Design. Retrospective.Method. Between April and October, 2002, 4 men between

the ages of 22 and 46 were treated endovascularly for a trau-matic rupture of the thoracic aorta. The diagnosis ‘rupture ofthe thoracic aorta’ was made on the basis of CT-angiography inall cases. In the first case, a thoracic Gore TAG-endoprosthesis(Gore & Associates; Den Bosch) was used, and in 3 cases aTalent-endoprosthesis (Medtronic AVG; Heerlen).

Results. There was an average of 2.5 days (limits: 0-5 days)between admission and the placement of the endoprosthesis.There was one intra-operative complication in the form of adissection of the right femoral artery when the endoprosthesiswas inserted. In 3 cases, the left subclavian artery was occludedby the prosthesis. This had no negative consequences for thepatients during the follow-up period (limits: 4-12 months). TheCT-angiogram taken 3 months after the operation consistentlyshowed a good position of the endoprosthesis with no signs ofleakage.

Conclusion. For a limited follow-up period, the endovas-cular treatment of a traumatic rupture of the thoracic aorta hasbeen shown to be safe and effective. The long term results mustbe awaited.

literatuur1 Williams JS, Graff JA, Uku JM, Steinig JP. Aortic injury in vehicular

trauma. Ann Thorac Surg 1994;57:726-30.2 Fabian TC, Richardson JD, Croce MA, Smith jr JS, Rodman jr G,

Kearney PA, et al. Prospective study of blunt injury. J Trauma1997;42:374-80.

3 Mattox KL. Red River anthology. J Trauma 1997;42:353-68.4 Turney SZ. Blunt trauma of the thoracic aorta and its branches.

Semin Thorac Cardiovasc Surg 1992;4:209-16.

5 Cowley RA, Turney SZ, Hankins JR, Rodriguez A, Attar S,Shankar BS, et al. Rupture of thoracic aorta caused by blunt trau-ma. J Thorac Cardiovasc Surg 1990;100:652-61.

6 Rousseau H, Soula P, Perreault P, Bui B, Janne d’Othee B,Massabuau P, et al. Delayed treatment of traumatic rupture of thethoracic aorta with endoluminal covered stent. Circulation 1999;99:498-504.

7 Pierangeli A, Turinetto B, Galli R, Caldarera R, Fattori R, GavelliG, et al. Delayed treatment of isthmic aortic rupture. CardiovascSurg 2000;8:280-3.

8 Baker SP, O’Neill B, Haddon jr W, Long W. The injury severityscore: a method for describing patients with multiple injuries andevaluating emergency care. J Trauma 1974;14:187-96.

9 Dake MD, Kato N, Mitchell RS, Semba CP, Razavi MK, ShimonoT, et al. Endovascular stent-graft placement for the treatment ofacute aortic dissection. N Engl J Med 1999;340:1546-52.

10 Orend KH, Pamier R, Kapfer X, Liewald F, Gorich J, Sunder-Plassmann L, et al. Endovascular repair of traumatic descendingaortic transection. J Endovasc Ther 2002;9:573-8.

11 Von Oppell UO, Dunne TT, Groot MK de, Zilla P. Traumatic aor-tic rupture: twenty-year metaanalysis of mortality and risk of para-plegia. Ann Thorac Surg 1994;58:585-93.

12 Thompson CS, Rodiguez JA, Ramaiah VG, DiMugno L, ShafiqueS, Olsen D, et al. Acute traumatic rupture of the thoracic aortatreated with endoluminal stent grafts. J Trauma 2002;52:1173-7.

13 Görich J, Asquan Y, Seifarth H, Kramer S, Kapfer X, Orend KH,et al. lnitial experience with intentional stent graft coverage of thesubclavian artery during endovascular thoracic repairs. J EndovascTher 2002;9:II-39-43.

14 Dake MD, Miller DC, Semba CP, Mitchell RS, Walker PJ, LiddellRP, et al. Transluminal placement of endovascular stent-grafts forthe treatment of descending thoracic aortic aneurysms. N Engl J Med1994;331:1729-34.

Aanvaard op 9 juli 2003

2294 Ned Tijdschr Geneeskd 2003 15 november;147(46)

De ziekte van Wegener komt zelden voor: volgens eenrecente studie bedraagt de jaarlijkse incidentie per mil-joen inwoners in Norwich (Verenigd Koninkrijk) 10,6 enin Spanje 4,9.1 In medische handboeken en op websitesvermeldt men nog steeds dat de oorzaak van de ziektevan Wegener onbekend is. De granulomatose van We-gener wordt gerangschikt bij de vasculitiden die de klei-ne vaten aantasten; de ziekte gaat gepaard met anti-neu-trofielencytoplasmatische autoantistoffen (ANCA) enwordt gekenmerkt door de voorkeur voor aantasting

Casuïstische mededelingen

Een arbeider in een ijzergieterij met de ziekte van Wegener: ondersteuning vooreen causaal verband met siliciumdioxide

c.h.m.van haecht, j.verbanck en w.delobelle

Christelijke Mutualiteit Roeselare, H.Horriestraat 35, 8800 Roeselare,België.Dr.C.H.M.Van haecht, sociaal-geneeskundige en adviserend genees-heer.Heilig Hartziekenhuis, afd. Inwendige Ziekten-Nierziekten, Roeselare.Dr.J.Verbanck, nefroloog.Dr.W.Delobelle, huisarts te Roeselare.Correspondentieadres: dr.C.H.M.Van haecht (chris.vanhaecht@cm.be).

samenvattingBij een 42-jarige man werd de ziekte van Wegener vastgesteld.Uit de beroepsanamnese bleek dat hij als arbeider in een ijzer-gieterij langdurig had blootgestaan aan grote hoeveelhedenstof met siliciumdioxide. Met immuunsuppressieve behande-ling werd de ziekte gestabiliseerd, maar na een jaar kreegpatiënt aseptische femurkopnecrose, waarvoor uiteindelijkplaatsing van een heupprothese aan de linker zijde nodig was.Patiënt was sinds de diagnose arbeidsongeschikt. In de litera-tuur zijn reeds verschillende gelijkaardige casussen gemeld.Ook zijn er al enkele patiënt-controleonderzoeken gepubli-ceerd die een verband tussen de ziekte van Wegener en bloot-stelling aan siliciumdioxide aantonen. Er is toenemende evi-dentie voor de causale rol van siliciumdioxide in de patho-genese van auto-immuunziekten.

Zie ook het artikel op bl. 2265.

van de bovenste en onderste luchtwegen en de nieren.2

De vasculitiden vormen een heterogene groep met over-eenkomstige pathofysiologische mechanismen waarbijcirculerende immuuncomplexen worden gevonden. Dezeimmuuncomplexen bevatten antigenen van diverse envaak onopgehelderde aard die lichaamsvreemd (al danniet microbieel) of lichaamseigen kunnen zijn.3 Dier-experimenteel onderzoek heeft aangetoond dat ANCAvasculitis kunnen veroorzaken.4 De ziekte van Wegenerzou derhalve kunnen worden beschouwd als een auto-immuunziekte en zou daarmee multifactorieel bepaaldzijn: zowel genetische factoren als omgevingsfactorenspelen een rol. Onder de omgevingsfactoren is de po-tentiële rol van infectie met Staphylococcus aureus alsuitlokkende factor en mediator voor de ziekte vanWegener het vermelden waard.5 Opvallend is echter ookdat deze zeldzame ziekte meermaals is aangetroffen bijpatiënten uit specifieke beroepsgroepen met overmatigeblootstelling aan steenstof.

ziektegeschiedenisPatiënt A, een man van 42 jaar met in de antecedenten eenepisode van ischias, excisie van een anale fistel en een ster-numfractuur, meldde zich in de winter met een ‘slepende ver-koudheid’ bij de huisarts. Hij klaagde over een blijvende hoest.Er waren geen gele fluimen; wel was er af en toe wat hemop-toë. Patiënt had bovendien een otitis media aan het rechter oormet gehoorvermindering. De klachten verminderden niet bijeen therapie met azitromycine. Patiënt had last van toenemen-de algemene vermoeidheid en malaisegevoel. Vervolgensklaagde hij ook over polyartralgieën (vooral aan de knieën,ellebogen, polsen en vingers). De urine was donkergekleurd.Drie dagen na deze bijkomende symptomen werd de patiëntdan ook opgenomen op de dienst Nefrologie. Biochemisch do-cumenteerde men een sterk verhoogde erytrocytensedimenta-tie en concentratie van C-reactieve proteïne, een lichte nier-functiebeperking met een serumcreatininewaarde van 130µmol/l en cytoplasmatisch gelokaliseerde ANCA (c-ANCA)tegen proteïnase-3 (44 U/ml). Urineonderzoek toonde een glo-merulaire hematurie en een proteïnurie van 2 g/24 h.

In een nierbiopt werden de volgende lichtmicroscopischeafwijkingen gevonden: focale, segmentale proliferatieve glo-merulonefritis met halvemaanvorming in meer dan 80% van deglomeruli en begeleidende interstitiële nefritis. Er werd geendepositie van siliciumdioxide gevonden. Het immunofluores-centieonderzoek van dit nierbiopt had een volkomen negatie-ve uitslag.

Ter hoogte van de rechter elleboog had patiënt enkele pete-chiën; in een biopt werd histologisch een leukocytoclastischevasculitis gevonden. Ook werd er een biopsie van neusslijm-vlies verricht, waarna histopathologisch onderzoek een granu-lomateuze ontsteking met necrose aantoonde (figuur). Deröntgenopname van de thorax toonde een versterking van debronchovasculaire tekening en bilaterale apicale pleurale ver-dichtingen. Op de longperfusiescan was een aspecifieke, lichtheterogene tracerverdeling ter hoogte van beide longen te zien.

De suggestieve kliniek van aanslepende klachten in hetneus-keel-oorgebied, de c-ANCA-positiviteit, de nieraantas-ting en de aanwezigheid van een granulomateuze ontsteking inhet neusbiopt deden ons besluiten dat het hier ging om de ziek-te van Wegener. Patiënt kreeg een behandeling met methyl-prednisolon en cyclofosfamide in een startdosis van respectie-velijk 64 mg/dag en 150 mg/dag. Toen daarop regressie van desymptomen en van de biochemische afwijkingen optrad, wer-den de medicaties over 12 maanden afgebouwd tot een onder-houdstherapie van respectievelijk 4 en 50 mg/dag. Door debehandeling kon de ziekte worden gestabiliseerd.

Na een jaar behandeling werd aan beide benen aseptischefemurkopnecrose vastgesteld, waarvoor bilateraal een foragewerd uitgevoerd. Nog een jaar later was zelfs het plaatsen vaneen totale heupprothese aan de linker zijde noodzakelijk.

Beroep op vergoeding wegens arbeidsongeschiktheid. Sedertde vaststelling van de diagnose was patiënt arbeidsongeschiktbevonden in het kader van de Belgische ziekteverzekering.De ziekte van Wegener brengt immers vrijwel steeds ernstigestoornissen en beperkingen met zich mee die maken dat mennog maar moeizaam kan functioneren, zowel op het werk als inde thuissituatie.6 Beroepsmatig was patiënt 26 jaar actief alsarbeider in een ijzergieterij. Hij maakte er modellen die bij hetdrogen een krijtachtige stof afgeven, waardoor hij blootstondaan grote hoeveelheden siliciumdioxide.

Vermits er in de literatuur reeds verschillende malen mel-

Ned Tijdschr Geneeskd 2003 15 november;147(46) 2295

Biopt van de neusmucosa van patiënt A met een necrotiserende granulomateuze ontstekingsreactie met meerkernige reuscellen.

seromuceuzeklierbuizen

meerkernigereuscellen

ding is gemaakt van een verband tussen de ziekte van Wegeneren blootstelling aan stof met siliciumdioxide, werd deze casusaangegeven bij het Fonds voor de Beroepsziekten. Deze open-bare instelling keert in België supplementaire financiële tege-moetkomingen uit aan patiënten die ofwel lijden aan een be-roepsziekte die vermeld staat op een restrictieve lijst, ofwel aaneen ziekte waarvan via het zogenoemde ‘open systeem’ kan be-wezen worden dat deze rechtstreeks en zeker het gevolg is vande uitoefening van een beroep. In dit laatste geval moet de aan-vrager wel zelf het causale verband trachten te bewijzen doorverwijzing naar bewijskrachtige wetenschappelijke studies endoor gedetailleerde toelichting van de werkomstandighedenvan de patiënt. Het Fonds voor de Beroepsziekten verwierpechter de aanvraag, met als verantwoording dat uit de op ditogenblik bekende medische literatuur niet blijkt dat de bloot-stelling aan siliciumdioxide de ziekte van Wegener kan ver-oorzaken. Tegen deze beslissing werd door betrokkene beroepaangetekend bij de Arbeidsrechtbank, die besloot een hoog-leraar in de nefrologie als deskundige aan te aanstellen. Bijlaatste follow-up was er nog geen definitief vonnis in deze zaak.

beschouwingEr bestaat reeds heel wat literatuur over de relatie tus-sen een overmatige blootstelling aan siliciumdioxide enallerlei vormen van nierlijden. Een overzicht hiervanis recent gepubliceerd.7 Grootschalige epidemiologischestudies bevestigen de samenhang tussen professioneleblootstelling aan siliciumdioxide en chronische nierziek-ten. Wat betreft de pathogenese verschuift de aandachtsteeds meer van een direct nefrotoxisch mechanismenaar een rol van siliciumdioxide als uitlokkende factorvoor een auto-immuunreactie. In het kader van dezecasus belichten wij hier specifiek de literatuur waarinhet vóórkomen van de ziekte van Wegener (een auto-immuunziekte die meestal gepaard gaat met chronischnierlijden) wordt beschreven bij patiënten die aan silici-umdioxide waren blootgesteld (tabel 1). In Heidelbergvond men onder 5 patiënten met bekende beroepsge-relateerde silicose van de longen die ook aan een sys-teemziekte leden, één geval van de ziekte van Wegener.8

Uit Oostenrijk kwam een artikel waarin melding werdgemaakt van een mijnwerker met silicose die een typi-sche granulomatose van Wegener kreeg.9 In een studie,opgezet door het Amerikaanse National Institute forOccupational Safety and Health bleek van 583 patiëntenmet silicose 10% een chronische nierziekte te hebben enin het betreffende artikel wordt specifiek één patiëntmet de ziekte van Wegener uitvoerig besproken.10 Dezepatiënt was evenals onze patiënt werkzaam geweest ineen ijzergieterij. In een Italiaans patiënt-controleonder-

zoek over vasculitis en nieraantasting werden 6 patiën-ten met de ziekte van Wegener opgenomen van wie er 3duidelijk professioneel waren blootgesteld aan silicium-dioxide.11

Epidemiologie. Zoals bekend bewijzen zelfs sugges-tieve casuïstische mededelingen nog niet een causaalverband. Er zijn echter ook reeds enkele epidemiologi-sche studies gepubliceerd (tabel 2). Een Belgische studiemet 16 patiënten en 32 controlepersonen toonde eenopvallende samenhang tussen de ziekte van Wegener enberoepen als mijnwerker, kasseilegger, zandspuiter enconstructiearbeider.12 Ook graanstof bevat veel silicium-dioxide, hetgeen het verhoogde risico bij landbouwerszou kunnen verklaren. De oddsratio voor blootstellingbedroeg 5 (95%-BI: 1,4-11,6) voor siliciumdioxide enzelfs 6,5 (95%-BI: 1,3-13,5) voor alle siliciumbevattendeproducten. In een Amerikaanse epidemiologische studiebij 101 patiënten met de ziekte van Wegener werd aande hand van een algemene vragenlijst de blootstellingaan ingeademende stoffen gepeild.13 In deze studie werdbij patiënten een grotere professionele blootstelling aanconstructiematerialen vastgesteld (30,7%) dan bij eengroep gezonde controlepersonen (18,5%). In de Ver-enigde Staten werd ook een patiënt-controleonderzoekuitgevoerd bij 292 patiënten met zogenaamde ANCA-geassocieerde vasculitis of lupus erythematodes disse-minatus (SLE), waarbij specifiek aandacht werd besteedaan siliciumdioxide.14 De subgroep van patiënten met deziekte van Wegener bestond uit 21 personen; bij henwerd een oddsratio van 3,5 (95%-BI: 0,73-16,80) vast-gesteld voor blootstelling aan siliciumdioxide, terwijl deoddsratio voor deze blootstelling bij alle patiënten metANCA samen 4,43 (95%-BI: 1,36-14,38) bedroeg. Desubgroepen met ANCA tegen proteïnase-3 en tegenmyeloperoxidase, componenten van de granula vanneutrofiele granulocyten, vertoonden beide een ver-hoogd risico van blootstelling aan siliciumdioxide.

Doordat de ziekte van Wegener zeldzaam is, is hetmoeilijk een verband met een etiologische factor te be-wijzen. Vanwege de lage incidentie zou men voor eenprospectief follow-uponderzoek een vrij groot aantalpersonen moeten volgen. Bijgevolg moet men zijn toe-vlucht nemen tot patiënt-controleonderzoeken, die ge-woonlijk als minder overtuigend worden beschouwdwanneer het gaat om de causale relatie.

Pathofysiologische verbanden. Als mogelijke verkla-ring voor het bestaan van een causaal verband tussensiliciumdioxide en ANCA-gerelateerde aandoeningenzoals de ziekte van Wegener zijn door verschillendeauteurs reeds pathofysiologische hypothesen opgesteld.Siliciumdioxide oefent een krachtig adjuvant effect uitop de humorale immuunrespons.15 De activatie vanlymfocyten, monocyten en macrofagen kan, gegeven degepaste klinische context en genetische achtergrond, re-sulteren in de productie van autoantistoffen en leiden totauto-immuunziekten.16 Prikkeling van macrofagen doorsiliciumdioxide kan leiden tot de productie van cytoki-nen, zoals interleukine(IL)-1 en tumornecrosisfactor.17

Wellicht is het zo dat siliciumdioxide de ontwikkelingvan een bepaalde ziekte kan bevorderen of versnellen,

2296 Ned Tijdschr Geneeskd 2003 15 november;147(46)

TABEL 1. Gepubliceerde casuïstische mededelingen over de ziekte vanWegener bij patiënten met overmatige blootstelling aan siliciumdioxide

1e auteur land aantal blootstelling door(publicatiejaar) patiënten het beroep van

Siebels (1993)8 Duitsland 1 steenhouwerNeyer (1994)9 Oostenrijk 1 mijnwerkerRosenman (2000)10 Verenigde Staten 1 ijzergieterStratta (2001)11 Italië 3 mijnwerker;

zandspuiter;landbouwer

mits nog een andere factor de immuuntolerantie breektof auto-immuniteit initieert. Alhoewel de exacte mecha-nismen nog niet volledig ontrafeld zijn, wordt stilaanaanvaard dat langdurige blootstelling aan geïnhaleerdeschadelijke, aspecifieke stoffen uit de omgeving kanleiden tot immunologische aandoeningen, die eventueelpas na jaren klinisch aan het licht komen.18 Dit blijkttevens uit het feit dat er reeds heel wat literatuur isverschenen over het verband tussen blootstelling aansiliciumdioxide en andere auto-immuunziekten, zoalssclerodermie en SLE.15 17 19 20

conclusieDe etiologie van de ziekte van Wegener is nog onvol-doende opgehelderd. Vermoedelijk is er een multicau-sale pathogenese, waarbij zowel genetische factoren alsomgevingsfactoren een rol spelen. Uit in de literatuurgepubliceerde casussen zoals de onze en uit de enkelepatiënt-controleonderzoeken blijkt dat siliciumdioxideeen van de belangrijkste factoren is. Een grootschaligprospectief vervolgonderzoek naar de rol van silicium-dioxide is ons niet bekend en is wellicht ook moeilijkuitvoerbaar, gezien de lage frequentie van de ziekte.Rapportage van soortgelijke casussen aan de landelijkeinstanties die zich met beroepsziekten bezighouden, iszeker nuttig omdat op basis daarvan het verband verderkan worden onderzocht. Een onderzoek naar de inci-dentie van de ziekte van Wegener bij specifiek de mijn-werkers zou in dit verband ook interessant kunnen zijn.Ondertussen is het vanuit arbeidsgeneeskundig stand-punt aangewezen bijzondere aandacht te hebben voorpreventieve maatregelen om de blootstelling aan sili-ciumdioxide zoveel mogelijk te beperken, dat wil zeggenniet alleen ter voorkoming van silicose van de longen.

Dr.J.Van Dorpe, patholoog, Heilig Hartziekenhuis, dienstPathologie, Roeselare, stelde de figuur ter beschikking.

Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geengemeld.

abstractA patient with Wegener’s granulomatosis who worked in afoundry: a case for a causal association with silicon dioxide. –The diagnosis Wegener’s granulomatosis was made in a 42-year-old man. Occupational history revealed prolonged expo-sure to large amounts of silicon dioxide in dust during work ina foundry. The illness was stabilized with immunosuppressivetreatment, but after one year the patient developed asepticnecrosis in both hips, which ultimately led to essential total hiparthroplasty on the left side. The patient was unable to worksince the diagnosis. Similar case reports have been described,

as well as a limited number of case-control studies. Theseindicate an association between Wegener’s granulomatosis andexposure to silicon. There is growing evidence for a causal roleof silicon dioxide in the pathogenesis of auto-immune disease.

literatuur1 Watts RA, Gonzalez-Gay MA, Lane SE, Garcia-Porrua C, Bentham

G, Scott DG. Geoepidemiology of systemic vasculitis. Ann RheumDis 2001;60:170-2.

2 Yi ES, Colby TV. Wegener’s granulomatosis. Semin Diagn Pathol2001;18:34-46.

3 Kallenberg CGM. Vasculitis: een spectrum van uiteenlopendeziektebeelden met gemeenschappelijke immunopathogenese? NedTijdschr Geneeskd 1987;131:1387-90.

4 Xiao H, Heeringa P, Hu P, Liu Z, Zhao M, et al. Antineutrophil cy-toplasmic autoantibodies specific for myeloperoxidase cause glome-rulonephritis and vasculitis in mice. J Clin Invest 2002;110:955-63.

5 Popa ER, Stegeman CA, Kallenberg CG, Cohen Tervaert JW.Staphylococcus aureus and Wegener’s granulomatosis. Arthritis Res2002;4:77-9.

6 Boomsma MM, Bijl M, Stegeman CA, Kallenberg CG, HoffmanGS, Cohen Tervaert JW. Patients’ perceptions of the effects ofsystemic lupus erythematosus on health, function, income, and inter-personal relationships. Arthritis Rheum 2002;47:196-201.

7 Stratta P, Canavese C, Messuerotti A, Fenoglio I, Fubini B. Silicaand renal diseases. J Nephrol 2001;14:228-47.

8 Siebels M, Schulz V, Andrassy K. Silikose und Systemkrankheiten.Immun Infekt 1993;21 Suppl 1:53-4.

9 Neyer U, Wöss E, Neuweiler J. Wegener’s granulomatosis associat-ed with silicosis. Nephrol Dial Transplant 1994;9:559-61.

10 Rosenman KD, Moore-Fuller M, Reilly MJ. Kidney disease andsilicosis. Nephron 2000;85:14-9.

11 Stratta P, Messuerotti A, Canavese C, Coen M, Luccoli L, BussolatiB, et al. The role of metals in autoimmune vasculitis: epidemiolo-gical and pathogenic study. Sci Total Environ 2001;270:179-90.

12 Nuyts GD, Van Vlem E, De Vos A, Daelemans RA, Rorive G, Else-viers MM, et al. Wegener granulomatosis is associated to exposureto silicon compounds. Nephrol Dial Transplant 1995;10:1162-5.

13 Duna GF, Cotch MF, Galperin C, Hoffman DB, Hoffman GS.Wegener’s granulomatosis. Clin Exp Rheumatol 1998;16:669-74.

14 Hogan SL, Satterly KK, Dooley MA, Nachman PH, Jennette JC,Falk RJ. Silica exposure in anti-neutrophil cytoplasmic autoanti-body-associated glomerulonephritis and lupus nephritis. GlomerularDisease Collaborative Network. J Am Soc Nephrol 2001;12:134-42.

15 Gregorini G, Tira P, Frizza J, D’Haese PC, Elseviers MM, Nuyts G,et al. ANCA-associated diseases and silica exposure. Clin RevAllergy Immunol 1997;15:21-40.

16 Cohen Tervaert JW, Stegeman CA, Kallenberg CGM. Siliconexposure and vasculitis. Curr Opin Rheumatol 1998;10:12-7.

17 Parks CG, Conrad K, Cooper GS. Occupational exposure to crys-talline silica and autoimmune disease. Environ Health Perspect 1999;107 Suppl 5:793-802.

18 Jansen HM. Immunologie in de medische praktijk. XXIX. Patho-genese van allergische en immunologische longziekten. Ned Tijd-schr Geneeskd 2000;144:1341-6.

19 Steenland K, Goldsmith DF. Silica exposure and auto-immune dis-eases. Am J Ind Med 1995;28:603-8.

20 Cooper GS, Miller FW, Germolec DR. Occupational exposures andautoimmune diseases. Int Immunopharmacol 2002;2:303-13.

Aanvaard op 2 april 2003

Ned Tijdschr Geneeskd 2003 15 november;147(46) 2297

TABEL 2. Gepubliceerde epidemiologische studies over de ziekte van Wegener bij patiënten met overmatige blootstelling aan siliciumdioxide

1e auteur land studieopzet aantal oddsratio (95%-BI)(publicatiejaar) patiënten

Nuyts (1995)12 België patiënt-controleonderzoek 16 5 (1,4-11,6)Duna (1998)13 Verenigde Staten patiënt-controleonderzoek 101 niet berekendHogan (2001)14 Verenigde Staten patiënt-controleonderzoek 21 3,5 (0,73-16,80)