yol aan bu gelimeler sonucunda Amerikaya
heyet gnderilmi ve ikili grmeler sonucunda verilen tavizler karlnda Marshall
Planna dahil edilmiizdir.
Trkiyeyi Avrupann gda reticisi olarak gren Amerika, ar sanayi
retimindeki geliimimiz iin istediimiz yardm plann kabul etmezken, hafif sanayiye
ynelmemizi desteklemitir. Hafif sanayi tesislerinde ve retiminde gelime grlm
fakat bu istenilen dzeyde olmamtr. Trkiyede Marshall Yardm, en ok tarm,
madencilik ve yol inas alanlarnda kullanlmtr. Traktr, tarm makineleri, yol inaat
makineleri alnm btn bu malzemelerin yedek paralarna yllarca byk miktarda
paralar denmitir Tarm retiminde modernizasyon desteklenmi fakat bu konuda dainanlmaz harcamalar yaplmtr. Bir kye bir traktr yeterli gelecekken, her ifti
arazisinin byklnden bamsz olarak traktr alma sevdasna kaplmtr.
Bu dnem ierisinde yol yapmna arlk verilmi, Trkiyenin hemen her
blgesinde yol yapm almalar balatlmtr. Fakat ulam alannda da hata yaplm,
demiryollar ihmal edilmi, ok daha ekonomik olmasna ramen nakliyat iin
demiryollar kullanlabilecekken, Amerikadan ithal edilen arabalar Trkiyenin drt bir
yannda dolamaya balamtr.
Bu sre ierisinde ekonomiyi kt gidiattan kurtarabilmek iin alnan kredilerher geen yl artmtr. Alnan krediler, ekonomide dzelme salamam, aksine artan
d borlanma ciddi bir ekonomik tehdit haline gelmitir. Bu dnemde ithalatn
artmasnn nne geilememi, cari an artmas engellenememitir. thalatn
azaltlarak yerli retimin desteklenmesi iin yaplan develasyonlar, yanl politikalar
sonucunda sadece belli bir kesime yarar salamaktan teye gidememitir.
ok byk mitlerle peinden adeta koulan Marshall Yardmlar, istenilen
sonucu dourmaktan ok uzak kalmtr. Tam aksine ekonomik istikrar bir trl
salanamam ve yukarda bahsedilen olumsuz tablo ile kar karya kalnmtr. Tmbu gelimeleri, direkt olarak Amerika, Avrupa, Sovyetler geni iinde balayp, tm
dnyaya sirayet eden Marshall Planna balamak tabi ki yanl olacaktr. Bunda
uygulanan yanl ekonomik politikalarn, dilikilerimizde etkisiz kalmamzn, uzun
vadeli planlar yaplamamasnn etkileri grmemezlikten gelinemez. Ancak biz
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
17/166
6
konumuz itibaryla bu sre ierisindeki gelimelere Marshall Plan asndan bakmaya
alacaz.
Marshall Plan, Amerika ve Avrupa lkeleri ve Trkiye asdan farkl boyutlarda
cereyan ettii iin, biz de Marshall Palnnn geliimini Avrupa ve Trkiye asndan
farkl blmlerde incelemenin daha uygun olacan dndk.
Biirinvi blmde, Marshall Plann Avrupa ve dnya dengeleri zerinde
oluturduu tesir asndan inceledik. Tarihi sre ierisinde yaklaabilmek amacyla da
IInci Dnya Harbi sonucu oluan g dengelerini ve Avrupann sava sonucu
durumunu, Amerikann Avrupada boy gsteren Sovyet tehdidine kar Inci Dnya
Harbi sonrasnda uygulad kabuuna ekilme politikasn uygulamayacann ilk
belirtisi olan Truman Doktrinini, Avrupa lkelerinin ve tabi ki Sovyetler Birliinin
Marshall Planna kar tepkilerini ve Marshall Plannnn uygulanma srecinedeindik.5
kinci blmde, Marshall Plannn Trkiyede kabul ediliinin yksne
deineceiz. Trkiyeyi bu yardmlar neredeyse gz kapal kabul etmeye iten sebepler
nelerdi, Truman Doktrinini ve Marshall Plann hangi artlar altnda hangi koullarla
kabul ettik, neden bu yardmlar bizi alternatif zm yollar bulmamz engelleyecek
kadar ok megul etti, neden balangta plann dnda brakldk ve ne artlarda plana
dahil edildik bunlar inceleyeceiz.
nc blmde ise 1948-1958 dnemi ierisinde yaplan yardmlar, basndakan haberler, ajanslar tarafndan geilen bilgiler, meclis oturumlarnda yaplan
konumalar ve belgeler araclyla takip edip yllar itibaryla aktaracaz.
5 Veli Ylmaz, Siyasi Tarih, Harp Akademileri Yaynlar, stanbul, 1998, s.245
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
18/166
7
1. BLM
MARSHALL PLANINI HAZIRLAYAN SEBEPLER MARSHALLPLANININ AVRUPADA KABUL EDL VE ETKLER
1.1 kinci Dnya Sava Sonras Avrupa ve G Dengeleri
kinci Dnya Sava sonras, hemen hemen tm dnya lkeleri sava sonras
ykm ve skntlar byk lde hissetmitir. Bu alt yl sren zdrapl dnemden
sonra da, istenilen bar ortam ne yazk ki olumamtr. Dnya souk sava ad verilen
dnem ierisinde hep bir nc dnya sava m balyor endiesi iinde geirecei
yeni bir gizli sava dnemi ierisine girmitir. Bu sre ierisindeki g savalar da
etkisi bugne kadar srecek yeni bir yaplanmay oluturmutur. 1945 sonras dnya,
sava balamadan nceki halinden ok farkl ynde gelime gstermitir.
Zafer gn, Nazi Almanyasna kar yaplan sava sona erdirmi olmasna
ramen bar salanm saylmazd. Barn salanabilmesi iin IInci Dnya Harbinin
harap ettii ekonomik ve politik sistemlerin tekrar ina edilmesi gerekiyordu. Avrupa
savan etkilerini her ne kadar onarmaya alyorsa da ellerindeki demode ve yetersiz
malzemeler buna izin vermedii gibi tesislerin etkili bir ekilde kullanlmasn
salayacak maddeleri ithal etmeye yetecek dolar ve altn rezervleri yoktu.6
Avrupann ekonomik gelimesinin neden yavaladn ayrntl olarak inceleyen
Amerika Birleik Devletleri, Marshall Planyla ilgili olarak hazrlad belgede bunun
nedenlerini yle sralamaktadr.7
a. IInci Dnya Harbi sonucunda bagsteren fiziksel yorgunluk ve ypranma,
b. Dmanlklarn sebep olduu hayal krklklar, gvensizlik ve kaytszlk,
c. Tesis ve malzemelerin harap olmas ve anmas,
. Finansal kaynaklarn zellikle de dviz ve d kaynaklarn azalmas
6 Michael J. Hogan, Blueprint For Recovery, The Marshall Plan, s.4-15
7 Certain Aspects of the European Recovery Problem, ERP [folder 2]; Subject File, 1916 1960; ClarkClifford Papers
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
19/166
8
d. Sava ncesi dnemin ekonomik ilikilerinin bozulmas ve endstriyel tesislerin
durmas ve bunlarn neden olduu sosyal ve ekonomik ykm,
e. Alman ekonomisinin barl amalarla retime gemesinin srekli gecikmesi
Bu ve bunun gibi nedenlerle Avrupann sava nceki dnemin refah gnlerine
kendi abasyla dnmesi, hatta u an ki durumunu korumas dahi ne yazk ki mmkn
grnmyordu.
Avrupann yaad ekonomik krizi, George C. Marshall mehur konumasnda
en basit ekliyle ky ve ehirin arasnda allagelmi tarm rnleri-sanayi mallar dei
tokuunun yaplamamas eklinde anlatmtr. ifti, rettiini ehirdeki reticiyle
dier ihtiyalar karlnda deiir. Bu iblm modern hayatn gereidir. Bugn bu
gerekleememektedir. ehir endstrisi iftiyle deitirecei mallar retememektedir.
Hammadde ve yakt sknts vardr. ...ifti rettiini deiecek mal bulamad iinona hi bir kar getirmeyen msr ektii tarlalarn meraya evirmitir. Kyafet ve
yaamn dier gereklerinden taviz vererek daha ok hububat stoklamakta ve ailesinin
karnn doyurmaktadr. Bu arada ehirde yaayan insanlar da yiyecek ve yakt sknts
ekmektedir. Bu nedenle hkmetler bu ihtiyalar dardan karlamak iin dviz
kullanmak durumunda kalmaktadrlar. Bu da yeniden yaplanma iin ayrlan fonlar
azaltmaktadr. Dnya iin hi de iyi olmayan bir durum gelimektedir. rnlerin
deiimine dayal olan modern iblm sistemi sona ermek zeredir.
1947 ylndaki tarm retimi sava ncesi retimin %83, snai retimi %88i,ihracat ise %59u seviyesindeydi.8 Ktlk ve enflasyon igcnn etkinliini azaltrken,
kmr, elik ve dier hammaddelerin yetersiz oluu retimin artmasn engelliyordu.
Btn bunlarn zerine 1946-47 k o zamana kadar hi grlmemi bir iddette
geince zaten az olan ekonomik kazan ta eriyip gitti.9
Ekonomik kriz yaanmakta olan diplomatik ve politik problemleri daha da kt
duruma getirmi, Fransa ve talyada hkmetin otoritesi zayflamt. Almanya
ekonomik adan en zor durumda olan Avrupa lkesiydi. ngiltere ise kaynaklarnn k
8 Alan S. Milward, The Reconstruction of Western Europe, 1984
9wikipedia.org/wiki/Marshall_Plan
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
20/166
9
kriziyle birlikte erimesini takiben, artk Yunanistana yardm edemeyeceini deklere
ediyordu.10
kinci Dnya Savandan sonra Avrupann bu derece etkisiz kalmas sonucu
ortaya kan ve bugne kadar devam eden milletleraras politikann yaps ok
deimitir. Savatan sonra dnya politikasna iki yeni kuvvet, Amerika ve Sovyet
Rusya hakim olmu ve bu iki lke daha nce ekingen kaldklar dnya platformunda
Fransa, ngiltere, Japonya, Almanya ve talyann yerini almlardr.11
Savan sona ermesinden sonra kendi ideolojisi olan komnizmi dnyada hakim
klmak isteyen Sovyet Rusya ile, komnist dzenin karsnda olan lkeler arasndaki
mcadelenin konusu, farkl dnya grlerinin atmas ve hrriyet dzeni ile totaliter
komnist dzenin mcadelesi haline gelmitir. Milletleraras ilikilerde byle bir durum
ilk defa ortaya kmtr.Sovyetler savan ardndan kendileri asndan tarihi bir frsat yakaladklarnn
farkndaydlar. Karsnda denge unsuru olarak bulunan ngiltere, Fransa gibi lkeler
gcn kaybetmi, Almanya neredeyse yokolma noktasna gelmiti. Hem askeri hem de
ekonomik adan karsnda durabilecek bir g olmad gibi, Balkan lkeleri, Trkiye,
Yunanistan gibi lkeler de Sovyetlerin basksna fazla dayanamazd. Bunun bilincinde
olan Stalin bu frsat deerlendirmek iin yaylmac politikasn daha sava bitmeden
uygulamaya balam ve Churchilli endieye sevketmiti.
Sovyet Rusya emperyalist politikasn ana istikamette uygulamaya almtr.ran zerinden Orta Dou petrolleri ve Basra Krfezi ile Hind Okyanusu, Trkiye
zerinden Boazlar, Ege Denizi ve Dou akdeniz ve Yunanistan zerinden Dou
Akdeniz. Bu istikametin ortak zellii hepsinin de ngilterenin karlar iin hayati
nem tayor olmasyd.12
Aslnda iki lke arasndaki sorunlar kinci Dnya Harbinin mihver devletler
lehine sonulanacann anlald andan itibaren kendini gstermeye balad.28
Kasm-1 Aralk 1943 tarihleri arasnda, Roosevelt, Stalin ve Churchillin katlmlaryla
Euraka ifre adyla dzenlenen Tahran Konferans, mttefikler arasnda arasnda
10 Michael J. Hogan, a.g.m, s.4-15
11 Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995, C:1-2, s.421
12 Fahir Armaolu, a.g.e.s.442
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
21/166
10
balayan gr ayrlklarnn su yzne kt ilk bulumayd. Sovyet Rusyada gelecek
asndan endie yaratan Almanyann durumu bu konferansta grlm, Churchill
Almanyann 5 ayr bamsz devlete blnmesini isterken, Almanya tehdidinin ortadan
tamamen kalkmasn isteyen Stalin, ellibin Alman subaynn kuruna dizilmesini
isteyecek kadar ileri gitmitir.13
Almanyann savan sonlarna doru g kaybetmeye balamas ile Dou
Avrupada Almanyaya kar nemli bir stnlk salayan Sovyetler, yaylmac
politikalarn da harekete geirdiler. Bu srada talyann da kmesi zerine
Balkanlardaki milliyeti hareket hzland. Bu da Balkanlarda komnizmin yaylmasn
kolaylatrd. Bu gerei ok nceden farkeden Churchill srarla Balkanlarda ikinci bir
cephe almasn istiyordu. Bu ekilde Balkanlara Sovyet askerlerinden nce mttefik
askerlerin girmesini salayacakt. Bu fikri Amerika kabul etmeyince Churchill,Balkanlarn Sovyetler ve ngiltere arasnda nfuz alanlarna blnmesini iin Sovyetlere
teklif gtrd. Sovyetler buna lml yaklamasna ramen Amerika buna iddetle kar
kt ve bu srada da Sovyet ordular Romanyaya girmeye balad.14
Balkanlarda oluacak komnist blokun ilk adm olan bu lkeyi, Bulgaristan,
Macaristan, Yugoslavya ve Arnavutluk takip etti. Dou Avrupada ilerleyen ve ilk
etapta kurtarc rol stlenen Kzl Orduyla birlikte, Stalin bu lkelere daha nceki
dnemlerde yasakl olan ve kendi lkesinde eitimlerini artrd komnist liderleri de
gndererek tekilatlanmaya balad.1945 ubatnda, Krmda Yaltada, Stalin, Churchill ve Roosevelt arasnda
yaplan toplant sonucunda Kurtarlm Avrupa Hakknda Deme yaynland. Bu
deme, serbest ve demokratik seimler iin gerekli tedbirler alnncaya kadar, Sovyet
igalindeki lkelerde geici hkmetlerin kurulmasn ve btn partilerin eit ekilde
temsil edilmesini ngryordu. Zaten hi bir parti, hkmeti tek bana ynetecek
ounlua sahip deildi. Seimlerin sonrasnda da, koalisyon hkmetleri grev bana
geldi. Fakat komnistler bu kabinelerde ileri, Adalet ve Enformasyon Bakanl
grevlerini aldlar. ileri Bakanl ile gvenlik gleri, Adalet Bakanl ile
13 Fahir Armaolu, a.g.e, s.393-394
14 Fahir Armaolu, a.g.e, s.396
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
22/166
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
23/166
12
karyayd. Kamuoyu, bir taraftan Avrupann iler acs hali ve zor durumdaki
insanlarn yaadklar anlatlarak, dier taraftan da kendi halknn iine komnizm ve
dolaysyla da Sovyet Rusya korkusu yerletirilerek ikna edilmi ve bunun Amerikann
da faydasna olacana inandrlmtr. 16
kinci olarak askeri bir takm nlemler alarak dousunu zaten kaptrd
Avrupann batsn kaptrmamak iin ncelikle Truman Doktriniyle Trkiye ve
Yunanistana askeri yardmda bulundu ve Dou Blokunu kendi nderliinde kurulan
askeri ittifaklarla evirdi. Ve daha sonra yine bu askeri ittifaklarla sosyalizmi Sovyet
snrlarna pskrtme politikas gtt. Bu ittifaklarn en nemlisi 1949da kurulan
NATO oldu.
nc olarak ta bir takm ekonomik nlemlere bavurdu ki bunlarn en nemlisi
Marshall Planyd. Marshall Plan 3 amaca ynelik olmutur.
17
Birincisi Avrupaytekrar dnya ticaretine kazandrmak, ikincisi yardm alan lkelerin ekonomilerini
denetlemek ve nc olarak ta ABD ekonomisini canlandrmak ve mallarna pazar
salamak. Bunun iin Amerikan halknn dedii vergilerin kullanld dnlrse,
politikaclarn, halk psikolojik adan ne kadar iyi hazrladklar anlalacaktr.
Kendi halkn dnya siyasetine hazrlamakta zorlanan Amerikann, Avrupada
yrtmek istedii politikay kabul ettirmesi hi te zor olmad. Zaten Avrupa lkeleri
bata ngiltere olmak zere bunu bir mecburiyet olarak gryorlard. Dou Blokunda bu
denli hzla yaylan Sovyetler, Alman tehdidini yeni bertaraf etmi olan Avrupann gmerkezlerini endieye sevketmiti. Amerika da, bu durumdan istifade ederek Dou
Avrupann ardndan Sovyetlere kar kaybetmek istemedii Bat Avrupada ekonomik,
sosyal ve siyasi bir devrim gerekletirdi. Sonunda da stlendii dnya liderlii
grevini baaryla yerine getirerek dnya siyasetine egemen olmay baard.
16 Sleyman Barda., Amerikan ktisadi Yardm ve Trkiye, ktisat ve Maliye Mecmuas, C.II, 15Austos 1955, s.5, s.177-195
17 Baskn Oran, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt1:1919-1980, s.484
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
24/166
13
1.2 Truman Doktrini
1.2.1 Truman Doktrininin lan Edili Sebepleri
Churchill IInci Dnya Harbinin sonlarna doru Sovyetlerin Balkanlardaki
stnl ele geirmesini ancak izlemi, Balkanlarda ikinci cephenin almamasyla da
direncini kaybetmi ve stratejisini deitirerek Sovyetlerle uzlama yoluna gitmeye
almtr. Bu dorultuda Churchillin abalaryla, Stalinle aralarnda ikili olarak
Moskova Konferans gereklemitir. Fakat sava sonras ortaya kan durum, galip
tarafta olmasna ramen, Churchillin isteklerinden tamamen farkl bir yndegelimitir.
zellikle Balkanlarda nceki paragraflarda anlattmz ekilde gelien durum
karsnda ancak Yunanistanda tutunmay baarabilen ngiltere, ekonomik adan dier
Avrupa lkelerinden pek te farkl bir durumda deildi.
Balkanlardaki baarl yaylma politikasn, Yunanistan ve Trkiye zerinde de
uygulamak ve tarihi hayalini gerekletirmek isteyen Sovyetler, bunun iin
Yunanistandaki i savatan ve Trkiyenin savata taraf olmamas nedeniyle dnya
arenasnda yalnz kalm olmasndan faydalanmak istiyordu.kinci Dnya harbinden yorgun kan ngiltere, Sovyetlerin bu ilerleme hareketine
engel olacak gc kendinde grmyor ve bu kar sahalarndan ekilerek Amerikay
burada mcadele etmeye tevik etmek istiyordu.
Sava sresince ayn saflarda savaan iki byk gten biri, dierinin kendisine
brakt alanda at koturuyor, dieri ise bu konuda en gvendii kalesini kaybediyordu.
Amerika vakit kaybetmeksizin Avrupaya mdahale etmeliydi. Aksi takdirde Sovyetler
Birlii ve komnizm kar konulamaz bir hal alacakt.
ABD statkonun korunmasn ve sava ncesi dnya dzeninin korunmasnistiyordu. Bunun iin de temel olarak dier Avrupa devletleri gibi Versailles dzenini
savunmutur. Sovyetler ise bu antlamann kendisine kar yaplm olduunu
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
25/166
14
dnyordu.18 Ayrca statkonun korunmas yaylmac politikasn uygulayamayaca
anlamna geliyordu ki, u an bunun iin karsnda ciddi bir engel grmyordu.
ngiltere sava sresince Yunanistana maddi ve askeri yardmda bulunmutu.
Fakat sava sonras iinde bulunduu durum nedeniyle bunu devam ettirmesi mmkn
grnmyordu. Bu durumda tek bir aresi kalyordu. Sovyetlerin karsna kabilecek
tek g olan Amerikadan yardm istemek. ngiltere, 24 ubat 1947de, ABD Dileri
Bakan mstear Dean Achesona, ngilterenin artk Yunanistandan kmaya kararl
olduunu bildirerek Trkiye ve Yunanistanla ilgili iki memorandum verdi. Bu
memorandumlarda, Trkiyenin Bat savunmas iin nemini belirtirken, Trkiyeye
hem ekonomik, hem de askeri yardm yaplmas gerektiini belirtti.19
ngiltere bu nota ile artk Yunanistana verdii maddi destee devam
edemeyeceini aka bildirmi oluyuordu. Bu tutumuyla, Amerikaya ok fazla birseenek brakmamt. Sovyetler Birliinin emperyalist ve yaylmc politikalarnn
bask altnda tutmaya alt nemli lkeden biri olan Yunanistann, -dier ikisi
ran ve Trkiyedir- bir nevi sahipsiz kalaca dncesi, Amerikay bu lkeye
ekonomik ve askeri adan destek verme politikasna itiyordu. Zaten Yunanistann
dardan mdahale olmakszn iinde bulunduu durumdan kurtulmas mmkn
grnmyordu.
Yunanistan, Alman kuvvetlerinin ekilmesinden sonra, Yunan eteleri arasnda
ba gsteren bir sa sol atmas ile kendini bir karmaann ortasnda buldu. Budnemde ngiltere Yunanistana asker kard. Yunanistandaki sol rgtlenmeye
Makedonyadaki emelleri nedeniyle Tito da destek vermekteydi. 1946 Martnda yaplan
genel seimleri saclarn kazanmasndan sonra Titonun desteiyle glenen komnist
Markos ayakland ve Yunanistan bir i savaa srklendi.20
Burada dikkati eken bir nokta da Sovyet Rusyann, Yunanistan daha i savaa
srklenmeden nce, ngiliz askerlerinin Yunanistandan ekilmesi iim BMye
18 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1944, s.13
19 Fahir Armaolu, a.g.e., s.442
20 Fahir Armaolu, a.g.e,s.430
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
26/166
15
bavurmu olmasyd. Bu Yunanistan iin yaplm olan planlar, ngiliz askerlerinin
bozduunu gsteriyordu.21
Trkiye asndan durum biraz daha farklyd. Savaa girmemi olmasna ramen,
sava sresince Sovyet tehdidini srekli hissetmi ve hazrda tuttuu askeri gc srekli
takviye etmitir. Sava sonrasnda ise Trkiyenin endieleri geree dnm ve
Sovyet Rusya zellikle Boazlar ve Karadeniz zerindeki emellerini aka beyan eder
bir hale gelmiti.
Trkiye, hem Sovyetlerin yaylma politikas hem de Amerikann Sovyetleri
durdurarak Dou Akdeniz ve Ortadoudaki Sovyet tehdidini engellemesi asndan
olduka kritik bir corafyadayd. Zaten Amerikay Trkiyeye yardma iten esas neden
de Trkiyenin zerindeki Sovyet tehdidinden ziyade sahip olduu zel konumdur.
Byle bir lkenin Sovyet etkisine gemesi demek bu kaynaklarn ve sahip olduujeopolitik gcn rakibe kaptrlmas demekti.22
Trkiye, Ortadou ve Balkanlar ve dolaysyla Avrupa arasnda hava, deniz ve
kara balantlarnn kontrolnn kolaylkla salanabilecei, Sovyetlerin Akdeniz ve
Ortadouya doru ilerlemesinin engellenebilecei ve olas bir sava durumunda Sovyet
saldrsnn durdurulabilecei bir konuma sahiptir. Ayrca Sovyetlere kar
giriilebilecek herhangi bir harekat iin de s olarak kullanlabilir ender corafyalardan
biridir.23 Bunun farknda olan Amerikan askeri uzmanlar bu konuyla ilgili olarak
Bakanla verdikleri raporda, Sovyetler Birliinin Trkiyeyi emip yutmasdurumunda, Amerikann Ortadouyu savunma yeteneini tamamiyle kaybedeceini
bildirmilerdir.24
Ezelinden beri Sovyetlerin hayali, Yunanistan hakimiyeti altna alarak Grek
hkmranlnn etkilerini devam ettirmek ve Trkiye zerinden boazlarla Akdenize
almakt. Truman Doktrininin arefesinde, yardma konu olan iki lke Yunanistan ve
Trkiye Sovyetlerin basksna kar koyabilecek gte deillerdi.
21 Fahir Armaolu, a.g.e., s.431
22 Ayn Tarihi, Mart 1947, no:160,s.150; The Department of State Bulletin, 18 May 1947
23 Oral Sander, a.g.e., s.16
24 George Mc Ghee, ABD-Trkiye NATO-Ortadou, s.56
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
27/166
16
General Eisenhover, ubat 1948de Amerikan ordusuna gnderdii gnlk
emirde, Bat Avrupadaki ananevi dostlarmzn iinde bulunduu artlar gittike
vahimlemektedir. Bu memleketler mterek mirasmz olan hrriyet iin mcadeleden
vazgeer ve totaliterlerin peneleri altna derlerse Amerikann gvenlii ciddi bir
tehlike altna girecektir. O zaman yaamamz iin esasl maddeleri elde etmemiz
mmkn olmayacak ve hereyden fazla ehemmiyet verdiimiz yaama seviyemizin
muhafazas iin verdiimiz gayretler boa gitmi olacaktr... Akdeniz gibi nazik
blgelerde imdi gttmz d siyasetin hedefi de bu durumun engellenmesine
yneliktir. Biz orada istiklallerini muhafaza etmekte, dier mstahsil milletler
arasndaki muvasala ve ticareti salamakta olan memleketleri destekliyoruz diyordu.
Sovyetler Trkiye ve Yunanistan zerinde istedii etkiyi kurduu takdirde burada
kapal bir ekonomi kurabilir ve Amerikann bu blgelerdeki petrol, hammadde ve dieryeralt kaynaklarna ulamasn engelleyebilirdi. Bu da Amerikann uygulad tm
politikalarda en nemli esaslarndan biri olan kendi refah seviyesinin yksek tutulmas
ilkesine ters dyordu.
Bu artlar altnda, Amerikan hkmeti bu iki lkeye yardm karar almakta
gecikmemitir. 12 Mart 1947 tarihinde, Bakan Truman, Senato ve Temsilciler
Meclisinin yapt ortak oturumdan sonradan Truman Doktrini olarak anlacak olan
mesaj okumutur. Truman bu tarihi konumasnda, Amerikan d politikas asndan
da tarihi bir adm atm ve Amerikann dnya kurtarclna soyunduunun sinyallerinivermitir.
1.2.2 Truman Doktrininin lan Edilmesi
Bakann isteklerinin kabul edilmesini takiben bu dorultuda hazrlanan
Yunanistan ve Trkiyeye Yardm Kanunu kongre tarafndan kabul edildikten sonra
22 Mays 1947de Truman tarafndan imzalanarak yrrle girmitir.25
Truman konumasna Yunanistann iinde bulunduu durumu anlatarakbalamtr. Sava sresince Almanyann tahrip ettii Yunanistann ekonomik olarak
25 The Department Of State Bulletin, 1 June 1947, p.1070-1071
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
28/166
17
ok zor bir durumda olduunu ve tekrar dirilmek iin ekonomik yardma acilen ihtiya
duyduunu anlatmtr. Trkiyeden u ekilde bahsetmitir.
Trkiyenin geleceini zgr ve salam bir ekonomiyle ekillendirmesi dnyann
zgrlk insanlar iin Yunanistann geleceinden daha az nemli deildir.
Trkiyenin iinde bulunduu artlar, Yunanistandan daha farkldr. Trkiye,
Yunanistan saran felaketlerden kurtulmutur ve sava sresince ngiltere ve Amerika
Trkiyeye malzeme yardmnda bulunmutur. Bununla birlikte, Trkiyenin u anda
yardmmza ihtiyac vardr.
Savan balamasndan itibaren, Trkiye ngiltere ve Amerikadan ulusal
btnlnn devam iin gerekli olan modernizasyon iin yardm isteinde
bulunmutur. Bu btnlk Ortadoudaki dzenin korunmas iin gereklidir.
ngiltere hkmeti, Trkiyeye yardma devam edemeyeceini bildirmitir.Yunanistan durumunda olduu gibi, eer Trkiye ihtiya duyduu yardm alacaksa,
bunu Amerika salamaldr. Bu yardm salayabilecek durumdaki tek lke
Amerikadr.
Grld gibi Truman sava sresince, Trkiyeye yardm edildiini ve
Trkiyenin Yunanistan gibi ekonomik sorunlar yaamadn belirtmitir. Dolaysyla
Trkiyeye yaplacak yardm Yunanistana gre daha az olacak ve Sovyet Rusya
tehdidine kar orduyu modernize etmek ve glendirmek amacyla sadece askeri alanda
yaplacaktr.Truman kongreden yardm iin yetki istemek amacyla konumasna u ekilde
devam etmitir.
Yunanistann btnlnn korunmasnn, neden nemli olduunun anlalmas
iin haritaya sadece gzatmak yeterli olacaktr. Eer Yunanistan silahl aznln
kontrolne geerse, komusu Trkiye zerindeki etkisi ciddi boyutlarda olacaktr.
Karmaa ve dzensizlik btn Ortadouya yaylabilir.
Dahas, eer Yunanistan kaybederse bunun Avrupann bamszlklarn devam
ettirmek ve savan hasarlarn onarmak iin mcadele eden, dier lkeleri zerindederin etkileri olacaktr.
...Eer Yunanistan ve Trkiyeye yardm etmezsek, Dou kadar Bat da
etkilenecektir. Hzl ve kararl bir ekilde harekete gemeliyiz
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
29/166
18
Bu nedenle Kongreden 30 Haziran 1948 tarihine kadar olan sre ierisinde
400,000,000 dolar kullanmak zere yetki istiyorum...
Fonlara ek olarak, bu lkelere istekleri dorultusunda, tekrar yaplanmasnda
yardmc olmak ve yardmlarn kullanlmasnda nezaret etmek zere askeri ve sivil
personel grevlendirmek iin de yetki istiyorum. Bu yetki seilmi Yunan ve Trk
personelin eitimini de kapsamaldr.
Son olarak kongreden, bu fonlar en hzl ve etkili bir ekilde, ihtiya maddeleri,
erzak ve malzeme almnda kullanabilmek iin yetki istiyorum.
... Eer durum gerekten ciddi olmasayd byle bir yardm istemezdim. Amerika
Birleik Devletleri, IInci Dnya Savan kazanmak iin 341,000,000,000 dolar harcad.
Bu da dnya zgrl ve bar iin yatrmdr.
Yunanistan ve Trkiye iin istediim yardm, harcanan bu parann onda birindenbiraz fazla. Dikkat etmemiz gereken bu yatrm koruma altna almak ve boa
gitmediinden emin olmaktr.
Totaliter rejimlerin kkleri zayflk ve istekle doar. Fakirlik ve totalirizm,
kavgann olduu eytani topraklarda byr ve yaylr. nsanlarn daha iyi bir hayat iin
mitleri bittiinde, geliimini tamamlar. Bu midi canl tutmalyz.
Dnyann zgr insanlar zgrlklerini muhafaza edebilmek iin yardmlarmz
bekliyor. Liderlikte tereddt edersek dnya barn ve tabi ki kendi lkemizin
selametini tehlikeye atarz. Olaylarn hzl geliimi sonucunda zerimize byk grevleryklendi. Kongrenin bunu doru bir ekilde yerine getireceine inanyorum.
Trumana gre Amerikann ana hedefi toplumlarn bask altnda yaamasna izin
vermemek olmalyd.26 Dnyann zgr kalmas Amerikann yapaca yardmlara
balyd. Bu yardmlar yapacak tek lke Birleik Devletlerdi. Konumasnda aka
ifade ettii gibi artk Amerika liderlii tereddt gstermeden ele almalyd.
Truman Doktriniyle ilgili kanuna kar byk bir muhalefet olumu ve bu kanun
onaylandktan sonra da devam etmitir. Doktrine kar olan kesim, genellikle solcular ve
Monroe Doktrinini savunan inzivaclardan oluuyordu ve byle bir muhalefetinolumas doal karlanmalyd.27 Sonuta bu Amerika Birleik devletlerine olduka
byk bir mali klfet getirecekti.
26 C. Sahir Silan, Amerikan Trk Yardmlar Program, s.97
27 Ahmet kr Esmer, Amerikan Filosunun Ziyareti, s.93
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
30/166
19
Bu yardmla Amerikann yeni bir savaa srkleneceini iddia edenler de vard.
Ne de olsa Truman Doktriniyle Amerika, dnya politikasn kendi insiyatifine almaya,
en azndan Sovyetlerin insiyatifine brakmamaya kararl olduunu gsteriyordu.
Sovyetlerin Dou Avrupada uygulad saldr taktiine cevap veriyordu. Sonuta
dnyann zgrlnn tehlikede olmasnn sebebi, Sovyet Rusya idi ve Amerika artk
zgrln koruyucusu olduuna gre hedefi de aka iaret ediyordu.
Burada dikkat eken bir konu da Trumann konumas srasnda, zgr ve
bamsz lkelere yardm ederek Birlemi Milletlerin amalarna da hizmet etmi
olacaklarn belirtmesine ramen, konuyu Birlemi Milletlere sunmaktan kanmas idi.
Oluan muhalefetin en byk sebeplerinden biri de Birlemi Milletlerin atlanarak
byle bir karara varlmas idi. Bu kararn Amerikan hkmetince tek tarafl olarak
verilmesinin sebebi ise BM Gvenlik Konseyinde Sovyetlerin veto hakknkullanacandan duyulan ekince idi.28
Dier yandan da zgr dnya iin yardm edildii iddia edilen iki lkenin de,
demokrasiyle ynetilmedii konusunda bir takm eletiriler vard.29 zellikle de
Trkiyeye yaplacak yardmn savaa katlmam olmas nedeniyle, Amerikann
amacna ters deceini iddia edenler ounluklayd. stelik Trkiye, sava sresince
Almanyaya krom satmaya devam etmiti. Buna dayanarak, Trkiyenin savatan
kazanla ktn dnenler, ileride deineceimiz gibi Trkiyenin altn ve dviz
rezervinin, bu yardm almamas iin yeterli bir sebep olduu grnde idiler.Truman Doktrinin kabul edili safhasnda oluan bu muhalefeti ve Amerikann
neden Trkiyeye yardm etmesi gerektiini Necmeddin Sadak, 21 Nisan 1947de
Akam gazetesinde kan Dnya lsnde Bir Hadise adl makalesinde u ekilde
yorumluyordu.
Bakan Truman tarafndan sunulan yardm tasarsnn, Amerika Senato Mecli-
since kabul edilmesi yalnz Trkiye ile Yunanistan' ilgilendiren bir baar, yahut sadece
Amerikan i siyasetini aydnlatmaya yarayan bir mesele deil, dnya lsnde bir
hdisedir.Drt yz milyon dolar vermek gibi bir mesele, ne Amerikan efkrn, ne Senatoyu
28 Richard Crockatt, The Fifty Years War The United States And The Soviet Union In WorldPolitics, p.75-76
29 Oral Sander, a.g.e., s.22
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
31/166
20
bu kadar uzun zaman megul etmeye deerdi, ne de partiler ve politikaclar arasnda bu
derece etin tartmalara yol aard. Amerika milyarlar datm, fakat hi bir kredi
projesi Amerika'da byle bir mcadele havas yaratmamtr.
Trkiye ve Yunanistan'a verilecek parann, Amerika'y haftalarca uratran bir
konu haline girmesi bu yardmn, madd bir fedakrlktan ziyade yeni bir siyasete
balang olmasndan ileri gelmitir. Amerika bu yardma karar vermekle, her trl
tecavz ve istil siyasetine kar koyacan ve Avrupa dousunda, bilhassa Trkiye ile
Yunanistan'da byle bir tehlikeyi nlemek istediini iln ediyor. Hdisenin ehemmiyeti
buradadr ve yardm projesinin muhalifleri Truman'a hep bu noktadan hcum etmiler,
bu yardmn Amerikay Sovyet Rusya ile arptracan ileri srmler, Wallace,
Pepper gibi solcular, Amerika'nn yapaca yardmn mahiyetini deil, bu yardmn Rus-
ya'da uyandraca tepkileri gznnde tutmulardr.Senato Meclisinin 22 oya kar 68 oyla tasary kabul etmesi, muhaliflerin bir
dereceye kadar tesir ettiklerini gstermekle beraber, Truman'n siyaseti bakmndan
byk bir baar tekil eder. nk Amerika gibi demokrasi memleketinde, milleti ar
siyasi taahhtlere srkleyen bu gibi davalarda, yardan biraz fazla ekseriyet elde etmek
bile ok defa gtr.
Tasarnn yrrle girmesi iin, Mebuslar Meclisince de kabul edilmesi artr.
Orada da Dileri Komisyonu tarafndan kabul edilmi olan yardm projesi, gelecek
hafta konuulmaya balanacaktr. Mebuslarn says Senato yelerinden ok fazlaolduu ve iki ylda bir seilen bu mmessiller, memleket cereyanlarn daha dikkatle
gznnde tutmak zorunda bulunduklar iin tartmalar daha uzun srecektir. Bu
suretle, projenin Mays sonlarna doru meclisten kaca tahmin ediliyor.
Truman projesinin bu derece uzun konuulmas, muhalifler tarafndan boyuna
tenkit edilmesi, ok faydal olmutur. Projenin bu kadar etin tartmalardan sonra kabul
edilmesi, bu yeni siyasetin, Amerika'da ekseriyetin mal olduuna en kuvvetli delildir.
Herkese dnmek ve konumak iin bol bol zaman verilmi, herkes her istediini
sylemi, ierde darda btn propaganda vastalar harekete gemi, bu siyasetinneticeleri ortaya serilmi, Senato Meclisi tasary bunlardan sonra byk oklukla kabul
etmitir. Bir karar ve siyasetin tam milli ve uurlu olmas iin bundan uygun bir ekil
bulunamazd.
Bu arada Trkiye aleyhinde de hayli propaganda yapld. Memleketimizde
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
32/166
21
dmanlarnn ortaya attklar hezeyanlar bir tarafa brakyoruz, bunlara kulak asan
olmamtr. Bunlar her zaman, her yerde nlemek de imknszdr.
Trkiye'ye yardm edilmesine engel olmak iin Amerika'da en ok tekrarlanan
sz, Trkiye'nin bilfiil harbe girmemi olmasdr. Hatta dmanlarmz, Trkiye'nin
Almanya'ya yardm ettiini bile syleyip dururlar. Bu iddialara kar, vesikalara
dayanarak en yetkili azlardan ispat edilmi hakikatleri tekrarlamaya lzum grmeden
denebilir ki, Amerika'nn Trkiye'ye bugnk yardm istei ile Trkiye'nin harp
iindeki siyaseti arasnda esasen hi bir mnasebet yoktur.
Trkiye harpte mttefiklere en deerli yardmda bulunduu iin bir mkfat
istemiyor. Hatta Trkiye, bilfiil harbe de karm olsayd, bugn o hareketinin maddi
karln dileyecek milletlerden deildir. Bundan baka, Trkiye silhla harbe girimi
de olabilirdi ve dierleri gibi Rusya'nn emri altna girer veya onun igal ve istilsiyasetine let olurdu ve Amerika bugnk gibi elini uzatmazd.
Amerika yardmnn, ne Amerika, ne Trkiye bakmndan gemi harple bir
alkas olmad iin harp dnda kalm olmamz ileri srmek en cahilce iddia olur.
Amerika, bugn Trkiye ile menfaatlerinin birletiini, Trkiyenin sulh ve gvenlik
siyasetinde samim bir mil olduunu grd iindir ki yardm elini uzatmaktadr.
Amerika kanaat getirmitir ki barsever Trkiye ile trl istil emellerine kar bir
kaledir. Orta Douda mstakil ve kuvvetli bir Trkiyeye, dnya sulhu iin lzum
vardr ve bu Trkiye devaml bir tehlike karsmdadr. Amerika yardmnn sebebibudur.
Truman, kararn kabulnden sonra, 1947 Maysnda, Trkiye ve Yunanistan'a
400 milyon dolarlk kredi almas hakkndaki kanunu imzalam ve bu kredilerin
kullanlmas hususunda ilgili hkmetlerle derhal mzakerelere balanmas iin Trkiye
ve Yunanistan'daki Amerikan elilerine talimat vermitir.
Bakan Truman kanunla ilgili olarak, Trkiye ve Yunanistan'a yardm iin
Birleik Amerika Devletlerine yetki veren bu kanun, barn kurulmasnda nemli bir
terakkidir. Bu tedbirin, kongrenin her iki meclisi tarafndan kabulndeki kesin okluk,Amerika'nn samimi bar arzusunu ve bar mmkn kalacak artlar yaratmak
hususundaki kesin azminin delilidir. Bu artlar arasnda bilhassa milletlerin asayi ve
bamszlklarn muhafaza etmek ve iktisadi bakmdan varlklarn salamak kudreti
vardr.
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
33/166
22
Mezkr artlar idame iin Birlemi Milletlerin iki yesi tarafndan istenilen
yardm yapmakla, Amerika Birleik Devletleri, Birlemi Milletlerin gayesinden baka
hi bir hedef gtmemektedir. Yaptmz yardmn yalnz topluluklara veya zel
hiziplere deil, Yunan ve Trk milletlerinin heyeti mumiyesine faydal olmasn
salamak niyetindeyiz. demitir.30
Trumann, bar salamak ve toplumlar bask altndan yaamaktan kurtarmak
iin yapldn belirttii yardm, Sovyetlerin veto hakkn kullanaca kesin olduu
iin Birlemi Milletlere gtrmeden kendi Kongresinde kabul etmesine ramen,
Birlemi Milletlere hizmet iin, iki Birlemi Milletler lkesine yapyor olmalarn
vurgulamas, muhtemelen dier Birlemi Milletler lkelerinin tepkilerini hafifletmek
iindi.
Fakat Sovyetlerin tepkisini, hem de Marshall ve Stalin Moskova Konferanssrecindeyken hafifletmeyecei kesindi. stelik dier lkelerden farkl olarak
Sovyetlerin tek sknts olayn Birlemi Milletlere gtrlmemesi deildi, bu yardm
direkt olarak Sovyetlere kar yaplmt.
Kendilerine gre, tamamen emperyalist dncenin bir rn olan bu bildiri,
tahrik amal olarak yaynlanmt. Kar hamle olarak Sovyetler de konuyu,
Amerikann Yunanistan ve Trkiyeye yapaca yardmn dmanca amal olduunu
ve dnya bar iin bir tehdit olduunu ileri srerek Birlemi Milletlere gtrm fakat
sonu alamamtr.31
Sonu olarak Amerika Sovyetlerin btn tepkilerine ve mdahale abalarna kar
yardm konusunda kararllk gstermi ve Avrupa zerindeki ilk mdahalesini bu
ekilde gerekletirmitir. Truman Doktriniyle Amerika, Sovyetlere yaylmac
politikasna artk istedii ekilde devam edemeyeceini ve Ortadou ve Akdenizi
brakmayacan gstermitir.
IInci Dnya Sava sonras balayan souk sava dneminde Amerikann ilk
nemli hamlesi, kendisini en gl hissettii ekonomik alanda olmutur. amzda da
hkim olan ekonomisi gl olan dnyaya hakim olur dncesinin doruluunukantlayacak nitelikte olan bu yardmla, Amerika, ngilterenin ekonomik adan gsz
30 Ayn Tarihi,10 Mays, Kansas City
31 lman Gnlbol, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas, s.216
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
34/166
23
kalmas nedeniyle aresizce yardm istemi olmasnn ardndan, Avrupann tarih
sahnesindeki roln, bir daha geri vermemek zere almtr.
Truman Doktrininin uygulan ve Trkiye zerindeki etkileri ileriki blmlerde
incelenecektir.
1.3 Marshall Plannn lan Edilmesinin Sebepleri
Sava sonras, ekonomik adan tam bir knt yaayan Avrupann d yardma
neden ihtiyac olduundan yukarda bahsetmitik. Amerika neden Avrupann
ekonomisini yeniden canlandrmak istedi sorusunun cevab da, Marshall Plannn
balatlmasnn sebeplerinin byk bir ksmn aklayacaktr.Sava sresince dier lkeler retimlerinin byk bir ksmn askeri alana
kaydrmlar ve sivil sektre mdahale etmek zorunda kalmlard. Bu da bir yandan
verimlilii azaltrken bir yandan da bir ok alanda ktla sebep olmutu. Ayrca retilen
askeri malzemeleri kendileri kullandklar iin, bu sadece gider ksmn artrm, gelir
hanesi bo kalmtr.
Amerikada ise durum farkl olmutur. Sivil sektrn retimine karlmam,
askeri alandaki retim ek bir i alan oluturmutur. retimi azalan Avrupayla ve
Avrupann ticaretinin azald dier lkelerle ticarete devam edilmi, Avrupannaksine gelir hanesi sava sresince artmtr. Amerika sava sresince zenginlemeyi
baaran tek savaan lke idi. Eugene R. Blackin de ifade ettii gibi, Amerikann
ekonomik fazla, Avrupann ekonomik ak sorunu vard.32Sava sonunda Amerikann
elinde 20 milyar dolarlk altn rezervi bulunuyordu ki bu 33 milyar dolarlk dnya
rezervinin te ikisiydi.33
kinci Dnya Savandan sonra, kambiyo kurlarnn dnya ticaretini gelitirici
bir sisteme gre saptanmas amacyla, 1944'de Bretton Woods'ta imzalanan
Uluslararas Para Anlamas ile uluslararas demelerde kullanlmak zere gelitirilen
32 Eugene R. Black, D Yardmlar Hakknda Baz Dnceler, , s.103-3-8-6
33 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s.419
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
35/166
24
sistem de bunun sonucudur.34 Demir perde gerisindeki lkeler hari 44 lkenin
katld bu anlama ile katlan lke paralar iin sabit kur esas benimsenmi ve
anlamaya katlan her lkenin parasnn, dolar esas alnarak saptanmas kabul
edilmitir.
Bretton Woods anlamas ile uluslararas para sistemi bir eit altn dviz
sistemine balanm oluyordu. nk bu sistemde anlamaya giren lke paralarnn
deeri dolara gre saptanmtr. Dolarn deeri ise altn olarak belirlenmiti
Amerikann altn rezervlerine dayal Bretton Woods sitemine gre, anlamaya katlan
ve parasn konvertibil yapmay kabul eden her lkenin parasnn deeri dolara gre
saptanmtr. Dolarn ise altn konvertibilitesini koruyan tek ulusal para olarak, altn
karl 1 ons altn = 35 dolar ya da 1 Dolar 0,88867 gr. altn olarak belirlenmi tir.
ABD d talep olduunda dolar 1 ons = 35 dolar parite'si zerinden altna evirmeyikabul ediyordu. Uluslararas demelerde rezerv olarak altn, IMF kredileri, dolar ve
sterlin kullanlabiliyordu. Zaten IMF de, Bretton Woods anlamas ile getirilen yeni
sisteme ilerlik kazandrmak amacyla 1945 de kurulan uluslararas bir rgttr.
Amerika dnya ekonomisine bu kadar hakim bir hale gelirken en byk
pazarlarndan birini, hem de Avrupann ithalata bu kadar ihtiyac olduu bir dnemde
kaybetmek istemiyordu. Marshall da konumasn noktalarken, Avrupann bu
durumuna deinmi ve Dorusu Avrupann, nmzdeki drt yl iinde d
almlarla -zellikle de Amerikadan- karlamas gereken gda ve dier ihtiyalar uan ki alm gcnn ok stndedir. Bu nedenle ya d yardm alacaktr, ya da
ekonomik, sosyal ve politik adan ykln izleyecektir demitir. Eer Amerika,
Avrupann ekonomisini canlandrmak yerine ykln izlerse, sava sresince ulat
ihracat dzeyine ulaamayacak, ek olarak sava sona erdii iin askeri endstrideki
pazar ve sat azaln telafi edemeyecekti.
ou Avrupa lkesinin dolar rezervi sava sresince Amerikaya akm ve sava
bitiminde de Amerikaya borlanmaktan kurtulamamt. Marshall Plannn
balangcndan nce de, Avrupaya zellikle borlarn denmesi konusunda olmak
zere dank bir ekilde ekonomik yardmlar yaplm fakat bunun bir faydas
grlmemitir. Henz borlarn dahi demekten yoksun bir Avrupann , Amerikann
34 Harp Akademileri Yaynlar, Ekonomi, s.26
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
36/166
25
retim fazlas veren ekonomisinin pazar arayan rnleri iin bir fayda salamayaca
aka grlmekteydi.
Amerikay korkutan dier bir olgu da Avrupann giderek klen ticaret hacmi
ve da kapanan ekonomik stratejisiydi. Eksiklerini d almlarla karlayabilecek dolar
ve altn rezervi olmayan ve ticaretini canl tutmasn salayacak Dou Avrupa pazarn
kaybeden Avrupa, liberalizmden uzaklaarak kapal pazar ekonomisini
benimseyebilirdi. bu durumda bundan en ok zarar grecek ekonomilerden biri de
Amerika idi. Bu durumda yapmas gereken Avrupann ticaretini tekrar canlandrmak
ve Marshall Plannn da esaslarndan olan birbiriyle ve dnya ile entegre olmu bir
Avrupa ekonomisi oluturmakt. Kendi retim kapasitesi ve ekonomik gc bunu
gerektiriyordu.35
Amerika Avrupa ekonomisini kendi rettii mallar alabilecek ve kendisiyleticareti devam ettirebilecek bir seviyeye getirmeye alrken, bir yandan da ileride
kendi karsna bir g olarak kmasn engellemeliydi. Ksacas Avrupa,
Amerikann karsna Sovyet tehdidinden sonra ikinci bir tehdit olarak
kmamalyd.36 Marshall Plannn hazrlanmasnda en ok dikkat edilen konulardan
biri de Avrupann artan refah dzeyinin Amerikann giriimlerine bal olmasyd.
Bylece hem Avrupa Amerikann istedii oranda geliecek, hem de bu topraklar
ekonomik gcn kullanarak kontrol altnda tutabilecekti. Avrupann Amerikann
elinden tutarak ayaa kalkmasnn bedeli, ekonomik anlamda Amerikaya ballolacakt.37
Ayrca Amerikann Truman Doktriniyle stlendii dnya liderlii grevlerinin
gereklerinden biri de, zor durumda olan lkeler yardm etmekti. Zor durumda olan
Avrupada Marshall Plann uygulamak, Amerikann kendine setii dnyann
koruyucusu nvannn bir gerei idi. Yalnz hangi lkeleri, hangi artlar altnda
koruyacana kendisi karar verecekti. Amerikann ekonomik teorilerine gre, dnya
iin en byk tehditlerden birini tekil eden komnizm -dolaysyla Sovyet Rusya-
fakir ve demokratik olmayan lkelerde daha kolay yaylyordu. Bunu engellemenin
35 John Gimbel, The Origins of Marshall Plan, p.3
36 Yamur Adsz, Bir Hrriyet Havarisinin Sabka Dosyas, s.37
37 Oral Sander, a.g.e., s.41
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
37/166
26
yolu da bu lkeleri darboazdan karmak ve demokrasiyi getirmekti. Amerika,
Marshall Planyla bunu da salam ve ynetimi kendi istei dorultusunda hareket
etmeyen lkeleri, yardm kesmekle tehdit etmitir. O gnk koullar dnldnde,
bu tehdidin yaptrmlarnn ne kadar gl olduunu tahmin etmek hi te zor deildir.
Btn bu ekonomik sebeplere ek olarak, Truman Doktrinine neden olan siyasi
ortam deimemi ve Sovyetlerin Truman Doktrinine gsterdii tepkiler sonucu iki
g arasndaki gerilim daha da artm ve somutlamt. Truman Doktrininin,
Avrupann dier lkeleri zerindeki etkisi de Amerika asndan olumlu olmutur.
nk, ak bir ekilde Sovyet Rusya ve de en byk ideali komnizme kar yaplan
bu yardm, kendini Sovyet tehdidi asndan tehlike altnda hisseden ve yeni bir
mcadeleyi kaldramayacak durumda olan Avrupann dier lkeleri asndan da bir
mit olmutur. Yunanistan ve Trkiyeye yardm eden Amerika, neden Avrupayada yardm etmesindi.
Avrupann ekonomik durumunun kt olmas ve komnizm tehlikesinin
Amerikay endielendirdiinden ve uygulad politikaya esas tekil ettiinden daha
nceki paragraflarda bahsetmitik. Bununla birlikte Amerikay Sovyetler konusunda
areler retmeye iten dier bir etken de Almanya konusunda ki Sovyetlerin zmsz
tavrlaryd.
IInci Dnya Savandan sonra, Amerikan politikaclar sava ncesi teklifleri
zellikle de Morgenthau Plann kabul etmemilerdi. nk bu plann Almanyannyeniden bir endstri lkesi konumuna gelmesini engelleyeceini dnm, bunun
yerine sava tazminatnn en az seviyede tutularak tekrar canlanan bir Almanyann,
Avrupa topluluuna kazandrlmas gerektiini savunmulardr. Bu politika iin bir ok
sebep saylabilirdi fakat en nemlisi Washingtonun, ktadaki dzenin, ok uzun
zamandr Avrupa ekonomisinin merkezi konumundaki Almanyann tekrar
kazanlmasna bal olduunu dnmesiydi.38
Almanya konusundaki anlamazlk mihver devletlerin, zellikle de Roosevelt ve
Stalinin arasnn bozulmasna neden olmutu. Sava zaman yaplan anlamalara greAlmanya, Amerikan, ngiliz, Fransz ve Sovyet igal blgelerine blnmt. Bu
blgeler bir ekonomik birim gibi ynetilecek ve nce merkezi bir idareye ardndan da
38 Michael J. Hogan, a.g.m.,s.4-15
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
38/166
27
Alman hkmetine braklacakt. Bu yndeki anlamalar galip devletlerin akan
menfaatleri sonucunda baarya ulaamad. Ne sava tazminatlarnn miktar ne de
sanayinin ne kadarna izin verilecei konusunda anlama salayamadlar. En byk
anlamazlklar Almanyann ekonomik ve askeri alanda kulland kmr ve elik
sanayisinin belkemiini oluturan Ruhr Blgesinin uluslararas kontrolnn
dzenlenmesinde yaanyordu.
Btn bu anlamazlklar, Moskovada 1947 ylnn Ocak ve Nisan aylar arasnda
yaplan konferansta son noktasna ulat. Almanyann durumu konusunda
mzakereciler bir anlamaya varamadlar. Amerikan heyetinin banda bulunan Dileri
Bakan Marshall, konferans, Sovyetlerin Almanyann ekonomik ve siyasi adan bir
dzene kavuturulmasn istemedii dncesiyle terketti. nk ona gre Sovyet
liderlerin amac Merkezi ve Bat Avrupadaki ekonomik krizi zmszle iterek,talya, Fransa ve Almanyada komnist partilerle zafere yrmek ve Amerikann
gvenlii iin hayati sayd blgede Sovyet etkisini artracak kapy ak brakmakt.
Marshall, Moskova dn durumun vehametini anlatrken bir radyo kanalna Hasta
lyor fakat doktorlar mitsiz ifadesini kullanmtr.39
1.4 Marshall Plannn Kabul ve Uygulan
Marshall, kendini mitsizlie ve endieye sevkeden Moskova Konferansnnardndan, bir Amerikan kurtarma harekat balatt. Dileri Bakanlnn politika
reticilerine ve dier blmlere Avrupann ekonomik yardma olan ihtiyac ve
Amerikan yardmn ynlendirecek artlar hakknda rapor hazrlamalarn istedi.
Bu raporlar dier blmlerden, zellikle de Dileri Bakanl Mstear William
L. Claytondan gelen tavsiyelerle birleince, ortaya Marshalln Harvard niversitesinde
ilan edecei teklif kt. Bu ve bunu takip eden aklamalarda, Marshall ve meslektalar
Avrupay kendi uygulayaca program hazrlamaya yneltti. Amerikallar, kendine
yardm, kaynak paylam ve Almanyann tekrar kazanlmas prensiplerine dayanan,ulusal deil blgesel ve alabilecek bir program hazrlanmasn istiyorlard.
39 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
39/166
28
1.4.1 Paris Konferans
Bu Avrupann ihtiyac olan can simidiydi. Bir ok Avrupa lkesi ngiliz Dileri
Bakan George Bevinin ifade ettii gibi, bu yardma drt elle sarlmt. Bevin ve
Fransz meslekta George Bidault konuyu ilk olarak Sovyet Rusya Dileri Bakan
Vyacheslav M. Molotovla grtler. Molotov blgesel bir yardmn ulusal egemenlii
tehdit edeceini syledi. Molotov, bu dorultuda bir olan plan onaylamak istemeyince,
Bidault ve Bevin 12 Temmuz 1947de ikinci bir konferans dzenlemeye karar verdi. Bu
toplantya Avrupann dier lkelerini ve katlmayacan tahmin ettikleri halde
Sovyetleri ardlar. Sovyetler katlmay tekrar reddetti ve Polonya ve
ekoslavakyann da katlmn engelledi. zellikle ekoslavakya, bata olumlu bir
tavr taknmasna ramen -1948de ki Sovyet mdahalesinden nce ekoslavakyadademokratizm fikrine yakn bir hkmet grevdeydi- Sovyet Rusya tehdidinden dolay
vazgemek durumunda kald.
Avrupann onalt lkesi bu konferansa katld. Avusturya, Belika, Danimarka,
Fransa, Yunanistan, ngiltere, zlanda, rlanda, talya, Lksemburg, Hollanda, Norve,
Portekiz, sve, svire ve Trkiye bu konferansa katlan lkelerdi. Konferansta Bat
Almanyay igal kuvvetleri temsil etti
Konferansta bir Avrupa ktisadi birlii Komitesi kuruldu. Bu komiteye ilk bata
btn lkelerin katlmas dnlmediyse de, dier lkelerin de programn eit artlardahazrlandndan emin olmak istemesi nedeniyle itiraz edildi ve sonucunda tm lkeler
katld. Bu komitenin vazifesi 1 Eyllden ge olmamak zere Avrupann ihtiyalarn
gsteren bir rapor hazrlamakt.
Bu komiteyle birlikte, cra ve Teknik Komiteleri de oluturuldu. cra Komitesi
Avrupa birlii Komitesinin gnlk almalarnda yardm iin Fransa, talya, Norve,
Hollanda ve ngiltere temsilcilerinden olumaktayd. almalar sresince grlecektir
ki cra Komitesi, birlii Komitesine dier lkelerin katlmna engel olamayan
ngiltere ve Fransann, dier komiteler zerinde sz sahibi olmak iin kurduu birkomite haline gelecektir. Teknik komiteler ise birlii Komitesi emrinde ve onun
vazifesini kolaylatrmak zere kurulmulardr. Bu komiteler;
1. Ziraat ve ae2. Enerji
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
40/166
29
3. Demir elik sanayii4. Ulatrma komiteleridir.Daha sonra ihtiya zerine be komite daha kurulmutur. Bunlar;
1. Kereste2. i3. Mali Mtehassslar4. Ticaret ve Gmrk Meselelerini Tetkik5. Tediye Muvazene komiteleridir.birlii Komitesi ve cra Komitesinin bakanlna ngiltere delegesi Sir Oliver
Franks, genel raportrle Fransz delegesi Herve Alphland ve Genel Katiplie yine
Fransz delegesi Bouchinet Serreules seilmitir.40
Konferans iki safhada gereklemitir. lk safhada katlan lkelerden, ekonomikdurumlar ve istekleri hakknda rapor istenmi, ikinci safhada da bu sorulara verilen
cevaplar zerinde allmtr. Bu safhalar, toplantya katlan Ali Rza Trelin
hazrlam olduu rapordan takip etmek daha doru olacaktr.
A. Hkmetlerden Sorulan Sualler
birlii Komitesi 19. 07. 1947deki toplantsnda aada belirtilen kararlar almtr.
1. Savan sonucunda Avrupa lkelerinin karlat glkler nelerdir? Avrupalkeleri bunlar bertaraf etmek iin ve dier Avrupa lkelerine yardm etmek
iin neler yapmlardr?
2. ngrlen 4 senelik sre iinde retim kapasitelerini ve kaynaklarngelitirmek iin neler yapacaklardr?
3. lkelerin yakacak, gda maddeleri, ulatrma, enerji ihtiyac ne kadardr? Bunugsteren bir bilano hazrlanacaktr.
4. Yardmn mmkn olduu kadar azaltlmas ve Avrupann bu konuda zerineden grevini yerine getirmesi iin ne gibi tedbirler alnmaldr?
40 Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivleri, 23.Aralk1947 Tarihli, E4, 030 1,60 368 14 nolu belge
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
41/166
30
5. Btn teknik komiteler, meseleleri incelerken, lkelerin retim kapasitesininbtn imkanlarn kullanlarak artrlmasnn aciliyetini gznnde
bulunduracaklardr.
6. retim, tketim, ithalat ve ihracatla ilgili tahminler, teknik komitelerce tatbikolunarak yukardaki direktiflerle birlikte bahsi geen komitelere bildirilmitir.
7. Memleketlerin kalknmak amacyla imdiye kadar yapt almalar, eldeettii sonular ve karlat zorluklar, 1947-51 yllar iinde uygulanmas
dnlen planlar, gda maddeleri, ham maddelerin ithaline olan ihtiya ve
bunlar ihra imkanlar hakknda konferansa katlan 16 devletin hkmetleri
ve Bat Almanya adna katlan igal glerinden, retimi gerekli olam
maddeler hakknda bilgi edinebilmek iin u yntem kabul edilmitir. Yetkili
teknik komiteler, belirtilen genel prensipler nda soru cetvellerihazrlayacaklar ve bunlar cra Komitesiyle, birlii Komitesinin onayndan
getikten sonra tm hkmetlere ve Bat Almanya igal glerine
gnderilecektir. Bu soru cetvellerinin hazrlanmasnda ve gelecek cevaplarn
tetkikinde riayet edilecek hususlar hakknda Teknik Komitelere verilen
talimatn ana hatlar yledir.
1. ngrlen Devrea. Savatan nceki belirli bir sene veya bir ka senenin
ortalamas temsili bir sene olarak alnacaktr.b. 1945-46 seneleri ve 1947 ylna ait tahminler,c. 1948-1951 yllarnn herbiri iin ayr ayr tahminler
hazrlanacaktr.
2. Verilecek bilginin mahiyetia. retim,b. tketim ihtiyac,c. Ak,d. hra edilebilecek fazlay kapsayacaktr.
3. retim Vastalarthali gereken madde ve tesisler tarif edilecek ve saylacak (ziraat
maddeleri, gbre, tohum, maden tesisleri, nakil vastalar vb.) btn
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
42/166
31
memleketler bu retim vastalarn ihzar edebilmesi iin ihtiya
duyduu tesislerin neler olduunu belirtecektir.
B. Cevaplarn Tetkik Edilmesi ve Teknik Komitenin Raporlar
almann bu safhasnda, tm temsilciler, teknik komitelerle ortak olarak
alm ve hazrlanan cevaplarn istenen dzeyde olmas iin aba sarfetmilerdir.
birlii komitesi, almalarn sonuna doru hazrlanan raporun 15 Eyll
1947de imzasna karar vermi ancak bundan be gn nce Amerikann almalara bir
mdahalesi olmutur. Ali Rza Trel, Dileri Bakanl Mstear William L.
Claytonun hkmetlere aklad bu mdahaleden yle bahsetmektedir.
Amerikallar, raporun ald son ekil hakknda intibann tamamen msaitolmadn sylemilerdir ve kendilerince ileri srlecek baz noktalarn nazar itibare
alnabilmesi iin konferansn daha bir mddet uzatlmasn teklif etmilerdir. lk
toplantda rapora kar yaptklar itirazlar, raporda tketim esasyla tesis malzemesinin
birbirinden iyice ayrlmam olduu, ithalat tahdidlerinin zamanla kaldrlmas
lzumunda mutabk kalnd halde tatbikata yeni yeni tahditler konulmakta olduu gibi
hususlardan ibarettir. .41
Amerikallar hazrlanacak raporda 6 noktann zerinde daha ok durulmasn
istediler.1. Mali istikrara ve para istikrarna ait blmn kuvvetlendirilmesi,2. Baz retim sahalarnda, baz lkelerin retimi artrmak iin daha byk aba
gstermeleri,
3. Avrupa lkelerinin kendi aralarndaki ve dier lkelerle arasndaki ticaretingelitirilmesi ve Avrupada gmrk birlii kurulmas,
4. Ara rnlerle tketim malzemelerinin daha ak bir ekilde birbirindenayrlmas,
5. Raporun uygulanmasn kolaylatracak geici bir teekkln oluturulmasiin bir anlamaya varlmas,
6. Nihai rapordan nce deitirilmek zere bir n rapor hazrlanmas.
41 Babakanlk Arivleri, Cumhuriyet Arivleri,23.Aralk1947 Tarihli, E4, 030 1, 60 368 14 nolu belge
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
43/166
32
Trele gre Amerikann deiiklik yapmasnn nedenlerinden biri, Amerikan
halknn kabul etmesini kolaylatrmak maksadyla, Avrupann kendi kalknmas iin
yeterli gayret sarfetiinin gsterilmesidir. Binaenaleyh, ispat etmek lazmd ki, Avrupa
memleketleri gerek ayr ayr, gerek toplu olarak bu sahada ellerinden gelen her eyi
yapmlar ve buna devam etmek iin sistemli, planl, ve samimi bir ekilde almaya
devam etmeye azmetmilerdir.
Trel ikinci olarak Amerikann serbest ticaret lkesi olduunu ve kudretini ve
refahn bunda grdn dolaysyla Avrupann da bu yola girmesini istediini
belirtmitir.
Son olarak ta Amerika ktasndaki milletler nasl ibirlii yapabiliyorlarsa ve
bunun faydasn gryorlarsa, Avrupa milletleri de bu refah seviyesine ulamak iinbirlik olmak ve ibirlii yapmak mecburiyetindedirler.
Btn bu istekler delegeler tarafndan kabul edilmi ve Amerikann yardm
plann balatmas iin Amerikann sylediklerini itirazsz uygulamlardr. Trelin de
ifade ettii gibi Amerikallarn serbest ticaret, kaytsz ithalat ve gmrk tarifelerinde
indirme istemelerinin sebebi Avrupaya yardm iinin politik bakmdan olduu gibi
ekonomik adan da Amerikann karln almak istemesidir. Bu ekilde satn alma
kudreti ykselmi bir Avrupa, Amerikann mal satma imkann artracaktr. Btn
bunlardan anlalaca gibi, bu yardm yalnz hayrsever dnclerle yaplmamaktadr.Sonu olarak, konferansa katlan lkeler, Amerikallarn kafasndaki plana yakn
kapsaml bir plan hazrlayabilmek iin tam iki ay altlar. 1948-51 yllar arasnda,
aklarn kapatp ekonomilerini dzeltmek iin 22.44 milyon dolar gerektiine ve
bunun yaklak 19 milyon dolarnn Amerikadan karlanmasna karar verdiler. 1948
ylnda 8 milyon dolarla balayacak olan yardm, takip eden yllarda azalacak ve nihayet
1951 ylnda 3.5 milyon dolara inecekti.
1.4.2. Marshall Plannn Kongrede Onaylanmas
Paris Konferansnda hazrlanan rapor 22 Eyll 1947 tarihinde imzaland ve Sir
Oliver Franksin bakanlnda, cra komitesi tarafndan Marshalla sunuldu.42
42 Ayn Tarihi, ubat 1948
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
44/166
33
Washingtonda devam eden mzakerelerden sonra, Truman bu plan, Avrupa
yiletirme Plan (European Recovery Plan-ERP) olarak 1947 ubatnda kongreye
sundu.43
Bir sonraki yln Aralk aynda Ekonomik birlii daresi (Economic Cooperation
Act-ECA) kabul edildi. Plann kabul aamasnda, Avrupa lkelerinin hazrlad
planda bir takm deiiklikleri yapld. Avrupa Kalknma Plannn ieriini, Necmeddin
Sadak TBMMye yle aklyordu:
Tasvibi istenen yardm miktar 17 milyar dolardr. tirazlar azaltmak
iin,.Hkmetin kendisi, Paris Konferansnn 22 milyarlk teklifinden be milyarn
indirmitir. Mddet 4 buuk sene aydr. lk onbe ay iin yardm 6 milyar 800 mil-
yon dolardr. Mtebakisi dier yla taksim edilmitir.
a. Birinci fkradaki yekn hakknda umum bir karar verilmemekle beraber, heryln hissesi iin o yln banda yeni bir tahsisat alnacaktr.
b. Gda, mahrukat ve sun gbre gibi istihlk maddelerinin karl hibe olarak,
makine ve emsali gibi istihsal vastalarnn karl bor olarak verilecektir.
c. Hkmet, yardm grecek memleketlerin her biri ile parann istimal tarz
hakknda iki tarafl anlamalar akdedecektir.
d. Drt buuk senenin sonunda sarfedilmemi para kalrsa bunun ne yaplaca,
yardm alan memleketle Amerika arasnda ayrca kararlatrlacaktr.
e. Bedelleri yardm parasndan yani dolarla denmek zere gda ve dier iptidamaddelerin bir ksm, Birleik Amerika tarafndan Kanada ve Cenubi Amerika'dan satn
alnacaktr. Bylece hem o memleketlerin dolar ihtiyac karlanm, hem de Amerikan
ihracat dahil zaaflarndan korunmu olacaktr.
f. Mill paralarn istikrarn temin maksadiyle dolar tahsisi programdan hari
tutulmutur. Yardm grecek olan 16 memleketin iktisadiyat dzelir ise ona, istikrar
iin ayrca dolar bulunacaktr.
g. Yardm parasnn idaresi iin Amerika'da Avrupa birlii daresi namyla bir
teekkl kurulacaktr. Bunun banda bir administrator bulunacaktr. 16 memleket hibeve bor taleplerini buraya bildireceklerdir. Bundan baka, yardm grecek
memleketlerdeki Amerika Sefaretlerine bal olarak almak zere ktisad birlii
43 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
45/166
34
efi unvan ile 16 memur tyin olunacaktr. Bunlar, o memleketlerde paralarn
mahalline sarfedilip edilmediine de bakacaklardr.44
Plan ilk 18 ay iin 5 milyar dolar ekonomik yardm salamtr. 1952 yl itibaryla
drt yllk sre sonunda 13 milyar dolar ekonomik yardm yaplmtr. Bu miktar
bugn iin ehemmiyetsiz grlse de, o dnem iin federal btenin yzde be lik bir
ksmna, ulusal retiminin tamamnn yzde ikilik bir ksmna denk geliyordu.45
Avrupa, Marshall Yardmn byk bir heyecenla kabul ederken, Amerikada
olaylar daha farkl cereyan ediyordu. Truman Doktrininin kabulnde muhalefet
edenlerin, stnden be ay dahi gemeden, yeni bir yardm plannn hem de daha geni
bir yelpazede karlarna kartlmasna itiraz etmemeleri beklenemezdi.
Sava sonrasnda Avrupaya eitli nedenlerle yardm amacyla zaten 9 milyon
dolar harcanm olmas, Kongrenin tepkilerini artrd Sava sonras, Avrupa ileilikilerin kesilmemesi ve Amerikann, Avrupa lkelerine yardma devam etmesine
kar olanlar, buna bir de isim konmasna sert bir ekilde muhalefet etmilerdir. tiraz
edenler Marshall yardmlarnn, Amerikan ekonomisinin aklarn artracan
dnyorlard. Ayn zamanda toptan fiyat endeksini artracak ve hkmetin
ekonomiye yeni mdahaleleri gerekecekti. Zaten sava sresince yaplan fedakarlklar,
hkmet mdahaleleri, yksek vergiler ve skntlardan yorulanlarn fke ve itirazlar
ksa srede bitecek gibi grnmyordu.
tirazlar sadece ekonomiyle ilgili deildi. Monroe Doktrini zihniyetiyle dnenlerde, Amerikann Avrupaya mdahalesinin yeni bir dnya savana neden olmasndan
korkuyorlard. Btn bu muhalefete ramen, Marshall Plannn savunucular bunlar ok
iyi bir hazrlkla bertaraf etmeyi baardlar. Kongreden nce halka plan tm
ayrntlaryla anlatmak ve lke ekonomisine zarar vermeden nasl yardm edeceklerini
aklamak zere tane komisyon kurdular. Bunlarla birlikte alan ve plan
destekleyen sivil kurulular ve mteebbisler de vard. Bunlarn bazlar byk ticaret
odalar, tarm kurulular, baz byk irketler ve tarm, i ve ticaret alanndan baz
mteebbislerdi.
44 Ayn Tarihi, 7 Ocak 1949, Ankara
45 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
46/166
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
47/166
36
sene yzde 95 nispetinde elik gnderebilecektir.Amerika'nn petrol meselesini tekrar
eline almas icap edecektir.46
Drt aylk mzakerelerden sonra, Amerikan Kongresi, Ekonomik birlii
Antlamasn 1948 baharnda kabul etti. Plan Temsilciler Meclisinde 329a kar 74
oyla kabul edilirken, Senatoda 69a kar 17 oyla kabul edildi. Marshall Plannn kabul
edilmesinden sonra Amerikan diplomasisi bir daha asla ayn olmayacakt.47
1.4.3 Marshall Plan Tekilatlanmas
Marshall Plannn uygulanmas iin, Kongre 3 Nisan 1948de kabul ettii
Yabanc Memleketlere Yardm kanunu ile Ekonomik birlii rgt (European
Ecomomic Administration-ECA)n, merkezi Washingtonda olmak zere kurdu.ECAnn grevi yllar itibaryla Avrupaya yaplacak yardm miktarna karar
vermek, nerelerde kullanlacan tespit etmek, yardm eidine karar vermek ve bunlar
Kongrenin onayna sunmakt.
rgtn Pariste zel bir temsilcisi ve ayn zamanda plann uyguland lkelerde
de yerel temsilcileri olacakt. rgt tm konularda kontrol elinde tutacak ve
politikann ekillendirilmesinde sorumluluunu Dileri Bakanl ile paylaacakt.
Washingtonda oluan genel kan retimin yeniden canlandrlmas, kark ticari ve
finansal problemlerin zlmesi gibi dzenlemelerin, sadece Dileri personelitarafndan yaplamayacak kadar teknik olduu ynndeydi. Bu nedenle rgt iin, her
konuda uzmanlardan oluan bir alma grubu oluturuldu. Truman, Washingtonda
Studebaker Otomotiv letmesinin bakan olan Paul G. Hoffman, Pariste de i
dnyas ve bankaclk konusunda uzman olan W. Avarell Harriman grevlendirdi.48
Kore Sava nedeniyle askeri yardm gereinin artmas nedeniyle, hem iktisadi hem de
askeri yardm ilerini birarada yrtebilecek bir organa ihtiya duyulmas nedeniyle,
ECA 1951 senesinde lavedilerek yerine Karlkl Gvenlik daresi (MSA) kuruldu.49
46 Ayn Tarihi, 7 Ocak 1948, Washington
47 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15
48 Michael J. Hogan, a.g.m., s.4-15
49 Sleyman Barda, a.g.m., s.5, s.177-195
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
48/166
37
Amerika, plann balangcndan itibaren, katlmc lkelerin kendi planlarn
kendilerinin yapmasnda srarc oldu. Bu da blgesel kurtulu iin tek bir sesin
kmasn gerektiriyordu. Bunun zerine onalt lke, 16 Nisan 1948de, Avrupa ktisadi
birlii Szlemesinin imzalanmasyla daimi bir organ haline gelen, Avrupa
Ekonomik birlii rgt (Organization for European Economic Cooperation-
OECC)n kurdular. Merkezi Pariste kurulan OECC, yllk planlarn yaplmas,
yardmlarn paylatrlmas, parann konvertibil hale getirilmesi ve retim ve ticaret
zerindeki kstlamalarn kaldrlmas konusunda ECA ile koordineli olarak alt.
OECC Konsey, cra Komitesi, Genel Sekreter ve Bakann stiare Heyeti
organlarndan meydana geliyordu. OECC ksa srede finansal ve ekonomik konularda
dnyada kendini ispatlam birok uzman bnyesine ald. Belika Babakan Paul
Henri Spaak, katlmc lkelerin temsilcilerinden oluan konseyin, Fransz MonnetPlannn arkasndaki kii olarak bilinen Robert Marjolin de ulusal sekreterliin bana
getirildi.50
Tm lkeler, kendi snrlarnda Paristekine benzer temsilcilikler kurdular. Bu
temsilcilikler OECC ve ECA ile srekli temas halindeydi ve endstriyel etkinlii ve
verimi artrmak amacyla Amerikan desteiyle kurulan ulusal retim merkezleri ve
retim gruplaryla ortak olarak alyordu.
19 Eyll 1950 tarihinde ise deme ve Takas Anlamalarnnn uygulanmasndan
elde edilen tecrbeler sonucunda, ye lkeler arasnda imzalanan bir anlama ileAvrupa Tediye Birlii kuruldu.
1.4.4 Marshall Plan Kapsamnda Yaplan Yardmlar
ECA ve OECCnin kararlar dorultusunda paylatrlan ve nerelerde
kullanlacana katlmc lke hkmetleriyle birlikte karar verilen, Marshall Plan
dahilinde yaplan yardmlar u ekilde yaplyordu.
1. Direkt YardmlarAmerikann direkt dolar olarak yapt yardmlardr. Bunlar da ekilde
yaplmtr.
50 Michael J. Hogan, a.g.m, s.4-15
-
8/3/2019 Marshall Plani Ve Turkiyede Uygulanisi 1948 1957 Marshall Plan and It s Application in Turkey
49/166
38
a. Kredi yoluyla yaplan yardmlarBunlar kredi vermek yolu ile uzun vadede denmek zere verilen borlar
eklinde yaplan yardmlardr. Kredilerin faiz oran %2.5 olarak tespit edilmiti. ve
ortalama 15 yl demesiz olmak zere 44 yl gibi ok uzun vadeliydi.51
b. Hibe yoluyla yaplan yardmlarHibe yolu ile yaplan yardmlarn karl alnmamtr. Bunlar genellikle
malzeme yardm eklinde yaplan yatrmlar olmu ve yardm alan lkelerde Karlkl
Paralar hesabna yatrlmtr. Hibe yoluyla yaplan yardmlarn, ECAnn istekleri
dorultusunda kullanlmas zorunluydu.
c. arta bal olarak yaplan yardmlarAvrupa lkelerinin ihtiyalarn karlkl olarak birbirlerinden
salamalarn kolaylatrmak amacyla yaplan yardmlardr. deme glkleriniortadan kaldrmak iin, Avrupa lkelerine tannan net tiraj haklar karlnda, ihracat
lkeler ihracat bedelinin karln arta bal yardmlar