ema.e.p`qama vayaema.e.p`qama vaya---- aqaaqaaqaaqa .... economics first year paper-ii.pdf · 2...

ema.e.p`qama vaYaema.e.p`qama vaYaema.e.p`qama vaYaema.e.p`qama vaYa---- AqaAqaAqaAqa----Saas~Saas~Saas~Saas~ popr popr popr popr 2222

†Ö¬Öã×−Ö�ú ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾Ö¢Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü (Modern Public Finance )

Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ - 1 AW©emó eoVr 1

KQ>H$ - 1

AmYw{ZH$ emgH$s` {dÎmì`dhma/gmd©O{ZH$ Am`-ì``Public Finance : Government Activities.

1.0 C{Ôïo>

1.1 àñVmdZm

1.2 {df` {ddaU

1.2.1 gmd©O{ZH$ Am`-ì`` ñdê$n d ì`m»`m

1.2.2 gmd©O{ZH$ A`-ì``m~m~V gZmVZ d AmYw{ZH$ Ñ{ï>H$moZ

1.2.3 gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr ì`már

1.2.4 gaH$maMr à_wI {dÎmr` H$m`}

1.2.5 gaH$manwT>rb gm_m{OH$ C{Ôïo>

1.2.6 {_l AW©ì`dñWoVrb gaH$maMr y{_H$m

1.2.7 Am{W©H$ {Z`moOZ d {dH$mgm~m~V gaH$maMr _Ü`ñWr

1.3 ñd §AÜ``Z àíZ

1.4 gmam§e

1.5 nm[a^m{fH$ eãX

1.6 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X ©J«§W

Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ - 1 AW©emó eoVr2

1.0 C{Ôïo>`m KQ>H$mÀ`m AÜ``Zmdê$Z Amnë`mbm -

1) gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm AW© d ñdê$n gm§JVm oB©b.2) gd©O{ZH$ Am`-ì``mMr ì`már bjmV KoVm oB©b.

3) gaH$maÀ`m Am{W©H$ ì`dhmam~m~V gZmVZ d AmYw{ZH$ Ñ{ï>H$moZ Aä`mgVm oB©b.4) gaH$maÀ`m à_wI {dÎmr` H$m`mªMm AmT>mdm KoVm oB©b.

5) gaH$manwT>rb gm_m{OH$ C{Ôïo> gm§JVm `oVrb.

6) {_l AW©ì`dñWoVrb gaH$maMr y{_H$m {deX H$aVm oB©b.7) Am{W©H$ {Z`moOZ Am{U Am{W©H$ {dH$mgm~m~V gaH$maMr _Ü`ñWmMr y{_H$m bjmV KoVm oB©b.

1.1 àñVmdZm :

gmd©O{ZH$ gÎmobmM emgZ/gaH$ma ho Zmd Agë`mZo H|$Ð gaH$manmgyZ J«m_ nmVirn`ªV Agboë`m{d{dY gmO{ZH$ gÎmm§Mm Ë`mV g_mdoe hmoVmo. gmd©O{ZH$ Am`-ì`m`mM Aä`mg H$aVmZm _mÌ H|$Ð gaH$ma damÁ`gaH$maZo `m§À`m Am`-ì``mMm {dMma Ho$bm OmVmo. Am`-ì`` åhUOo O_m-IM© hmo . gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV \$º$ O_m-IMm©MmM g_mdoe hmoV Zmhr Va n¡gm {_i{dÊ`mMo _J© H$moUVo? n¡gm IM© H$aÊ`mMr joÌo H$moUVr?`m§M {dMma Ho$bm OmVmo.

gmd©O{ZH$ Am`-ì`` hm Aä`mg {df` gaH$maMo Am{W©H$ ì`dhma d Am{W©H$ VÎdkmZmer g§~§{YV Amho.gZmVZdmXr AW©emókm§Zr gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr g§H$ënZm g§Hw${MV AWm©Zo dmnabr hmoVr. Ë`m§À`m _Vo, gaH$maZo\$º$ naH$s` AmH«$_UmnmgyZ g§ajH$, Xoem§VJ©V em§VVm d gwì`dñW EdTo>M H$m_ H$amdo. åhUOoM {Zh©ñVjonrYmoaUmMm nwañH$ma Ho$bm hmoVm. Ë`m_wio gmd©O{ZH$ Am`-ì``Mr ì`már _`m©{XV am{hbr.

AmYw{ZH$ AW©ì`dñWm§_Ü o _mÌ gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm ì`mnH$ AWm©Zo {dMma H$aÊ`mV Amb. AmYw{ZH${dMmagaUrZwgma gmd©O{ZH$ joÌ d ImOJr joÌ EH$_oH$m§Zm nañnanyaH$ AmhoV. Ë`mV gmd©O{ZH$ joÌmbm {d{eï>^y{_H$m nam nmS>mdr bmJVo. AbrH$S>rb H$mimV Xoem§Zr H$ë`mUH$mar amÁ` hr g§H$ënZm ñdrH$maë`m_wio gaH$maMrH$m } dmT>br. Ë`m_wio Am{W©H$ {dH$mg, Am{W©H$ ñW¡ ©, ^m§S>db g§M`, àmXo{eH$ g_Vmob, Xm[aÐç {Z_y©bZ B. C{Ôïo>gaH$mabm JmR>Vm oVmV `mMr OmUrd Pmbr. n[aUm_V: gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr ì`már dmT>br.

1.2 {df` {ddoMZ

1.2.1 gmd©O{ZH$ A`-ì``mMo ñdê$n d ì`m»`m :

_mZdr {dH$mgm~amo~a Am{W©H$ ì`dhmamMo ñdê$n {dH${gV hmoV Jobo. dñVw{d{Z_`mVrb AS>MUr XyaH$aÊ`mMo H$m © n¡emZo Ho$bo Am{U VoìhmnmgyZ Am{W©H$ ì`dhma dmT>VM Jobo. n[aUm_V: Am`-ì`` åhUOo O_m-IM©dmT>ë`m_wio Ë`mbm boIr ñdê$n àmá Pmbo. Ë`mVyZM ImOJr Am`-ì`` d gmd©O{ZH$ Am`-ì`` `m g§H$ënZmCX`mg Amë`m. AW©ì`dñWm H$moUVrhr Agbr Am{U emgZ H$moUmMohr Agbo Var O_m-IM© Ro>dmdmM bmJVmo.

gmd©O{ZH$ Am`-ì`` hm Aä`mg{df` nydunmgyZ ApñVËdmV hmoVm. A°S>_ pñ_W, [aH$mS>u, Oo.~r.go,Oo.Eg. {_b `m§Zr gmd©O{ZH$ CËnÞ (H$a), gmd©O{ZH$ IM© d gmd©O{ZH$ H$O© `m§Mm ñnï> CëboI Ho$bm Amho. 18

ì`m d 19 ì`m eVH$mVrb `m gZmVZdmXr AW©emókm§Zr gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr g§H$ënZm g§Hw${MV AWm©Zodmnabr hmoVr. Ë`m_wio gaH$maMo CËnÞ-IM© H$_r am{hbo. åhUyZ gaH$mabm \$mago _hÎd ZìhVo. gaH$ma åhUOoOwby_ H$aUmar EH$ ì`º$s qH$dm g§ñWm hmo Agm {dMma ÑT> hmoVm.


gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr nÕVera _m§S>Ur H$aÊ`mMo lo gr. E\$. ~°ñQ°>~b `m AW©emókmbm {Xbo OmVo.Ë`mZ§Va S>m°. S>mëQ>Z `m§Zr gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm {df` gwb^arË`m _m§S>bm. àmo. E. gr. {nJy `m§Zr gmd©O{ZH$Am`-ì``m~m~V g{dñVa {ddoMZ Ho$bo. Ë`mZ§Va Oo. E_. Ho$Ýg `m§Zr gmd©O{ZH$ {dÎmì`dhmambm A{YH$ _hÎdàmá H$ê$Z {Xbo. VoìhmnmgyZ gmd©O{ZH$ Am`-ì``mbm AW©emómV ñdV§Ì _hÎd àmá Pmbo.

gmd©O{ZH$ {dÎmì`dhmam~m~V AZoH$ AW©emókm§Zr ì`m»`m {Xë`m AmhoV. Ë`mn¡H$s H$mhr _hÎdmÀ`ì`m»`m nwT>rbà_mUo hmoV -

1) S>m°. S>mëQ>Z :

""gmd©O{ZH$ Am`-ì`` hm {df` AW©emó d amÁ`emó `m§À`m gr_maofoda Agboë`m AZoH$ {df`m§n¡H$sEH$ Amho. Vmo gmd©O{ZH$ gÎmm§Mo CËnÞ d IM© `m Xmohm|Mo nañnam§er g_m`moOZ `mÀ`mer g§~§{YV Amho.

""Public Finance is one of those subjects which lie on the border line between Economics

and Politics. It is concerned with the income and expenditure of public authorities and with the

adjustment of the one to the other.''

2) àmo. q\$S>bo{eamg :

amOñd ho gmd©O{ZH$ gÎmmÀ`m CËnÞ {_i{dÊ`mÀ`m d IM© H$aÊ`mÀ`m nÕVter {ZJ{S>V Agboboemó hmo .''

""Public Finance is the cience which is concerned with he mannar in which the public

authorities obtain their income and spend it.''

3) ~°ñQ°>~b :

""amOñd ho amÁ`mVrb gmd©O{ZH$ gÎmoMo CËnÞ d IM© `m§Mm nañnam§er Agbobm g§~§Y VgoM {dÎmr`àemgZ d {Z §ÌU `mMo AÜ``Z H$aUmao emó hmo .''

""Public finance deals with the expenditure and income of public authorities of state and

their mutual relation as also with the financial administration and control.''

4) lr_Vr Cgw©bm {hŠg :

""gaH$mar g§ñWm Á`m nÕVtÛmao BÀN>m§À`m gm_y{hH$ V¥átMr ì`dñWm H$aVmV d Amnë`m C{Ôï>çm§À`mg\$bVogmR>r Amdí`H$ {ZYr Jmoim H$aVmV Ë`m nÕVtMo narjU d _yë`m§H$Z H$aUo hm amOñdmMm {df` hmo .''

""The main content of public finance consist of the examination and appraisal of the meth-

ods by which governing bodies provide for the collective satisfaction of woruts and secure the

necessary funds to carryout their purposes.''

5) àmo. nr. B©. Qo>ba :

""gaH$ma m g§ñWoV g§K{Q>V Pmboë`m OZVoÀ`m AW©H$maUmMo {ddoMZ amOñd Ho$di gaH$maÀ`mM AW©H$maUmMm{dMma H$aVo. gaH$maÀ`m AW©H$maUmV n¡gm Jmoim H$aÊ`mÀ`m d IM© H$aÊ`mÀ`m {H«$`m§M g_mdoe hmoVmo.''

""Public finance deals with the finances of the public as on organised group under the

institution of government inclued the raising and disbursement of government funds.''

6) Ama. E. _gJ«oìh :

""gaH$maÀ`m CËnÞ d IMm©À`m H$m ©nÕVrda H|${ÐV Agboë`m {d{dY àíZm§Zm gmd©O{ZH$ {dÎmì`dhmaåhUVmV.''


WmoS>Š`mV Ago H$s, darb gd© ì`m»`m§dê$Z Ago ñnï> hmoVo H$s, gmd©O{ZH$ {dÎmì`dhma `m {df`mVgaH$maÀ`m O_m-IMm©Mo {ddoMZ Ho$bo OmVo.

1.2.2 gmd©O{ZH$ Am`-ì``m~m~V gZmVZ d AmYw{ZH$ Ñ{ï>H$moZ :

gmd©O{ZH$ Am`-ì``m~m~V åhUOoM amOñdm~m~V Ñ{ï>H$moZ nyU©ñnYm©, nyU© amoOJma, l_mMr J{VerbVm dì`{º$ñdmV§Í` `m J¥hrVm§da AmYmabobm hmoVm. gaH$mabm d gaH$maÀ`m IMm©bm \$mago _hÎd ZìhVo. gaH$ma qH$dmemgZ åhUOo EH$ Owby_ H$aUmar ì`º$s qH$dm g§ñWm ho . åhUyZ gaH$maZo H$_rV H$_r H$a AmH$mamdoV Am{U H$_rVH$_r IM© H$amdm. A§XmOnÌH$ g_Vmob Agmdm. H$am§_wio ì`º$sÀ`m ~MV d Jw§VdUwH$sda à{VHy$b n[aUm_ hmoVmo.gaH$maZo H$O© C^mê$ Z o.

darb {ddoMZmdê$Z nwT>rb {ZîH$f© {ZKVmo -

1) gaH$ma Am{W©H$ ì`dhmamV dmT> H$ê$ eH$V Zmhr.

2) gaH$maMo A§XmOnÌH$ g§Vw{bV d bhmZ Agmdo.

3) H$amMm {dnarV n[aUm_ ì`º$sÀ`m ~MV d Jw§VdUwH$sda hmoVmo.

4) gaH$maZo \$º$ CËnmXH$H$m`m©gmR>r H$O© ¿`mdo.

AmYw{ZH$ H$mimV AW©emór` {díbofUmV A_ybmJ« ~Xb Pmbo. 1929-30 À`m OmJ{VH$ _hå_§XrZoOJ{VH$ AW©ì`dñWo_Ü o àM§S> ~Xb KSy>Z Ambo. 1936 _Ü o Oo. E_. Ho$Ýg `m§Zr amoOJma, ì`mO Am{U n¡gm`m~m~V Omo gd©gm_mÝ` {gÕm§V _m§S>bm VoìhmnmgyZ AmYw{ZH$ {dMmagaUr gwê$ Pmbr.

Ho$ÝgÀ`m _Vo, A§XmOnÌH$ ho Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r _hÎdmMo gmYZ Amho. åhUyZ MbZdmT>rÀ`m n[apñWVrV{ebH$s A§XmOnÌH$ d MbZKQ>rÀ`m n[apñWVrV VwQ>rMo A§XmOnÌH$ V`ma H$amdo. `m{edm` ~MV~amo~a Jw§VdUyH$ZgVo. Ë`m_wio MbZdmT> d MbZKQ> {Z_m©U hmoVo. Aem doir H$O© H$mTy>Z IM© H$amdm. Ho$ÝgZo _§Xr H$m {Z_m©U Pmbr`mMo H$maU emoYyZ H$mT>bo VoìhmnmgyZ gmd©O{ZH$ IMm©bm _hÎd àmá Pmbo. gZmVZdmXr AW©emókm§Zm gmd©O{ZH$IMm©Mo Iao _hÎdM H$ibo ZìhVo.

gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV H$am§~m~V gZmVZ d AmYw{ZH$ Ñ{ï>H$moZ {^Þ AmhoV. H$a åhUOo gaH$maMoCVnÞmMo gmYZ EdT>mM AW© gZmVZdmÚm§Zm _mhrV hmoVm. Ho$ÝgZo _mÌ H$am§À`m gmhmæ`mZo {d{dY Am{W©H$ {dH$mgmMrC{Ôïo> gmÜ` H$aVm oVmV. gmd©O{ZH$ H$Om©Mm ^ma AW©ì`dñWoda nS>Vmo. Ë`m_wio AmYw{ZH$ AW©emók `m _Vmergh_V ZmhrV. {dH$gZerb Xoem§Zr ObXJVr Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r H$Om©Mm Adb§~ H$amdm Ago gwM{dbo.

WmoS>Š`mV Ago H$s, gZmVZdmÚm§Mm gmd©O{ZH$ Am`-ì``mH$So> nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ g§Hw${MV hmoVm.`mCbQ> AmYw{ZH$ AW©emókm§Mm Ñ{ï>H$moZ ì`mnH$ ~Zbm Amho. åhUyZ AW©emómÀ`m Aä`mg {df`mV gmd©O{ZH$Am`-ì``mMm ñdV§ÌnUo Aä`mg Ho$bm OmV Amho.

1.2.3 gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr ì`már :

gZmVZdmXr AW©emókm§À`m _Vo, gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr qH$dm {dÎmì`dhmam§Mr ì`már \$º$CËnÞ-IMm©nwaVrM Amho. na§Vw AmYw{ZH$ AW©emókm§À`m Ñï>rZo gmd©O{ZH$ Am`-ì`` A{YH$ ì`mnH$ ~Zbo Amho.åhUyZ \$º$ O_m-IM© g_m{dï> hoV Zmhr, Va nwT>rb ~m~r Ë`mV g_m{dï> hmoVmV -

A) gmd©O{ZH$ CËnÞ :

`mV gaH$maMo CËnÞmMo _mJ© H$moUVo AmhoV `mMo ñnï>rH$aU Ho$bo OmVo. gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV gmd©O{ZH$CËnÞmV OmñV _hÎd {Xbo OmVo. gaH$maÀ`m CËnÞgmYmZm§Mo dJuH$aU H$ê$Z Ë`mVrb gmå` d ^oX {dMmamV KoVbo


OmVmV. Ë`mV H$a ho CËnÞmMo à_wI gmYZ Amho. `mV H$am§Mo àH$ma d H$a§Mo n[aUm_ `m§Mm Aä`mg Ho$b OmVmo.`m{edm` gmd©O{ZH$ CËnÞmMm gmd©O{ZH$ IMm©er g_Ýd` gmYVmZm {Z_m©U hmoUmar V\$mdV {dMmamV KoVbr OmVo.åhUyZ gaH$ma doimodoir H$a{df`H$ YmoaU ~XbV AgVo.

~) gmd©O{ZH$ IM© :

`m {d^mJmV gaH$ma bmoH$m§À`m gm_wXm{`H$ JaOm ^mJ{dÊ`mgmR>r IM© H$aVo. `m JaOm ^mJ{dVmZm CËnmXZ{d^mOZ d amoOJmam§da hmoUmè`m n[aUm_m§Mm Aä`mg Ho$b OmVmo. gmd©O{ZH$ IMm©_wio Am{W©H$ ~Xb hmoD$ eH$Vmo.OmJ{VH$ _hm_§XrnmgyZ gmd©O{ZH$ IMm©Mm Am{W©H$ {dH$mgmer {ZH$Q>Mm g§~§Y Amho. IMm©Mo dJuH$aU, IMm©MrVÎdo `mMmhr Aä`mg `m {d^mJmV Ho$bm OmVmo.

H$) gmd©O{ZH$ H$O© :

`m {d^mJmV gmd©O{ZH$ gÎmm§À`m H$Om©Mm Aä`mg Ho$bm OmVmo. gmd©O{ZH$ H$Om©Mo {d{dY àH$ma, H$O©naV\o$S>rÀ`m nÕVr `m§Mo {ddoMZ Ho$bo OmVo. H$Om©Mo n[aU_, H$Om©Mm ^a `mMmhr Aä`mg `mV Ho$bm OmVmo.gmd©O{ZH$ H$O© ho gaH$maMo CËnÞMo EH$ gmYZ _mZbo OmVo. `mdê$Z `mMo _hÎd ñnï> hmoVo.

S>) {dÎmr` àemgZ Am{U {Z §ÌU :

gmd©O{ZH$ CËnÞ d IM© `m§V `mo½` Vmo g_Ýd` gmYmd bmJVmo. h mg_Ýd` gmYÊ`mMo gmYZ åhUOoA§XmOnÌH$ hmo`. åhUyZ `m {d^mJmV gaH$ma A§XmOnÌH$ H$go V`ma H$aVo, A§XmOnÌH$mMm CÔoe, na{Um_ `m{df`remóewÕ {ddoMZ Ho$bo OmVo. åhUOoM gaH$ma `m {d^mJm_m\©$V Am{W©H$ ì`dhmam§Mo àemgZ d {Z §ÌU Ro>dÊ`mMoH$m © H$aVo.

B) g§Kr` {dÎm :

` {d^mJm_m\©$V g§Kr` {dÎmì`dñWobm `mo½` Aer AW©ì`dñWm {Z_m©U Ho$br OmVo. `m {dÎmì`dñWoV H|$Ð-amÁ` {dÎmr` g§~§Y {dMmamV KoD$Z AW©{df`H$ g§~§Ym§Mm {dMma Ho$bm OmVmo. H|$Ð-amÁ` {dÎmr` g§~§Ym~m~VCËnÞmMo {d^mOZ, VÎdo H$moUVr AmhoV `mMm g_mdoe Ho$bobm {XgVmo.

4) Am{W©H$ ñW¡`© Am{U Am{W©H$ dmT> :

gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV Am{W©H$ ñW¡ © Am{U Am{W©H$ dmT> `m§Mm g_mdoe Oo. E_. H$Ýg `m§À`m amoOJma{gÕm§VmnmgyZ H$aÊ`mV Ambm. gmd©O{ZH$ CËnÞ, IM©, H$O© d {dÎmr` àemgZ §À`m gmhmæ`mZo amÁ`H$mofr` YmoaUR>a{dbo OmVo. Ë`m_wio {dH${gV Xoem§V Am{W©H$ ñW¡ © Va {dH$gZerb XoemV Am{W©H$ dmT> ho gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMo C{Ôï> _mZbo OmVo.

WmoS>Š`mV Ago åhUVm oB©b H$s, gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr ì`már A{YH$m{YH$ ì`mnH$ ~ZV Amho.^{dî`mV hr ì`már A{YH$ dmT>Ê`mMr eŠ`Vm Amho. ^maVmgma»`m g§Kr` {dÎmì`dñWoV `m Aä`mg{df`mbm EH$doJio _hÎd àmá Pmbo Amho.

1.2.4 gaH$maMr à_wI {dÎmr` H$m`} :

AmYw{ZH$ AW©ì`dñWo_Ü`o gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm ì`mnH$ AWm©Zo {dMma Ho$bm OmVmo. AmYw{ZH$AW©emókm§À`m _Vo, ImOJr joÌ d gmd©O{ZH$ joÌ ho nañnamdb§~r AmhoV. H$ë`mUH$mar amÁ`mMr g§H$ënZmñdrH$maë`m_wio gaH$maMr H$m } dmT>br, VgoM gaH$maÀ`m hñVjonm_wio Am{W©H$ ñW¡ ©, nyU© amoOJma, Am{W©H${dH$mg, Am{W©H$ g_Vm, ^m§S>db g§M`, àmXo{eH$ g_Vmob àñWm{nV H$aVm oVmo `mMr OmUrd Pmbr.


àmo. _gJ«oìhÀ`m _Vo, gmd©O{ZH$ Am`-ì`` åhUOo gaH$maMm O_m-IM© Zìho Va gmd©O{ZH$ Am`-ì``mÀ`m _mÜ`_mVyZ gmYZgm_J«rMo dmQ>n, CËnÞ d g§nÎmrMo {d^mOZ, qH$_V ñW¡ © d nyU© amoOJma Am{U Am{W©H${dH$mg `m àíZm§Mr gmoS>dUyH$ Ho$br OmVo.

gZmVZdmXr AW©emókm§À`m _Vo, gaH$maZo H$_rV-H$_r H$m`} H$amdrV. gmd©O{ZH$ joÌmnojm ImOJrjoÌ A{YH$ H$m ©j_ AgVo. åhUyZ gaH$maZo g_Vmob A§XmOnÌH$mMr _m§S>Ur H$amdr. AW©ì`dñWoM g_Vmob nyU©ñnYm©, ImOJr gmhg nÕVr d nyU© amoOJma nmVirda hmoVmo. åhUOo gaH$maZo {Zh©ñVjonr YmoaU ñdrH$mamdo. gaH$maZoH$_rV-H$_r CËnÞ (H$a) {_idmdo. gZmVZdmÚm§À`m _Vo, gaH$ma VwQ>rÀ`m A§XmOnÌH$mMr _m§S>Ur H$arV Agob VaAW©ì`dñWoV MbZdmT>rMr n[apñWVr {Z_m©U hmoB©b. `mCbQ> {ebH$s A§XmOnÌH$ Agë`mg MbZKQ>rMr n[apñWVr{XgyZ oB©b.

OmJ{VH$ _hm_§XrZ§Va (1929-30) Ago {XgyZ Ambo H$s, g_Vmob A§XmOnÌH$m_wio Am{W©H$ AñW¡ © dAnyU© amoOJmamMr n[apñWVr {Z_m©U Pmbr. VgoM ~mOma §ÌUoÛmao gmYZ-g§nÎmrMo dmQ>n, CËnÞ d g§nÎmrMo {d^mOZH$m ©j_nUo hmoD$ eH$V Zmhr åhUyZ gaH$maZo hñVjon H$ê$Z Amnbr y{_H$m ~Omdmdr `m~m~V àmo. _gJ«oìh `m§ZrnwT>rb {dMma _m§S>boV -

1) gmYZgm_J«rMo dmQ>n :^m§S>dbemhr AW©ì`dñWoV ~mOma §ÌUoÛmao gmYZgm_J«rMo dmQ>n KSy>Z oVo. ~mOma{Y{ð>V AW©ì`dñWoV

Cn^moŠË`mÀ`m _mJUrZwgma CËnmXZ Ho$bo OmVo. Á`m dñVybm _mJUr OmñV Ë`m dñVyÀ`m CËnmXZmgmR>r gmYZgm_J«rdmnabr OmVo. åhUyZ Cn^moº$m gmd© m¡_ AgVmo. na§Vw ~mOma §ÌUm 100 Q>ŠHo$ H$m ©j_ Zgë`mZo gmYZgm_J«rModmQ>n H$m ©j_nUo hmoD$ eH$V Zmhr. Aem n[apñWVrV gaH$ma hñËjon H$ê$Z gmYZgm_J«rMo H$m ©j_ dmQ>V H$arVAgVo. `mMmM AW© Agm H$s ~mOma §ÌUoVrb AH$m ©j_Vm Xya H$aÊ`mgmR>r {dÎmr` gmYZm§Mm dmna H$aVo. CXm.EImÚm CÚmoJg§ñWoMr g§aMZm Aer AgVo H$s, Ë`mV BVa CÚmoJg§ñWm àdoe H$ê$ eH$V ZmhrV. Aem doir _ºo$Xmar{Z_m©U hmoVo. Ë`m_wio _ºo$Xma hm dñVyÀ`m gr_m§V IMm©nojm OmñV qH$_V AmH$maVmo. Voìhm gaH$ma qH$_V{df`H$YmoaU am~dyZ hr AH$m ©j_Vm Xya H$ê$ eH$Vo.

H$mhr doim CËnmXZ à{H«$`m§Mm EH${ÌV dmna Ho$bm OmVmo. åhUyZ Ë`m§Mo {d^mOZ H$aVm oV Zmhr. Voìhm VmoCÚmoJ _ºo$Xmar {Z_m©U H$ê$ eH$V Zmhr qH$dm nyU© ñnY}à_mUo CËnmXZ H$ê$ eH$V Zmhr. Aem doir gaH$ma H$am§ÛmaohñVjon H$ê$Z n`m©á CËnmXZ KS>dyZ AmUVo.

Ooìhm ImOJr \$m`Xo d gmd©O{ZH$ \$m`Xo m Xmohm|_Ü o \$aH$ nS>Vmo Voìhm gmYZgm_J«rÀ`m n`m©á dmQ>nmgmR>rgaH$mabm {dÎmr` gmYZm§Ûmao hñVjon H$amdm bmJVmo. g_Om, EImÚm ^mJmV ImOJr joÌmZo aoëdo dmhVyH$ gwê$ Ho$brAgVm gwédmVrbm ImOJr joÌmbm \$m`Xm {_iob. na§Vw H$mbm§VamZo Ë`m ^mJmVrb {dH$mgmbm JVr {_iob Aemn[apñWVrV ImOJr \$m`Xo H$_r d gmd©O{ZH$ \$m`Xo OmñV åhUyZ H§$nZr aoëdo dmhVyH$ ~§X H$arb. Voìhm gaH$maH$agdbVrMm dmna H$ê$Z gmYZgm_J«rMo H$m ©j_ dmQ>n KS>dyZ AmUob.

ImOJr IM© d gm_m{OH$ IM© `m Xmohm|V \$aH$ nS>Vmo Voìhm gaH$ma hñVjon H$ê$Z gmYZgm_J«rMo H$m ©j_dmQ>n KS>dyZ AmUVo. CXm. ImOJr joÌmV CËnmXZmÀ`m à{H«$ oV H$mhr Q>mH$mD$ nXmW© hdoV qH$dm nmÊ`mV gmoS>VmVAem doir àXyeUmMm {dnarV n[aUm_ bmoH$m§À`m Amamo½`mda hmoVmmo. Ë`mgmR>r gaH$ma H$maImZXmam§da H$a AmH$maVoAm{U Ë`m CËnÞmVyZ g_mOmgmR>r Amamo½`{df`H$ godm CbãY H$ê$Z XoVo. Ë`m_wio gmYZgm_J«rMo H$m ©j_ dmQ>nhmoÊ`mg _XV hmoVo.

darb n[apñWVrV àmo. _gJ«oìh `m§Mo Ago _V Amho H$s, EH$m ì`º$sMo H$ë`mU BVa gdmªÀ`m H$ë`mUmdaAdb§~yZ AgVo. Aem doir ImOJr JaOm mJ{dVmZ H$mhr \$m`Xo-VmoQo> {Z_m©U hmoVmV. Voìhm gaH$ma hñVjon H$ê$Z~mOma §ÌUoVrb AH$m ©j_Vm Xya H$aVo. àmo. _gJ«oìhÀ`m _Vo, AW©emókm§nwTo> H$a Jmoim H$aUo hm àíZ Zmhr Va EHy$U


gmYZgm_J«rMo dmQ>n ImOJr d gm_m{OH$ JaOm§_Ü o H$em arVrZo H$amd`mMo, `m~m~V àmo. _gJ«oìh `m§Zr amOH$s`à{H«$`m gwM{dbr Amho. Ë`m§À`m _Vo, _VXmZ à{H«$ oÛmao hm àíZ gmoS>dmdm.

amOH$s` njm§Zr Amnmnbo OmhraZm_o bmoH$m§g_moa _m§S>mdrV. Ë`mda bmoH$ Amnbr à{V{H«$`m _VXmZmÛmao ì`º$H$aVrb d ~hþ_VmÛmao h àíZ gmoS>{dbm OmB©b. Aem doir Cn^moŠË`m§Mo gmd© m¡_Ëd H$m`_ Ro>dyZ gmYZgm_J«rMon`m©á dmQ>n H$aÊ`mgmR>r A§XmOnÌH$ V`ma Ho$bo OmB©b.

2) CËnÞ d g§nÎmrMo {d^mOZ :

CËnÞ d g§nÎmrMo {d^mOZ åhUOo g_mOmVrb Am{W©H$ {df_Vm H$_r H$aUo hmo . Ë`mgmR>r gaH$mabm~mOma §ÌUoV hñVjon H$amdm bmJVmo. àË oH$ CËnmXZ KQ>H$mbm {Xbm OmUmam _mo~Xbm hm Ë`m§À`m gr_m§V CËnmXH$VodaAdb§~yZ AgVmo. na§Vw H$mhr CËnmXZ KQ>H$m§Mr gm¡Xmeº$s H$_Hw$dV Agë`mZo Ë`m§Mo Am{W©H$ emofU hmoD$ eH$Vo.

CËnÞ d g§nÎmrMo {d^mOZ dmagmhŠH$mMo H$m`Xo, {ejUmMr g§Yr, g_mOmMr J{VerbVm d ~mOmamVrbn[apñWVrda Adb§~yZ AgVo. Aem doir g_mOmV Am{W©H$ {df_Vm dmT>Vo. Voìhm gaH$ma Am{W©H$ {df_Vm H$_rH$aÊ`mgmR>r H$ahñVm§VaU YmoaUmMm dmna H$aVo. åhUOoM lr_§Vmda H$a bmXyZ J[a~m§À`m H$ë`mUmgmR>r `moOZmam~dVo. Ë`m_wio J[a~m§À`m dmñVd CËnÞmV dmT> hmoD$Z Am{W©H$ {df_VoMr VrVm H$_r Ho$br OmVo.

{_l AW©ì`dñWoV Am{W©H$ {dH$mgmbm CÎmoOZ XoÊ`mgmR>r H$m_ H$aÊ`mMr, YmoH$m nËH$aÊ`mMr, m§S>db{Z{_©VrMràoaUm Úmdr bmJVo. Ë`mgmR>r ImOJr joÌmbm _moR>çm à_mUmda g§nÎmr YmaU H$aÊ`mMr nadmZJr Úmdr bmJVo. Aemdoir Am{W©H$ {df_Vm dmT>Vo Voìhm gaH$maZo àJVerb H$a AmH$maUr H$ê$Z, AZmdí`H$ Cn^moJ d Jw§VdUwH$sdaà{V~§Y H$amÛmao Ho$bm nm{hOo.

^maVmgma»`m {dH$gZerb XoemV H$ë`mUH$mar amÁ`, g_mOdmXr g_mOaMZm `m C{Ôï>m§À`m nyV©VogmR>rH$a d IM©{df`H$ ZrVrMm dna Ho$bm OmVmo. {_l AW©ì`dñWoV gmd©O{ZH$ joÌ d ImOJr joÌ `m Xmohm|Zm_hÎdmMo ñWmZ {Xbo OmVo. gd© _yb yV CÚmoJ gmd©O{ZH$ joÌmV amhVrb Am{U BVa CÚmoJm§~m~V ImOJr joÌmbmàmoËgmhZ {Xbo OmB©b. Ë`mVyZM g_mOmVrb Am{W©H$ {df_Vm H$_r H$aVm oB©b. gm_m{OH$ g_Vm d Ý`m` {Z_m©UH$aVo ho Amnë`m AW©ì`dñWoMo C{Ôï> Amho. Aem arVrZo gaH$ma gmd©O{ZH$ Am`-ì``m_m\©$V Amnbr y{_H$m nmanmS>V Amho.

3) qH$_V ñW¡`© d nyU©amoOJma :

`m {d^mJmV àmo. _gJ«oìh `m§Zr qH$_V ñW¡ ©, nyU© amoOJma d Am{W©H$ {dH$mg `m§Mm g_mdoe Ho$bm Amho. `memIoÛmao gaH$ma CËnmXZ gmYZm§Mm OmñVrV OmñV dmna H$ê$Z n¡eMo _yë` pñWa Ro>dÊ`mMm à`ËZ H$aVo.

""Stabilization branch with maintaining a high level of resources utilization and stable

value of money.''

`m emIoMm CJ_ AbrH$S>rb H$mimV Pmbm Amho. gZmVZdmXr {dMmagaUrZwgma Am{W©H$ ñW¡`© dnyU©amoOJma AmnmoAmn {Z_m©U hmoVmo. na§Vw OmJ{VH$ _hm_§XrV hr {dMmagaUr {Zén`moJr R>abr. åhUyZ gaH$mabmhñVjon H$aÊ`mMr JaO ^mgbr. gaH$ma H$a, IM©, H$a d A§XmOnÌH$m§Mm dmna H$ê$Z qH$_V ñW¡`© d nyU©amoOJmaC{Ôï> gmÜ` H$aVo.

àmo. _gJ«oìh `m§Zr `m emIoMr VrZ _yb yV VÎdo gwM{dbr AmhoV -

1) ""Oa AZ¡pÀN>H$ ~oamoOJmar Agob Va EHy$U IMm©V dmT> H$ê$Z _mJUr dmT>dmdr d nyU©amoOJma nmViràñWm{nV H$amdr.''

""If involuntary unemployment prevails increase the level of demand so as to adjust ag-

gregate expenditure upward to the level of output produce at full employment.''


2) ""Oa VoOrMr n[apñWVr Agob Va EHy$U IM© H$_r H$ê$Z à^mdr _mJUr H$_r H$amdr Am{U dmT>Ë`m{H$_Vrnojm Mmby {H$_VrÀ`m CËnmXZnmVirer _moO_mn H$amdo.''""If inflation prevails reduce the level of demand so as to adjust aggregate expenditure

downward to the level of output measured in current rather than rising prices.''

3) ""Oa nyU©amoOJma d qH$_V ñW¡ © Agob Va EHy$U IM© Aem arVrZo H$amdm H$s AnyU© amoOJma d MbZdmT>Xya H$aVm oB©b.''""If full employment and price level stability prvails, maintain the aggregate level of money

expenditure to prevent unemployment and inflation.''

Aem arVrZo AmYw{ZH$ AW©ì`dñWo_Ü o gaH$mabm gmYZgm_J«rMo dmQ>n, CËnÞ d g§nÎmrMo {d^mOZ dqH$_VñW¡`© d nyU©amoOJma `m VrZ emIm§Ûmao Amnbr ^y{_H$m {dÎmr` gmYZm§Ûmao nma nmS>mdr bmJVo.

1.2.5 emgZmnwT>rb gm_m{OH$ C{Ôïo> :

1.2.2.1 Xm[aÐç{Z_y©bZ :gmd©O{ZH$ Am`-ì``mVrb _hÎdmMm ^mJ åhUOo gmd©O{ZH$ IM© hmo . AW©ì`dñWoV Cn^moJmbm OodTo>

_hÎd Amho VodTo>M gmd©O{ZH$ IMm©bm Amho. 19 ì`m eVH$mnydu gmd©O{ZH$ IMm©bm \$mago _hÎd ZìhVo. 20 ì`meVH$mV gmd©O{ZH$ IMm©bm _hÎd àmá Pmbo.

AmYw{ZH$ AW©emókm§Zr CËnmXZm~amo~a {d^mOZmbm _hÎdmMo ñWmZ {Xbo. gmd©O{ZH$ IMm©Mm CËnÞ dg§nÎmrÀ`m {d^mOZmda hmoUmam n[aUm_ {dMmamV ¿`mdm bmJVmo. H$am§nojm gmd©O{ZH$ IM© Xm[aÐç{Z_y©bZm~m~Và^mdr AgyZ Ë`mÛmao Xm[aÐç qH$dm J[a~r Xya H$aVm `oVo.

AmYw{ZH$ H$mimV àË oH$ XoemVrb gaH$ma Xm[aÐç Xya H$aÊ`mgmR>r {d{dY àH$maMo IM© H$arV AgVo.

CXm. 1) H$_r CËnÞ JQ>mVrb bmoH$m§Zm ñdñV XamZo dñVy d godm nwa{dUo.

2) J[a~m§Zm Am{W©H$ _XV nwa{dUo qH$dm amoI AZwXmZo XoD$Z Ë`m§Mm Cn^moJ dmT>{dUo.

3) J[a~m§À`m _wbm§Zm _mo\$V {ejU XoUo.

4) Jar~ {dÚmÏ`mªZm {eî`d¥Îmr Omhra H$aUo.

5) J[a~m§Zm amoOJma nwa{dUo.

6) Jar~ ì`º$s¨Zm _mo\$V d¡ÚH$s` godm nwa{dUo.

7) H$_r CËnÞ JQ>mVrb bmoH$m§Zm _mo\$V d _m\$H$ XamV amhÊ`mgmR>r Kao CnbãY H$ê$Z XoUo.

WmoS>Š`mV Ago H$s, gmd©O{ZH$ IMm©_wio Am{W©H$ {df_Vm H$_r hmoVo. gaH$maMo IMm©Mo YmoaU MwH$Ê`mgAm{W©H$ {df_Vm dmT>Ê`mMm YmoH$m AgVmo, ho {dgaVm oV Zmhr.

1.2.2.2 _yb^yV godm nwa{dUo :

gmd©O{ZH$ IMm©_m\©$V bmoH$m §Zm _yb^yV godm nwa{dë`m OmVmV. {dH$gZerb AW©ì`dñWoVObXJVr Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r dmhVyH$ d XiUdiU, drOnwadR>m, nmUrnwadR>m, ^m§S>db nwadR>m BË`mXr _yb yVgodm Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmgmR>r Amdí`H$ AmhoV. Ë`mMà_mUo Amamo½` d {ejUmdarb IM© hm gwÕm _yb yV Amho.na§Vw §S>dbmÀ`m A^mdm_wio `m joÌmda nwaogm IM© hmoD$ eH$V Zhr. åhUyZ gmd©O{ZH$ IMm©{edm` _yb yVgodm nwa{dUo AeŠ` AgVo. Ë`m_wio Am¡Úmo{JH$ {dH$mg _§X JVrZo Pmbm. EH§$XarV Amnë`m XoemV _yb yV godm nwaoemà_mUmV CnbãY ZmhrV. m _yb yV godm CnbãY ìhmì`mV åhUyZ 1991 nmgyZ ImOJr Jw§VdUyH$Xmambm ho joÌ IwboHo$bo Amho.


Xyag§Mma d {d_mZgodm ~m~V Iyn àJVr Pmbr. Xyag§Mma joÌmV g§nH©$H«$m§Vr KSy>Z Ambr. {d_mZgodm ñdñVXamV CnbãY Pmbr. na§Vw D$Om©, añVo, aoëdo d Obg§nXm `m joÌmV AOyZhr gwYmaU nwaoem ZmhrV. åhUyZ ObX JVrAm{W©H$ {dH$mgmÀ`m _mJm©V hm _moR>m AS>Wim Amho. gmd©O{ZH$ IMm©_m\©$H$ `m ~m~tH$So> bj XoÊ`mMr JaO Amho.

1.2.2.3 Am{W©H$ {df_Vm Xya H$aUo :

CËnÞ d g§nÎmrÀ`m {d^mOZm~m~V {df_Vm AgUo ^m§S>dbemhr AW©ì`dñWoMo d¡{eï>ç _mZbo OmVo._hÎm_ gm_m{OH$ {hV gmYmd`mMo Agob Va Am{W©H$ {df_Vm eŠ` VodT>r H$_r Ho$br nm{hOo. ""BVa n[apñWVrH$m`_ Agob Va Á`m nÕVrV CËnÞmVrb {df_Vm H$_r H$aÊ`mMr Vr àd¥Îmr AgVo Vr gmd©O{ZH$ IMm©Mr àd¥Îmrgdm}Îm_ hmo`.''

""Other things being equal that system of public expenditure is best which has the stron-

gest tendancy to reduce the inequality of income.''

dmagmhŠH$m_wio Am{W©H$ {df_Vm dmTy>Z Am{W©H$ gÎmoMo H|$ÐrH$aU hmoD$ bmJVo. Am{W©H$ gÎmoMo H|$ÐrH$aUPmë`mg XoemV AZwËnmXH$ dJ© {Z_m©U hmoVmo. {_l AW©ì`dñWoV Am{W©H$ dmT>rbm àoaUm XoÊ`mgmR>r _moR>çm à_mUmdaCËnÞ d g§nÎmr YmaU H$aÊ`mMr nadmZJr Úmdr bmJVo. Am{W©H$ {df_Vm CËnÞ d g§nÎmrVrb {df_Vo_wio {Q>Hy$ZamhVo. Aem doir gaH$maZo dmagm H$a, CËnÞ H$a, _mb_Îmm H$a AmH$mê$Z hm àíZ gmoS>dmdm.

Amnë`m XoemV g_mOdmXr g_mOaMZoMo C{Ôï> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r gd© nm`m^yV CÚmoJ gmd©O{ZH$joÌmV amhVrb. BVa CÚmoJm§À`m ~m~VrV ImOJr joÌmbm àoaUm XoD$Z Am{W©H$ {df_Vm H$_r Ho$br OmD$ eH$Vo.Ë`mgmR>r gaH$ma H$a{df`H$ d IM©{df`H$ YmoaUmMm Adb§~ H$aVo. Ë`mVyZ Am{W©H$ {df_VoMr VrVm H$_r hmoÊ`mg_XV Pmbr.

1.2.2.4 àmXo{eH$ {df_Vm :XoemV d amÁ`mVhr àmXo{eH$ {df_Vm Amho. àmXo{eH$ {df_Vm åhUOo CÚmoJm§Mm Ag_Vmob {dH$mg hmo . m

Ñï>rZo AW©ì`dñWoMm g_Vmob {dH$mg Pmbm nm{hOo. àmXo{eH$ g_Vmob {Z_m©U H$aUo ho Am{W©H$ YmoaUmMo C{Ôï>AgVo. Ë`mgmR>r gaH$maZo _mJmgboë`m àXoem§Zm {d{dY gmo r-gdbVr CnbãY H$ê$Z {Xë`m nm{hOoV. `mgmR>rgaH$ma H$a, H$O© d IMm©À`m _Ü`_mVyZ àmXo{eH$ g_Vmob gmYÊ`mMo C{Ôï> gmÜ` H$ê$ eH$Vo.

àmXo{eH$ {df_Vo_wioM Am{W©H$ {df_Vm {Q>Hy$Z amhVo. {Z`moOZmÀ`m H$mimV gaH$maZo àmXo{eH$ {df_VoMrVrVm H$_r H$aÊ`mgmR>r à`ËZ Ho$bo. Ë`m_wio XoemV gd©Ì CÚmoJY§Xo ñWmnZ hmoÊ`mg _XV Pmbr.

àmXo{eH$ {df_Vm H$_r H$aÊ`mgmR>r gaH$ma _mJmgboë`m àXoem§V gmd©O{ZH$ IMm©V dmT>, H$amV gdbVXoD$Z Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmbm MmbZm XoD$ eH$Vo. gaH$maÀ`m IM©{df`H$ YmoaUm_wio nm`m yV gw{dYm {Z_m©U hmoÊ`mg_XV Pmbr. EdTo>M Zìho Va H$a gdbVr_wio {d{dY àXoe§_Ü o CÚmoJY§Xo ñWmnZ hmoÊ`mg _XV Pmbr. n[aUm_V:àmXo{eH$ {df_VoMr VrVm H$_r hmoD$Z Am{W©H$ {df_Vm H$_r hmoÊ`mg _XV Pmbr. Ë`m~m~V gaH$maMr ^y{_H$m_hÎdmMr _mZbr OmVo.

1.2.6 {_l AW©ì`dñWoVrb gaH$maMr y{_H$m :àË oH$ XoemV Am{W©H$ {dH$mgm~m~V {d{eï> ì`dñWm qH$dm àUmbr ñdrH$mabr OmVo. Ë`mZwgma m§S>dbemhr

g_mOdmXr d gmå`dmXr AW©ì`dñWm Aem VrZ àH$mao dJuH$aU Ho$bo OmVo. ^maVmV _mÌ ^m§S>dbemhr d g_mOdmX`m§Mo {_lU AmT>iVo. åhUOo ImOJr joÌ d gmd©O{ZH$ joÌ `m§Mo ghApñVËd AmT>iVo. `m {_l AW©ì`dñWoVgaH$maMr ^y{_H$m ì`mnH$ ~ZV Jobr.

nydu ImOJr joÌmbm _hÎdmMo ñWmZ hmoVo. OmJ{VH$ _hm_§XrnmgyZ _mÌ gmd©O{ZH$ joÌmMo _hÎd dmT>VMJobo. Aem {_l AW©ì`dñWoV gaH$mabm gmd©O{ZH$ joÌmMm {dH$mg H$amdmM bmJVmo, nU Ë`m~amo~aM ImOJr


joÌmbmhr àoaUm Úmdr bmJVo. EdTo>M Zìho Va {_l AW©ì`dñWoV ImOJr joÌ d gmd©O{ZH$ joÌ `m Xmohm|V nañnaghH$m © hdo. åhUyZ hr joÌo nañnanyaH$ AmhoV nañna{damoYr ZmhrV. BVHo$M Zmhr Va gaH$ma{edm` XoemMm Am{W©H${dH$mg eŠ` Zmhr. AmYw{ZH$ AW©ì`dñWo_Ü o gaH$maMr y{_H$m nwT>rb Mma àH$mam§_Ü o AmT>iyZ oVo.

1) CËnmXH$ :

CËnmXH$ `m ZmË`mZo gaH$maMm AW©ì`dñWoer {H$Vr g§~§Y `oVmo ho Ë`m XoemVrb AW©ì`dñWoÀ`mñdê$nmda Adb§~yZ AgVo. AmYw{ZH$ AW©ì`dñWo_Ü o gaH$maMo CËnmXZmVrb ñWmZ H$_-A{YH$ à_mUmV dmT>VMAmho. {_l AW©ì`dñWm ImOJr joÌ d gmd©O{ZH$ joÌ Aem XmoZ ^mJm§V {d^mJbr OmVo. gaH$maMr H$m`}OgOerdmT>V Jobr VgVgm gaH$maMm CËnmXZ H$m`m©Vrb gh^mJ dmT>VM Jobm.

2) J«mhH$ :

gaH$mabm Amnbr H$V©ì` d O~m~Xmè`m nma nmS>Ê`mgmR>r gmYZgm_J«rMr JaO ^mgVo. gaH$ma hrgmYZgm_J«r Amnbo A{YH$ma dmnê$Z gº$sZo d _mo\$V {_idy eH$Vo. ImOJr joÌmda Á`m AW©ì`dñWoMr C^maUrAgVo VoWo AndmXmË_H$ n[apñWVr dJiVm gº$s H$aVm oV Zmhr. åhUOoM gmYZgm_J«rÀ`m _mbH$mbm `mo½` qH$_VÚmdr bmJVo. WmoS>Š`mV Ago H$s, gaH$mahr gmYZgm_J«r IaoXr H$aVo. Ë`mV Cn^mo½` dñVy d ^m§S>dbr dñVy§Mmhrg_mdoe hmoVmo.

3) _mbH$ :

_mbH$ `m ZmË`mZo gaH$maMm AW©ì`dñWoer g§~§Y oVmo. gaH$maH$Sy>Z Or gmYZgm_J«r IaoXr Ho$br OmVoË`mV_mZdr gmYZgm_J«rMm ñdV§ÌnUo {dMmaHo$bm OmVmo. _mZdr gmYZgm_J«rMr IaoXr gaH$ma H$aVo mMm ì`mdhm[aH$AW© Agm H$s, XoemVrb EHy$U amoOJmam§n¡H$s H$mhr amoOJma gaH$ma nwa{dVo. gaH$mar ZmoH$adJm©_wio gaH$maMmAW©ì`dñÏoer EH$ _mbH$ m ZmË`mZo g§~§Y oVmo. gmd©O{ZH$ joÌmMm OgOgm {dñVma hmoV Jobm Ë`mà_mUo gaH$maMr_mbH$mMr ^y{_H$m ì`mnH$ ~ZV Jobr.

4) {Z`§ÌH$ :

gaH$maMm AW©ì`dñWoer Á`m Mma àH$mao g§~§Y oVmo Ë`mV hm àH$ma {deof _hÎdmMm Amho. gaH$maMmAW©ì`dñWoer CËnmXH$, J«mhH$ d _mbH$ åhUyZ g§~§Y Va oVmoM, na§Vw Ë`mnojm {Z §ÌH$mMr y{_H$m _hÎdmMrg_Obr OmVo. H$maU XoemMo Am{W©H$ YmoaU R>a{dÊ`mMm A{YH$ma gaH$mabm àmá hmoVmo. Am{W©H$ YmoaUm_wio gaH$maAW©ì`dñWoV hñVjon H$arV AgVo. gaH$ma Am{W©H$ YmoaUVrb C{Ôï>m§À`m nyV©VogmR>r {d{dY àH$maMo {ZU© KoVo. `mAWm©Zo gaH$mab {Z §ÌH$mMr y{_H$m ~Omdmdr bmJVo. Am{W©H$ YmoaUmVrb C{Ôï>m§Zm OgOer g_mOmMr _mÝ`Vm{_iVo VgVgo gaH$maMo hñVjonmMo à_mU dmT>Vo.

1.2.7 Am{W©H$ {Z`moOZ d {dH$mgm~m~V gaH$maMr _Ü`ñWr :

AbrH$S>rb H$mimV gm_m{OH$ JaOm§Mr ì`már IynM dmT>br Amho. gaH$maMm {d{dY àH$mao AW©ì`dñWoerg§~§Y oVmo. Am{W©H$ ì`dhmam§~m~V gaH$ma CXmgrZ d VQ>ñW amhÿ eH$V Zmhr. AmYw{ZH$ {dMmagaUrMm hm _hÎdmMm^mJ Amho. Ë`m_wio gm_m{OH$, Am{W©H$ JaOm ^mJ{dÊ`mMr O~m~Xmar gaH$mada oD$Z nS>Vo. Am{W©H$ ì`dhma Ë`mO~m~Xmè`m§er gwg§JV AmhoV qH$dm ZmhrV `mMr H$miOr gaH$mabm ¿`mdr bmJVo. Ë`m~m~V gaH$ma {Z`moOZmMmAdb§~ H$ê$Z Am{W©H$ {dH$mgmbm MmbZm XoVo.

1) gmYZgm_J«rMm H$m`©j_ dmna :

CnbãY gmYZgm_J«rMm nwaonya dmna H$aÊ`mMr O~m~Xmar gaH$mada oD$Z nS>Vo. `m O~m~Xmar_wio Am{W©H$


ì`dhmam§Mm EHy$U CËnmXZ dmT>rda Bï> n[aUm_ hmoB©b `mMr H$miOr gaH$mabm ¿`mdr bmJVo. emYZgm_J«rMmOmñVrV OmñV dmna H$aÊ`mMr A§{V_ O~m~Xmar gaH$maMr Agë`mZo gaH$ma {Z`moOZmMm dmna H$aVo.

2) nyU©amoOJma :

AmYw{ZH$ {dMmagaUrZwgma nyU©amoOJma ho Am{W©H$ {dH$mgmMo EH$ _hÎdmMo C{Ôï> Amho. nyU©amoOJma àñWm{nVhmoD$Z hr pñWVr H$er {Q>Ho$b `mMr O~m~Xmar gaH$mada AgVo. nyU©amoOJma åhUOo _Zwî`~imMm nwaonya dmna H$aUohmo . VgoM {H$_mZ amhUr_mZmÀ`m JaOm ^mJ{dÊ`mMr O~m~Xmar gaH$maZo KoVë`m_wio gaH$maMr H$m } dmT>br.

3) Am{W©H$ g_Vm :

gaH$maÀ`m Am{W©H$ ì`dhmam§Mm CËnmXZ, {d^mOZ d amoOJmam§da hmoUmam n[aUm_ {dMmamV ¿`mdm bmJVmo.Á`m Am{W©H$ ì`dhmam§_wio Am{W©H$ {df_Vm H$_r hmoVo Vo Bï> _mZbo OmVmV. `mCbQ> Omo Am{W©H$ ì`dhma Am{W©H${df_Vm dmT>{dVmV Vo A{Zï> _mZbo OmVmV. ImOJr Am{W©H$ ì`dhmam§_wio {Z_m©U hmoUmar {df_Vm H$_r H$aÊ`mgmR>rgaH$ma gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm dmna H$aVo.

4) Am{W©H$ ñW¡`© :gaH$ma Am{W©H$ ì`dhmam§Mm dmna Am{W©H$ ñW¡ m©gmR>r H$arV AgVo. Am{W©H$ ñW¡ © åhUOo AW©ì`dñWm EH$m

{d{eï> {R>H$mUr pñWa Ro>dUo Zìho. CËnmXZmV gVV dmT> hmoV OmUo ho Am{W©H$ ñW¡ m©Mo bjU hmo . VoOr-_§Xrñdê$nmMo Am{W© MT>CVma Q>miÊ`mgmR>r gaH$mabm Am{W©H$ {Z`moOZ ñdrH$mamdo bmJVo. VoOr-_§Xr`m Xmohm|n¡H$sH$moUVrhr n[apñWVr {Z_m©U hmoD$ Z XoUo `mbmM Am{W©H$ ñW¡ © åhUVm oB©b.

darb Am{W©H$ {dH$mgmMr C{Ôïo> nma nmS>Ê`mgmR>r gaH$mabm XoemÀ`m AW©H$maUmV dmT>Ë`m à_mUmVhñVjon H$amdm bmJVmo. EdTo>M Zìho Va Ë`mnwTo> OmD$Z Am{W©H$ {Z`moOZ H$amdo bmJVo. A{dH${gV Xoem§Zm Am{W©H${Z`moOZmMr {deof JaO AgVo. Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r Amdí`H$ Agbobr ^m§S>db Jw§VdUyH$ ImOJr joÌmH$Sy>ZeŠ` ZgVo. Aem doir ^m§S>db Jw§VdUwH$sMr O~m~Xmar gaH$mada oD$Z nS>Vo.

gaH$maMr H$V©ì` d O~m~Xmè`m dmT>ë`m_wio gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV åhUOoM {dÎmr` YmoaUmV H«$m§{VH$maH$~Xb Pmbm. gaH$mar AW©ì`dhma hm XoemÀ`m AW©ì`dñWoMm EH$ _hÎdmMm ^mJ Amho. gaH$mar AW©ì`dhmam§dag_mOmMo Am{W©H$ H$ë`mU Adb§~yZ AgVo. H$ë`mUH$mar amÁ`mV A{YH$m{YH$ bmoH$m§Mo H$ë`mU gmYUo ho C{Ôï>AgVo. àË oH$mbm AmË_{dH$mgmMr g§Yr {_iob Aer VaVyX H$amdr bmJVo. A§{V_V: ì`º$sMm AmË_{dH$mg hmì`º$sdaM Adb§~yZ AgVmo. Ë`mgmR>r Amdí`H$ Agboë`m Jmoï>tMr VaVyX H$aUo gaH$maÀ`m hmVr Amho.

AW©ì`dñWoV gaH$maMo _hÎd ñnï> H$aVmZm S>ãby. Eg. bo{dg åhUVmV, ""H$moUVmhr Xoe Amnë`mgaH$maH$Sy>Z àmoËgmhZ {_imë`m{edm` Am{W©H$ {dH$mg H$ê$ eH$V Zmhr.'' AW©ì`dñWm H$moUË`mhr àH$maMrAgbr Var gaH$mabm nwT>mH$ma ¿`mdmM bmJVmo. AW©ì`dñWoÀ`m {dH$mgmgmR>r gaH$maMm g{H«$` gh^mJ d _mJ©Xe©ZAmdí`H$ AgVo. Am{W©H$ {dH$mgm~amo~aM gm_m{OH$ H$ë`mUmer g§~§{YV {d{dY dñVy d godm§Mr {Z{_©Vr gmYZgm_J«rMohñVm§VaU, Am{W©H$ {df_Vm H$_r H$aUo, Am{W©H$ ñW¡ © {Z_m©U H$aUo B. H$m } _hÎdmMr g_Obr OmVmV. XoemVrbAm{W©H$ YmoaUmV amÁ` {dÎmr` YmoaU `m§À`mV `mo½` Vmo g_Ýd` gmYyZ OmñVrV OmñV bmoH$m§Mo H$ë`mU gmYÊ`mMmgaH$maH$Sy>Z à`ËZ Ho$bm OmVmo. Ë`m_wio AbrH$S>rb H$mimV gaH$maMo AW©ì`dñWoVrb _hÎd dmT>V Amho.

1.3 ñd §AÜ``ZmgmR>r àíZ :

WmoS>Š`mV CÎmao {bhm -

1) gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr g§H$ënZm ñnï> H$am.

2) gmd©O{ZH$ Am`-ì``m~m~V gZmVZdmXr Ñ{ï>H$moZ {bhm.


3) gmd©O{ZH$ Am`-ì``m~m~V AmYw{ZH$ {dMma _m§S>m.

4) gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr ì`már ñnï> H$am.

5) {_l AW©ì`dñWoVrb gaH$maMr y{_H$m ñnï> H$am.

{Q>nm {bhm.

1) gaH$maMr à_wI {dÎmr` gmYZo.

2) emgZmnwT>rb gm_m{OH$ C{Ôïo>.

3) Am{W©H$ {dH$mgm~m~V emgZmMr y{_H$m.

XrKm}Îmar àíZ.

1) gmYZgm_J«rÀ`m dmQ>nm~m~V gaH$maMr ^y{_H$m g{dñVa ñnï> H$am.

2) CËnÞ d g§nÎmr {d^mOZm~m~V d Am{W©H$ ñW¡ m©~m~V {dÎmr` gmYZm§Mm AmT>mdm ¿`m.

3) emgZmnwT>rb {d{dY gm_m{OH$ C{Ôïo> ñnï> H$am.

1.41.41.41.41.4 gmam§e :

1) gmd©O{ZH$ Am`-ì`` hm Aä`mg{df` àmMrZ H$mbmdYrnmgyZ ApñVËdmV Amho. 19 ì`m eVH$mV Ë`mbm_hÎd àmá Pmbo. 20 ì`m eVH$mV hm {df` ì`mnH$ ~Zbm.

2) gmd©O{ZH$ Am`-ì``m~m~V S>m°. S>mëQ>Z, àmo. _gJ«oìh, Oo. E_. Ho$Ýg `m§Mo {dMma _hÎdmMo R>aVmV.

3) gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV \$º$ CËnÞ d IMm©Mm g_mdoe hmoV Zmhr, Va gmd©O{ZH$ H$O©, {dÎmr` àemgZ,d {Z §ÌU Am{U Am{W©H$ dmT> d Am{W©H$ {dH$mg `m§Mmhr g_mdoe hmoVmo.

4) gmd©O{ZH$ d ImOJr Am`-ì``mV H$mhr à_mUmV gmå` Amho. VWm{n `m Xmohm|_Ü o ~è`mM à_mUmV oXqH$dm \$aH$ Agë`mZo gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm ñdV§Ì Aä`mg Ho$bm OmVmo.

5) gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm amÁ`emgZ, g_mOemó, _mZgemó BË`mXr gm_m{OH$ emóm§er {ZH$Q>Mg§~§Y Amho.

6) gmd©O{ZH$ {dÎmì`dhmam_m\©$V gaH$ma Xm[aÐç{Z_y©bZ, àmXo{eH$ {df_Vm, Am{W©H$ {df_Vm H$_r H$ê$eH$Vo.

7) Am{W©H$ {Z`moOZ Am{U Am{W©H$ {dH$mgmV emgZ _Ü`ñWmMr y{_H$m ~OmdVo.

1.5 nm[a^m{fH$ eãX

Public Finance : gmd©O{ZH$ Am`-ì``, gmd©O{ZH$ Am{W©H$ ì`dhma, amOñd

Public Revenue : gmd©O{ZH$ CËnÞ, CXm. H$a, H$O©, X§S> d ewëH$ B.

Public Expenditure : gmd©O{ZH$ IM©

Fiscal Policy : {dÎmr` YmoaU amÁ` {dÎmr` YmoaU, amÁ`H$mofr` YmoaU

Social Wants : gm_m{OH$ JaOm

Public Wants : gmd©O{ZH$ JaOm

Private Wants : ImOJr JaOm


Mixed Economy : {_l AW©ì`dñWm

Regional Imbalance : àmXo{eH$ Ag_Vmob

Infrastructrual facilities : _yb yV gwIgmo r

Poverty Alleniation : Xm[aÐç{Z_y©bZ

Economy Planning : Am{W©H$ {Z`moOZ

Economic Development : Am{W©H$ {dH$mg


1) S>m°. S>mëQ>Z - {àpÝgnëg Am°\$ npãbH$ \$m`ZmÝg

2) lr_Vr Cgw©b {hŠg - npãbH$ \$m`ZmÝg

3) Ama. E. _gJ«oìh - Xr {WAar Am°\$ npãbH$ \$m`ZmÝg

4) àmMm © gw. am. AmoPaH$a - amOñd (gmd©O{ZH$ Am`-ì``)

5) àm. Xod Pm_ao - amOñd

p p p p

‹´Ö.‹. (¯ÖÏ£Ö´Ö ¾ÖÂÖÔ) †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 1

‘Ö™ü�ú -2 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¬ÖÖê ü�ÖÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö

†−Öã�Îú´Ö×�Ö�úÖ

2.0 ˆ×§üÂ™êü

2.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ

2.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö

2.2.1 ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖ™ü¯ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö$Öß †Ö×$Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü †¯ÖµÖ¿Ö

2.2.2 †¯Öæ$ÖÔŸÖ: ‘Ö™üŸÖÖ �Ö“ÖÔ, ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖÖ, †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ

2.2.3 ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ²ÖÖ•ÖÖ üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö, ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß“ÖÖ ˆ¤üµÖ

2.2.4 �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öê ÛÃ£Ö¸üß�ú ü$Ö ¬ÖÖê ü$Ö

2.2.5 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ×ÃÖ üÖÓŸÖ

2.2.6 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö üŸÖß−Öê ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú¸ü$µÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö$Öß : ÃÖò µÖæ»ÖÃÖ−Ö †Ö×$Ö

´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö

2.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö

2.4 ÃÖÖ üÖÓ¿Ö

2.5 ¯ÖÖ× ü³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü

2.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß

2.7 ÃÖ üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö

2.0 ˆ×§üÂ™êü :-

µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê †ÖÆêüŸÖ -

1. ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ™ü ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö$Öß ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê$Öê.

2. ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †¯ÖµÖ¿Ö ÃÖÓ–ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü$Öê.

3. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÛÃ£Ö üß�ú ü$Ö ¬ÖÖê ü$ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

4. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

2.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :-

´ÖÖ−Ö¾Öß ÷Ö¸ü•ÖÖ †´ÖµÖÖÔ¤ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö$ÖÖ üß ÃÖÖ¬Ö−Öê ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ

¾ÖÖ™ü¯ÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÓ¡Ö$Öê�ú›êü µÖêŸÖê. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

�êú»Öê •ÖÖŸÖê ŸÖê ²ÖÖ•ÖÖ ü¯ÖêšêüŸÖ ×¾Ö�ú»Öê •ÖÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ´Öêôû ‘ÖÖ»ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü

µÖÓ¡Ö$Öê»ÖÖ ²Ö·µÖÖ“Ö¤üÖ †¯ÖµÖ¿Ö µÖêŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ¸üµÖÓ¡Ö$Öê Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ. ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö

ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ¯Öã ü¾Öšü¶ÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôß“ÖÖ �Öêôû ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü$Ö �ú¸ü$Öê Æêü


�úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öê ˆ×§üÂ™ü¶ê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß Ø�ú´ÖŸÖ ÛÃ£Ö¸üß�ú ü$ÖÖÃÖÖ ü�Öê ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. �úÖÆüß

¾ÖêôûÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü$Ö ¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖ¸ü �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß

ÃÖ¸ü�úÖ ü»ÖÖ ÛÃ£Ö üß�ú¸ü$Ö ¬ÖÖê ü$Ö ¸üÖ²Ö¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. †×¬Ö�ú Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖŸ´Ö�ú ¬ÖÖê ü$Ö †¾Ö»ÖÓ²Ö»Öê

•ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ, �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ, ÷Öã$ÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ó÷ÖÖ−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ëú¦üßŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú¸üÖ¾ÖÖ, ´ÖÖ¡Ö �úÖÆüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú¸üÖ¾ÖÖ.

2.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :-

2.2.1 ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖ™ü ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö�Öß †Ö×�Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü †¯ÖµÖ¿Ö :- ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖ™ü ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö$Öß †³µÖÖÃÖ$µÖÖ †÷ÖÖê¤ü ü †Ö¯Ö$Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Ö ¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê

¾ÖÖ™ü¯Ö ´Æü$Ö•Öê �úÖµÖ? ŸÖê £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ²Ö‘Öæ µÖÖ. ´ÖÖ−Ö¾Öß ÷Ö¸ü•ÖÖ †´ÖµÖÖÔ¤ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÷Ö ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö$ÖÖ üß

ÃÖÖ¬Ö−Öê ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¬Ö−Öê •Ö¸üß ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ üß, ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖß ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

¯ÖÏŸµÖê�ú ÷Ö¸ü•Ö ¯Öæ$ÖÔ ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö Æêü Ø�ú´ÖŸÖ µÖÓ¡Ö$Öê“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ‘Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖê. ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê Ö¬µÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê

¾ÖÖ™ü¯Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ×šü�úÖ$Öß ´ÖÖ¡Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ™ü¯ÖÖ“ÖÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ÆüÖ üÖ•Ö�úßµÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ

†ÃÖŸÖÖê.

� ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖ™ü ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö�Öß :- 1. †−ÖÓŸÖ ÷Ö ü•ÖÖ †Ö×�Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ÃÖÖ¬Ö−Öê :-

´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ ÊÖ �ú¬ÖßÆüß −Ö ÃÖÓ Ö$ÖÖ·µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ ÷Ö ü•ÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖæŸÖÔŸÖêÃÖÖšüß •Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê

†ÖÆêüŸÖ ŸÖß ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÷Ö ü•ÖÖ ¯Öæ$ÖÔ �êú»ÖµÖÖ •ÖÖ¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê ¾ÖÖ™ü Ö

†ŸµÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ÷Ö ü•ÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß“Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ ¯Öæ$ÖÔ —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÖ¬Ö−Öê ‡ŸÖ¸ü

×šü�úÖ$Öß ¾Öôû×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

2. ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †¯Ö¾µÖµÖ :- ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖêŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ †ÖÆêü. �úÖÆüß ×šü�úÖ$Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ´Öã²Ö»Ö�ú ×´ÖôûŸÖÖŸÖ ŸÖ ü

�úÖÆüß ×šü�úÖ$Öß ¤æüÙ´Öôû †ÃÖŸÖÖŸÖ. •µÖÖ ×šü�úÖ$Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ´Öã²Ö»Ö�ú †ÖÆêü ŸµÖÖ ×šü�úÖ$Öß ŸµÖÖÓ“Öê ´Öæ»µÖ

�ú´Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †×ŸÖ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖê¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ †¯Ö¾µÖµÖ ÆüÖêŸÖÖê.

3. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ$ÖÔ ¾ÆüÖ¾µÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö �ú´Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Öãôêû

ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ$ÖÔ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾µÖŒŸÖß�ú›êü ÷Ö ü•ÖÖÓ¾µÖ×ŸÖ üßŒŸÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß

•Ö´Ö¾Öæ−Ö šêü¾ÖŸÖÖŸÖ. ‹�úß�ú›êü ÷Ö üß²ÖÖÓ−ÖÖ †Ó÷Ö —ÖÖ�úÖµÖ»ÖÖ ¾ÖÃ¡Ö −ÖÃÖŸÖê ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ¸üß�ú›êü ‹�ÖÖªÖ

ÁÖß´ÖÓŸÖÖ�ú›êü �ú¯Ö›ü¶ÖÓ“Öê ³ÖÖÓ›üÖ¸ü †ÃÖŸÖê.


4. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �Öê¡ÖÖ“ÖÖ“Ö ×¾Ö�úÖÃÖ :- ‹�ÖÖªÖ ×šü�úÖ$Öß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü ŸµÖÖ“Ö ×šü�úÖ$Öß ‡ŸÖ¸ü ˆªÖê÷Ö

¾Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †Ö�úÙÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÃÖÖ¬Ö−Öê ŸµÖÖ ×šü�úÖ$Öß ‹�ú×¡ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ‡ŸÖ ü �Öê¡ÖÖÓ�ú›êü

ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öê ¾ÖÖ™ü Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

5. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö :- »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öæ−Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öê ¾ÖÖ™ü Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê

ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“µÖÖ ¾ÖÖ™ü¯ÖÖŸÖ †−Öê�ú †›ü“Ö$Öß µÖêŸÖÖŸÖ. −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß, ²Öê²ÖÓ¤ü¿ÖÖÆüß, ¤ü ŸÖ¸ü ×¤ü Óü÷ÖÖ‡Ô

†¿ÖÖ †−Öê�ú �úÖ¸ü$ÖÖÓ Öãôêû ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“µÖÖ ¾ÖÖ™ü ÖÖŸÖ †›ü“Ö$Öß Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

� ²ÖÖ•ÖÖ ü †¯ÖµÖ¿Ö :-

²ÖÖ•ÖÖ¸ü †¯ÖµÖ¿Ö ´Æü$Ö•Öê ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö †¿Öß ÛÃ£ÖŸÖß �úß, •µÖÖ×šü�úÖ$Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö

¾ÖÖ™ü¯ÖÖ´Ö¬µÖê †¯ÖµÖ¿Ö µÖê$Öê ÆüÖêµÖ. Ø�ú´ÖŸÖ µÖÓ¡Ö$ÖÖ Æüß ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß−ÖãÃÖÖ ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ

´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú¸üŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ ü †¯ÖµÖ¿Ö Æüß ‘Ö™ü−ÖÖ ´ÖãŒŸÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾Ö ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß

×šü�úÖ$Öß †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †Ö×$Ö ×¾Ö−Öß´ÖµÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö

ÃÖÖ¬µÖ �ú ü$µÖÖŸÖ †›ü£Öôêû µÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öê ¯ÖµÖÖÔ ŸÖ ¾ÖÖ™ü¯Ö, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ Ö¬µÖê

¯ÖµÖÖÔ ŸÖ ¾ÖÖ™ü¯Ö ŸÖÃÖê“Ö ´ÖÆü¢Ö´Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. †¿Öß ²ÖÖ•ÖÖ ü µÖÓ¡Ö$Öê“µÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö

¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö •Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖê ŸÖß»ÖÖ ¯Öò êü™üÖê ¯ÖµÖÖÔ ŸÖŸÖÖ †ÃÖê ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ. ¯Öò êü™üÖê †™üà“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ −Ö

—ÖÖ»µÖÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê ¯Öã−Ö¾ÖÖÔ™ü¯Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¯Öã−Ö¾ÖÖÔ™ü¯Ö �ú¹ý−Ö �ú»µÖÖ$ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü$Öê ¿ÖŒµÖ †ÃÖŸÖê.

� ²ÖÖ•ÖÖ ü¯Öêšêü“µÖÖ †¯ÖµÖ¿ÖÖ“Öß �úÖ ü�Öê :- 1. ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû×¾Ö$µÖÖŸÖ µÖê$ÖÖ êü †›ü£Öôêû.

2. �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ −Öê Ö�úÖ †Ó¤üÖ•Ö ²ÖÖÓ¬ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

3. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß “Öã�úß“Öê ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

4. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ¾Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ �úÖê$ÖŸÖß Ø�ú´ÖŸÖ ×´Öôû$ÖÖ¸ü †ÃÖÖ “Öã�úß“ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö.

5. ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖôû †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖ$Öê.

6. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ÆüÃŸÖ�Öê ÖÖ“ÖÖ

¾Ö¸üß»Ö �úÖ ü$ÖÖÓ Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÖêšêüŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

2.2.2 †¯Öæ�ÖÔŸÖ: / †¯Öæ�ÖÔ ²ÖÖ•ÖÖ ü¯Öêšü, ‘Ö™üŸÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ :- �úÖÆüß ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ�ú›æü−Ö −Ö°µÖÖ†³ÖÖ¾Öß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ

−ÖÖÆüß. †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü�ú›æü−Ö ¯Öã ü¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü �ÖÖ•Ö÷Öß

¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ †¯Öæ$ÖÔŸÖ: ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü�ú›æü−Ö ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖêŸÖ

†ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ‘Ö™üŸµÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¯Öæ$ÖÔ Ã¯Ö¬Öì“µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖµÖÖÔ ŸÖŸÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖµÖÖÔ ŸÖŸÖê“µÖÖ �úÖÆüß †™üß ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

1. ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆªÖê÷ÖÖŸÖ †−Öê�ú ÷ÖÏÖÆü�ú ¾Ö ×¾Ö�ÎêúŸÖê †ÃÖŸÖÖŸÖ.


2. ÷ÖÏÖÆü�ú ¾Ö ×¾Ö�ÎêúŸµÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ¯Öæ$ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê.

3. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¯Öæ$ÖÔ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

4. ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÓµÖÖê•Ö�úÖÓ“Öê −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö$Öê Æêü ˆ×§üÂ™ü †ÃÖŸÖê.

5. ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“Öê ˆ×§üÂ™ü ´ÖÆü¢Ö´Ö ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ×´Öôû×¾Ö$Öê †ÃÖŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆªÖê÷Ö ÆüÖ ¯Öæ$ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö •µÖÖ¾Öêôûß ¾Ö üß»Ö ¯Ö× üÛÃ£ÖŸÖß

×−Ö¤ü¿ÖÔ−ÖÖÃÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß †¿ÖÖ ¾Öêôûß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖê Ö¬µÖê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü$ÖÖ´Öãôêû ˆªÖê÷ÖÖÓ Ö¬µÖê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ

×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû •ÖÃÖ•ÖÃÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö ŸÖÃÖŸÖÃÖÖ ÃÖ¸üÖÃÖ üß �Ö“ÖÔ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö.

´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ×´ÖôûŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö. µÖÖ´Öãôêû −Ö×¾Ö−Ö ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú¸ü$ÖÖ¸ü

−ÖÖÆüßŸÖ. �úÖ ü$Ö, ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ¬ÖÖ ü$Ö −Ö±úÖÆüß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê$ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ £ÖÖê›ü¶Ö“Ö

ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖ²Öôû ÆüÖêŸÖß»Ö ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öê �ëú¦üß�ú ü$Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ ±úŒŸÖ �úÖÆüß ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ

ÆüÖŸÖÖŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Ö �ëú¦üß�ú¸ü$Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ´Æü$Ö•Öê“Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü Öêšü Æüß £ÖÖê›üŒµÖÖ“Ö ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ Ö¬µÖê ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»Öß

•ÖÖ‡Ô»Ö. µÖÖ ×šü�úÖ$Öß ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. µÖÖ ×´Ö¾µÖµÖŸÖê Öãôêû“Ö ´ÖÖê•ÖŒµÖÖ“Ö †¿ÖÖ

ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ Ö¬µÖê ²ÖÖ•ÖÖ ü Öêšü ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»Öß ÷Öê»µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ üÖ¾Ö ü ÊÖ ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß“Ö •Ö ü²Ö ×−Ö´ÖÖÔ$Ö

ÆüÖêŸÖê. µÖÖ´Öãôê †¯Öæ$ÖÔŸÖ: ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê‰ú−Ö †¯Öæ$ÖÔ Ã¯Ö¬Öì“Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšü ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê.

†Ö�éúŸÖß 2.1 µÖ †ÃÖ�Ö 1 †ÃÖ�Ö 2

¯Ö †ÃÖ�Ö 3 ¤üß. ÃÖ�Ö.

† ´Ö �Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

†ÃÖ�Ö1, †ÃÖ�Ö2, †ÃÖ�Ö3 = †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ÃÖ üÖÃÖ¸üß �Ö“ÖÔ ¾Ö�Îú

= ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß �Ö“ÖÔ ¾Ö�Îú

†Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê (2.1) †�Ö †�ÖÖ¾Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖ¸ü †µÖ †�ÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†ÃÖ�Ö1 ¾Ö †ÃÖ�Ö2 Æêü ¤üÖê−Æüß †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö�Îú �ú´Öß �úÖµÖÔ�Ö´Ö †ÖÆêüŸÖ. �úÖ ü$Ö, †ÃÖ�Ö3 ÆüÖ

ŸµÖÖ´ÖÖ−ÖÖ−Öê †×¬Ö�ú �úÖµÖÔ�Ö´Ö †ÃÖæ−Ö ŸÖÖê †´Ö µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü Ã¯Ö¿ÖÔ �ú¸üŸÖÖê.

�Ö“ÖÔ


×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü$ÖÖ´Öãôêû ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû �úÖÆüß ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ †ÃÖ�Ö ÆüÖ †ÃÖ�Ö3 ŸÖµÖÖ¸ü

ÆüÖêŸÖÖê. †ÃÖ�Ö1 ¾Ö †ÃÖ�Ö2 †ÃÖ$ÖÖ·µÖÖ ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖ �ú´Öß ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖê Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖæ−Ö ²ÖÖÆêü ü

¯Ö›üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ¯Öã ü¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖÆüß ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü$Ö•Öê“Ö ´ÖÖêšü¶Ö

†Ö�úÖ ü´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ¸üÖÃÖ üß �Ö“ÖÔ �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ ü¯Öêšêü¾Ö¸ü ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ³ÖæŸ¾Ö

×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖê.

� ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ :- ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß´Öãôêû Ø�ú¾ÖÖ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ´Öãôêû ‡ŸÖ¸ü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ»ÖÖ •ÖÖê ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö ÃÖÖêÃÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖÖ †ÃÖê ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ.

²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖÖ Æüß ÃÖ�úÖ üÖŸ´Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ −Ö�úÖ üÖŸ´Ö�ú †¿ÖÖ ¤üÖê−Æüß ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê.

ˆ¤üÖ. ‹�ÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ×¿Ö�Ö$ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖ ü ÆüÖê‡Ô»Ö“Ö ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¾Ö ü Æüß

ŸµÖÖ“Öê ÃÖ�úÖ¸üÖŸ´Ö�ú ¯Ö›üÃÖÖ¤ü ¯Ö›üŸÖß»Ö. ÆüÖ ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖê“ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ‹�ÖÖªÖ

¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ �úÖ ü�ÖÖ−ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ �úÖ ü�ÖÖ−µÖÖŸÖæ−Ö ±úŒŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ

±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÃÖê �úÖØÆü−ÖÖ üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´ÖôûŸÖÖê ŸÖ ü �úÖ ü�ÖÖ−µÖÖŸÖæ−Ö ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖê$ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ±úŒŸÖ �úÖÆüß »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ŸÖ üßÆüß ŸµÖÖ ÃÖ³ÖÖê¾ÖŸÖÖ»Öß üÖÆü$ÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¾Ö ü ŸµÖÖ

�úÖ¸ü�ÖÖ−µÖÖ“µÖÖ †Ö¾ÖÖ•ÖÖ´Öãôêû ¬¾Ö−Öß ¯ÖÏ¤æüÂÖ$Ö, ¾ÖÖÆü−ÖÖÓ“µÖÖ ¾Ö¤Ôüôûß´Öãôêû ¾ÖÖµÖæ ¯ÖÏ¤æüÂÖ$Ö ‡.“ÖÖ ¾ÖÖ‡Ô™ü

¯Ö× ü$ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ ´Æüû$Ö•Öê“Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖê“ÖÖ ¾ÖÖ‡Ô™ü ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú »ÖÖ³Ö

´Æü$Ö•Öê“Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖê“ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö ÆüÖêµÖ. ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ´Öãôêû ‡ŸÖ¸ü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ»ÖÖ

Ø�ú¾ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ •Öê ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö ÃÖÖêÃÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ µÖÖ»ÖÖ“Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖŸÖÖ ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû$ÖÖ üÖ »ÖÖ³Ö ÆüÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖê“ÖŸÖÖê“Ö †¿ÖÖ −ÖÖÆüß.

µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ µÖÖ »ÖÖ³ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖê“Öê ŸÖŸ¾Ö »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü •ÖÖê ¾ÖÖ‡Ô™ü ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö

ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ¯Ö›üŸÖÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. �úÖÆüß

‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ �úÖê$ÖŸÖÖÆüß ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ ü$Ö, ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Æüû•Ö$Öê ‹�ú ‘Ö™ü�ú −ÖÖÆüß. ÃÖ´ÖÖ•Ö

Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû“Ö µÖÖ ×šü�úÖ$Öß †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ÃÖ´Ö•ÖÖ, ‹�ÖÖªÖ

ÃÖÖ£Öß“µÖÖ ¸üÖê÷ÖÖ“µÖÖ »ÖÃÖà“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö �ú¸ü$µÖÖŸÖ †Ö»Öê ŸÖ ü, ŸµÖÖ“ÖÖ −Öê Ö�úÖ ±úÖµÖ¤üÖ ×�úŸÖß »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö

Æêü †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

2.2.3 ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ²ÖÖ•ÖÖ üÖ“ÖÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö :- ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü ÆüÖ ±úŒŸÖ �úÖÆüß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÖê ÃÖ¾ÖÔ“Ö

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾ÖÃŸÖæ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¸üÖ•µÖ ¾Ö ¤êü¿ÖÖÓ Ö¬µÖê †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ.

�êú−ÃÖ ¾Ö ×ÆüŒÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ '¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü' µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ †¿Öß ¾µÖÖ�µÖÖ �êú»Öß

†ÖÆêü. "³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¬ÖÖê�êú ¾Ö †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖêÃÖÖšüß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ �ú¹ý−Ö

šêü¾ÖŸÖÖê, •Öê$Öê�ú¹ý−Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö “Öœü-ˆŸÖÖ üÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖÖ¾ÖÖ."


¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß Ø�ú¾ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖß»Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû×¾Ö$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú üŸÖÖê. ŸµÖÖ

´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ$Ö �ú¸üŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß ŸÖÓŸÖÖêŸÖÓŸÖ ×´ÖôûŸÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. •µÖÖ¾Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú Ø�ú¾ÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ �ú¹ý−Ö šêü¾ÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß“µÖÖ ŸÖæ»Ö−Ö−Öê ¯Öã ü¾ÖšüÖ

�ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. »ÖÖê�ú×ÆüŸÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü»ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¿ÖÖÃÖ−Ö †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö

ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú üŸÖê. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ µÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê ÖÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü$ÖÖ´Öãôêû ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü“ÖÖ ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö ¾ÖÃŸÖæ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ

¤êü�Öß»Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú µÖê$Öê ™üÖôûŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü$Ö

ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖ üÖÃÖ¸üß �Ö“ÖÔ ÆüÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôû�ú ŸÖê ˆªÖê÷ÖÖŸÖæ−Ö †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ²ÖÖÆêü ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ

¯Ö× üÛÃ£ÖßŸÖ´Öãôêû“Ö ´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖê Öãôêû †×¬Ö�ú −Ö±úÖ ×´ÖôûŸÖÖê. •Öê$Öê�ú¹ý−Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü

±úŒŸÖ �úÖÆüß ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ ‹�ú¾Ö™üŸÖÖê.

� ´ÖŒŸÖê¤üÖ üß“ÖÖ ˆ¤üµÖ :- ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ‹�ú“Ö ×¾Ö�ÎêúŸÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ •Ö¾Öôû“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÃÖŸÖÖê †Ö×$Ö

²ÖÖ•ÖÖ¸üÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖß¾Ö¸ü •µÖÖÓ“Öê ÃÖÓ Öæ$ÖÔ ×−ÖµÖÓ¡Ö$Ö †ÃÖê †¿Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšü ´Æü$Ö•Öê ´ÖŒŸÖê¤üÖ üß ²ÖÖ•ÖÖ ü¯Öêšü

ÆüÖêµÖ.

� ´ÖŒŸÖê¤üÖ üß“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê :- 1. ‹�ú“Ö ×¾Ö�ÎêúŸÖÖ

2. ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÃÖ$Öê

3. ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ¾Ö ×−Ö÷ÖÔ Ö−ÖÖŸÖ †›ü£Öôêû

4. Ø�ú´ÖŸÖ³Öê¤ü

5. Ø�ú´ÖŸÖ šü ü×¾Ö$ÖÖ üÖ

¾Ö¸üß»Ö ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö ŸÖÃÖê“Ö ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß“ÖÖ ˆ¤üµÖ �úÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê Æêü

¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ êü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

� ´ÖŒŸÖê¤üÖ üß“µÖÖ ˆ¤üµÖÖ“Öß �úÖ ü�Öê :- 1. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ¯Ö ü¾ÖÖ−ÖÖ (Government Licensing) :-

ˆªÖê÷ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú¸ü$µÖÖ¯Öæ¾Öá ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ¯Ö ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê.

¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ ´Æü$Ö•Öê ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ †ÃÖŸÖÖê. •µÖÖ¾Öêôûß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü −Ö¾Öß−Ö

ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ ¤êüŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ÃÖ¸ü�úÖ ü“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÃÖŸÖê �úß, ‹�ú“Ö ‹�ú ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖ

²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †ÃÖÖ¾Öß.

2. ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ×¬Ö�úÖ ü (Patent Rights) :- �úÖÆüß ´ÖÖêšü¶Ö �ÖÖ•Ö÷Öß �Óú¯Ö−µÖÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö †Ö×$Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÖÔŸÖ ¾µÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖæ−Ö

−Ö¾Öß−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö −Ö¾Öß−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �ú üŸÖÖŸÖ. ŸÖÖê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¬ÖÖê�úÖ †Ö×$Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Öæ�úß“ÖÖ


´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯Öê™Óü™ü †×¬Ö�úÖ¸ü ¤êüŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öß ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖê.

3. ÃÖÓ‘Ö (Cartel) :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ‘Ö ´Æü$Ö•Öê“Ö �úÖ™ìü»Ö. �úÖ¸ü�ÖÖ−Ö¤üÖ üÖÓ“ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ †ÃÖÖ ÃÖÓ‘Ö �úß,

•ÖÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖÓ÷Ö−Ö´ÖŸÖÖ−Öê ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖŸÖ. ‹�æú$Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú¹ý−Ö

−Ö±úÖ ¾ÖÖ™æü−Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ. †Öê Öê�ú (Opec) ¯Öê™ÒüÖê»Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ‘Ö Æêü �úÖ™ìü»Ö“Öê ˆ¢Ö´Ö

ˆ¤üÖÆü ü$Ö †ÖÆêü. 1960 ¯ÖÖÃÖæ−Ö †Öê Öê�ú ¤êü¿Ö ¯Öê™ÒüÖê»Ö“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö$Ö šêü¾ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

4. �ú““ÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö (Control on Raw Material) :- �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´Æü$Ö•Öê �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö ÆüÖêµÖ. ›üß.

²Öß†ÃÖÔ Æüß ¤ü×�Ö$Ö †×±Ïú�êúŸÖß»Ö ×Æü·µÖÖÓ“Öß �Óú¯Ö−Öß •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 80% ¯ÖµÖÕŸÖ ×Æü·µÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú¸üŸÖê. •Ö¸üß, 100% ‡ŸÖ�úÖ ×ÆüÃÃÖÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸üßÆüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß �ú““ÖÖ

´ÖÖ»Ö ÆüÖ ¤ü×�Ö$Ö †×±Ïú�êúŸÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ êü ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß“µÖÖ ˆ¤üµÖÖÃÖÖšüß ¾Ö üß»Ö ¯ÖÏ�úÖ ü“Öß ¯Ö× üÛÃ£ÖŸÖß �úÖ ü$Öß³ÖæŸÖ šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖê.

2.2.4 �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öê ÛÃ£Ö üß�ú ü�Ö ¬ÖÖê ü�ÖÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö :- ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. •Ö ü

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×²Ö‘Ö›üŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü, ŸÖÖê ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê ÖÖ´Öãôêû ×²Ö‘Ö›üŸÖÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü“µÖÖ

×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê Ö ×−ÖŸÖß“ÖÖ ¯Öã üÃ�úÖ¸ü ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê 'ÃÖê' µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯Öã ü¾ÖšüÖ

Ã¾ÖŸÖ:ÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö$Öß ×−Ö´ÖÖÔ$Ö �ú¸üŸÖÖê µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ¯ÖÏ ÖÖ$Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¯Öã ü¾ÖšüÖ

†ÃÖŸÖÖê. †ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß −ÖÃÖŸÖê“Ö.

»ÖÖò›Ôü �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ¾Ö ü ×™ü�úÖ �êú»Öß. 1936 ´Ö¬µÖê �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß

The General Theory of Employment, Interest and Money µÖÖ üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü

×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö�úÖ�ú ü ´ÖÖ÷Ö$Öß “Öê ŸÖŸ¾Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ‹�æú$Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ‹�æú$Ö

¯Öã ü¾ÖšüÖ ÃÖÖ ü�ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

� †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ‹�æú$Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ‹�æú$Ö ¯Öã ü¾ÖšüÖ •µÖÖ ×šü�úÖ$Öß ÃÖÖ¸ü�Öê ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ

Ø²Ö¤æü»ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖêŸÖÖê. (¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß) ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö�úÖ ü�ú ´ÖÖ÷Ö$Öß“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖê Öãôêû

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÛÃ£Ö¸ü ÆüÖêŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê−ÖãÃÖÖ ü ÃÖ ü�úÖ¸ü−Öê ÆüÃŸÖ�Öê Ö �êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

AD = AS ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

AD> AS †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö (´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô, ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü)

AD < AS †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö (²Öê üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß)

AD = Aggregate Demand ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö$Öß

AS = Aggregate Supply ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öã ü¾ÖšüÖ


†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ AD = AS †ÃÖê»Ö ŸÖ ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. •µÖÖ¾Öêôûß AD •ÖÖÃŸÖ

†ÃÖê»Ö ŸµÖÖ¾Öêôûß ¯Öã ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ´ÖÖ÷Ö$Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô ¾ÖÖœüŸÖê. ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ

•ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ üŸÖÖŸÖ †Ö×$Ö �úÖ»ÖÖÓŸÖ¸üÖ−Öê ²Öê üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß ¾ÖÖœüŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´Öæ»µÖ Ã£ÖîµÖÔ

×²Ö‘Ö›üŸÖê. µÖÖ¾Öêôûß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ÆüÃŸÖ�Öê Ö �ú¹ý−Ö Ã£ÖîµÖÔ ¬ÖÖ ü$Ö (Stablization Policy) ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê

¯ÖÖ×Æü•Öê.

� ÛÃ£Ö üß�ú ü�Ö ¬ÖÖê ü�Ö (Stabilisation Policy) :- ŸÖê•Öß †Ö×$Ö ´ÖÓ¤üß µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖÓ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö�úÖ ü�ú ´ÖÖ÷Ö$Öß �úÖ ü$Öß³ÖæŸÖ

†ÃÖŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö�úÖ�ú¸ü ´ÖÖ÷Ö$Öß“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö •Ö¹ý¸üß †ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÛÃ£Ö üß�ú ü$ÖÖÃÖÖšüß

¯Öãœüß»Ö ¤üÖê−Ö ¬ÖÖê ü$ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

1. ×¾ÖÃŸÖÖ üÖŸ´Ö�ú ¬ÖÖê ü�Ö (Expansionary Policy) 2. ÃÖÓ�úÖê“ÖÖŸ´Ö�ú ¬ÖÖê ü�Ö (Contracfionary Policy)

1. ×¾ÖÃŸÖÖ üÖŸ´Ö�ú ¬ÖÖê ü�Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�æú$Ö ¯Öã ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ‹�æú$Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ´ÖÓ¤üß“Öß

¯Ö¸üßÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖ�ú üßŸÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ×¾ÖÃŸÖÖ ü −Öß×ŸÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö$Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü�úÖ ü−Öê �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö�úÖ ü�ú ´ÖÖ÷Ö$ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¯Öãœüß»Ö

´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ êü ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¬ÖÖê ü$Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖ´Öãôêû ²Öê üÖê•Ö÷ÖÖ üß ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ¾Ö ü ´ÖÖŸÖ

�ú üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. »ÖÖê�úÖÓ“Öß �Ö êü¤üß ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœüÖ¾Öß µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü�úÖ¸ü−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. •Öê$Öê�ú¹ý−Ö, »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ µÖê¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öß

�ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœü$µÖÖÃÖŸÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

2. �ú ü �ú¯ÖÖŸÖ :- ÃÖ¸ü�úÖ ü−Öê �ú¸ü �ú¯ÖÖŸÖß“Öê ¬ÖÖê ü$Ö Ã¾Öß�úÖ ü»µÖÖÃÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö.

¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê �Ö“ÖÔ µÖÖê÷µÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö ´Æü$Öæ−Ö »ÖÖê�ú †Ö¬Öß¯Öê�ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖß»Ö. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ ŸÖê•Öß“Öê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö ü$Ö ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÖŸÖ

±úŒŸÖ �ú¸ü �ú¯ÖÖŸÖ �ú¹ý−Ö“Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü×¾Ö$ÖÖ ü −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, �ú ü ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß

¤êü¾Öæ−Ö ¤êü�Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü¾Öæ ¿Ö�úŸÖê.

3. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü :- ´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ²ÖÖÆêü ü µÖê$µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü�úÖ¸ü»ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ

¾ÖÖœü �ú¸ü$Öê †¯Ö× üÆüÖµÖÔ †ÃÖŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß �úÖ´Öê ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖê�ú�ú»µÖÖ$Ö�úÖ¸üß †Ö×$Ö

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖã ü×�ÖŸÖŸÖÖ µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ²ÖÖ²Öà¾Ö ü �Ö“ÖÔ �ú¹ý−Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê »ÖÖê�úÖÓ“Öß �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß

¾ÖÖœü×¾Ö»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×¾ÖÃŸÖÖ ü$µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

4. �ú´Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü üÖŸÖ �ú•ÖÔ :-


´ÖÓ¤üß“ÖÖ �úÖôû ¤æü¸ü ÃÖÖ¸ü$µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü�úÖ¸ü−Öê »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖß ¯ÖîÃÖÖ �úÃÖÖ �Öêôêû»Ö

µÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ×¤ü»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü üÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �êú»µÖÖÃÖ »ÖÖê�ú †×¬Ö�ú

�ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖß»Ö. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê ¾ÖÖÆü−Ö �ú•ÖÔ, ÷ÖéÆü�ú•ÖÔ, ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú•ÖÔ µÖÖÃÖÖ ü�µÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ

¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �êú»µÖÖÃÖ »ÖÖê�ú •ÖÖÃŸÖ �ú•ÖÔ ‘Öê¾Öæ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ‡“”ûÖ ¯Öæ$ÖÔ �ú¸üŸÖß»Ö.

2. ÃÖÓ�úÖê“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¬ÖÖê ü�Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�æú$Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ‹�æú$Ö ¯Öã ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ³Ö¸ü´ÖÃÖÖšü ¾ÖÖœüŸÖß»Ö.

µÖÖ †Ã£ÖîµÖÖÔ“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ †Ö™üÖêŒµÖÖŸÖ †Ö$Ö$µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü�úÖ ü»ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öß �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß

�ú´Öß �ú üÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö. ÃÖÓ�úÖê“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¬ÖÖê ü$Ö ¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ êü †×¬Ö�ú Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖê‡Ô»Ö.

1. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß �ú´Öß �ú ü�Öê :- »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�ú †×¬Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ.

´Æü$Ö•Öê“Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ �ú´Öß ¯Ö¸ÓüŸÖæ ´ÖÖ÷Ö$Öß •ÖÖÃŸÖ †¿Öß ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏÖê.

›üÖò»™ü−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü, "�ú´Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü»ÖÖ÷Ö •ÖÖÃŸÖ ¯ÖîÃÖÖ �ú üŸÖÖê (Too Much

Money, Chasing too few goods)" ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸üß»Ö �ú¯ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü

�êú»µÖÖ´Öãôê »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ´ÖÆüÖ÷Ö ÆüÖêŸÖß»Ö, ¯Ö× ü$ÖÖ´Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. “Öî−Öß“µÖÖ

¾Ö ›üÖ´Ö›üÖî»Ö ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸üÆüß †×¬Ö�ú �ú¸ü »ÖÖ¤æü−Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß †Ö™üÖêŒµÖÖŸÖ †Ö$ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

2. �ú üÖÓ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü :- »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ �úÖœæü−Ö ‘Öê$µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏŸµÖ�Ö �ú ü ¾ÖÖœü �ú¸ü$Öê ÆüÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ÃÖÖê ÖÖ

ˆ¯ÖÖµÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö �ú¸üÖÓ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �êú»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß

ÃÖÓ�µÖÖ Æüß �ú´Öß �ú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. •Öê$Öê�ú¹ý−Ö, ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ŸÖÖê ¯ÖîÃÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

�Ö“ÖÖÔÃÖÖšüß �úÖ´Öß †Ö$ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ êü ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß �ú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

3. ¾µÖÖ•Ö¤ü üÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖ»»µÖÖ−ÖãÃÖÖ ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖÃÖ »ÖÖê�ú

†Ö•Ö“Öß ÷Ö ü•Ö ˆªÖ¾Ö¸ü œü�ú»ÖŸÖß»Ö. ¾ÖÖÆü−Ö �ú•ÖÔ, ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ �ú•ÖÔ, ÷ÖéÆü�ú•ÖÔ µÖÖÃÖÖ ü�µÖÖ

�ú•ÖÖÕ Ö¬µÖê �ú´ÖÖ»Öß“Öß ‘Ö™ü ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú´Öß

ÆüÖê‰ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�æú$Ö ´ÖÖ÷Ö$ÖßŸÖ ‘Ö™ü ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. •Öê$Ö�ú¹ý−Ö, ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß

¬ÖÖê ü$Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‡Ô»Ö.

4. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ‘Ö™ü :- »ÖÖê�ú�ú»µÖÖ$Ö�úÖ¸üß �úÖ´Öê ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖã ü×�ÖŸÖŸÖÖ ÃÖÖ ü�µÖÖ ²ÖÖ²Öà¾Ö üß»Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ

‘Ö™ü �êú»µÖÖÃÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¾Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. •Öê$Öê�ú¹ý−Ö, ŸµÖÖÓ“Öß �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß �ú´Öß

ÆüÖê‰ú−Ö ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�ú ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †×ŸÖŸÖê•Öß“Öß

¯Ö× üÛÃ£ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖê$µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ �úÖœü»ÖÖ ÷Öê»µÖÖ´Öãôêû

¸üÖê�ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖê$µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ×−ÖµÖÓ¡Ö$ÖÖŸÖ †Ö$ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.


� †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †Ö×�Ö †¯Öê�ÖÖ :- −µÖæ Ö−Ö ¾Ö ´ÖÖ÷Öì−Ã™ü−ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ 'Theory of Games and Economic Behaviour'

µÖÖ ¯ÖãÃŸÖ�úÖŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ¾Ö †¯Öê�ÖÖ µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÏÖê. †ò»Ö−Ö ¾Ö ×ÆüŒÃÖ µÖÖÓ“Öê

ÃÖ´Ö¾Öé¢Öß ¾Ö�Îú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ$Ö Æêü ¬ÖÖê�úÖŸÖÓ¡Ö ´ÖÖÓ›ü$µÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü»Öê †ÖÆêü. ŸÖ™üÃ£ÖŸÖÖ ¾Ö�Îú

×¾Ö¿»ÖêÂÖ$ÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ •µÖÖ ¾Öêôûß �úÖê$ÖŸÖÖÆüß ¾ÖÃŸÖæ÷Ö™ü ×−Ö¾Ö›üŸÖÖÓ−ÖÖ ÷ÖÖë¬Öôû»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê †¿ÖÖ¾Öêôûß

ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ŸÖ™üÃ£Ö ¸üÖÆüŸÖÖê. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß �Ö¸êü¤üß �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö

×´Öôû×¾Ö$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê. ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Ö êü¤üß �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü �ú üŸÖÖê“Ö ´ÖÖ¡Ö µÖÖ´Ö¬µÖê ¬ÖÖê�úÖ ¾Ö †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ •µÖÖ¾Öêôûß ¿Öê†ÃÖÔ, �ú•ÖÔ ¸üÖê�Öê, •Öã÷ÖÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Öæ�ú ‡. ×šü�úÖ$Öß ¯ÖîÃÖê ÷ÖãÓŸÖ¾ÖŸÖÖê.

†¿ÖÖ¾Öêôûß ŸµÖÖ»ÖÖ �úÖÆüßŸÖ üß ×´Öôûê»Ö ´Æü$Ö•Öê ŸµÖÖ“Öß †¯Öê�ÖÖ †ÃÖŸÖê �úß, ŸµÖÖ»ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¯Ö¸üŸÖÖ¾ÖÖ

×´Öôêû»Ö. ´ÖÖ¡Ö ¯Ö¸üŸÖÖ¾ÖÖ †¯Öê�Öê ÖÏ ÖÖ$Öê ×´Öôêû»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖ¾Ö¸ü

†×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. •Öê¾Öœüß †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ŸÖê¾ÖœüÖ ±úÖµÖ¤üÖ µÖÖ ˆŒŸÖß¯ÖÏ ÖÖ$Öê �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ †×¬Ö�ú

¬ÖÖê�úÖ Ø�ú¾ÖÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ Ã¾Öß�úÖ ü$µÖÖ“Öß ŸÖµÖÖ¸üß †ÃÖŸÖê. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ ŸµÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †¯ÖêÛ�ÖŸÖ

¯Ö üŸÖÖ¾ÖÖ ×´Öôêû»Ö µÖÖ“ÖßÆüß †¯Öê�ÖÖ †ÃÖŸÖê. •Öê ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ¯ÖŸ�ú üŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖê ŸÖ™üÃ£Ö

¸üÖÆüŸÖÖŸÖ.

� ²Ö−ÖÖì»Öß µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö :- ²Ö−ÖÖì»Öß µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ×¾Ö¾Öê�ú¿Öß»Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ •Öã÷ÖÖ üÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÷ÖÖêÂ™üà´Ö¬µÖê üÃÖ ‘ÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

Ø•Ö�ú$µÖÖ“Öß 50% ¾Ö Æü ü$µÖÖ“Öß 50% ‡ŸÖ�úß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖÆüß ×¾Ö¾Öê�úß »ÖÖê�ú †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü“µÖÖ

�ÖêôûÖ´Ö¬µÖê üÃÖ ‘ÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. µÖÖŸÖ ²Ö−ÖÖì»Öß µÖÖÓ−Öß ¸ü×¿ÖµÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆ¤üÖÆü ü$Ö ‘ÖêŸÖ»Öê †ÖÆêü �úß,

50% ¯Öê�ÖÖÆüß †×¬Ö�ú Ø•Ö�ú$µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸÖê£Öß»Ö »ÖÖê�ú ¿ÖµÖÔŸÖßŸÖ ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. Æüß

×¾ÖÃÖÓ÷ÖŸÖß '¯Öß™üÃÖÔ²Ö÷ÖÔ ×¾Ö üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ' µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê †Öêôû�ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ−Öê −ÖÖ$µÖÖ“Öê ˆ¤üÖÆü ü$Ö ×¤ü»Öê

†ÖÆêü. ÃÖ´Ö•ÖÖ ‹�ÖÖ¤êü −ÖÖ$Öê ¾Ö ü ±êú�ú»Öê †ÃÖŸÖÖ, ”ûÖ¯ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �úÖ™üÖ ¯Ö›êü»Ö †¿Öß ¤üÖê−Ö“Ö ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ

¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸÖ üßÆüß »ÖÖê�ú ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú üŸÖÖŸÖ.

ÃÖ´Ö•ÖÖ, ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß•Ö¾Öôû 500 ¹ý. †ÖÆêüŸÖ. Ø•Ö�ú$µÖÖ“Öß Ø�ú¾ÖÖ Æü ü$µÖÖ“Öß 50-50%

‡ŸÖ�úß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü. Ø•Ö�ú»µÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ»ÖÖ 250 ¹ý. ×´ÖôûŸÖß»Ö ´Æü$Ö•Öê“Ö 500+250 = 750 ¾Ö

Æü ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖ»ÖÖ 250 ¹ý. ÷Ö´Ö¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. ´Æü$Ö•Öê“Ö 500-250=250 µÖÖŸÖ ´ÖÖî¦üß�ú −Öã�úÃÖÖ−Ö

Ø�ú¾ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ 250 ‡ŸÖ�úÖ“Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö Ø•Ö�ú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÆüÖê$ÖÖ·µÖÖ ±úÖµÖªÖ¯Öê�ÖÖ −Öã�úÃÖÖ−Ö †×¬Ö�ú

¾ÖÖ™üŸÖê.

� ×±Ïú›ü´Ö−Ö - ÃÖò¾Æêü•Ö µÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö :- ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“Öß ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê.

ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÖŸÖôûß¯ÖµÖÕŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. �úÖÆüß ´ÖµÖÖÔ¤êü−ÖÓŸÖ ü


ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê, ¿Öê¾Ö™üß ¾Ö ü“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üß»Ö ´ÖµÖÖÔ¤êü¯Ö»Öß�ú›êü ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ �êú»µÖÖÃÖ

ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖêÖ÷ÖßŸÖÖ ¯Öæ−ÆüÖ ‘Ö™üŸÖê.

•Öê¾ÆüÖ ‹�ÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß ×¾Ö´ÖÖ ˆŸÖ¸ü¾ÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¬ÖÖê�úÖ ™üÖôû$µÖÖÃÖÖšüß †ÃÖê �ú¸üŸÖê ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖò™ü üß“Öê

×ŸÖ�úß™ü �Ö êü¤üß �ú üŸÖê †¿ÖÖ¾Öêôûß †¯Öê×�ÖŸÖ »ÖÖ³Ö ×´Öôû×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß ¬ÖÖê�úÖ Ã¾Öß�úÖ üŸÖê. µÖÖ¯Öî�úß �úÖÆüß

¾µÖŒŸÖß ¬ÖÖê�úÖ ™üÖôû$µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö´ÖÖ ˆŸÖ ü¾ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö †¯Öê×�ÖŸÖ »ÖÖ³ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖò™ü¸üßÃÖÖšüß ¬ÖÖê�úÖÆüß

¯ÖŸ�ú¸üŸÖÖŸÖ. ±Ïúß›ü´Ö−Ö ¾Ö ÃÖò¾Æêü•Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ Æüß ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö

¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

� −µÖæ Ö−Ö - ´ÖÖ÷Öì−Ã™ü−ÖÔ µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö :- −µÖæ Ö−Ö-´ÖÖ÷Öì−Ã™ü−ÖÔ µÖÖÓ−Öß 'Theory of Games and Economic Behaviour' µÖÖ

¯ÖãÃŸÖ�úÖŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ŸÖÃÖê“Ö ¬ÖÖê�úÖµÖãŒŸÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖß»Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ �ú¿ÖÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê †Ö¯Ö»Öß

ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö �ú¸ü$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú üŸÖÖê. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ»ÖÖ •µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ÆüÖê‡Ôü»Ö

†ÃÖê ¾ÖÖü™üŸÖê †¿ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ŸÖÖê �ú¸üŸÖÖê. µÖÖÃÖÖšüß ŸÖÖê •Öã÷ÖÖ¸ü, »ÖÖò™ü üß“Öß ×ŸÖ�úß™êü ¾Ö

¿ÖµÖÔŸÖßÃÖÖ¸ü�µÖÖ Ã¯Ö¬ÖÖÕ Ö¬Öæ−Ö •ÖÖŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ −Ö±úÖ �úÃÖÖ ×´Öôêû»Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. −µÖæ Ö−Ö-

´ÖÖ÷Öì−Ã™ü−ÖÔ Æêü ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü$µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú (Cardinal) ×¾Ö¿»ÖêÂÖ$ÖÖ‹ê¾Ö•Öß

�Îú´Ö¾ÖÖ“Ö�ú (Ordinal) ×¾Ö¿»ÖêÂÖ$Ö ¾ÖÖ¯Ö¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß �úÖÆüß ÷ÖéÆüßŸÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ´ÖÖÓ›ü»Öß

†ÖÆêü.

÷ÖéÆüßŸÖê :- 1. ¾µÖŒŸÖß ˆ¯ÖµÖÖ÷ÖßŸÖê“Öê ´ÖÆü¢Ö´Öß�ú¸ü$Ö �ú¸ü$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú üŸÖÖê.

2. �úÖê$ÖŸÖÖÆüß ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›üŸÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖŸÖÖ †ÃÖ»Öê»ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›üŸÖÖê.

3. ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

4. ¯ÖµÖÖÔµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê“Öê ´ÖÆü¢Ö´Öß�ú ü$Ö •Ö üß ÃÖÖ ü�Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ¸üßÆüß •µÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖ

Ø•Ö�ú$µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü †ÃÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›êü»Ö.

5. ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ−ÖÖ �Îú´Ö »ÖÖ¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

ˆ¤üÖÆü ü�Ö :- ¤üÖê−Ö »ÖÖò™ü¸üß“Öê ×ŸÖ�úß™êü †ÖÆêü. ¤üÖê−Æüà¾Ö¸ü ²Ö�ÖßÃÖ 12,000/- ‡ŸÖ�êú †ÖÆêü. �úÖê$ÖŸÖßÆüß »ÖÖò™ü¸üß

Ø•Ö�ú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖ»ÖÖ 12,000/- ‡ŸÖ�úÖ ´ÖÖî¦üß�ú »ÖÖ³Ö ÆüÖê$ÖÖ ü †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö †Ö¬Öß“µÖÖ ŸÖß�úß™üÖ“Öß

Ø•Ö�ú$µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ 60% †ÖÆêü ŸÖ ü, Æü ü$µÖÖ“Öê 40% †ÖÆêü. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×ŸÖ�úß™üÖ“Öß 50-50% ‡ŸÖ�úß

¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü. Æü ü»µÖÖ¾Ö ü 200 ¹ý. ‡ŸÖ�úß ÃÖÖÓŸ¾Ö−Ö¯Ö¸ü ¸üŒ�ú´Ö ×´Öôû$ÖÖ¸ü †ÖÆêü. †¿ÖÖ¾Öêôûß ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ

¯ÖÖ×Æü»µÖÖ ×ŸÖ�úß™üÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú êü»Ö. ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú ü$ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ´ÖÖÓ›ü$Öß �ú¹ýµÖÖ.

P (W) + (1-P) C

P = ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖŸÖÖ Possibility

W = Ø•Ö�ú$Öê Win

C = ÃÖÖÓŸ¾Ö−Ö¯Ö¸ü üŒ�ú´Ö Consolation Prise


ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖŸÖÖ −ÖêÆü´Öß 0 ŸÖê 1 ‡ŸÖ�úß †ÃÖŸÖê. ‹�úŸÖ ü ×´ÖôûŸÖê ´Æü$Ö•Öê 1 ÆüÖ ÃÖ�úÖ üÖŸ´Ö�ú Ø²Ö¤æü †ÖÆêü

¾Ö Æü ü$Öê µÖÖ»ÖÖ 0 “µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ.

� ´ÖÖ�úÖì×¾Ö™Ëü—Ö µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö :- ´ÖÖ�úÖì×¾Ö™Ëü—Ö µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ 'The Utility of Wealth' µÖÖ »Öê�ÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“µÖÖ

¬ÖÖê�úÖµÖæŒŸÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖß»Ö ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ$Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

´ÖÖ�úÖì×¾Ö™Ëü—Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖŒŸÖß ÷Ö üß²Ö †ÃÖÖê ¾ÖÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ ŸÖê •Öã÷ÖÖ ü �ÖêôûŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ¾Ö ü ÷Ö¸üß²Ö ¾Ö

ÁÖß´ÖÓŸÖß“ÖÖ ±úÖ üÃÖÖ ±ú¸ü�ú ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖŒŸÖß“Öß ¯Öî¿ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ Æüß

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß−ÖãÃÖÖ¸ü ²Ö¤ü»ÖŸÖê. •µÖÖ¾Öêôûß ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ †»¯Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

†¿ÖÖ¾Öêôûß ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß �úß, ÃÖß´ÖÖÓŸÖ

ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ‘Ö™üŸÖê. ´Æü$Öæ−Ö“Ö ˆ““Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú ÃÖÆüÃÖÖ •Öã÷ÖÖ ü �ÖêôûŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. •µÖÖ

¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ £ÖÖê›üß ±úÖ ü ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö$Ö »Ö¾Ö�ú¸ ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾ÆüÖ¾Öê †ÃÖê ¾ÖÖ™üŸÖê µÖÖ´Öãôêû ŸÖê •Öã÷ÖÖ ü �ÖêôûŸÖÖŸÖ.

ŸµÖÖ²Ö üÖê²Ö ü“Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ £ÖÖê›üß¿Öß ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖÆüß ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö

¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖÃÖã üÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾µÖŒŸÖß

³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖß»Ö −Öã�úÃÖÖ−Ö ™üÖôû$µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö´ÖÖ ˆŸÖ ü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸÖÃÖê“Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖ¾Ö üß»Ö −Öã�úÃÖÖ−Ö

™üÖôû$µÖÖÃÖÖšüß •Öã÷ÖÖ ü ¤êü�Öß»Ö �ÖêôûŸÖÖŸÖ.

� †ÖÓŸÖ ü-�úÖ»Öß�ú ²ÖÖ•ÖÖ üÖ“Öê †¯ÖµÖ¿Ö :-

•µÖÖ ×šü�úÖ$Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ �Ö êü¤üß ×¾Ö�Îúß“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ ×šü�úÖ$ÖÖ»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü †ÃÖê

´Æü$ÖŸÖÖŸÖ. ²ÖÖ•ÖÖ¸ü µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ±úŒŸÖ ‹�ÖÖ¤êü ×šü�úÖ$Ö Ø�ú¾ÖÖ ³Öæ ÖÏ¤êü¿Ö †ÃÖÖ

µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ −Ö¾Æêü. †Ö•Ö“µÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ �Öæ Ö“Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü»Öß †ÖÆêü.

ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆüÖ �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ×šü�úÖ$ÖÖÆæü−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´Æü$Ö•Öê“Ö ‹�ÖÖ¤üÖ ³Öæ Ö¦êü¿Ö

Ø�ú¾ÖÖ ‹�ÖÖ¤êü ×šü�úÖ$Ö Æêü †¯Öæ$ÖÔ Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü$Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

� ²ÖÖ•ÖÖ ü ¾Ö �úÖôû µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö :- ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾Ö �úÖôû µÖÖÓ“ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ •Ö¾Öôû“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ›üÖò. ´ÖÖ¿ÖÔ»Ö µÖÖÓ−Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ¤üÖê−Ö

¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ¾Ö÷Öá�ú¸ü$Ö �êú»Öê †ÖÆêü. †»¯Ö�úÖôû ¾Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖôû. µÖÖ´Ö¬µÖê Æüß †»¯Ö�úÖôûÖ“Öê †×ŸÖ †»¯Ö�úÖôû

¾Ö †»¯Ö�úÖôû ŸÖÃÖê“Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖ“Öê ¤üß‘ÖÔ�úÖôû ¾Ö †×ŸÖ¤üß‘ÖÔ�úÖôû †ÃÖê “ÖÖ¸ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ.

¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ×�úÓ ÖŸÖß“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ Æüß �úÖôû µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ¾Öºþ−Ö“Ö šü¸üŸÖê. ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ

¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ †×ŸÖ†»¯Ö�úÖôûÖŸÖ

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ †»Ö¾Ö×“Ö�ú/ŸÖÖšü ü †ÃÖŸÖÖê. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö$Öê †¿ÖŒµÖ

†ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾ÖÖœü»Öß ŸÖ¸ü, ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö$Öê ŸÖÖŸ�úÖôû ¿ÖŒµÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôê

¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×´Öôêû»Ö. ´ÖÖ¡Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ �Ö´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü

�ú¹ý−Ö ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ¯Öã ü¾Öšü¶Ö¾Ö¹ý−Ö Ø�ú´ÖŸÖ šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê »Ö�ÖÖŸÖ

µÖêŸÖê �úß, ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß †¾ÖÖ•Ö¾Öß ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö


†»¯Ö�úÖôûÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß †¾ÖÖ•Ö¾Öß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü$Ö, −ÖÖ¿Ö¾ÖÓŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ŸÖÖšü ü

†ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ŸµÖÖ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖß �Öã Ö

¾ÖÖœæü ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

� †ÖÓŸÖ ü�úÖ×»Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü :- †ÖÓŸÖ¸ü�úÖ×»Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Æü$Ö•Öê †ÃÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü �úß, •µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü

�úÖôûÖŸÖ“Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖ−ÖãÃÖÖ ü �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ üÖ»ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü�úÖ×»Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü

†ÃÖê ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ.

µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü †Ö×$Ö ¾ÖÖµÖªÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü †¿ÖÖ ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü“µÖÖ

²ÖÖ•ÖÖ¸üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. �úÖ ü$Ö, �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü ÆüÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖŸÖ“Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü,

¾ÖÖµÖªÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü Æêü ×¾Ö¿ÖßÂ™ü ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖ“ÖÖ �úÖôûÖ ›üÖêóµÖÖÃÖ´ÖÖê ü šêü¾Öæ−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

†ÖÓŸÖ¸ü�úÖ»Öß�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü �úÖôûÖ ‘Ö™ü�ú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ôû$Öæ−Ö“Ö µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ üÖ»ÖÖ '�úÖôû

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß' ²ÖÖ•ÖÖ ü †ÃÖê ¤êü�Öß»Ö ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ.

� �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü :- �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü ÆüÖ ÆÓü÷ÖÖ´Öß ²ÖÖ•ÖÖ ü †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÖê ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖŸÖ“Ö “ÖÖ»ÖŸÖÖê.

�úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ×¯Ö�úÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖŸÖ“Ö µÖêŸÖê. ´Æü$Öæ−Ö ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü †ÖÓŸÖ¸ü�úÖ»Öß�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü

†ÖÆêü. †ÖÓŸÖ¸ü�úÖ×»Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. �úÖ ü$Ö ‹�úÖ“Ö ¾ÖêôêûÃÖ ÃÖ¾ÖÔ

¿ÖêŸÖ�ú¸üß ´ÖÖ»Ö ×¾Ö�ÎúßÃÖÃÖÖšüß ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ †Ö$ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœæü−Ö Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ¸üŸÖÖŸÖÖ.

•Ö¸ü ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ÖÓŸÖ¸ü�úÖ×»Ö�ú šêü¾ÖÖµÖ“ÖÖ †−ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, �éúÂÖß ´ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšü¾Ö$Öæ�úß“µÖÖ ÃÖÖêµÖß,

÷ÖÖê¤üÖ´ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖêµÖß �ú ü$Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû •µÖÖ¾Öêôûß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß †¿ÖÖ

�úÖôûÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ×¾Ö�ú$Öê ±úÖµÖ¤êü¿Öüß¸ü šü¸üŸÖê.

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖ�ú üß ÆüÖ ÷Ö üß²Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê �úÖ ü$Ö ´Öãôûß �éúÂÖß“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ÖÓŸÖ ü�úÖ×»Ö�ú †ÃÖ$Öê

ÆüÖêµÖ. ´ÖÖ»Ö ‘Ö üÖŸÖ †Ö»µÖÖ¾Ö¸ü ¿ÖêŸÖ�ú¸üß ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß ü ‘ÖÖ‡Ô �ú¸üŸÖÖê. �úÖ¸ü$Ö, ŸµÖÖ»ÖÖ ¤êü$Öß ±êú›üÖµÖ“Öß

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖê‡Ô ÖµÖÕŸÖ ŸµÖÖ“µÖÖ�ú›êü ¤ãüÃÖ·µÖÖ �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖêŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãô

ŸµÖÖ»ÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö¸Ÿ•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê. Weare House ÃÖÖ ü�µÖÖ ÃÖÖêµÖß´Öãôêû Weare House (÷ÖÖê¤üÖ´Öê)

µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖ¾ÖŸÖß¾Ö¹ý−Ö ¤êü�Öß»Ö ŸµÖÖ»ÖÖ �ú•ÖÔ ×´Öôæû ¿Ö�úŸÖê ¾Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê.

� ¾ÖÖµÖªÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü :-

¾ÖÖµÖ¤üÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü ÆüÖ �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖß»Ö ¿Ö²¤ü †ÖÆêü. '‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ Ø�ú¾ÖÖ

ÃÖê¾Öê×¾ÖÂÖµÖß ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ÆüÖê$ÖÖ·µÖÖ �Ö êü¤üß-×¾Ö�Îúß“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ»ÖÖ ¾ÖÖµÖ¤üÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ.' µÖÖ»ÖÖ“Ö

�ú¸üÖ ü †ÃÖê ¤êü�Öß»Ö ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ÆüÖê$ÖÖ ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ“µÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖß×¾ÖÂÖµÖß †Ö¬Öß“Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. •ÖÖÃŸÖ �ú¹ý−Ö ¿Öê†¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †ÃÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü “ÖÖ»ÖŸÖÖÓ−ÖÖ

×¤üÃÖŸÖÖê.

ÃÖ´Ö•ÖÖ, ‹�ÖÖªÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Öæ�ú¤üÖ¸üÖ−Öê ™üÖ™üÖ �Óú¯Ö−Öß“Öê 100 ¿Öê†ÃÖÔ �Ö êü¤üß �êú»Öê. ŸµÖÖ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ

500 ¹ý. †ÖÆêü. ÆüÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖÖ¬Ö ü$ÖŸÖ: 15 ×¤ü¾ÖÃÖÖÓ−Öß �ú üÖµÖ“ÖÖ šü ü»ÖÖ. •Ö ü, 15 ×¤ü¾ÖÃÖÖÓ−Öß ŸµÖÖ


¿Öê†ÃÖÔ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»Öß •ÖÃÖê, 700 ¹ý. —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü ´ÖÖ¡Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Öæ�ú¤üÖ ü ¤ü»ÖÖ»ÖÖ»ÖÖ 500 ¹ý. “Ö

¤êü‡Ô»Ö. �úÖ¸ü$Ö ¾ÖÖµÖ¤üÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. •Ö¸ü, ŸµÖÖ ¿Öê†ÃÖÔ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ 300 ¹ý. —ÖÖ»Öß ŸÖ¸üß,

ŸµÖÖ»ÖÖ 200 ¹ý. ŸÖÖê™üÖ ÃÖÆü−Ö �ú¹ý−Ö ŸÖê ¿Öê†ÃÖÔ �Ö êü¤üß �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. ´Æü$Ö•Öê“Ö ¾ÖÖµÖ¤üÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆüÖ

ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“ÖÖ“Ö ‹�ú ¯ÖÏ�úÖ¸ü ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾ÖÖµÖ¤üÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ üÖŸÖ ŸÖê•Öß¾ÖÖ»Öê (Bulls) ¾Ö ´ÖÓ¤üß¾ÖÖ»Öê

(Bears) †ÃÖê ¤üÖê−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ üß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¿Öê†ÃÖÔ“Öê ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖß»Ö µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê †¿Öß �Ö êü¤üß �êú»Öê»Öê

¿Öê†ÃÖÔ •ÖÖÃŸÖ ¤ü üÖ−Öê ×¾Ö�ú$ÖÖ êü 'ŸÖê•Öß¾ÖÖ»Öê' ŸÖÃÖê“Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ¿Öê†ÃÖÔ“Öê ³ÖÖ¾Ö ‘ÖÃÖ¸üŸÖß»Ö µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê

¿Öê†ÃÖÔ ×¾Ö�úÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö †Ö$Ö�Öß−Ö“Ö �ú´Öß ³ÖÖ¾Ö —ÖÖ»µÖÖ¾Ö ü �Ö êü¤üß �ú¸ü$ÖÖ·µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ '´ÖÓ¤üß¾ÖÖ»Öê'

´Æü$ÖŸÖÖŸÖ.

� †ÖÓŸÖ ü-�úÖ×»Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ üÖ“µÖÖ †¯ÖµÖ¿ÖÖ“Öß �úÖ ü�Öê :-

µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ¯Öã ü¾ÖšüÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü �úÖôû µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öê •ÖÖÃŸÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö$Ö †ÃÖŸÖê

´Æüû$Öæ−Ö“Ö ÆüÖ †ÖÓŸÖ¸ü�úÖ×»Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü †ÖÆêü. ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ¯Öã ü¾Öšü¶Ö“Öê ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö ¾ÆüÖ¾Öê ŸµÖÖŸÖæ−Ö

÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“Öê ×ÆüŸÖ ÃÖÖ¬Ö»Öê •ÖÖ¾Öê ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖ †×¬Ö�úú −Ö±úÖ ×´Öôæû−Ö †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœüßÃÖ ¯ÖÏê ü$ÖÖ ×´ÖôûÖ¾Öß †ÃÖê ‘Ö›ü»Öê ŸÖ ü, ²ÖÖ•ÖÖ¸ü µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ¾Ö üß»Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ¯Ö× üÛÃ£ÖŸÖß

†ÖœüôûŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü$Ö•Öê µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö †ÖÆêü ŸÖê ¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. †¾ÖÖ•Ö¾Öß ¯Öã ü¾ÖšüÖ :- ´ÖãôûÖŸÖ ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü“Ö ÆÓü÷ÖÖ´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ µÖê$ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü

�úÖôûÖŸÖ“Ö µÖêŸÖÖê. �éúÂÖß ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖŸÖ †¾ÖÖ•Ö¾Öß †ÃÖŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¿ÖêŸÖ�ú¸üß

‹�úÖ“Ö ¾ÖêôêûÃÖ ´ÖÖ»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †Ö$ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ¹ý−Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê

ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ ü ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ´ÖÖ»Ö ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß µÖêŸÖ“Ö −ÖÖÆüß.

2. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †Ö¯Ö»µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü³ÖÖ¾Ö “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ×´ÖôûÖ¾ÖÖ ´ÖÖ¡Ö

−ÖêÆü´Öß ¯ÖÏ ÖÖ$Öê ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‹�úÖ“Ö ¾ÖêôêûÃÖ ´ÖÖ»Ö ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ †Ö$ÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯Öã ü¾ÖšüÖ

†×ŸÖ× üŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. †¾ÖÖ•Ö¾Öß ¯Öã ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû“Ö Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ¸üŸÖÖŸÖ. ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö

ÆüÖêŸÖê.

3. ¤ü»ÖÖ»Ö ¾Ö ´Ö¬µÖÃ£Ö :- ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¤ü»ÖÖ»Ö ¾Ö ´Ö¬µÖÃ£ÖÖÓ“Öß ÃÖÖ�Öôûß †ÃÖŸÖê. ŸÖê ÃÖÓ÷Ö−Ö´ÖŸÖÖ−Öê Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß �ú üŸÖÖŸÖ

ŸÖÃÖê“Ö ¤ü»ÖÖ»Öß, Æü´ÖÖ»Öß, �ú´Öß¿Ö−Ö µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö †Ö¯Ö»Öß“Ö —ÖÖêôûß ³Ö¸ü$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.

µÖÖ´Ö¬µÖê ±úÖµÖ¤üÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ“Ö †ÃÖŸÖê. −Öã�úÃÖÖ−Ö ±úŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê“Ö ÆüÖêŸÖê.

4. �éú¡Öß´Ö ™Óü“ÖÖ‡Ô :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾Ö ×¾Ö�ÎêúŸµÖÖÓ−ÖÖ ÆÓü÷ÖÖ´Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯Öæ üŸÖÖ †³µÖÖÃÖ †ÃÖŸÖÖê. •µÖÖ¾Öêôûß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü

×¤ü¾ÖÃÖÖŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾ÖÖœü$ÖÖ ü †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾µÖÖ¯ÖÖ üß �úÖÆüß ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ

�ú¹ý−Ö šêü¾ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ †Ö¾Ö�ú −ÖÃÖ»µÖÖ“Öê ÃÖÖÓ÷ÖÖŸÖÖŸÖ •Öê$Öê�ú¹ý−Ö ÷ÖÏÖÆ�ú •ÖÖÃŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ªÖµÖ»ÖÖ

ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê.


5. ´ÖÖ÷Ö�Öß-¯Öã ü¾ÖšüÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö :- ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ ²ÖÖ¸ü´ÖÖÆüß ´ÖÖ÷Ö$Öß †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖŸÖ“Ö

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ −ÖÃÖŸÖê“Ö µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ¯Öã ü¾Öšü¶ÖŸÖ

´ÖÖêšê †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆêüŸÖê. ŸÖ¸ü, �ú¬Öß ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß“µÖÖ ×�úŸÖßŸÖ üß ¯Ö™ü ¯Öã ü¾ÖšüÖ

†ÃÖŸÖÖê. †¿ÖÖ ¾ÖêôûßÆüß ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×²Ö‘Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ �éú¡Öß´Ö ™Óü“ÖÖ‡Ô �ú¹ý−Ö

ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×²Ö‘Ö›ü×¾Ö$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

6. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¤üÖ üÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏê ü�Öê“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö :- ¾ÖÖµÖ¤üÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ üÖŸÖ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß´Öãôêû ¿Öê†ÃÖÔ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß´Ö¬µÖê −ÖêÆü´Öß“Ö “Öœü-ˆŸÖÖ ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

µÖÖ´Öãôêû ¿Öê†ÃÖÔ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †ÛÃ£Ö üŸÖÖ ×−Ö ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖê. �úÖµÖ´Ö“Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Öæ�ú¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ ÃÖ¤ü ü ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß

¯Ö× ü“ÖµÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. −Ö¾Öß−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Öæ�ú¤üÖ ü ´ÖÖ¡Ö ¬ÖÖ›üÃÖ �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Ö�úß“Öß

¯ÖÏê ü$ÖÖ �ú´Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê.

7. ÃÖÖšü¾Ö�Öæ�úß“µÖÖ ÃÖÖêµÖà“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö :- ÆÓü÷ÖÖ´Öß ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ �ú¹ý−Ö �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö “Öœü¶Ö Ø�ú´ÖŸÖß“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ

‘Öê$µÖÖÃÖÖšüß ¯Öã ü¾ÖšüÖ ™ü ¯µÖÖ™ü¯¯µÖÖ−Öê �êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´ÖÖ¡Ö ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖÃŸÖæ ÊÖ −ÖÖ¿Ö¾ÖÓŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖšü×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖÖê¤üÖ´Öê (Weare House) −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê �éúÂÖß ´ÖÖ»ÖÖÃÖÖšüß

†¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †ŸµÖÖ¬Öæ×−Ö�ú ÷ÖÖê¤üÖ´Öê ŸÖµÖÖ¸ü �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ.

� üÖê�ÖŸÖÖ (Liquidity) :- †Ö¬Öæ×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê •Ö−Ö�ú •Öê.‹´Ö. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¸üÖê�ÖŸÖê“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÖÓ›üŸÖÖÓ−ÖÖ

¾µÖÖ•Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß ×ÃÖ üÖÓŸÖ ´Æü$Öæ−ÖÆüß ÆüÖ

×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †Öêôû�Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû �úÖ ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖê µÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü$Ö µÖÖŸÖ ×¤ü»Öê»Öê

†ÖÆêü. »ÖÖê�úÖÓ“Öß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü üÖ¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“Öß ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ

²ÖÖôû÷Ö$µÖÖ“Öß ¾Öé¢Öß ´Æü$Ö•Öê '¸üÖê�ú›ü ¯ÖÃÖÓŸÖß' †ÃÖŸÖê. ¸üÖê�ú›ü ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö �úÖ¸ü$ÖÖÓ−Öß ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ

µÖê‡Ô»Ö.

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü ÆêüŸÖæ (Transaction Motive) :- ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ �úÖ´ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ×´ÖôûŸÖÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß ´Ö÷Ö

ŸÖÖê ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ †ÃÖÖê ¾ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú. üÖê•Ö“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü$µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ»ÖÖ Ã¾ÖŸÖ: •Ö¾Öôû ¸üÖê�Ö

¯ÖîÃÖÖ ²ÖÖôû÷ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. �úÖÆüß »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ †Öšü¾Ö›ü¶Ö»ÖÖ, ¯ÖÓ¬Ö ü¾Ö›ü¶Ö»ÖÖ †Ö×$Ö ´Ö×Æü−µÖÖ»ÖÖ ¾ÖêŸÖ−Ö

×´ÖôûŸÖê. �úÖÆüà−ÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖÆüß ˆ¿Öß üÖ ¾ÖêŸÖ−Ö Ø�ú¾ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê. ´Ö¬Ö»µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾µÖŒŸÖßÃÖ

¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö ÷Ö¸ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß üÖê�Ö üŒ�ú´Öê“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ²ÖÃÖ ³ÖÖ›êü,

³ÖÖ•Öß¯ÖÖ»ÖÖ, ¤ãü¬Ö, ‡ŸÖ ü ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖ ²ÖÖ²ÖàÃÖÖšüß ŸÖÖê ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôêû¯ÖµÖÕŸÖ £ÖÖÓ²Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

¯ÖîÃÖÖ ×´Öôû$µÖÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß •Öê¾ÖœüÖ ˆ¿Öß üÖ ŸÖê¾Öœüß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. •µÖÖÓ−ÖÖ


†Öšü¾Ö›ü¶Ö»ÖÖ, ¯ÖÓ¬Ö¸üÖ ×¤ü¾ÖÃÖÖÓ−Öß ´Æü$Ö•Öê »Ö¾Ö�ú¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö ×´Öôû$ÖÖ¸ü †ÃÖê»Ö †ÃÖê ¾µÖŒŸÖß �ú´Öß ¸üÖê�Ö

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú üŸÖß»Ö.

2. ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæ (Precautionary Motive) :- ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖôû ÆüÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. �úÖ ü$Ö, ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ �úÖê$ÖŸµÖÖ ÃÖÓ�ú™üÖ»ÖÖ ŸÖÖë›ü ªÖ¾Öê

»ÖÖ÷Öê»Ö Æêü ÃÖÖÓ÷Ö$Öê †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê$ÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß

¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú¸üŸÖê. µÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ²ÖÖ²Öß ¤ãü�Ö:�úÖ¸ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê −ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü

�úÖÆüß ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�Ö¤ü ¯ÖÏÃÖÓ÷ÖÖ“µÖÖ ¾ÖêôûßÆüß ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖê. ˆ¤üÖ. »Ö÷−Ö �úÖµÖÔ, ÃÖ´ÖÖ Óü³Ö

¾Ö÷Öî êü ŸÖÃÖê“Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖß»Ö †Ö•ÖÖ¸ü¯Ö$Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ µÖÖÃÖÖ ü�µÖÖ ÃÖÓ�ú™üÖÓ−ÖÖ ŸÖÖë›ü

¤êü$µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖê�ú ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ, �úÖ´ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö, ŸµÖÖŸÖß»Ö

†×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ' üÖê�ú›ü ¯ÖÃÖÓŸÖß' šü üŸÖê.

3. ÃÖ¼êü²ÖÖ•ÖÖß“ÖÖ ÆêüŸÖæ (Speculative Motive) :-

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, "²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖß»Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß×¾ÖÂÖµÖß µÖÖê÷µÖ †Ó¤üÖ•Ö ²ÖÖÓ¬Öæ−Ö

÷ÖãÓŸÖ$Öæ�úß�Ö êü −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö$µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ»ÖÖ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“ÖÖ ÆêüŸÖæ †ÃÖê ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ." ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ

ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ$ÖÖ üß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö$ÖÆüß Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü üÖ−Öê ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖôûÖŸÖß»Ö

¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ÛÃ£Ö ü Ø�ú¾ÖÖ ±úÖ¸üÃÖê ²Ö¤ü»Ö$ÖÖ ü −ÖÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü ÃÖ¼êü²ÖÖ•ÖßÃÖÖšüß †ÃÖ$ÖÖ¸üß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß

�ú´Öß ¸üÖ×Æü»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ “Öœü ˆŸÖÖ¸ü ÆüÖê$ÖÖ¸ü †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü †ÖŸÖÖ“µÖÖ

�úÖôûÖŸÖ †×¬Ö�ú üÖê�Öê ¾Ö ¿Öê†ÃÖÔ �Ö êü¤üß �ú ü$µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö$Öæ�ú¤üÖ¸ü †×¬Ö�ú üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ

´ÖÖ÷Ö$Öß �ú êü»Ö.

µÖÖ¯ÖÏ ÖÖ$Öê ŸÖß−Ö �úÖ ü$ÖÖÓÃÖÖšüß »ÖÖê�ú ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß �ú¸üŸÖß»Ö.

2.2.5 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :-

� �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ :- ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÃÖŸÖæ ¾Ö

ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾ÖÃŸÖæ ±úŒŸÖ ‹�úÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß −ÖÃÖŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ. ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü

µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ

¾Ö ÷Öã$ÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖê ¾ÖÃŸÖæ Ø�ú¾ÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ�úÖ¸ü ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾Ö$ÖÔ−Ö

¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê -

1. �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ :- �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ ´Æü$Ö•Öê †¿Öß ¾ÖÃŸÖæ ×•Ö“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß�ú›æü−Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖß ‡ŸÖ üÖÓÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ. �ú¯Ö›êü, †®Ö ‡. �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ Æüß

ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔ‡ŸÖ�úß †ÃÖŸÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ÖÖ•Ö÷Öß

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ�ú›æü−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü»ÖÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü$µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖ

−ÖÖÆüß. �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß´Öãôê ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ �ú´ÖÖ»Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß

¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö -


1. ×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ :- �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæÓ Ö¬µÖê ¯Öæ$ÖÔ ×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ÆüÖ ÷Öã$Ö¬Ö´ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü

Ã¾ÖÓ¡Ö¯Ö$Öê �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö$Öê ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ‡ŸÖ¸ü ¾ÖÃŸÖæ ÖÖÃÖæ−Ö

¯Öæ$ÖÔ Ö$Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû †ÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ÃÖÖµÖ�ú»Ö, ´ÖÖê™üÖ ü �úÖ¸ü ‡.

2. †¯Ö¾Ö•ÖÔ−Ö :- ÷ÖÏÖÆü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ¤êü‰ú−Ö ¾ÖÃŸÖæ †Ö¯Ö»Öß¿Öß �ú¸üŸÖÖê. ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ¯Öæ$ÖÔ Ø�ú´ÖŸÖ

×¤ü»µÖÖ´Öãôêû ŸÖß“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖ²Ö§ü»Ö“ÖÖ ¯Öæ$ÖÔ ÆüŒ�ú ŸµÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

‡ŸÖ üÖÓ−ÖÖ ŸÖß ¾ÖÃŸÖæ ¾ÖÙ•ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ‡ŸÖ ü ¾µÖŒŸÖß ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘Öê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

3. ¾ÖÖœüŸÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ :- �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÛÃ£Ö ü Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

�Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÃÖ•ÖÃÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾Öê ŸÖÃÖŸÖÃÖÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

•Ö ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ ¾ÖÖœüŸÖ“Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¿Öê¾Ö™üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ²ÖÓ¤ü �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê.

4. ¾ÖÃŸÖæÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯Öæ�ÖÔ –ÖÖ−Ö :- �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ, ÷Öã$Ö¾Ö¢ÖÖ µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ¯Öæ$ÖÔ

–ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖÆüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö, ²ÖÖ•ÖÖ üÖŸÖß»Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß

µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖÓ Öæ$ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê.

5. ×¾Ö�Îúß �Ö“ÖÔ :- ¾ÖÃŸÖæ“Öß †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ×¾Ö�Îúß ¾ÆüÖ¾Öß µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ †−Öê�ú

†Ö×´ÖÂÖ ¤üÖ�Ö×¾ÖŸÖÖê. ×¾Ö�Îúß ´ÖÆü¢Ö´Ö �ú¸ü$µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ ×¾Ö�Îúß �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖÖê.

2. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ :- ¯ÖÏÖ. ´ÖÃÖ÷Öê¾Æü - ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ´Æü$Ö•Öê †¿Öß ¾ÖÃŸÖæ ×•Ö“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö

ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ“Ö ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ÊÖ ×¾Ö³ÖÖ•µÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ †¯Ö¾Ö•ÖÔ−ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ÃÖ¾ÖÔ“Ö »ÖÖê�úÖÓ−Öß

Ø�ú´ÖŸÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖŸÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß �úÖê$ÖŸÖßÆüß Ø�ú´ÖŸÖ −Ö ¤êüŸÖÖ

×ŸÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÙ•ÖŸÖ �ú üŸÖÖ

µÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. »ÖÖê�ú Ã¾Öê“”êû−Öê Ø�ú´ÖŸÖ ¤êü$µÖÖ“ÖßÆüß ¿ÖŒµÖŸÖÖ −ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ¾µÖŒŸÖ �ú üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ‹�ÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ

‹�ÖÖ¤üß ÷ÖÖêÂ™ü Æü¾Öß †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. ´ÖÖ¡Öß ŸÖß ÷ÖÖêÂ™ü ‡ŸÖ üÖÓ−ÖÖ Æü¾Öß †ÃÖŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ ŸÖê£Öß»Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ±úÖµÖ¤üÖ �ú´Öß ¾Ö

−Öã�úÃÖÖ−Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ÃÖß´ÖÖ¾ÖŸÖá ³ÖÖ÷ÖÖ´Ö¬µÖê »ÖÂ�ú¸üÖ“µÖÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß, “Ö�ú´Ö�úß

‘Ö›üŸÖÖŸÖ, ÃÖî×−Ö�ú ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤êü¿ÖÖ“Öê ¸ü�Ö$Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ÃÖß´ÖÖ¾ÖŸÖá ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

ŸµÖÖ“ÖÖ ŸÖßŸÖ�úÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö ´ÖÆüÖ´ÖÖ÷ÖÖÔ»Ö÷ÖŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÷ÖÖ¾ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÖ÷ÖÖÔ“ÖÖ

±úÖ¸üÃÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö −ÖÃÖê»Ö ´ÖÖ¡Ö ´ÖÆüÖ´ÖÖ÷ÖÔ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ$ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾ÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ¤üÖê−Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü$Ö¯Ö$Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖß»Ö.

1. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ÃÖÖ ü�µÖÖ ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

2. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.


� ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ :- ÷Öã$Ö¾Ö¢ÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÷Öã$Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÖÏ£Ö´Ö ×¸ü“Ö›Ôü ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öß.

÷Öã$Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ÆüÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ“Ö ‹�ú ¯ÖÏ�úÖ¸ü ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÓ Öæ$ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ×ÆüŸÖÖÃÖÖšüß

¿ÖÖÃÖ−ÖÖ�ú›æü−Ö ´ÖÖê±úŸÖ ¯Öã ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖ$ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ−ÖÖ ÷Öã$Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ Ø�ú¾ÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ †ÃÖê

´Æü$ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ×¿Ö�Ö$Ö ¾Ö †Ö üÖê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ.

÷Öã$Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ÊÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖ êüÂÖê¾Ö ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÷Öã$Ö¾Ö¢ÖÖ

¾ÖÃŸÖæ �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü µÖÓ¡Ö$Öê“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¤êü�Öß»Ö ¯Öã ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ¯Ö ÓüŸÖæ, ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖŒŸÖß

ŸµÖÖ“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖß»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾µÖŒŸÖß †×¬Ö�ú Ø�ú´ÖŸÖ ¤êü¾Öæ−Ö “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ

¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÷ÖÖêÂ™üà“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘Öê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖß “ÖÖÓ÷Ö»Öê ×¿Ö�Ö$Ö ¾Ö †Ö üÖê÷µÖ µÖÖÓ“ÖÖ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘Öê¾Öæ ¿Ö�ú$ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. µÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¾Ö¸ü †×−ÖÂšü ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê µÖÖ

¾ÖÃŸÖæ ÷Öã$ÖÖŸ´Ö�ú ¥üÂ™ü¶Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê−Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖÃÖÖšüß ¯Öã ü×¾Ö»µÖÖ ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ. †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü�úÖ ü †Ó¿ÖŸÖ: Ø�ú´ÖŸÖ †Ö�úÖ¹ý ¿Ö�úŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖ“µÖÖ †×ŸÖ êü�ú ÆüÖêŸÖ

†ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, •ÖÖÃŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ †Ö�úÖ¹ý−Ö ŸµÖÖ¾Ö ü ×−Ö²ÖÕ¬Ö ¤êü�Öß»Ö »ÖÖ¤æü ¿Ö�úŸÖê. ÷Öã$ÖÖŸ´Ö�ú ÷Ö ü•ÖÖ ÊÖ

ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. �úÖ»ÖÖÓŸÖ¸üÖ−Öê ŸµÖÖ ÷Öã$ÖÖŸ´Ö�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö

÷Ö üß²Ö ‘Ö™ü�úÖÓÃÖÖšüß †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ´ÖÖê±úŸÖ ×¤ü»µÖÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ

±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÃÖê ÃÖÖ£Öß“µÖÖ ¸üÖê÷ÖÖ“Öê ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö �ú¸üÖµÖ“Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ÷Ö üß²Ö ¾ÖÃŸÖß´Ö¬Öß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü�úÖÓ−ÖÖ

†Ö¸üÖê÷µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯Ö™ü¾Öæ−Ö ×¤ü»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ Ã¾Ö“”ûŸÖê“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯Ö™ü¾Öæ−Ö ¤êü¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖê±úŸÖ

»ÖÃÖß�ú ü$Ö �ú üÖ¾Öê •Öê$Ö�ú¹ý−Ö, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ¸ü ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ ÃÖÖ£Öß“µÖÖ ¸üÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤æü ü šêü¾ÖŸÖÖ

µÖê‡Ô»Ö.

� ¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ :- †Ó¿ÖŸÖ: ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †Ö×$Ö ¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ µÖÖÓ Ö¬µÖê −Öê Ö�úÖ ±ú¸ü�ú †ÃÖÖ �úß,

†Ó¿ÖŸÖ: ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ»ÖÖ ¤æü¸ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. •Ö¸ü,ŸµÖÖ−Öê ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß

Ø�ú´ÖŸÖ ×¤ü»Öß −ÖÃÖê»Ö •ÖÃÖê ¾ÖÖÆüŸÖã�ú ¾ÖÃÖã»Öß �ú¸ü. ´ÖÖ¡Ö ¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö

�úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¤æü¸ü �ú¸üŸÖÖ µÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ �úÖê$ÖŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ÖÖÃÖæ−Ö

×´Öôû$ÖÖ·µÖÖ »ÖÖ³ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ“ÖßŸÖ šê¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ ü�Ö$Ö ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÖê»ÖßÃÖ ÃÖÓ ü�Ö$Ö

•Ö¸üß, ‹�ÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ´ÆÓü™ü»Öê �úß, ´Ö»ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖã ü�ÖÖ −Ö�úÖê, ´ÖÖ—µÖÖ¾Ö¸ü �úÖê$ÖŸÖêÆüß ÃÖÓ�ú™ü

µÖê$ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ´ÖÖ¡Ö ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖã ü�Öê ÖÖÃÖæ−Ö ¤æü¸ü Ø�ú¾ÖÖ ¾Öê÷Öôêû �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ»ÖÖ ŸÖê

‡ŸÖ ü ¾µÖŒŸÖßÃÖÖê²ÖŸÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ×´ÖôûŸÖê. †Ó¿ÖŸÖ: ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖµÖ“Öê —ÖÖ»µÖÖÃÖ

¸üÃŸµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖÃÖÖšüß ™üÖê»Ö ™òüŒÃÖ ªÖ¾ÖÖ“Ö »ÖÖ÷Öê»Ö. †−µÖ£ÖÖ ¸üÃŸµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ“ÖßŸÖ ¸üÆüÖ»Ö.

¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ´Æü$Ö•Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †Ö×$Ö †¯Ö¾Ö•ÖÔ−ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ

−ÖÖÆüß. �úÖ ü$Ö ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ÃÖÖ ü�ÖÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖê. �úÖê$µÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �ú´Öß �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ

−ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ“ÖßŸÖ šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. •Ö üß, ŸµÖÖ

¾µÖŒŸÖß−Öê ŸµÖÖÃÖÖšüß Ø�ú´ÖŸÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖÖê ¾ÖÖ −ÖÃÖÖê.


� †Ö³ÖÖÃÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ :- †Ö³ÖÖÃÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ :- •µÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö Ø�ú´ÖŸÖ −Ö ¤êü$ÖÖ·µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ−ÖÖ ¤æü ü šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

†¿ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ †Ö³ÖÖÃÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖê ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ»ÖÖ“Ö •Ö¾Öôû •Ö¾Öôû

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖê ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ¿Öã ü Æü¾ÖÖ Æüß ÃÖ¾ÖÖÕÃÖÖšüß ´Öã°ŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸÖß“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö

�úÖê$ÖÖ»ÖÆüß ¤ãü ü šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü$Öæ−Ö Æü¾ÖÖ Æüß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö. ´ÖÖ¡Ö ¸üÃŸÖÖ

(´ÖÆüÖ´ÖÖ÷ÖÔ) ÆüÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †ÖÆêü. ¯Ö ÓüŸÖæ, �úÖê$ÖÖ»ÖÖÆüß ŸÖÖê ´ÖÖê±úŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖšüß ™üÖê»Ö ªÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê

ŸÖÃÖê“Ö ¾ÖÖ“Ö−ÖÖ»ÖµÖ, †Û÷−Ö¿Ö´Ö−Ö ÃÖê¾ÖÖ ‡. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ²Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ´Æü$Öæ−Ö †Öêôû�Ö»µÖÖ

•ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕÃÖÖšüß �Öã»µÖÖ ¤êü�Öß»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß.

ŸµÖÖ¾Ö¸ü �úÖÆüß ×−Ö²ÖÕ¬Ö »ÖÖ¤ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü$Öæ−Ö ŸµÖÖ †Ö³ÖÖÃÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ´Æü$Öæ−Ö †Öêôû�Ö»µÖÖ

•ÖÖŸÖÖŸÖ. �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ †Ö³ÖÖÃÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÖ•ÖÖ ü µÖÓ¡Ö$Öê ÖÖ±ÔúŸÖ �êú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. •ÖÃÖê ÷ÖÏÓ£ÖÖ»ÖµÖ Æêü �ÖÖ•Ö÷Öß ¤êü�Öß»Ö †ÃÖŸÖê. ŸÖê ÃÖ¾ÖÖÕÃÖÖšüß �Öã»Öê †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö �úÖÆüß −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö

¿Öã»�ú ×¤ü»µÖÖ¾Ö ü“Ö ŸÖê£Öê ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ×´ÖôûŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê ¾µÖÖµÖÖ´Ö¿ÖÖôûÖ ÃÖÖ ü�µÖÖ ²ÖÖ²Öß µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †Ö³ÖÖÃÖß

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ µÖÖ ÃÖÓ–ÖêŸÖ ´ÖÖê›üŸÖÖŸÖ.

Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ :- ÃÖò−›ü»Ö¸ü †Ö×$Ö ×¿Ö¸üÆüÖ™ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ êü ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

�Ö“ÖÖÔŸÖ ÃÖ¤üÃµÖŸ¾Ö Ã¾Öß�úÖ¹ý−Ö ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö »ÖÖ³Ö ‘Öê$µÖÖÃÖÖšüß Ã¾Öê“”ûÖ÷Ö™ü ‹�ú×¡ÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ

¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ ´Æü$ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ˆ¤üÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²Ö÷Öß“Öê, ¯ÖÖêÆü$µÖÖ“Öê ŸÖ»ÖÖ¾Ö, �Öêôû ´Öî¤üÖ−Ö ‡.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ Ö¬µÖê �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖÓæ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ

×´ÖôûŸÖÖŸÖ. Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ÖÖ•Ö÷Öß µÖÓ¡Ö$ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ µÖÓ¡Ö$ÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ´ÖÖ±ÔúŸÖ

�êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ´Öãôêû ²ÖÖÊ »ÖÖ³Ö ¾Ö �Ö“ÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

¾ÖÖ¯Ö¸üÖ´Öãôêû ¯ÖÖ üÃ¯Ö×¸ü�ú ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ ×¾Ö üÖê¬Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾Ö•ÖÔ−ÖŸÖŸ¾Ö »ÖÖ÷Öæ

¯Ö›üŸÖê †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖê ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ. Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ µÖÖ ÃÖÓ×´ÖÁÖ ¯ÖÏ�úÖ ü“µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ

¯Öæ$ÖÔŸÖ: �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ ¤êü�Öß»Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯Öæ$ÖÔŸÖ: ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¤êü�Öß»Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“Öß �úÖÆüß

¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1. †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÃÖÖ´Öæ¤üÖµÖß�ú¯Ö$Öê ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

2. µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²Ö§ü»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê.

3. µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ †×ŸÖ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ´Öãôêû ¯ÖÖ¸üÃ¯Ö×¸ü�ú ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×²Ö‘Ö›üŸÖÖŸÖ.

4. •ÖÖÃŸÖ ÃÖ¤üÃµÖÖÓ Öãôêû † üÖ•Ö�úŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê.

5. �êú²Ö»Ö, ™üß.¾Æüß., ¾µÖÖµÖÖ´Ö¿ÖÖôûÖ, ¾ÖÖ“Ö−ÖÖ»ÖµÖ, Ã¾Öß´Öà÷Ö ¯Öã»Ö ‡. ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ“Öß

¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖÖŸÖ.


2.2.6 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú ü�µÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö�Öß : ÃÖò µÖæ»ÖÃÖ−Ö †Ö×�Ö ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö :-

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖŸÖ±ìú �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖêôûÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ

¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú¸üÖ¾ÖÖ �úß, ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú¸üÖ¾ÖÖ ÆüÖ“Ö ¯ÖÏ Öã�Ö ¯ÖÏ¿−Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ

¯Ö›üŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ²Ö·µÖÖ“Ö†Ó¿Öß �ëú¦üßŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ±úÖµÖ¤êü¿Öß ü šü¸üŸÖ

−ÖÖÆüß. †£ÖÖÔŸÖ ŸÖê ¤êü¿ÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö †Ö�úÖ ü µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ

ÆüŒ�úÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¤ü»Öß •ÖÖ$ÖÖ¸üß Ã¾ÖÖµÖ¢ÖŸÖÖ ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¤ü»Öß •ÖÖ$ÖÖ üß Ã¾ÖÖµÖ¢ÖŸÖÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö

¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ±ú ü�ú †ÃÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¤êü�Öß»Ö ±ú¸ü�ú †ÃÖŸÖê. �ëú¦ü¿ÖÖÃÖ−Ö, ¸üÖ•µÖ¿ÖÖÃÖ−Ö

¾Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×™ü²Öæ

µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¤êü�Öß»Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ Ö¢Öß“Öê ×¾ÖŸÖ ü$Ö �úÖµÖÔ�Ö´Ö �ú ü$µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ±úÖµÖªÖ“Öß

šü üŸÖê. ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö �ú»µÖÖ$Ö ÃÖÖ¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Æêü ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ êü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ

µÖê‡Ô»Ö.

D2

E

D1

P

D2

O Q1 Qc Q2

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ

†Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¤üÖê−Ö ÷Ö™üÖŸÖ ¾Ö÷Öá�ú¸ü$Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“Öê D1, D1 †Ö×$Ö D2,

D2 †ÃÖê ¤üÖê−Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö�Îú †ÖÆêüŸÖ. ¤üÖê−Æüß ÷Ö™üÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ ×³Ö®Ö †ÖÆêü. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü»Öê †ÖÆêü.

÷Ö™ü † ´Ö¬Öß»Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ Q1 ‡ŸÖŒµÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ Æü¾µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ¸ü, ÷Ö™ü ²Ö ´Ö¬Öß»Ö

¾µÖŒŸÖà−ÖÖ Q2 ‡ŸÖŒµÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ Æü¾µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. �ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»µÖÖ¾Ö ü »ÖÖê�úÖÓ“Öß

´ÖÖ÷Ö$Öß ×�úŸÖß †ÖÆêü µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÆüÖê$ÖÖ ü −ÖÖÆüß. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ ×�úŸÖß ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü×¾Ö$Öê ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü ŸÖê¾Öœü¶Ö

A C

F B

D1

Ø�ú´ÖŸÖ


¾ÖÃŸÖæ ÃÖ¸ü�úÖ ü ¯Öã ü¾Öê»Ö. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ÃÖÖ ü�ÖÖ“Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. Æêü ¯ÖÏ ÖÖ$Ö QC ‡ŸÖ�êú

†ÃÖê»Ö. µÖÖ¾Öêôûß ÷Ö™ü † ´Ö¬Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ÷Ö ü•Öê Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ‘µÖÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. ŸµÖÖ´Öãôê ŸµÖÖÓ“Öê

ABC ‡ŸÖ�êú −Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. �úÖ¸ü$Ö, ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö�Îú D1,D1 ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ †

÷Ö™üÖ»ÖÖ ×´ÖôûŸÖÖê. ÷Ö™ü ²Ö ´Ö¬Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö�Îú D2,D2 ÆüÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¤êü�Öß»Ö QC

‡ŸÖŒµÖÖ“Ö ¾ÖÃŸÖæ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ´Æü$Öæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ Ecf ‡ŸÖŒµÖÖ �ú´Öß ¾ÖÃŸÖæ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ŸÖê¾Öœêü ŸµÖÖÓ“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö

ÆüÖêŸÖê. ´Æü$Öæ−Ö �ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»µÖÖÃÖ −Öã�úÃÖÖ−Ö ÃÖ¾ÖÖÕ“Öê“Ö ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öã ¯Öã ü¾ÖšüÖ

�êú»µÖÖÃÖ †›ü“Ö$Öß µÖêŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ �ú»µÖÖ$Ö ÃÖÖ¬Ö$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ÃÖò µÖæ»ÖÃÖ−Ö :- ÃÖò µÖæ»ÖÃÖ−Ö µÖÖ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü$Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ$Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê

†ÖÆêü. ÃÖò µÖæ»ÖÃÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖÖ“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ

−ÖÖÆüß. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê †›ü“Ö$Öß µÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖ ü�úÖ¸ü»ÖÖ »ÖÖê�úÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ −ÖÃÖŸÖê.

�úÖ¸ü$Ö »ÖÖê�ú ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´ÖÖ÷Ö$Öß ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. �úÖÆüß ¾ÖÃŸÖæ ŸµÖÖ '‹�ú¡ÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾ÖÃŸÖæ'

(Collective Consumption Goods) †ÃÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö üŸÖß´Ö¬µÖê ×¾ÖŸÖ ü$ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ

÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖãÓŸÖß“Öß †ÃÖŸÖê. ×¾ÖŸÖ¸ü$Ö ¯ÖÏ$ÖÖ»Öß´Ö¬µÖê ÃÖ´Ö−¾ÖµÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ †›ü“Ö$Öß ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß ×�úŸÖß Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾ÖµÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ¸ü †ÖÆêü µÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû×¾Ö$Öê

†Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. †¿Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ‹�ú×¡ÖŸÖ �ú¹ý−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»Öê

•ÖÖŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ‹�æú$Ö �ú»µÖÖ$Ö ÃÖÖ¬µÖ �ú ü$µÖÖÃÖÖšüß �úÖê$ÖŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ

†Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. Æêü ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ¸üÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖ$Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû †›ü“Ö$Öß µÖêŸÖÖŸÖ.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏŸµÖê�ú•Ö$Ö ˆ‘Ö›ü �ú¸üŸÖÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü :- ×™ü²Öæ µÖÖÓ“µÖÖ¯ÖÏ ÖÖ$Öê“Ö ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ−Öß ¤êü�Öß»Ö ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö üŸÖß“ÖÖ ¯Öã üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö

�úÖÆüß ×−Ö¾Ö›ü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ²ÖÖ²ÖŸÖ �ëú¦üßŸÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ¯Öã üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ−Öß ÃŸÖ¸üß�ú ü$Ö

¯Ö¨üŸÖ ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ Ã£ÖÖ×−Ö�ú ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¯Öã ü×¾Ö$Öê ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ

×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê ¯Öã ü¾ÖÖ¾µÖÖŸÖ •Öê£Öê Ã£ÖÖ×−Ö�ú ÃŸÖ üÖ¾Ö ü �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¯Ö¨üŸÖß−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü×¾Ö$Öê

¿ÖŒµÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖê£Öê �ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê ªÖ¾Öê.

ÃŸÖ¸üß�ú ü$Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÖì““Ö ÃŸÖ üÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ´Æü$Ö•Öê“Ö �ëú¦üßŸÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¿Öß

†ÃÖ$ÖÖ êü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÛÃ£Ö¸üß�ú ü$Ö µÖê$µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ

†Ö¾Ö¿µÖ�ú šü¸üŸÖÖê. ÆüÖ �ëú¦üÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü ŸÖê ¿ÖŒµÖ −ÖÖÆüß. ´Æüû$Ö•Öê“Ö

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖ−Öß ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß ¯ÖÏ ÖÖ$Öê“Ö †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ

³ÖÖÃÖ»µÖÖ. �ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ¯Öã üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü.


2.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :-

�ÖÖ»Öß»Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ˆ¢Ö êü ×»ÖÆüÖ. 1. ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖ™ü ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö$Öß ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

2. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öê ÛÃ£Ö¸üß�ú ü$Ö ¬ÖÖê ü$Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú üÖ.

3. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

×™ü¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ. 1. ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †¯ÖµÖ¿Ö

2. †Ö³ÖÖÃÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ

3. ¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ

4. Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ

2.4 ÃÖÖ üÖÓ¿Ö :-

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¬ÖÖê ü$ÖÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü$ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²Ö§ü»Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö

¾µÖŒŸÖß“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ �ú¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †ÃÖŸÖê µÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ÊÖ ¯ÖÏ�ú¸ü$ÖÖŸÖ �êú»Öê †ÖÆêü. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾ÖŸÖ¸ü$ÖÖ¾Ö ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê Ö †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê µÖÖê÷µÖ

¯Ö¨üŸÖß−Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö �ú ü$“ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

»ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ¾Ö ¯Öã ü¾ÖšüÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö —ÖÖ»ÖµÖÖÃÖ

ÃÖ¸ü�úÖ ü»ÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÖÓ“Öß �ÖÖ•Ö÷Öß ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ÃÖŸÖŸÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖ

†ÃÖŸÖê. �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ÃÖÖ¸ü�Öß −ÖÃÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸ü Öêšêü“µÖÖ

†¯ÖµÖ¿ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ˆ¤üµÖÖÃÖ µÖêŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÖêšêüŸÖß»Ö †¯ÖµÖ¿Ö ¤æü ü �ú ü$µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ ÛÃ£Ö¸üß�ú¸ü$Ö ¬ÖÖê ü$Ö

¸üÖ²Ö¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ ×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ÆüÖ ÷Öã$Ö¬Ö´ÖÔ »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖÖê. ×ŸÖ“µÖÖ

¾ÖÖ¯Ö¸üÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ ü ¯ÖÏŸµÖê�úÖ»ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ‹�úÖ−Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü ¤ãüÃÖ¸üÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘Öê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ

−ÖÖÆüß. ¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö †Ó¿ÖŸÖ: ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ µÖÖ´Ö¬Öß»Ö −Öê Ö�úÖ ±ú¸ü�ú †ÃÖÖ �úß, ¿Öã ü

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖê$ÖÖ»ÖÖÆüß ¤æü ü šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. •Ö üß, ŸµÖÖ−Öê ŸµÖÖÃÖÖšüß Ø�ú´ÖŸÖ ×¤ü»Öß

−ÖÃÖê»Ö ŸÖ üß †¿ÖÓŸÖ: ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öß •ÖÖŸÖê. �úÖÆüß ¾ÖÃŸÖæ ÊÖ †Ö³ÖÖÃÖß

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖŸÖÖŸÖ. �úÖ ü$Ö, ŸµÖÖ •Ö¾Öôû •Ö¾Öôû ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ¾ÖÖÕÃÖÖšüß �Öã»µÖÖ ´ÖÖ¡Ö

¿Öã»�ú ¤êü¾Öæ−Ö“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ´ÖÆüÖ´ÖÖ÷ÖÔ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê

�ú¸üÖ¾ÖÖ µÖÖ¾Ö ü ŸÖ•–ÖÖÓ“ÖÖ †×¬Ö�ú ³Ö ü †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ´ÖÃÖ÷ÖÏê¾Æü µÖÖÓ−ÖÖ �úÖÆüß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ �ëú¦üßŸÖ

×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÃÖÖ¾Öê †ÃÖê ¾ÖÖ™üŸÖê.


2.5 ¯ÖÖ× ü³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤üü :-

1. �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß - ¾µÖŒŸÖß“Öß �Ö êü¤üß ¿ÖŒŸÖß

2. ×´ÖŸÖ¾µÖµÖŸÖÖ - ²Ö“ÖŸÖß (ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö)

3. †¯Ö¾Ö•ÖÔ−Ö - −ÖÖ�úÖ ü$Öê (¤æü¸ü šêü¾Ö$Öê)

2.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß :-

1. ›üÖò. ¯ÖÖ™üß»Ö •Öê.‹±ú. (2004) - ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †£ÖÔ�úÖ¸ü$Ö, �úÖê»ÆüÖ¯Öæ ü, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú´ÖÖÓ�ú

18 ŸÖê 25

2. †Öê—Ö ü�ú ü ÃÖã.¿Ö. (1988) - '¸üÖ•ÖÃ¾Ö', −ÖÖ÷Ö¯Öæ ü, ×¾ÖªÖ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú´ÖÖÓ�ú 10 ŸÖê 13

3. Sanford J. Grossman, (1977) - The Review of Economic Studies,

Oxford, Published by Oxford University Vol 44, No.3 PP 431 - 449

4. Henry B. Arthur (1966) - Economic Risk, Uncertainty and The Future

Market, Harvard, Mimir Publishers. Inc. Research Paper

5. Musgrare Rechard A. (1998) - Merit Goods In New Palgrave, A

Dictionary of Economics, London Macmillan Vo.2 P.P. 452-453

6. Culver A.J. (1971) 0 Merit Goods and Welfare Economics of Corecion,

Public Finance Page 26, 546-571

2.7 ÃÖ üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :-

1. ˆ³Ö¸üŸµÖÖ ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ.

2. ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †Ö×$Ö �éúÂÖß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü�úÖ×»Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ²Ö§ü»Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû¾ÖÖ.

3. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ, �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ µÖÖŸÖß»Ö ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ±ú¸ü�ú »Ö�ÖÖŸÖ ‘µÖÖ.

4. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ¿Öã ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ, Œ»Ö²Ö ¾ÖÃŸÖæ µÖÖ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú üÖ.


‘Ö™ü�ú -3 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü





3.2.1 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ (¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$Ö)

3.2.2 ¯ÖÃÖÓŸÖüß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×$Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß

3.2.3 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö$Öß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü$Ö µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö

3.2.4 »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

3.2.5 ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ×−Ö$ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú : ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü, ¸üÖ•Ö�úÖ¸ü$Öß, −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß, ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü

†Ö×$Ö »ÖÖò²Öß

3.2.6 ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖ: ¯ÖÏŸµÖ�Ö ²ÖÆãü´ÖŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö †Ö×$Ö Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö

3.2.7 ¯Ö üÃ¯Ö ü ÃŸÖãŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö, ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öà“Öß ×−Ö¾Ö›ü

3.2.8 †ò üÖê“ÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ





3.7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö

3.0 ˆ×§üÂ™êü :-

µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê †ÖÆêüŸÖ -

5. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê$Öê.

6. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß“Öê ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü$Öê.

7. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †³µÖÖÃÖ$Öê.

8. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ×−Ö$ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú †³µÖÖÃÖ$Öê.

9. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ$ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü$Öê.



ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öß ¾ÖÃŸÖæ Æüß üÖê•Ö“µÖÖ ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü. ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö •Öß¾Ö−Ö

•Ö÷ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö¤üÖê Ö¤üß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¿Öß

�ú¸üÖ¾Öß? Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß �ú¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ êü ¯ÖÏ�ú™ü �ú üŸÖÖê ŸµÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê

×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖ−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö Æêü ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÓ¡Ö$Öê�ú›êü †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÓ¡Ö$ÖÖ Æüß

†¯ÖÏŸµÖ�Ö× üŸµÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö ÃÖÓÃÖ¤êüŸÖ »ÖÖê�ú ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß ÆüÖŸÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö

ÃÖÓÃÖ¤êüŸÖ »ÖÖê�ú ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß ×−Ö¾Ö›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ¾ÖÖ™ü Ö Æêü �ëú¦üßŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¾ÖÖ™ü¯ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖê. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê Ö¬µÖê

´ÖŸÖ¤üÖ ü, ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü, »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß Æêü ×−Ö$ÖÖÔµÖ�ú ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ

�ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ êü ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ µÖÖ“ÖÖÆüß †³µÖÖÃÖ ÃÖ¤ü¸ü ¯ÖÏ�ú¸ü$ÖÖŸÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö »ÖÖò÷Ö

¸üÖê»Öß÷Ö, Ã¾Öê“¤üÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖÃÖÖ ü�µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ

¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü$Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›ü ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ Ã¯ÖÂ™ü �ú üŸÖÖÓ−ÖÖ †ò üÖê

´Æü$ÖŸÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü Æüß ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“Öß

¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›ü †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.


3.2.1 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ (¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü�Ö) :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ÆüÖ“Ö ¯ÖÏ�ú™ü ¯ÖÃÖÓŸÖß“ÖÖ ´Æü$Öê

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ×¾ÖÂÖµÖ †ÖÆêü. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ üÖÓ−ÖÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¯ÖÃÖÓŸÖß“Öê ¯Öæ$ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖ

−ÖÖÆüß. ´Æü$Öæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÃÖ¢Öê�ú›æü−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ‹�úŸÖ¸ü �ú´Öß ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê †£Ö¾ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

»ÖÖê�úÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ �úÖê$ÖŸÖßÆüß Ø�ú´ÖŸÖ “Öã�ú¾Ö»Öê»Öß −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸üßÆüß

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ ÖÖÃÖæ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ²Ö·µÖÖ“Ö¾ÖêôûÖ ‘Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖê. •Ö ü, »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³ÖÖ‡ŸÖ�úÖ �ú¸ü ªÖ¾ÖµÖÖÃÖ ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»ÖÖ ŸÖ ü, ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ »ÖÖê�ú ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæ ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû$ÖÖ üÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö ¾µÖŒŸÖ“Ö �ú ü$ÖÖ ü −ÖÖÆüßŸÖ. •Ö ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê �ú ü ÃÖŒŸÖß �êú»Öß ŸÖ ü

ÃÖ¸ü�úÖ ü»ÖÖ †×¬Ö�ú ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö. µÖÖ¾Ö ü ‹�ú“Ö ˆ¯ÖÖµÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖê •Ö¸ü »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

�ú¸ü ×−Ö¾Ö›ü �ú üŸÖÖ †Ö»Öß †Ö×$Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖê$ÖŸµÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê �ú¸ü ³Ö üÖ¾ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ �ú¸ü �úÖêšêü

•ÖÖŸÖÖê ? ‹¾Öœêü ÃÖ¾ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß —ÖÖ»Öê ŸÖ ü ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ �Ö üÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ÃÖ´Ö•Öê»Ö.


3.2.2 ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü�ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×�Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ´Æü$Ö•Öê“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ´Æü$ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ µÖê$ÖÖ üß †›ü“Ö$Ö ´Æü$Ö•Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ †−Öê�ú ¾µÖŒŸÖß †ÃÖŸÖÖŸÖ

¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †Ö¯Ö»µÖÖ ‘Ö¸üÖ•Ö¾Öôû ²ÖÖ÷Ö, ¯ÖÖêÆü$µÖÖ“ÖÖ ŸÖ»ÖÖ¾Ö, ¾µÖÖµÖÖ´Ö¿ÖÖôûÖ, ÷ÖÏÓ£ÖÖ»ÖµÖ

†ÃÖÖ¾Öê. ´ÖÖ¡Ö ¾Ö¸üß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÖšüß •ÖÖê ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ÃÖÓ Öæ$ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ

†ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. ¾µÖŒŸÖß¯ÖÏ ÖÖ$Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ †−Öê�ú ÷Ö ü•ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ÃÖÓ Öæ$ÖÔ

ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÃÖÓ Öæ$ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ−Öê ‘µÖÖ¾ÖÖ µÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

�ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê.

ÃÖ´ÖæÆüÖ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ÊÖ †×¾Ö³ÖÖ•µÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ �úÖê$ÖÖ»ÖÖÆüß ¤æü ü šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ '¾Ö÷Öôû$Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö'

(Exclusion Principle) »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. •Ö¸üß �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà“Öß Ã¾Öê“”êû−Öê Ø�ú´ÖŸÖ ªÖµÖ“Öß

ŸÖµÖÖ üß −ÖÃÖ$ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ×“ÖŸÖ šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

ÃÖÖ´Öæ×Æü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¿Öã−µÖ †ÃÖŸÖÖê. �úÖ ü$Ö, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

†Ö$Ö�Öß ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ŸÖ üß ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �Ö“ÖÔ ¿Öæ−µÖ †ÃÖê»Ö.

ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²ÖÖ÷Öê Ö¬µÖê 50 ¾µÖŒŸÖß ÃÖ�úÖôûß ×±ú¸üŸÖÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß ŸµÖÖÃÖÖšüß ¿Öã»�ú

×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. •Ö¸ü 51 ¾µÖÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ²ÖÖ÷ÖêŸÖ ÃÖ�úÖôûß ±êú¸ü±ú™ü�úÖ ´ÖÖ ü»µÖÖÃÖ ²ÖÖ÷Öê“Öê ¿Öæ−µÖ −Öã�úÃÖÖ−Ö

(�Ö“ÖÔ) ÆüÖê‡Ô»Ö.

¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÃÖÓŸÖßŸÖæ−Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´ÖÖ´Ö¬µÖê †›ü“Ö$Öß ×−Ö´ÖÖÔ$Ö

ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß Æüß ÃÖ´ÖæÆüÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“Öß ¯Ö×Æü»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ ÃÖ´ÖæÆüÖ»ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †Ö¯Ö»µÖÖ ¯Ö× üÃÖ üÖŸÖæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ´ÖÆüÖ´ÖÖ÷ÖÔ •ÖÖ¾ÖÖ, •Öê$Öê�ú¹ý−Ö •ÖÖ$Öê-

µÖê$Öê ÃÖÖêµÖß“Öê šü êü»Ö †ÃÖê ÃÖ´ÖæÆüÖŸÖß»Ö ²ÖÆæüŸÖê�úÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê, ´ÖÖ¡Ö �úÖÆüà−ÖÖ ¾ÖÖ™êü»Ö �úß, ¾ÖÖÆü−ÖÖÓ“Öß ¾Ö¤Ôüôû,

¬Öæ ü, †Ö¾ÖÖ•Ö ‡. ´Öãôêû †Ö¸üÖê÷µÖ ¬ÖÖêŒµÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ´Æü$Ö•Öê“Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †Ö×$Ö ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß

‹�ú ÆüÖê‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

3.2.3 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü�Ö :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß Æüß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß�ú›æü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû$ÖÖ üÖ »ÖÖ³Ö ´ÖÖ¡Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö ÓüŸÖæ, ¾µÖŒŸÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö$Öß²ÖÖ²ÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ÃÖÆüÃÖÖ ¾µÖŒŸÖ �ú üßŸÖ −ÖÖÆüß. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ŸµÖÖŸÖ“Ö ŸÖÖê ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ´ÖÖ−ÖŸÖÖê.

�úÖ¸ü$Ö, ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖêôûÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ‡ŸÖ¸ü »ÖÖê�ú �ú¸üŸÖÖŸÖ“Ö ŸµÖÖŸÖ“Ö ŸµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö$Öß ¯Öæ$ÖÔ

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

� Œ»ÖÖ�Ôú“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö :- ‹›ü¾Ö›Ôü Œ»ÖÖ�Ôú µÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü$ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß

†Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú üŸÖ −ÖÖÆüß µÖÖ“Öß ¤üÖê−Ö �úÖ¸ü$Öê ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öß †ÖÆêü.


1. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ¾Ö¸ü$ÖÖ êü (Free Riders) ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ

†Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸ü$µÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü$Ö, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖê$ÖßÆüß ¤æü¸ü šêü¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

2. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê−ÖãÃÖÖ ü Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÃÖæ»Ö

�êú»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æüû$Ö•Öê“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ ¿Öæ−µÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

�úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú ü$µÖÖ“Öß ÷Ö ü•Ö ¾ÖÖ™üŸÖ −ÖÖÆüß.

µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß�ú›æü−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê−ÖãÃÖÖ ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²Ö§ü»Ö ¾µÖŒŸÖß Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾ÖµÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü ÆüÖêŸÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ²ÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß

¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¹ý−Ö

»ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ¸üŒ�ú´Ö †Ö�úÖ ü»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.

� ÷ÖÏÖê¾Æü•Ö †Ö×�Ö »Öê›üµÖÖ›Ôü “Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö :- ™üß.÷ÖÖê¾Æü•Ö †Ö×$Ö •Öê. »Öê›üµÖÖ›Ôü µÖÖÓ−Öß 1977 ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

†Ö×$Ö ×¾ÖŸÖ ü$Ö Æêü ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú¸üÖ¾Öê †ÃÖê ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ •Öê ´ÖãŒŸÖ

¾ÖÖ¾Ö ü$ÖÖ¸üê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤æü ü šêü¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ Æüß

´ÖÖêšüß †›ü“Ö$Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×¾ÖŸÖ¸ü$ÖÖ´Ö¬µÖê ‹�ú †¥ü¿µÖ ÆüÖŸÖÖ“ÖÖ

¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú üÖ¾ÖÖ µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖÊŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê$ÖÖ¸ü −ÖÖÆüßŸÖ. •ÖÖê ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú µÖÓ¡Ö$Öê»ÖÖ

Æü¾ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ †Ö�úÖ ü ´ÖÖêšüÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ¾Ö ü$ÖÖ êü

¿ÖÖê¬Ö$Öê �úšüß$Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê »Öê›üµÖÖ›Ôü ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö$Öß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$ÖÖ´Ö¬µÖê †›ü“Ö$Öß

µÖêŸÖÖŸÖ.

÷ÖÏÖê¾Æü•Ö †Ö×$Ö »Öê›üµÖÖ›Ôü µÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ

ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †›ü“Ö$Ö '´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ¾Ö ü$ÖÖ êü' µÖÖÓ“Öß †ÖÆêü. �úÖ¸ü$Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

¾ÖÖ¯Ö¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖê$ÖßÆüß ¤æ ü šêü¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß“Öê �úÖ´Ö Æêü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ

¯ÖÃÖÓŸÖßŸÖ“Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö •ÖÖŸÖê. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÃÖŸÖê.

´Æü$Öæ−Ö ŸµÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß“Öê ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$Ö �ú¸ü$µÖÖ“Öß ÷Ö ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖ −ÖÖÆüß.

� ×™ü²Öæ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- “ÖÖ»ÃÖÔ ×™ü²Öæ µÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ

¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú üÖ¾ÖÖ †ÃÖê ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. ‹�ÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö$Ö �úÖêšê ¸üÆüÖ¾Öê ? ÆüÖ ×−Ö$ÖÔµÖ

‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, †Ö¯Ö$ÖÖ»ÖÖ ×´Öôû$ÖÖ·µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ªÖ¾Öß »ÖÖ÷Ö$ÖÖ¸üß üŒ�ú´Ö

(Ø�ú´ÖŸÖ) µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü �ú¸üŸÖÖŸÖ.

÷ÖÏÖÆü�ú †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß−ÖãÃÖÖ ü Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ×−Ö¾Ö›üŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú ü$ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ×šü�úÖ$Öß »ÖÖê�ú

Ã¾ÖŸÖ:Ææü−Ö †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ (Voted with their feef) ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÓ²ÖÓ¬Öß †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ


�úÖµÖÔ�Ö´Ö ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖê. •µÖÖ¯ÖÏ ÖÖ$Öê �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü µÖÓ¡Ö$ÖêŸÖ ÷ÖÏÖÆü�ú †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ

�ú¸üŸÖÖê ´ÖÖ¡Ö ×™ü²Öæ µÖÖÓ“Öê Æêü '²ÖÖ•ÖÖ ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö' •ÖÖ“Ö�ú ÷ÖéÆüßŸÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸»Öê»Öê †ÖÆêü ŸÖê ÷ÖéÆüßŸÖê

¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

÷ÖéÆüßŸÖê - 1. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ¯Öæ$ÖÔ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÆêü.

2. ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšêü“Öê ¯Öæ$ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÖÆêü.

3. ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖêšüß †ÖÆêü.

4. �ú üÖ“µÖÖ ¤ü¸üÖ“ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü ˆ»»Öê�Ö −ÖÖÆüß.

5. ˆŸ¯Ö®Ö �Ö“ÖÔ �ú¸ü$µÖÖÃÖÖšüß �úÖêšêü üÆüÖ¾Öê †ÃÖÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖŸÖ.

6. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü ÃÖÓ¬Öß, −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�ú, ×´Ö¡Ö ‡. ²ÖÖÊ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ �úÖê$ÖŸÖÖÆüß ¯Ö× ü$ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ

−ÖÖÆüß.

×™ü²Öæ µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öß ÷ÖéÆüßŸÖê ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ µÖê$Öê �úšüß$Ö ×¤üÃÖŸÖê. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö

‹�ú Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, •µÖÖ¾Öêôûß »ÖÖê�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü �ú üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Ö¸ü †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö

ÆüÖêŸÖÖê.

3.2.4 »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :- †´Öê×¸ü�ú−Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö †ò£Ö−Öß ›üÖ‰ú−ÃÖ µÖÖ−Öß 1997 ´Ö¬µÖê An Economic Theory

of Democracy ÆüÖ ÷ÖÏÓ£Ö ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ �êú»ÖÖ. µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö,

¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ, −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß ‡.“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾Ö$ÖÔ−Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

1. üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ :- »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−Ö “ÖÖ»Ö×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ¾Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖµÖÓ¡Ö$ÖÖ

†ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß Æüß �úÖµÖ´Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖÃÖÖšüß ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ−Öê

ÃÖ¢Öê¾Ö¸ü †Ö»Öê»Öê ¯Ö�Ö Ø�ú¾ÖÖ †−Öê�ú ¯Ö�ÖÖÓ“Öê ÃÖ¸ü�úÖ ü ÃÖ¢Öê¾Ö¸ü µÖêŸÖê. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ

ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †×¬Ö�úÖ¸ü ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. •Ö¸üß, ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖÓ−Öß

×−Ö¾Ö›æü−Ö ×¤ü»Öê»Öê ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß ÃÖ¢Öê¾Ö ü †ÃÖ»Öê ŸÖ üß, ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“Öê µÖÖê÷µÖ

×¤ü÷¤ü¿ÖÔ−Ö ÆüÖêŸÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. �úÖ ü$Ö, »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ŸÖÃÖê“Ö −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüßŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü

�ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü �ú¸ü$µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

2. ´ÖŸÖ¤üÖ ü ¾Ö ŸµÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üß¯Öê�ÖÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôûß †ÃÖŸÖê.

1. ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ

×¾Ö�úŸÖ ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö$Ö †ÃÖ$ÖÖ ü −ÖÖÆüß. ¿ÖÖÃÖ−Ö / ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê šü¸ü¾Öæ−Ö

×¤ü»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖ$Öê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ ‘µÖÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö.

2. »ÖÖ³ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †¯Öæ�ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß :- �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ

ÃÖÓ Öæ$ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß »ÖÖ³Ö ×´Öôû$ÖÖ ü µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖÓ Öæ$ÖÔ


´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß »ÖÖ³Ö ×´Öôû$ÖÖ¸ü µÖÖ“Öß

−Öê Ö�úß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ´ÖŸÖ¤üÖ üÖ»ÖÖ −ÖÃÖŸÖê.

3. †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ :- ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ »ÖÖ³ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß †−Ö×³Ö–Ö

†ÃÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †Ö üÖê÷µÖ ÃÖê¾Öê“ÖÖ »ÖÖ³Ö �úÖê$ÖÖ»ÖÖ ×�úŸÖß ×´Öôêû»Ö µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ

†×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

3. üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö ¾Ö ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß :- ×¾Ö×¾Ö¬Ö üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö ¾Ö ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö�ú›êü »Ö�Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö ¾Ö ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß Æêü

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ¯Ö�Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

•ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ �úÖµÖ Æü¾Öê µÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ×−Ö¾Ö›ü$Öæ�úÖ ŸÖÖë›üÖ¾Ö ü †Ö»µÖÖ �úß,

´ÖŸÖ¤üÖ üÖÓ�ú›êü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »Ö�Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö�ú›êü »Ö�Ö

¤êüŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öã−Ö ŸµÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ †ÖÀ¾ÖÖÃÖ−Öê ¤êüŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ ¯Öæ$ÖÔ

ÆüÖêŸÖÖŸÖ“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

4. �úÖµÖÔ�úÖ× üü�Öß ¾Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß :- ×−Ö¾Ö›ü$Öæ�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖæ−Ö ×−Ö¾Ö›æü−Ö †Ö»Öê»Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ¾Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß ÊÖ ¤üÖê−Æüß

‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß šü üŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ �úÖµÖÔ�úÖ× ü$ÖßŸÖß»Ö ¯ÖÏ Öã�Ö

´Æü$Öæ−Ö ¯ÖÓŸÖ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÏ Öã�Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê ×−Ö$ÖÔµÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü “ÖÖî�ú™üßŸÖ ²ÖÃÖ×¾Ö$Öê,

»ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ †Ö¾Ö›üß ×−Ö¾Ö›üß »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öæ−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ üÖ²Ö×¾Ö$Öê µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ �úÖ´ÖÖ²Ö üÖê²Ö ü •Ö−Ö´ÖŸÖ

ŸÖµÖÖ ü �ú¸ü$Öê Æüß �Ö¸üß �úÃÖÖê™üß †ÃÖŸÖê. �úÖµÖÔ�úÖ× ü$Öß ¯ÖÏ ÖÖ$Öê −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ×ŸÖŸÖ�úß“Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß

³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖê. �úÖ ü$Ö, �úÖµÖÔ�úÖ×¸ü$Öß−Öê ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ ×−Ö$ÖÔµÖÖ“Öß †Ó Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö$Öß

−ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß �ú üŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÆüÖ ¤êü�Öß»Ö †Ö¯Ö»Öê ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö ¤üÖ�Ö×¾Ö$µÖÖ“Öß ÃÖÓ¬Öß ÃÖÖê›üŸÖ

−ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. �úÖµÖÔ�úÖ× ü$Öß−Öê ¸üÃŸÖÖ ²ÖÖ¬ÖÖµÖ“ÖÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ“Öß

†Ó Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö$Öß �ú üŸÖÖÓ−ÖÖ −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÆüÖ �Óú¡ÖÖ™ü '†' ‹ê¾Ö•Öß '²Ö' »ÖÖ ¤êü¾Öæ−Ö †Ö¯Ö»Öß ÃÖ¢ÖÖ ×ÃÖ¨ü

�ú¸ü$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê.

5. ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ �Îú´ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ“Öê ×−Ö üÃÖ−Ö :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ¢ÖÖ¬ÖÖ üß ¯Ö�Ö ¾Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÆüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ

ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ÆüÖê$µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ¾Öêôûß ÃÖ¾ÖÖÕ“Öê ‹�ú´ÖŸÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öæ−Ö ×−Ö$ÖÔµÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ

»ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö �úÖÆüß¾ÖêôûÖ ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ“ÖÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ �úÖµÖÔ�úÖ× ü$Öß ŸÖÃÖê“Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÆüÖ Æêü

ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×ÆüŸÖÖ“Öê ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“Öê ×−Ö$ÖÔµÖ

‘Öê$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú üŸÖÖŸÖ.


3.2.5 üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ×−Ö�ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú : ´ÖŸÖ¤üÖ ü, üÖ•Ö�úÖ ü�Öß, −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß, ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü †Ö×�Ö »ÖÖò²Öß :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÓ¡Ö$ÖÖ ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê

»ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß«üÖ êü ¿ÖÖÃÖ−Ö “ÖÖ»ÖŸÖê. µÖÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öà−ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖŸÖß»Ö ¯Ö¤üÖ¾Ö ü ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß

‹�ú ×−Ö¾Ö›ü$Öæ�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ×−Ö¾Ö›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ �Öã Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê Ö¬µÖê �úÖÆüß

‘Ö™ü�ú ×−Ö$ÖÖÔµÖ�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ$Öê -

1. ´ÖŸÖ¤üÖ ü (Voters) :- ´ÖŸÖ¤üÖ ü ÆüÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ

¯ÖÏŸµÖê�ú −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß“µÖÖ ˆ´Öê«üÖ¸üÖ»ÖÖ ´ÖŸÖ / ×−Ö¾Ö›æü−Ö ¤êü$µÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ ü

†ÃÖŸÖÖê. ´ÖŸÖ¤üÖ ü ÆüÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †ÖŸ´ÖÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

2. üÖ•Ö�úÖ ü�Öß (Politicians) :- »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ üÖ²Ö üÖê²Ö¸ü“Ö üÖ•Ö�úÖ¸ü$µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÃÖŸÖê. •ÖÖê ¸üÖ•Ö�úÖ ü$ÖÖŸÖ

ÃÖ�ÎúßµÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖÖê ¸üÖ•Ö�úÖ¸ü$Öß ÆüÖêµÖ. •µÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−Ö �úÃÖê “ÖÖ»Ö¾ÖÖ¾Öê µÖÖ“Öê –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê,

¯Ö�ÖÖ“Öß ²ÖÖÓ¬Ö$Öß �ú ü$Öê, ÃÖ¤üÃµÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö�ÖÖ¿Öß •Öãôû¾Öæ−Ö šêü¾Ö$Öê ‡. ¯ÖÏ�úÖ ü“Öê �úÖ´Ö

¸üÖ•Ö�úÖ ü$Öß �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

3. −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß (Bureaucracy) :- �ÖÖ•Ö÷Öß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ü“Ö−ÖÖ ´Æü$Ö•Öê −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ÆüÖêµÖ.

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“Öß �Ö üß ´Ö¤üÖ ü −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ

�úÖ ü³ÖÖ¸ü ´Ö÷Ö ŸÖê ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß †ÃÖÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †ÃÖÖê ¾ÖÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ŸµÖÖ ×šü�úÖ$Öß

−ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß“µÖÖ ÆüÖŸÖß †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Ö¤êü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖß ÃÖ¾ÖÔ ŸÖôûÖ÷ÖÖôûÖŸÖß»Ö

•Ö−ÖŸÖê ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê ´Öã�µÖ ¯ÖÏ¿ÖÃÖ�úÖ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖÖ�Öôûß¯ÖÏ ÖÖ$Öê •ÖÖê›ü»Öê»Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

4. ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü †Ö×�Ö »ÖÖò²Öß (Pressure Groups and Lobbies) :- ¬ÖÖÙ´Ö�ú, ¸üÖ•Ö�úßµÖ, ŸÖÖÛŸ¾Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ¬µÖêµÖê †ÃÖ»Öê»ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖæÆü •ÖÖê

¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�úŸÖÖê. ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öê †ÛÃŸÖŸ¾ÖÆüß �úÖµÖ´Ö −ÖÃÖŸÖê. ŸÖê ‹�ÖÖªÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�ÖÖ“Öê

¤êü�Öß»Ö †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ×¾Ö¸üÖê¬Öß ¯Ö�ÖÖ“Öê ¤êü�Öß»Ö †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê †−µÖÖµÖ

ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ‹�ÖÖ¤üÖ ÷Ö™ü ˆšæü−Ö ˆ³ÖÖ ¸üÖÆüŸÖÖê. †Ö¯Ö»µÖÖ −µÖÖµÖ

ÆüŒ�úÖÓÃÖÖšüß —Ö÷Ö›üŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¿ÖÖÃÖ−Ö�úŸµÖÖÕ−ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ×−Ö$ÖÔµÖ ²Ö¤ü»Ö$Öê ³ÖÖ÷Ö ¯ÖÖ›ü»Öê

•ÖÖŸÖê. ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü ¯Öæ$ÖÔ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ˆ»Ö£ÖÖ¯ÖÖ»Ö£Ö ¤êü�Öß»Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ

¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ$ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖÖê.

»ÖÖò²Öß - ‹�ÖÖªÖ •ÖÖŸÖß-ÃÖ´ÖæÆü Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÆêüŸÖæ−Öê •Ö´Ö»Öê»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Æü$Ö•Öê »ÖÖò²Öß. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê †ÃÖ»Öê»ÖÖ ´ÖÖêšüÖ •Ö−ÖÃÖ´Öã¤üÖµÖ ´Æü$Ö•Öê


»ÖÖò²Öß. ‹�ÖÖªÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖ¤ü ü »ÖÖò²Öß ¯Öæ$ÖÔ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ œü¾Öôæû−Ö ™üÖ�úŸÖê.

�úÖµÖ¤êü �ú¸ü$ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ �úÖµÖªÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü$µÖÖÃÖ ³ÖÖ÷Ö ¯ÖÖ›üŸÖê. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ

¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ »ÖÖò²Öß ×−Ö$ÖÖÔµÖ�ú ³Öæ×´Ö�úÖ †¤üÖ �ú üŸÖê. 3.2.6 ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖ: ¯ÖÏŸµÖ�Ö ²ÖÆãü´ÖŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö †Ö×�Ö Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :-

´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖß ´Æü$Ö•Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖæ−Ö µÖÖê÷µÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›æü−Ö ¤êü$Öê ÆüÖêµÖ. ×−Ö¾Ö›ü$Öæ�úß“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ‡“”æû�ú ˆ´Öê«üÖ üÖ´Ö¬Öæ−Ö µÖÖê÷µÖ ˆ´Öê«üÖ¸ü ×−Ö¾Ö›ü$µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖê.

¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ²ÖÆãü´ÖŸÖ †ÃÖ$ÖÖ·µÖÖ ˆ´Öê«üÖ üÖ»ÖÖ ×¾Ö•ÖµÖß ‘ÖÖêÂÖßŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÖŸÖ¤üÖ üÖÓ Öãœêü ¤üÖê−Ö“Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ ‹�úŸÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖæ−Ö µÖÖê÷µÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›ü$Öê †−µÖ£ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö −Ö �ú ü$Öê. µÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ¸üÖ

¯ÖµÖÖÔµÖ �úÖê$ÖŸµÖÖÆüß ²ÖÖ²Öß¾Ö ü ŸÖÖê›ü÷ÖÖ †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ×ŸÖÃÖ üÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü

´ÖŸÖ¤üÖ−ÖÖ“Öê ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö“Ö ²Ö¤ü»Öæ−Ö •ÖÖŸÖß»Ö.

� ¯ÖÏŸµÖ�Ö ²ÖÆãü´ÖŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö :- ²ÖÆãü´ÖŸÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ´Æü$Ö•Öê ´ÖŸÖÖÓ“µÖÖ 50% ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ´ÖŸÖ ×´Öôû×¾Ö$ÖÖ·µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö•ÖµÖ

ÆüÖêŸÖÖê. ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ“ÖÖ ×−Ö$ÖÔµÖ ÆüÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¿ÖÖÃÖ−Ö ¯ÖÏ$ÖÖ»ÖßŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ×−Ö$ÖÔµÖ †ÖÆêü. •µÖÖ

¸üÖ•Ö�úßµÖ ÷Ö™üÖ»ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“Öê ×−Ö$ÖÔµÖ ‘µÖÖµÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�ÖÖ−Öê

50% ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ−Öê ×−Ö¾Ö›æü−Ö µÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öß ÃÖÖê›ü¾Ö$Öæ�ú �ú¸ü$µÖÖ“Öß ¯ÖÖ¡ÖŸÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

×−Ö¾Ö›ü †£ÖÖÔŸÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ −ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ

×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

� Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- ×¾Ö�úÃÖê»Ö / Ø»Ö›üÖ»Ö µÖÖ ŸÖ•–ÖÖÓ−Öß Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. Æêü

¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö$Öß ¯Öã ü¾Öšü¶Ö“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö �ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ êü ÆüÖêŸÖê ŸÖê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ¯ÖµÖÖÔ ŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“ÖÖ �ú¸üÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö �úÃÖÖ †ÖÆêü

Æêü µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. Ø»Ö›üÖ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, '†' †Ö×$Ö '²Ö' ¤üÖê−Ö ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ

¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸÖê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤üÖê−Ö ÷Ö™üÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ¤üÖê−Æüß ¯Ö�ÖÖ�ú›êü

ÃÖ¢ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¾Ö �ú¸ü †Ö�úÖ ü$ÖŸÖß»Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö �úÃÖÖ †ÖÆêü Æêü µÖÖ

¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö �úôûŸÖê. Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÃÖÆü�úÖµÖÔ �Öêôû ¯Ö¨üŸÖß¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÖÆêü. ¤üÖê−Æüß ¯Ö�Ö

†Ö¯Ö»Öê ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö †“Öæ�ú ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. '†' †Ö×$Ö '²Ö' ÷ÖÏÖÆü�ú ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß

¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖæ−Ö ×´Öôû$ÖÖ üß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö �ú¸ü$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. '†' †Ö×$Ö

'²Ö' ¤üÖê−Æüà“ÖÖ �ú üÖ´Ö¬Öß»Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ÃÖÖ ü�ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö '†' ¯Öê�ÖÖ '²Ö' †×¬Ö�ú

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯ÖÃÖÓŸÖ �ú üßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü, †¿ÖÖ¾Öêôûß ¤üÖê−Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ‹�ú´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

†¿ÖÖ ¾Öêôûß ŸÖê Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ �ú¹ý−Ö ´Ö¬Ö»ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ �úÖœüŸÖÖŸÖ. †£ÖÖÔŸÖ ¤üÖêÆüÖë Ö¬Öß»Ö

×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Æüß ŸÖÖî»Ö×−Ö�ú ÃÖÖêî¤üÖ ¿ÖŒŸÖß¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö�úÃÖê»Ö Ø»Ö›üÖ»Ö


µÖÖÓ−Öß ¤üÖê−Æüß ¯Ö�ÖÖÓ“Öß ¿ÖŒŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü»Öß †ÖÆêü. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¸ü“Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ

†Ö×$Ö �ú ü †Ö�úÖ ü$ÖßŸÖ ×−Ö$ÖÔµÖ �úÃÖê ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤üÖê−Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ Ö¬Öß»Ö †×³Ö¯ÖÏêŸÖ

†ÃÖ$ÖÖ¸üß Ã¾Öê“”ûüÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ �ú¿Öß ¯ÖÖ ü ¯Ö›üŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß �ú üÖ“µÖÖ »ÖÖ³ÖŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ

†Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê$µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ÷ÖÏÖÆü�ú ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß ¯Öæ$ÖÔ ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú üŸÖÖê

†ÃÖê ÷ÖéÆüßŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †ÃÖÖ †−Öã³Ö¾Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

3.2.7 ¯Ö üÃ¯Ö ü ÃŸÖãŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- †´Öê×¸ü�ú−Ö ŸÖ•–Ö ›êü¾Æüß �ÎúÖò�êú™ü (Davy Crockett) µÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔ ÖÏ£Ö´Ö Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ

´ÖÖÓ›ü»Öß. »ÖÖò÷Ö¸üÖê»ÖßÓ÷Ö ÆüÖ ‹�ú üÖ•Ö�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †ÖÆêü. µÖÖŸÖ ‹�ú´Öê�úÖÓ“Öß ÃŸÖãŸÖß �ú üŸÖÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ

ÃŸÖãŸÖß“Öß †¯Öê�ÖÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃŸÖãŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´Æü$ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. »ÖÖò÷Ö üÖê»ÖßÓ÷Ö“Öê ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü

†ÖÆêüŸÖ.

1. ¯ÖÏŸµÖ�Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¤ü ü´µÖÖ−Ö Logrolling within a direct democracy

2. †¾µÖŒŸÖ »ÖÖò÷Ö üÖê»Öà÷Ö Implicit Logrolling

3. ×¾ÖŸÖ üßŸÖ »ÖÖò÷Ö üÖê»Öà÷Ö Distributive Logrolling.

•µÖÖ¾Öêôûß »ÖÖò÷Ö üÖê»Öà÷Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê †¿ÖÖ ¾Öêôûß �úÖÆüß ´ÖŸÖê ´ÖãŒŸÖ¯Ö$Öê

²Ö¤ü»ÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Ö ü »Ö�Ö šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ÃŸÖãŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖãÓŸÖß“Öê ×¾ÖÂÖµÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ †¾µÖŒŸÖ¯Ö$Öê

ÃŸÖãŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê •Öê$Öê�ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»Öß ÃŸÖãŸÖß ÆüÖê‡Ô»Ö. ×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ »ÖÖò÷Ö¸üÖê»Öà÷Ö •Öê¾ÆüÖ ¬ÖÖê ü$Ö�úŸµÖÖÕÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“Öß

ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü$µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö µÖêŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ×šü�úÖ$Öß •Ö−ÖŸÖê“Öê ´ÖŸÖ ×´Öôû×¾Ö$µÖÖÃÖÖšüß

Ã¾ÖŸÖ:“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ¯ÖÖšü¾Öæ−Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸÖÖŸ¯Öã üŸÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ÃŸÖãŸÖß

×´Öôû×¾Ö$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê ‹�ÖÖªÖ»ÖÖ ×Æü üÖê ²Ö−Ö¾ÖÖµÖ“Öê —ÖÖ»µÖÖÃÖ �úÖµÖÔ�úŸÖì ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖ$ÖÖŸÖ

»ÖÖò÷Ö¸üÖê»Öà÷Ö“µÖÖ �úÖ´ÖÖ»ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ‹�ÖÖªÖ −ÖêŸµÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ�ú üßŸÖÖ ²ÖÖê»ÖÖ×¾Ö$Öê †¿Öß

−Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ¯Ö¨üŸÖß ÃÖ¬µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖŸÖ †ÖÆêü. ‹�ÖÖ¤üÖ −ÖêŸÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏßµÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ»ÖÖ

†¿ÖÖ ×šü�úÖ$Öß ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ»ÖÖ †Ö$Ö»Öê •ÖÖŸÖê �úß, •Öê£Öê »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß �ú´Ö•ÖÖê ü †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Ö

ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ‹�úŸÖ¸ü Ã¾ÖŸÖ:“Öß ¾ÖÖÆü¾ÖÖ ÆüÖêŸÖê ×¿Ö¾ÖÖµÖ ´Öã�µÖ ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖê ×¿Ö¾ÖÖµÖ

Ã£ÖÖ×−Ö�ú −ÖêŸÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß †Ö»Öê»µÖÖ −ÖêŸµÖÖ“Öß ¯Öæ−ÆüÖ ÃŸÖãŸÖß �ú üŸÖÖê.

� ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü :-

¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü ÆüÖ ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ µÖã÷ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ$ÖÔ ³ÖÖ÷Ö

´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü Æüß »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ±úŒŸÖ ÃÖÓÃÖ¤êü“µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÃÖ³ÖÖ÷ÖéÆüÖ¯Öã üŸÖß“Ö

´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ −Ö ¸üÖÆüŸÖÖ ŸÖß ÃÖÓÃÖ¤ü, ¿ÖÖ»ÖêµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö, Ã£ÖÖ×−ÖÃÖ Ã¾Ö¸üÖ•µÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ, ÃÖÓµÖæŒŸÖ

�Óú¯Ö−Öß, ÃÖÆü�úÖ üß ÃÖÖêÃÖÖµÖ™üß †¿ÖÖ †−Öê�ú ×šü�úÖ$Öß ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß šü üŸÖê.

ÃÖÖÆü×•Ö�ú“Ö •µÖÖ“Öê “ÖÖÆüŸÖê ´Æü$Ö•Öê •ÖÖê »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ´Æü$Öæ−Ö Æü¾ÖÖ †¿ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ×−Ö¾Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ ‹�ÖÖ¤üÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»µÖÖÃÖ ×−Ö¾Ö›ü$Öæ�ú

¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖÓ×¤ü÷¬ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖê. ²ÖÆãü´ÖŸÖ †ÃÖ$ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“Öß ×−Ö¾Ö›ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖŸÖê.


�úÖÆüß ×šü�úÖ$Öß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖËß ×−Ö¾Ö›æü−Ö ¤êü$µÖÖ“Öß ´Öã³ÖÖ −ÖÃÖŸÖê.

ŸÖ ü šü üÖ×¾Ö�ú ÃÖ¤üÃµÖ“Ö ×−Ö¾Ö›ü$Öæ�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬µÖê

´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ ü ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ ü$ÖÖ †òŒ™ü 1867 −ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖß−Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü

ÃÖÓ‘Ö †Ö×$Ö ×ÃÖ™üß †Öò±ú »ÖÓ›ü−Ö ‡. ŸÖ ü »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß üÖÂ™ÒüÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ.

3.2.8 †ò üÖê µÖÖÓ“ÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :- �êú−Öê£Ö †ò üÖê µÖÖÓ−Öß 1967 ´Ö¬µÖê Social Choice and Individual Values µÖÖ

÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ‹�úÖ ¾Öê÷ÖóµÖÖ“Ö ¯Ö¨üŸÖß−Öê

†³µÖÖÃÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

†ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖÏŸµÖê�ú ¸üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê †ÃÖÓ�µÖ ¾µÖŒŸÖß üÖÆüŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ †ÃÖÓ�µÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ

†ÃÖÓ�µÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. †¿ÖÖ †ÃÖÓ�µÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ Æü¾µÖÖ

†ÃÖ$ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ¤êü$µÖÖÃÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ¾Öê. ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖŒŸÖßÓ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´ÖÖŸÖæ−Ö

ÃÖÖ ü�ÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü$Öê †¿ÖŒµÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê. ˆ¤üÖ. ¿ÖÆü üÖŸÖß»Ö †ÃÖÓ�µÖ

»ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ Æü¾µÖÖ †ÃÖ$ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß µÖÖ¤üß �ú¸ü$ÖêÆüß †¿ÖŒµÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, �úÖ¸ü$Ö

¯ÖÏŸµÖê�úÖ»ÖÖ ‘Ö üÖ•Ö¾Öôû ²ÖÖ÷Ö, ×ÃÖ´Öë™ü“Öê üÃŸÖê, ÷ÖÏÓ£ÖÖ»ÖµÖ, ¯ÖÖêÆü$µÖÖ“ÖÖ ŸÖ»ÖÖ¾Ö Æü¾ÖÖ †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸êü

�úÖê$ÖŸµÖÖÆüß »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß µÖÓ¡Ö$Öê Ö¬µÖê ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü ¿ÖÖê¬Öæ−Ö �úÖœü$Öê �êú¾Öôû

†¿ÖŒµÖ †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö †ò üÖê µÖÖÓ“Öê †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¯ÖÏ ÖêµÖ ´Æü$ÖŸÖÖŸÖ.

¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß¯ÖµÖÕŸÖ •ÖÖ$µÖÖÃÖÖšüß †ò üÖê µÖÖÓ−Öß �úÖÆüß †™üà“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ

�ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü.

1. ÃÖÖŸÖŸµÖ ¾Ö ¾ÖÆü−ÖßµÖŸÖÖ :- ÃÖ´Ö•ÖÖ †, ²Ö ¾Ö �ú Æêü ŸÖß−Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêüŸÖ. † ¯Öê�ÖÖ ²Ö ¾Ö ²Ö ¯Öê�ÖÖ �ú †×¬Ö�ú

¯ÖÃÖÓŸÖß“ÖÖ šü¹ý ¿Ö�ú$ÖÖ ü −ÖÖÆüß. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯Ö× üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

�úÖê$ÖŸÖÖÆüß ¯ÖµÖÖÔµÖ Æü¾ÖÖÃÖÖ ¾ÖÖ™æü ¿Ö�úŸÖÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖ µÖÖ †™üß“ÖÖ ³ÖÓ÷Ö ÆüÖêŸÖÖê †Ö×$Ö

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üßŸÖ †ÃÖê“Ö ‘Ö›ü$µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü.

2. ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü :- ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü ÆüÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü ¤êü$ÖÖ üÖ

†ÃÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ �Îú´ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ�Îú´ÖÆüß ²Ö¤ü»Ö»ÖÖ

¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖ´Ö•ÖÖ '†' ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆªÖ−ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü“Öß

¯ÖÃÖÓŸÖß ¿ÖÖôêû»ÖÖ †ÖÆêü. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ êü ÃÖÓ Öæ$ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê

3. ‹êÛ“”û�ú ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü :- ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖæ−Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ»ÖÖ �úÖê$ÖŸµÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ Æü¾µÖÖ

†ÖÆêüŸÖ Æêü šü¸ü×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“Öß Æüß ÃÖÓ Öæ$ÖÔ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Æüß ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ‡“¤êü−Öã¹ý¯Ö

—ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¯Ö ÓüŸÖæ, Æüß †™ü ¯Öæ$ÖÔ �ú¸ü$Öê †¿ÖŒµÖ †ÖÆêü. �úÖ¸ü$Ö, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ

�úÖê$ÖŸÖÖÆüß ‹�ú ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÃÖ´ÖæÆü ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ‡“”êû−ÖãÃÖÖ ü †ÃÖæ ¿Ö�ú$ÖÖ ü −ÖÖÆüß.


4. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß :- �ú»µÖÖ$Ö�úÖ¸üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ−ÖãÃÖÖ ü Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¾Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß µÖÖÓ“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö“Ö �ú»µÖÖ$Ö�úÖ üß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú

×−Ö¾Ö›ü Æüß Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüßŸÖæ−Ö µÖêŸÖÖ �úÖ´ÖÖ −ÖµÖê. ŸÖ ü ŸÖß »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖæ−Ö“Ö †Ö»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´ÖÖ¡Ö

Æüß †™ü »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß üÖ•µÖ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ$ÖÔ ÆüÖê$Öê †¿ÖŒµÖ †ÖÆêü.

5. ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÛÃŸÖŸ¾Ö :- ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ

†ÃÖ»Öê»Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÃÖÓ²Ö¨ü †ÃÖæ−ÖÆüß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ˆ¤üÖ. †, ²Ö ¾Ö �ú µÖÖ

¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö »ÖÖ¾Ö»µÖÖÃÖ �ú ¾Ö ²Ö ¯Öê�ÖÖ '†' ÆüÖ“Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ ÁÖêÂšü šü ü»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.


ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ˆ¢Ö êü ×»ÖÆüÖ. 1. ´ÖÖ÷Ö$Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×™ü²Öæ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ×»ÖÆüÖ.

2. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú üÖ.

3. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�úµÖêŸÖß»Ö ×−Ö$ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

4. †ò üÖê µÖÖÓ“ÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

×™ü¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ. 1. »ÖÖò÷Ö¸üÖê»Öà÷Ö

2. ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖß

3. ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$Ö

3.4 ÃÖÖ üÖÓ¿Öü :-

»ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖê »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê

�úß, ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü ×−Ö´ÖÖÔ$Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÖ•ÖÖ ü µÖÓ¡Ö$ÖêŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ

¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß Ø�ú´ÖŸÖ ´ÖÖê•ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ÃÖÓ Öæ$ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê ´Æü$Öæ−Ö ¾µÖŒŸÖß �ÖÖ•Ö÷Öß

¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™ü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ‡ŸÖ üÖÓ−Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™ü �êú»µÖÖ´Öãôêû

ŸµÖÖŸÖ“Ö ŸµÖÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÃÖŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ †¯Ö¾Ö•ÖÔ−Ö ŸÖŸ¾Ö »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖê$ÖÖ»ÖÖÆüß ¾ÖÙ•ÖŸÖ

�ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. •Ö üß ŸµÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸Ö²ÖÖ²ÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖÖê ¾ÖÖ −ÖÃÖÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ

ŸµÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖê“Ö. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×¾ÖŸÖ ü$ÖÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß

µÖÓ¡Ö$Öê Ö¬µÖê ¿ÖÖÃÖ−Ö Æêü †¯ÖÏŸµÖ�Ö× üŸµÖÖ •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ •Ö¸üß †ÃÖ»Öê ŸÖ üß, •Ö−ÖŸÖê−Öê †Ö¯Ö»Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ×−Ö¾Ö›ü»Öê»Öê

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê ¸üÖ•µÖ�úÖ ü³ÖÖ¸ü “ÖÖ»Ö¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ÆüÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †ÖŸ´ÖÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •µÖÖ¾Öêôûß


ÃÖ¢ÖÖ¬ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †´Öã�ú ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú üÖ¾ÖÖ ŸµÖÖ¾Öêôûß ŸÖê ×−Ö$ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖŸÖ.

´ÖÖ¡Ö †Ó Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö$Öß −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ´ÖÖ±ÔúŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú•Ö$Ö µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †Ö¯Ö»Öß ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›ü

•ÖÖê ÖÖÃÖ$µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú üŸÖÖê. −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÆüÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß−Öê ‹�ÖÖªÖ»ÖÖ �úÖ´ÖÖ“ÖÖ �Óú¡ÖÖ™ü ¤êü$Öê Æêü ¤êü�Öß»Ö

¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß •ÖÖê ÖÖÃÖ$µÖÖ ÃÖÖ ü�Öê“Ö †ÖÆêü. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö ü †−Öê�ú ‘Ö™ü�ú ¯Ö×¸ü$ÖÖ´Ö �ú üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû

ŸµÖÖÓ“Öê ×−Ö$ÖÔµÖ Æêü •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ‡“”êû¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. �êú−Öê£Ö †ò üÖê µÖÖÓ−Öß †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¯ÖÏ ÖêµÖ ´ÖÖÓ›üŸÖÖÓ−ÖÖ

ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê �úß, ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö› Æüß“Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú

¾µÖŒŸÖß“Öß ×−Ö¾Ö›ü †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

3.5 ¯ÖÖ× ü³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤üü :-

1. ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$Ö - ¾µÖŒŸÖ �ú ü$Öê.

2. ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ - ×−Ö¾Ö›ü»Öê»ÖÖ

3. Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ - Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ‡“”êû−Öê ¤êü¾ÖÖ$Ö-‘Öê¾ÖÖ$Ö


1. ›üÖò. ¯ÖÖ™üß»Ö •Öê.‹±ú. (2004), ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †£ÖÔ�úÖ¸ü$Ö, �úÖê»ÆüÖ¯Öæ ü, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú´ÖÖÓ�ú

26-35

2. Dennis C. Mueller (1976) "Public Choice : A Survey", Journal of

Economic Literature, 14(2), Page No. 396 (395-433)

3. Borcherding T.E., Dillon, P. & Willett, T.D. (1998),

Henry George : Precursor to Public Choice Analysis, The Americal

Journal of Economics and Sociology 57 (2), Page No. 173-182

4. Wicksell, Knut (1958) "A New Principle of Just Taxation." Trnas, J.M.

Buchanan, in Richard A Musgrave and Alan T. Peacock. Ed., Classics

in the Theory of Public Finance, Palgrave, Macmillan.

5. Downs, Antony (1957) An Economic Theory of Democracy, Cambride :

York : Cambridge University Press

6. Are Groves and Ledyard (1983) The Review of Economic Studies, New

York, State University. Vol. 50 No. 02

3.7 ÃÖ üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Öü :-

1. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê$Öê.

2. ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü$ÖÖ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ.

3. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�ú$ÖÖ êü ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ.

4. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üÖ.


‘Ö™ü�ú -3 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü





3.2.1 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ (¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü'Ö)

3.2.2 ¯ÖÃÖÓŸÖüß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×'Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß

3.2.3 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö'Öß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü'Ö µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö

3.2.4 »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

3.2.5 ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ×−Ö'ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú : ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü, ¸üÖ•Ö�úÖ¸ü'Öß, −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß, ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü

†Ö×'Ö »ÖÖò²Öß

3.2.6 ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖ: ¯ÖÏŸµÖ�Ö ²ÖÆãü´ÖŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö †Ö×'Ö Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö

3.2.7 ¯Ö üÃ¯Ö ü ÃŸÖãŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö, ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öà“Öß ×−Ö¾Ö›ü

3.2.8 †ò üÖê“ÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ





3.7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö

3.0 ˆ×§üÂ™êü :-

µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ'Öê †ÖÆêüŸÖ -

1. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê'Öê.

2. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö'Öß“Öê ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü'Öê.

3. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †³µÖÖÃÖ'Öê.

4. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ×−Ö'ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú †³µÖÖÃÖ'Öê.

5. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ'ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü'Öê.



ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öß ¾ÖÃŸÖæ Æüß üÖê•Ö“µÖÖ ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü. ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö •Öß¾Ö−Ö

•Ö÷ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö¤üÖê Ö¤üß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¿Öß

�ú¸üÖ¾Öß? Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß �ú¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ êü ¯ÖÏ�ú™ü �ú üŸÖÖê ŸµÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê

×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖ−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö Æêü ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÓ¡Ö'Öê�ú›êü †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÓ¡Ö'ÖÖ Æüß

†¯ÖÏŸµÖ�Ö× üŸµÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö ÃÖÓÃÖ¤êüŸÖ »ÖÖê�ú ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß ÆüÖŸÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö

ÃÖÓÃÖ¤êüŸÖ »ÖÖê�ú ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß ×−Ö¾Ö›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ¾ÖÖ™ü Ö Æêü �ëú¦üßŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¾ÖÖ™ü¯ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖê. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê Ö¬µÖê

´ÖŸÖ¤üÖ ü, ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü, »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß Æêü ×−Ö'ÖÖÔµÖ�ú ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ

�ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ êü ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ µÖÖ“ÖÖÆüß †³µÖÖÃÖ ÃÖ¤ü¸ü ¯ÖÏ�ú¸ü'ÖÖŸÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö »ÖÖò÷Ö

¸üÖê»Öß÷Ö, Ã¾Öê“¤üÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖÃÖÖ ü�µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ

¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü'Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›ü ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ Ã¯ÖÂ™ü �ú üŸÖÖÓ−ÖÖ †ò üÖê

´Æü'ÖŸÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü Æüß ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“Öß

¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›ü †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.


3.2.1 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ (¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü�Ö) :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö'Öß ÆüÖ“Ö ¯ÖÏ�ú™ü ¯ÖÃÖÓŸÖß“ÖÖ ´Æü'Öê

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ×¾ÖÂÖµÖ †ÖÆêü. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ üÖÓ−ÖÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¯ÖÃÖÓŸÖß“Öê ¯Öæ'ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖ

−ÖÖÆüß. ´Æü'Öæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÃÖ¢Öê�ú›æü−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ‹�úŸÖ¸ü �ú´Öß ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê †£Ö¾ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

»ÖÖê�úÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ �úÖê'ÖŸÖßÆüß Ø�ú´ÖŸÖ “Öã�ú¾Ö»Öê»Öß −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸üßÆüß

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ ÖÖÃÖæ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ²Ö·µÖÖ“Ö¾ÖêôûÖ ‘Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖê. •Ö ü, »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³ÖÖ‡ŸÖ�úÖ �ú¸ü ªÖ¾ÖµÖÖÃÖ ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»ÖÖ ŸÖ ü, ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ »ÖÖê�ú ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæ ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû'ÖÖ üÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö ¾µÖŒŸÖ“Ö �ú ü'ÖÖ ü −ÖÖÆüßŸÖ. •Ö ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê �ú ü ÃÖŒŸÖß �êú»Öß ŸÖ ü

ÃÖ¸ü�úÖ ü»ÖÖ †×¬Ö�ú ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö. µÖÖ¾Ö ü ‹�ú“Ö ˆ¯ÖÖµÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖê •Ö¸ü »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

�ú¸ü ×−Ö¾Ö›ü �ú üŸÖÖ †Ö»Öß †Ö×'Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖê'ÖŸµÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê �ú¸ü ³Ö üÖ¾ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ �ú¸ü �úÖêšêü

•ÖÖŸÖÖê ? ‹¾Öœêü ÃÖ¾ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß —ÖÖ»Öê ŸÖ ü ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ �Ö üÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ÃÖ´Ö•Öê»Ö.


3.2.2 ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü�ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×�Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö'Öß ´Æü'Ö•Öê“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ´Æü'ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ µÖê'ÖÖ üß †›ü“Ö'Ö ´Æü'Ö•Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ †−Öê�ú ¾µÖŒŸÖß †ÃÖŸÖÖŸÖ

¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †Ö¯Ö»µÖÖ ‘Ö¸üÖ•Ö¾Öôû ²ÖÖ÷Ö, ¯ÖÖêÆü'µÖÖ“ÖÖ ŸÖ»ÖÖ¾Ö, ¾µÖÖµÖÖ´Ö¿ÖÖôûÖ, ÷ÖÏÓ£ÖÖ»ÖµÖ

†ÃÖÖ¾Öê. ´ÖÖ¡Ö ¾Ö¸üß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÖšüß •ÖÖê ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ÃÖÓ Öæ'ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ

†ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. ¾µÖŒŸÖß¯ÖÏ ÖÖ'Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ †−Öê�ú ÷Ö ü•ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ÃÖÓ Öæ'ÖÔ

ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÃÖÓ Öæ'ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ−Öê ‘µÖÖ¾ÖÖ µÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

�ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê.

ÃÖ´ÖæÆüÖ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ÊÖ †×¾Ö³ÖÖ•µÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ �úÖê'ÖÖ»ÖÖÆüß ¤æü ü šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ '¾Ö÷Öôû'Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö'

(Exclusion Principle) »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. •Ö¸üß �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà“Öß Ã¾Öê“”êû−Öê Ø�ú´ÖŸÖ ªÖµÖ“Öß

ŸÖµÖÖ üß −ÖÃÖ'ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ×“ÖŸÖ šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

ÃÖÖ´Öæ×Æü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¿Öã−µÖ †ÃÖŸÖÖê. �úÖ ü'Ö, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

†Ö'Ö�Öß ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ŸÖ üß ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �Ö“ÖÔ ¿Öæ−µÖ †ÃÖê»Ö.

ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²ÖÖ÷Öê Ö¬µÖê 50 ¾µÖŒŸÖß ÃÖ�úÖôûß ×±ú¸üŸÖÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß ŸµÖÖÃÖÖšüß ¿Öã»�ú

×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. •Ö¸ü 51 ¾µÖÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ²ÖÖ÷ÖêŸÖ ÃÖ�úÖôûß ±êú¸ü±ú™ü�úÖ ´ÖÖ ü»µÖÖÃÖ ²ÖÖ÷Öê“Öê ¿Öæ−µÖ −Öã�úÃÖÖ−Ö

(�Ö“ÖÔ) ÆüÖê‡Ô»Ö.

¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÃÖÓŸÖßŸÖæ−Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´ÖÖ´Ö¬µÖê †›ü“Ö'Öß ×−Ö´ÖÖÔ'Ö

ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß Æüß ÃÖ´ÖæÆüÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“Öß ¯Ö×Æü»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ ÃÖ´ÖæÆüÖ»ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †Ö¯Ö»µÖÖ ¯Ö× üÃÖ üÖŸÖæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ´ÖÆüÖ´ÖÖ÷ÖÔ •ÖÖ¾ÖÖ, •Öê'Öê�ú¹ý−Ö •ÖÖ'Öê-

µÖê'Öê ÃÖÖêµÖß“Öê šü êü»Ö †ÃÖê ÃÖ´ÖæÆüÖŸÖß»Ö ²ÖÆæüŸÖê�úÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê, ´ÖÖ¡Ö �úÖÆüà−ÖÖ ¾ÖÖ™êü»Ö �úß, ¾ÖÖÆü−ÖÖÓ“Öß ¾Ö¤Ôüôû,

¬Öæ ü, †Ö¾ÖÖ•Ö ‡. ´Öãôêû †Ö¸üÖê÷µÖ ¬ÖÖêŒµÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ´Æü'Ö•Öê“Ö ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †Ö×'Ö ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß

‹�ú ÆüÖê‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

3.2.3 ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü�Ö :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö'Öß Æüß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß�ú›æü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû'ÖÖ üÖ »ÖÖ³Ö ´ÖÖ¡Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö ÓüŸÖæ, ¾µÖŒŸÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö'Öß²ÖÖ²ÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ÃÖÆüÃÖÖ ¾µÖŒŸÖ �ú üßŸÖ −ÖÖÆüß. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ŸµÖÖŸÖ“Ö ŸÖÖê ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ´ÖÖ−ÖŸÖÖê.

�úÖ¸ü'Ö, ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖêôûÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö'Öß ‡ŸÖ¸ü »ÖÖê�ú �ú¸üŸÖÖŸÖ“Ö ŸµÖÖŸÖ“Ö ŸµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö'Öß ¯Öæ'ÖÔ

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

� Œ»ÖÖ�Ôú“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö :- ‹›ü¾Ö›Ôü Œ»ÖÖ�Ôú µÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú ü'ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß

†Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú üŸÖ −ÖÖÆüß µÖÖ“Öß ¤üÖê−Ö �úÖ¸ü'Öê ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öß †ÖÆêü.


1. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ¾Ö¸ü'ÖÖ êü (Free Riders) ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ

†Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸ü'µÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü'Ö, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖê'ÖßÆüß ¤æü¸ü šêü¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

2. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê−ÖãÃÖÖ ü Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÃÖæ»Ö

�êú»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æüû'Ö•Öê“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ ¿Öæ−µÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

�úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú ü'µÖÖ“Öß ÷Ö ü•Ö ¾ÖÖ™üŸÖ −ÖÖÆüß.

µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß�ú›æü−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê−ÖãÃÖÖ ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²Ö§ü»Ö ¾µÖŒŸÖß Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾ÖµÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü ÆüÖêŸÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ²ÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß

¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¹ý−Ö

»ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ¸üŒ�ú´Ö †Ö�úÖ ü»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.

� ÷ÖÏÖê¾Æü•Ö †Ö×�Ö »Öê›üµÖÖ›Ôü “Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö :- ™üß.÷ÖÖê¾Æü•Ö †Ö×'Ö •Öê. »Öê›üµÖÖ›Ôü µÖÖÓ−Öß 1977 ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

†Ö×'Ö ×¾ÖŸÖ ü'Ö Æêü ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú¸üÖ¾Öê †ÃÖê ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ •Öê ´ÖãŒŸÖ

¾ÖÖ¾Ö ü'ÖÖ¸üê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤æü ü šêü¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ Æüß

´ÖÖêšüß †›ü“Ö'Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×¾ÖŸÖ¸ü'ÖÖ´Ö¬µÖê ‹�ú †¥ü¿µÖ ÆüÖŸÖÖ“ÖÖ

¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú üÖ¾ÖÖ µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖÊŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ'Ö ÆüÖê'ÖÖ¸ü −ÖÖÆüßŸÖ. •ÖÖê ¯Ö×¸ü'ÖÖ´Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú µÖÓ¡Ö'Öê»ÖÖ

Æü¾ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ †Ö�úÖ ü ´ÖÖêšüÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ¾Ö ü'ÖÖ êü

¿ÖÖê¬Ö'Öê �úšüß'Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê »Öê›üµÖÖ›Ôü ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö'Öß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'ÖÖ´Ö¬µÖê †›ü“Ö'Öß

µÖêŸÖÖŸÖ.

÷ÖÏÖê¾Æü•Ö †Ö×'Ö »Öê›üµÖÖ›Ôü µÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ

ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †›ü“Ö'Ö '´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ¾Ö ü'ÖÖ êü' µÖÖÓ“Öß †ÖÆêü. �úÖ¸ü'Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

¾ÖÖ¯Ö¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖê'ÖßÆüß ¤æ ü šêü¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß“Öê �úÖ´Ö Æêü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ

¯ÖÃÖÓŸÖßŸÖ“Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö •ÖÖŸÖê. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÃÖŸÖê.

´Æü'Öæ−Ö ŸµÖÖ ´ÖÖ÷Ö'Öß“Öê ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'Ö �ú¸ü'µÖÖ“Öß ÷Ö ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖ −ÖÖÆüß.

� ×™ü²Öæ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- “ÖÖ»ÃÖÔ ×™ü²Öæ µÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ

¯Ö¨üŸÖß−Öê �ú üÖ¾ÖÖ †ÃÖê ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. ‹�ÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö'Ö �úÖêšê ¸üÆüÖ¾Öê ? ÆüÖ ×−Ö'ÖÔµÖ

‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, †Ö¯Ö'ÖÖ»ÖÖ ×´Öôû'ÖÖ·µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ªÖ¾Öß »ÖÖ÷Ö'ÖÖ¸üß üŒ�ú´Ö

(Ø�ú´ÖŸÖ) µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü �ú¸üŸÖÖŸÖ.

÷ÖÏÖÆü�ú †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß−ÖãÃÖÖ ü Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ×−Ö¾Ö›üŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú ü'ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ×šü�úÖ'Öß »ÖÖê�ú

Ã¾ÖŸÖ:Ææü−Ö †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ (Voted with their feef) ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÓ²ÖÓ¬Öß †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ


�úÖµÖÔ�Ö´Ö ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖê. •µÖÖ¯ÖÏ ÖÖ'Öê �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü µÖÓ¡Ö'ÖêŸÖ ÷ÖÏÖÆü�ú †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ

�ú¸üŸÖÖê ´ÖÖ¡Ö ×™ü²Öæ µÖÖÓ“Öê Æêü '²ÖÖ•ÖÖ ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö' •ÖÖ“Ö�ú ÷ÖéÆüßŸÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸»Öê»Öê †ÖÆêü ŸÖê ÷ÖéÆüßŸÖê

¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ'Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

÷ÖéÆüßŸÖê - 1. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ¯Öæ'ÖÔ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÆêü.

2. ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšêü“Öê ¯Öæ'ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÖÆêü.

3. ÃÖ´ÖæÆüÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖêšüß †ÖÆêü.

4. �ú üÖ“µÖÖ ¤ü¸üÖ“ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü ˆ»»Öê�Ö −ÖÖÆüß.

5. ˆŸ¯Ö®Ö �Ö“ÖÔ �ú¸ü'µÖÖÃÖÖšüß �úÖêšêü üÆüÖ¾Öê †ÃÖÖ ×−Ö'ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖŸÖ.

6. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü ÃÖÓ¬Öß, −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�ú, ×´Ö¡Ö ‡. ²ÖÖÊ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ �úÖê'ÖŸÖÖÆüß ¯Ö× ü'ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ

−ÖÖÆüß.

×™ü²Öæ µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öß ÷ÖéÆüßŸÖê ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ µÖê'Öê �úšüß'Ö ×¤üÃÖŸÖê. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö

‹�ú Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, •µÖÖ¾Öêôûß »ÖÖê�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü �ú üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Ö¸ü †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯Ö×¸ü'ÖÖ´Ö

ÆüÖêŸÖÖê.

3.2.4 »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :- †´Öê×¸ü�ú−Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö †ò£Ö−Öß ›üÖ‰ú−ÃÖ µÖÖ−Öß 1997 ´Ö¬µÖê An Economic Theory

of Democracy ÆüÖ ÷ÖÏÓ£Ö ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ �êú»ÖÖ. µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö,

¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ, −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß ‡.“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ¾Ö'ÖÔ−Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

1. üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ :- »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−Ö “ÖÖ»Ö×¾Ö'µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ¾Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖµÖÓ¡Ö'ÖÖ

†ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß Æüß �úÖµÖ´Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖÃÖÖšüß ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ−Öê

ÃÖ¢Öê¾Ö¸ü †Ö»Öê»Öê ¯Ö�Ö Ø�ú¾ÖÖ †−Öê�ú ¯Ö�ÖÖÓ“Öê ÃÖ¸ü�úÖ ü ÃÖ¢Öê¾Ö¸ü µÖêŸÖê. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ

ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †×¬Ö�úÖ¸ü ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. •Ö¸üß, ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖÓ−Öß

×−Ö¾Ö›æü−Ö ×¤ü»Öê»Öê ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß ÃÖ¢Öê¾Ö ü †ÃÖ»Öê ŸÖ üß, ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“Öê µÖÖê÷µÖ

×¤ü÷¤ü¿ÖÔ−Ö ÆüÖêŸÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. �úÖ ü'Ö, »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ŸÖÃÖê“Ö −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüßŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü

�ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü �ú¸ü'µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

2. ´ÖŸÖ¤üÖ ü ¾Ö ŸµÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üß¯Öê�ÖÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôûß †ÃÖŸÖê.

1. ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ

×¾Ö�úŸÖ ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö'Ö †ÃÖ'ÖÖ ü −ÖÖÆüß. ¿ÖÖÃÖ−Ö / ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê šü¸ü¾Öæ−Ö

×¤ü»µÖÖ¯ÖÏ ÖÖ'Öê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ ‘µÖÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö.

2. »ÖÖ³ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †¯Öæ�ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß :- �ÖÖ•Ö÷Öß ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ

ÃÖÓ Öæ'ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß »ÖÖ³Ö ×´Öôû'ÖÖ ü µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖÓ Öæ'ÖÔ


´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß »ÖÖ³Ö ×´Öôû'ÖÖ¸ü µÖÖ“Öß

−Öê Ö�úß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ´ÖŸÖ¤üÖ üÖ»ÖÖ −ÖÃÖŸÖê.

3. †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ :- ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ »ÖÖ³ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß †−Ö×³Ö–Ö

†ÃÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †Ö üÖê÷µÖ ÃÖê¾Öê“ÖÖ »ÖÖ³Ö �úÖê'ÖÖ»ÖÖ ×�úŸÖß ×´Öôêû»Ö µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ

†×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

3. üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö ¾Ö ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß :- ×¾Ö×¾Ö¬Ö üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö ¾Ö ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö�ú›êü »Ö�Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö ¾Ö ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß Æêü

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ¯Ö�Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

•ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ �úÖµÖ Æü¾Öê µÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ×−Ö¾Ö›ü'Öæ�úÖ ŸÖÖë›üÖ¾Ö ü †Ö»µÖÖ �úß,

´ÖŸÖ¤üÖ üÖÓ�ú›êü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »Ö�Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö�ú›êü »Ö�Ö

¤êüŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö ü•ÖÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öã−Ö ŸµÖÖ ¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ †ÖÀ¾ÖÖÃÖ−Öê ¤êüŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ ¯Öæ'ÖÔ

ÆüÖêŸÖÖŸÖ“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

4. �úÖµÖÔ�úÖ× üü�Öß ¾Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß :- ×−Ö¾Ö›ü'Öæ�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖæ−Ö ×−Ö¾Ö›æü−Ö †Ö»Öê»Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ¾Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß ÊÖ ¤üÖê−Æüß

‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß šü üŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ �úÖµÖÔ�úÖ× ü'ÖßŸÖß»Ö ¯ÖÏ Öã�Ö

´Æü'Öæ−Ö ¯ÖÓŸÖ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÏ Öã�Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê ×−Ö'ÖÔµÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü “ÖÖî�ú™üßŸÖ ²ÖÃÖ×¾Ö'Öê,

»ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ †Ö¾Ö›üß ×−Ö¾Ö›üß »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öæ−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö'Öê µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ �úÖ´ÖÖ²Ö üÖê²Ö ü •Ö−Ö´ÖŸÖ

ŸÖµÖÖ ü �ú¸ü'Öê Æüß �Ö¸üß �úÃÖÖê™üß †ÃÖŸÖê. �úÖµÖÔ�úÖ× ü'Öß ¯ÖÏ ÖÖ'Öê −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ×ŸÖŸÖ�úß“Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß

³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖê. �úÖ ü'Ö, �úÖµÖÔ�úÖ×¸ü'Öß−Öê ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ ×−Ö'ÖÔµÖÖ“Öß †Ó Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö'Öß

−ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß �ú üŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÆüÖ ¤êü�Öß»Ö †Ö¯Ö»Öê ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö ¤üÖ�Ö×¾Ö'µÖÖ“Öß ÃÖÓ¬Öß ÃÖÖê›üŸÖ

−ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. �úÖµÖÔ�úÖ× ü'Öß−Öê ¸üÃŸÖÖ ²ÖÖ¬ÖÖµÖ“ÖÖ ×−Ö'ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ“Öß

†Ó Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö'Öß �ú üŸÖÖÓ−ÖÖ −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÆüÖ �Óú¡ÖÖ™ü '†' ‹ê¾Ö•Öß '²Ö' »ÖÖ ¤êü¾Öæ−Ö †Ö¯Ö»Öß ÃÖ¢ÖÖ ×ÃÖ¨ü

�ú¸ü'µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê.

5. ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ �Îú´ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ“Öê ×−Ö üÃÖ−Ö :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ×−Ö'ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ¢ÖÖ¬ÖÖ üß ¯Ö�Ö ¾Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÆüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ

ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ÆüÖê'µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ¾Öêôûß ÃÖ¾ÖÖÕ“Öê ‹�ú´ÖŸÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öæ−Ö ×−Ö'ÖÔµÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ

»ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö �úÖÆüß¾ÖêôûÖ ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ“ÖÖ ×−Ö'ÖÔµÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ �úÖµÖÔ�úÖ× ü'Öß ŸÖÃÖê“Ö −ÖÖê�ú ü¿ÖÆüÖ Æêü

ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×ÆüŸÖÖ“Öê ×−Ö'ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“Öê ×−Ö'ÖÔµÖ

‘Öê'µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú üŸÖÖŸÖ.


3.2.5 üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ×−Ö�ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú : ´ÖŸÖ¤üÖ ü, üÖ•Ö�úÖ ü�Öß, −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß, ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü †Ö×�Ö »ÖÖò²Öß :- ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×−Ö'ÖÔµÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÓ¡Ö'ÖÖ ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê

»ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß«üÖ êü ¿ÖÖÃÖ−Ö “ÖÖ»ÖŸÖê. µÖÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öà−ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖŸÖß»Ö ¯Ö¤üÖ¾Ö ü ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö'µÖÖÃÖÖšüß

‹�ú ×−Ö¾Ö›ü'Öæ�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ×−Ö¾Ö›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ �Öã Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê Ö¬µÖê �úÖÆüß

‘Ö™ü�ú ×−Ö'ÖÖÔµÖ�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ ÖÖ'Öê -

1. ´ÖŸÖ¤üÖ ü (Voters) :- ´ÖŸÖ¤üÖ ü ÆüÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ

¯ÖÏŸµÖê�ú −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß“µÖÖ ˆ´Öê«üÖ¸üÖ»ÖÖ ´ÖŸÖ / ×−Ö¾Ö›æü−Ö ¤êü'µÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ ü

†ÃÖŸÖÖê. ´ÖŸÖ¤üÖ ü ÆüÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †ÖŸ´ÖÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

2. üÖ•Ö�úÖ ü�Öß (Politicians) :- »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ üÖ²Ö üÖê²Ö¸ü“Ö üÖ•Ö�úÖ¸ü'µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÃÖŸÖê. •ÖÖê ¸üÖ•Ö�úÖ ü'ÖÖŸÖ

ÃÖ�ÎúßµÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖÖê ¸üÖ•Ö�úÖ¸ü'Öß ÆüÖêµÖ. •µÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−Ö �úÃÖê “ÖÖ»Ö¾ÖÖ¾Öê µÖÖ“Öê –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê,

¯Ö�ÖÖ“Öß ²ÖÖÓ¬Ö'Öß �ú ü'Öê, ÃÖ¤üÃµÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö�ÖÖ¿Öß •Öãôû¾Öæ−Ö šêü¾Ö'Öê ‡. ¯ÖÏ�úÖ ü“Öê �úÖ´Ö

¸üÖ•Ö�úÖ ü'Öß �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

3. −ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß (Bureaucracy) :- �ÖÖ•Ö÷Öß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ü“Ö−ÖÖ ´Æü'Ö•Öê −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ÆüÖêµÖ.

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“Öß �Ö üß ´Ö¤üÖ ü −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. �úÖê'ÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ

�úÖ ü³ÖÖ¸ü ´Ö÷Ö ŸÖê ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß †ÃÖÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †ÃÖÖê ¾ÖÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ŸµÖÖ ×šü�úÖ'Öß

−ÖÖê�ú ü¿ÖÖÆüß“µÖÖ ÆüÖŸÖß †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Ö¤êü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖß ÃÖ¾ÖÔ ŸÖôûÖ÷ÖÖôûÖŸÖß»Ö

•Ö−ÖŸÖê ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê ´Öã�µÖ ¯ÖÏ¿ÖÃÖ�úÖ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖÖ�Öôûß¯ÖÏ ÖÖ'Öê •ÖÖê›ü»Öê»Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

4. ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü †Ö×�Ö »ÖÖò²Öß (Pressure Groups and Lobbies) :- ¬ÖÖÙ´Ö�ú, ¸üÖ•Ö�úßµÖ, ŸÖÖÛŸ¾Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ¬µÖêµÖê †ÃÖ»Öê»ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖæÆü •ÖÖê

¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�úŸÖÖê. ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öê †ÛÃŸÖŸ¾ÖÆüß �úÖµÖ´Ö −ÖÃÖŸÖê. ŸÖê ‹�ÖÖªÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�ÖÖ“Öê

¤êü�Öß»Ö †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ×¾Ö¸üÖê¬Öß ¯Ö�ÖÖ“Öê ¤êü�Öß»Ö †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê †−µÖÖµÖ

ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ‹�ÖÖ¤üÖ ÷Ö™ü ˆšæü−Ö ˆ³ÖÖ ¸üÖÆüŸÖÖê. †Ö¯Ö»µÖÖ −µÖÖµÖ

ÆüŒ�úÖÓÃÖÖšüß —Ö÷Ö›üŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¿ÖÖÃÖ−Ö�úŸµÖÖÕ−ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ×−Ö'ÖÔµÖ ²Ö¤ü»Ö'Öê ³ÖÖ÷Ö ¯ÖÖ›ü»Öê

•ÖÖŸÖê. ¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü ¯Öæ'ÖÔ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ˆ»Ö£ÖÖ¯ÖÖ»Ö£Ö ¤êü�Öß»Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ

¤ü²ÖÖ¾Ö÷Ö™ü ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ'ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü ¯ÖÖ›üŸÖÖê.

»ÖÖò²Öß - ‹�ÖÖªÖ •ÖÖŸÖß-ÃÖ´ÖæÆü Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÆêüŸÖæ−Öê •Ö´Ö»Öê»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Æü'Ö•Öê »ÖÖò²Öß. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê †ÃÖ»Öê»ÖÖ ´ÖÖêšüÖ •Ö−ÖÃÖ´Öã¤üÖµÖ ´Æü'Ö•Öê


»ÖÖò²Öß. ‹�ÖÖªÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖ¤ü ü »ÖÖò²Öß ¯Öæ'ÖÔ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ œü¾Öôæû−Ö ™üÖ�úŸÖê.

�úÖµÖ¤êü �ú¸ü'ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ �úÖµÖªÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü'µÖÖÃÖ ³ÖÖ÷Ö ¯ÖÖ›üŸÖê. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ

¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ »ÖÖò²Öß ×−Ö'ÖÖÔµÖ�ú ³Öæ×´Ö�úÖ †¤üÖ �ú üŸÖê. 3.2.6 ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖ: ¯ÖÏŸµÖ�Ö ²ÖÆãü´ÖŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö †Ö×�Ö Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :-

´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖß ´Æü'Ö•Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖæ−Ö µÖÖê÷µÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›æü−Ö ¤êü'Öê ÆüÖêµÖ. ×−Ö¾Ö›ü'Öæ�úß“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ‡“”æû�ú ˆ´Öê«üÖ üÖ´Ö¬Öæ−Ö µÖÖê÷µÖ ˆ´Öê«üÖ¸ü ×−Ö¾Ö›ü'µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖê.

¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ²ÖÆãü´ÖŸÖ †ÃÖ'ÖÖ·µÖÖ ˆ´Öê«üÖ üÖ»ÖÖ ×¾Ö•ÖµÖß ‘ÖÖêÂÖßŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÖŸÖ¤üÖ üÖÓ Öãœêü ¤üÖê−Ö“Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ ‹�úŸÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖæ−Ö µÖÖê÷µÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›ü'Öê †−µÖ£ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö −Ö �ú ü'Öê. µÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ¸üÖ

¯ÖµÖÖÔµÖ �úÖê'ÖŸµÖÖÆüß ²ÖÖ²Öß¾Ö ü ŸÖÖê›ü÷ÖÖ †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ×ŸÖÃÖ üÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü

´ÖŸÖ¤üÖ−ÖÖ“Öê ¯Ö×¸ü'ÖÖ´Ö“Ö ²Ö¤ü»Öæ−Ö •ÖÖŸÖß»Ö.

� ¯ÖÏŸµÖ�Ö ²ÖÆãü´ÖŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö :- ²ÖÆãü´ÖŸÖ ×−Ö'ÖÔµÖ ´Æü'Ö•Öê ´ÖŸÖÖÓ“µÖÖ 50% ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ´ÖŸÖ ×´Öôû×¾Ö'ÖÖ·µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö•ÖµÖ

ÆüÖêŸÖÖê. ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ“ÖÖ ×−Ö'ÖÔµÖ ÆüÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¿ÖÖÃÖ−Ö ¯ÖÏ'ÖÖ»ÖßŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ×−Ö'ÖÔµÖ †ÖÆêü. •µÖÖ

¸üÖ•Ö�úßµÖ ÷Ö™üÖ»ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“Öê ×−Ö'ÖÔµÖ ‘µÖÖµÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�ÖÖ−Öê

50% ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ²ÖÆãü´ÖŸÖÖ−Öê ×−Ö¾Ö›æü−Ö µÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öß ÃÖÖê›ü¾Ö'Öæ�ú �ú¸ü'µÖÖ“Öß ¯ÖÖ¡ÖŸÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

×−Ö¾Ö›ü †£ÖÖÔŸÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ −ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ

×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

� Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- ×¾Ö�úÃÖê»Ö / Ø»Ö›üÖ»Ö µÖÖ ŸÖ•–ÖÖÓ−Öß Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. Æêü

¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö'Öß ¯Öã ü¾Öšü¶Ö“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö �ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ êü ÆüÖêŸÖê ŸÖê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ¯ÖµÖÖÔ ŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“ÖÖ �ú¸üÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö �úÃÖÖ †ÖÆêü

Æêü µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. Ø»Ö›üÖ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, '†' †Ö×'Ö '²Ö' ¤üÖê−Ö ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ

¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯Ö�Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸÖê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤üÖê−Ö ÷Ö™üÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ¤üÖê−Æüß ¯Ö�ÖÖ�ú›êü

ÃÖ¢ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ ¾Ö �ú¸ü †Ö�úÖ ü'ÖŸÖß»Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö �úÃÖÖ †ÖÆêü Æêü µÖÖ

¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö �úôûŸÖê. Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÃÖÆü�úÖµÖÔ �Öêôû ¯Ö¨üŸÖß¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÖÆêü. ¤üÖê−Æüß ¯Ö�Ö

†Ö¯Ö»Öê ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö †“Öæ�ú ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. '†' †Ö×'Ö '²Ö' ÷ÖÏÖÆü�ú ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß

¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖæ−Ö ×´Öôû'ÖÖ üß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö �ú¸ü'µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. '†' †Ö×'Ö

'²Ö' ¤üÖê−Æüà“ÖÖ �ú üÖ´Ö¬Öß»Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ÃÖÖ ü�ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö '†' ¯Öê�ÖÖ '²Ö' †×¬Ö�ú

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¯ÖÃÖÓŸÖ �ú üßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü, †¿ÖÖ¾Öêôûß ¤üÖê−Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

¯Öã ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ‹�ú´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

†¿ÖÖ ¾Öêôûß ŸÖê Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ �ú¹ý−Ö ´Ö¬Ö»ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ �úÖœüŸÖÖŸÖ. †£ÖÖÔŸÖ ¤üÖêÆüÖë Ö¬Öß»Ö

×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Æüß ŸÖÖî»Ö×−Ö�ú ÃÖÖêî¤üÖ ¿ÖŒŸÖß¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö�úÃÖê»Ö Ø»Ö›üÖ»Ö


µÖÖÓ−Öß ¤üÖê−Æüß ¯Ö�ÖÖÓ“Öß ¿ÖŒŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü»Öß †ÖÆêü. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¸ü“Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ

†Ö×'Ö �ú ü †Ö�úÖ ü'ÖßŸÖ ×−Ö'ÖÔµÖ �úÃÖê ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤üÖê−Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ Ö¬Öß»Ö †×³Ö¯ÖÏêŸÖ

†ÃÖ'ÖÖ¸üß Ã¾Öê“”ûüÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ �ú¿Öß ¯ÖÖ ü ¯Ö›üŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß �ú üÖ“µÖÖ »ÖÖ³ÖŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ

†Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê'µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ÷ÖÏÖÆü�ú ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß ¯Öæ'ÖÔ ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖ �ú üŸÖÖê

†ÃÖê ÷ÖéÆüßŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †ÃÖÖ †−Öã³Ö¾Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

3.2.7 ¯Ö üÃ¯Ö ü ÃŸÖãŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- †´Öê×¸ü�ú−Ö ŸÖ•–Ö ›êü¾Æüß �ÎúÖò�êú™ü (Davy Crockett) µÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔ ÖÏ£Ö´Ö Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ

´ÖÖÓ›ü»Öß. »ÖÖò÷Ö¸üÖê»ÖßÓ÷Ö ÆüÖ ‹�ú üÖ•Ö�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †ÖÆêü. µÖÖŸÖ ‹�ú´Öê�úÖÓ“Öß ÃŸÖãŸÖß �ú üŸÖÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ

ÃŸÖãŸÖß“Öß †¯Öê�ÖÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃŸÖãŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´Æü'ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. »ÖÖò÷Ö üÖê»ÖßÓ÷Ö“Öê ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü

†ÖÆêüŸÖ.

1. ¯ÖÏŸµÖ�Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¤ü ü´µÖÖ−Ö Logrolling within a direct democracy

2. †¾µÖŒŸÖ »ÖÖò÷Ö üÖê»Öà÷Ö Implicit Logrolling

3. ×¾ÖŸÖ üßŸÖ »ÖÖò÷Ö üÖê»Öà÷Ö Distributive Logrolling.

•µÖÖ¾Öêôûß »ÖÖò÷Ö üÖê»Öà÷Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê †¿ÖÖ ¾Öêôûß �úÖÆüß ´ÖŸÖê ´ÖãŒŸÖ¯Ö'Öê

²Ö¤ü»ÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Ö ü »Ö�Ö šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ÃŸÖãŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖãÓŸÖß“Öê ×¾ÖÂÖµÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ †¾µÖŒŸÖ¯Ö'Öê

ÃŸÖãŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê •Öê'Öê�ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»Öß ÃŸÖãŸÖß ÆüÖê‡Ô»Ö. ×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ »ÖÖò÷Ö¸üÖê»Öà÷Ö •Öê¾ÆüÖ ¬ÖÖê ü'Ö�úŸµÖÖÕÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“Öß

ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü'µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö µÖêŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ×šü�úÖ'Öß •Ö−ÖŸÖê“Öê ´ÖŸÖ ×´Öôû×¾Ö'µÖÖÃÖÖšüß

Ã¾ÖŸÖ:“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ¯ÖÖšü¾Öæ−Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸÖÖŸ¯Öã üŸÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ÃŸÖãŸÖß

×´Öôû×¾Ö'µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê ‹�ÖÖªÖ»ÖÖ ×Æü üÖê ²Ö−Ö¾ÖÖµÖ“Öê —ÖÖ»µÖÖÃÖ �úÖµÖÔ�úŸÖì ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ ÖÖ'ÖÖŸÖ

»ÖÖò÷Ö¸üÖê»Öà÷Ö“µÖÖ �úÖ´ÖÖ»ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ‹�ÖÖªÖ −ÖêŸµÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ�ú üßŸÖÖ ²ÖÖê»ÖÖ×¾Ö'Öê †¿Öß

−Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ¯Ö¨üŸÖß ÃÖ¬µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö üÖŸÖ †ÖÆêü. ‹�ÖÖ¤üÖ −ÖêŸÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏßµÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ»ÖÖ

†¿ÖÖ ×šü�úÖ'Öß ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖ»ÖÖ †Ö'Ö»Öê •ÖÖŸÖê �úß, •Öê£Öê »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß �ú´Ö•ÖÖê ü †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Ö

ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ‹�úŸÖ¸ü Ã¾ÖŸÖ:“Öß ¾ÖÖÆü¾ÖÖ ÆüÖêŸÖê ×¿Ö¾ÖÖµÖ ´Öã�µÖ ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖê ×¿Ö¾ÖÖµÖ

Ã£ÖÖ×−Ö�ú −ÖêŸÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß †Ö»Öê»µÖÖ −ÖêŸµÖÖ“Öß ¯Öæ−ÆüÖ ÃŸÖãŸÖß �ú üŸÖÖê.

� ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü :-

¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü ÆüÖ ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ µÖã÷ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ'ÖÔ ³ÖÖ÷Ö

´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü Æüß »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖ ±úŒŸÖ ÃÖÓÃÖ¤êü“µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÃÖ³ÖÖ÷ÖéÆüÖ¯Öã üŸÖß“Ö

´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ −Ö ¸üÖÆüŸÖÖ ŸÖß ÃÖÓÃÖ¤ü, ¿ÖÖ»ÖêµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö, Ã£ÖÖ×−ÖÃÖ Ã¾Ö¸üÖ•µÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ, ÃÖÓµÖæŒŸÖ

�Óú¯Ö−Öß, ÃÖÆü�úÖ üß ÃÖÖêÃÖÖµÖ™üß †¿ÖÖ †−Öê�ú ×šü�úÖ'Öß ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ×−Ö¾Ö›ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß šü üŸÖê.

ÃÖÖÆü×•Ö�ú“Ö •µÖÖ“Öê “ÖÖÆüŸÖê ´Æü'Ö•Öê •ÖÖê »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ´Æü'Öæ−Ö Æü¾ÖÖ †¿ÖÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸üÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ×−Ö¾Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ ‹�ÖÖ¤üÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»µÖÖÃÖ ×−Ö¾Ö›ü'Öæ�ú

¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖÓ×¤ü÷¬ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ'Ö ÆüÖêŸÖê. ²ÖÆãü´ÖŸÖ †ÃÖ'ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“Öß ×−Ö¾Ö›ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖŸÖê.


�úÖÆüß ×šü�úÖ'Öß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ »ÖÖê�ú¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖËß ×−Ö¾Ö›æü−Ö ¤êü'µÖÖ“Öß ´Öã³ÖÖ −ÖÃÖŸÖê.

ŸÖ ü šü üÖ×¾Ö�ú ÃÖ¤üÃµÖ“Ö ×−Ö¾Ö›ü'Öæ�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬µÖê

´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ ü ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ ü'ÖÖ †òŒ™ü 1867 −ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖß−Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ´ÖŸÖ¤üÖ¸ü

ÃÖÓ‘Ö †Ö×'Ö ×ÃÖ™üß †Öò±ú »ÖÓ›ü−Ö ‡. ŸÖ ü »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß üÖÂ™ÒüÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ.

3.2.8 †ò üÖê µÖÖÓ“ÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :- �êú−Öê£Ö †ò üÖê µÖÖÓ−Öß 1967 ´Ö¬µÖê Social Choice and Individual Values µÖÖ

÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ‹�úÖ ¾Öê÷ÖóµÖÖ“Ö ¯Ö¨üŸÖß−Öê

†³µÖÖÃÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

†ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖÏŸµÖê�ú ¸üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê †ÃÖÓ�µÖ ¾µÖŒŸÖß üÖÆüŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ †ÃÖÓ�µÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ

†ÃÖÓ�µÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. †¿ÖÖ †ÃÖÓ�µÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ Æü¾µÖÖ

†ÃÖ'ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ¤êü'µÖÖÃÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ¾Öê. ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖŒŸÖßÓ“µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´ÖÖŸÖæ−Ö

ÃÖÖ ü�ÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü'Öê †¿ÖŒµÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê. ˆ¤üÖ. ¿ÖÆü üÖŸÖß»Ö †ÃÖÓ�µÖ

»ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ Æü¾µÖÖ †ÃÖ'ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß µÖÖ¤üß �ú¸ü'ÖêÆüß †¿ÖŒµÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, �úÖ¸ü'Ö

¯ÖÏŸµÖê�úÖ»ÖÖ ‘Ö üÖ•Ö¾Öôû ²ÖÖ÷Ö, ×ÃÖ´Öë™ü“Öê üÃŸÖê, ÷ÖÏÓ£ÖÖ»ÖµÖ, ¯ÖÖêÆü'µÖÖ“ÖÖ ŸÖ»ÖÖ¾Ö Æü¾ÖÖ †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸êü

�úÖê'ÖŸµÖÖÆüß »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß µÖÓ¡Ö'Öê Ö¬µÖê ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü ¿ÖÖê¬Öæ−Ö �úÖœü'Öê �êú¾Öôû

†¿ÖŒµÖ †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö †ò üÖê µÖÖÓ“Öê †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¯ÖÏ ÖêµÖ ´Æü'ÖŸÖÖŸÖ.

¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß¯ÖµÖÕŸÖ •ÖÖ'µÖÖÃÖÖšüß †ò üÖê µÖÖÓ−Öß �úÖÆüß †™üà“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ

�ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü.

1. ÃÖÖŸÖŸµÖ ¾Ö ¾ÖÆü−ÖßµÖŸÖÖ :- ÃÖ´Ö•ÖÖ †, ²Ö ¾Ö �ú Æêü ŸÖß−Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêüŸÖ. † ¯Öê�ÖÖ ²Ö ¾Ö ²Ö ¯Öê�ÖÖ �ú †×¬Ö�ú

¯ÖÃÖÓŸÖß“ÖÖ šü¹ý ¿Ö�ú'ÖÖ ü −ÖÖÆüß. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯Ö× üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ

�úÖê'ÖŸÖÖÆüß ¯ÖµÖÖÔµÖ Æü¾ÖÖÃÖÖ ¾ÖÖ™æü ¿Ö�úŸÖÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖ µÖÖ †™üß“ÖÖ ³ÖÓ÷Ö ÆüÖêŸÖÖê †Ö×'Ö

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üßŸÖ †ÃÖê“Ö ‘Ö›ü'µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü.

2. ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü :- ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü ÆüÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß»ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü ¤êü'ÖÖ üÖ

†ÃÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ �Îú´ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ�Îú´ÖÆüß ²Ö¤ü»Ö»ÖÖ

¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖ´Ö•ÖÖ '†' ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆªÖ−ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü“Öß

¯ÖÃÖÓŸÖß ¿ÖÖôêû»ÖÖ †ÖÆêü. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ êü ÃÖÓ Öæ'ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê

3. ‹êÛ“”û�ú ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü :- ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖæ−Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ»ÖÖ �úÖê'ÖŸµÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ Æü¾µÖÖ

†ÖÆêüŸÖ Æêü šü¸ü×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›üß“Öß Æüß ÃÖÓ Öæ'ÖÔ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Æüß ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ‡“¤êü−Öã¹ý¯Ö

—ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¯Ö ÓüŸÖæ, Æüß †™ü ¯Öæ'ÖÔ �ú¸ü'Öê †¿ÖŒµÖ †ÖÆêü. �úÖ¸ü'Ö, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ

�úÖê'ÖŸÖÖÆüß ‹�ú ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÃÖ´ÖæÆü ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ‡“”êû−ÖãÃÖÖ ü †ÃÖæ ¿Ö�ú'ÖÖ ü −ÖÖÆüß.


4. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß :- �ú»µÖÖ'Ö�úÖ¸üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ−ÖãÃÖÖ ü Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¾Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß µÖÖÓ“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö“Ö �ú»µÖÖ'Ö�úÖ üß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ'Ö ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú

×−Ö¾Ö›ü Æüß Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüßŸÖæ−Ö µÖêŸÖÖ �úÖ´ÖÖ −ÖµÖê. ŸÖ ü ŸÖß »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüßŸÖæ−Ö“Ö †Ö»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´ÖÖ¡Ö

Æüß †™ü »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß üÖ•µÖ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ'ÖÔ ÆüÖê'Öê †¿ÖŒµÖ †ÖÆêü.

5. ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÛÃŸÖŸ¾Ö :- ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ

†ÃÖ»Öê»Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÃÖÓ²Ö¨ü †ÃÖæ−ÖÆüß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ˆ¤üÖ. †, ²Ö ¾Ö �ú µÖÖ

¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß�Îú´Ö »ÖÖ¾Ö»µÖÖÃÖ �ú ¾Ö ²Ö ¯Öê�ÖÖ '†' ÆüÖ“Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ ÁÖêÂšü šü ü»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.


ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü ˆ¢Ö êü ×»ÖÆüÖ. 1. ´ÖÖ÷Ö'Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×™ü²Öæ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ×»ÖÆüÖ.

2. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú üÖ.

3. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�úµÖêŸÖß»Ö ×−Ö'ÖÖÔµÖ�ú ‘Ö™ü�ú ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

4. †ò üÖê µÖÖÓ“ÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

×™ü¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ. 1. »ÖÖò÷Ö¸üÖê»Öà÷Ö

2. ´ÖŸÖ¤üÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖß

3. ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'Ö

3.4 ÃÖÖ üÖÓ¿Öü :-

»ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖê »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê

�úß, ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›ü ×−Ö´ÖÖÔ'Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÖ•ÖÖ ü µÖÓ¡Ö'ÖêŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ

¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß Ø�ú´ÖŸÖ ´ÖÖê•ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ÃÖÓ Öæ'ÖÔ –ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê ´Æü'Öæ−Ö ¾µÖŒŸÖß �ÖÖ•Ö÷Öß

¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™ü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ‡ŸÖ üÖÓ−Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™ü �êú»µÖÖ´Öãôêû

ŸµÖÖŸÖ“Ö ŸµÖÖ“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÃÖŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ †¯Ö¾Ö•ÖÔ−Ö ŸÖŸ¾Ö »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖê'ÖÖ»ÖÖÆüß ¾ÖÙ•ÖŸÖ

�ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. •Ö üß ŸµÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸Ö²ÖÖ²ÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖÖê ¾ÖÖ −ÖÃÖÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ

ŸµÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖê“Ö. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×¾ÖŸÖ ü'ÖÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß

µÖÓ¡Ö'Öê Ö¬µÖê ¿ÖÖÃÖ−Ö Æêü †¯ÖÏŸµÖ�Ö× üŸµÖÖ •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ •Ö¸üß †ÃÖ»Öê ŸÖ üß, •Ö−ÖŸÖê−Öê †Ö¯Ö»Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ×−Ö¾Ö›ü»Öê»Öê

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê ¸üÖ•µÖ�úÖ ü³ÖÖ¸ü “ÖÖ»Ö¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ÆüÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ †ÖŸ´ÖÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •µÖÖ¾Öêôûß


ÃÖ¢ÖÖ¬ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, †´Öã�ú ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã ü¾ÖšüÖ �ú üÖ¾ÖÖ ŸµÖÖ¾Öêôûß ŸÖê ×−Ö'ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖŸÖ.

´ÖÖ¡Ö †Ó Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö'Öß −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÖÆüß ´ÖÖ±ÔúŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú•Ö'Ö µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †Ö¯Ö»Öß ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ×−Ö¾Ö›ü

•ÖÖê ÖÖÃÖ'µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú üŸÖÖê. −ÖÖê�ú¸ü¿ÖÆüÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß−Öê ‹�ÖÖªÖ»ÖÖ �úÖ´ÖÖ“ÖÖ �Óú¡ÖÖ™ü ¤êü'Öê Æêü ¤êü�Öß»Ö

¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß •ÖÖê ÖÖÃÖ'µÖÖ ÃÖÖ ü�Öê“Ö †ÖÆêü. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö ü †−Öê�ú ‘Ö™ü�ú ¯Ö×¸ü'ÖÖ´Ö �ú üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû

ŸµÖÖÓ“Öê ×−Ö'ÖÔµÖ Æêü •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ‡“”êû¾Ö ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. �êú−Öê£Ö †ò üÖê µÖÖÓ−Öß †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¯ÖÏ ÖêµÖ ´ÖÖÓ›üŸÖÖÓ−ÖÖ

ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê �úß, ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üßŸÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö›ü ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×−Ö¾Ö› Æüß“Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú

¾µÖŒŸÖß“Öß ×−Ö¾Ö›ü †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

3.5 ¯ÖÖ× ü³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤üü :-

1. ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'Ö - ¾µÖŒŸÖ �ú ü'Öê.

2. ×−Ö¾ÖÖÔ“ÖßŸÖ - ×−Ö¾Ö›ü»Öê»ÖÖ

3. Ã¾Öê“”ûÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ - Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ‡“”êû−Öê ¤êü¾ÖÖ'Ö-‘Öê¾ÖÖ'Ö


1. ›üÖò. ¯ÖÖ™üß»Ö •Öê.‹±ú. (2004), ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †£ÖÔ�úÖ¸ü'Ö, �úÖê»ÆüÖ¯Öæ ü, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú´ÖÖÓ�ú

26-35

2. Dennis C. Mueller (1976) "Public Choice : A Survey", Journal of

Economic Literature, 14(2), Page No. 396 (395-433)

3. Borcherding T.E., Dillon, P. & Willett, T.D. (1998),

Henry George : Precursor to Public Choice Analysis, The Americal

Journal of Economics and Sociology 57 (2), Page No. 173-182

4. Wicksell, Knut (1958) "A New Principle of Just Taxation." Trnas, J.M.

Buchanan, in Richard A Musgrave and Alan T. Peacock. Ed., Classics

in the Theory of Public Finance, Palgrave, Macmillan.

5. Downs, Antony (1957) An Economic Theory of Democracy, Cambride :

York : Cambridge University Press

6. Are Groves and Ledyard (1983) The Review of Economic Studies, New

York, State University. Vol. 50 No. 02

3.7 ÃÖ üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Öü :-

1. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“ÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê'Öê.

2. ¯ÖÃÖÓŸÖß ¯ÖÏ�ú™üß�ú¸ü'ÖÖ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ.

3. ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�ú'ÖÖ êü ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ.

4. †ò üÖê µÖÖÓ“µÖÖ †¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üÖ.


KQ>H$ - 4

gmd©O{ZH$ IM©

4.0 C{Ôïo>

4.1 àñVmdZm

4.2 {df` {ddaU

4.2.1 gmd©O{ZH$ IMm©Mr Amdí`H$Vm

4.2.2 gmd©O{ZH$ IM©dmT>rMr H$maUo

4.2.3 gmd©O{ZH$ IMm©Mr VÎdo

4.2.4 gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU

4.2.5 gmd©O{ZH$ Jw§VdUyH$ IM©-bm^ {díboeU

4.2.6 gmd©O{ZH$ IMm©~m~VMo {gÕm§V

4.2.7 gmd©O{ZH$ IMm©Mo n[aUm_

4.2.8 gmd©O{ZH$ IM©{df`H$ YmoaU

4.2.9 ^maVmVrb gmd©O{ZH$ IMm©Mr àd¥Îmr

4.3 ñd §AÜ``ZmgmR>r àíZ

4.4 gmam§e

4.5 nm[a^m{fH$ eãX



4.0 C{Ôïo> :

`m KQ>H$mÀ`m AÜ``Zmdê$Z Amnë`mbm -

+ gmd©O{ZH$ IMm©Mr JaO qH$dm Amdí`H$Vm ñnï> H$aVm `oB©b.

+ gmd©O{ZH$ IM©dmT>rMo H$maUo gm§JVm oVrb.

+ gmd©O{ZH$ IMm©Mr VÎdo Aä`mgVm oVrb.

+ gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU H$aVm oB©b.

+ gmd©O{ZH$ IM©-bm^mMo {díbofU H$aVm oB©b.

+ gmd©O{ZH$ IMm©Mo {gÕm§V Aä`mgVm oVrb.

+ gmd©O{ZH$ IMm©Mo n[aUm_ gm§JVm oVrb.

+ gmd©O{ZH$ IMm©Mr àd¥Îmr Aä`mgVm oB©b.

4.2 àñVmdZm :

gmd©O{ZH$ gÎmoZo qH$dm gaH$maZo Ho$bobm IM© åhUOo gmd©O{ZH$ IM© hmo . gmd©O{ZH$ gÎmoV H|$Ð-amÁ` dñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Zr Ho$boë`m IMm©Mm g_mdoe hmoVmo. AmYw{ZH$ H$mimV gaH$ma "H$ë`mUH$mar gaH$ma' åhUyZAmoiIbo OmVo. bmoH$m§À`m H$ë`mgmgmR>r gaH$mabm _moR>çm à_mUmda IM© H$amdm bmJVmo. _hÎm_ gm_m{OH$ {hV hmgmd©O{ZH$ IMm©Mm _w»` CÔoe AgVmo. AbrH$S>rb H$mimV gaH$maÀ`m H$m`m©Vrb dmT>, g§ajUmMm dmT>Vm IM©,dmT>Vr bmoH$g§»`m, eharH$aU, Am{W©H$ {Z`moOZ, Am{W©H$ {dH$mg B. H$maUo gmd©O{ZH$ IM© dmT>Ê`mg Om~m~XmaAmhoV. hm gmd©O{ZH$ IM© `mo½` H$s A`mo½` `m{df`r H$mhr VÎdo AW©emókm§Zr gwM{dbr AmhoV.

gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU {d{dY {ZH$fmÀ`m AmYmao Ho$bo OmVo. `m dJuH$aUmMm _w»` CÔoe åhUOo Á`mCÔoemZo IM© Ho$bm Vmo CÔoe gmÜ` Pmbm qH$dm Zmhr ho Vnmgbo OmVo.

Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r {d{dY àH$ën hmVr ¿`mdo bmJVmV. Ë`m àH$ënm§À`m _yë`_mnZmgmR>r gm_m{OH$IM©-bm^ VnmgUo Amdí`H$ R>aVo.

gmd©O{ZH$ IMm©V {d{dY H$maUm§Zr dmT> hmoV Amho. `m{df`r {d{dÜ AW©emókm§Zr Amnbo {dMma _m§S>boAmhoV. Ë`mV àm_w»`mZo A°S>më\$ d°JZa, dmB©P_Z-{nH$m°H$ d àmo. _gJ«oìh `m§Mo {dMma _hÎdmMo AmhoV.

gmd©O{ZH$ IMm©Mm XoemVrb CËnmXZ, {dVaU d amoOJmamda n[aUm_ hmoVmo. gmd©O{ZH$ IMm©_wio CËnmXZKQ>H$m§Mo ñWmZm§VaU KSy>Z oVo. gmd©O{ZH$ IM© H$aÊ`mgmR>r CËnÞmMo Oo _mJ© AmhoV Ë`mV H$a d H$O© `m§Zm _hÎdmMoñWmZ Amho.

gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV gmd©O{ZH$ IM© _hÎdmMm Amho. gmd©O{ZH$ IMm©Mm ì`mn {dMmamV KoD$ZIM©{df`H$ YmoaU R>admdo bmJVo.

4.2 {df` {ddoMZ

4.2.1 gmd©O{ZH$ IMm©Mr Amdí`H$Vm (Need of Public Expenditure):

gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV CËnÞm~amo~aM IMm©bmhr _hÎdmMo ñWmZ {Xbo OmVo. AW©emómV Cn^moJmMo OoñWmZ {Xbo OmVo VoM ñWmZ amOñdmV gmd©O{ZH$ IMm©bm Amho. 19ì`m eVH$mÀ`m eodQ>n ªV gmd©O{ZH$ IMm©bm_hÎd ZìhVo. gmd©O{ZH$ IM© AZwËnmXH$ _mZbobm hmoVm. 20ì`m eVH$mV _mÌ gaH$maMr H$m } dmT>ë`m_wio,H$ë`mUH$mar amÁ`mÀ`m g§H$ënZo_wio gmd©O{ZH$ IMm©Mo _hÎd dmT>V Jobo.


gmd©O{ZH$ IMm©Mm CËnmXZ, {dVaU d amoOJma `mda n[aUm_ hmoVmo `mMr OmUrd AW©emókm§Zm Pmbr.gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMo A§{V_ C{Ôï> ì`mnH$ g_mO{hV AgVo. `mMr H$ënZm gm_mOmVrb bmoH$m§Zm Pmbr.OmJ{VH$ _hm_§XrÀ`m H$mimV (1929-30) gmd©O{ZH$ IMm©Mo _hÎd Ho$Ýg `m AW©emókmZo {deX Ho$bo. VoìhmnmgyZgmd©O{ZH$ IM© dmT>VM Jobm.

gaH$maMo H$mhr IM© Ago AgVmV H$s Vo Q>miVm oV ZmhrV. CXm. g§ajUmdarb IM©, aoëdo dmhVyH$,añVm dmhVyH$ BË`mXr. gmd©O{ZH$ IM© ì`º$s¨À`m AV¥á BÀN>m§À`m nyV©VogmR>r Ho$bo OmVmV. ì`º$s¨H$Sy>Z H$mhr IM©Ho$bo OmV ZmhrV qH$dm Ho$bm Va Vmo nwaogm ZgVmo. CXm. {ejU, Amamo½`, ^{dî`H$mbrZ VaVyX BË`mXr gmd©O{ZH$IMm©_mJo ì`mnH$ g_mO{hV gm_mdbobo AgVo. BË`mXr H$maUm§Zr gmd©O{ZH$ IMm©Mr Amdí`H$Vm ^mgbr.

4.2.2 gmd©O{ZH$ IM©dmT>rMr H$maUo :

AmYw{ZH$ H$mimV gmd©O{ZH$ IM© gVV dmT>V Amho. 20ì`m eVH$mnmgyZ `mMr ñnï> OmUrd Pmbr. à{gÕO_©Z AW©emók A°S>më\$ d°JZa `m§Zr 19ì`m eVH$mV AZw dm{Y{ð>V {gÕm§V _m§S>bm. d°JZÀ`m `m {Z`_mbm"amÁ`mÀ`m dmT>Ë`m H$m`m©Mm {Z`_' Ago hmoVo. `m {Z`_Zwgma gaH$ma H$moUVohr Agmo gmd©O{ZH$ IM© gVV dmT>VMAmho. `m IMm©V dmT> hmoÊ`mMr H$maUo nwT>rbà_mUo hmoV-

1) gaH$maÀ`m H$m`m©V dmT> :

AmYw{ZH$ AW©ì`dñWoV gaH$maMr H$m } àM§S> dmT>br AmhoV. gaH$ma nyduMr H$m } Va H$arV AmhoMË`m~amo~a AZoH$ g_mOmon`moJr H$m } gaH$maZo ñdV:H$So> KoVbr AmhoV. H$m`m©Vrb dmT>r_wio IM©dmT> hmoV AmhoË`mbmM {dÎmrU© IM©dmT> åhUVmV. H$m © VoM na§Vw IM©dmT> hmoV Agob Va Ë`mbm gImob IM©dmT> åhUVmV.

2) H$ë`mUH$mar amÁ`mMr g§H$ënZm :

Xwgè`m _hm wÕmZ§Va AZoH$ Xoem§Zr H$ë`mUH$mar amÁ`mMr g§H$ënZm ñdrH$mabr. Ë`m_wio {H$_mZ amhUr_mZmÀ`mJaOm ^mJ{dÊ`mMr O~~Xmar gaH$mada `oD$Z nS>br. VgoM gaH$mabm {d{dY gm_m{OH$ H$ë`mUmÀ`m `moOZmAmImì`m bmJë`m åhUyZ gaH$maÀ`m IMm©V dmT> Pmbr.

3) g§ajUmdarb dmT>Vm IM© :

naH$s` AmH«$_UmnmgyZ g§ajU d A§VJ©V em§VVm d gwì`dñW {Q>H${dÊ`mMo H$m_ gaH$maH$So> Amho. hm IM©AZwËnmXH$ AgyZhr Ë`mV gVV dmT> hmoV Amho. XoeMo ñdmV§Í` A~{YV Ro>dÊ`mgmR>r gaH$mabm hm IM© H$amdmMbmJVmo. AbrH$S>rb H$mimV AË`mYw{ZH$ eñÌm§Mm dmna g§ajUmgmR>r Ho$bm OmV Amho. VgoM dmT>Ë`m bmoH$g§» o_wioXoem§VJ©V em§VVm d gwì`dñWodarb IMm©V dmT> hmoV Amho.

4) bmoH$emhr emgZàUmbr :

Amnë`m XoemV bmoH$emhr emgZàUmbr ñdrH$maÊ`mV Ambr Amho. åhUyZ Xadfu H|$Ð-amÁ o d ñ¿Wm{ZH$nmVirda {ZdS>UwH$m hmoV AgVV. m {ZdS>ÊwH$m§da gaH$mabm àM§S> IM© H$amdm bmJVmo. CXm. bmoH$g^m, amÁ`g^m,{dYmZg^m, J«m_n§Mm`V, {Oëhm n[afXm BË`mXr.

5) Am¡Úmo{JH$sH$aU :

Am¡Úmo{JH$sH$aUm{edm` Am{W©H$ {dH$mg eŠ` Zmhr åhÊyZ àË`oH$ XoemZo Am¡Úmo{JH$sH$aUmMo YmoaUñdrH$mabo. Am¡Úmo{JH$sH$aUm_wio H$m_Jmam§Mr g§»`m dmT>br. Ë`m_wio Am¡Úmo{JH$ H$m_Ja H$`Xo, Ý`m`mb o ñWmnZH$amdr bmJbr. VgoM H$m_Jmam§gmR>r {H$_mZ amhUr_mZmÀ`m JaO nwadmì`m bmJë`m. Ë`m_wio gmd©O{ZH$ IMm©V dmT>hmoV Jobr.


6) Am{W©H$ {Z`moOZ :

ñdmV§Í`moÎma H$mimV Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r {Z`moOZ ñdrH$maÊ`mV Ambo. Am{W©H$ {Z`moOZmV gaH$mabm

_hÎdmMr y{_H$m nma nmS>mdr bmJbr. {dH$mgmÀ`m {d{dY moOZm _m§S>mì`m bmJë`m. moOZoÀ`m A§_b~OmdUrgmR>r

àM§S> IM© H$amdm bmJbm. Ë`m_wio gmd©O{ZH$ IM© gVV dmT>V Jobm.

7) CÚmoJm§Mo amï´>r`rH$aU :

g_mOdmXr g_mOaMZm Agboë`m Xoem§_Ü o CÚmoJmMo amï´>r`rH$aU H$aÊ`mV Ambo. amï´>r`rH$aUmM _w»`

CÔoe åhUOo CÚmoJm§da g_mOmMr _mbH$s àñWm{nV H$ê$Z bmoH$m§Zm H$_rV-H$_r {H$_Vrbm dñVy d godm nwa{dUo

hmo`. amï´>r`rH$aUmÀ`m à{H«$òV gaH$ma àW_ Ë`m CÚmoJm§Zm ZwH$gmZânmB© Úmdr bmJVo. VgoM `m CÚmoJm§_Yrb VmoQ>m

gaH$mabm ghZ H$amdm bmJVmo. `m_wio gaH$maMm IM© dmT>bm.

8) ì`mnaMH«$ {damoYr Cnm` :

Am{W©H$ ì`dhmamV Zoh_r MT>CVma hmoV AgVmV. VoOr-_§XrÀ`m n[apñWVrbm ì`mnmaMH«$ åhUVmV. VoOrÀ`m

n[apñWVrV CËnmXZ amoOJma, {H$_Vr d Z\$m dmT>Vmo. Aem doir gaH$ma Am{W©H$ ì`dhmamV hñVjon H$ê$Z H$_r

{H$_Vrbm dñVy nwa{dVo. Ë`m_wio IMm©V dmT> hmoVo. `mCbQ> _§XrÀ`m n[apñWVrV gaH$mabm {d{eï> {H$_Vrbm dñVy§Mr

IaoXr H$amdr bmJVo. Aem doir gmd©O{ZH$ IMm©V dmT> hmoV OmVo.

9) VwQ>rMm AW©âUm :

Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m à{H«$òV gaH$mabm _moR>çm à_mUmda IM© H$amdm bmJbm. na§Vw IMm©À`m VwbZoZo CËnÞ

H$_r nS>bo. Aem doir gaH$ma VwQ>rMm AW© aUm H$ê$Z VyQ> ^ê$Z H$mT>Vo. n[aUm_r gmd©O{ZH$ IM© dmT>bm.

10) gaH$maH$So> nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ :

nydu gaH$maH$So> nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ g§Hw${MV hmoVm. gaH$ma åhUOo Owby_ H$aUmar ì`º$s qH$dm g§ñWm hmo .

AbrH$S>rb H$mimV gaH$maH$So> nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ ì`mnH$ ~Zbm. bmoH$m§À`m gdmªJrU {dH$mgmMr O~m~Xmar

gaH$maZo ¿`mdr Ago _V {Z_m©U Pmbo. bmoH$g§»`mdmT>r_wio {ejU, Amamo½`, g§emoYZ, OrdZmdÜ`H$ dñVy§Mm nwadR>m

BË`mXr H$m`mªda gaH$mabm dmT>Ë`m à_mUmV IM© H$amdm bmJV Amho.

4.2.3 gmd©O{ZH$ IMm©Mr VÎdo (Principles of Public Expenditure) :

AW©emókm§Zr gmd©O{ZH$ IMm©Mr VÎdo gwM{dbr AmhoV. Ë`mV àmo. q\$S>bo {eamg `m§M CëboI Ho$bm

OmVmo. àmo. {eamg `m§Zr ì`mdhm[aH$ Ñ{ï>H$moZmVyZ gmd©O{ZH$ IM© `mo½` H$s A`mo½` ho OmUyZ KoÊ`mgmR>r H$mhr VÎdo

gwM{dbr AmhoV -

1) bm^mMo VÎd :

gmd©O{ZH$ IMm©Mm A§{V_ CÔoe _hÎm_ gm_m{OH$ bm^ ho Amho. `m VÎdmZwgma gmd©O{ZH$ IMm©Mm

bm^ H$moUË`mhr EH$m JQ>mEodOr OmñVrV OmñV bmoH$m§Zm Pmbm nm{ho. àmo. {eamg `m§À`m _Vo, gmd©O{ZH$

IMm©_wio CËnmXZdmT> hmoV Agob VaM _hÎm_ gm_m{OH$ {hV gmÜ` hmoB©b. ho VÎd A_bmV AmUUo H$R>rU

AgVo. H$maU H$mhr {d{eï> JQ>m§gmR>r `moOZm am~dmdr bmJVo. Aem doir Vo Amjonmh© hmoV Zmhr. `m VÎdmMo

gma EdTo>M H$s gmd©O{ZH$ IMm©_wio CËnmXZdmT>, CËnÞ d g§nÎmrÀ`m {dÔZmV gwYmaUm Pmë`g g_mOmbm

_hÎm_ bm^ {_iob.


2) {_Vì``VoMo VÎd :

{_Vì``Vm åhUOo H$mQ>H$ga hmo . ì`º$s Amnbm n¡gm IM© H$aVmZ Oer H$miOr KoVo VemM àH$mao gaH$maZoIM© H$aVmZm H$miOr ¿`mdr. gaH$maZo Amdí`H$Vonojm OmñV IM© H$ê$ Z o. IM© H$aVmZm CËnmXZdmT> ho C{Ôï>Ro>dbo nm{hOo. gaH$maZo H$mQ>H$garZo IM© Ho$ë`mg g_mOmMr CËnmXZj_Vm dmTy>Z _hÎm_ g_mO{hV gmÜ` hmoB©b.gmd©O{ZH$ IMm©V XyaÑï>r hdr. VgoM gmd©O{ZH$ IM© O~m~Xmarnyd©H$ Ho$bm nm{hOo. gaH$maZo Iar d ImoQ>rH$mQ>H$ga `mV \$aH$ Ho$bm nm{hOo. Á`m H$mQ>H$gar_wio CËnmXZdmT> hmoV Agob Vr Iar H$mQ>H$ga ho`. `mCbQ> Á`H$Q>H$gar_wio CËnmXZ KQ>V Agob Vr ImoQ>r H$mQ>H$ga hmo .

3) A{YŠ`mMo VÎd :

gaH$maZo Zoh_r IM© H$aVmZm OmñV CËnÞ {_idmdo. IMm©À` VwbZoZo CËnÞ OmñV Agë`mg A{YŠ`{Z_m©U hmoB©b. A§XmOnÌH$ g_Vmob Agmdo nU VwQ>rMo AgyZ o A§XmOnÌH$ ho amÁ`H$mofr` YmoaUmMo gmYZ Amho.Ë`m_wio A{YŠ`mMo qH$dm g_Vmob A§XmOnÌH$ Mm§Jbo d VwQ>rMo A§XmOnÌH$ dmB©Q> Ago AmO _mZbo OmV Zmhr.WmoS>Š`mV gmd©O{ZH$ Am`-ì``mV A{YŠ`mÀ`m VÎdmMo _hÎd H$_r Pmbobo Amho.

4) bd{MH$VoMo VÎd :

gmd©O{ZH$ IMm©V bd{MH$Vm hm JwU Agbm nm{hOo. åhÊOoM n[apñWVrZwgma IM© dmT>bm nm{hOo qH$dmKQ>bm nm{hOo. na§Vw IM© dmT>{dUo qH$dm H$_r H$aUo gmono Zmhr. `m VÎdmMr »ar H$gmoQ>r IM© H$_r H$aVmZm {XgyZoVo. gaH$maZo bmoH$m§gmR>r A{YH$m{YH$ IM© H$amdm Aer Anojm AgVo åhUyZ gmd©O{ZH$ OmJê$H$Vm XmI{dë`mg

ho VÎd A_bmV AmUVm oB©b.

5) à^md VÎd :

gaH$maZo Ho$boë`m IMm©Mm n[aUm_ XoemÀ`m Am{W©H$ n[apñWVrda Pmbm nm{hOo. gmd©O{ZH$ IM© AemarVrZo H$am`bm hdm H$s Á`m_wio CËnÞ d g§nÎmrMo {dVaU g_mZ d Ý`mæ` hmoB©b. {dH$gZerb XoemV `m VÎdmbm{deof _hÎd {Xbo OmVo. H$maU Am{W©H$ {df_Vm Vr AgVo Aem doir gaH$maZo J[a~m§gmR>r A{YH$m{YH$ IM©H$amdm. åhUOoM Am{W©H$Ñï>çm Xw~©i KQ>H$m§Zm {ejU, Amamo½`, amoOJma `m gdbVtMm bm^ {_iob. åhUyZ `mVÎdmbm {deof _hÎd Amho.

2) g_Ýd`mMo VÎd :

gmd©O{ZH$ IM© H$aVZm {d{dY ñVam§darb gaH$mam§Zr IMm©V g_Ýd` gmYbm n{hOo. `mMmM AW© Agm H$sIMm©Mr nwZamd¥Îmr Q>mimdr. AÝ`Wm EH$mM ~m~tda XmoZXm IM© d BVa ~m~tH$So> Xwb©j hmoB©b. KQ>ZoVrb VaVwXrZwgmaIMm©Mr H$mQo>H$moa {d^mJUr Ho$ë`mg g_Ýd`mMo VÎd gmÜ` hmoÊ`mg _XV Pmbr.

7) _mÝ`VoMo VÎd :àË oH$ ñVam§darb gmd©O{ZH$ IMm©g A{YH¥$V _mÝ`Vm Agbr nm{hOo. bmoH$emhr AW©ì`dñWoV m VÎdmbm

{deof _hÎd Amho. _mÝ`Vo{edm` IMm©Vrb Anì`` Q>miVm oV Zmhr. `m VÎdm_wio {d{eï> H$m`m©gmR>r IM© hmoVmoVgmM Vo {d{eï> _`m©XoV amhVmo. m VÎdmV H$mhr Xmof AmhoV Varhr bmoH$m§À`m n¡eM gXwn`moJ ìhmdm m Ñï>rZo ho VÎd_hÎdmMo Amho.

8) gmo`rMo VÎd :

H$moUVmhr gmd©O{ZH$ IM© H$aVmZm bmoH$m§Mr J¡agmo hmoUma Zmhr `mMr H$miOr gaH$maZo ¿`mdr. CXm.nmdgmiçmV añVo d nyb {Z{_©VrMo qH$dm XwéñVrMo H$m_ hmVr KoD$ Z o AÝ`W gaH$mabm bmoH$m§Mm {damoY ghZ


H$amdm bmJVmo. gm_m{OH$ d amOH$s` Ñ{ï>H$moZmVyZ gmd©O{ZH$ IM© gmo rMo VÎd A_bmV AmUUo Amdí`H$ Amho.na§Vw n[apñWVrZwê$n `m VÎdmbm _waS> Kmbmdr bmJVo.

darb VÎdmdê$Z Ago AmT>iyZ oVo H$s, gmd©O{ZH$ IMm©g§~§Yr _hÎm_ g_mO{hV hoM EH$_od VÎdñdrH$mabo OmVo. gmd©O{ZH$ IMm©Mm hm g¡Õm§{VH$ AmYma Amho. `m EH$mM {ZH$fmda gmd©O{ZH$ IMm©Mo `emn`eAdb§~yZ Amho. darb BVa gd© VÎdo àemgH$s` ñdê$nmMr AmhoV. åhUyZ emgH$s` A{YH$mè`m§Zr gmd©O{ZH$ IM©H$aVmZm H$moUË`m VÎdm§Mo nmbZ H$amdo `mg§~§Yr _mJ©Xe©Z H$aUao ho {Z`_ AmhoV.

4.2.4 gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU (Classification of Public Expenditure) :

gmd©O{ZH$ IM© {d{dY àH$maMm Agë`mZo Ë`mMo dJuH$aU doJdoJiçm àH$mao H$bo OmVo. IMm©ModJuH$aU Ho$bo Va H$m`m©Mo dJuH$aU AmnmoAmn hmoVo. àmo. q\$S>bo {eamg `m§À`m _Vo, ""Mm§Jë`m IMm©Mo __©EHy$U IMm©V ZgyZ doimodoir doJdoJiçm H$m`m©H$[aVm Ho$boë`m VwbZmË_H$ IMm©V Amho.'' bmoH$emhr AW©ì`dñWoVgmd©O{ZH$ IMm©À`m dJuH$aUm_wio bmoH$m§H$Sy>Z Jmoim Ho$bë`m n¡emMm dmna H$em arVrZo hmoV Amho `mMrOmUrd hmoVo.

gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU 19ì`m eVH$mnmgyZ H$aÊ`mV oV Amho. `m gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aUmMoà_wI XmoZ {ZH$f gwM{dÊ`mV Ambo.

1) H$moUË`mhr dJuH$aUmMm dJ© nañnam§nmgyZ nyU©nUo doJhm Agbm nm{hOo.

2) Á`m _m{hVrMo dJuH$aU H$amd`mMo {VM md dJuH$aUmMm AmYm `m§Mm {Z{üV g§~§Y Agbm nm{hOo.

19 ì`m eVH$mVrb AW©emókm§Zr gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU bm^mÀ`m d CËnÞmÀ`m AmYmao Ho$bo.Ë`mZ§VaÀ`m AW©emókm§Zr doJdoJiçm AmYmamda gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU Ho$bo Amho.

1) gm_m{OH$ bm^mÀ`m AYmao Ho$bobo dJuH$aU :

O_©Z AW©emók H$mohZ d A_o[aH$Z AW©emók ßbohZ `m§Zr gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU g_mOmbm{_iUmè`m bm^mÀ`m AmYmao Ho$bo Amho.

A) g§nyU© g_mOmbm bm^ XoUmam IM© : H$mhr IM© Ago AgVmV H$s, Ë`m§À`m_wio g§nyU© g_mOmbm bm^{_iVmo. CXm. g§ajH$, àemgZ, {ejU, añVo BË`mXr.

~) H$mhr bmoH$m§ZmM bm^ XoUmam IM© : H$mhr IM© gdmªgmR>r Ho$bo OmVmV, na§Vw Ë`mMm bm^ _mÌR>amdrH$ bmoH$m§ZmM {_iVmo. CXm. noÝeZ, ~oH$mar ^Îmm BË`mXr.

H$) H$mhr bmoH$m§~amo~a gd© g_mOmbm bm^ XoUmam IM© : H$mhr IM© Aem àH$maMo AmT>iVmV H$s,Vmo gdmªgmR>r Ho$bm OmVo Var {d{eï> bmoH$m§Zm Ë`mnmgyZ A{YH$ bm^ {_iVmo. CXm. gmd©O{ZH$ joÌmH$Sy>Znwa{dboë`m godm.

2) CËnÞmÀ`m AmYmao Ho$bobo dJuH$aU :

àmo. {ZH$mobgZ `m§Zr gmd©O{ZH$ CËnÞmÀ`m AmYmao IMm©Mo dJuH$aU Ho$bo Amho.

A) Á`m IMm©nmgyZ gaH$mabm H$moUVohr àË`j d AàË`j Ago CËnÞ {_iV Zmhr. CXm. J[a~m§gmR>rHo$bobm IM©.

~) Á`m IMm©nmgyZ àË`jnUo CËnÞ {_iV Zmhr Va AàË`jnUo CËnÞdmT>rbm MmbZm {_iVo. CXm.{ejU, Amamo½` `mdarb IM©.


H$) Á`m IMm©nmgyZ gaH$mabm H$mhr à_mUmV CËnÞ {_iVo. CXm. {ejU, dmhVyH$ godm, nmUrnwadR>m B.

S>) Á`m IMm©nmgyZ gaH$ma nwaonya CËnÞ {_iVo qH$dm H$mhr doim Z\$mgwÕm {_iVmo. CXm. gmd©O{ZH$CÚmoJ.

3) H$V©ì`mÀ`m AmYmao Ho$bobo dJuH$aU :

àmo. q\$S>bo {eamg `m§Zr H$V©ì`mÀ`m AmYmao gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU nwT>rbà_mUo Ho$bo Amho -

A) àmW{_H$ IM© : gaH$mabm Anbo ApñVËd {Q>H${dÊ`mgmR>r Omo IM© H$amdm bmJVmo Ë`mbm àmW{_H$IM© Ago åhUVmV.

~) Xwæ`_ IM© : àmW{_H$ IMm©ì`{V[aº$ BVa gd© IM© Xwæ`_ IMm©V g_m{dï> hmoVmV. CXm. Am{W©H$ dgm_m{OH$ H$ë`mUmgmR>r Oo IM© Ho$bo OmVmV Ë`m§Zm Xwæ`_ IM© åhUVmV.

4) hñVm§VaUmÀ`m AmYmao Ho$bobo dJuH$aU :

àmo. {nJy `m§Zr IaoXreº$s hñVm§VaUmÀ`m AmYmao gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU Ho$bo Amho.

A) hñVm§VaUr` IM© : Á`m gmd©O{ZH$ IMm©_wio XoemVrb bmoH$m§À`m IaoXreº$sMo hñVm§VaU EH$dJm©H$Sy>Z Xwgè`m dJm©H$So> hmoVo Ë`mV hñVm§VaUr` IM© åhUVmV. CXm. {Zd¥Îmr doVZ, ~oH$mar ^Îm B.

~) AhñVm§VaUr` IM© : Á`m IMm©_wio XoemVrb bmoH$m§À`m IaoXreº$sMo hñVm§VaU hmoV Zmhr Ë`mbmAhñVm§VaUr` IM© Ago åhUVmV. CXm. wÕ IM©, Ý`m`XmZ ì`dñWm B.

5) H$m`m©À`m AmYmao Ho$bobo dJuH$aU :

àm. A°S>åg `m§Zr gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU H$m`m©À`m AmYmao nwT>rbà_mUo Ho$bo Amho.

A) g§ajUmË_H$ H$m } : XoemVrb gaH$ma naH$s` AmH«$_UmnmgyZ g§ajU, A§VJ©V em§VVm d gwì`dñWm,Ý`m`XmZ ì`dñW B. H$m`m©da IM© H$aVo.

~) ì`mdgm{`H$ H$m } : XoemV {d{dY àH$maMo CoJ gmd©O{ZH$ joÌmV {Z_m©U H$ê$Z ImOJr joÌmbàoaUm XoÊ`mgmR>r hm IM© Ho$bm OmVmo. CXm. dmhVyH$ d XiUdiU, nmUrnwadR>m, drOnwadR>m, AZwXmZoB.

H$) {dH$mg H$m`m©darb IM© : Á`m IMm©_wio Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m H$m`m©bm hmV^ma bmJVmo Ë`mH$m`m©da gaH$mabm IM© H$amdm bmJVmo. CXm. {ejU, Amamo½`, g§emoYZ B.

6) CËnmXH$VoÀ`m AmYmao Ho$bobo dJuH$aU :

àm. am{~Ýg `m§Zr gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU CËnmXH$VoÀ`m AmYao nwT>rbà_mUo Ho$bo Amho -

A) CËnmXH$ IM© : Á`m gmd©O{ZH$ IMm©_wio àË`j d AàË`jnUo gmYZgm_J«rÀ`m {dH$mgmbm MmbZm{_iVo Ë`mbm CËnmXH$ IM© åhUVmV.

~) AZwËnmXH$ IM© : Á`m gmd©O{ZH$ IMm©_wio g_mOmbm H$moUVmhr àË`j d AàË`j bm^ {_iVZmhr Ë`mbm AZwËnmXH$ IM© åhUVmV. CXm. wÕ IM©.

7) gaH$mar H$m`m©À`m AmYmao dJuH$aU :

gaH$mar H$m`m©À`m AmYmao àmo. {_bZo dJuH$aU Ho$bo Amho. gaH$mabm H$mhr H$m`} H$amdrM bmJVmV VaH$mhr H$m`} nwTo> T>H$bVm `oVmV.


A) Amdí`H$ IM© : Á`m H$m`m©da gaH$mabm IM© H$aUo Amdí`H$M AgVo Ë`mbm Amdí`H$ IM©åhUVmV. CXm. g§ajU, àemgZ d Ý`m`XmZ B.

~) EopÀN>H$ IM© : gaH$maMo H$mhr IM© Ago AgVmV H$s Vo IM© H$amdoV qH$dm H$ê$ Z o, `m~m~VgaH$mabm ñdmV§Í` AgVo. CXm. {ejU, Amamo½` B.

8) IMm©À`m AmYmao Ho$bobo dJuH$aU :

àm. Oo. Ho$. _ohVm `m§Zr _yë`m{gÕm§VmVrb IMm©À`m AmYmao gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU Ho$bo Amho.AënH$mimV EImÚm CÚmoJg§ñWoÀ`m IMm©Mr {d^mJUr XmoZ àH$mamV Ho$br OmVo.

A) pñWa IM© :

bmoH$mon`moJr H$m`m©gmR>r Pmbobm IM© Ooìhm H$m`m©Mm Cn`moJ H$_r qH$dm OmñË hmoD$Zhr pñWa amhVmo Ë`mgpñWa IM© Ago åhUVmV. CXm. g§ajUmdarb IM©, XrnñV§ mdarb IM© B.

~) ApñWa IM© :

EImÚm gododa IM© Ho$ë`m_wio Ë`m godoMm Cn`moJ H$_r OmñV Ho$ë`mZo H$_r-OmñV hmoVmo Ë`mg ApñWa IM©åhUVmV. CXm. nmoñQ> ImVo, n[adhZ godm B.

9) JaOm§À`m AmYmao Ho$bob dJuH$aU :

àmo. ~°ñQ°>~b m§Z A§XmOnÌH$mVrb g§kmMm dmna H$ê$Z gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU Ho$bo Amho. A§XmOnÌH$mVrbg§kmMm ~amM Cn`moJ hmoV Agbm Var àË`j ì`dhmamV Ë`mMm \$magm Cn`moJ hmoV Zmhr.

A) gm_mÝ` IM© :

gVV {Z_m©U hmoUmè`m JaOm§À`m nyV©VogmR>r Omo IM© Ho$bm OmVmo Ë`mbm gm_mÝ` IM© Ago åhUVmV. `mIMm©V gaH$mabm Zoh_r H$amì`m bmJUmè`m H$m`m©Mm g_mdoe hmoVmo. CXm. àemgZ, Ý`m`XmZ, {ejU, Amamo½` B.

~) Agm_mÝ` IM© :

AZno{jVnUo {Z_m©U hmoUmè`m JaOm§À`m nyV©VogmR>r Ho$boë`m IMm©bm Agm_mÝ` IM© åhUVmV.CXm. Z¡g{J©H$ AmnÎmr {ZdmaÊ`mgmR>r Ho$bobm IM©, wÕ IM©. B. IMm©Mm g_mdoe hmoVmo.

10)10)10)10)10) _mo~Xë`mÀ`m AmYmao Ho$bobo dJuH$aU :

S>m°. S>mëQ>Z `m§Zr gmd©O{ZH$ IMm©Mo _mo~Xë`mÀ`m AmYmao dJuH$aU Ho$bo Amho. gaH$mabm H$mhr IMm©~Ôb_mo~Xbm {_iVmo Va H$mhr IMm©~Ôb _mo~Xbm {_iV Zmhr.

A) AZwXmZ :

Á`m IMm©_wio gaH$mabm H$moUVmhr _mo~Xbm {_iV Zmhr Ë`mbm AZwXmZ Ago åhUVmV. CXm. {Zd¥Îmr doVZ,~oH$mar ^Îmm, d¥ÕmnH$mimVrb Am{W©H$ _XV. `mgmR>r gaH$ma Omo H$mhr IM© H$arV AgVo Voìhm H$moUVmhr _mo~Xbm{_iV Zmhr.

~) IaoXr _yë` :

Á`m gmd©O{ZH$ IMm©~Ôb gaH$mabm _mo~Xbm {_iVmo Ë`m IMm©bm IaoXr _yë` Ago åhUVmV. gaH$mabmoH$m§H$Sy>Z dñVy d godm {dH$V KoÊ`mgmR>r IM© H$aVo Ë`m IMm©À`m _mo~Xë`mV Ë`m§À`mH$Sy>Z godm KoVo. CXm.gaH$mar H$_©Mmè`m§Zm {Xbo OmUmao doVZ d ^Îmo B.


darb gd© gmd©O{ZH$ IMm©À`m dJuH$aUmV H$mhr Zm H$mhr Var Xmof AmT>iVmV. åhUOoM H$moUVohrdJuH$aU H$mQo>H$moa Zmhr H$maU gmd©O{ZH$ IM© gVV dmT>VM Amho. hr IM©dmT> {dñV¥V d gImob Aem XmoÝhràH$maMr Amho. Ë`m_wio H$moUË`mhr dJuH$aUmMm {Z{üV Agm dJ© R>a{dUo AeŠ` Amho. AbrH$S>rb H$mimV gd©MXoem§_Ü o EH$mM nH$maMo dJuH$aU ñdrH$mabobo AmT>iVo. Ë`mbmM Am{W©H$ dJuH$aU Ago åhUVmV.

11) Am{W©H$ dJuH$aU :

Am{W©H$ dJuH$aUmV gaH$maMo CËnÞ d IM© Ago XmoZ ^mJ AmT>iVmV. EH$m dJm©bm _hgwbr ImVo dXwgè`m dJm©bm ^m§S>dbr ImVo Ago åhUVmV. _hgwbr ImË`mbmM Mmby ImVo Agohr åhUVmV. gaH$maar IMm©MohrXmoZ ^mJ nS>VmV -

A) _hgwbr IM© d ^m§S>dbr IM© :

Omo IM© gaH$aH$Sy>Z Xadfu Ho$bm OmVmo Ë`mbm _hgwbr IM© Ago åhUVmV. CXm. àemgZ, bîH$a,ì`mOmdarb IM© B. _hgwbr IM© _hgwbr CËnÞmVyZ H$amdm bmJVmo Agm g§Ho$V Amho. ^m§S>dbrIM© {d{dYàH$ënm§da Ho$bm OmVmo. hm IM© H$aÊ`mgmR>r gaH$ma eŠ`Vmo H$Om©D$ {ZYrMm dmna H$aVo. `m H$Om©Mr naV\o$S>g§~§{YV àH$ënmVyZ {Z_m©U hmoUmè`m CËnÞmVyZ Ho$br OmVo.

~) {dH$mgmË_H$ d {dH$mgoVa IM© :

gmd©O{ZH$ IMm©Mo ho dJuH$aU {dH$gZerb Xoem§À`m g§X^m©V _hÎdmMo _mZbo OmVo. §S>dbr àH$ënC^maÊ`mgmR>r Ho$bobm IM© {dH$mgmË_H$ IM© AgVmo. Aem IMm©VyZ CËnÞmMo ZdrZ àdmh {Z_m©U H$aUmar _mb_Îmm{Z_m©U hmoVo. `mCbQ> gaH$maMo H$mhr IM© {dH$mgoVa IM© åhUyZ AmT>iVmV. hm IM© AZwËnXH$ ñdê$nmMm AgVmo.CXm. gËH$ma g_ma§ , {ZdS>UwH$m, wÕ IM© BË`mXr.

H$) `moOZm IM© d `moOZoVa IM© :

ObXJVr Am{W©H$ CnbãY gmYZgm_J«rMm dmna H$ê$Z Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r Omo IM© Ho$bm OmVmo Ë`mbm`moOZm IM© Ago åhUVmV. `mCbQ> `moOZoVa IM© åhUOo Omo IM© gaH$mabm Q>miVm oV Zmhr qH$d Omo IM©gaH$mabm H$amdmM bmJVmo Aem IMm©_Ü o wÕmdarb IM©, àemgZmdarb IM©, ì`mOmdarb IM© BË`mXr IMm©Mmg_mdoe hmoVmo.

4.2.5 gmd©O{ZH$ Jw§VdUyH$ IM©-bm^ {díbofU (Public Investment : Social Cost

Benefit Analysis) :AW©ì`dñWoV {d{dY Am{W©H$ {dH$mgmMo àH$ën C^mamdo bmJVmV. àH$ën _yë`_mnZm_Ü o gm_m{OH$ IM©-

bm^ VnmgÊ`mMr Amdí`H$Vm AgVo. `m {díbofUm_wio Ë`m ^mJmVrb bmoH$m§Mo CËnÞ, amhUm_mZ, Am{W©H$ pñWVr,gm_m{OH$ pñWVr `mda hmoUmao n[aUm_ {dMmamV KoVbo OmVmV. CXm. YaU, drO àH$ën, aoëdo B. gmd©O{ZH$joÌmVrb Jw§VdUyH$ àH$ënm§Mo gm_m{OH$ IM©-bm^ {dMmaV KoD$Z Ë`m àH$ënm§Mo `emn`eMo _yë`_mnZ Ho$bo OmVo.

àH$ën _yë`_mnZMo Mma Q>ßno AmhoV -

1) gd©àW_ àH$ënmMr nmhUr H$aUo. 2) àH$ën gwê$ Pmë`mda AmT>mdm KoUo.

3) àH$ënmVrb ÌwQ>r Xya H$ê$Z Cnm` gwM{dUo. 4) àH$ën nyU© Pmë`mda _yë`_mnZ H$aUo.

àH$ën _yë`_mnZÀ`m à_wI Mm nÕVr AmhoV -

1) àH$ënmÀ`m Am{W©H$ d Vm§{ÌH$ ~m~r VnmgUo. 2) AW©ì`dñWodarb n[aUm_m§Mo _yë`_mnZ H$aUo.

3) àH$ënmMo àË`j d AàË`j n[aUm_ {dMmamV KoUo. 4) àH$ën {ZdS>rMo {ZH$f R>a{dUo.


gm_m{OH$ IM©-bm^ {díbofUmMo _w»` C{Ôï> åhUOo {Zìdi gm_m{OH$ bm^ hmo .

{Zìdi gm_m{OH$ bm^ = gm_m{OH$ bm^ - gm_m{OH$ IM©

NSB = TSB - TSC

NSB = Net Social Benefits

TSB = Total Social Benefits

TSC = Total Social Costs

gm_m{OH$ IM©-bm^mMo _mnZ ~mOmamVrb {H$_Vrdê$Z Ho$bo OmV Zmhr Va gm_m{OH$ {H$_VrÀ`m gmhmæ`mZoHo$bo OmVo. gmd©O{ZH$ Jw§VdUwH$snmgyZ gaH$mabm àË`j Omo bm^ hmoVmo d IM© oVmo Ë`mbm àË`j bm^ d àË`jIM© Ago åhUVmV. `mCbQ> g_mOmVrb BVa KQ>H$m§Zm Oo \$m`Xo-VmoQo> ghZ H$amdo bmJVmV Ë`mg AàË`j \$m`Xo-VmoQo> Ago åhUVmV.

^maVr` {Z`moOZ _§S>imZo 1975 _Ü o Ago _V ì`º$ Ho$bo H$s, Jw§VdUwH$s~m~V {díbofH$mZo Mma n[aUm_{dMmamV KoVbo nm{hOoV Vo åhUOo Am{W©H$, gm_m{OH$, {dÎmr` d n`m©daU{df`H$ hmoV. gm_m{OH$ IM©-bm^mMo{díbofU H$aVmZm AZoH${dY àíZ oS>gmdVmV. Aem doir Ë`m§Mr gmoS>dUyH$ nwT>rbà_mUo H$amdr -

1) n¡emV ê$nm§V[aV H$aVm òUmao d n¡emV _moOVm òUmao gm_m{OH$ IM©-bm^.

2) gm_m{OH$ IM©-bm^ n¡emV _moOVm òVmo, na§Vw n¡emV ê$nm§Va H$aVm òV Zmhr.

Á`m gm_m{OH$ IM©-bm^mMo _mnZ n¡emV H$aVm òV Zmhr Ë`mgmR>r `m {díbofUmMm dmna Ho$bm OmVmo. `m{díbofUmV àË`j bm^ = àË`j IM©, AàË`j bm^ = AàË`j IM© ho KQ>H$ AgVmV. gm_m{OH$ bm^m§_Ü ogaH$maÀ`m _hgwbmV dmT>, naH$s` MbZ ~MV, amoOJma dmT> `m§Mm g_mdoe hmoVmo. gm_m{OH$ IMm©_Ü o g_mOmbmghZ H$amdm bmJUmam àËòH$ IM© hmo`.

gm_m{OH$ IM©-bm^ {díbofUmVrb Xwgam _hÎdmMm KQ>H$ åhUOo H$mën{ZH$ {H$_VrMm dmna hmo . IM©-bm^mMo {díbofU H$aVmZm ~mOma {H$_Vr Cn`wº$ ZgVmV Va H$mën{ZH$ {H$_Vr _hÎdmÀ`m R>aVmV. ~mOmamVrb{H$_Vr gr_m§V IMm©nojm OmñV AgVmV.

gm_m{OH$ IM©-bm^ {díbofUmV {dî`H$mbrZ bm^mnojm dV©_mZH$mbrZ bm^ _moOÊ`mgmR>r "dQ>mdXmamMm'dmna Ho$bm OmVmo.

gd©gmYmaUnUo gm_m{OH$ IM©-bm^ _moOÊ`mgmR>r gm_m{OH$ bm^/gm_m{OH$ IM© ho JwUmoÎma dmnabo OmVo.

åhUOoM

B B = gm_m{OH$ cm^

C C = gm_m{OH$ IM©

gmd©O{ZH$ àH$ën Jw§VdUwH$snmgyZ {_iUmao IM©-bm^ _moOVmZm Mmby IM© d XoI^mb IM© {dMmamV KoVboOmVmV. gm_m{OH$ IM©-bm^mÀ`m dV©_mZ IM©-bm^mÀ`m JwUmoÎmamdê$Z àH$ën ñdrH$mabm qH$dm ZmH$mabm OmVmo.ho JwUmoÎma 1 qH$dm 1 nojm OmñV qH$dm 1 nojm H$_r AgVo. JwUmoÎma 1 nojm OmñV Agob Va àH$ën ñdrH$mabmOmVmo. 1 d 1 nojm H$_r JwUmoÎma Agë`mg àH$ën ZmH$mabm OmVmo.

gm_m{OH$ IM© - bm^ {díbofUmVrb KQ>H$ (Factors evaluated in Cost Benefit Analysis) :

gmd©O{ZH$ Jw§VdUwH$s_wio amï´>r` CËnÞmV Or dmT> hmoVo, Ë`m_wio bmoH$m§Mo CËnÞ {H$Vr dmT>bo. eodQ>r CËnmXZd Cn^moJ dmT>rdê$Z bm^ _moObo OmVmV. ho bm^ R>a{dUmao KQ>H$ nwT>rbà_mUo -


1) dmñVd bm^ :

EImÚm YaUmÀ`m {Z{_©Vr_wio eoVrÀ`m nmUrnwadR>çmV dmT> hmoD$Z eoVH$è`m§Mo dmñVd CËnÞ dmT>Vo. nUgaH$maZo eoVH$è`m§da H$a AmH$maë`mg \$m`Xo H$_r hmoVrb. `mCbQ> qgMZm_wio eoVr CËnmXZ dmTy>Z eoVH$è`m§ModmñVd CËnÞ dmT>ë`mg Ë`mMm dmñVd bm^ OmñV hmoB©b.

2) àË`j d AàË`j bm^ :

àH$ën Jw§VdUwH$snmgyZ Vm~S>Vmo~ {_iUmam bm^ åhUOo àË`j bm^ hmo . CXm. ZXrdarb YaUm_wionya{Z §ÌU, qgMZdmT>, ObdmhVyH$, {dÚwV{Z{_©Vr B. àË`j bm^ {_iVmV. `mCbQ> Ë`m ^mJmVrb bmoH$m§À`mamoOJmamV dmT>, _yb yV gwIgmo rVrb dmT> Pmë`mZo bmoH$m§Mo CËnÞ dmT>ë`mg Ë`mbm AàË`j bm^ åhUVmV.

3) n¡emV _moOVm òUmao d Z _moOVm òUmao bm^ :

Jw§VdUwH$s_wio H$mhr bm^ n¡emV _moOVm òVmV. CXm. CËnÞdmT>, CËnmXZ dmT>, Jw§VdUyH$ dmT> BË`mXr.`mCbQ> H$mhr bm^ n¡emV _moOVm òV ZmhrV. CXm. bmoH$m§_Yrb JwUmË_H$ ~Xb.

~) gm_m{OH$ IMm©er g§~§{YV KQ>H$ :

1) àH$ën IM© : àH$ën C^maUrgmR>r oUmè`m gd© àH$maÀ`m IMm©Mm g_mdoe `mV hmoVmo. CXm. H$m_Jma^m§S>db, Z¡g{J©H$ gmYZo, naH$s` MbZ B.

2) ghIM© : CËnmXZ à{H«$ oV àH$ënIMm©{edm` Omo IM© Ho$bm OmVmo Ë`mbm ghIM© åhUVmV. CXm. {d{dYàH$maMo H$a.

3) dmñVd d Zm_Ymar IM© : EImXm àH$ën am~{dVmZm bmoH$m§H$Sy>Z n¡gm KoVbm Agob Va Ë`mbm dmñVdIM© åhUVmV. `mCbQ> bmoH$m§H$Sy>Z H$O© KoD$Z àH$ën hmVr KoVmZm Va Ë`mbm Zm_Ymar IM© åhUVmV.

4) àË`j IM© : àH$ën C^maUrgmR>r XoIaoI d A§_b~OmdUrda Ho$bobm IM© åhUOo àË`j IM© hmo .`mbmM àmW{_H$ IM© Agohr åhUVmV.

5) AàË`j IM© : àH$ënmda H$m_ H$aUmè`m bmoH$m§gmR>r Kao ~m§YUo, emim, XdmImZo BË`mXtgmR>r Ho$bobmIM© hmo . `mbmM Xwæ`_ IM© Agohr åhUVmV.

WmoS>Š`mV Ago H$s, gm_m{OH$ IM©-bm^ {díbofU _hÎdmMo Agbo Var àË`j ì`dhmamV IM©-bm^_moOÊ`mV AZoH$ AS>MUtZm Vm|S> Úmdo bmJVo. IM© _moOVmZm H$mën{ZH$ qH$_V {dMmamV ¿`mdr bmJVo Ë`m_wiobm^mMo _mnZ H$aUo AdKS> H$m_ Amho. Varhr gm_m{OH$ IM©-bm^ nÕVr _hÎdmMr Amho H$maU {Z`moOZH$mam§ZmJw§VdUwH${df`H$ {ZU© KoÊ`mg _XV hmoVo. Ë`m_wio gmYZgm_J«rMo `mo½` dmQ>n H$aVm oVo.

4.2.6 gmd©O{ZH$ IM©{df`H$ {gÕm§V (Theory of Public Expenditure) :

gmd©O{ZH$ IM© åhUOo gaH$maZo Ho$bobm IM© hmo . gaH$ma g_mOmgmR>r qH$dm g§nyU© AW©ì`dñWogmR>r IM©H$arV AgVo. Eo{Vhm{gH$Ñï>çm gd©M Xoem§Mm gmd©O{ZH$ IM© gVV dmT>VM Amho. 20 ì`m eVH$mV gaH$maÀ`mdmT>Ë`m IMm©Mo _hÎd ñnï> H$aÊ`mV Ambo. bm°dob h°[ag `m§À`m _Vo, AÏ©emókm§Zr H$a{gÕm§Vm§da OodTo> bj H|${ÐVHo$bo VodTo> IM©{df`H$ {gÕm§Vmda Ho$bobo Zmhr. EdTo>M Zìho Va dmT>Ë`m IMm©da _`m©Xm KmVbr hmoVr. Ë`mZ§VaÀ`mAW©emókm§Zr hr _`m©Xm Xya H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm. `mg§X^m©V àm_w»`mZo XmoZ {gÕm§V {dMmamV ¿`mdo bmJVmV.Ë`m§ZmM dmT>Ë`m IMm©Mo {Z`_ qH$dm {gÕm§V Ago åhUVmV.


4.2.6.1 d°JZaMm {Z`_ (Wagner's Law) :

O_©Z AW©emók A°S>m°ë\$ d°JZa `m§Zr gd©àW_ gmd©IMm©Mm {gÕm§V _m§S>bm. d°JZaÀ`m `m {Z`_mbmMamÁ`mMm dmT>Ë`m H$m`m©Mm {Z`_ Ago åhUVmV. d°JZaÀ`m {Z`_mZwgma H|$Ð-amÁ o d ñWm{ZH$ Aem gd© ñVam§darbgaH$mam§Mm IM© gVV dmT>VM Amho. H$maU AbrH$S>rb gaH$mao ZdrZ d OwZr H$m } A{YH$ Hw$ebVoZo nma nmS>VAmhoV. à{gÕ BQ>m{b`Z AW©emók E\$. Eg. {ZÅ>r `m§Zr d°JZaÀ`m {Z`_mbm nmqR>~m XoD$Z Agm {ZîH$f© H$mT>bmH$s àmMrZ H$mimnmgyZ gmd©O{ZH$ IM© dmT>VM Amho. gaH$mao H|$ÐrH¥$V AgmoV H$s, {dH|${ÐH¥$V, wÕ{à` AgmoV H$sem§VVm{à`, bhmZ AgmoV H$s _moR>r, `m gd© gaH$mam§_Ü o gmd©O{ZH$ IM© gVV dmT>VM Amho. VgoM d°JZaM {Z`_\$º$ O_©ZrbmM bmJy nS>Vmo Ago Zmhr Va gd©M Xoem§Zm bmJy nS>Vmo. `m gmd©O{ZH$ IMm©V {dñVrU© IM©dmT> dgImob IM©dT> {XgyÝm oVo. hr IM©dmT>rMr àd¥Îmr nwT>rb H$maUm§Zr {XgyZ oVo -

1) gmd©O{ZH$ IMm©V dmT> hmoÊ`mMo H$maU åhUOo na§namJV H$m`m©V Pmbobm dmT> hmo`. CXm. g§ajÊ dàemgZmdarb IM©dmT> hmo .

2) gaH$maÀ`m O~m~Xmè`m dmT>ë`m_wio H$ë`mUH$mar `moOZm§_wio IM© gVV dT>VM Amho.

3) AbrH$S>rb H$mimV gaH$mao gm_m{OH$ JaOm ^mJ{dÊ`mgmR>r àM§S> IM© H$arV AmhoV.

4) bmoH$g§»`mdmT>r~amo~a gmd©O{ZH$ IM© dmT>VmZm {XgVmo. dmT>Ë`m bmoH$g§» obm AZoH${dY gm_m{OH$ godmnwadmì`m bmJVmV. eharH$aUmMm doJ dmT>ë`mZo à{Vì`º$s gmd©O{ZH$ IM© dmT>Vmo.

5) qH$_VdmT>rÀ`m n[apñWVrV gmd©O{ZH$ IM© dmT>rbm MmbZm {_iVo. EdTo>M Zìho Va gmd©O{ZH$ IMm©Mo{deofrH$aU gwê$ hmoVo. åhUOoM gm_m{OH$ godm§Mm XOm© C§MmdÊ`mgmR>r gmd©O{ZH$ IM© dmT>Vmo. gaH$mabmhrdmT>Ë`m {H$_Vrbm dñVy d godm IaoXr H$amì`m bmJVmV Voìhm gaH$maMm IM© dmT>Vmo.

6) AmYw{ZH$ AW©ì`dñWm§_Ü o gaH$maMo _hÎdmMo H$V©ì` Amho H$s, ~mOma §ÌUoVrb Xmof Xya H$aUo, Am{W©H${df_Vm H$_r H$aUo, Am{W©H$ d gm_m{OH$ Ý`m` àñWm{nV H$aUo, gm_m{OH$ gwajm `moOZm am~{dboBË`mXtgmR>r gaH$mabm dmT>Ë`m à_mUmV IM© H$amdm bmJVmo.

4.2.6.2 dmB©P_Z-{nH$m°H$ {gÕm§V (Wiseman peacock Hypothesis) :

gmd©O{ZH$ IMm©V hmoUmè`m dmT>rg§~§Yr hm Xwgam _hÎdmMm {gÕm§V Amho. 1961 _Ü o B§½b§S>_Yrb AW©emókàm. A°bZ {nH$m°H$ Am{U O°H$ dmB©P_Z `m XmoKm§Zr "X J«moW Am°\$ npãbH$ EŠn|{S>Ma BZ wZm`Qo>S> qH$JS>_' hm J«§WàH$m{eV Ho$bm. gZ 1890 Vo 1955 `m H$mbI§S>mVrb B§½b§S>_Yrb gmd©O{ZH$ IMm©Mm Aä`mg Ho$bm.

`m {gÕm§VmZwgma gmd©O{ZH$ IM© hm gVV Am{U gma»`mM à_mUmV dmT>V Zmhr Va Vmo H$_r-A{YH$à_mUmV Q>ßß`mQ>ßß`mZo dmT>Vmo. AW©ì`dñWoV AMmZH$ EImXr gm_m{OH$ d BVa àH$maMr n[apñWVr CX² dVo H$sÁ`m_wio IM© dmT>{dUo Amdí`H$ R>aVo na§Vw ApñVËdmV Agboë`m CËnÞmVyZ Vmo IM© ^mJ{dVm `oV Zmhr.Aer {deof n[apñWVr CX² dÊ`mÀ`m AmYrÀ`m H$mimV XoIrb gmd©O{ZH$ IM© dmT>b nm{hOo Aer JaO ^mgVo.na§Vw "CËnÞ nwaogo Zmhr' `m g~~rImbr Vmo IM© Ho$bm OmV Zmhr. VWm{n ~XbË`m n[apñWVrV _mÌ hr g~~MmbÊ`mgmaIr ZgVo. Aem doir gmd©O{ZH$ IM© dT>ddmM bmJVmo. Voìhm gmd©O{ZH$ CËnÞ IamoIaM H$_r nS>Vo`mMr OmUrd gdmªZmM hmoVo.

Aem àH$mao nyduÀ`m IM© d CËnÞmÀ`m ImbÀ`m nmVirnmgyZ ZdrZ daÀ`m nmVirda IMm©Mo ñWmZm§VaUKSy>Z oVo Ë`mbm ñWmZm§VaU n[aUm_ Ago åhUVmV. ZdrZ Amdí`H$ Aem IM© nmVirÀ`m VwbZoV H$_r nS>Umè`mCËnÞnmVir_wio VnmgUr n[aUm_ {Z_m©U hmoVmo.


gaH$ma Am{U bmoH$m§H$Sy>Z CËnÞ n[apñWmVrMr nmhUr Ho$br OmVo. VgoM Zì`mZo {Z_m©U Pmbobo _hÎdmMoàíZ gmoS>{dÊ`mgmR>r Or IM©dmT> Amdí`H$ Amho Vmo ^ê$Z H$mT>Ê`mgmR>r H$moUVr Cnm``moOZm Ho$br nm{hOo d `mg§~§Yr nmhUr Ho$br OmVo. Ë`mVyZ H$a{df`H$ ghZeº$sMr EH$ daMr nmVir {Z_m©U hmoVo. åhUOo H$am§Mo A{YH$AmoPo ghZ H$am`b bmoH$ V`ma hmoVmV. eodQ>r H$am§Mr d IMm©Mr daMr nmVir gwê$ hmoVo. Aem àË oH$ doir {Z_m©UhmoUmè`m Vr {ZH$S>rÀ`m {deof n[apñWVr_wio EHy$U Am{W©H$ ì`dhmam§Mo à_mU dmT>V OmVo. Ë`mbmM H|$ÐrH$aUn[aUm_ Ago åhUVmV.

darb {gÕm§VmMm Vr {ZH$S>rÀ`m {deof n[apñWVrda A{YH$ â Amho. àË`jmV _mÌ AW©ì`dñWoMr àJVrhmoV AgVmZm H$mhr aMZmËH$ ~Xb KSy>Z oVmV Ë`m_wio gmd©O{ZH$ IM©dmT>rMr àd¥Îmr {XgyZ Ambr.

dmB©P_Z-{nH$m°H$ `m§Zr gd© ~mOy§Zr {dMma Z H$aVm \$º$ EH$m {d{eï> KQ>H$m§da â {Xbm Amho. àË`jmV_mÌ dmT>Vr bmoH$g§»`m, dmT>Vo eharH$aU, bmoH$m§Mr OmJéH$Vm, _hmJmB©V dmT>, g§ajUmdarb dmT>Vm IM©,~mOma §ÌUobm Ambobo Anè BË`mXr KQ>H$m§_wio gmd©O{ZH$ IMm©V dmT> hmoV Jobr.

4.2.6.3 gmd©O{ZH$ IMm©Mm ewÕ {gÕm§V (Pure Theory of Public Expenditure) :

go{bJ_Z d BVa AW©emókm§Zr hm {gÕm§V _m§S>bm. Ë`m§À`m _Vo, gmd©O{ZH$ CËnÞ, gmd©O{ZH$ IM© dgmd©O{ZH$ H$O© mg§~§Yr {dMma H$aVmZm gm_m{OH$ H$ë`mUmMm {dMma H$aÊ`mMr JaO Zmhr. H$am§Ûmao lr_§VmMo CËnÞH$_r H$aUo d J[a~m§Zm gdbVr XoUo `mMm gmd©O{ZH$ Am`-ì``mer H$moUVmhr g§~§Y Zmhr. åhUOoM gaH$maZoAm{W©H$ d gm_m{OH$ n[aUm_mnmgyZ A{bá amhÿZ gmd©O{ZH$ {dÎmì`dhma H$amdoV. Ë`m_wio gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMr ì`már H$_r amhVo.

gmd©O{ZH$ Am`-ì``m~m~V d°JZa EOdW©, d àm. {nJy m§Zr darb {gÕm§Vm§da Amjon KoVbm. Ë`m§À`m _Vo,H$aê$nmZo lr_§Vm§Mo CËnÞ H$mTy>Z KoD$Z J[a~m§gmR>r IM© H$aUo Am{U g§nyU© g_mOmMo H$ë`mU gmYUo JaOoMo Amho.Ë`m{edm` H$ë`mUH$mar amÁ`mMr g§H$ënZm {Z_m©U H$aVm òV Zmhr.

Ho$Ýg d h°ÝgZ `m AmYw{ZH$ AW©emókm§Zr gmd©O{ZH$ Am`-ì``mMm Cn`moJ Am{W©H$ ñW¡ m©gmR>r H$amdmAgo gwM{dbo. Ë`mZ§Va àmo. E. nr. bZ©a `m§Zr H$m`m©Ë_H$ {dÎmmMr g§H$ënZm _m§S>br. ` g§H$ënZoZwgma H$am§ÛmaogaH$mabm CËnÞ {_imdo hm ZgyZ bmoH$m§Mr IaoXr-eº$s H$_r ìhmdr hm Amho. VgoM gmd©O{ZH$ IMm©Ûmao XoemVrb_mJUr-nwadR>çmMm g_Vmob gmYÊ`mMm CÔoe Agmdm Ago gwM{dbo.

AmYw{ZH$ AW©ì`dñWm§_Ü o gaH$maMr H$m } d O~m~Xmè`m dmT>ë`m, A{YH$mamV dmT> Pmbr. Ë`m_wiogmd©O{ZH$ Am`-ì``mMo ñdê$n ì`mnH$ ~Zbo. n¡em§Mm dmT>Vm dmna H$ë`mUH$mar amÁ`mMr g§H$ënZm `m§À`m_wiogmd©O{ZH$ Am`-ì``mMo _hÎd dmT>V Jobo. {dH${gV XoemV Am{W©H$ ñW¡ m©gmR>r Va {dH$gZerb XoemV Am{W©H${dH$mgmÀ`m nyV©VogmR>r gmd©O{ZH$ {dÎmì`dhmam§Mr {ZVm§V JaO ^mgbr. åhUyZ `m Aä`mg {df`mMr nÕVea demóewÕ Aä`mg H$aÊ`mMr Amdí`H$Vm Amho.

4.2.7 gmd©O{ZH$ IMm©Mo n[aUm_ (Effects of Public Expenduture):

AmYw{ZH$ AW©ì`dñWm§_Ü o CËnmXZmgmR>r ZdrZ §Ì d V§Ì dmnabo OmV Amho. gaH$mabm Am{W©H$ {dH$mgmMrC{Ôïo> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r gmd©O{ZH$ IMm©V dmT> H$amdr bmJV Amho. m gmd©O{ZH$ IMm©V dmT> H$amdr bmJV Amho.`m gmd©O{ZH$ IMm©Vrb dmT>rMo AW©ì`dñWoda AënH$mbrZ d XrK©H$mbrZ n[aUm_ hmoVmV.

A) gmd©O{ZH$ IMm©Mo CËnmXZmdarb n[aUm_ :

gmd©O{ZH$ IMm©Mo XoemVrb Am{W©H$ ì`dhmamda XyaJm_r n[aUm_ hmoVmV. Ë`m_wio gmd©O{ZH$ IMm©Mm gmÜ`åhUyZ Zìho Va gmYZ åhUyZ Cn`moJ Ho$bm OmV Amho. gZmVZdmXr AW©emókm§Zr gmd©O{ZH$ IM© AZwËnmXH$ _mZbm


hmoVm. Ë`m_wio gaH$maZo Amnbm IM© _`m©{XV Ro>dmdm. AmO _mÌ gmd©O{ZH$ IMm©_wio nmhÊ`mMm Ñ{ï>H$moZ ì`mnH$~Zbm. {dH$gZerb XoemV Am{U H$ë`mUH$mar amÁ` m g§H$ënZo_wio gmd©O{ZH$ IM© gVV I§S>Z H$ê$Z gmd©O{ZH$IMm©g§~§Yr XmoZ _hÎdmÀ`m ~m~r _m§S>ë`m -

1) gmd©O{ZH$ IMm©Mo Iao ñdê$n åhUOo XoemVrb IaoXreº$sMr hñVm§VaUo hmoV. CXm. AZwXmZ, H$Om©darbì`mO, {Zd¥Îmr doVZ BË`mXr.

2) {ejU, Amamo½` d gm_m{OH$ gwajm `moOZm§darb IMm©_wio g_mOmMr CËnmXZj_Vm AàË`jnUo dmT>Vo.

gmd©O{ZH$ IMm©Mo CËnmXZmdarb n[aUm_ gmYmaUV: VrZ KQ>H$m§Ûmao ì`º$ Ho$bo OmVmV.

1) H$m_, ~MV d Jw§VdUwH$sÀ`m nmÌVodarb n[aUm_.

2) H$m_, ~MV d Jw§VdUwH$sÀ`m BÀNo>darb n[aUm_.

3) Cn^moJmÀ`m ñWmZm§VaUmMo n[aUm_.

H$m_, ~MV d Jw§VdUwH$sÀ`m nmÌVodarb n[aUm_mÀ`m Ñï>rZo {dMma Ho$ë`mg Ago AmT>iyZ oVo H$s,gmd©O{ZH$ IMm©_wio ì`º$sMr H$m_ H$aÊ`mMr nmÌVm dmT>Vo. CXm. gaH$maZo {Xboë`m AZwXmZm§_wio ì`º$sMr IaoXr-eº$s dmT>Vo. hr AZwXmZo n¡emÀ`m ñdê$nmV d dñVyÀ`m ñdê$nmV AmT>iVmV. n[aUm_V: ì`º$sÀ`m dmñVd CËnÞmVdmT> hmoVo. Ë`m_wio ì`º$sMr H$m_ H$aÊ`mMr nmÌVm dmT>Vo.

gmd©O{ZH$ IMm©Mm n[aUm_ bmoH$m§À`m H$m_, ~MV d Jw§VdUwH$sÀ`m BÀNo>dahr hmoVmo. hm n[aUm_bmoH$m§À`m _mZ{gH$ à{H«$`m§er òVmo. `mgmR>r gaH$ma VrZ àH$maMr AZwXmZo XoVo 1) {Z{üV AZwXmZo 2) geV© AZwXmZo3) {~ZeV© AZwXmZo.

{Z{üV AZwXmZm§Mm bmoH$m§À`m H$m_ ~MV d Jw§VdUwH$sda \$magm n[aUm_ hmoV Zmhr. {Zd¥ÎmrdoVZ, ^{dî`{Zdm©h {ZYm B. geV© AZwXmZm§_wio H$mhr à_mUmV bmoH$m§Mr H$m_ H$aÊ`mMr BÀN>m dmT>Vo. {~ZeV© AZwXmZm§_wio _mÌbmoH$m§À`m H$m_ H$aÊ`mÀ`m BÀNo>da AZwHy$b n[aUm_ hmoVmo.

H$m_, ~MV, Jw§VdUwH$sdarb nmÌVm d BÀN>m `mnojm ñWmZm§VaUmMo n[aUm_ A{YH$ _hÎdmMo AmhoV.gmd©O{ZH$ IMm©_wio CËnmXZmMr gmYZo EH$ Cn`moJVyZ Xwgè`m Cn`moJmV ñWmZm§V[aV Pmë`m_wio CËnmXZ dmT> hmoVo.CXm. gaH$maZo CÚmoJ§Z AZwXmZo {Xë`mg CËnmXZdmT> hmoD$ eH$Vo. gmd©O{ZH$ IMm©À`m _XVrZo hmoUmè`m ñWmZm§VaUm_wioXoeÀ`m Am{W©H$ ñW¡`m©da n[aUm_ hmoVmo. Am{W©H$ ñWmZm§VaUmMm _w»` CÔoe CËnmXZmV dmT> H$aUo hm Amho.Ë`mM~amo~a àmXo{eH$ {df_Vm H$_r H$aÊ`mMm hoVy `mV {XgyZ òVmo. Ë`mgmR>r gaH$ma amÁ`m§Zm {d{dY àH$maMrAZwXmZo XoD$Z àmXo{eH$ g_Vmob {Z_m©U H$ê$ eH$Vo.

~) gmd©O{ZH$ IMm©Mo {dVaUmdarb n[aUm_ :

H$moUË`mhr XoemV g§nÎmrÀ`m CËnmXZmnoj {dVaUmbm A{YH$ _hÎd {Xbo OmVo. Ë`m_wio gaH$mar hñVjonmMrAnojm dmT>br. åhUyZ {dH${gV d {dH$gZerb XoemV g§nÎmr {dVaUmMo H$m_ hmVr KoÊ`mV Ambo. g§nÎmr {dVaUmVrb{df_Vm OodT>r H$_r VodTo> g_mO{hV OmñV `mMr OmVr d gaH$mam§Zm Pmbr. åhUyZ _hÎm_ gm_m{OH$ H$ë`mUgmÜ` H$aÊ`mgmR>r amÁ`H$mofr` YmoaUmMm dmna gwê$ Pmb. amÁ`H$mofr` YmoaUmMm EH$ ^mJ åhUyZ gmd©O{ZH$IMm©Ûmao CËnÞ d g§nÎmrVrb {df_Vm H$_r H$aÊ`mMm à`ËZ gaH$maH$Sy>Z Ho$bm OmV Amho. amÁ`H$mofr` YmoaUm_ÜòH$amamonÊ d gmd©O{ZH$ IM© ho XmoZ Cnm` _hÎdmMo _mZbo OmVmV. H$a d IM© `m XmoZ gmYZm§Ûmao gaH$ma CËnÞ dg§nÎmrMo nwZ{d©VaU KS>dyZ AmUVo.

gmd©O{ZH$ IMm©Mo _yb yV gmYZ åhUOo AZwXmZ hmo . S>m°. S>mëQ>ZÀ`m _Vo, gaH$ma {d{dÜ àH$maMr AZwXmZoXoD$Z gmd©O{ZH$ IM© H$arV AgVo. hr AZwXmZo gmYmaUV: nmM àH$maMr AgVmV -


1) àJVerb AZwXmZo - CËnÞdmT>r~amo~a Or AZwXmZo H$_r hmoVmV Am{U CËnÞ H$_r AgVmZm AZwXmZodmT>VmV Ë`m§Zm àJVerb AZwXmZo åhUVmV.

2) à_mUera AZwXmZo - Or AZwXmZo gd© ì`º$s¨Zm gma»`mM à_mUmV {Xbr OmVmV Ë`m§Zm à_mUera AZwXmZoåhUVmV.

3) à{VJm_r AZwXmZo - Or AZwXmZo CËnÞdmT>r~amo~a dmT>VmV d CËnÞ H$_r AgVmZm H$_r hmoVmZm Ë`m§Zmà{VJm_r AZwXmZo åhUVmV.

4) amoI AZwXmZo - gmd©O{ZH$ IMm©Mm EH$ ^mJ åhUyZ amoI AZwXmZo hmoV. CXm. d¥ÕmnH$mimVrb doVZ~oH$mar^Îmm, {dYdm, {ZamYma `moOZm B. AZwXmZm_wio Am{W©H$ {df_Vm H$_r hmoVo.

5) dñVwê$n AZwXmZo - gaH$maÀ`m IMm©Mm AmUIr EH$ mJ åhUOo dñVwê$n AZwXmZo hmoV. CXm. AÞYmÝ o,{ejUgm{hË` B._wio J[a~m§À`m dmñVd CËnÞmV dmT> hmoD$Z amhUr_mZmV gwYmaUm KSy>Z oVo. Am{W©H${df_Vm H$_r H$aÊ`mgmR>r darb AZwXmZm§Mm Cn`moJ hmoVmo.

H$) gmd©O{ZH$ IMm©Mo amoOJmamdarb n[aUm_

àË oH$ XoemV ñW¡ m©gh Am{W©H$ {dH$mg gmYUo `mda OñV bj H|${ÐV Ho$bo OmVo. CnbãÜ gmYZgm_J«rMmH$m ©j_ dmna H$aUo JaOoMo AgVo. dmñV{dH$ nmhVm àË oH$ XoemV ~oaoOJmarMo H$_r-A{YH$ à_mUmV AgVo. na§Vw{VMo ñdê$n doJdoJio {XgVo. _§XrÀ`m n[apñWVrV CËnmXZmÀ`m {H$_Vr KgaVmV Aem doir Zâ`mMo à_mU H$_rPmë`mZo CËnmXZ H$_r qH$dm ~§X hmoVo. n[aUm_r ~oamoOJmar dmT>Vo. Ho$ÝgÀ`m {dMmagaUrZwgma _mJUrÀ`m A^mdm_wio_§Xr {Z_m©U Pmbr. Aem doir gmd©O{ZH$ IM© Cn wº$ R>aVmo. åhUyZ gaH$maZo _§XrÀ`m AdñWoV IMm©Mr ^anmB©H$amdr Ago gwM{dbo. Aem arVrZo gmd©O{ZH$ IMm©À`m _mÜ`_mVyZ AW©ì`dñWm _§XrVyZ nwZé‚mr{dV H$aVm oB©b.WmoS>Š`mV Ago H$s, gmd©O{ZH$ IMm©_wio amoOJma dmTy>Z CËnmXZ gmYZ§Mm H$m ©j_ dmna gwê$ hmoB©b.

4.2.8 gmd©O{ZH$ IM©{df`H$ YmoaU :

gmd©O{ZH$ IM© H$aVmZm àË oH$ XoemV nwT>rb ~m~tZm _hÎd {Xbo OmVo. amï´>r` CËnÞ dmT>{dUo, Z¡g{J©H$gmYZm§Mm OmñVrV OmñV dmna H$aUo, amoOJma g§Yr dmT>dUo, Am{W©H$ {df_Vm H$_r H$aUo, qH$_VñW¡ © amIUo,ì`mnmaMH«$ {damoYr Cnm``moOUo, gm_m{OH$ JaOm§Mr nyV©Vm H$aUo, ImOJr joÌmbm àoaUm XoUo BË`mXr.

Am{W©H$ {Z`moOZmVrb C{Ôïo> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r gaH$mabm {d{dY H$m`} nma nmS>mdr bmJVmV. Aemn[apñWVrV IM© {Z §ÌU gmd©O{ZH$ IMmªVJ©V oVo. gmd©O{ZH$ IMm©_wio _hÎm_ gm_{OH$ bm^ {Z_m©U H$aVm Ambmnm{hOo. Ë`mgmR>r IM©{df`H$ YmoaU dmñVddmXr, AMyH$ d emóewÕ Agmdo Ago gwM{dbo OmVo.

gmd©O{ZH$ IMm©Mr _mJ©Xe©H$ VÎdo :

1) Am{W©H$ JaOoÀ`m VrVoZwgma CnH«$_m§Zm AJ«H«$_ XoUo.

2) gmd©O{ZH$ CnH«$_m§Mm AJ«H«$_ {Z{üV H$aUo.

3) XoemMo Am{W©H$ ñdmdb§~Z A~m{YV Ro>dUo.

4) gmYZgm_J«rMo n`m©á dmQ>n H$aUo.

5) ImOJr joÌmMr ñdm`ÎmVm {Q>H${dÊo.

6) AË`mdí`H$ Cn^mo½` dñVy§Mo Ý`mæ` nÕVrZo dmQ>n H$aUo.

7) gm_m{OH$ H$ë`mUmÀ`m {d{dY `moOZm am~{dUo.


8) A§Ho$jUmMr d boImnarjUmMr C{MV ì`dñWm {Z_m©U H$aUo.

9) gmd©O{ZH$ IMm©Mo nyd©{Z`moOZ H$aUo.

gmd©O{ZH$ IM© YmoaU Aën H$mbmdYrV VmR>a d XrK©H$mbrZ n[apñWVrV bdMrH$ Agmdo. n[apñWVrZwê$ngmd©O{ZH$ IM© ~Xbë`mg `mo½` Vmo à{VgmX {_iob. XoemMr Ü o -YmoaUo d gmd©O{ZH$ IM© YmoaU `mV `mo½` Vmog_Ýd` Agbm nm{hOo.

4.2.9 ^maVmVrb gmd©O{ZH$ IMm©Mr àd¥Îmr (Trendsm Public Expenditure in India) :

df©Year

_hgycr IM©Revenue Expenditure

^m§S>dcr IM©Capital Expenditure

EHy$U IM©Total Expenditure

1990-1991 3,38,713 74,535 4,13,248

2002-2003 3,62,074 1,09,129 4,71,203

2004-2005 3,84,329 1,13,923 4,98,252

2005-2006 4,39,761 66,362 5,06,123

2006-2007 5,14,609 68,778 5,83,387

2007-2008 5,94,433 1,18,238 7,12,671

2008-2009 6,58,179 92,764 7,50,883

2009-2010 8,97,232 1,23,606 10,20,835

2010-2011 9,58,724 1,50,025 11,08,749

2011-2012 10,97,162 1,60,567 12,57,729

2012-2013 12,86,109 2,04,816 14,90,925

ómoV : RBI Annual Report 2006-2007 (P 300)

Govt of India - Economic survey 2007-2008 (P 37)

df©Year

`moOZm IM©Plan Expenditure

`moOZoVa IM©Non-Plan Expenditure

EHy$U IM©Total Expenditure

1990-1991 28,265 76,933 1,05,298

2001-2002 1,01,194 2,61,259 3,62,453

2002-2003 1,14,089 2,89,924 4,04,013

2003-2004 1,69,860 4,13,527 5,83,387

2004-2005 2,05,082 5,07,589 7,12,671

2006-2006 2,43,385 5,07,498 7,50,883

2007-2008 3,25,146 6,95,689 10,20,835

2009-2010 3,73,091 7,35,657 11,08,749

2011-2012 4,41,546 8,16,182 12,57,729

ómoV : Annual Report - 2002-2003 & 2008-2009 (P 37)

Govt of India - Economic survey 2007-2008 (P 39)

Vº$m H«$. 4.2 H|$ÐgaH$ma `moOZm d `moOZoVa IM©


Vº$m Z§. 4.1 darb AmH$So>dmardê$Z Ago ñnï> hmoVo H$s H|$Ð gaH$maÀ`m _hgwbr d ^m§S>dbr Aem XmoÝhràH$maÀ`m IMm©V dmT> Pmë`mZo EHy$U IM© dmT>VM Jobm. VgoM ^m§S>dbr IM© dmT>rÀ`m VwbZoZo _hgwbr IMm©VPmbobr dmT> _moR>çm à_mUmda Amho. hm IM© 2002-03 _Ü o 4,13,248 H$moQ>r énò hmoVm. 2012-13 n ªV hm IM©12,86,109 H$moQ>r én`m§n ªV dmT>bm.

AbrH$S>rb H$mimV H|$Ð gaH$maÀ`m H$m`m©V dmT> hmoV Amho. VgoM {Z`moOZmMm Adb§~ Ho$ë`m_wio gaH$maMmIM© dmT>VM Amho. 1991 Z§VaÀ`m ZdrZ Am{W©H$ YmoaUm_who H|$Ð gaH$maÀ`m IMm©Mr àd¥Îmr nwT>rbà_mUo AmT>iVo.

1) H|$Ð gaH$maÀ`m EHy$U IMm©V gVV d _moR>çm à_mUmda dmT> hmoV Amho. 1990-91 _Ü o hm IM© 1,05,298

H$moQ>r én o hmoVm. 2009-10 n ªV hm IM© 10,20,835 H$moQ>r én`m§n`ªV dmT> Pmbr. 2011-13 n`ªV hmIM© 12,86,109 H$moQ>r én`mªn`ªV dmT>bm.

2) H|$Ð gaH$maÀ`m IMm©Mr {d^mJUr moOZm d moOZoVa IM© Aem XmoZ àH$mam§V Ho$br OmVo. 1991 nmgyZ H|$ÐgaH$maÀ`m `moOZm d `moOZoVa IMm©V gVV dmT> hmoV Amho ho Vº$m 4.2 dê$Z bjmV KoVm òB©b. 1990-

91 _Üò H|$Ð gaH$maÀ`m `moOZm IM© 28,365 H$moQ>r énò hmoVm, Va 2009-10 n`ªV Vmo 3,25,149 H$moQ>rén o Pmbm. `moOZoVa IM© 1990-91 _Ü o 76,933 H$moQ>r énò hmoVm. 2009-10 n ªV hm IM© 6,95,689

H$moQ>r én`m§n ªV dmT>bm.

WmoS>Š`mV Ago H$s, darb AmH$So>dmarÀ`m VŠË`mdê$Z H|$Ð gaH$maÀ`m EHy$U IMm©V `moOZoVa IMm©Moà_mU moOZm IMm©À`m VwbZoZo OmñV Agë`mMo {XgVo. 1991 Z§Va moOZm IM© dmT>V Amho, Va moOZoVa IM© KQ>VAmho. na§Vw AÚmnhr `moOZm IM© Odinmg 30 Q>ŠHo$ Am{U `moOZoVa IM© 70 Q>ŠHo$ AmT>iVmo.

4.3 ñd §AÜ`ZmgmR>r àíZ.

A) WmoS>Š`mV CÎmao {bhm.

1) gmd©O{ZH$ IMm©Mr Amdí`H$Vm H$m ^mgbr? 2) gd©O{ZH$ IMm©Mr VÎdo gm§Jm.

3) `moOZm d `moOZoVa IMm©Vrb \$aH$ gm§Jm. 4) gm_m{OH$ IM©-bm^ _moOÊ`mMo àH$ma H$moUVo?

5) {dH$mgr d {~Z{dH$mgr IM© åhUOo H$m`?

~) Q>rnm {bhm.

1) gmd©O{ZH$ IM© dmT>rMr H$maUo. 2) d°JZaMm {Z`_.

3) gmd©O{ZH$ IMm©Mo Am{W©H$ dJuH$aU. 4) gmd©O{ZH$ IMm©Mm ewÕ {gÕm§V.

H$) XrKm}Îmar àíZ.

1) Jw§VdUwH$s~m~V gm_m{OH$ IM©-bm^mMo {díbofU H$am.

2) gmd©O{ZH$ IMm©À`m dJuH$aUmMo àH$ma ñnï> H$am.

3) gmd©O{ZH$ IM©dmT>rMo {gÕm§V ñnï> H$am.

4) gmd©O{ZH$ IMm©Mo CËnmXZmdarb n[aUm_ gm§Jm.

5) gmd©O{ZH$ IMm©Mo {d^mOZmdarb d amoOJmamdarb n[aUm_ ñnï> H$am.

6) ^maVmVrb gmd©O{ZH$ IMm©Mr àd¥Îmr {deX H$am.


4.4 gmam§e

AmYw{ZH$ AW©ì`dñWo_Ü o gaH$maH$Sy>Z åhUOoM H|$Ð-amÁ o d ñWm{ZH$ gaH$mao `m§À`mH$Sy>Z Ho$bobm IM©åhUOo gmd©O{ZH$ IM© hmo . AbrH$S>rb H$mimV `m {d{dY ñVam§darb gaH$mam§H$Sy>Z AZoH${dY bmoH$mon`moJrH$m`m©da IM© H$arV AmhoV. 1951 nmgyZ {Z`moOZ ñdrH$maë`m_wio H$m } dmT>br åhUyZ IM© dmT>V Jobm `m{edm``moOZoVa IM© gwÕm dmT>V Jobm. {dH$mgr d {~Z{dH$mgr IMm©V hr dmT> hmoV Jobr. Amnë`m XoemV gmd©O{ZH$ IM©dmT>Ê`mV bmoH$g§»`mdmT>, g§ajUIM©dmT>, {ejU, Amamo½` `mdarb IMm©Vrb dmT> O~m~Xma Amho. `m{edm`àemgZ IM©dmT>, bmoH$emhr emgZàUmbr, H$Om©darb ì`mO, qH$_VdmT> B. H$maUo IM©dmT>rg O~m~Xma AmhoV.

gmd©O{ZH$ IM©dmT> ñnï> H$aÊ`mgmR>r {d{dY {gÕm§V _m§S>Ê`mV Ambo. Ë`mV d°JZa, dmB©P_Z-{nH$m°H$,_gJ«oìh `m§Mo {gÕm§V _hÎdmMo AmhoV. `m{edm` gmd©O{ZH$ IMm©Mo dJuH$aU {d{dY AW©emókm§Zr Ho$br AmhoV.`mì`{V[aº$ gmd©O{ZH$ IMm©~m~V H$mhr _yb yV VÎdo gwM{dÊ`mV Ambr. Ë`m_wio gmd©O{ZH$ IMm©Vrb dmT>{Z §{ÌV H$aUo eŠ` Pmbo Amho.

4.5 nm[a^m{fH$ eãX :

Progressive : àJVerb

Proportional : à_mUera

Regressive : à{VJm_r

Displacement Effect : ñWmZm§VaU n[aUm_

Concentration Effect : H|$ÐrH$aU n[aUm_

Developmental Expentive : {dH$mgr IM©

Non-Development Expenditure : {~Z{dH$mgr IM©

Plan Expenditure : `moOZm IM©

Non-Plan Expenditure : `moOZoVa IM©


1) àm. Xod-Pm_ao - amOñd (1988), qnnimnwao A°ÊS> H§$nZr, ZmJnya.

2) àm. gw. am. AmoPaH$a - amOñd (1988), {dÚm àH$eZ, ZmJnya.

3) S>m°. hido-bm|To> - gmd©O{ZH$ Am`-ì``, _§Joe àH$meZ, ZmJnya.4) H. L. Bhatia - Public Finance Vikas Publishing Home.

5) Rudder Datta & KPM Sundharam - Indian Economy

6) S>m°. amO|Ð A. agmi - ^maVr` gmd©O{ZH$ Am`-ì`` (2010) (Success publichcation (Pune))

7) S>m°. E_. EZ. qeXo - gyú_cjr AW©emó (2003) A{OV npãcHo$eZ gm§Jcr (Page 448 to 456)

p p p p

GaTkGaTkGaTkGaTk 5555

kraraopNakraraopNakraraopNakraraopNa ( Taxation)

5.15.15.15.1 GaTkacaI ]i_YToGaTkacaI ]i_YToGaTkacaI ]i_YToGaTkacaI ]i_YTo (Objectives):

sadr pkrNaacaI maaMDNaI krt Asatanaa puZIla mah%<vaacyaa ]idYTaMcaa ivacaar krNyaat Aalaolaa

Aaho.

• kraraopNaacaI rcanaa spYT krNao.

• pyaa-Pt kraraopNaacao isaQdaMt spYT krNao.

• kr AakarNaIcao samata t%va AaZavaa GaoNao.

• kr doya paHata spYT krNao.

• krdoya paHata inaiScat krNaaro GaTkaMcao ivavaocana krNao.

• laaBata AaiNa kr doya xamata dRiYTkaona spYT krNao.

• krBaaracao isaQdaMt AByaasanao.

• kr saMËmaNaacao isaQdaMtacaa AaZavaa GaoNao.

• duhorI kraraopNaacyaa samasyaa jaaNaUna GaoNao.

• SaotI kracyaa samaqa-naacao AaiNa ivaraoQaI mau_o AByaasaNao.

• BaartatIla pmauK kr ivaYayak sauQaarNaaMcaI cacaa- krNao.

5.25.25.25.2 kraraopNaakraraopNaakraraopNaakraraopNaacaI rcanaa: caI rcanaa: caI rcanaa: caI rcanaa: (Structure of Taxation With Reference to India):

kr ]%pna: kr ]%pna: kr ]%pna: kr ]%pna: (Tax Revenue):

“doSaatIla sarkarlaa ivaiSaYT kalaKMDamaQyao sava-pkarcyaa p%yaxa va Ap%yaxa kraMpasaUna paPt

haoNaa–yaa ]%pnnaasa kr ]%pnna Asao mhNatat.”

krakrakrakracaI caI caI caI vyaa#yaa vyaa#yaa vyaa#yaa vyaa#yaa (Definition of Tax):

“kaooNa%yaahI ivaiSaYT laaBaacaa ivacaar na krtaÊ saamauihk ihtasaazI sarkarnao kolaolyaa Kcaa-cyaa

pUtI-saazI vya@tI AaiNa saMsqaaMkDUna sarkarlaa idlao jaaNaaro sa@tIcao doNao mhNajao kr haoya.”

kraraopNaakraraopNaakraraopNaakraraopNaacaI caI caI caI rcanaa rcanaa rcanaa rcanaa (Structure of Taxation):

“kraMcao sva$pÊ ]_oSaÊ rcanaaÊ kr AakarNaIcao drÊ krpQdtI yaaMcyaa AaQaaro puZIla pkaraMmaQyao

vagaI-krNa klao jaato.

sva$panausaar kraMcao vagaIsva$panausaar kraMcao vagaIsva$panausaar kraMcao vagaIsva$panausaar kraMcao vagaI-- --krNa krNa krNa krNa (On the Basis of Form):

1111.... p%yaxa kr: p%yaxa kr: p%yaxa kr: p%yaxa kr:

“jaovha kracaa AaGaat va kracaa Baar ekaca vya@tIvartI pDtaoÊ Ê Ê Ê kracao saMkmaNa haot naahI

AaiNa kr BarNyaacaI kayadoSaIr jabaabadarI jyaacaI Asato tIca vya@tI kr Bart Asato %yaasa p%yaxa

kr Asao mhNatat.”

paPtI kr‚ saMp%tI kr yaaMcyaa baabatIt kracaa AaGaat va Baar ekaca vya@tIvartI pDt

Asalyaanao %yaasa p%yaxa kr Asao mhNatat.

kaTksarÊ samataÊ inaiScattaÊ lavaicaktaÊ jaaga$ktaÊ Aaiqa-k ivaYamatot GaT yaasaarKo kahI

gauNa p%yaxa kr pQdtImaQyao Asalao trI gaOrsaaoyaÊ AipyaÊ Anyaaya haoNyaacaI Sa@yataÊ kr TaLNyaacaI

AiQak pvaRtIÊ yaasaarKo daoYa hI dIsaUna yaotat.

2222.... Ap%yaxa kr: Ap%yaxa kr: Ap%yaxa kr: Ap%yaxa kr:

“jaovha kracaa AaGaat eka vya@tIvar va kracaa Baar dusa–yaa vya@tIvartI pDtao mhNajaoca jyaa

kraMcao saMkmaNa haoto Asato ASaa kraMnaa Ap%yaxa kr Asao mhNatat.”

ivaËIkr‚ ]%padna kr yaaMcyaa baabatIt kracaa AaGaat eka vya@tIvartI AaiNa kracaa Baar

dusa¹yaa vya@tIvartI pDt Asalyaanao %yaasa Ap%yaxa kr Asao mhNatat.

saaoyaIskrtaÊ saamaaijak klyaaNaÊ ]%padktaÊ lavaicaktaÊ vyaapk AaQaarÊ TaLta yaot naahItÊ

caOnaIcyaa vastuMvar AiQak kr AiQak kr AakrNaI k$na p`gatSaIla banaU Saktat yaasaarKo kahI gauNa

Ap%yaxa kr pQdtImaQyao Aahot. Asao gauNa Asalao trI pitgaamaI sva$pÊ AiQak vasaulaIcaa Kca-Ê

AinaiScatta yaasaarKo daoYa idsaUna yaotat.

maulat%vaacyaa AaQaarIt kraMcao vagaImaulat%vaacyaa AaQaarIt kraMcao vagaImaulat%vaacyaa AaQaarIt kraMcao vagaImaulat%vaacyaa AaQaarIt kraMcao vagaI-- --krNa krNa krNa krNa (On the Basis of Essence)

1. ppppiriririrmaaNaanausaar krmaaNaanausaar krmaaNaanausaar krmaaNaanausaar krÀÀÀÀ ivaiSaYTivaiSaYTivaiSaYTivaiSaYT krkrkrkr (Specific Tax):

“jaovha vastUcao vajanaÊ AakarmaanaÊ laaMbaIÊ $dI yaasaar#yaa ekkaMcaa ikMvaa pirmaaNaaMcaa ivacaar

k$na kr AakarNaI kolaI jaato tovha %yaasa prImaaNaanausaar kr Asao mhNatat.”

]da.100 Tna saaKrovartI 100 $pyao kr‚ 1000 maITr kapDavartI 200 $pyao kr [.

2. maUmaUmaUmaUlyaanausaar krlyaanausaar krlyaanausaar krlyaanausaar kr (Ad-valorem Tax):

“jaovha vastUcyaa ikMmatIMcaa ivacaar k$na kr AakarNaI kolaI jaato tovha %yaasa maUlyaanausaar

kr Asao mhNatat.”

]da. 1 hjaar $pyaaMcyaa saaKrovartI 10 T@ko krÊ 10 hjaar $pyaaMcyaa kapDavartI 20 T@ko

kr.

AakarAakarAakarAakarmaaNaanausaarmaaNaanausaarmaaNaanausaarmaaNaanausaar krkrkrkr (On the basis of Volume):

1. ekmauKI ekmauKI ekmauKI ekmauKI kr kr kr kr (Singal Tax System):

“jaovha kr AakarNaI krIt Asatanaa ekca kr Aakarlaa jaat Asaola tr %yaasa

ekmauKI kr pQdtI Asao mhNatat.”

2. bahUmauKI kr bahUmauKI kr bahUmauKI kr bahUmauKI kr (Multiple Tax System):

“jaovha kr AakarNaI krIt Asatanaa ivaivaQa sva$pacao Anaok kr Aakarlao jaatat tovha

%yaasa bahUmauKI kr pQdtI Asao mhNatat.”

krAakarNaIcyaa pQdtInausaar vagaIkrAakarNaIcyaa pQdtInausaar vagaIkrAakarNaIcyaa pQdtInausaar vagaIkrAakarNaIcyaa pQdtInausaar vagaI-- --krNa krNa krNa krNa (On the Basis of Method)

1111.... pgatSaIla kr pgatSaIla kr pgatSaIla kr pgatSaIla kr (Progressive Tax):

“jyaa kr pNaalaImaQyao vya@tIMcyaa ]%pnnaamaQyao haoNaa–yaa vaaZIbaraobar kracyaa dramaQyao vaaZ kolaI

jaato va ]%pnnaamaQyao haoNaa–yaa GaTIbaraobar kracyaa dramaQyaodoKIla GaT kolaI jaato tovha %yaasa

pgatSaIla kr Asao mhNatat.”

PagatSaIla kralaaca puraogaamaI krÊ AiQapmaaNa krÊ AaraohI kr AsaohI mhNatat.

A.ËA.ËA.ËA.Ë.... kracaa AaQaar ³vya@tIcao ]%pnna´kracaa AaQaar ³vya@tIcao ]%pnna´kracaa AaQaar ³vya@tIcao ]%pnna´kracaa AaQaar ³vya@tIcao ]%pnna´ kracaa drkracaa drkracaa drkracaa dr

1. $.200000 poxaa kmaI 0 ‰

2. $.200001 to $.500000 10 ‰

3. $.500001 to $.1000000 20 ‰

4. $.1000001 poxaa jaast 30 ‰

PagatSaIla kr pNaalaIcaa AvalaMba kolyaasa lavaicaktaÊ kaTksarÊ samataÊ Aaiqa-k sqaOya-Ê

Aaiqa-k samata yaasaarKo fayado paPt haot Asalyaanao yaa kr pNaalaIsa AadSa- kr pNaalaI Asao

mhNatat. Asao Asalao trI kr caukvaNyaacyaa pvaR%tI maQyao vaaZÊ ivaiSaYT ]%pnnaapoxaa AiQak ]%pnna

AsaNaa–yaaMnaa samaana dranao kr AakarnaI kolaI jaat Asalyaanao AnyaayakarI zrtatÊ Avyavahaya-ta Asao

daoYa idsaUna yaotat.

2222.... pmaaNabaQd kr pmaaNabaQd kr pmaaNabaQd kr pmaaNabaQd kr (Proportional Tax) : : : :

“jyaa kr pNaalaImaQyao kraMcao dr sava-ca ]%pnna sqaravartI samaana AsatatÊ ]%pnnaamaQyao

haoNaa–yaa badlaabaraobar kracyaa dramaQyao badlat nasatat %yaasa pmaaNabaQd kr Asao mhNatat.”

PamaaNaabaQd kralaaca sama–pmaaNa krÊ Aanaupaitk krÊ AsaohI mhNatat.

A.ËA.ËA.ËA.Ë.... kracaa AaQaarkracaa AaQaarkracaa AaQaarkracaa AaQaar ³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´

kracaa drkracaa drkracaa drkracaa dr

1. $.200000 poxaa kmaI 20 ‰

2. $.200001 to $.500000 20 ‰

3. $.500001 to $.1000000 20 ‰

4. $.1000001 poxaa jaast 20 ‰ PamaaNaabaQd kr pNaalaImaQyao sarlataÊ vastUinaYTtaÊ saulaBataÊ samataÊ ]%padkta yaasaarKo

fayado paPt haotat. Asao fayado haot Asalao trI lavaicaktocaa ABaavaÊ saamaanyaaMnaa AiQak

AnyaayakarkÊ ]%padktokDo dula-xaÊ Aaiqa-k ivaYamata vaaZIsa pork yaasaarKo daoYahI idsaUna yaotat.

3333.... pitpitpitpitgaamaI kr gaamaI kr gaamaI kr gaamaI kr (Regressive Tax):

“jyaa kr pNaalaImaQyao vya@tIMcyaa ]%pnnaamaQyao haoNaa–yaa vaaZIbaraobar kracyaa dramaQyao GaT

haot jaato va ]%pnnaamaQyao haoNaa–yaa GaTIbaraobar kracyaa dramaQyao vaaZ haot Asaola tr %yaasa pitgaamaI

kr Asao mhNatat.”

pitgaamaI kralaaca nyaUna pmaaNa krÊ AQaaogaamaI kr Aanaupaitk krÊ AsaohI mhNatat.

A.ËA.ËA.ËA.Ë.... kracaa AaQaarkracaa AaQaarkracaa AaQaarkracaa AaQaar

³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´ kracaa drkracaa drkracaa drkracaa dr

1. $.200000 poxaa kmaI 20 ‰

2. $.200001 to $.500000 15 ‰

3. $.500001 to $.1000000 10 ‰

4. $.1000001 poxaa jaast 05 ‰ yaa kr pNaalaIcaa AvalaMba kolyaasa ]%padkaMcyaa ]%padktosa AiQak vaava imaLalyaanao

]%padnaamaQyao vaaZ hao[-la %yaamaQaUna gauMtvaNaUkÊ raojagaarÊ Aaiqa-k ivakasa yaamaQyao vaaZ hao[-la tsaoca

darIdyaamaQyao GaT hao[-la yaasaar#yao fayado Asalao trI samatocyaa t%vaakDo dula-xaÊ Aaiqa-k ivaYamata

vaaZIsa paoYakÊ saamaanya janatosa Anyaayakark yaasaarKo daoYa hI yaamaQyao idsaUna yaotat. prINaamaI yaa

kr pNaalaIlaa ivaraoQa kolaa jaatao.

4444.... ––––hasamaana puraogaamaI kr hasamaana puraogaamaI kr hasamaana puraogaamaI kr hasamaana puraogaamaI kr (Degressive Tax):

“jyaa kr pNaalaImaQyao kracaa AaQaar vaaZt Asatanaa saurvaatIlaa kracao dr maMdgatInao

vaaZt jaatat maaHa eka ivaiSaYT mayaa-donaMtr ekaca dranao kr AakarNaI kolaI jaato ASaa kr

pNaalaIsa –hasamaana puraogaamaI kr Asao mhNatat.”

pitgaamaI kralaaca nyaUna pmaaNa krÊ AQaaogaamaI kr Aanaupaitk krÊ AsaohI mhNatat.

A.ËA.ËA.ËA.Ë.... kracaa AaQaarkracaa AaQaarkracaa AaQaarkracaa AaQaar

³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´³vya@tIcao ]%pnna´ kracaa drkracaa drkracaa drkracaa dr

1. $.200000 poxaa kmaI 10.0 ‰

2. $.200001 to $.500000 10.5 ‰

3. $.500001 to $.1000000 11.0 ‰

4. $.1000001 poxaa jaast 11.0 ‰

yaa kr pNaalaImaQyao pgatSaIla krpNaalaI va samapmaaNa krpNaalaIcao imaEaNa Asalyaacao

idsaUna yaoto. prMtu yaa kr pNaalaI maQyao kraMcaa Baar EaImaMtacyaa tulanaot garIbaaMvartI AiQak pDt

Asalyaanao yaamaQaUna Aaiqa-k ivaYamata vaaZNyaacaI Sa@yata Asalyaanao yaa krpNaalaIsa hI ivaraoQa haotao.

pgatSaIlaÊ pmaaNabaQdÊ pitgaamaI AaiNa –hasamaana puraogaamaI kr yaa sava- krpNaalaI pOkI

pgatSaIla kr pNaalaIcaa AvalaMba kolyaasa lavaicaktaÊ kaTksarÊ samataÊ Aaiqa-k sqaOya-Ê Aaiqa-k

samata yaasaarKo fayado paPt haot Asalyaanao yaa kr pNaalaIsa AadSa- kr pNaalaI maanalao jaato va

tIcaa vaapr samaaja hIt raYT/hIt yaaMcyaa dRYTInao mah<vaacaa maanalaa jaatao.

raYT/Iya kr AaiNa sqaainak kr: raYT/Iya kr AaiNa sqaainak kr: raYT/Iya kr AaiNa sqaainak kr: raYT/Iya kr AaiNa sqaainak kr:

1. raYT/Iya kr raYT/Iya kr raYT/Iya kr raYT/Iya kr (National Tax):

“jyaa kraMcaI AakarNaI va vasaUlaI raYT/Iya sqaravartI kolaI jaato %yaa kraMnaa raYT/Iya kr Asao

mhNatat.”

2. sqaainak kr sqaainak kr sqaainak kr sqaainak kr (Local Tax):

“jao kr sqaainak sqaravartI Asalaolyaa sqaainak svarajya saMsqaaMkDUna Aakarlao jaatat va

vasaUla kolao jaatat %yaa kraMnaa sqaainak kr Asao mhNatat.”

vaOiSaYTyaaMvartI AaQaarIt kraMvaOiSaYTyaaMvartI AaQaarIt kraMvaOiSaYTyaaMvartI AaQaarIt kraMvaOiSaYTyaaMvartI AaQaarIt kraMcao vagaIcao vagaIcao vagaIcao vagaI-- --krNa krNa krNa krNa (On the Basis of Nature):

1111.... paPtI kr paPtI kr paPtI kr paPtI kr (Income Tax):

“jaao kr vya@tIcyaa ]%pnnaacaa AaQaar Gao}na Aakarlaa jaatao %yaa kralaa paPtI kr ikMvaa

Aayakr Asao mhMTlao jaato.”

2222.... saMp%tI kr saMp%tI kr saMp%tI kr saMp%tI kr (Property Tax):

“saMp%tIcaa AaQaar Gao}na jaao kr Aakarlaa jaatao %yaa kralaa saMp%tI kr Asao mhMTlao

jaato.”

3333.... ]%padna kr ]%padna kr ]%padna kr ]%padna kr (Production Tax):

“vastU va saovaaMcyaa ]%padnaacyaa AaQaaravartI jaao kr Aakarlaa jaatao tao kr mhNajao ]%padna

kr haoya.”

4444.... ]pBaaoga kr ]pBaaoga kr ]pBaaoga kr ]pBaaoga kr (Consumption Tax):

“vya@tI AaiNa saMsqaaMcaa ]pBaaoga Kca- ivacaaramaQyao Gao}na jaao kr Aakarlaa jaatao %yaakralaa

]pBaaoga kr Asao mhNatat.”

5555.... ]pBaaogya vast]pBaaogya vast]pBaaogya vast]pBaaogya vastMMMM UvarIla kr UvarIla kr UvarIla kr UvarIla kr (Tax on Consumption Goods):

“]pBaaogya vastUMvartI jaao kr Aakarlaa jaatao va vasaUla kolaa jaatao %yaa kralaa ]]]]pBaaogya

vastUvarIla kr Asao mhNatat.”

6666.... BaaMDvalaI vastUMvarIla kr BaaMDvalaI vastUMvarIla kr BaaMDvalaI vastUMvarIla kr BaaMDvalaI vastUMvarIla kr (Tax on Capital Goods):

“BaaMDvalaI vastUMvartI jaao kr Aakarlaa jaatao va vasaUla kolaa jaatao %yaa kralaa BaaMDvalaI

vastMUvarIla kr Asao mhNatat.”

5.35.35.35.3 pyaapyaapyaapyaa-- --Pt krPt krPt krPt kraraopNaacaoaraopNaacaoaraopNaacaoaraopNaacao isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt (Theory of Optimal Taxation):

saava-jainak Aqa-karNa ikMvaa SaasakIya Aqa-SaasHaacyaa AByaasaamaQyao saava-jainak kja-‚ saava-jainak

Kca-‚ kraraopNa AaiNa AMdajapHak yaaMcaa samaavaoSa haotao. kraraopNaacaa AaQaar Gao}na rajakaoYaIya

QaaorNaacaI ivaivaQa ]_IYTo saaQya krNyaacaa pya%na sarkar krt Asato. kaoNa%yaahI Aqa-vyavasqaomaQyao

kraraopNa pyaa-Pt Asanao AavaSyak maanalao jaato. pyaa-Pt kraraopNaalaaca AadSa- kraraopNa AsaohI

mhMTlao jaato.

5.3.5.3.5.3.5.3.1 1 1 1 pyaapyaapyaapyaa-- --Pt kraraopNaPt kraraopNaPt kraraopNaPt kraraopNaacaI vyaa#yaa acaI vyaa#yaa acaI vyaa#yaa acaI vyaa#yaa (Definition of Optimal Taxation):

“kraraopNaacyaa jyaa pQdtImaQyao ikmaana saaQana Kcaa-cyaa sahayyaanao‚ nyaaya t%vaacyaa

AMmalabajaavaNaIsah Aaiqa-k kaya-xamata vaaZivaNyaavartI Bar idlaa jaatao %yaa kr pQdtIla pyaa-Pt kr

pQdtI Asao mhMTlao jaato.”

5.3.5.3.5.3.5.3.2 2 2 2 pyaapyaapyaapyaa-- --Pt kraraopNaPt kraraopNaPt kraraopNaPt kraraopNaacaa isaQdaMt acaa isaQdaMt acaa isaQdaMt acaa isaQdaMt (Theory of Optimal Taxation):

AmaorIkna Aqa-t& laafr yaaMnaI laafr vaËacyaasaahayyaanao pyaa-Pt kraraopNaacaa isaQdaMt spYT

krNyaacaa pya%na kolaolaa Aaho.

%yaamato jyaa kracyaa dralaa doSaatIla sarkarcaa ekUNa mahsaUla mah<ama haotao %yaa dralaa pyaa-

Pt kr dr Asao mhMTlao jaato. tr %yaa dranao sarkar kDUna AakarNaI krNao mhNajao pyaa-Pt kraraopNa

haoya.

5.3.5.3.5.3.5.3.3 3 3 3 AakRtIcyaa sahayyaanao spYTIkrNa:AakRtIcyaa sahayyaanao spYTIkrNa:AakRtIcyaa sahayyaanao spYTIkrNa:AakRtIcyaa sahayyaanao spYTIkrNa:

Aqa-t& laafr yaaMnaI puZIla laafr vaËacyaa saahayyaanao pyaa-Pt kraraopNaacaa isaQdaMt

spYT krNyaacaa pya%na kolaolaa Aaho.

varIla AakRtI maQyao ‘]Byaa’ AxaavartI krapasaUna paPt haoNaaro ]%pnna tr ‘AaDvyaa’ AxaavartI

sarkarcaa ekUNa kr mahsaUla dSa-ivalaolaa Aaho. saurvaatIlaa kracaa dr SaUnya Asatanaa kr mahsaUla

doKIla SaUnyaca Aaho. naMtr kracao dr vaaZt Asatanaa kr ]%pnna doKIla vaaZt jaatanaa idsato. ‘ot’

yaa kr dralaa sarkarcaa kr mahsaUla mah<ama Aaho va %yaanaMtr tao GaTtanaa idsaUna yaotao. mhNajaoca

‘ot’ yaa kr drapya-Mt kr dr va kr mahsaUla yaamaQyao sama saMbaQa tr ‘t’ kr dramaMtr kracao dr

vaaZivalyaasa %yaamaQyao vyast saMbaQa psqaaipt haot Asatanaa idsatao AaiNa ‘ot’ yaa kr dralaa

sarkarcaa kr mahsaUla mah<ama haot Asalyaanao %yaa dralaa pyaa-Pt kr dr Asao mhMTlao jaato tr ASaa

sva$pacyaa kraraopNaalaa pyaa-Pt kraraopNa Asao mhMTlao jaato.

5.45.45.45.4 kr AakarNaIcaokr AakarNaIcaokr AakarNaIcaokr AakarNaIcao samata t%va samata t%va samata t%va samata t%va (Equity Aspects of Tax):

kraoraopNaamaQyao laaBata‚ xamata‚ inaScaItta yaasaar#yaa t%vaaMbaraobarca samata ho ek mh%<vaacao

t%va maanalao jaato. kraraopNaacyaa samata t%vaalaacaa nyaaya t%va AsaohI mhMTlao jaato. Aqa-SaasHaacao

janak ADma ismaqa yaaMnaI kraraopNaacyaa samata t%vaacaa purskar kolaolaa Aaho tsaoca yaaca t%vaacyaa

AaQaaro pgatSaIla kr pQdtIcao samaqa-na kolaolao Aaho.

samata t%vasamata t%vasamata t%vasamata t%va::::

“Aqa-vyavasqaotIla Aaiqa-k ivaYamata kmaI haovaUna samata ikMvaa nyaaya psqaaipt haoNyaacyaa dRiYTnao

kraraopNaacao t%va isvakarlao jaato %yaasa samata ikMvaa nyaaya t%va Asao mhNatat.”

kraraopNaacyaa samata t%vaanausaar kr AakarNaIcyaa vasaUlaIcyaa piËyaomaQyao kaoNa%yaahI

vya@tIvartI Anyaaya haoNaar naahI yaacaI dxata GaoNyaacaI AavaSyakta Asato. mhNaUnaca jyaa vy@tI

AiQak kr do} Saktat ASaa EaImaMt vya@tIvartI AiQak dranao kr AakarNaI kravaI va jyaacaI

AiQak kr BarNyaacaI xamata kmaI Aaho ASaa vya@tIMvartI kmaI dranao kr AakarNaI kravaI va jyaaMcaI

kr BarNyaacaI Aijabaat xamata nasato %yaaMcyaavartI kr Aaka$ nayaot Asao spYTIkrNa kraraopaNacao

xamata t%va doto.

ADma ADma ADma ADma ismaqaismaqaismaqaismaqa:::: yaaMcyaamato Aqa-vyavasqaotIla ivaivaQa GaTkaMvatI kr AakarNaI krIt Asataanaa

ivaivaQa ]%pnna gaTatIla vya@tIMvartI ASaapkaro krAakarNaI kravaI kI p%yaokalaa %yaacyaa

xamatonausaar kr Baravaa laagaola. mhNajaoca gairbaaMnaa kmaI kr tr EaImaMtanaa AiQak kr Baravaa

laagaola.

samatsamatsamatsamatocao pkar :ocao pkar :ocao pkar :ocao pkar :

samatcao vagaI-krNa puZIla daona pmaUK ASaa pkaraMmaQyao kolao jaato.

1. samatla samata samatla samata samatla samata samatla samata (Horizantal Equaty):

“samaana Aaiqa-k isqatI AsaNaa¹yaa vya@tIMkDUna samaana kr AakarNaI krNyaacyaa t%vaalaaca

kraraopNaacao samatla samata t%va Asao mhNatat.”

2. }Qva}Qva}Qva}Qva-- -- samata samata samata samata (Vertical Equaty):

“Asamaana Aaiqa-k isqatI AsaNaa¹yaa vya@tIMkDUna Asamaana pQdtIanao kr AakarNaI krNyaacyaa

t%vaalaaca kraraopNaacao }Qva- samata t%va Asao mhNatat.”

}Qva- samata kraraoPaNaacyaa t%vaacaa AvalaMba krIt Asatanaa EaImaMtavartI AiQak dranao tr

garIbaaMcyaavartI kmaI dranao kr AakarNaI krNao AavaSyak Asato karNa yaa daona gaTatIla vya@tIMcaI

Aaiqa-k isqatI samaana Asat naahI yaa pQdtInao kr AakarNaI kolyaasa Aaiqa-k samaanata ikMvaa nyaaya

psqaaipt haoNyaasa madt haoto.

5.55.55.55.5 kkkkr r r r doya paHatadoya paHatadoya paHatadoya paHata (Taxable Capacity):

sarkarlaa kraMcaI AakarNaI krt Asatanaa Aqa-vyavasqaocaI krdoya paHata kaya Aaho yaacaa

ivacaar k$naca kraMcaI AakarNaI kravaI laagato. karNa krdoya paHatopoxaa kmaI kr AakarNaI

kolyaasa ivakasaasaazI AavaSyak AsaNaaro BaaMDvala jamaa hao} Sakt naahI. yaa}laT krdoya paHatopoxaa

AiQak kr AakarNaI kolyaasa KajagaI xaoHaamaQaIla ]%padkta‚ ]%padna‚ raojagaar‚ gauMtvaNaUk ivakasaacaa

dr yaavartI ivaprIt pirNaama haoNyaacaI Sa@yata AiQak rahto. mhNaUnaca krdoya paHata ivacaaramaQyao

GaoNao AitSaya mah%<vaacao Aaho.

krkrkrkrdoya paHatocaI vyaa#yaadoya paHatocaI vyaa#yaadoya paHatocaI vyaa#yaadoya paHatocaI vyaa#yaa (Definitions of Taxable Capacity):

“krdoya paHata mhNajaoca kraraopNaacaI ASaI mah<ama patLI kI jyaa patLIlaa laaokaMcyaa

]%padk porNaaMvartI kaoNatahI ivapirt pirNaama haot naahI.”

“Aqa-vyavasqaotIla sava- naagairkaMcaI kr doNyaacaI xamata mhNajaoca krdoya paHata haoya.”

5.5.1 5.5.1 5.5.1 5.5.1 saapoxa kr doya paHata saapoxa kr doya paHata saapoxa kr doya paHata saapoxa kr doya paHata (Absolute Taxable Capacity):

“jaovha eka doSaatIla krda%yaaMcyaa krdoya paHatocaI tulanaa dusa¹yaa doSaatIla krda%yaaMcyaa

krdoya paHatoSaI kolaI jaato tovha %yaasa saapoxa krdoya paHata Asao mhMTlao jaato.”

“jaovha samaajaatIla eka gaTatIla vya@tIcyaa krdoya paHatocaI tulanaa dusa¹yaa gaTatIla

vya@tIcyaa krdoya paHatoSaI k$na krdoya paHatocao maaojamap kolao jaat Asaola tr %yaasa saapoxa krdoya

paHata Asao mhNatat.”

]da. BaartatIla krdoya paHatopoxaa AmaorIkotIla krdoya paHata jaast Aaho Asao ivaQaana kolao

jaat Asaola tr ASaa kr PaaHatosa saapoxa kr doya paHata Asao mhTlao jaato.

5.5.2 5.5.2 5.5.2 5.5.2 inarpoxa krinarpoxa krinarpoxa krinarpoxa krdoya paHata doya paHata doya paHata doya paHata (Relative Taxable Capacity):

“jaovha ivaiSaYT vya@tIcyaa‚ gaTacyaa ikMvaa doSaacyaa krdoya paHatocaa ivacaar kolaa jaatao tovha

%yaasa inarpoxa krdoya paHata Asao mhTlao jaato.”

varIla vyaa#yaova$na inarpoxa krdoya paHata mhNajao vya@tIMcaa ]pBaaogaavartI Kca- kolyaanaMtr

sarkarlaa kr doNyaasaazI AiQak r@kma raht Asaola tr %yaa vya@tI krdoya paHata AiQak Asato.

]da. jaovha BaartacaI krdoya paHata kmaI Aaho. BaartatIla ‘xa’ yaa vya@tIcaI krdoya paHata

kmaI Aaho. ASaI ivaQaanao kolaI jaat AsatIla tr ASaa sva$pacyaa kr PaaHatocyaa maaojamaapasa inarpoxa

kr doya paHata Asao mhTlao jaato.

5.5.3 kr5.5.3 kr5.5.3 kr5.5.3 krdoya paHata doya paHata doya paHata doya paHata inaiScat krNaaro GaTk inaiScat krNaaro GaTk inaiScat krNaaro GaTk inaiScat krNaaro GaTk (Factor Determining Taxable Capacity):

kaoNa%yaahI doSaacaI krdoya paHata hI ivaivaQa GaTkaMvartI AvalaMbaUna Asato mhNaUnaca krdoya

paHata kaoNakaoNa%yaa GaTkaMvartI AvalaMbUana Asato yaacaI cacaa- krNao mah%<vaacao zrto.

1111.... raYT/Iya ]%pnnaacao AakarmaanraYT/Iya ]%pnnaacao AakarmaanraYT/Iya ]%pnnaacao AakarmaanraYT/Iya ]%pnnaacao Aakarmaana a a a (Size of the National Income):

raYT/Iya ]%pnnaacao Aakarmaana ha ek doSaacaI krdoya paHata zrivaNaara mah<%vaacaa GaTk

maanalaa jaatao. jyaa doSaacyaa raYT/Iya ]%pnna AiQak Asato %yaa raYT/acaI krdoya paHata hI Anya

raYT/acyaa tulanaot AiQak Asato.

2222.... laaoksaM#yaocaa AakarmaanlaaoksaM#yaocaa AakarmaanlaaoksaM#yaocaa AakarmaanlaaoksaM#yaocaa Aakarmaanaaaa (Size of the Population):

raYT/acaI laaoksaM#yaa ha ek krdoya paHata zrivaNaara mah%<vaacaa GaTk Aaho. karNa raYT/Iya ]%pnna

AiQak AsaUna sauQda laaoksaM#yaa AiQak Asaola tr drDao[- ]%pnna kmaI rahIlyaanao krdoya paHata kmaI

rahto. yaaca karNaanao BaartacaI krdoya paHata kmaI raht Asalyaacao idsaUna yaoto.

3333.... kraraopNaacaa hotUkraraopNaacaa hotUkraraopNaacaa hotUkraraopNaacaa hotU (Purpose of Taxation):

kraraopNaacaa hotU jar doSaacyaa ivakasacyaa xamata vaaZivaNyaacyaa dRiYTnao ]%padk GaTkaMvartI

Kca- krNao ha Asatao tovha krdoya paHata AiQak rahto. yaa]laT Anau%padk GaTkaMvartI Kca-

krNyaacyaa hotUnao kr AakarNaI kolaI jaat Asaola tr krdoya paHata kmaI rahto.

4444.... saavasaavasaavasaava-- --jainak Kcaajainak Kcaajainak Kcaajainak Kcaa-- --cao sva$pcao sva$pcao sva$pcao sva$p (Nature Public Expenditure):

]%padk GaTkaMvartI saava-jainak Kca- krta yaavaa yaasaazI kr Aakart Asaola krdoya paHata

jaast rahto tr yaa]laT AvasqaomaQyao krdoya paHata kmaI rahto.

5555.... laaokaMcaa rahNaImaanaacaa djaalaaokaMcaa rahNaImaanaacaa djaalaaokaMcaa rahNaImaanaacaa djaalaaokaMcaa rahNaImaanaacaa djaa -- -- ( Standard of living of people):

]cca rahNaImaaNaacaa djaa- AsaNaa¹yaa raYT/amaQyao krdoya paHata AiQak Asato. tr rahNaImaanaacaa

djaa- kmaI AsaNaa¹yaa raYT/amaQyao krdoya paHata hI AgadIca kmaI raht Asato.

6666.... ikMmat patLI ikMmat patLI ikMmat patLI ikMmat patLI (Price level):

Aqa-vyavasqaotIla ikMmatpatLI saat%yaanao vaaZt Asaola tr laaokaMcaa rahNaImaanaacaa djaa- iTkvaUna

zovaNyaasaazI haoNaara Kca- vaaZt Asalyaanao krdoya paHata kmaI rahto. yaa]laT ikMmat GaTIcyaa

kalaKMDamaQyao krdoya paHata AiQak Asato.

7777.... AaiqaAaiqaAaiqaAaiqa-- --k isqatI k isqatI k isqatI k isqatI (Economic situation):

Aqa-vyavasqaocaI Aaiqa-k isqatI saxama Asaola tr krdoya paHata AiQak rahto. yaa]laT Aqa-

vyavasqaocaI Aaiqa-k isqatI saxama nasaola tr krdoya paHata kmaI raht Asato.

8888.... ]%pnna]%pnna]%pnna]%pnna AaiNa laaoksaM#yaotIla vaaAaiNa laaoksaM#yaotIla vaaAaiNa laaoksaM#yaotIla vaaAaiNa laaoksaM#yaotIla vaaZIcaa drZIcaa drZIcaa drZIcaa dr (Comparative income-population

Growth Rate):

Aqa-vyavasqaomaQaIla raYT/Iya ]%pnna vaaZIcyaa drapoxaa laaoksaM#yaa vaaZIcaa dr AiQak Asaola tr

%yaa doSaatIla krdoya paHata kmaI rahto. yaa]laT raYT/Iya ]%pnna vaaZIcyaa dr laaoksaM#yaa vaaZIcaa

drapxaa AiQak Asaola tr %yaa doSaatIla krdoya paHata AiQak rahto.

9999.... rajakIya isqatI rajakIya isqatI rajakIya isqatI rajakIya isqatI (Political Situation):

rajakIya isqarta AsaNaa¹yaa doSaacaI krdoya paHata hI rajakIya Aisqarta AsaNaa¹yaa doSaatIla

krdoya paHatopoxaa AiQak Asato.

10101010.... ]%pnna]%pnna]%pnna]%pnna va saMp<aIcao ivaBaajanva saMp<aIcao ivaBaajanva saMp<aIcao ivaBaajanva saMp<aIcao ivaBaajana a a a (Distribution of Income and Wealth):

Aqa-vyavasqaomaQaIla Aaiqa-k ivaYamata kmaI Asaola mhNajaoca ]%pnna va saMp<aIcao ivatrNa samaana

Jaalaolao Asaola tr ASaa AvasqaomaQyao krdoya paHata AiQak rahto. yaa]laT ]%pnna va saMp<aIcao

ivaBaajana samaana Jaalaolao nasaola tr krdoya paHata kmaI rahto.

11111111.... ]%pnnaatIla vaaZ va isqarta]%pnnaatIla vaaZ va isqarta]%pnnaatIla vaaZ va isqarta]%pnnaatIla vaaZ va isqarta (Stability and growth of Income):

Aqa-vyavasqaomaQaIla laaokaMcao ]%pnna vaaZt Asaola AaiNa %yaamaQyao isqarta Asaola tr %yaa

doSaamaQyao krdoya paHata AiQak Asato yaa]laT jyaa Aqa-vyavasqaomaQaIla laaokaMcyaa ]%pnna vaaZImaQyao

isqarta nasaola tr %yaa doSaat krdoya paHata kmaI Asato.

12121212.... krda%yaaMcaI krda%yaaMcaI krda%yaaMcaI krda%yaaMcaI raYT/Baavanaa raYT/Baavanaa raYT/Baavanaa raYT/Baavanaa (Nationalizam of Tax Payers):

jar krda%yaacaI raYT/inaYza pKr Asaola tr to doSaacyaa pgatIsaazI AiQakaQaIk kr BarNyaasa

tyaar haot Asalyaanao krdoya paHata AiQak rahto yaa]laT jyaa doSaat laaokaMcaa raYT/abaabat Aadr‚

inaYTa kmaI Asaola tr krdoya paHata kmaI rahto.

varIla mau_yaaMva$na kaoNa%yaahI doSaatIla krdoya paHata inaiScatI krNaaro GaTk kaoNakaoNato

Aahot to spYT haoNyaasa madt haoto.

5.65.65.65.6 laaBata AaiNa kr doya xamata dRiYTkaona: laaBata AaiNa kr doya xamata dRiYTkaona: laaBata AaiNa kr doya xamata dRiYTkaona: laaBata AaiNa kr doya xamata dRiYTkaona: (Benefit And Ability To Pay Approaches):

kraraopNaacaI t%vao: kraraopNaacaI t%vao: kraraopNaacaI t%vao: kraraopNaacaI t%vao:

“kr AakarNaI krIt Asatanaa kaoNa%yaa maaga-dSa-k t%vaacaa ikMvaa inayamaaMcaa AvalaMba krNao

AavaSyak Asato ASaa maaga-dSa-k t%vaaMnaa kraraopNaacaI t%vao Asao mhNatat.”

ADmaismaqa yaaMcaI t%vao:ADmaismaqa yaaMcaI t%vao:ADmaismaqa yaaMcaI t%vao:ADmaismaqa yaaMcaI t%vao:

• samata

• inaiScatta

• saao[-skrta

• kaTksar

� [tr t%vao: [tr t%vao: [tr t%vao: [tr t%vao:

• krdoya xamata

• laaBata

• samata

• ]%padkta

• lavaicakta

• sarlata

• ivaivaQata

5.6.15.6.15.6.15.6.1 kraraopNaacao laaBata t%vakraraopNaacao laaBata t%vakraraopNaacao laaBata t%vakraraopNaacao laaBata t%va (Benefit principal of taxation):

“Aqa-vyavasqaomaQyao kr AakarNaI krIt Asatanaa va %yaaMcaI vasaulaI krIt Asatanaa kaoNakoNa%yaa

inayamaaMcaa AvalaMba kolaa jaavaa yaabaabatcyaa maaga-dSa-k inayamaaMnaa kraraopNaacaI t%vao Asao mhTlao jaato.”

ASaa yaa kraraopNaacyaa maaga-dSa-k %a%vaaMmaQyao samata %a%va‚ krdoya xamata t%va‚ krdoya paHata

t%va yaasaar#yaa mah%<vaacyaa t%vaaMcaa samaavaoSa kolaa jaatao.

kraraopNaacao laaBata t%vakraraopNaacao laaBata t%vakraraopNaacao laaBata t%vakraraopNaacao laaBata t%va::::

sarkar eka baajaUlaa samaajaakDUna kr AakarNaI krto tr dusa¹yaa baajaUlaa toca ]%pnna

samaajaacyaa klyaaNakarI yaaojanaaMvartI Kca- krt Asato. laaBata t%vaanausaar saava-jainak Kcaa-pasaUna

p%yaok vya@tIlaa paPt haoNaa¹yaa laaBaacyaa pmaaNaat sarkarlaa kr Vavaa.

“kraraopNaacyaa jyaa t%vaanausaar p%yaok vya@tIlaa saava-jainak Kcaa-mauLo haoNaa¹yaa laaBaacyaa

samapmaaNaat sarkarlaa kr Vavaa Asao spYTIkrNa doNyaat Aalao %yaa t%vaasa kraraopNaacao laaBata

t%va Asao mhTlao jaato.”

satravyaa SatkatIla ivalyama poTI‚ habja‚ laak‚ $saao‚ hyaUma yaa SaasHa&aMnaI kraraopNaacyaa

laaBata t%vaacaI maaMDNaI kolyaacao idsaUna yaoto. %yaacyaa matanausaar p%yaok vya@tIsa paPt haoNaa¹yaa

laaBaacyaa pmaaNaat kr Baravaa yaacaaca Aqa- jyaa vya@tIMnaa saava-jainak Kcaa-pasaUna AiQak laaBa p`aPt

haotao %yaaMnaI AiQak kr Vavaa‚ kmaI laaBa paPt haoNaa¹yaaMnaI kmaI kr Vavaa va jyaaMnaa laaBa imaLt

naahIt %yaaMnaI kr BarNyaacaI garja naahI. yaa laaBata t%vaabaabat SaasHa&aMnaI puZIla sva$pat

spYTIkrNa idlaolao Aaho.

ivalyama poTI:ivalyama poTI:ivalyama poTI:ivalyama poTI:

“ivalyama poTI yaaMcyaamato p%yaok vya@tIlaa saava-jainak Kcaa-pasaUna paPt haoNaa¹yaa saovaaMcyaa

pmaaNaat kraMmaQyao yaaogadana Vavao.”

AiTinayaao va maakaoAiTinayaao va maakaoAiTinayaao va maakaoAiTinayaao va maakao-- --: : : :

“sarkar saava-jainak Kcaa-cyaa saahayyaanao saamaaijak grjaaMcyaa put-tosaazI vastU va saovaa inamaa-

Na krIt Asato %yaaMcyaapasaUna paPt haoNaa¹yaa laaBaacyaa pmaaNaat p%yaok vya@tInao kr BarNyaacaI garja

Aaho.”

maJaaolaa: Jaaolaa: Jaaolaa: Jaaolaa:

“saava-jainak Kcaa-amaQyao vaaZ Jaalyaasa vya@tIMnaa paPt haoNaa¹yaa saImaaMt ]pyaaogaIta vaaZt jaato.

mhNaUnaca ASaa saava-jainak Kcaa-mauLo paPt haoNaa¹yaa isamaMat ]pyaaogaIto baraobar kracaI r@kma sarkarlaa

VavaI.”

saava-jainak Kcaa-pasaUna paPt haoNaa¹yaa laaBaacao tsaoca ]pyaaogaItocaI maaojamaap va tulanaa krta

yaoto. yaasaar#ao GaTk gaiht Qa$na kraraopNaacyaa laaBata t%vaacaI maaMDNaI krNyaat AalaolaI Aaho.

kraraopNaacyaakraraopNaacyaakraraopNaacyaakraraopNaacyaa laaBata t%valaaBata t%valaaBata t%valaaBata t%vaamaQaIla daoYa:amaQaIla daoYa:amaQaIla daoYa:amaQaIla daoYa:

kraraopNa krIt Asatanaa sarkarnao laaBata %a%vaacaa isvakar kolyaasa %yaamaQyao puZIla daoYa

idsaUna yaotat.

1111.... laaBatocao AcaUlaaBatocao AcaUlaaBatocao AcaUlaaBatocao AcaUk maaojamaap krNao Sa@ya nasato.k maaojamaap krNao Sa@ya nasato.k maaojamaap krNao Sa@ya nasato.k maaojamaap krNao Sa@ya nasato.

2222.... ]pyaaogaItocao AcaUk maaojamaap Sa@ya nasato.]pyaaogaItocao AcaUk maaojamaap Sa@ya nasato.]pyaaogaItocao AcaUk maaojamaap Sa@ya nasato.]pyaaogaItocao AcaUk maaojamaap Sa@ya nasato.

3333.... laaBata‚ ]pyaalaaBata‚ ]pyaalaaBata‚ ]pyaalaaBata‚ ]pyaaoo oopgaIta AaiNa kr yaaMcaI tulanaa krNao SpgaIta AaiNa kr yaaMcaI tulanaa krNao SpgaIta AaiNa kr yaaMcaI tulanaa krNao SpgaIta AaiNa kr yaaMcaI tulanaa krNao Sa@ya nasato.a@ya nasato.a@ya nasato.a@ya nasato.

4444.... AaiqaAaiqaAaiqaAaiqa-- --k ivaYamata vaaZIsa laagato: k ivaYamata vaaZIsa laagato: k ivaYamata vaaZIsa laagato: k ivaYamata vaaZIsa laagato:

sarkar samaajaatIla duba-la GaTkaMvartI maaozyaapmaaNaat Kca- krIt Asalyaanao %yaaMcyaa kDUna

AiQak kja- vasaUlaI kolaI gaolyaanao Aaiqa-k ivaYamata vaaZIsa laagato.

5555.... nyaaya t%vaakDo dulanyaaya t%vaakDo dulanyaaya t%vaakDo dulanyaaya t%vaakDo dula-- --xa: xa: xa: xa:

sarkar kr BarNaa¹yaaMnaa laaBa dot Asalyaanao garIbaaMnaI jar kr Barlaa naahI tr %yaaMnaa laaBa

paPt haot nasalyaanao laaBata t%va nyaaya t%vaakDoca dula-xa krto.

6666.... xamata t%vaakDo dulaxamata t%vaakDo dulaxamata t%vaakDo dulaxamata t%vaakDo dula-- --xa: xa: xa: xa:

xamata t%va kr BarNyaacyaa xamatova$na kr BarNyaavartI Bar dot Asato. prMtu laaBata

t%vaanausaar paPt haoNaa¹yaa laaBaavar AaQaairt kr Aakarlyaanao gairbaaMcaI xamata nasatanaahI AiQak kr

Baravaa laagalyaanao xamata t%vaakDo dula-xa haotanaa idsato.

ASaa sva$pacao daoYa ikMvaa iTka laaBata t%vaavartI haot Asalyaa trI yaaca t%vaacyaa maaMDNaI

maQaUna kraraopNaacao [tr ivacaar va isaQdaMt ivaksaIt Jaalyaanao yaa ivacaaracao mah%<va kmaI haot naahI.

5.6.2 kr doya xamata t%va: 5.6.2 kr doya xamata t%va: 5.6.2 kr doya xamata t%va: 5.6.2 kr doya xamata t%va: (Ability To Pay Approaches):

kraraopNaabaabat jaI ivaivaQa t%vao maaMDNyaat AalaI %yaamaQyao krdoya xamata t%va ho ek mah%<vaacao

t%va maaMDNyaat Aalao.

kr doya xamatakr doya xamatakr doya xamatakr doya xamata (Ability To Pay Tax):

“vya@tIMcaI sarkarlaa kr doNyaacaI jaI Aaiqa-k xamata‚ Sa@tI ikMvaa kuvat Asato %yaasa krdoya

xamata Asao mhTlao jaato.”

krkrkrkrdoya xamata t%vadoya xamata t%vadoya xamata t%vadoya xamata t%va ( Principle of Ability to Pay Tax):

“vya@tIMcaI kr BarNyaacaI Aaiqa-k kuvat ivacaarat Gao}na sarkarnao %yaaMcyaavartI kr AakarNaI

kravaI Asaa jaao maaga-dSa-k inayama maaMDlaa gaolaa %yaalaaca krdoya xamata t%va Asao mhTlao jaato.”

ADma ismaqa‚ jao.esa.imala‚ ivalyama po+I [. Aqa-t&aMnaI kr AakarNaIcao ek mah%<vapUNa- t%va

mhNaUna krdoya xamata t%vaacaa purskar kolaa Aaho. %yaacyaa mato sarkarnao p%yak vya@tIcaI kr

BarNyaaca xamata ivacaarat Gao}na %yaacyaavartI kr AakarNaI kravaI Asao mat vya@t kolao Aaho.

mhNajaoca jyaa vya@tIMcaI kr BarNyaacaI xamata AiQak Asato ASaa EaImaMt vya@tIMvartI AiQak kr

AakarNaI kravaI tr jyaacaI kr BarNyaacaI xamata kmaI Aaho %yaaMcyaavartI kmaI kr AakarNaI kravaI

va jyaa vya@tIMcaI kr BarNyaacaI xamata naahI %yaaMcyavartI kr AakarNaI k$ nayao.

krkrkrkrdoyadoyadoyadoya xamatxamatxamatxamatocao inakYa ocao inakYa ocao inakYa ocao inakYa (Criteria of ability to Pay Tax):

“vya@tIMcaI kr BarNyaacaI xamata zrvaINyaasaazI jyaa GaTkaMnaa AaQaarBaUt maanalao jaato %yaa

GaTkaMnaa krdoya xamatocao inakYa Asao mhTlao jaato.”

krdoya xamatocyaa inakYaaMmaQyao puZIla inakYaaMcaa samaavaoSa krNyaat Aalaolaa Aaho.

1. ]%pnna ]%pnna ]%pnna ]%pnna (Income):

vya@tIcao ]%pnna ha ek krdoya xamata zrivaNaara mah%<vaacaa inakYa maanalaa jaatao karNa

vya@tIMcyaa ]%pnnaabaraobar %yaaMcaI kr BarNyaacaI xamata doKIla vaaZt jaato tsaoca jyaa vya@tIMcao ]%pnna

AiQak Asato %yaaMcaI kr BarNyaacaI xamata hI kmaI ]%pnna AsaNaa¹yaa vya@tI poxaa jaast Asato.

mhNaUnaca sarkarnao kr AakarNaI krt Asatanaa vya@tIcao ]%pnna ha inakYa krdoya xamatocao maaojamaap

krNyaasaazI vaapravaa va %yaa AaQaaro AiQak ]%pnna AsaNaa¹yaaMnaa AiQak kr tr kmaI ]%pnna

AsaNaa¹yaa vya@tIMvartI kmaI kr Aakaravaot Asao mat vya@t krNyaat yaoto.

yaa inakYaacaa AvalaMba kolyaanao EaImaMtavartI AiQak kr va garIbaaMvartI kmaI kr Aakarlyaanao

Aaiqa-k ivaYamata kmaI haoNyaasa tsaoca samata psqaaipt haoNyaasa madt haoto.

2. maalama%taÀ saMp%tI maalama%taÀ saMp%tI maalama%taÀ saMp%tI maalama%taÀ saMp%tI (Property / Wealth):

vya@tIcao ]%pnna yaa inakYaanaMtr vya@tIcaI saMp%tI ikMvaa maalamata ha ek krdoya xamata

zrivaNaara inakYa Aaho. jyaa vya@tIMkDo AiQak maalama%ta ikMvaa saMp%tI Aaho %yaaMcaI kr doNyaacaI

xamata doKIla AiQak Asato. mhNaUnaca sarkarnao kr AakarNaI krt Asatanaa vya@tIcao saMp%tI

ikMvaa maalama<ta ha inakYa krdoya xamatocao maaojamaap krNyaasaazI vaapravaa va %yaa AaQaaro AiQak

saMp%tI ikMvaa maalama<ta AsaNaa¹yaaMnaa AiQak kr tr kmaI saMp%tI ikMvaa maalama<ta AsaNaa¹yaa

vya@tIMvartI kmaI kr Aakaravaot Asao mat vya@t krNyaat yaoto.

3. ]pBaaoga Kca]pBaaoga Kca]pBaaoga Kca]pBaaoga Kca-- -- (Consumption Expenditure):

vya@tIcao ]%pnna‚ saMp%tI ikMvaa maalama<ta yaa inakYaaMnaMtr %yaaMcaa ]pBaaoga Kca- ha ek krdoya

xamata zrivaNaara GaTk Aaho. yaa inakYaanausaar jyaa vya@tI ]pBaaoga Kca- AiQak krtat %yaaMcaI kr

BarNyaacaI xamata doKIla jaast Asato Asao maanaNyaat Aalaolao Aaho.

mhNaUnaca sarkarnao kr AakarNaI krt Asatanaa vya@tIMcaa ]pBaaoga Kca- ha inakYa ivacaarat

Gao}na jyaaMcaa ]pBaaoga Kca- AiQak Asatao %yaaMcyaavartI AiQak kr AakarNaI kravaI va kmaI ]pBaaoga

Kca- AsaNaa¹yaa vya@tIMvartI kmaI kr AakarNaI kravaI Asao mat vya@t krNyaat Aalao.

krkrkrkrdoya xamata t%vadoya xamata t%vadoya xamata t%vadoya xamata t%vaavarIla daoYaÀ iTkaÀmayaaavarIla daoYaÀ iTkaÀmayaaavarIla daoYaÀ iTkaÀmayaaavarIla daoYaÀ iTkaÀmayaa-- --da:da:da:da:

kraraopNaacyaa krdoya xamata t%vaamaQyao puZIla samasyaa ikMvaa daoYa ]dBavaU Saktat.

1. ]%pnna kmaI daKvaUna kr caukivaNyaacaI pvaR<tI vaaZIsa laagato.

2. ]%pnna tsaoca saMp%tI samaana Asatanaa kuTMUbaacyaa garjaa va vya@tIMcaI saM#yaa iBanna Asaola

tr ha inakYa Ayaaogya zrtao.

3. ]%pnna tsaoca saMp%tI yaavartI AiQak kr Aakarlyaasa vya@tIMcaI ]%pnna‚ saMp%tI

vaaZIcaI pvaR<tI kmaI hao}na Aqa-vyavasqaocyaa ivakasaavar pitkUla p`Baava pDU Saktao.

4. vya@tIcyaa vaaZ%yaa ]pBaaogaavar AiQak dranao kr AakarNaI kolyaasa p`BaavaI maagaNaIcaI

kmatrta inamaa-Na haovaUna doSaat maMdI sadRSya isqatI inamaa-Na haoNyacaI Sa@yata AiQak

rahto.

5. sava- saMp<aIcao maUlyamaapna krNao Sa@ya nasato.

6. vya@tIcyaa %yaagaacao maaojamaap krNao sahja Sa@ya nasato.

7. pOSaacyaa isamaaMt ]pyaaogaItocao maaojamaap krNao S@ya nasato.

5.75.75.75.7 krkrkrkrBaaracao isaQdaMtBaaracao isaQdaMtBaaracao isaQdaMtBaaracao isaQdaMt (Theories of Tax Incidence):

kraraopNaacyaa piËyaomaQyao kraGaat ha phIlaa TPpa‚ kr saMËmaNa ha dusara TPPaa tr kr Baar

ha AMitma TPPaa Asatao.

krkrkrkrBaarBaarBaarBaar::::

“jyaa vya@tIvartI kracyaa r@kmaocaa AMitma Baar pDtao ikMvaa jyaacyaa ]%pnnaamaQaUna kracaI

r@kma savaa-t SaovaTI vasaUla kolaI jaato %yaacyaa krBaar pDlaa Asao mhNatat.”

krBaarabaabatcyaa ivavaIQa ivacaaraMmaQyao DalTna‚ ]%sau-laa ih@sa AaiNa masagaovh yaacao ivacaar maulaBaUt

maanalao jaatat.

5.7.1 DalTnaDalTnaDalTnaDalTna yaayaayaayaaMM MMcao krBaarabaabatcao ivacaar cao krBaarabaabatcao ivacaar cao krBaarabaabatcao ivacaar cao krBaarabaabatcao ivacaar (Dalton’s approach on Tax Incidence):

Da. DalTna yaaMnaI krBaarabaabatcao ivacaar maaMDt Asatanaa %yaacao daona pkar kolaolao Aahot.

1111.... PaOSaatIla krBaar:PaOSaatIla krBaar:PaOSaatIla krBaar:PaOSaatIla krBaar:

kraraoPaNaanaMtr krda%yaacyaa ]%pnaavartI haoNaara pirNaama ivacaarat Gao}na DalTna yaaMnaI

pOSaatIla krBaaracao daona pkar kolao.

• Pa%yaxa pOSaatIla krBaar:Pa%yaxa pOSaatIla krBaar:Pa%yaxa pOSaatIla krBaar:Pa%yaxa pOSaatIla krBaar:

sarkarnao kr AakarNaI kolyaanaMtr vya@tIcyaa ]%pnaatUna kracaI r@kma vasaUla kolyaanao jaao

Baar pDtao %yaasa Pa%yaxa pOSaatIla krBaar Asao mhNatat.

• APa%yaxa pOSaatIla krBaar:APa%yaxa pOSaatIla krBaar:APa%yaxa pOSaatIla krBaar:APa%yaxa pOSaatIla krBaar:

sarkarnao kr AakarNaI kolyaanaMtr vya@tIcyaa ]%pnaatUna kracyaa r@kmaopoxaa jaI AiQakcaI

r@kma vasaUla kolyaanao jaao Baar pDtao %yaasa APa%yaxa pOSaatIla krBaar Asao mhNatat.

2222.... vaastvavaastvavaastvavaastva krBaar:krBaar:krBaar:krBaar:

kraraoPaNaanaMtr krda%yaacaa kr Barlyaanao %yaacaa %yaacyaa klyaaNaavartI haoNaara pirNaama

ivacaarat Gao}na DalTna yaaMnaI vaastva krBaaracao daona pkar kolao.

• Pa%yaxa vaastva krBaar:Pa%yaxa vaastva krBaar:Pa%yaxa vaastva krBaar:Pa%yaxa vaastva krBaar:

sarkarnao kr vasaUlaI kolyaanao gaahkaMnaa Anaok vastU va saovaa KrodI krta yaot naahIt %yaaMcaa

%yaaga kravaa laagatao tovha %yaasa Pa%yaxa vaastva krBaar Asao mhNatat.

• APa%yaxa vaastva krBaar:APa%yaxa vaastva krBaar:APa%yaxa vaastva krBaar:APa%yaxa vaastva krBaar:

sarkarnao kr vasaUlaI kolyaanao gaahkaMnaa Anaok vastU va saovaa KrodI krta Aalyaanao %yaacyaa

klyaaNaamaQyao jaI GaT GaDUna yaoto %yaasa Pa%yaxa vaastva krBaar Asao mhNatat.

5.7.2 ]%sau]%sau]%sau]%sau-- --laa ih@sa laa ih@sa laa ih@sa laa ih@sa yaacao krBaarabaabatcao ivayaacao krBaarabaabatcao ivayaacao krBaarabaabatcao ivayaacao krBaarabaabatcao ivacaar caar caar caar (Ursula Hicks’s approach on Tax

Incidence):

Aqa-t& EaImatI ]%sau-laa ih@sa yaaMnaI krBaaracao puZIla daona BaagaaMmaQyao vagaI-krNa kolaolao Aaho.

• AaOpcaairk krBaar:AaOpcaairk krBaar:AaOpcaairk krBaar:AaOpcaairk krBaar:

EaImatI ]%sau-laa ih@sa yaaMcao krBaarabaabatcao spYTIkrNa ho DalTna yaaMcyaa p%yaxa pOsaa$pI

krBaaraSaI saMbaiQat Aaho. “jaovha kracaa AaGaat va kracaa Baar ekaca vya@tIvartI pDtao tovha %yaasa

AaOpcaairk krBaar Asao mhNatat.”

• PaBaavaI krBaar:PaBaavaI krBaar:PaBaavaI krBaar:PaBaavaI krBaar:

EaImatI ]%sau-laa ih@sa yaaMcao krBaarabaabatcao spYTIkrNa ho DalTna yaaMcyaa vaastva krBaaraSaI

saMbaQaIt Aaho. “kraraopNa kolyaanaMtr krda%yaacyaa klyaaNaamaQyao jaI GaT haoto %yaasa pBaavaI krBaar

Asao mhNatat.”

5.7.3 masagaovhmasagaovhmasagaovhmasagaovh yaacao krBaarabaabatcao ivacaar yaacao krBaarabaabatcao ivacaar yaacao krBaarabaabatcao ivacaar yaacao krBaarabaabatcao ivacaar (Musgrave’s approach on Tax Incidence):

Aqa-t& masagaovh yaaMnaI “The Theory of Public Finance” yaa gaMqaamaQyao krBaaracao puZIla daona

BaagaaMmaQyao vagaI-krNa kolaolao Aaho.

• ivaiSaYT ivaiSaYT ivaiSaYT ivaiSaYT krBaar:krBaar:krBaar:krBaar:

masagaovh yaaMcyaa mato sarkarcaa saava-jainak Kca- Aijabaat na badlata kraraopNaacyaa QaaorNaamaQyao

badla Jaalyaanao inamaa-Na haoNaa¹yaa Baarasa ivaiSaYT krBaar Asao mhNatat.

• BaodjanyaBaodjanyaBaodjanyaBaodjanya krBaar:krBaar:krBaar:krBaar:

masagaovh yaaMcyaa mato samaana kr ]%pnna imaLvaUna doNaa¹yaa daona kraMcyaa QaaorNaamaQyao badla

kolyaanao ]%pnna ivatrNaavartI jaao prINaama haotao %yaasa Baodjanya krBaar Asao mhNatat.

5.85.85.85.8 kr saMËmaNaacao isaQdaMt: kr saMËmaNaacao isaQdaMt: kr saMËmaNaacao isaQdaMt: kr saMËmaNaacao isaQdaMt: (Theories of Shifting)

sarkarnao eKaVa ivaiSaYT GaTkavartI kr AakarNaI kolyaasa %aao kr eka GaTkakDUna

dusa¹yaa GaTkakDo saMËimat haot Asatao. saMËmaNaacyaa piËyaomaQyao saava-jainak kracaa AaGaat ha eka

GaTkakDUna dusa¹yaa GaTkakDo saMËimat haot Asatao. mhNajaoca yaa saMËmaNaamaQyao kracaa AaGaat‚

kraMcao saMËmaNa va kracaa Baar yaa itnhI saMklpnaa AitSaya mh%<vaacyaa maanaavyaa laagatat.

krsaMËmaNa: krsaMËmaNa: krsaMËmaNa: krsaMËmaNa:

“sarkarnao Aakarlaolyaa kracaa AaGaat Jaalaolyaa vya@tInao kracaI r@kma dusa¹yaa vya@tIMvartI

ZklaNyaacaa kolaolaa pya%na jar yaSasvaI haot Asaola tr %yaasa kr saMËmaNa Asao mhMTlao jaato.”

krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaacao isaQdaMtacao isaQdaMtacao isaQdaMtacao isaQdaMt: : : :

krsaMËmaNaabaabat maaMDNyaat Aalao ivacaar puZIla pmaaNao spYT krta yaotIla.

5.8.1 5.8.1 5.8.1 5.8.1 krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaacaa acaa acaa acaa koMdIkrNakoMdIkrNakoMdIkrNakoMdIkrNa (Concentration Theory) isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt : : : :

inasaga-vaadI Aqa-t&aMnaI krsaMËmaNaabaabatcaa koMdÌkrNa isaMQdat spYT kolaolaa Aaho. %yaaMnaI ha

isaQdaMt spYT krIt Asatanaa puZIla kahI gaaoYTI yaa gaiht mhNaUna AaQaarBaUt maanalaolyaa Aahot.

1. sava- kr ho Aaiqa-k AaiQa@yaamaQaUna idlao jaatat.

2. SaotI ha ekmaova SauQd ]%padnaacaa GaTk Aaho.

3. ekorI krpQdtI yaaogya pQdtI Asato.

4. BaaMDvala‚ Eaimak yaaMcyaa ]%pnnaavartI kr AakarNaI k$ nayao.

krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaaaaacaocaocaocao koMdIkrNakoMdIkrNakoMdIkrNakoMdIkrNa::::

“kracaI AakarNaI va vasUalaI ivaivaQa GaTkaMkDUna krNyaapoxaa Aqa-vyasqaomaQyao jaao mah<%vaacaa

]%padk GaTk Aaho f@t %yaaca GaTkavartI krNao mhNajaoca krsaMËmaNaacao kModÌkrNa haoya.”

inasaga-vaadI Aqa-t&aMnaI krsaMËmaNaabaabatcyaa koMdÌkrNa isaMQdatacao samaqa-na krt Asatanaa Asao

mat vya@t kolao kI kr AakrNyaacaa ekmaova GaTk mhNajao BaUmaI ha Aaho karNa yaaca ekmaova

GaTkacyaa sahayyaanao Aqa-vyavasqaomaQaIla SauQd ]%padktomaQyao vaaZ GaDUna yaot Asato. vyaaja tsaoca

vaotnaamaQaUna ASaI SauQd vaaZ haot nasalyaanao %yaa GaTkaMvartI kr AakarNaI k$ nayao AaiNa kolaI trI

to sagaLo kr SaovaTI BaUmaI yaaca ekmaova GaTkavartI koMdIt haotanaa idsaUna yaotat.

mhNaUnaca Aqa-vyavasqaomaQaIla ivaivaQa GaTkaMvartI kr AakarNaI k$na kr jamaa krNyaavartI

AiQak Kca- krNyaapoxaa ekorI kr pQdtIcaa AvalaMba kravaa Asao spYT mat vya@t krNyaat Aalaolao

Aaho.

krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaacyaa kMoacyaa kMoacyaa kMoacyaa kModIdIdIdIkrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYakrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYakrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYakrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYa: : : :

1. BaUmaI ha ekmaova ]%padnaacaa GaTk nasaUna %yaabaraobarca Eaimak‚ BaaMDvala va saMyaaojak ho GaTk

doKIla ]%padnaasaazI AavaSyak Asatat.

2. sava-ca isqatImaQyao ekorI kr pQdtI yaaogya Asatoca Asao naahI.

3. vastMUcyaa maagaNaIcaI lavaicakta ivacaarat GaotlaolaI naahI.

4. vastMUcyaa purvazyaacaI lavaicakta ivacaarat GaotlaolaI naahI.

inasaga-vaaVaMnaI sPaYT kolaolyaa krsaMËmaNaacyaa koMdIkrNa isaQdaMtavartI varIla iTka kolyaa

jaatat ikMvaa %yaamaQyao varIla daoYa idsaUna yaotat.

5.8.2 5.8.2 5.8.2 5.8.2 krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaacaa ivakacaa ivakacaa ivakacaa ivakMMMM oo ood`d`d`dÌIIIkrNa krNa krNa krNa (Diffusion Theory) isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt : : : :

krsaMËmaNaabaabatcaa ivakoMdIkrNaacaa isaMQdat foMca Aqa-t& mansaiflD AaiNa knaaD- yaaMnaI spYT

kolaolaa Aaho. %yaaMnaI ha isaQdaMt spYT krIt Asatanaa puZIla kahI gaaoYTI yaa gaiht mhNaUna

AaQaarBaUt maanalaolyaa Aahot.

1. sava- kr ekaca sHaaotavar koMdIt Jaalaolao nasatat.

2. BaUmaI‚ Eama‚ BaaMDvala va saMyaaojak yaaMcyaa ]%pnnaatIla AaiQa@yaamaQaUna kr vasaUla kolao

jaatat.

3. sava- GaTkaMvartI kraMcao ivakoMdIkrNa GaDUna yaot Asato.

4. pUNa- spQao-cyaa baajarpozocao Aist%va.

krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaacao acao acao acao ivivivivakModIkrNaakModIkrNaakModIkrNaakModIkrNa ::::

“kracaI AakarNaI va vasUalaI ekaca GaTkMakDUna krNyaapoxaa Aqa-vyasqaomaQaIla sava- ]%padk

GaTkaMkDUna krNao mhNajaoca krsaMËmaNaacao kModÌkrNa haoya.”

mansaiflD AaiNa knaaD yaa Aqa-t&aMnaI krsaMËmaNaabaabatcyaa ivakoMdÌkrNaacyaa isaMQdatacao

ivavaocana krt Asatanaa Asao mat vya@t kolao kI sarkarcyaa kr AakrNaIcyaa QaaorNaamaQaUna %yaacaa

Baar ekaca vya@tIvartI koMdIt na haota tao samaajaamaQaIla ivaivaQa ]%padk GaTkaMvartI ivatrIt haot

Asatao. karNa jyaa vya@tIvartI kracaa Baar pDlaolaa Aaho tI vya@tI [traMvartI ZklaNyaacaa pya%na

krt Asalyaanao %yaa kraMcao eka gaTakaDUna dusa¹yaa gaTakDo saMËmaNa haot Asato.

mansaiflDmansaiflDmansaiflDmansaiflD::::

mansaiflD yaaMcyaa mato tLyaatIla SaaMt paNyaamaQyao eKada dgaD Taklaa tr sau$vaatIlaa ek

valaya tyaar haoto va %yaa valayaamaQaUna naMtr Anaok valaya tyaar haotat. AgadI %yaaca pmaaNao kracaI

AakarNaI kaoNa%yaa GaTkavartI kolaI trI SaovaTI %yaacaa Baar sava-GaTkaMpya-t AapaoAap ivatrIt haot

Asalyaanao krBaaracao ivakoMdIkrNa GaDUna yaoNyaasa madt haoto.

krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaacyaa acyaa acyaa acyaa ivaivaivaivakModIkModIkModIkModIkrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYakrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYakrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYakrNa isaQdaMtavarIla iTka ikMvaa daoYa: : : :

1. pUNa- spQao-cyaa Avaastava gaRhItavar AaQaarIt.

2. krBaaracyaa ivatrNaacaI pQdtI spYT kolaolaI naahI.

3. vastMUcyaa maagaNaIcaI lavaicakta ivacaarat GaotlaolaI naahI.

4. vastMUcyaa purvazyaacaI lavaicakta ivacaarat GaotlaolaI naahI.

5. samata t%vaacaa ivacaar kolaolaa naahI.

krsaMËmaNaacyaa ivakModIkrNa isaQdaMtavartI varIla iTka kolyaa jaatat ikMvaa %yaamaQyao varIla

daoYa idsaUna yaotat.

5.8.3 5.8.3 5.8.3 5.8.3 krsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNakrsaMËmaNaacaa AaQauinak acaa AaQauinak acaa AaQauinak acaa AaQauinak (Modern Theory) isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt isaQdaMt : : : :

““““pa.saoilaMgamana tsaoca ejavaqa- yaasaar#yaa SaasHa&aMnaI Da maaSa-la yaaMcaa maUlya isaQdaMt AaQaarBaUt

maanaUna krsaMËmaNaabaabat jao ivacaar maaMDlaolao Aahot %yaa ivacaaraMnaaca krsaMËmaNacaa AaQauinak isaQdaMt

Asao mhTlao jaato.”

vastUMcyaa maagaNaIcaI lavaicakta va purvazyaacaI lavaicakta ivacaarat Gao}na krsaMËmaNaabaabatcaa

AaQauinak isaMQdat spYT krNyaat Aalaolaa Aaho. yaa isaQdaMtacaI maaMDNaI krt Asatanaa kraraopNa ho

f@t kryaaogya AaiQa@yaavartIca Aakaravaot ho krsaMËmaNaacyaa koMdIkrNa AaiNa ivakoMdIkrNaacyaa

isaQdaMtamaQaIla t%va isvakar k$ca maaMDNaI krNyaat AalaolaI Aaho.

krsaMËmaNaat ikMmatIkrsaMËmaNaat ikMmatIkrsaMËmaNaat ikMmatIkrsaMËmaNaat ikMmatI badlaabadlaabadlaabadlaacaI BaUcaI BaUcaI BaUcaI BaUimaka:imaka:imaka:imaka:

kr saMËmaNaacyaa AaQaUinak isaQdaMtamaQyao ikMmat badlaacaI BaUimaka AitSaya mah%<vaacaI Asao mat

vya@t krNyaat Aalaolao Aaho. krAakarNaI kolyaanaMtr krdata jar AaiQa@ya paPt krt Asaola

trca tao krBaar sahna krola Anyaqaa tao krBaar dusa¹yaavartI saMËimat krNyaacaa pya%na krola.

AaiNa yaa saMËmaNaamaQyao ikMmat badlaacaI BaUimaka AnanyasaaQaarNa ASaIca Aaho. karNa jaao ]%padk

AaiQa@ya paPt krIt naahI tao %yaacyaavarIla kracaa Baar dusa¹yaavartI ZklaNyaacaa pya%na krola va

%yaasaazI tao %yaacyaa ]%padnaacyaa ikMmatImaQyao vaaZ kolyaanaMtrhI vastUcaI maagaNaI kmaI haot nasaola tr

tao ]%padk kracaI r@kma saMËimat krNyaat yaSasvaI Jaalaa Asao mhMTlao jaato. AaiNa %yaanao

ikMmatImaQyao vaaZ kolyaanaMtr vastUcaI maagaNaI kmaI hao}na %yaalaa nauksaana sahna kravao laagat Asaola

tr tao ikMmat vaaZivaNyaacaa pya%na krNaar naahI va %yaa kracaa Baar %yaalaaca sahna kravaa laagaola.

mhNaUnaca yaa iËyaomaQyao ikMmat badlaacaI BaUimaka mah%<vaacaI Asato.

krsaMËmaNaat krsaMËmaNaat krsaMËmaNaat krsaMËmaNaat lavaicaktocaIlavaicaktocaIlavaicaktocaIlavaicaktocaI BaUBaUBaUBaUimaka:imaka:imaka:imaka:

pa. DalTna yaaMnaI maagaNaI va purvazyaacyaa lavaicaktocyaa AaQaaravartI krBaaracao spYTIkrNa

kolao Aaho.

maagaNaIcaI maagaNaIcaI maagaNaIcaI maagaNaIcaI ikMmat ikMmat ikMmat ikMmat lavalavalavalavaicaicaicaicakta:kta:kta:kta:

vastUMcyaa ikMmatImaQaIla badlaacaa pirNaama mhNaUna maagaNaImaQyao haoNaa¹yaa badlaacyaa pmaaNaasa

maagaNaIcaI ikMmat lavaicakta Asao mhNatat.

purvazyaacaI purvazyaacaI purvazyaacaI purvazyaacaI ikMmat ikMmat ikMmat ikMmat lavlavlavlavaaaaicaicaicaicakta:kta:kta:kta:

vastMUcyaa ikMmatImaQaIla badlaacaa pirNaama mhNaUna purvazyaamaQyao haoNaa¹yaa badlaacyaa pmaaNaasa

maagaNaIcaI ikMmat lavaicakta Asao mhNatat.

maagaNaIcaI maagaNaIcaI maagaNaIcaI maagaNaIcaI ikMmat ikMmat ikMmat ikMmat lavacaIktalavacaIktalavacaIktalavacaIkta AiQak Asalyaasa:AiQak Asalyaasa:AiQak Asalyaasa:AiQak Asalyaasa:

vastMUcyaa ikMmatImaQaIla badlaacyaa tulanaot maagaNaItIla badla AiQak Asaola tr kraraopNaacaa

AiQak Baar ivaËo%yaavartI pDtao tr kmaI Baar gaahkaMcyaavartI pDtao karNa kraraopNaacaa prINaama

mhNaUna jaovha vastUMcyaa ikMmatI vaaZtat tovha gaahk vastUMcaI maagaNaI kmaI krtat %yaamaQaUna ivaËI va

nafa GaTt jaat Asalyaanao ivaËota ikMmatI vaaZvaNyaapoxaa krBaar sahna krNao psaMt krtat.

purvazyaacaIpurvazyaacaIpurvazyaacaIpurvazyaacaI ikMmat ikMmat ikMmat ikMmat lavalavalavalavaicaicaicaicaktaktaktakta AiQak Asalyaasa:AiQak Asalyaasa:AiQak Asalyaasa:AiQak Asalyaasa:

vastUMcyaa ikMmatImaQaIla badlaacyaa tulanaot purvazyaatIla badla AiQak Asaola tr kraraopNaacaa

AiQak Baar gaahakaMcyaavartI pDtao tr kmaI Baar ivaËo%yaavartI pDtao. karNa ]%padkacao

purvazyaavartI inayaMHana Asalyaanao ivaËotao ikMmatI vaaZvaUna kraraopNaacaa Baar gaahkaMcyaavartI ZklaNyaacaa

pya%na krtao.

purvazyaacaI va maagaNaIcaI lavapurvazyaacaI va maagaNaIcaI lavapurvazyaacaI va maagaNaIcaI lavapurvazyaacaI va maagaNaIcaI lavaicaicaicaicakta samaana Asalyaasa:kta samaana Asalyaasa:kta samaana Asalyaasa:kta samaana Asalyaasa:

jaovha vastUMcyaa purvazyaacaI va maagaNaIcaI lavaicakta samaana Asato tovha gaahk AaiNa ivaËota

yaaMcyaavartI samaana krBaar pDt Asatao.

ASaapkaro maagaNaIcaI va purvazyaacaI lavaicakta ivacaarat Gao}na krsaMËmaNaacaa AaQaUinak

isaQdaMt sPaYT kolaolaa Aaho.

5.95.95.95.9 duhoduhoduhoduhorI kraraopNaacyaa samasyaa: rI kraraopNaacyaa samasyaa: rI kraraopNaacyaa samasyaa: rI kraraopNaacyaa samasyaa: (The Problem of Double Taxation):

kraraopNa kolyaanaMtr %yaaMcaI vasaUlaI krt Asatanaa kr caukvaoigarI hI jaSaI ek AitSaya

mah%<vaacaI samasyaa Aaho %yaaca pmaaNao duhorI kraraopNa hI ek samasyaa maanalaI jaato. sadr

samasyaocyaa AnauYaMgaanao duhorI kraraopNaacaa Aqa-‚ vyaa#yaa‚ sva$p‚ pirNaama yaaMcaI cacaa- AitSaya

mah%<vaacaI Aaho.

duhorI kraraopNaacaI vyaa#yaa: duhorI kraraopNaacaI vyaa#yaa: duhorI kraraopNaacaI vyaa#yaa: duhorI kraraopNaacaI vyaa#yaa:

“jar ekaca kalaKMDamaQyao ekaca vya@tIvartI ikMvaa vastUvartI daona vaoLa kr AakarNaI kolaI

jaat Asaola tr %yaasa duhorI kraraopNa Asao mhTlao jaato.”

“jar ekaca kalaKMDamaQyao kracyaa ekaca AaQaaravartI daona kr Aakarlao jaat AsatIla tr

ASaa kr pQdtIsa duhorI kraraoopNa Asao mhNatat.”

duhorI kraraopNaacaI vduhorI kraraopNaacaI vduhorI kraraopNaacaI vduhorI kraraopNaacaI vaOiSaYTyaoaOiSaYTyaoaOiSaYTyaoaOiSaYTyao: : : :

varIla vyaa#yaaMva$na duhorI kraraopNaacaI vaOiSaYTyao puZIla pmaaNao spYT krta yaotIla.

1. ekaca vya@tIvartI ikMvaa vastUvartI kr AakarNaI kolaolaI AsaavaI.

2. kr AakarNaIcaa kalaavaQaI ekca Asaavaa.

3. kr AakarNaIcaa AaQaar samaana Asaavaa.

jaovha hI tIna vaOiSaYTyao ekiHatrI%yaa AaZLUna yaotat tovha %yaa kr pQdtIlaa duhorI kr pQdtI

Asao mhTlao jaato.

mhNajaoca jaovha kr iBanna vya@tI ikMvaa vastUMvar Aakarlaa jaat Asaola tr tao duhorI kr zrt

naahI tsaoca kr AakarNaIcaa AaQaar AaiNa kalaavaQaI samaana nasaola tr %yaa krpQdtIlaa duhorI

krpQdtI Asao mhNata yaot naahI.

duhorI kraraopNaacyaa samasyaduhorI kraraopNaacyaa samasyaduhorI kraraopNaacyaa samasyaduhorI kraraopNaacyaa samasyaocaI inaocaI inaocaI inaocaI inaimaimaimaima-- --tI:tI:tI:tI:

duhorI kraraopNaacyaa samasyaa inamaa-Na haoNyaacaI karNao puZIla pmaaNao spYT krta yaotIla.

1111.... vaogavaogaLyaa doSaatIla sarkarakDUna kr AakarNaIvaogavaogaLyaa doSaatIla sarkarakDUna kr AakarNaIvaogavaogaLyaa doSaatIla sarkarakDUna kr AakarNaIvaogavaogaLyaa doSaatIla sarkarakDUna kr AakarNaI: : : :

jaovha daona vaogavaogaLyaa doSaatIla sarkarakDUna ekaca vya@tIvartI ikMvaa vastUvartI kr

AakarNaI kolyaasa daonhI sarkaraMnaa ekaca AaQaaravartI kr Vavaa laagalyaanao duhorI kraraopNaacaI

samasyaa inamaa-Na haoto.

2222.... ekaca ekaca ekaca ekaca doSaatIla daona sqaravarIla sarkarkDUna kr AakarNaI:doSaatIla daona sqaravarIla sarkarkDUna kr AakarNaI:doSaatIla daona sqaravarIla sarkarkDUna kr AakarNaI:doSaatIla daona sqaravarIla sarkarkDUna kr AakarNaI:

jaovha daona vaogavaogaLyaa sqaravarIla sarkarkDUna ekaca vya@tIvartI ikMvaa vastUvartI kr

AakarNaI kolyaasa daonhI sqaravarIla sarkaraMnaa ekaca AaQaaravartI kr Vavaa laagalyaanao duhorI

kraraopNaacaI samasyaa inamaa-Na haoto.

3333.... ekaca sarkarkDUna daonavaoLa kr AakarNaI:ekaca sarkarkDUna daonavaoLa kr AakarNaI:ekaca sarkarkDUna daonavaoLa kr AakarNaI:ekaca sarkarkDUna daonavaoLa kr AakarNaI:

jaovha doSaatIla sarkarkDUna ekaca vya@tIvartI ikMvaa vastUvartI daonavaoLa kr AakarNaI

kolyaasa sarkarlaa ekaca AaQaaravartI daonavaoLa kr Vavaa laagalyaanao duhorI kraraopNaacaI samasyaa

inamaa-Na haoto.

4444.... ekaca vaoLI ]%pnna AaiNa Kcaaekaca vaoLI ]%pnna AaiNa Kcaaekaca vaoLI ]%pnna AaiNa Kcaaekaca vaoLI ]%pnna AaiNa Kcaa-- --varIla kr AakarNaI:varIla kr AakarNaI:varIla kr AakarNaI:varIla kr AakarNaI:

jaovha sarkar ekaca vya@tIcyaa ]%pnnaavartI kr AakarNaI krto AaiNa %yaacavaoLI to %yaa

vya@tIcyaa Kcaa-vartI doKIla kr AakarNaI krt Asaola tr %yaa izkaNaI duhorI kraraopNaacaI samasyaa

inamaa-Na haoto.

5555.... ekaca vaoLI bacat tsaoca bacatIvarIla ]%pnnaavartI kr:ekaca vaoLI bacat tsaoca bacatIvarIla ]%pnnaavartI kr:ekaca vaoLI bacat tsaoca bacatIvarIla ]%pnnaavartI kr:ekaca vaoLI bacat tsaoca bacatIvarIla ]%pnnaavartI kr:

jar sarkar ekaca vya@tInao kolaolyaa bacatIvartI kr AakarNaI krto tsaoca %yaaca

bacatIpasaUna paPt haoNaa¹yaa ]%pnnaavartI doKIla kr AakarNaI krt Asaola tr %yaa izkaNaI duhorI

kraraopNaacaI samasyaa inamaa-Na haoto.

6666.... ekaca vaoLI BaaMDvala tsaoca BaaMDvalaI ]%pnnaavartI kr:ekaca vaoLI BaaMDvala tsaoca BaaMDvalaI ]%pnnaavartI kr:ekaca vaoLI BaaMDvala tsaoca BaaMDvalaI ]%pnnaavartI kr:ekaca vaoLI BaaMDvala tsaoca BaaMDvalaI ]%pnnaavartI kr:

jar sarkarnao ekaca vaoLI vya@tIcyaa BaaMDvalaavartI tsaoca %yaaca BaaMDvalaapasaUna paPt haoNaa¹yaa

]%pnnaavartI doKIla kr AakarNaI krt Asaola tr %yaa izkaNaI duhorI kraraopNaacaI samasyaa inamaa-Na

haoto.

7777.... ekaca vaoLI krdata va kjaekaca vaoLI krdata va kjaekaca vaoLI krdata va kjaekaca vaoLI krdata va kja-- --dar yaaMcyaavarIla krdar yaaMcyaavarIla krdar yaaMcyaavarIla krdar yaaMcyaavarIla kr::::

jar sarkarnao ekaca vaoLI krdata AaiNa kja-dar ASaa daoGaaMvartI kr AakarNaI kolyaasa

%yaamaQaUna ekaca ]%pnnaavartI daonavaoLa kr AakarNaI kolaI gaolyaanao %yaa izkaNaI duhorI kraraopNaacaI

samasyaa inamaa-Na haoto.

8888.... ekaca kalaKMDat ekaca AaQaaravartI daekaca kalaKMDat ekaca AaQaaravartI daekaca kalaKMDat ekaca AaQaaravartI daekaca kalaKMDat ekaca AaQaaravartI daona kr:ona kr:ona kr:ona kr:

jar sarkar kr AakarNaIcaa AaQaar ekca Asatanaa %yaavartI daonavaoLa kr AakarNaI krt

Asaola tr %yaaizkaNaI duhorI kraraopNaacaI samasyaa inamaa-Na haoto.

duhorI kraraopNaacduhorI kraraopNaacduhorI kraraopNaacduhorI kraraopNaacao pao pao pao piriririrNaama:Naama:Naama:Naama:

1. sarkar duhorI kraraopNaacaa vaapr krt Asaola tr laaokaMcaI kr caukivaNyaacaI pvaR<tI

vaaZt jaato.

2. prkIya Aaiqa-k vyavaharaMvartI mayaa-da yaotat.

3. ekaca vaoLI krdata va kja-dar yaaMcyaavarIla kr AakarNaI kolyaasa kr BarNyaacaI

pvaR<tI tsaoca kjaa-baabatcyaa vyavaharaMvartI ivaprIt pirNaama haotao.

4. ekaca vaoLI BaaMDvala tsaoca BaaMDvalaI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaanao BaaMDvala saMcaya‚

BaaMDvala purvaza yaavartI ivaprIt pirNaama haotao.

5. ekaca vaoLI bacat tsaoca bacatIvarIla ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa bacat pvaR<tI

GaTt jaaNyaacaI Sa@yata AiQak Asato.

6. duhorI kraraopNa t%va samata %a%vaakDo dula-xa krto.

7. duhorI kraraopNa t%va xamata %a%vaakDo dula-xa krto.

8. duhorI kraraopNa t%vaanao Aaiqa-k ivaYamata vaaZIsa laagato.

duhorI kraraopNaacao varIla ivaprIt pirNaama haot Asalao trI yaavartI ]paya yaaojaNyaasaazI mhNaUna

Aaja raYT/araYT/aMmaQyao Anaok krar kolao Aahot. tsaoca ]%pnnaacao ]gamasqaana SaaoQaUna %yaavartI kr

AakarNao yaasaar#yao ]payaa yaaojalao jaat Aahot.

5.105.105.105.10 SaotI kracyaa samaqa-naacao AaiNa ivaraoQaI mau_o (Case For and Against of Agriculture Tax in

India):

AgadI sau$vaatIcyaa kalaKMDapaasaUna BaartIya Aqa-vyavasqaomaQyao SaotIxaoHaalaa Ananya saaQaarNa

Asao mah<va Aaho. mhNaUnaca SaotIxaoHaacaa ]llaoK BaartIya Aqa-vyavasqaocaa kNaa Asaa kolaa jaatao. SaotI

xaoHa va gaaimaNa Baagaacao yaaogadana doSaalaa mahasa%ta banaivaNyaacyaa dRYTInao AitSaya paoYak Asaoca zrNaar

Aaho. SaotIxaoHaavartI doSaatIla 64 T@ko poxaa AiQak laaoksaM#yaocao AvalaMiMba%va Aaho‚ ivaksaIt raYT/aMcyaa

tulanaot raYT/Iya ]%pnnaatIla AiQak vaaTa SaotIcaa AsaUna tao 13.9 T@ko Asaa Aaho‚ ]VaogaaMcyaa

ivakasaalaa kccyaa maalaacaa purvaza‚ ]Vaoga va saovaaxaoHaasa AitrI@t kamagaaraMcaa purvaza‚ ]Vaoga va

saovaaxaoHaasa jaimanaIcaa purvaza BaaMDvala inaima-tImaQyao mah<vapUNa- yaaogadana Aaho‚ prkIya calanaacyaa

PaaPtImaQaUna doSaacyaa ivakasaasa hatBaar‚ inayaa-t vyaaparamaQyao SaotIxaoHaacaa vaaTa 9.9 T@ko Aaho‚

AaOVaoigak ivakasaamaQyao mah<vapUuNa- BaUimaka‚ saovaa xaoHaacyaa ivakasaalaa madt‚ vaaZ%yaa laaoksaM#yaolaa

saamaavaUna GaoNao‚ bacat vaaZIsa pao%saahna‚ ]VaogaaMcyaa ivakasaalaa kamagaaraMcaa purvaza‚ SaotI xaoHaacyaa

ivakasaaiSavaaya AaOVaoigak xaoHaacaa¸ saovaa xaoHaacaa va ekUNaca doSaacaa ivakasa gaitmaana haoNao ASa@ya

Aaho. yaa ivaivaQa mauVaMva$na SaotI xaoHaacao BaartIya Aqa-vyavasqaocyaa ivakasaatIla yaaogadana iktI

mah%vapuNa- Aaho to spYT haoto. SaotI xaoHaapasaUna paPt haoNaa¹yaa ]%pnnaavartI Aakarlyaa jaaNaa¹yaa

kraMnaa SaotI kr Asao mhNatat.

5.10.1 5.10.1 5.10.1 5.10.1 kRYaI ]%pnnaavarIlakRYaI ]%pnnaavarIlakRYaI ]%pnnaavarIlakRYaI ]%pnnaavarIla kracao kracao kracao kracao samaqasamaqasamaqasamaqa -- --Naacao mau_o:Naacao mau_o:Naacao mau_o:Naacao mau_o:

kRYaI ]%pnnaavartI kr Aakarlaa jaavaa Asaa matp`vaah spYT krNaa¹yaaMnaI puZIla mauVaMcyaa

AaQaaro %yaacao spYTIkrNa kolao Aaho.

doSaacyaa ivakasaacaa vaoga vaaZdoSaacyaa ivakasaacaa vaoga vaaZdoSaacyaa ivakasaacaa vaoga vaaZdoSaacyaa ivakasaacaa vaoga vaaZivaivaivaivaNyaasaazI:NyaasaazI:NyaasaazI:NyaasaazI:

doSaacyaa ivakasaacaa vaoga vaaZivaNyaasaazI AavaSyak to BaaMDvala doSaamaQyao ]plabQa haot nasalyaanao

Baartacyaa ivakasaavartI mayaa-da yaot Aahot SaotI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa %yaapasaUna paPt

haoNaa¹yaa ]%pnnaacyaa AaQaaro doSaacyaa ivakasaacaa vaoga vaaZNyaasa madt hao[-la.

rajakaoYaIya tUT kmaI krNyaasaazI:rajakaoYaIya tUT kmaI krNyaasaazI:rajakaoYaIya tUT kmaI krNyaasaazI:rajakaoYaIya tUT kmaI krNyaasaazI:

sarkarlaa saava-jainak Kca- Aaplyaa ]%pnnaamaQyao Baagavata na Aalyaanao kja- Gyaavao laagato

%yaamaQaUna rajakaoYaIya tUT vaaZt jaa}na kjaa-caa va vyaajaacaa Baar vaaZt jaatao. ASaa isqatI maQyao

sarkarnao maaozyaa Saotk¹yaaMcyaa ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa sarkarcaI rajakaoYaIya tUT kmaI

haoNyaasa madt hao[-la.

SaotI xaoHaacyaa ivakasaasaazI:SaotI xaoHaacyaa ivakasaasaazI:SaotI xaoHaacyaa ivakasaasaazI:SaotI xaoHaacyaa ivakasaasaazI:

SaotI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa sarkarlaa maaozyaapmaaNat ]%pnna paPt hao[-la

%yaacyaa AaQaaro SaotI xaoHaamaQaI Kca- vaaZivata yao[-la SaotIcyaa ivakasaacaa dr vaaZNyaasa madt hao[-la.

payaaBaUt sauivaQaacyapayaaBaUt sauivaQaacyapayaaBaUt sauivaQaacyapayaaBaUt sauivaQaacyaa ivastarasaazIa ivastarasaazIa ivastarasaazIa ivastarasaazI::::

SaotI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa sarkarlaa maaozyaapmaaNat pa`Pt haoNaa¹yaa

]%pnnaacyaa AaQaaro doSaatIla payaaBaUt sauivaQaaMcyaa ivastarasaazI AavaSyak AsaNaara saava-jainak Kca-

krta Aalyaanao payaaBaUt sauivaQaaMcaa ivastar GaDUna yaoNyaasa madt hao[-la.

dairdyaacao pmaaNa kmaI krNyaasaazI:dairdyaacao pmaaNa kmaI krNyaasaazI:dairdyaacao pmaaNa kmaI krNyaasaazI:dairdyaacao pmaaNa kmaI krNyaasaazI:

SaotI ]%pnnaavartI kraMcyaa saahayyaanao paPt haoNaa¹yaa ]%pnnaacyaa AaQaaro doSaatIla dairdyaacao

pmaaNa kmaI krNyaavartI AiQak Bar doNaa¹yaa yaaojanaa rabaivata yaotIla %yaamaQaUna dairdyaacao pmaaNa kmaI

haoNyaasa madt hao[-la.

SaotImaQaIla gauMtvaNaUkImaQyao vaaZ haoNyaasaazI:SaotImaQaIla gauMtvaNaUkImaQyao vaaZ haoNyaasaazI:SaotImaQaIla gauMtvaNaUkImaQyao vaaZ haoNyaasaazI:SaotImaQaIla gauMtvaNaUkImaQyao vaaZ haoNyaasaazI:

SaotI ]%pnnaavartI kraMcyaa saahayyaanao paPt haoNaa¹yaa ]%pnnaacyaa AaQaaro SaotIxaoHaatIla saava-

jainak gauMtvaNaUkIcao pmaaNa vaaZt jaa[-la.

raojaraojaraojaraojagaar inagaar inagaar inagaar inaimaimaimaima-- --tI krNyaasaazI:tI krNyaasaazI:tI krNyaasaazI:tI krNyaasaazI:

SaotI ]%pnnaavartI kraMcyaa saahayyaanao paPt haoNaa¹yaa ]%pnnaacyaa AaQaaro doSaatIla saava-

jainak xaoHaatIla gauMtvaNaUkIcao pmaaNa vaaZt jaa[-la raojagaarIcyaa dramaQyao vaaZ GaDUna yao[-la.

SaotkSaotkSaotkSaotk¹¹¹¹yaaMcaa kjayaaMcaa kjayaaMcaa kjayaaMcaa kja-- --baajaarIpNbaajaarIpNbaajaarIpNbaajaarIpNaaaaaaaa va Aa%mah%yaava Aa%mah%yaava Aa%mah%yaava Aa%mah%yaa raoKNyaasaazIraoKNyaasaazIraoKNyaasaazIraoKNyaasaazI::::

SaotI ]%pnnaavartI kraMcyaa saahayyaanao paPt haoNaa¹yaa ]%pnnaacyaa AaQaaro sarkarlaa

SaotIivakasaacyaa Anaok yaaojanaaMsaazI inaQaI ]plabQa Jaalyaanao Saotk¹yaaMcaa kja-baajaarIpNaa va Aa%mah%yaa

raoKNyaasa madt hao[-la.

gaamaINa BaartatIla AaiqagaamaINa BaartatIla AaiqagaamaINa BaartatIla AaiqagaamaINa BaartatIla Aaiqa-- --k k k k va padova padova padova padoiSaiSaiSaiSak k k k ivaYamata kmaI krNyaasaazI:ivaYamata kmaI krNyaasaazI:ivaYamata kmaI krNyaasaazI:ivaYamata kmaI krNyaasaazI:

SaotI ]%pnnaavartI kraMcaI AakarNaI krt Asatnaa sarkarnao maaozyaa Saotk¹yaaaMvartI AiQak

dranao va lahana Saotk¹yaaMvartI kmaI dranao kr AakarNaI kolyaasa gaamaINa BaartatIla Aaiqa-k va

padoiSak ivaYamata kmaI haoNyaasa madt hao[-la.

kaLyaapOSaacao inayaMHaNa krNyaasaazI:kaLyaapOSaacao inayaMHaNa krNyaasaazI:kaLyaapOSaacao inayaMHaNa krNyaasaazI:kaLyaapOSaacao inayaMHaNa krNyaasaazI:

SaotI ]%pnna krmau@t Asalyaanao [tr xaoHaamaQyao kr caukvaUna inamaa-Na kolaolaa kaLapOsaa

kayadoSaIr k$na GaoNyaasaazI Anaok naagairk to ]%pnna SaotI xaoHaatIla Asalyaacao BaasavaItat.

mhNaunaca SaotI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa kaLyaapOSaacao inayaMHaNa haoNyaasa madt hao[-la.

varIla mau_yaaMva$na BaartamaQaIla SaotIxaoHaavartI kr AakarNaI kolyaasa kaoNakaoNato fayado paPt

haotIla tsaoca kRYaI ]%pnnaavarIla kracao samaqa-na ka kolao jaato to spYT haoNyaasa madt haoto.

5.10.25.10.25.10.25.10.2 kRYaI ]%pnnakRYaI ]%pnnakRYaI ]%pnnakRYaI ]%pnna kracyaa kracyaa kracyaa kracyaa ivaraoQaIivaraoQaIivaraoQaIivaraoQaI mau_o:mau_o:mau_o:mau_o:

kRYaI ]%pnnaavartI kr AakarNaI k$ nayao ASaa sva$pacaa ek matpvaah Aaho jyaaMcyaamato

kRYaI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa puZIla samasyaa inamaa-Na haoNyaacaa Qaaoka Aaho.

1. SaotI ]%pnnaa vartI kr AakarNaI kolyaasa SaotImaQaIla ]%padk porNaa kmaI haot

jaatIla.

2. SaotI ]%pnnaa vartI kr AakarNaI kolyaasa SaotI ivakasaavartI mayaa-da yaotIla.

3. SaotI ]%pnnaa vartI kr AakarNaI kolyaasa SaotIxaoHaamaQyao haoNaarI KajagaI gauMtvaNaUk

GaTt jaa[-la.

4. SaotI ]%pnnaa vartI kr AakarNaI kolyaasa kr caukivaNyaacaI pvaR<tI vaaZIsa laagaola.

5. maaozyaa Aakaracyaa SaotI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa SaotIcao ivaBaajana va

tukDIkrNa vaaZola.

6. SaotIcao ivaBaajana va tukDIkrNa vaaZlyaanao SaotIcyaa yaaMiHakIkrNaavartI mayaa-da yaotIla

7. SaotIcao ivaBaajana va tukDIkrNa vaaZlyaanao SaotI sauQaarNaaMvartI mayaa-da yaotIla.

varIla mau_yaaMva$na BaartamaQaIla SaotI ]%pnnaavartI kr AakarNaI kolyaasa kaoNakaoNato taoTo

sahna kravao laagatIla tsaoca kRYaI ]%pnnaavarIla kracaa ivaraoQa ka kolaa jaatao to spYT haoNyaasa

madt haoto.

5555....11111111 kraraopNa AaiNa isqartakraraopNa AaiNa isqartakraraopNa AaiNa isqartakraraopNa AaiNa isqarta (Taxation and Stability):

kaoNa%yaahI raYT/amaQyao Aaiqa-k isqarta psqaaipt krNyaamaQyao maaOidk QaaorNaabaraobarca rajakaoYaIya

QaaorNaacaI BaUimaka A%yaMt mah%<vaacaI Asato. rajakaoYaIya QaaorNaacyaa saaQanaaMmaQyao kr‚ saava-jainak Kca-‚

AMdajapHak yaasaaQanaaMbaraobarca saava-jainak kja- ho maha%<vaacao saaQana Aaho. kraraopNa yaa saaQaNaaMcyaa

saahayyaanao Aaiqa-k isqarta psqaaipt krNyaacao kaya- rajakaoYaIya QaaorNaacyaa maaQyamaatUna doSaatIla

sarkar krIt Asato.

kraraopNa AaiNa kraraopNa AaiNa kraraopNa AaiNa kraraopNa AaiNa AaiqaAaiqaAaiqaAaiqa-- --kkkk isqarta: isqarta: isqarta: isqarta:

“Aqa-vyavasqaomaQaIla ikMmatI‚ vaotnadr‚ vyaajadr [. maQyao maaozyaa sva$pat haoNaa¹yaa caZ ¹

]taraMcaI tIvata kmaI krNyaacaa kolaolaa pya%na mhNajao Aaiqa-k isqarta haoya.”

rajakaoYaIya QaaorNaacyaa Anaok ]_IYTaMmaQyao Aaiqa-k isqarta psqaaipt krNao ek mau#ya ]_IYT

maanalao jaato. doSaamaQyao Aaiqa-k Aisqar Asatanaa %yaa AisqartocaI tIvata kmaI krNyaasaazI kraraopNa

yaa saaQanaacaa vaapr mah%<vaacaa maanalaa jaatao.

tojaIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna AaiqatojaIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna AaiqatojaIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna AaiqatojaIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna Aaiqa-- --k isqartak isqartak isqartak isqarta::::

1 jaunyaa kraMcao dr vaaZvaavaot:

2 navaIna kraMcaI AakarNaI kravaI:

maMdIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna AaiqamaMdIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna AaiqamaMdIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna AaiqamaMdIcyaa kalaKMDamaQyao kraraopNaatUna Aaiqa-- --k isqartak isqartak isqartak isqarta::::

1 1 1 1 kahI kr r_ kravaot:

2 navaIna kraMcaI AakarNaI k$ nayao :

3 jauNyaa kraMcao dr kmaI kravaot:

saava-jainak ]BaarNaIcyaa va prtfoDIcyaa QaaorNaamaQyao badla k$na Aqa-vyavasqaomaQyao ikMmat isqarta

psqaaipt krNyaasaazI doSaatIla sarkar rajakaoYaIya ikMvaa rajaiva<aIya QaaorNaacaa svaIkar krt Asato.

5555....12121212 kr Aakr Aakr Aakr AaiNaiNaiNaiNa kaLyaapOSaacaI AqakaLyaapOSaacaI AqakaLyaapOSaacaI AqakaLyaapOSaacaI Aqa-- --vyavasqaa vyavasqaa vyavasqaa vyavasqaa (Taxes and the Black Economy):

kaLyaa baajaaramaQaUna jamaa kolaolaa pOsaa mhNajao kaLa pOsaa haoya. kr caukvaUna jao ]%pnna jamaa

kolao jaato %yaasa kaLa pOsaa Asao mhNatat AaiNa Aqa-vyavasqaocyaa jyaa BaagaamaQyao kaLyaapOSaacaI inaima-tI

haoto tsaoca kaLyaa pOSaacyaa AaQaaro vyavahar haotat %yaasa kaLyaa pOSaacaI Aqa-vyavasqaa Asao mhNatat.

fobauvaarI 2012 maQyao CBI cao Dayaro@Tr A P Singh yaaMcyaa mato BaartatIla 500 dSalaxa Dalar

kaLapOsaa doSaa baahor Aaho yaava$na doSaatIla kaLyaa pOSaacaI Aqa-vyavasqaa iktI maaozI Aaho yaacaI

klpnaa yaoto. yaasva$pat kaLyaapOSaacaI samaaMtr Aqa-vyavasqaa inamaa-Na haoNyaamaQyao vya@tI va saMsqaaMcaI

kr caukivaNyaacaI pvaR<tI karNaIBaUt zrt Asato.

kkkkaLyaa pOSaaLyaa pOSaaLyaa pOSaaLyaa pOSaacyaa Aqaacyaa Aqaacyaa Aqaacyaa Aqa-- --vyavasqaomaQyao kraMvyavasqaomaQyao kraMvyavasqaomaQyao kraMvyavasqaomaQyao kraMcaI BaumaIka:caI BaumaIka:caI BaumaIka:caI BaumaIka:

kaLyaa pOSaacyaa Aqa-vyavasqaomaQyao kraMcaI BaUimaka A%yaMt mah%<vaacaI maanalaI jaato.

kaLyaapOSaacao pmaaNa jaast Asanao ikMvaa kmaI Asanao ho kraMcyaa dravartI AvalaMbaUna Asato.

kraMcaokraMcaokraMcaokraMcao dr AiQak Adr AiQak Adr AiQak Adr AiQak Asatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaIsatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaIsatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaIsatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaI -- --tI:tI:tI:tI:

jar Aqa-vyavasqaomaQyao kraMcao dr AiQak AsatIla tr Aqa-vyavasqaotIla laaokaMcao kr bauDivaNyaacao

pmaaNa vaaZt jaa}na kaLyaa pOSyaacaI inaima-tI vaaZt jaa}na kaLyaapOSaacaI samaaMtr Aqa-vyavasqaocaa

Aakar vaaZt jaatao.

kraMcaokraMcaokraMcaokraMcao dr dr dr dr kmaIkmaIkmaIkmaI Asatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaIAsatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaIAsatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaIAsatanaa kaLyaa pOSaacaI inamaI-- --tI:tI:tI:tI:

jar Aqa-vyavasqaomaQyao kraMcao dr kmaI AsatIla tr Aqa-vyavasqaotIla laaokaMcao kr bauDivaNyaacao

pmaaNa GaTt jaa}na kaLyaa pOSyaacaI inaima-tI kmaI Jaalyaanao kaLyaapOSaacaI samaaMtr Aqa-vyavasqaocaa

Aakar kmaI rahtao. mhNajaoca kracao dr va kaLyaapOSaacaI inaima-tI yaamaQyao sama saMbaMQa idsaUna yaotao.

mhNajaoca sarkarnao AiQak dranao kr AakarNaI krNyaapoxaa Aqa-t& laafr yaaMnaI saaMigatlyaapmaaNao

pyaa-Pt kracao dr Aakaravaot kI jyaamaQaUna kr caukivaNyaacaI pvaR<tI GaTt jaa[-la va kaLyaa Aqa-

vyavasqaocao Aakarmaana kmaI rahNyaasa madt hao[-la.

kr maahItI ivanaImayakr maahItI ivanaImayakr maahItI ivanaImayakr maahItI ivanaImaya krar krar krar krar (Tax Information Exchange Agreements):

kaLyaapOSaacao va pyaa-yaanao kaLyaa Aqa-vyavasqaocao Aakarmaana kmaI krNyaacyaa ]_oSaanao Baartanao

dha doSaaMcyaabaraobar kr maahItI ivanaImaya krar kolaolaa Aaho %yaacyaa AaQaaro krabaabatcaI va

kaLyaapOSaacyaa maahItIcaI dovaaNa GaovaaNa raYT/araYT/aMmaQyao Jaalyaanao Aqa-vyavasqaotIla kaLyaa pOSaacao pmaaNa

kmaI haoNyaasa madt haot Asalyaacao idsaUna yaoto.

5.135.135.135.13 BaartatIla pmauBaartatIla pmauBaartatIla pmauBaartatIla pmauK kr ivaYayak sauQaarNaa K kr ivaYayak sauQaarNaa K kr ivaYayak sauQaarNaa K kr ivaYayak sauQaarNaa (Recent Reforms in the Tax System in

India):

BaartatIla pmauK krivaYayak sauQaarNaaMmaQyao puZIla sauQaarNaaMcaa samaavaoSa krNyaat yaotao.

1. BaartatIla AM%yat mah%<vaacaa maanalaa jaaNaa¹yaa Aayakr AakarNaIcao Akra slaba krNyaat

Aalao %yaamaQaIla savaa-t kmaI Aayakracaa dr 10 T@ko tr savaa-t AiQak Aayakracaa dr

85 T@ko inaScaIt krNyaat Aalaa.

2. 1991 cyaa kr sauQaar saimatInausaar Aayakr AakarNaIcao f@t tInaca slaba krNyaat Aalao

%yaamaQyao 20 T@ko‚ 30 T@ko AaiNa 40 T@ko Aayakracao dr inaScaIt krNyaat Aalaa.

3. 1997¹98 maQyao Aayakracao dr kmaI k$na too 10 T@ko‚ 20 T@ko AaiNa 30 T@ko

Asao inaScaIt krNyaat Aalaa.

4. 2001¹02 maQyao laaBaaMSa kr 20 T@@yaaMva$na 10 T@ko Asaa krNyaat Aala.

5. 1997¹98 maQyao Minimum Altarnative Tax (MAT) laagaU krNyaat Aalaa.

6. 1970 maQyao koMdIya ]%padna Saulkacao 2 T@ko to 100 T@@yaaMcyaa drmyaana vaogavaogaLo Asao

24 slaba inaScaIt krNyaat Aalao.

7. 1977 cyaa kr sauQaar saimatInausaar Manufacturing Value Added Tax (MAN VAT)

laagaU krNyaat Aalaa.

8. 1994¹95 cyaa AMdajapHakamaQyao Aayakr mau@t ]%pnnaacaI mayaa-da 35000 $pyao haotI tI

2002 maQyao 100000 krNyaat AalaI 2012¹13 cyaa AMdajapHakamaQyao tI 2 laaK

$pyaaMpya-t jaoYz naagairkaMcyaasaazI 2.5 laaK $pyaaMpya-t tr AitjyaoYz mhnajaoca 80 vaYaa-

poxaa AiQak vayaaogaTatIla naagairkaMnaa vaaZivaNyaat Aalao.

9. jauna 2004 maQaIla Aisamadasa gauPta saimatIcyaa iSafarSaInaUsaar sava- BaartBar 1 eipla

2005 yaa vaYaI- vaT laagaU krNyaacao zrivaNyaat Aalao. prMtu p%yaxaat 31 iDsaoMbar 2005

pasaUna ivaËIkraeovajaI vaT laagaU krNyaat Aalaa.

10. 1 maaca- 1986 pasaUna sauQaarIt maulyavaQaI-t kr pQdtI (MOD- VAT) svaIkarNyaat

AalaI.

11. 2000¹01 maQyao CENVAT svaIkarNyaat Aalaa.

12. 2012¹13 maQyao saovaa kracaa dr 10 T@@yaaMva$na 12 T@ko krNyaat Aalaa.

yaasaar#yaa kr ivaYayak badlaaMnaaca kr ivaYayak sauQaarNaa Asao saMbaaoQalao jaato.

5.145.145.145.14 VAT, MOD-VAT AaiNaAaiNaAaiNaAaiNa saovaa kr saovaa kr saovaa kr saovaa kr (Vat, Mod-Vat, and Service Tax):

5.145.145.145.14.1 .1 .1 .1 maUlya vaQaImaUlya vaQaImaUlya vaQaImaUlya vaQaI-- --t krt krt krt kr:

VAT laaca Value Added Tax mhNajaoca maUlya vaQaI-t kr Asao mhMTlao jaato. fansa maQyao

1954 maQyao sava-p`qama vaTcaI AMmalabajaavaNaI saU$ JaalaI. 1967 maQyao yauraopIyana Aaiqa-k samaUdayaamaQaIla

doSaaMnaI yaacaa isvakar kolaa.BaartamaQyao raja caolayyaa saimatInao vaTcaI iSafarsa 1919 maQyao kolaI sava-

p`qama hiryaaNaanao vaT laagaU kolaa. jauna 2004 maQaIla Aisamadasa gauPta saimatIcyaa iSafarSaInaUsaar

sava- BaartBar 1 eipla 2005 yaa vaYaI- vaT laagaU krNyaacao zrivaNyaat Aalao. prMtu p%yaxaat 31 iDsaoMbar

2005 pasaUna ivaËIkraeovajaI vaT laagaU krNyaat Aalaa.

jaagaitkIkrNaacaI garja mhNaUna isvakarlaolyaa vaTmaULo sava-saamaanya janatocaI ËyaSa@tI vaaZvaola‚

Anaok kraMcao ekHaIkrNa hao[-la‚ Aaiqa-k sauQaarNaaMsaazI paoYak zrola‚ doSaatIla Aaiqa-k ivakoMdIkrNa

GaDUna yaoNyaasa madt hao[-la‚ Aaiqa-k ivaYamata kmaI hao[-la‚ padoiSak ivaYamata kmaI hao[-la‚ kr

bauDivaNyaacao pmaaNa kmaI hao[-la yaasaar#yaa Anaok Apoxaa vaTkDUna zovaNyaat Aalaolyaa Aahot.

5.145.145.145.14.2 .2 .2 .2 sauQaarIt sauQaarIt sauQaarIt sauQaarIt maUlyamaUlyamaUlyamaUlyavaQaIvaQaIvaQaIvaQaI-- --t krt krt krt kr (MOD-VAT):

MOD- VAT laaca Modified Value Added Tax mhNajaoca sauQaarIt maUlya vaQaI-t kr Asao

mhMTlao jaato. saurvaatIcyaa TPPyaamaQyao vastU va saovaaMcyaa ]%padnaavartI AaQaarIt kr AakarNaI kolaI

jaat haotI %yaasa MANVAT(Manufacturing Value Added Tax) Asao mhMTlao jaat haoto. 1 maaca-

1986 pasaUna Ap%yaxa kraMcyaa saMdBaa-t ekUna maUlya vaaZIeovajaI f@t AMitma vastUcyaa ]%padnaavartI

kr AakarNyaacaI jaI navaI pQdtI isvakarNyaat AalaI itlaaca sauQaarIt maUlyavaQaI-t kr pQdtI (MOD-

VAT) Asao mhMTlao jaato.

sauQaarIt maUlyasauQaarIt maUlyasauQaarIt maUlyasauQaarIt maUlyavaQaIvaQaIvaQaIvaQaI-- --t krt krt krt krpQdtIcao fayado:pQdtIcao fayado:pQdtIcao fayado:pQdtIcao fayado:

sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa isvakar kolyaasa %yaamaQyao puZIla fayado paPt haotat.

1. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa isvakar kolyaasa ]%padkaMnaa AgadI saulaBa pQdtInao

ivavaIQa savalatI paPt haoNyaasa madt haoto.

2. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa isvakar kolyaasa krcaukivaNyaacyaa pvaR<tIsa AapaoAap

AaLa basaola.

3. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa svaIkar kolyaasa kaLyaapOSaacaI samaaMtr Aqa-vyavasqaa

inayaMHaNaat yaoNyaasa madt hao[-la.

4. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa isvakar kolyaasa dIGa-kalaKMDamaQyao doSaacaI inayaa-t vaaZt

jaato.

5. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa isvakar kolyaasa jakat ivarhIt inayaa-tIvartI Bar idlaa

jaatao.

6. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa isvakar kolyaasa kraMcaa AaQaar vaaZt jaaNyaasa madt

haoto.

yaasaarKo ivavaIQa fayado sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa isvakar kolyaasa paPt haotat.

sauQaarIt maUlyasauQaarIt maUlyasauQaarIt maUlyasauQaarIt maUlyavaQaIvaQaIvaQaIvaQaI-- --t krt krt krt krpQdtImaQaIla daoYa:pQdtImaQaIla daoYa:pQdtImaQaIla daoYa:pQdtImaQaIla daoYa:

sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa svaIkar kolyaasa %yaamaQyao puZIla fayado paPt haotat.

1. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa svaIkar kolyaasa AafIsa kamaamaQyao vaaZ haoto.

2. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa svaIkar kolyaasa gaOrvyavahar vaaZIsa laagaNyaacaI iBatI

vaaZto.

3. sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa svaIkar kolyaasa rokaD- tyaar krNyaacaa Kca- vaaZt

jaatao.

yaasaarKo ivaivaQa daoYa sauQaarIt maUlyavaQaI-t krpQdtIcaa svaIkar kolyaasa ]dBavaU Saktat.

5.145.145.145.14.3 .3 .3 .3 saovaa kr:saovaa kr:saovaa kr:saovaa kr:

BaartamaQyao Financial Act 1994 nausaar saovaa kr laagaU krNyaat Aalaa. sau$vaatIlaa tao

f@t saaQaarNa ivamaa SaoAr baajaaratIla dlaalaI AaiNa Tolaofaona saovaa ASaa tInaca saovaaMkrIta ha kr

laagaU krNyaat Aalaa haota. 2010 cyaa Aqa-saMklpamaQyao 117 saovaaMvartI saovaakr Aakarlaa jaataoya.

maaca- 1994 maQyao 5 T@ko AsaNaara saovaa kr 2011¹12 maQyao 10 T@ko Asaa rahIlaolaa Aaho. sana

2012¹13 cyaa AMdajapHakamaQyao saovaa kr 10 T@@yaaMva$na 12 T@ko kolyaanao sarkarlaa 18660 kaoTI

$pyao AiQak mahsaUla jamaa haoNaar Aaho. sana 2012¹13 cyaa AMdajapHakamaQyao sarkarlaa paPt

haoNaa¹yaa ekUNa kr ]%pnnaapOkI 11.5 T@ko r@kma saovaa krapasaUna jamaa haoNyaacaa AMdaja haota.

5.15. 5.15. 5.15. 5.15. saaraMsaaraMsaaraMsaaraMSa:Sa:Sa:Sa:

sadr pkrNaamaQyao kr‚ krBaar va %yaabaabatcao isaQdaMt‚ krsaMËmaNa‚ kraGaat‚ kracaI t%vao ¹

laaBata t%va‚ samata t%va‚ krdoya xamata t%va‚ krsaMËmaNaacao isaQdaMt‚ pyaa-Pt kraraopNa‚ duhorI

kraraopNaacyaa samasyaa yaaMcaa AaZavaa Gaotlaolaa Aaho.

5.15.15.15.16. 6. 6. 6. svayaMAQyayanaasaazI pSna:svayaMAQyayanaasaazI pSna:svayaMAQyayanaasaazI pSna:svayaMAQyayanaasaazI pSna:

• ddddIIIIGaaoGaaoGaaoGaao-- --trI pSna. trI pSna. trI pSna. trI pSna.

1111.... krsaMËmaNaacaa AaQaUinak isaQdaMt spYT kra

2222.... kraMcyaa vagaI-krNaacaa AaZavaa Gyaa

3333.... pyaa-Pt kraraopNaacao t%va saivastr spYT kra

4444.... kRYaI ]%pnnaavarIla kracaa AaZavaa Gyaa

5555.... duhorI kraraopNaacyaa samasyaocaI saivastr cacaa- kra.

• TIpa ilaha.TIpa ilaha.TIpa ilaha.TIpa ilaha.

1. krBaar

2. laaBata t%va

3. kracao puZo haoNaaro saMËmaNa

4. krBaarabaabat DalTna yaaMcao spYTIkrNa

5. pyaa-Pt kracaI saMklpnaa spYT kra.

6. krpaHata hI saMklpnaa qaaoD@yaat spYT kra

• eka vaa@yaat ]%tro ilaha.eka vaa@yaat ]%tro ilaha.eka vaa@yaat ]%tro ilaha.eka vaa@yaat ]%tro ilaha.

1. kr mhNajao kaya ?

2. krBaar mhNajao kaya ?

3. krdoya xamata inaScaItIcao inakYa kaoNato ?

4. kraGaat va krBaar ekaca vya@tIvartI pDt Asaola tr tao kr kaoNata ?

5. duhorI kraraopNa mhNajao kaya ?

6. kraraopNaacaI t%vao kaoNatI ? 7. kaLapOsaa mhNajao kaya ? 8. laaBata t%va kaoNaI maaMDlao ? 9. kr AaGaat mhNajao kaya ? 10. pgatSaIla kr mhNajao kaya ?

5555....17171717.... saMdBasaMdBasaMdBasaMdBa-- -- pustko: pustko: pustko: pustko:

1. “sqaUla Aqa-SaasHa” ³2007´‚ Jaamaro jaI. ena ¹ ipMpLapuro AnD kMpnaI pkaSana naagapUr.

2. “saava-jainak Aqa-karNa” ³2008´‚ ja. fa. paTIla ¹ fDko pkaSana kaolhapUr

3. “Public Finance”, (2002) R. K. Lekhi, Kalyani Publishers, Ludhiana – New Delhi

4. http://www.moneycontrol.com/smementor/news/government-policy/should-agricultural-

income-be-taxedindia-828150.html

GaTkGaTkGaTkGaTk 6 6 6 6

saavasaavasaavasaava -- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- AaiNa kjaaAaiNa kjaaAaiNa kjaaAaiNa kjaa-- --cao cao cao cao vyavasqaapnavyavasqaapnavyavasqaapnavyavasqaapna

Public Debt & Debt Management

6.0 GaTkacaI ]i_YTo6.0 GaTkacaI ]i_YTo6.0 GaTkacaI ]i_YTo6.0 GaTkacaI ]i_YTo (Objectives):

sadr pkrNaacaI maaMDNaI krt Asatanaa puZIla mah%vaacyaa ]i_YTaMcaa ivacaar krNyaat Aalaolaa

Aaho.

• saava-jainak kjaa-baabat sanaatnavaadI‚ konsavaadI AaiNa AaQauinak dRiYTkaona spYT hao[-la.

• saava-jainak kjaa-cao Baartasaar#yaa ivaksanaiSala raYT/atIla mah%<va jaaNaUna GaoNao.

• saava-jainak kjaa-cao sHaaot va vagaI-krNa spYT krNao.

• saava-jainak kjaa-caa Baar‚ pirNaama va kja- ]BaarNaIvarIla mayaa-da AByaasanao.

• saava-jainak kja- va ikMmat sqar

• saava-jainak kja- vyavasqaapnaacaI va prtfoDIcaI t%vao.

6666....1111 pstavanaapstavanaapstavanaapstavanaa (Introduction):

Aqa-vyavasqaotIla saava-jainak sa%tonao ]Baarlaolyaa kjaa-sa mhNajaoca sarkarnao ]Baarlaolyaa kjaa-sa

saava-jainak kja- Asao mhMTlao jaato. Baartasaar#yaa ivaksanaiSala doSaamaQyao saava-jainak kjaa-laa

AnanyasaaQaarNa Asao mah%<va Aaho. karNa ASaa doSaaMnaa eka baajaUlaa BaaMDvalaacaI kmatrta Baasato tr

dusa¹yaa baajaUlaa ivakasaacaI gatI vaaZivanao‚ raojagaar inamaI-tI‚ dairdya inamau-lana‚ payaBaUt sauivaQaaMcaa

ivastar yaasaazI maaozyaapmaaNaat Kcaa-caI jabaabadarI sarkarvar Asato‚ ASaa GaTkaMvartI maaozyaapmaaNaat

AavaSyak AsaNaara saava-jainak Kca- krNyaasaazI ]%pnna kmaI pDt Asalyaanao sarkarlaa saava-jainak

kja- ]Baaravao laagato.

6.6.6.6.2222 sasasasaavaavaavaava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --baabatcao ivaivabaabatcao ivaivabaabatcao ivaivabaabatcao ivaivaQa dRYTIkaonaQa dRYTIkaonaQa dRYTIkaonaQa dRYTIkaona (Views On Public Debt):

sarkarnao Aqa-vyasqaotIla ivaivaQa samasyaa saaoDvat Asatanaa saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI kravaI

kI k$ nayao yaabaabat ivaivaQa Aqa-t&aMnaI vaogavaogaLyaa isaQdaMtacaI maaMDNaI kolaolaI Aaho %yaalaaca saava-

jainak kjaa-baabatcao dRiYTkaona Asao mhNatat. %yaamaQyao puZIla mah%<vaacyaa ivacaaraMcaa samaavaoSa haotao.

6.26.26.26.2.1 saava.1 saava.1 saava.1 saava-- --jaijaijaijainak kjaanak kjaanak kjaanak kjaa-- --baabat sanaatnaI dRiYTbaabat sanaatnaI dRiYTbaabat sanaatnaI dRiYTbaabat sanaatnaI dRiYTkaona kaona kaona kaona (Classical approach on Public debt):

sanaatnavaadI Aqa-SaasHa&aMnaI saava-jainak kjaa-cyaa ]BaarNaIbaabat jao ivaivaQa sva$pacao ivacaar

maaMDlao Aahot %yaasa saava-jaianak kjaa-baabatcaa sanaatnavaadI dRiYTkaona Asao mhNatat. sanaatnavaadI

dRiYTkaonaasaca AiBajaatvaadI dRiYTkaona AsaohI mhTlao jaato. ADma ismaqa‚ jao. esa. imala‚ DovhID

irkaDao- yaaMnaI maaMDlaolyaa ivacaaraMcaa samaavaoSa saava-jaianak kjaa-baabatcao sanaatnavaadI ivacaar Asao mhTlao

jaato.

p`a. jao. baI. sao. yaaMcyaa “p%yaok purvaza AaplaI maagaNaI AapaoAap inamaa-Na krtao” yaa

ivacaaraMcaa sanaatnavaadI ivacaaraMvartI AiQak pBaava Asalyaanao sarkarnao AaplaI Aqa-vyasqaotIla BaUimaka

kmaIt kmaI hstxaopacaI zovaavaI Asao mat vy@t kolao. %yaacyaa ivacaaranausaar sarkarnao doSaacao saMrxaNa‚

AMtga-t SaaMtta va sauvyavasqaa yaasaar#yaa mayaa-dIt xaoHaamaQyao kaya- kravao. tsaoca sarkarnao saava-jainak

Kca- krIt Asatanaa tao Aaplyaa ]%pnnaamaQyaoca BaagaivaNyaacaa pya%na kravaa. mhNajaoca sarkarNao

Aaplao ]%pnna pahUna Kca- kravaa tsaoca tao Kca- AnaavaSyak AsaU nayao karNa AnaavaSyak Kca-

kolyaanao sarkarcaI kja- prtfoDIcaI xamata AgadI Alp rahto va %yaamaQaUna sarkarvartI saava-jainak

kjaa-caa va vyaajaacaa Baar vaaZt jaatao Asao mat vya@t kolao.

qaaoD@yaat sanaatnavaadI Aqa-t&aMcaI ivacaarsarNaI hI saavaja-inak kja-‚ AnaavaSyak saava-jainak

Kca- yaaMcyaa ivaraoQaat Asalyaacao idsaUna yaoto.

6.26.26.26.2.2 .2 .2 .2 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --baabat konsacaa dRiYTkaona baabat konsacaa dRiYTkaona baabat konsacaa dRiYTkaona baabat konsacaa dRiYTkaona (Keynesian approach on Public debt):

saava-jainak kjaa-baabat jao. ema. konsa yaaMnaI 1929 cyaa mahamaMdIcaI karNao‚ pirNaama yaaMcaa

AByaasa k$na %yaavartI ]paya “General Theory of Employment, Interest and Money” yaa gaMqaat

1936 maQyao saucavalao. yaaca ga`qaaMmaQyao %yaaMnaI saava-jainak kjaa-baabatcao Aaplao ivacaar maaMDlaolao Aahot.

konsa yaaMnaI sanaatnavaadI Aqa-t& jao.baI.sao. yaaMcyaa “p%yaok purvaza AaplaI maagaNaI inamaa-Na

krtao” (Every supply creates its own demand) yaa ivacaaracao KMDna k$na Aaplao ivacaar maaMDlao.

%yaaMcyaa mato samaajaamaQaIla p%yaok vya@tI Aaplyaa ]%pnnaatIla kahI Baaga ha raoK sva$pamaQyao

svat:javaL zovat Asalyaanao p%yaok purvaza AaplaI maagaNaI inamaa-Na k$ Sakt naahI. mhNaUna

baajaaramaQyao purvaza AiQak va maagaNaI kmaI Jaalyaanao Aqa-vyavasqaomaQyao maMdI sadRYya isqatI inamaa-Na haoto.

yaaca karNaanao AmaorIkomaQyao jaagaitk mahamaMdI inamaa-Na JaalaI va tI puZIla kalaKMDamaQyao jagaBar

psarlaI.

Aqa-vyavasqaomaQyao inamaa-Na Jaalaolyaa maMdI sadRYya isqatImaQaUna Aqa-vyavasqaolaa baahor kaZNyaasaazI

sarkarnao Aaplaa Kca- vaaZivanao AavaSyak Asato karNa p`BaavaI maagaNaIcaa ABaava ho maMdIcao pmauK

karNa Asato. Aqa-vyavasqaolaa saavarNyaasaazI yaa kalaKMDamaQyao sarkarnao saava-jainak Kcaa-maQyao vaaZ

GaDvaUna AaNanao AavaSyak Asato. sarkarnao yaa kalaKMDamaQyao saava-jainak kjaa-maQyao vaaZ kravaI tsaoca

AMdajapHak tuTIcao maaMDavao kI jyaa maQaUna laaokaMcyaa hatatIla pOsaa vaaZt jaa}na p`BaavaI maagaNaI vaaZt

jaato va maMdI inayaMHaNaat yaoNyaasa madt haoto.

qaaoD@yaat konsa yaaMcaI ivacaarsarNaI hI saava-jainak kja- ]BaarNao‚ Aqa-vyavasqaa saavarNyaasaazI

sarkarnao Aqa-vyavasqaomaQaIla hstxaop vaaZivaNao va %yaasaazI tuTIcao AMdajapHak maaMDUna ]%pnnaapoxaa AiQak

Kca- krNao yaa sva$pacaI rahIlaolaI Aaho.

6.26.26.26.2.3 .3 .3 .3 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --baabat baabat baabat baabat konsa naMtkonsa naMtkonsa naMtkonsa naMtrrrrcaacaacaacaa dRiYTdRiYTdRiYTdRiYTkaona kaona kaona kaona (Post Keynesian approach on Public

debt):

konsa yaaMnaI saava-jainak kjaa-baabat jao ivacaar maaMDlao‚ %yaavartI iTka k$na jao ivacaar maaMDlao

Aahot %yaa ivacaaraMcaa samaavaoSa saava-jainak kjaa-baabatcyaa konsa naMtrcaa dRiYTkaonaamaQyao kolaa jaatao.

konsanaMtrcyaa SaasHa&aMnaI saava-jainak Aqa-SaasHa ikMvaa rajasvaabaabatcao ivacaar maaMDt Asatanaa kjaa-

baabatcao ivacaar maaMDlaolao Aahot. konsapmaaNaoca AaQauinak SaasHa&aMnaI doKIla Alpivakisat‚

ivaksanaSaIla tsaoca ivaksaIt raYT/aMmaQyao saava-jainak kjaa-caI BaUimaka A%yaMt mah%<vaacaI Aaho Asao mat

vya@t kolaolao Aaho

halT yaaMnaI knsaao<ar Aqa-t&aMcao vagaI-krNa yauraopIyana knsaao<ar Aqa-t& va AmaorIkna knsaao<ar

Aqa-t& yaa daona pmauK gaTamaQyao kolao Aaho.

yauraopIyana knsaao<ar AqayauraopIyana knsaao<ar AqayauraopIyana knsaao<ar AqayauraopIyana knsaao<ar Aqa-- --t&: t&: t&: t&:

yauraopIyana knsaao<ar Aqa-t&aMcyaa gaTalaaca koMbaIja gaT AsaohI mhTlao gaolao.%yaamaQyao ircaD- kanh‚

inakaolasa klDaor‚ jaana raibansana‚ payarao Eaaf yaa Aqa-t&aMcaa samaavaoSa krNyaat Aalaa.

AmaorIkna knsaao<ar AqaAmaorIkna knsaao<ar AqaAmaorIkna knsaao<ar AqaAmaorIkna knsaao<ar Aqa-- --t&: t&: t&: t&:

halT yaaMnaI konsaao<ar Aqa-t&aMcaa jaao dusara gaT kolaa %yaalaa AmaorIkna knsaao<ar Aqa-t&aMcaa

gaT Asao mhTlao gaolao %yaamaQyao ivh@TaorIyaa ica@sa‚ AlafoD AaSanar‚ jaana Ëogaola‚ jaaja- Sakola‚ pala

DovhIDsana yaa Aqa-t&aMcaa samaavaoSa krNyaat Aalaa.

Aaiqa-k ivakasaacaa vaoga vaaZivaNao‚ doSaalaa ivaksaIt krNao‚ raojagaar inamaI-tI‚ darIdya inamau-lana

yaasaar#yaa karNaaMsaazI jar BaaMDvalaacaI kmatrta Baasat Asaola tr ASaa raYT/aMnaI saava-jainak kjaa-

cyaa maaQyamaatUna BaaMDvalaacaI ]BaarNaI kravaI Asao mat vy@t krNyaat Aalaolao Aaho. Aqa-vyavasqaocyaa

ivakasaacaa vaoga vaaZivaNyaasaazI Aqa-vyavasqaotIla pmauK samasyaa saaoDivaNyaacaI garja Asato.

6666....3333 saavasaavasaavasaava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao Baartasaar#yaa ivaksanaiSala raYT/atIla mah%va:cao Baartasaar#yaa ivaksanaiSala raYT/atIla mah%va:cao Baartasaar#yaa ivaksanaiSala raYT/atIla mah%va:cao Baartasaar#yaa ivaksanaiSala raYT/atIla mah%va:

Baartasaar#yaa ivaksanaiSala doSaamaQyao saava-jainak kjaa-caI BaUimaka AitSaya mah%<vaacaI Asato.

karNa ASaa doSaaMmaQyao baokarI‚ darIdya‚ padioSak ivaYamata‚ Aaiqa-k ivaYamata‚ rahNaImaanaacaa kmaI djaa-‚

BaaMDvalaacaI kmatrta‚ payaaBaUt sauivaQaaMcaa ABaava‚ Saotk¹yaaMcyaa Aa%mah%yaa‚ Saotk¹yaaMcaa kja-

baajaarIpNaa‚ kupaoYaNa‚ vaaZtI laaoksaM#yaa yaasaar#yaa Anaok samasyaa Asalyaanao Aaiqa-k ivakasavaaZIcya

vaogaavartI mayaa-da yaotat. mhNaUnaca ASaa raYT/amaQyao saava-jainak xaoHaamaQyao maaozyaapmaaNaat gauMtvaNaUk

vaaZivaNyaacaI AavaSyakta Asato. prMtu BaaMDvalaacaI kmatrta Asalyaanao sarkarI gaMutvaNaUkIvartI mayaa-da

yaotat mhNaUnaca ASaa isqatI maQyao saava-jainak kjaa-cao mah%<va AnanyasaaQarNa Asaoca Asato.

6666....3333....1111 ivaksanaSaIla raYT/aivaksanaSaIla raYT/aivaksanaSaIla raYT/aivaksanaSaIla raYT/aMmaQaIlMmaQaIlMmaQaIlMmaQaIla a a a saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa -- --cao mah%cao mah%cao mah%cao mah%<<<<va:va:va:va:

Baartasaar#yaa ivaksanaiSala doSaamaQyao saava-jainak kjaa-caI BaUimaka kSaa sva$pacaI Asato tI pUZIla

mau_yaaMva$na spYT haoto.

• raojagaar inamaI-tI:

• darIdya inamau-lana:

• padioSak ivaYamata kmaI krNao:

• Aaiqa-k ivaYamata kmaI krNao:

• rahNaImaanaacaa djaa- ]McaavaNao:

• payaaBaUt sauivaQaaMcaa ivastar krNao:

• SaotIcaa ivakasa saaQya krNao:

• kupaoYaNaacao pmaaNa kmaI krNao:

• vaaZ%yaa laaoksaM#yaovartI inayaMHaNa laadNao:

• AaOVaogaIkrNaacaa ivastar:

• saovaaxaoHaacaa ivakasa:

• naOsaiga-k Aap%tIvartI inayaMHaNa:

• yauQdjanya pirisqatIvartI inayaMHaNa:

• gaaimaNa Baagaacaa ivakasa:

• prkIya ]cca tMHa&anaacaI Aayaat:

• ivakasa saamagaIcaI Aayaat:

• doSaacaa AaMtrraYT/Iya djaa- ]McaavaNao:

yaa sava- mauVaMva$na Baartasaa#yaa Anaok ivaksanaSaIla raYT/amaQyao saava-jainak kjaa-caI garja iktI

mah%<vaacaI Aaho to spYT haoNyaasa madt haoto.

6.46.46.46.4 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao sHaaot va vagaIcao sHaaot va vagaIcao sHaaot va vagaIcao sHaaot va vagaI-- --krNakrNakrNakrNa (Sources & Classification Public Debt):

6.46.46.46.4.1 saava.1 saava.1 saava.1 saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao cao cao cao sHaaotsHaaotsHaaotsHaaot (Sources Public Debt):

sarkarkDUna ]Baarlyaa jaaNaa¹yaa saava-jainak kjaa-cyaa sHaaotaMmaQao puZIla daona maagaa-caa samaavaoSa

kolaa jaatao.

6.46.46.46.4.1.1.1.1.1.1.1.1 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao AMtgacao AMtgacao AMtgacao AMtga-- --t t t t sHaaotsHaaotsHaaotsHaaot (Internal Sources Public Debt):

“sarkar doSaacyaa saImaocyaa Aat ]plabQa AsaNaa¹yaa jyaa maagaa-Mcyaa sahayyaanao saava-jainak kjaa-

caI ]BaarNaI krto %yaa maagaa-Mnaa saava-jainak kja- ]BaarNaIcao AMtga-t sHaaot Asao mhNatat.”

saava-jainak kja- ]BaarNaIcyaa AMtga-t sHaaotaMmaQyao puZIla pmauK sHaaotaMcaa samaavaoSa kolaa jaatao.

• naaganaaganaaganaagairiririrk k k k (Foreign Citizens):

sarkarlaa paPt haoNaa¹yaa ]%pnnaapoxaa jaovha AiQak Kca- kravaa laagatao tovha doSaatIla

vya@tIMkDUna kjaa-caI ]BaarNaI kolaIo jaato. sarkarlaa idlaolyaa kjaa-cyaa prt foDIcaI pUNa- KaHaI

Asalyaanao va %yaapasaUna vyaajadoKIla imaLt Asalyaanao doSaatIla naagairk sarkarlaa kja- Vavayaasa

AgadI sahja tyaar haotat.

o maQyavatImaQyavatImaQyavatImaQyavatI-- -- baMk baMk baMk baMk (Central Bank):

o vyaaparI bavyaaparI bavyaaparI bavyaaparI bakkkk(Commercial Bank):

o sahkarI baMksahkarI baMksahkarI baMksahkarI baMk (Co-operative Banks):

o baMko<ar iva<aIya saMsqaa baMko<ar iva<aIya saMsqaa baMko<ar iva<aIya saMsqaa baMko<ar iva<aIya saMsqaa (Non – banking Financial Institute):

saava-jainak kja- ]BaarNaIcyaa yaa maagaa-Mcaa samaavaoSa AMtga-t sHaaotaMmaQyao kolaa jaatao.

6.46.46.46.4.1.2 saava.1.2 saava.1.2 saava.1.2 saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao baahya cao baahya cao baahya cao baahya ssssHaaotHaaotHaaotHaaot (External Sources Public Debt):

“eKada doSa jaovha jagaatIla Anya doSaaMkDUna AaMtrraYT/Iya iva<aIya saMsqaaMkDUna saava-jainak kjaa-

caI ]BaarNaI krtao %aovha %yaa maagaa-Mnaa saava-jainak kja- ]BaarNaIcao baahya sHaaot Asao mhNatat.”

saava-jainak kja- ]BaarNaIcyaa baahya sHaaotaMmaQyao puZIla pmauK sHaaotaMcaa samaavaoSa kolaa jaatao.

• ivadoSaI sarkar ivadoSaI sarkar ivadoSaI sarkar ivadoSaI sarkar (Foreign Government):

AaMtrraYT/Iya sqaravartI jyaa doSaacyaa Aqa-vyavasqaaMnaI ivaksaItPaNaacaa TPpa par kolaolaa Aaho

ASaa Aqa-vyavasqaa BaaMDvalaacyaa baabatImaQyao saxama banalaolyaa Asatat. %yaaMcyaakDIla BaaMDvalaacaa purvaza

AitrI@t Asalyaanao to Alp vyaajadramaQyao ptpurvaza krNyaasa tyaar Asatat. ASaa raYT/aMkDUna

doSaatIla sarkar jaovha kjaa-caI ]BaarNaI krt Asato tovha tao sarkarcyaa kja-]BaarNaIcaa ek baahya

sHaaot zrtao.

• AaMtrraYT/Iya iva%tIya saMsqaa AaMtrraYT/Iya iva%tIya saMsqaa AaMtrraYT/Iya iva%tIya saMsqaa AaMtrraYT/Iya iva%tIya saMsqaa (International Financial Institutions):

Aaja AaMtrraYT/Iya sqaravartI saava-jainak kja- purvaza krNyaasaazI Anaok iva%tIya saMsqaacaI

sqaapnaa krNyaat AalaolaI Aaho. ASaa AaMtrraYT/Iya iva%tIya saMsqaamaQyao puZIla pmauK iva%tIya saMsqaaMcaa

samaavaoSa kolaa jaatao.

• AaMtrraYT/Iya naaNao inaQaI AaMtrraYT/Iya naaNao inaQaI AaMtrraYT/Iya naaNao inaQaI AaMtrraYT/Iya naaNao inaQaI (International Monetary Fund):

AaMtrraYT/Iya naaNaoinaQaI iDsaoMbar 1945 maQyao Aist%vaat Aalaa AaiNa %yaa inaQaInao 1 maaca- 1947

maQyao p%yaxa kaya- sau$ kolao.

� ivanaImayaamaQyao isqarta pstapIt krNao.

� calana maulya isqarta pstapIt krNao.

� vyaapartaolaatIla AlpkalaIna Asamataola dUr krNao.

� vyavahataolaatIla AlpkalaIna Asamataola dUr krNao.

yaasaar#yaa kayaa-saazI AaMtrraYT/Iya naaNaoinaQaI kjaa-caa saBaasad raYT/aMnaa purvaza krNyaacao kaya-

AgadI sqaapNao pasaUna Aa<aapaya-t krIt AalaolaI Aaho.

• jaagaitk baMk jaagaitk baMk jaagaitk baMk jaagaitk baMk (World Bank):

sana 1944 pasaUna jaagaitk bak ³punar-canaa va ivakasaasaazI AaMtrraYT/Iya baMk´ yaa naavaanao

kaya- krto.

� doSaaMcaa ivakasaasaazI kja-purvaza krNao.

� ivakasa kayaa-vartI doKroK zovaNao va maaga-dSa-na krNao.

� Aqa-vyavasqaaMcya punar-canaosaazI idGa-kalaIna kja-purvaza krNao

yaasaarKI A%yaMt mah%<vaacaI kayao- jaagatIla bak krto.

• AaMtrraYT/Iya ivakasa saMGaTna AaMtrraYT/Iya ivakasa saMGaTna AaMtrraYT/Iya ivakasa saMGaTna AaMtrraYT/Iya ivakasa saMGaTna (International Development Association):

sana 1960 maQyao jaagaitk bakonao gairba ivaksaIt raYT/aMnaa kja-purvazyaacaI saaoya ]plabQa k$na

doNyaasaazI AaMtrraYT/Iya ivakasa saMGaTna sqaapna kolao Aaho..

� AlpivaksaIt maagaasa raYT/aMnaa kja-purvaza krNao.

� savalatIcyaa dranao kja-purvaza krNao.

� Anaudana sva$pat AlpivaksaIt raYT/aMnaa madt krNao.

� A%yalp sqaUla raYT/Iya ]%pnna AsaNaa¹yaa raYT/aMnaa kja-purvaza krNao.

� AlpivaksaIt raYT/aMnaa jalad‚ samataola va SaaSvat ivakasa saaQya krNyaasaazI madt

yaasaarKI A%yaMt mah%<vaacaI ]_IYTo samaaor zo}na AaMtrraYT/Iya ivakasa saMGaTna

sqaapnaopasaUnaca kaya- krIt Asalyaacao idsaUna yaoto.

jaagaitk baMk‚ AaMtrraYT/Iya naaNaoinaQaI va AaMtrraYT/Iya ivakasa saMGaTna ho kaoNa%yaahI doSaatIla

sarkarsaazI mah%<vapUNa- ASaa sva$pacao saavaja-inak kja- ]BaarNaIcao baahya maaga- Aahot.

6.6.6.6.4444.2 saava.2 saava.2 saava.2 saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao vagaIcao vagaIcao vagaIcao vagaI-- --krNa krNa krNa krNa (Classification of Sources Public Debt):

saava-jainak kjaa-cao vagaI-krNa puZIla ivaivaQa pkaramaQyao krNyaat yaoto.

• kjaakjaakjaakjaa-- --cyaa maudtInausaar saavacyaa maudtInausaar saavacyaa maudtInausaar saavacyaa maudtInausaar saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cacacacao pkar:o pkar:o pkar:o pkar:

o Alp maudt saavaAlp maudt saavaAlp maudt saavaAlp maudt saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Short Term Public Debt):

“jaovha saava-jainak kja- ]BaarNaIcaa kalaKMD ek vaYa- ikMvaa %yaapoxaa kmaI Asatao tovha %yaa

kjaa-sa Alp maudt saava-jainak kja- Asao mhNatat.”

]da. vyavahartaolatIla AlpkalaIna Asamataola dur krNyaasaazI Aaya.ema.ef. kDUna

Gaotlaolyaa kjaa-caa samaavaoSa Alp maudt saava-jainak kjaa-maQyao kolaa jaatao.

o maQyama maudt maQyama maudt maQyama maudt maQyama maudt saavasaavasaavasaava-- --jainak jainak jainak jainak kkkkjajajaja-- -- (Medium Term Public Debt):

“jaovha saava-jainak kja- ]BaarNaIcaa kalaKMD eka vaYaa- poxaa jaast va paca vaYaa-Mpoxaa kmaI Asatao

tvha %yaasa maQyama maudt saava-jainak kja- Asao mhNatat.”

]da. vyavahartaolatIla AlpkalaIna Asamataola dUr krNyaasaazI Aaya.ema.ef. kDUna Gaotlaolyaa kjaa-

caa samaavaoSa Alp maudt saava-jainak kjaa-maQyao kolaa jaatao.

o ddddIIIIGaGaGaGa-- -- maudt saavmaudt saavmaudt saavmaudt saavaaaa-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Long Term Public Debt):

“jaovha saava-jainak kja- ]BaarNaIcaa kalaKMD paca vaYaa- poxaa jaast Asatao tvha %yaasa dIGa-

maudt saava-jainak kja- Asao mhNatat.”

]da. Aqa-vyasqaocyaa ivakasaacaa dr vaaZivaNyaasaazI jaagaitk baMkokDUna Gaotlaolyaa kjaa-caa

samaavaoSa dIGa- maudt saava-jainak kjaa-maQyao kolaa jaatao.

• ]%padk]%padk]%padk]%padkttttonausaar saavaonausaar saavaonausaar saavaonausaar saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao pkar:cao pkar:cao pkar:cao pkar:

o ]%padk saava]%padk saava]%padk saava]%padk saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Productive Public Debt):

“sarkar jaovha saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI k$na %yaaAaQaaro Aqa-vyavasqaocyaa ]%padna xamata

vaaZivaNyaasaazI‚ raojagaar vaaZIsaazI tsaoca ivakasaacaa dr vaaZivaNao yaasaar#yaa GaTkaMvartI Kca- krIt

Asaola tr %yaasa ]%padk saava-jainak kja- Asao mhTlao jaato.”

]da. sarkar kDUna SaotI ivakasaasaazI‚ jalaisaMcana yaaojanaa rabaivaNyaavartI Kca- krta yaavaa

yaasaazI jao kja- ]Baarlaolao Asato %yaacaa samaavaoSa ]%padk saava-jainak kjaa-maQyao kolaa jaatao. jaovha

sarkar ho Aaplyaa ekUNa kjaa-pOkI AiQak r@kma ]%padk yaaojanaaMvartI Kca- krt Asaola tr puZIla

kalaKMDamaQyao %yaa Aqa-vyavasqaocaI ivakasaacaI gatI vaaZto‚ karNa ASaa saava-jainak Kcaa- pasauna ]%padna

xamatomaQyao‚ ]%padnaamaQyao‚ raojagaaramaQyao vaaZ haot Asalyaanao Gaotlaolao kja- va %yaacyaa vyaajaacao hPto

vaoLovartI prt foDta yaotat.

o Anau%padk saavaAnau%padk saavaAnau%padk saavaAnau%padk saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Unproductive Public Debt):

“sarkarcyaa kja- ]BaarNaIcaa hotU ikMvaa ]_oSa jaovha doSaatIla ]%padna xamata vaaZivaNao‚ raojagaar

inaima-tI krNao tsaoca ivakasaacaa dr vaaZivaNao ha nasatao tovha %yaasa Anau]%padk saava-jainak kja- Asao

mhTlao jaato.”

]da. sarkar kDUna saava-jainak inavaDNauka‚ Saotk¹yaaMcaI kja-maafI yaasaar#yaa GaTkaMvartI

SaotI Kca- krta yaavaa yaasaazI jao kja- ]Baarlaolao Asato %yaacaa samaavaoSa Anau]%padk saava-jainak kjaa-

maQyao kolaa jaatao. jaovha sarkar ho Aaplyaa ekUNa kjaa-pOkI AiQak r@kma Anau%padk GaTkaMvartI

Kca- krt Asaola tr tI Aqa-vyavasqaa puZIla kalaKMDamaQyao Qaao@yaat yaoNyaacaI Sa@yata Asato karNa

ASaa saava-jainak Kcaa- pasauna ]%padna xamatomaQyao Aijabaat vaaZ haot nasalyaanao Gaotlaolao kja- va %yaacyaa

vyaajaacao hPto vaoLovartI prt foDta yaot naahIt.

• AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --tttt AaiNa baahya saavaAaiNa baahya saavaAaiNa baahya saavaAaiNa baahya saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Internal and External Public Debt):

o AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t saavat saavat saavat saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Internal Public Debt):

“jaovha sarkar doSaacyaa saImaocyaa Aat ]plabQa AsaNaa¹yaa ivaivaQa maagaa-Mcyaa sahayyaanao saava-

jainak kjaa-caI ]BaarNaI krto tovha %yaasva$pacaa kjaa-sa AMtga-t saava-jainak kja- Asao mhNatat.”

]da. jaovha sarkar doSaatIla vya@tI‚ baMka‚ iva%tIya saMsqaa‚ rajyasarkar yaaMcaokDUna Gaotlaolyaa

kjaa-caa samaavaoSa AMtga-t saava-jainak kjaa-maQyao kolaa jaatao.

o baahya saavabaahya saavabaahya saavabaahya saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (External Public Debt):

“jaovha sarkar doSaacyaa saImaocyaa baahorIla ]plabQa ivaivaQa maagaa-Mcyaa sahayyaanao kjaa-caI

]BaarNaI krto tovha %yaasa baahya saava-jainak kja- Asao mhNatat.”

o ]da. jaovha sarkar dusa¹yaa doSaatIla vya@tI‚ baMka‚ iva%tIya saMsqaa‚ sarkar‚ AatMraYT/Iya

naaNao inaQaI‚ jaagatIk bak yaasaar#yaa GaTkaMkDUna Gaotlaolyaa kjaa-caa samaavaoSa baahya saava-

jainak kjaa-maQyao kolaa jaatao.

• eoicCk AeoicCk AeoicCk AeoicCk AaiNa sa@tIcao saavaaiNa sa@tIcao saavaaiNa sa@tIcao saavaaiNa sa@tIcao saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Voluntary and Compulsory Public Debt):

o eoicCk saavaeoicCk saavaeoicCk saavaeoicCk saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Voluntary Public Debt):

“jaovha sarkar vya@tI‚ baMka‚ iva%tIya saMsqaa yaaMcyaavartI kaoNa%yaahI pkarcaI sa@tI na krta

jar kja- ]BaarNaI krIt Asaola tr %yaasa eoicCk kja- Asao mhTlao jaato.”

]da. jaovha vya@tI‚ baMka‚ iva%tIya saMsqaa vyaajapaPtIcyaa Apoxaonao sarkarlaa svaocConao kja- dotat

tovha %yaa kjaa-caa samaavaoSa eoicCk kjaa-maQyao kolaa jaatao.

o sa@tIcao saavasa@tIcao saavasa@tIcao saavasa@tIcao saava -- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Compulsory Public Debt):

“jaovha sarkar vya@tI‚ baMka‚ iva%tIya saMsqaa yaaMcyaakDUna sa@tIcyaa maagaa-caa AvalaMba k$na

kja- ]BaarNaI krto tovha %yaa kjaa-sa s@tIcaI saava-jainak kja- ]BaarNaI Asao mhNatat.”

]da. naOsaiga-k Aap<aI‚ yauQdjanya isqatI‚ tojaIcaI vaaZtI itvata‚ raYT/Iya Aaiqa-k saMkT yaasaar#yaa

isqatI maQyao sarkar baMka‚ iva%tIya saMsqaa yaaMcyaavartI sa@tIcyaa maagaa-caa AvalaMba k$na kja-]BaarNaI

krto tovha %yaa kja- ]BaarNaIsa sa@tIcao saava-jainak kja- Asao mhNatat.

• ivaËoyivaËoyivaËoyivaËoya va AivaËoya saavaa va AivaËoya saavaa va AivaËoya saavaa va AivaËoya saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Marketable and Non-marketable Public Debt):

o ivaËoya saivaËoya saivaËoya saivaËoya saavaavaavaava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Marketable Public Debt):

“jaovha sarkarlaa kja-rao#yaaMcaI ivaËI BaaMDvala baajaarat Kulyaa pQdtInao k$na saava-jainak kja-

]BaarNaI krta yaoNao Sa@ya Asato tovha ASaa kjaa-sa ivaËoya saava-jainak kja- Asao mhNatat.”

o AivaËoya saavaAivaËoya saavaAivaËoya saavaAivaËoya saava-- --jainajainajainajainak kjak kjak kjak kja---- (Non-marketable Public Debt):

“jaovha sarkarlaa kja-rao#yaaMcaI ivaËI BaaMDvala baajaarat Kulyaa pQdtInao k$na saava-jainak kja-

]BaarNaI krta yaoNao Sa@ya nasato tovha ASaa kjaa-sa AivaËoya saava-jainak kja- Asao mhNatat.”

• PaaPya AaiNa ApaPya saaPaaPya AaiNa ApaPya saaPaaPya AaiNa ApaPya saaPaaPya AaiNa ApaPya saavavavava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Redeemable and irredeemable Public Debt):

o PaaPya saavaPaaPya saavaPaaPya saavaPaaPya saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Redeemable Public Debt):

“paPya saava-jaianak kja- mhNajao Asao kja- kI jyaa kjaa-cyaa BaivaYya kalaKMDamaQyao prtfoD

krNyaacao AaSvaasana sarkarnao idlaolao Asato.”

paPya kja- mhNajaoca prtfoDxama kja- AaiNa ASaa kjaa-cyaa prtfoDIcaI trtud sarkarnao kolaolaI

Asato.

o ApaPya saavaApaPya saavaApaPya saavaApaPya saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Irredeemable Public Debt):

“ApaPya saava-jaianak kja- mhNajao Asao kja- kI jyaa kjaa-cyaa BaivaYya kalaKMDamaQyao prtfoD

krNyaacao ksalaohI AaSvaasana sarkarnao idlaolao nasato.”

ApaPya kjaa-varIla vyaaja inayamaIt idlao jaat Asalao trI kjaa-cyaa prtfoDIcaI ksalaIhI KaHaI

nasato.

• inaQaIk va pvaahI saavainaQaIk va pvaahI saavainaQaIk va pvaahI saavainaQaIk va pvaahI saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Funded and Non-funded Public Debt):

o inaQaIk saavainaQaIk saavainaQaIk saavainaQaIk saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Funded Public Debt):

“jyaa kjaa-caI prtfoD kmaIt kmaI eka vaYaa-naMtr kolaI jaato ikMvaa kQaIhI kolaI jaat naahI

%yaasa inaQaIk saava-jaianak kja- Asao mhNatat.”

saavaja-inak kjaa-cyaa yaa pkaramaQyao prtfoDIcao AMtr baroca AiQak Asato va vyaajaacyaa inayaimat

prtfoDIcaI trtud sarkarnao kolaolaI Asato.

o pvaahI saavapvaahI saavapvaahI saavapvaahI saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- (Non-funded Public Debt):

“jyaa kjaa-cyaa prtfoDIcaa kalavaQaI eka vaYaa-poxaa kmaI Asatao va sarkarcyaa ]%pnna Kcaa-maQaIla

tfavat Ba$na kaZNyaasaazI jao kja- ]Baarlao jaato %yaasa pvaahI saava-jaianak kja- Asao mhNatat.”

sarkar T/oJarI ibalsacyaa maaQyamaatuna jyaa kjaa-caI ]BaarNaI krto %yaacaa samaavaoSa pvaahI saavaja-

inak kjaa-maQyao kolaa jaatao. ASaa kjaa-varIla vyaajaacaa dr ha inaQaIk kjaa-cyaa vyaajadrapoxaa kmaI

Asalyaanao sarkar ASaa kjaa-sa paQaanya doto.

6.6.6.6.5555 calanacalanacalanacalanaacyaa inamaIacyaa inamaIacyaa inamaIacyaa inamaI-- --tImaQaUna saavatImaQaUna saavatImaQaUna saavatImaQaUna saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- ]BaarNaI ]BaarNaI ]BaarNaI ]BaarNaI (Debt Through Created Money):

sarkarcyaa eka Aaiqa-k vaYaa-tIla ]%pnnaapoxaa Kca- AiQak Asatao tovha %yaasa tUT Asao mhTlao

jaato. sarkarcyaa ]%pnna Kcaa-maQaIla tUT Ba$na kaZNyaasaazI sarkar jaI trtUd krto %yaasa tuTIcaa

Aqa-BarNaa Asao mhNatat. sarkar yauQdjanya isqatImaQyao‚ maMdImaQaUna Aqa-vyavasqaa baahor kaZNao‚ Aaiqa-k

ivakasaacaa vaoga vaaZivaNao‚ p`BaavaI maagaNaI vaaZivaNyaasaazI‚ vyaajaacaI r@kma doNao‚ saava-jainak ]pËmaaMcaa

taoTa Ba$na kaZNao‚ dairdya inamaula-na ivaYayak yaaojanaa rabaivaNao yaasaar#yaa Anaok karNaaMnaI tUTIcyaa

Aqa-BarNyaacaa AvalaMba krIt Asato.

tUtUtUtUTIcyaa AqaTIcyaa AqaTIcyaa AqaTIcyaa Aqa-- --BarNyaacao maagaBarNyaacao maagaBarNyaacao maagaBarNyaacao maaga-- --::::

“]%pnna Kcaa-maQaIla tUT Ba$na kaZNyaasaazI sarkar jyaa maagaa-Mcaa AvalaMba krto %yaa maagaa-Mnaa

tuTIcyaa Aqa-BarNyaacao maaga- Asao mhNatat.”

sarkar tuTIcaa Aqa-BarNaa krNyaacyaa maagaa-MmaQyao puZIla mah%vaacyaa maagaa-Mcaa AvalaMba krt

Asato.

• irJavhirJavhirJavhirJavh---- bakokDIla raKIva inaQaIcaa vaapr krNaobakokDIla raKIva inaQaIcaa vaapr krNaobakokDIla raKIva inaQaIcaa vaapr krNaobakokDIla raKIva inaQaIcaa vaapr krNao....

• irJavhirJavhirJavhirJavh---- bakokDUna kjaabakokDUna kjaabakokDUna kjaabakokDUna kjaa-- --caI ]BaarNaI krNao: caI ]BaarNaI krNao: caI ]BaarNaI krNao: caI ]BaarNaI krNao:

sarkar tUTIcaa Aqa-BarNaa krNyaasaazI jaovha irJavh- bakokDUna kjaa-caI ]BaarNaI krto tovha

irJavh- bak naivana calana Capto va %yaacyaa AaQaaravartI sarkarlaa kja-purvaza krt Asato. yaamaagaa-

caa AvalaMba k$na tUTIcaa Aqa-BarNaa krt Asatanaa sarkarlaa Aqa-vyavasqaotIla ivakasaacaa vaoga‚

]%padna vaaZIcaa vaoga‚ ]%pnna vaaZIcaa vaoga tsaoca Aqa-vyavasqaotIla vastU va saovaaMcyaa purvaza vaaZIcaa vaoga

ivacaarat Gyaavaa laagatao.

calanaacyaa inacalanaacyaa inacalanaacyaa inacalanaacyaa inaimaimaimaima-- --tImaQaUna tImaQaUna tImaQaUna tImaQaUna saavasaavasaavasaava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- ]BaarNaIcyaa samasyaa: ]BaarNaIcyaa samasyaa: ]BaarNaIcyaa samasyaa: ]BaarNaIcyaa samasyaa:

� ikMmat vaaZ: ikMmat vaaZ: ikMmat vaaZ: ikMmat vaaZ:

ivakasaacaa vaoga‚ ]%padna vaaZIcaa vaoga‚ ]%pnna vaaZIcaa vaoga tsaoca Aqa-vyavasqaotIla vastU va

saovaaMcyaa purvaza vaaZIcaa vaoga ivacaarat na Gaota calana inaima-tI k$na %yaaAaQaaro kja-purvaza kolyaasa

vastU va saovaaMcyaa purvazyaapoxaa pOSaacaa purvaza vaaZlyaanao vastU va saovaaMcaI maagaNaI maaozyaapmaaNaat

vaaZlyaanao Aqa-vyavasqaotIla ikMmat vaaZIcaa vaoga pcaMD pmaaNaat vaaZUna Aaiqa-k saMkT inamaa-Na haoNyaacaI

Sa@yata AiQak Asato.

� babababacatImaQyao GaT: catImaQyao GaT: catImaQyao GaT: catImaQyao GaT:

tUTIcyaa Aqa-BarNaa krIt Asatanaa calanaacyaa inaima-tImaQaUna saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI

kolyaasa maaozyaapmaaNaat BaavavaaZ Jaalyaanao naagarIkaMcaa rahNaImaanaavarIla Kca- vaaZlyaanao bacatImaQyao GaT

GaDUna yaoto.

� gauMtvaNaUkImaQgauMtvaNaUkImaQgauMtvaNaUkImaQgauMtvaNaUkImaQyao GaT: yao GaT: yao GaT: yao GaT:

calanaacyaa inamaI-tImaQaUna saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI kolyaasa bacatImaQyao GaT Jaalyaanao Aqa-

vyasasqaotIla gauMtvaNaUk doKIla GaTt jaato.

� vyavahartaolaamaQyao Asamataola:vyavahartaolaamaQyao Asamataola:vyavahartaolaamaQyao Asamataola:vyavahartaolaamaQyao Asamataola:

calanaacyaa inaima-tImaQaUna saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI kolyaasa maaozyaapmaaNaat BaavavaaZ Jaalyaanao

Aayat vaaZ va inayaa-t GaT GaDUna Aalyaanao vyavahartaolaacaI samasyaa inamaa-Na haoto.

� ]%padna Kcaa]%padna Kcaa]%padna Kcaa]%padna Kcaa-- --maQyao vaaZ:maQyao vaaZ:maQyao vaaZ:maQyao vaaZ:

calanaacyaa inaima-tImaQaUna saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI kolyaasa maaozyaapmaaNaat BaavavaaZ Jaalyaanao

vastU va saovaaMcaa ]%padna Kca- vaaZt jaatao AaiNa vastU va saovaaMcyaa ikMmatI AaNaKaI vaaZt jaatat.

calanaacyaa inamaI-tImaQaUna saava-jainak kja- ]BaarNaIcaI ]BaarNaI kolyaasa varIla samasyaa inamaa-Na

haot Asalyaa trI Aaiqa-k ivakasaaca vaoga vaaZivaNao‚ raojagaar inaima-tI‚ dairdya inamaU-lana yaasaar#yaa

karNaaMnaI yaa maagaa-caa AvalaMba krNao AavaSyak zrto.

6.66.66.66.6 sqaUsqaUsqaUsqaUlalalala kjakjakjakja-- -- ‚ inavvaL kja‚ inavvaL kja‚ inavvaL kja‚ inavvaL kja-- -- AaiNa saavaAaiNa saavaAaiNa saavaAaiNa saava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- ]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa-- --da:da:da:da:

6.66.66.66.6.1 sqaU.1 sqaU.1 sqaU.1 sqaUla kjala kjala kjala kja-- --‚ inavvaL kja‚ inavvaL kja‚ inavvaL kja‚ inavvaL kja-- --::::

• sqaUsqaUsqaUsqaUlalalala kjakjakjakja-- -- (Gross Debt):

“eka ivaiSaYT kalaKMDamaQyao doSaatIla sarkarnao ]plabQa AsaNaa¹yaa AMtga-t va baahya ASaa

sava- kjaa-cyaa maagaa-cyaa sahayyaanao ]Baarlaolyaa kjaa-laa sqaUla saava-jainak kja- Asao mhTlao

jaato.”

sqaUla saava-jainak kja- Ä ekUna AMtga-t kja- †ekUna baahya kja-

• inavvaL kjainavvaL kjainavvaL kjainavvaL kja-- -- (Net Debt):

“eka ivaSaIYT kalaKMDamaQyao doSaatIla sarkarnao ]plabQa AsaNaa¹yaa AMtga-t va baahya ASaa sava-

kjaa-cyaa maagaa-cyaa sahayyaanao ]Baarlaolyaa kjaa-cyaa rkmaomaQaUna kjaa-cyaa prtfoDIcaI r@kma vajaa kolaI

Asata jao kja- iSallak rahato %yaa kjaa-laa inavvaL saava-jainak kja- Asao mhTlao jaato.”

inavvaL saava-jainak kja- Ä sqaUla saava-jainak kja- ¹ kjaa-cyaa prtfoDIcaI r@kma

6.66.66.66.6.2 .2 .2 .2 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- ]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa-- --dadadada (Limits of Raising Public Debt):

doSaatIla saava-BaaOma sa<aokDUna ]Baarlaolyaa kjaa-sa saava-jainak kja- Asao mhMTlao jaato. sarkar

Aaplyaa ]%pnnaapoxaa AiQakcaa Kca- krNyaasaazI saava-jainak kjaa-cyaa maagaa-caa AvalaMba kolaa jaatao.

ivaksanaSaIla raYT/aMmaQyao baokarI‚ darIdya‚ padoiSak ivaYamata‚ Aiaqa-k ivaYamata‚ rahNaImaanaacaa kmaI djaa-

‚ BaaMDvalaacaI kmatrta‚ payaaBaUt sauivaQaaMcaa ABaava‚ Saotk¹yaaMcyaa Aa%mah%yaa‚ Saotk¹yaaMcaa kja-

baajaarIpNaa‚ yaasaar#yaa Anaok samasyaa Asalyaanao saava-jainak kjaa-caI BaUimaka Ananya saaQaarNa ASaIca

Aaho. Asao Asalao trI saava-jainak kja- ]BaarNaImaQyao Anaok samasyaa ]dBavatat.

saavasaavasaavasaava -- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- ]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa]BaarNaItIla mayaa-- --da:da:da:da:

saava-jainak kja- ]BaarNaIvartI puZIla mayaa-da inamaa-Na haoNyaacaI Sa@yata Asato.

1111.... AaiqaAaiqaAaiqaAaiqa-- --k Aisqarta:k Aisqarta:k Aisqarta:k Aisqarta:

doSaamaQyao maaozyaapmaaNaat Aaiqa-k Aisqarta Asaola mhNajaoca Aqa-vyavasqaotIla ikMmatI‚ vyaajadr‚

ivanaImaya dr‚ saaonyaacao dr tsaoca vaotnadr yaamaQyao jar saat%yaanao maaozyaa pmaaNaat caZ ]tar haot

AsatIla tr ASaa doSaatIla sarkarlaa AMtga-t tsaoca baahya kja- ]BaarNaImaQyao mayaa-da yaotat.

2222.... rajakIya Aisqarta:rajakIya Aisqarta:rajakIya Aisqarta:rajakIya Aisqarta:

doSaamaQyao rajakIya Aisqarta Asaola mhNajaoca saat%yaanao rajakIya badla haot AsatIla kaoNatohI

ek isqar sarkar sa<aovartI nasaola tr ASaa doSaatIla sarkarlaa AMtga-t tsaoca baahya kja-

]BaarNaImaQyao mayaa-da yaotat.

3333.... sarkarcaa kjasarkarcaa kjasarkarcaa kjasarkarcaa kja-- --baajaarIpNaa:baajaarIpNaa:baajaarIpNaa:baajaarIpNaa:

sarkar jar pUvaI- Gaotlaolyaa kjaa-cao va vyaajaacao hPto vaoLovartI BarNyaat yaSasvaI zrt nasaola tr

%yaa doSaatIla sarkar kja-baajaarI banalaolao Aaho Asao mhMTlao jaato ASaa sarkarlaa navaIna kja-

]BaarNaImaQyao Anaok samasyaa inamaa-Na haotat.

4444.... ikMmat GikMmat GikMmat GikMmat GaaaaTTTT::::

doSaamaQyao jar ikMmat GaTIcaI isqatI Asaola tr saava-jainak kja- ]BaarNaIvartI mayaa-da yaotat

karNa ikMmat GaTIcyaa kalaKMDamaQyao jar AMtga-t kja- ]BaarNaI kolyaasa laaokaMcyaa hatatIla ËyaSa@tI

kmaI hao}na ikMmatI AiQakca kmaI haoNyaacaI Sa@yata AiQak Asato.

5555.... maMdIcaI maMdIcaI maMdIcaI maMdIcaI Avasqaa:Avasqaa:Avasqaa:Avasqaa:

doSaamaQyao jar maMdIcaI Avasqaa Asatanaa AMtga-t saava-jainak kja- ]BaarNaIvartI mayaa-da yaotat

karNa saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI kolyaasa laaokaMcaI KrodISa@tI kmaI hao}na p`BaavaI maagaNaI

GaTlyaanao maMdIcaI tIvata AiQakca vaaZNyaacaI iBatI Asato.

6666.... ATIcao palana na krNao:ATIcao palana na krNao:ATIcao palana na krNao:ATIcao palana na krNao:

baahya saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI krIt Asatanaa jaagaitk bak‚ AaMtrraYT/Iya naaNaoinaQaI

yaasaar#yaa iva<aIya saMsqaaMkDUna ivaivaQa pkarcyaa ATI laadt Asatat jar kja- GaoNaa¹yaa doSaaMnaI %yaa

ATIMcaI put-ta na kolyaasa puZIla kalaKMDamaQyao %yaa raYT/aMnaa saava-jainak kja- ]BaarNaImaQyao mayaa-da

yaotat.

7777.... AaiqaAaiqaAaiqaAaiqa-- --k AairYT:k AairYT:k AairYT:k AairYT:

jar doSaamaQyao Aaiqa-k saMkT Aalao Asaola mhNajaoca pcaMD BaavavaaZ‚ vyavahartaolaamaQyao dIGa-kalaIna

tUT‚ maaozI rajakaoYaIya tUT yaa kalaKMDat %yaa doSaalaa AMtga-t tsaoca baahya saava-jainak kja-

]BaarNaImaQyao Anaok ADcaNaI inamaa-Na haotat.

8888.... doSaacaI AaMtrraYT/Iya pt:doSaacaI AaMtrraYT/Iya pt:doSaacaI AaMtrraYT/Iya pt:doSaacaI AaMtrraYT/Iya pt:

eKaVa doSaacaI AaMtrraYT/Iya Aaiqa-k pt kSaa sva$pacaI Aaho yaavartI saava-jainak kja-

]BaarNaIcyaa mayaa-da AvalaMbaUna Asatat. jar doSaacaI AaMtrraYT/Iya pt Qaao@yaat AalaI Asaola tr

sarkarlaa sava-jainak kaja- ]BaarNaImaQyao Anaok samasyaa inamaa-Na haotat.

saava-jainak kja-]BaarNaIcyaa varIla mayaa-daMbaraobarca vaaZtI rajakaoYaIya tUT‚ vyavahartaolaatIla dIGa-

kalaIna tUT tsaoca sarkarvarIla naagairkaMcaa AivaSvaasa yaasaar#yaa Anaok mayaa-da saava-jainak kja-

]BaarNaI vartI yaot Asatat.

6666....7777 saavasaavasaavasaava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa Baar AaiNa pirNaama caa Baar AaiNa pirNaama caa Baar AaiNa pirNaama caa Baar AaiNa pirNaama (Burden And Effects Of Public Debt):

6666....7777....1111 ssssaavaaavaaavaaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa Baarcaa Baarcaa Baarcaa Baar (Burden Of Public Debt):

doSaatIla sarkar jao saava-jainak kja- ]Baarto %yaa kjaa-cyaa Baaracao maaojamaap puZIla pkaraMcyaa

saahyaanao krta yaoto.

• AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t t t t saavasaavasaavasaava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa Baar Baar Baar Baar (Burden of Internal Public Debt):

“jaovha sarkar doSaacyaa saImaocyaa Aat vya@tI‚ baMka‚ iva%tIya saMsqaa‚ yaasaar#yaa ivaivaQa maagaa-

Mcyaa sahayyaanao saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI krto tovha %yaasva$pacaa kjaa-sa AMtga-t saava-jainak kja-

Asao mhNatat.”

o AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t t t t saavasaavasaavasaava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa pOSaatIla Bacaa pOSaatIla Bacaa pOSaatIla Bacaa pOSaatIla Baar:ar:ar:ar:

� AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t saavat saavat saavat saava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa p%yaxa p%yaxa p%yaxa p%yaxa pOSaatIla BaarpOSaatIla BaarpOSaatIla BaarpOSaatIla Baar (Direct Money Burdan) ::::

“saava-jainak kjaa-cyaa prtfoDI saazI sarkarnao kr AakarNaI kolyaamauLo jaovaZyaa vastU va

saovaaMcaa %yaaga kravaa laagatao %yaasa %yaa AMtga-t kjaa-caa p%yaxa pOSaatIla Baar Asao mhNatat.”

AMtga-t kjaa-cyaa baabatImaQyao KrodISa@tIcao hstaMtrNa doSaatlyaa doSaamaQyao mhNajaoca

krda%yaaMkDUna kja-darakDo haot Asatao. jar krdata va kja-dar ekca vya@tI Asaola tr AMtga-t

saava-jainak kjaa-caa pOSaatIla Baar farsaa mah%<vaacaa nasatao. prMtU krdata va kja-dar jar samaana

nasaola tr KrodISa@tIcao hstaMtrNa eka gaTakDUna dusa¹yaa gaTakDo haot Asalyaanao Aqa-vyavasqaomaQyao

Aaiqa-k ivaYamata vaaZNyaacaI Sa@yata Asato.

� AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t saavat saavat saavat saava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa Ap%yaxa Ap%yaxa Ap%yaxa Ap%yaxa pOSaatIla Baar:pOSaatIla Baar:pOSaatIla Baar:pOSaatIla Baar:

jaovha sarkar AMtga-t saava-jainak kjaa-cyaa saahayyaanao ]BaarlaolaI r@kma ivakasa kayaa-vartI

Kca- kolyaanaMtr laaokaMcyaakDIla ËyaSa@tI vaaZUna vastU va saovaaMcaI maagaNaI vaaZlyaanao ikMmatpatLImaQyao

vaaZ haoto va %yaamaQaUna samaajaavarIla Baar vaaZt jaatao. %yaamaQaUna laaokaMcaI bacat va kaya- krNyaacaI

[cCa va kaya- krNyaacaI xamata yaavartI jaao ivaprIt prINaama haotao %yaasa AMtga-t kjaa-caa pOSaatIla

Ap%yaxa Baar Asao mhNatat.

o AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t t t t saavasaavasaavasaava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa vaastva Baar:caa vaastva Baar:caa vaastva Baar:caa vaastva Baar:

� AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t saavat saavat saavat saava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa p%p%p%p%yaxa vaastva yaxa vaastva yaxa vaastva yaxa vaastva Baar:Baar:Baar:Baar:

jaovha sarkar AMtga-t saava-jainak kjaa-cyaa saahayyaanao ]BaarlaolaI r@kma vyaajaasah prt krt

Asatanaa samaajaavartI kr AakarNaI krIt Asato %yaavaoLosa samaajaatIla Alp ]%pnna gaTatIla

laaokaMkDUna kr AakarNaI k$na tI ]cca ]%pnna gaTatIla laaokacyaaMkDo kja- va vyaaja sva$pat jaat

Asalyaanao garIbaaMvartI jaao kjaa-caa Baar pDtao %yaasa AMtga-t saava-jainak kjaa-caa p%yaxa vaastva Baar

Asao mhNatat.

� AMtgaAMtgaAMtgaAMtga-- --t saavat saavat saavat saava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa Ap%yaxa vaastva BaarAp%yaxa vaastva BaarAp%yaxa vaastva BaarAp%yaxa vaastva Baar::::

sarkar AMtga-t saava-jainak kjaa-cyaa saahayyaanao ]BaarlaolaI r@kma jaovha vyaajaasah prt krt

Asatanaa samaajaavartI kr AakarNaI krIt Asato %yaavaoLosa naagairkaMcaI bacat va kaya- krNyaacaI

[cCa va kaya- krNyaaca xamata yaavartI jaao ivaprIt prINaama haotao %yaasa AMtga-t Ap%yaxa vaastva Baar

Asao mhNatat.

• baahya baahya baahya baahya saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa Baar caa Baar caa Baar caa Baar (Burden of External Public Debt):

“jaovha sarkar doSaacyaa saImaocyaa baahorIla baMka‚ iva%tIya saMsqaa‚ sarkar yaasaar#yaa ivavaIQa

maagaa-Mcyaa sahayyaanao saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI krto tovha %yaasva$pacaa kjaa-sa baahya saava-jainak

kja- Asao mhNatat.” ASaa yaa baahya kjaa-cao jao samaaja‚ Aqa-vyavasqaa‚ naagarIk yaaMcyaavartI jaao Baar

pDtao %yaasa saava-jainak kjaa-caa baahya Baar Asao mhNatat.

o baahya saavabaahya saavabaahya saavabaahya saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caacaacaacaa pOSaatIla Baar:pOSaatIla Baar:pOSaatIla Baar:pOSaatIla Baar:

� baahya saavabaahya saavabaahya saavabaahya saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa p%yaxa pOSaatIla Baar p%yaxa pOSaatIla Baar p%yaxa pOSaatIla Baar p%yaxa pOSaatIla Baar (Direct Money Burdan) ::::

baahya saava-jainak kjaa-caI vyaajaasah prtfoD krNyaasaazI sarkarlaa AavaSyak AsaNaaro

prkIya calana paPt krNyaasaazI maaozyaapmaaNaat vastU va saovaaMcaI sa@tInao inayaa-t kravaI laagato. ASaa

vastU va saovaaMcaa doSaatIla naagarIkaMnaa %yaaga kravaa laagatao tovha %yaasa baahya saava-jainak kjaa-caa

p%yaxa pOSaatIla Baar Asao mhNatat.

� baahya saavabaahya saavabaahya saavabaahya saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa Ap%yaxa pOSaatIla Baar:Ap%yaxa pOSaatIla Baar:Ap%yaxa pOSaatIla Baar:Ap%yaxa pOSaatIla Baar:

baahya saava-jainak kjaa-caI vyaajaasah prtfoD krNyaasaazI sarkarlaa vastU va saovaaMcaI sa@tInao inayaa-

t kravaI laagato ASaa vastUMcaI doSaamaQyao kmatrta inamaa-Na Jaalyaanao %yaaMcyaa ikMmatI vaaZlyaanao

naagairkaMnaa %yaacaa jaao %yaaga kravaa laagatao tovha %yaasa baahya saava-jainak kjaa-caa Ap%yaxa

pOSaatIla Baar Asao mhNatat.

baahyabaahyabaahyabaahya saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa vaastva Baar:caa vaastva Baar:caa vaastva Baar:caa vaastva Baar:

� baahya saavabaahya saavabaahya saavabaahya saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa p%yaxa vaastva Baar:p%yaxa vaastva Baar:p%yaxa vaastva Baar:p%yaxa vaastva Baar:

jaovha sarkar baahya saava-jainak kjaa-caI vyaajaasah prtfoD krt Asatanaa samaajaavartI kr

AakarNaI krIt Asato %yaavaoLosa samaajaatIla Alp ]%pnna gaTatIla laaokaMkDUna kr AakarNaI

k$na tI ]cca ]%pnna gaTatIla laaokacyaaMkDo kja- va vyaaja sva$pat jaat Asalyaanao garIbaaMvartI jaao

kjaa-caa Baar pDtao %yaasa baahya saava-jainak kjaa-caa p%yaxa vaastva Baar Asao mhNatat.

� baahya saavabaahya saavabaahya saavabaahya saava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caa caa caa caa Ap%yaxa vaastva Baar:Ap%yaxa vaastva Baar:Ap%yaxa vaastva Baar:Ap%yaxa vaastva Baar:

sarkar baahya saava-jainak kjaa-cyaa saahayyaanao ]BaarlaolaI r@kma jaovha vyaajaasah prt krt

Asatanaa doSaatIla naagarIkaMvartI maaozyaapmaaNaat kr AakarNaI krIt Asato %yaavaoLosa

naagarIkaMcaI bacat va kaya- krNyaacaI [cCa va kaya- krNyaacaI xamata yaavartI jaao ivaprIt pirNaama

haotao %yaasa baahya saava-jainak kjaa-caa Ap%yaxa vaastva Baar Asao mhNatat.

6666....7777....2222 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao pirNaama cao pirNaama cao pirNaama cao pirNaama (Effects Of Public Debt):

sarkar Aaplyaa ]%pnna Kcaa-maQaIla tfavat Ba$na kaZNyaasaazI saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI

krt Asato ASaa yaa saava-jainak kjaa-cao ]%padna‚ ]pBaaoga‚ gauMtvaNaUk‚ ivaBaajana‚ raYT/Iya ]%pnna

yaasaar#yaa Anaok GaTkaMvartI AnaukUla tsaoca pitkUla Asao pirNaama haotat. %ao pirNaama puZIla pmaaNao

spYT krta yaotIla.

o ]pBaaogaavarIla pirNaama ]pBaaogaavarIla pirNaama ]pBaaogaavarIla pirNaama ]pBaaogaavarIla pirNaama (Effects on Consumption):

saava-jainak kja- ho vya@tIMcyaa ]pBaaoga pvaR<tIvartI AitSaya mah%<vaacaa pirNaama krto. jar

vya@tI Aaplyaa caalaU ]%pnnaamaQaUna sarkarlaa kja-purvaza krt AsatIla tr %yaaMnaa ]pBaaogaavarIla

Kcaa-cao pmaaNa kmaI kravao laagato. prMtu vya@tI %yaaMcyaa bacat kolaolyaa rkmaomaQaUna kja-purvaza krt

AsatIla tr %yaacaa caalaU ]pBaaogaavartI farsaa prINaama haot naahI.

o ]%padnaavarIla pirNaama ]%padnaavarIla pirNaama ]%padnaavarIla pirNaama ]%padnaavarIla pirNaama (Effects on Production):

sarkarnao ]Baarlaolyaa saava-jainak kjaa-caI r@kma jar ]%padk GaTkaMvartI Kca- kolaI jaat

Asaola tr saava-jainak xaoHaamaQyao ]%padna va ]%padkta yaamaQyao vaaZ haoto. prMtu %yaaca vaoLosa KajagaI

xaoHaatIla pOsaa sarkar kDo gaolyaanao KajagaI gauMtvaNaUk kmaI haovaUna ]%padna kmaI haoto. tsaoca prkIya

kjaa-cyaa prtfoDIsaazI sarkarnao AMtga-t kraMcao dr vaaZivalyaasa laaokaMcyaa ]%padna vaaZivaNyaacyaa

[cComaQyao tsaoca xamatomaQyao GaT haovaUna ]%padna GaTto.

qaaoD@yaat saava-jainak kjaa-cyaa ]BaarNaI maQaUna saava-jainak ]%padna vaaZt Asalao trI KajagaI

]%padnaavartI maaHa yaacaa ivaprIt pirNaama haotanaa idsaUna yaoto.

o ivaBaajaNaavarIla pirNaama ivaBaajaNaavarIla pirNaama ivaBaajaNaavarIla pirNaama ivaBaajaNaavarIla pirNaama (Effects on Distribution):

saava-jainak kja- Aqa-vyavasqaotIla ivaBaajana kayaa-vartI doKIla AnaukUla va pitkUla ASaa daonhI

baajaUnao pirNaama krtanaa idsaUna yaoto. samaajaatIla EaImaMt vya@tI sarkarlaa kja-purvaza krt

Asatat. yaa kjaa-cyaa prtfoDIsaazI Aakarlaolyaa kraMcaa Baar sava-saamaanya janatolaa sahna kravaa

laagat Asaola tr eka baajaUlaa EaImaMtanaa AiQak vyaaja imaLola tr dusa¹yaa baajaUlaa garIbaaMnaa kraMcaa

Baar saaosaavaa laagalyaanao Aaiqa-k ivaYamata maaozyaapmaaNaat vaaZt jaa[-la.

yaa]laT kjaa-cyaa AaQaaro jamaa kolaolaI r@kma gairbaaMcyaa Aaiqa-k]nnatIsaazI‚ %yaaMcyaa

klyaaNaasaazI Kca- kolaI gaolyaasa Aaiqa-k ivaYamata kmaI haoNyaasa madt hao[-la.

o raYT/Iya ]%pnnaraYT/Iya ]%pnnaraYT/Iya ]%pnnaraYT/Iya ]%pnnaavarIla pirNaama avarIla pirNaama avarIla pirNaama avarIla pirNaama (Effects on National Income):

saava-jainak kjaa-caI r@kma sarkar jar ]%padk gauMtvaNaUkI vartI jar Kca- krIt Asaola tr

gauNak pQdtInao ]%padna‚ ]%padkta‚ raojagaar yaamaQyao vaaZ haot Asalyaanao raYT/Iya ]%naamaQyao jalad

gatInao vaaZ haoNyaasa madt hao[-la. yaa]laT sarkarnao Anau%padk GaTkaMvartI Kca- kolyaasa saava-jainak

xaoHaatIla ]%padna tsaoca ]%padna xamata kmaI rahIlaca prMtu %yaabaraobarca KajagaI xaoHaatIla pOsaa kjaa-

cyaa sva$pat sarkarkDo gaolyaanao yaa xaoHaamaQaIla ]%padna tsaoca ]%padna xamata kmaI rahIlyaanao

raYT/Iya ]%pnna vaaZIcaa dr AgadI Alp rahIla.

o gauMtvaNaukIgauMtvaNaukIgauMtvaNaukIgauMtvaNaukIvarIla pirNaama varIla pirNaama varIla pirNaama varIla pirNaama (Effects on Investment):

sarkarnao ]Baarlaolao saava-jainak kja- jar ]%padk GaTkaMvartI gauMtvalao gaolao trca saava-jainak

xaoHaatIla gauMtvaNaUkI baraobar KajagaI xaoHaamaQyao ]%padna‚ ]%padkta‚ raojagaar‚ ]%pnna yaamaQyao vaaZ

hao}na gauMtvaNaUkhI vaaZt jaa[-la.prMtU jar saava-jainak kjaa-pasaUna kolaolaI gauMtvaNaUkca jar Anau%padk

sva$pacaI Asaola %yaaAqa-vyavasqaomaQaIla ekUNa gauMtvaNaUkIvartI ivaprIt pirNaama Jaalyaacao idsaUna yao[-la.

o saMsaaQanaacyaa ivatrNaavarIla pirNaama saMsaaQanaacyaa ivatrNaavarIla pirNaama saMsaaQanaacyaa ivatrNaavarIla pirNaama saMsaaQanaacyaa ivatrNaavarIla pirNaama (Effects on Resource Allocation):

saava-jainak kjaa-cyaa AaQaaro KajagaI xaoHaatIla BaaMDvala saava-jainak xaoHaamaQyao gauMtvalao jaat

Asalyaasa Aqa-vyavasqaotIla KajagaI xaoHaamaQyao kaya- krNaa¹yaa ]%padna GaTkaMcao ivatrNa saava-jainak

xaoHaamaQaIla ]VaogaaMmaQyao haoNyaasa madt haoto.

o raojagaaravarIla pirNaama raojagaaravarIla pirNaama raojagaaravarIla pirNaama raojagaaravarIla pirNaama (Effects on Employment Generation):

saava-jinak kjaa-cyaa AaQaaro sarkarnao jar saava-jainak xaoHaamaQaIla gauMtvaNaUka jar vaaZvat Asaola %yaa

izkaNaI raojagaaramaQyao vaaZ haoto tsaoca jyaa kamagaaraMnaa saava-inak xaoHaat raojagaar imaLalaa %yaaMcaI

p`BaavaI maagaNaI vaaZlyaanao KajagaI xaoHaatIla gauMtvaNaUk vaaZlyaanao Aqa-vyavasqaotIla raojagaar gauNak

pQdtInao vaaZNyaasa madt haoto.

o raoKtovarIla raoKtovarIla raoKtovarIla raoKtovarIla pirNaama pirNaama pirNaama pirNaama (Effects on Liquadity):

jar saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI krNyaasaazI sarkarnao sarkarI kja-rao#yaaMcaa AvalaMba kolaa

Asaola tr %yaamaQaUna Aqa-vyavasqaomaQyao maaozyaapmaaNaat raoKta inamaa-Na haovaU Sakto karNa AavaSyakta

BaasalyaanaMtr vya@tI va saMsqaa AgadI sahjair%yaa sarkarI rao#yaaMcaI ivaËI k$na %yaacao raoKtomaQyao

$paMtr k$ Saktat. prMtu Anya maagaa-cyaa saahayyaanao jar kja- ]BaarNaI kolaI Asaola tr %yaamaQaUna

Aqa-vyavasqaomaQaIla raoKtocao pmaaNa AgadI Alp rhat Asato.

o AaiqaAaiqaAaiqaAaiqa-- --k ivakasaavarIla k ivakasaavarIla k ivakasaavarIla k ivakasaavarIla pirNaama pirNaama pirNaama pirNaama (Effects on Economic Development):

sarkarnao jar ivaivaQa maagaa-MnaI ]Baarlaolyaa saava-jainak kjaa-caI gauMtvaNaUk ]%padk GaTkaMvartI

kolaI tr saava-jainak xaoHaatIla gauMtvaNaUkI baraobar KajagaI xaoHaamaQyao ]%padna‚ ]%padkta‚ raojagaar‚

]%pnna yaamaQyao vaaZ hao}na gaUMtvaNaUk vaaZto va yaasava- GaTkaMmaQyao gauNak pQdtInao vaaZ hao}na doSaacaa

Aaiqa-k ivakasa gatImaana haoNyaasa madt haot. prMtu jar sarkarnao gauMtvaNaUkca Anau%padk sva$pacaI

kolaI Asaola tr Aqa-vyavasqaocyaa ivakasaacaI gatI kmaI haot jaato.

o AaiqaAaiqaAaiqaAaiqa-- --k isqartovarIla pirNaama k isqartovarIla pirNaama k isqartovarIla pirNaama k isqartovarIla pirNaama (Effects on Economic Stability):

sarkar jarI saava-jainak kjaa-caa vaapr ]%pnna paPtIsaazI krIt Asalao trI to ek doSaacyaa

rajakaoYaIya QaaorNaacao saaQana Aaho. mhNaUnaca yaa saaQanaacaa vaapr krIt Asatanaa Aqa-vyavasqaomaQyao

isqarta pstaipt krNao yaa rajakaoYaIya QaaorNaacyaa ]i_YTalaa AiQak p`aQaanya Vavao laagato. jar Aqa-

vyavasqaomaQyao BaavavaaZIcaI isqatI Asaola tr sarkarlaa doSaaMtga-t saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI krNao

AavaSyak Asato. yaa]laT doSaat BaavaGaTIcaI Avasqaa Asaola tr doSaaMtga-t kjaa-caI prtfoD

krNyaasaazI baahya kjaa-caI ]BaarNaI kravaI laagato va yaavaoLI AMtga-t kja- ]BaarNaI krNaa¹yaa QaaorNaalaa

paQaanya Vavao laagato.

6666....8888 saavasaavasaavasaava -- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- va ikMmat sqar va ikMmat sqar va ikMmat sqar va ikMmat sqar (Public Borrowings And Price Level):

kaoNa%yaahI raYT/amaQyao Aaiqa-k isqarta tsaoca ikMmat isqarta pstaipt krNyaamaQyao rajakaoYaIya

QaaorNa tsaoca maaOidk QaaorNa yaaMcaI BaUimaka AnanyasaaQaarNa ASaIca Asato. rajakaoYaIya QaaorNaacyaa

saaQanaaMmaQyao kr‚ saava-jainak Kca-‚ AMdajapHak yaasaaQanaaMbaraobar saava-jainak kja- ho ek maha%<vaacao

saaQana maanalaoo jaato. saava-jainak kjaa-cyaa saahayyaanao ikMmat isqar zovaNao Sa@ya Asato mhNaUnaca saava-

jainak kja- va ikMmat isqarta yaamaQaIla saMbaQa AByaasaNao garjaocao Aaho.

saavasaavasaavasaava -- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- AaiNa AaiNa AaiNa AaiNa ikMmat isqarta: ikMmat isqarta: ikMmat isqarta: ikMmat isqarta:

“Aqa-vyavasqaomaQaIla ikMmatIMmaQyao maaozyaa sva$pat haoNaa¹yaa caZ ¹ ]taraMcaI tIvata kmaI

krNyaacaa kolaolaa pya%na mhNajao ikMmat isqarta haoya.”

doSaamaQyao ikMmatI Aisqar Asatanaa %yaa AisqartocaI tIvata kmaI krNyaasaazI rajakaoYaIya

QaaorNaacao saaQana mhNaUna saava-jainak kjaa-caa vaapr ksaa kravaa to puZIla pmaaNao spYT krta yao[-la.

ikMmat vaaZIcyaa AvasqaomaQyao:ikMmat vaaZIcyaa AvasqaomaQyao:ikMmat vaaZIcyaa AvasqaomaQyao:ikMmat vaaZIcyaa AvasqaomaQyao:

1 AMtga-t saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI kravaI:

2 AMtga-t saava-jainak kjaa-caI prtfoD k$ nayao:

3 baahya saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI k$ nayao:

4 baahya saava-jainak kjaa-caI prtfoD kravaI

ikMmat GaTikMmat GaTikMmat GaTikMmat GaTIcyaa AvasqaomaQyao:Icyaa AvasqaomaQyao:Icyaa AvasqaomaQyao:Icyaa AvasqaomaQyao:

1 1 1 1 AMtga-t saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI k$ nayao:

2 AMtga-t saava-jainak kjaa-caI prtfoD kravaI:

3 baahya saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI kravaI:

4 baahya saava-jainak kjaa-caI prtfoD k$ nayao:

saava-jainak ]BaarNaIcyaa va prtfoDIcyaa QaaorNaamaQyao badla k$na Aqa-vyavasqaomaQyao ikMmat isqarta

psqaaipt krNyaasaazI doSaatIla sarkar rajakaoYaIya ikMvaa rajaiva<aIya QaaorNaacaa isavakar krt Asato.

6666....9999 KajagaI gauMtvaNaUkIcao Ëa]DIMga Aa}T Crowding Out Of Private:

Azravyaa Satkacyaa SaovaTI Ëa]DIMga Aa}T yaa saMklpnaocaI cacaa- saU$ JaalaI. Malachy

Postletwayt yaaMnaI 1775 maQyao “Great-Britain’s True System” yaa gaMqaamaQyao Ëa]DIMga Aa}T yaa

saMklpnaocaI maaMDNaI sava-pqama kolaolaI idsaUna yaoto. Aqa-SaasHaIya BaaYaomaQyao “saava-jainak kjaa-caI

]BaarNaIla kolaI jaato tovha KajagaI gauMtvaNaUk baahor foklaI jaato yaalaaca Ëa]DIMga Aa}T Asao mhMTlao

jaato.”

jaovha saava-jainak Kcaa-maQyao vaaZ kolyaasa ikMvaa kr ]%pnnaamaQyao GaT Jaalyaasa sarkarlaa

]%pnna Kcaa-tIla tUT Ba$na kaZNyaasaazI kjaa-caI maagaNaI vaaZto. saava-jainak kjaa-caI maagaNaI

vaaZlyaanao vyaajaacao dr vaaZtat. vyaajaacao dr AaiNa gauMtvaNaUk yaamaQyao vyast saMbaQa Asalyaanao yaa

KajagaI gauMtvaNaUkImaQyao GaT haoto. yaa pirNaamaalaaca Ëa]DIMga Aa}T Asao mhMTlao jaato. Ëa]DIMga Aa}T

yaa saMklpnaobaabat Anya kahI ivacaar maaMDlao jaatat %yaamaQyao saava-jainak Kca- vaaZlyaanao KajagaI Kca-

AapaoAap kmaI raht Asaola trI %yaalaa Ëa]DIMga Aa}T Asao mhMTlao jaato.

Ëa]DIMga Aa}TvartI p`Baava TakNaaro GaTk:Ëa]DIMga Aa}TvartI p`Baava TakNaaro GaTk:Ëa]DIMga Aa}TvartI p`Baava TakNaaro GaTk:Ëa]DIMga Aa}TvartI p`Baava TakNaaro GaTk:

Ëa]DIMga Aa}T iktI pmaaNaat KajagaI gauMtvaNaUk tsaoca Aqa-vyavasqaocyaa ivakasaacyaa gatIvartI

p`Baava Takto ho puZIla GaTkaMvartI AvalaMbaUna Asato.

• ]%pnna vaaZ jaast va vyaajadr vaaZ kmaI Asatanaa:]%pnna vaaZ jaast va vyaajadr vaaZ kmaI Asatanaa:]%pnna vaaZ jaast va vyaajadr vaaZ kmaI Asatanaa:]%pnna vaaZ jaast va vyaajadr vaaZ kmaI Asatanaa:

mhNajaoca L.M (Liquidity Preference – Money Supply ) vaË AiQak lavaicak Asatanaa

Ëa]DIMga Aa}Tcaa Aqa-vyavasqaovarIla p`Baava AiQak Asat naahI karNa saava-jainak kja- ]BaarNaImaQaUna

vaaZlaolyaa kjaa-cyaa maagaNaItUna vyaajadramaQyao jaast vaaZ haot nasalyaanao KajagaI gauMtvaNaUk farSaI

kmaI haot naahI.

• ]%pnna vaaZ kmaI va vy]%pnna vaaZ kmaI va vy]%pnna vaaZ kmaI va vy]%pnna vaaZ kmaI va vyaajadr vaaZ jaast Asatanaa:aajadr vaaZ jaast Asatanaa:aajadr vaaZ jaast Asatanaa:aajadr vaaZ jaast Asatanaa:

mhNajaoca I.S. (Investment – Saving) vaË AiQak lavaicak Asatanaa Ëa]DIMga Aa}Tcaa Aqa-

vyavasqaovarIla p`Baava AiQak Asatao karNa saava-jainak kja- ]BaarNaImaQaUna vaaZlaolyaa kjaa-cyaa maagaNaItUna

vyaajadramaQyao jaast vaaZ haot Asalyaanao KajagaI gauMtvaNaUk maaozyaapmaaNaat kmaI haoto.

6666....10101010 saavasaavasaavasaava -- --jainak kjainak kjainak kjainak kjaajaajaajaa-- --caI prtfoD va caI prtfoD va caI prtfoD va caI prtfoD va vyavasqaapnavyavasqaapnavyavasqaapnavyavasqaapnaacaI acaI acaI acaI t%vaot%vaot%vaot%vao (Principles of Debt Management and

Repayment):

doSaatIla sarkarnao ]Baarlaolao kja- mhNajaoca saava-jainak kja- haoya. saava-jainak kjaa-caI

]BaarNaI krNaoo %yaacyaa AaQaaro ivaivaQa GaTkaMvartI Kca- krNao‚ %yaa kjaa-caI prtfoD krNao mhNajaoca

saava-jainak kjaa-cao vyavasqaapna va prtfoD yaamaQyao %yaa doSaatIla sarkarcaI BaUimaka AnanyasaaQaarNa

ASaIca Aaho.

6.10.1 6.10.1 6.10.1 6.10.1 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjjainak kjjainak kjjainak kjaaaa-- -- vyvyvyvyavasqaapnaavasqaapnaavasqaapnaavasqaapnaacaI maagaacaI maagaacaI maagaacaI maaga-- --dSadSadSadSa-- --k t%vao k t%vao k t%vao k t%vao ::::

“sarkarnao ]Baarlaolyaa saava-jainak kjaa-cao vyavasqaapna krNyaasaazI jyaa maaga-dSa-k inayamaaMcaa

AvalaMba kolaa jaatao %yaa inayamaaMnaa saava-jainak kjaa-cyaa vyavasqaapnaacaI maaga-dSa-k t%vao Asao mhTlao

jaato.”

“saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI krNao‚ $paMtr krNao‚ prtfoD krNao yaa p`iËyaocaa Aqa-vyavasqaocyaa

isqartovartI ivaprIt pirNaama haoNaar naahI yaasaazI isvakarlaolyaa maaga-dSa-k inayamaaMnaa saava-jainak kjaa-

cyaa vyavasqaapnaacaI maaga-dSa-k t%vao Asao mhTlao jaato.”

saava-jaainak kja- vyavasqaapnaacyaa maaga-dSa-k t%vaaMmaQyao puZIla maaga-dSa-k t%vaaMcaa AvalaMba

krNyaat yaotao.

1111.... ikmaanikmaanikmaanikmaana vyaaja Kcaa vyaaja Kcaa vyaaja Kcaa vyaaja Kca-- -- (Minimum Interest cost):

saava-jainak kjaa-cyaa vyavasqaapnaacyaa maaga-dSa-k t%vaaMmaQyao ikmaana vyaaja Kca- ho AitSaya

mah%<vaacao maaga-dSa-k t%va maanalao jaato. karNa kjaa-varIla vyaajaacaa dr jar kmaI Asaola tr saava-

inak kjaa-caa va vyaajaaacaa AitrI@t Baar sarkar vartI vaaZt naahI %yaamauLo kja- va vyaajaacyaa

hP%yaaMcaI inayamaIt prtfoD krNao AgadI sahja Sa@ya haoto. mhNaUca sarkarnao kmaIt kmaI

vyaajadracyaa maaobadlyaa iva%tpurvaza krNaa¹yaa iva%tIya sHaaotaMnaa paQaanya Vavao ho t%va AitSaya

mah%<vaacao maanalao jaato.

2222.... gauMtvaNaUkdaraMcao samaaQaana gauMtvaNaUkdaraMcao samaaQaana gauMtvaNaUkdaraMcao samaaQaana gauMtvaNaUkdaraMcao samaaQaana (Satisfaction of Investors):

gauMtvaNaukdaraMcao samaaQaana ivacaarat GaoNao ho saava-jainak kjaa-cyaa vyavasqaapnaacyaa maaga-dSa-k

t%vaaMmaQaIla ek maaga-dSa-k t%va maanalao jaato. sarkarcyaa saava-jainak kja- ]BaarNaIcyaa QaaorNaamaQyao

gauMtvaNaukdaraMnaa AakYa-k vyaajadr jaahIr krNao va yaasaar#yaa ivaivaQa sva$pacyaa AakYa-k yaaojanaa

rabaivalyaasa gauMtvaNaUkdar svaocConao AiQakaiQak kjaa-caa purvaza sarkarlaa krtat va %yaamaQaUna

sarkarlaa AavaSyak tovaZyaa pmaaNaat saava-jainak kjaa-caI ]BaarNaI krNao Sa@ya haoto. yaa]laT

Aaplyaa saava-jainak kja- ]BaarNaIcyaa QaaorNaacyaa saahayyaanao sarkar gauMtvaNaUkdaraMnaa samaaQaanaI zo}

Sakt nasaola tr gauMtvaNaUk Anya xaoHaamaQyao krNyaavartI AiQak Bar dotat va %yaamaQaUna sarkarla

saava-jainak kja- ]BaarNaImaQyao Anaok samasyaa ]dBavaU Saktat.

3333.... AlpAlpAlpAlpmaudt kjaamaudt kjaamaudt kjaamaudt kjaa-- --cao cao cao cao ddddIIIIGaGaGaGa-- --maudt kjaamaudt kjaamaudt kjaamaudt kjaa-- --t $paMtr t $paMtr t $paMtr t $paMtr (Convert short term debt into long

term debt):

Alpmaudt saava-jainak kjaa-cao dIGa-maudt saava-jainak kjaa-maQyao $paMtr krNao ho krNao ho krNao ho krNao ho saava-jainak kjaa-

cyaa vyavasqaapnaacao ek mah%<vaacao maaga-dSa-k t%va maanalao jaato. ASaapkarcyaa QaaorNaacaa AvalaMba

k$na sarkarlaa doSaacyaa Aaiqa-k ivakasaasaazI AavaSyak AsaNaa¹yaa dIGa-kalaIna BaaMDvalaacaI garja

pUNa- krta yao} Sakto. tqaaip ASaa sva$pacao $paMtr krIt Asatanaa doSaatIla maaOidk QaaorNa‚

rajakaoYaIya QaaorNa Aaiqa-k isqarta yaavartI ivaprIt pirNaama haoNaar naahI yaacaI dxata maaHa sarkarlaa

GyaavaI laagato.

4444.... saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao rajakaoYaIya va maaOdk QaaorNaaSaI samanvayacao rajakaoYaIya va maaOdk QaaorNaaSaI samanvayacao rajakaoYaIya va maaOdk QaaorNaaSaI samanvayacao rajakaoYaIya va maaOdk QaaorNaaSaI samanvaya::::(Coordination between

public debt and fiscal, monetary policy ):

doSaatIla sarkar Aaplyaa ]%pnna Kcaa-maQaIla tfavat kmaI krNyaasaazI jao kja- ]Baarto

%yaasa saava-jainak kja- Asao mhTlao jaato. ASaa sva$pacyaa saava-jainak kjaa-cyaa vyavasqaapna krIt

Asatanaa %yaacaa doSaatIla rajakaoYaIya QaaorNa va maaOd`k QaaorNaaSaI yaaogya sva$pacaa samanvaya saaQaNao

AavaSyak Asato. karNa doSaatIla rajakaoYaIya QaaorNa va maaOdk QaaorNaaSaI ho Aqa-vyavasqaa tojaIcyaa

AvasqaomaQyao Aaho ka maMdIcyaa AvasqaomaQyao Aaho yaacaa ivacaar k$na rabaivalao tsaoca badlalao jaato.

Aaiqa-k sqaOya- pstaipt krNyaacyaa dRYTInao rajakaoYaIya QaaorNa va maaOdk QaaorNa rabavaIlao jaato. mhNaUnaca

tojaIcyaa kalaKMDamaQyao AMtga-t saava-jainak kja- vaaZivaNaa¹yaa va baahya kjaa-cyaa prtfoDIcyaa QaaorNaacaa

isvakar kravaa laagatao yaa]laT maMdIcyaa kalaKMDat baahya saava-jainak kja- vaaZivaNaa¹yaa va AMtga-t

kjaa-cyaa prtfoDIcyaa QaaorNaacaa isvakar kravaa laagatao.

5555.... prIPa@vatomaQyao yaaogya samanvaya prIPa@vatomaQyao yaaogya samanvaya prIPa@vatomaQyao yaaogya samanvaya prIPa@vatomaQyao yaaogya samanvaya (Proper adjustment of Maturity):

sarkarlaa saava-jainak kjaa-cyaa prtfoDIcao sauQda yaaogya pkaro vyavasqaapna kravao laagato.

karNa Gaotlaolao kja- zrlaolyaa tar#aolaa vyaajaasahIt prtfoD krIt Asaola trca laaokaMcaa saava-jainak

kja- ]BaarNaIlaa caaMgalaa pitsaad imaLtao. Anyaqaa vya@tI va saMsqaa Anya izkaNaI gauMtvaNaUk

krNyaavartI AiQak Bar dotat va saava-jainak kja- puroSaa pmaaNaat ]Baa k$ Sakt naahI.

6666.... ]%padkta vaaZIvartI Bar ]%padkta vaaZIvartI Bar ]%padkta vaaZIvartI Bar ]%padkta vaaZIvartI Bar (Focus on Rising Productivity):

sarkarnao ]Baarlaolyaa saava-jainak kjaa-cyaa vyavasqaapnaamaQyao ]%padkta vaaZIvartI AiQak Bar

doNao AavaSyak zrto. karNa kjaa-} GaotlaolaI r@kma hI samaajaacaa pOsaa Asalyaanao %yaacaI vyaajaasahIt

prtfoD krNyaacaI jabaabadarI hI sarkarcaI Asato mhNaunaca sarkarnao ]%padk kayaa-vartI AiQak Bar

idlyaasa %yaamaQaUna ]%padkta‚ raojagaar‚ ivakasaacaa dr yaamaQyao vaaZ haot Asalyaanao saava-jainak kjaa-caI

vyaajaasahIt prtfoD krNao sahja Sa@ya haoto.

saava-jaainak kja- vyavasqaapnaacyaa maaga-dSa-k t%vaaMmaQyao varIla t%vaaMcaa samaavaoSa haotao.

6.10.2 6.10.2 6.10.2 6.10.2 saavasaavasaavasaava-- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --caI prtfoD caI prtfoD caI prtfoD caI prtfoD (Repayment of Public Debt):

sarkar Aqa-vyavasqaocaI garja mhNaUna saava-jianak kjaa-caI ]BaarNaI vyaajaasahIt to zraivak

maudtImaQyao prt krNyaacyaa ATIvartI krt Asato. jar sarkar saava-jainak kja- vyaajaasahIt

prtfoDNyaamaQyao yaSasvaI zrt Asaola trca puZIla kalaKMDamaQyao sarkarlaa saava-jainak kjaa-caI

]BaarNaI krNao Sa@ya haoto. saava-jainak kjaa-caI prtfoD krt Asatanaa sarkar puZIla ivaivaQa maagaa-Mcaa

isvakar krto.

1111.... saavasaavasaavasaava -- --jainak kjaajainak kjaajainak kjaajainak kjaa-- --cao cao cao cao pirvatpirvatpirvatpirvat----na na na na (Conversion of public Debt):

sarkarkDo saava-jainak kjaa-cyaa prtfoDIcao Anaok maaga- Asatat %yaa maagaa-MmaQyao saava-jainak

kaja-cao $paMtr krNao ha ek mah<%vaacaa maaga- Aaho. jaovha sarkarnao Gaotlaolyaa AlpkalaIna kjaa-caI

vyaajaasah prtfoD krNao Sa@ya nasalyaasa %yaacyaa prtfoDIsaazI sarkar ASaa kjaa-cao dIGa-maudt kjaa-

maQyao $paMtr krto‚tsaoca S@ya Asalyaasa.

2222.... BaaMDvalaI kracaI ABaaMDvalaI kracaI ABaaMDvalaI kracaI ABaaMDvalaI kracaI AakarNaI akarNaI akarNaI akarNaI (Imposing Citizen Tax):

saava-jainak kjaa-cyaa prtfoDIsaazI BaaMDvalaI kracaI AakarNaI krNao va %yaa AaQaaro jamaa

Jaalaolyaa mahsaulaI ]%pnnaa maQaUna kjaa-cao va vyaajaacao hP%ao inayaimatpNao Baagaivalao jaatat.

3333.... AMdajapHakIya AaiQa@yaacaa vaaprAMdajapHakIya AaiQa@yaacaa vaaprAMdajapHakIya AaiQa@yaacaa vaaprAMdajapHakIya AaiQa@yaacaa vaapr (Utilization of Budgetary Surplus):

saava-jainak ]%pnnaacao saava-jainak Kcaa-varIla AaiQa@ya mhNajaoca AMdajapHakIya AaiQa@ya haoya.

“jaovha sarkarcao AMdajapHakIya ]%pnna ho AMdajapHakIya Kcaa- poxaa jaast Asato tovha %yaasa

AMdajapHakIya AaiQa@ya Asao mhTlao jaato.”

ASaa yaa AMdajapHakIya AaiQa@yaacaa vaapr k$na sarkar saava-jainak kja- va %yaavarIla vyaaja

yaacaI prtfoD k$ Sakto. AMdajapHakIya AaiQa@yaacaa vaapr k$na sarkar saava-jainak kjaa-caI

prtfoD krt Asaola tovha Aqa-vyavasqaovartI kjaa-caa farsaa Baar pDt naahI karNa sarkar Aaplyaa

]%pnnaamaQyaoca kjaa-caI prtfoD krt Asato. prMtu Baartasaar#yaa ivaksanaiSala doSaamaQyao ivakasaacaa

dr vaaZivaNyaacao pya%na krIt Asatanaa AMdajapHak saat%yaanao tuTIcao raht Asalyaanao ASaa raYT/aMnaa ha

maaga- farsaa ]pyau@t zrt naahI.

4444.... vaaiYavaaiYavaaiYavaaiYa-- --k prt foD k prt foD k prt foD k prt foD (Terminal Annuity):

sarkar p%yaok vaYaI- kja- va vyaajaacaI r@kma zrlaolyaa samaana vaaiYa-k hP%yaaMcyaa saahyaanao jaovha

krto tovha %yaasa saava-jainak kjaa-caI vaaiYa-k prtfoD Asao mhMTlao jaato. ASaapkarcyaa kja-foDImaQyao

p%yaok vaYaI- hP%yaaMcyaa sva$pat kja- vasaUlaI kolaI jaat Asalyaanao hI saaopI pQdtI maanalaI jaato.

5555.... prkIya gaMgaajaLImaQaUna kjaaprkIya gaMgaajaLImaQaUna kjaaprkIya gaMgaajaLImaQaUna kjaaprkIya gaMgaajaLImaQaUna kjaa-- --caI prtfoD caI prtfoD caI prtfoD caI prtfoD (Using foreign exchange for repayment):

jar doSaacaa vyaapartaola va vyavahartaola saat%yaanao iSalakIcaa Asalyaasa sarkarcyaa prkIya

gaMgaajaLImaQyao maaozyaapmaaNaat vaaZ haoto ASaa yaa prikya gaMgaajaLIcaa vaapr k$na sarkar saava-jainak

kjaa-caI prtfoD k$ Sakto. saava-jainak kjaa-cyaa prtfoDIcyaa Anya maagaa-poxaa ha maaga- AitSaya

mah%<vaacaa maanalaa jaatao karNa sarkar svat:cyaa ]%pnnaa maQauna ASaa pkarcyaa kja-foDI krt

Asalyaanao Aqa-vyavasqaovartI farsaa Baar pDt naahI.

6666.... vyaajadrat sa@tInao GaT vyaajadrat sa@tInao GaT vyaajadrat sa@tInao GaT vyaajadrat sa@tInao GaT (Compulsory Reduction in Rate of Interest):

saava-jainak kjaa-cyaa prtfoD krt Asatanaa vyaajadramaQyao sa@tInao kpat krNao ha ek

mah%vaacaa maaga- Aaho. jaovha sarkar zrlaolyaa vyaajadranao kja- va vyaajaacao hPto foDNyaat ApyaSaI zrt

Asaola tr yaa maagaa-caa AvalaMba kolaa jaatao. prMtu yaa maagaa-caa AvalaMba kolyaanao sarkar baabat kja-

daraMcaa AsaMtaoYa vaaZt jaaNyaacaI Sa@yata Asato.

7777.... kjakjakjakja-- --foD inaQaI ]BaarNao foD inaQaI ]BaarNao foD inaQaI ]BaarNao foD inaQaI ]BaarNao (Sinking Fund):

“sarkarnao ]Baarlaolyaa saava-jainak kjaa-cao va %yaacyaa vyaajaacao hPto vaoLovartI prt foDta yaavao

yaasaazI jyaa inaQaIcaI ]BaarNaI kolaolaI Asato %yaasa kja-foD inaQaI Asao mhNatat.”

sarkarnao jar ]Baarlaolyaa saava-jainak kja- va %yaavarIla vyaajaacao hPto vaoLovartI prt foDt

Asaola tr %yaa kjaa-caa AitrI@t Baar Aqa-vyavasqaovartI pDt naahI. prMtu sarkar hP%yaaMcaI prtfoD

vaoLovartI prtfoDNyaat ApyaSa zrt Asaola %yaa doSaacaI Aqa-vyasqaa saMkTamaQyao saapDNyaacaI AiQak

Sa@yata Asato. mhNaUnaca saava-jainak kja-foD inaQaIcaI sqaapnaa krto va %yaamaQauna kjaa-caI prtfoD

krto.

8888.... saavasaavasaavasaava -- --jainak kjajainak kjajainak kjajainak kja-- -- foDIsa nakar doNao foDIsa nakar doNao foDIsa nakar doNao foDIsa nakar doNao (Repudiation of Public Debt):

“sarkarnao ]Baarlaolyaa saava-jainak kjaa-cao va %yaacyaa vyaajaacao hPto vaoLovartI prt na foDta

%yaacyaa prtfoDIsa spYTpNao naakarto tovha %yaasa “saava-jainak kja-foDIsa nakar Asao” mhMTlao jaato.”

kahI ivaiSaYT Apvaada%mak isqatImaQyao ASaa sva$pacyaa maagaa-caa AvalaMba krtanaa idsaUna yaoto.

Aqa-vyavasqaomaQyao rcanaa%mak badla GaDvaUna AaNat Asatanaa Amaoirka tsaoca riSayaa yaa doSaaMmaQyao yaa

QaaorNaaMcaa isvakar kolyaacao idsaUna yaoto. Asao Asalao trI yaa pQdtIcaa sara-sa vaapr krta yaot naahI

karNa ASaa kjaa-caI prtfoD krNyaasa nakar doNaa¹yaa raYT/atIla sarkarvartI laaokaMcaa ivaSvaasa rhat

naahI. tsaoca puZIla kalaKMDat laaok sarkarlaa kja-doNyaacao TaLtat.

6.11 6.11 6.11 6.11 saaraMSa:saaraMSa:saaraMSa:saaraMSa:

sadr pkrNaamaQyao saava-jainak kjaa-baabat sanaatnavaadI‚ konsavaadI AaiNa AaQauinak dRiYTkaona‚

saava-jainak kjaa-cao Baartasaar#yaa ivaksanaiSala raYT/atIla mah%<va‚ saava-jainak kjaa-cao sHaaot va vagaI-

krNa‚ saava-jainak kjaa-caa Baar‚ pirNaama va kja- ]BaarNaIvarIla mayaa-da‚ saava-jainak kja- va ikMmat

sqar tsaoca saava-jainak kja- vyavasqaapnaacaI va prtfoDIcaI t%vao yaaMcaa AaZavaa GaoNyaat Aalaolaa Aaho.

6.12 6.12 6.12 6.12 svayaMAQyayanaasaazI pSna:svayaMAQyayanaasaazI pSna:svayaMAQyayanaasaazI pSna:svayaMAQyayanaasaazI pSna:

• ddddIIIIGaaoGaaoGaaoGaao-- --trI pSna. trI pSna. trI pSna. trI pSna.

1111.... saava-jainak kjaa-baabatcaa konsacaa isaQdaMt spYT kra.

2222.... saava-jainak kjaa-cyaa sHaaotaMcaa AaZavaa Gyaa.

3333.... saava-jainak kjaa-cao ivavaIQa pkar spYT kra.

4444.... Baartasaar#yaa ivaksanaiSala raYT/atIla saava-jainak kjaa-cao mah%<va sPaYT kra.

5555.... saava-jainak kjaa-baabat AaQauinak dRiYTkaona spYT kra.

6666.... saava-jainak kja- vyavasqaapnaacaI t%vao spYT kra.

7777.... saava-jainak kja- prtfoDIcaI t%vao spYT kra.

• TIpa ilaha.TIpa ilaha.TIpa ilaha.TIpa ilaha.

1. saava-jainak AMtga-t kja-.

2. saava-jainak kjaa-baabat sanaatnavaadI isaQdaMt.

3. saava-jainak kjaa-caa Baar.

4. saava-jainak kjaa-cao pirNaama.

5. saava-jainak kja- ]BaarNaIvarIla mayaa-da.

6. saava-jainak kja- va ikMmat sqar yaamaQaIla saMbaQa.

6.13 6.13 6.13 6.13 saMdBasaMdBasaMdBasaMdBa-- -- pustkpustkpustkpustko: o: o: o:

1. “sqaUla Aqa-SaasHa” ³2007´‚ Jaamaro jaI. ena ¹ ipMpLapuro AnD kMpnaI pkaSana naagapUr.

2. “saava-jainak Aqa-karNa” ³2008´‚ ja. fa. paTIla ¹ fDko pkaSana kaolhapUr.

3. “Public Finance”, (2002) R. K. Lekhi, Kalyani Publishers, Ludhiana – New Delhi

4. Mill, J.S. (1848) Principles of Political Economy. Fairfield, NJ: Augustus M. Kelley,

1976.

5. Roger W. Spencer & William P. Yohe, 1970. "The 'Crowding Out' of Private

Expenditures by Fiscal Policy Actions," Federal Reserve Bank of St.

Louis Review, October, pp. 12 - 24

1Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

KQ>H$ - 7

A§XmOnÌH$ Am{U amOH$mofr¶ YmoaUBudgeting Fiseal Policy Period

7.0 C{Ôïo>

7.1 àñVmdZm

7.2 {df` {ddoMZ

7.2.1 gmd©O{ZH$ Am¶-ì¶¶ ñdén d ì¶m»¶m

7.2.2 gmd©O{ZH$ Am¶-ì¶¶m~m~V gZmVZ d AmYw{ZH$ Ñï>rH$moZ

7.2.3 gmd©O{ZH$ Am¶-ì¶¶mMr ì¶már

1.2.4 gaH$maMr à‘wI {dÎmr¶ H$m¶©

1.2.5 gaH$ma nwT>rc gm‘m{OH$ C{ÔîQ>ço

1.2.6 {‘l AW©ì¶dñWoVrc gaH$maMr y{‘H$m

1.2.7 Am{W©H$ {Z¶moOZ d {dH$mgm~m~V gaH$maMr ‘Ü¶ñWr

1.3 ñd § AÜ``ZmgmR>r àíZ

1.4 gmam§e

1.5 nm[a^m{fH$ eãX-eãXmW©

1.6 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X © J§«W

2 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

KQ>H$ - 7

A§XmOnÌH$ Am{U amOH$mofr¶ YmoaUBudgeting Fiseal Policy Period

C{Ôï>o :

¶m KQ>H$mÀ¶m Aä¶mgmZ§Va Amnë¶mcm

1) Amnë¶mcm A§XmOnÌH$mMm AW© d àH$ma gm§JVm ¶oVrc.

2) ^maVr¶ {dÎmàemgZmMm AW© gm§JVm ¶oB©c.

3) ^maVr¶o amÁ¶KQ>ZoZwgma A§XmO nÌH$mgmR>r VaVwXr d AmIUr ¶mMm Aä¶mg H$aVm ¶oB©c.

4) A§XmO nÌH$mÀ¶m g‘ñ¶m d AS>MUr ¶m§Mm Aä¶mg H$aVm ¶oB©c.

5) ^maVr¶ amOH$mofr¶ YmoaUmMm Aä¶mg H$aVm ¶oB©c.

6) amÁ¶{dÎmr¶ YmoaU d McZ{df¶H$ YmoaU ¶m§À¶m nañnam¶c§~ZmMm Aä¶mg H$aVm ¶oB©c.

7) {XK©H$mcrZ amÁ¶H$mofr¶ YmoaU ñnï> H$aVm ¶oB©c.

8) VwQ>rÀ¶m {d{dY g§H$ënZmMo ñnï>rH$aU XoVm ¶oB©c.

9) Mmcy ^maVr¶ A§XmOnÌH$mMo {Q>H$mË‘H$ n[ajU H$aVm ¶oB©c.

7.1 àñVmdZm (Introduction) :

AmYw{ZH$ H$mimV emgH$s¶ ì¶dhma ‘moR>çm à‘mUmV dmT>ë¶m‘wio A§XmOnÌH$mVrc OS>UKS>UrV’$ma ‘moR>m ~Xc hmoV Amho. A§XmOnÌH$mVyZ Ë¶m XoemMo YmoaU, AJ«H«$‘, Ë¶m§À¶m JaOm, nmíd© y‘r, VaVyX,doJdoJio ImVo, ¶m§Mr à{Vq~~o {XgVmV. {edm¶ XoemÀ¶m Am{W©H$ g‘mcoIZmMo Xe©Z hmoV AgVo. Ë¶m‘wioXadfu A§XmOnÌH$ V¶ma H$éZ g§gXoV gmXa Ho$co OmVo.

A§XmOnÌH$ hr g§H$ënZm (Budget) ¶m ’«|$M eãXmMo ‘amR>rV énm§Va Amho. ¶mMm eãXehm AW©Mm§~S>çmMr {nedr Agm hmoVmo. na§Vw 1733 nmgyZ ¶m eãXmMm à¶moJ OmXÿMm doQ>mam Agm KoVcocm {XgyZ¶oVmo, Am{U hm noQ>mam Omon¶©V AW©‘§Ìr cmoH$g oV gmXa H$arV Zmhr Vmon¶ªV Jwá R>odcm OmVmo Ago Agë¶mH$maUmZo EH$m {d{eï> H$mimV gaH$macm doJdoJù¶m ~m~rnmgyZ {H$Vr CËnÞ {‘iUma Amho Am{U {H$Vr IM©H$amdm cmJUma Amho ¶mMo Oo nÌH$ V¶ma Ho$co OmVo Ë¶m nÌH$mcmM A§XmOnÌH$ Ago åhUVmV.

^maVr¶ A§XmOnÌH$mÀ¶m B{VhmgmMm ‘mJmodm KoVm Ago {XgyZ ¶oVo H$s, ^maVmV n{hco A§XmOnÌH$18 ’o$~w«dmar 1860 amoOr ‘m§S>Ê¶mV Amco. gZ 2010 Vo 2011 hm A§XmOnÌH$ 150 dm Amho. A§XmOnÌH$Ho$ìhm ‘m§S>mdo ¶m~m~V KQ>ZoV VaVyX Zmhr. Ë¶mMà‘mUo ’o$~w«dmarÀ¶m eodQ>À¶m ¶m~m~V KQ>ZoV VaVyX Zmhr.Ë¶mMà‘mUo ’o$~w«dmarÀ¶m eodQ>À¶m {Xder g§Ü¶mH$mir A§XmOnÌH$ ‘m§S>Ê¶mMr àWm 1924-1925 nmgyZ gwéPmcr Amho. gdm©V OmñV AW©g§H$ën ‘m§S>Ê¶mMm ‘mZ ‘m. ‘moamaOr XogmB© ¶m§Zm {‘imcm.

Aem àH$maÀ¶m A§XmOnÌH$mÀ¶m ~m~V AW©VkmZr doJdoJù¶m àH$maÀ¶m ì¶m»¶m ñnï> Ho$coë¶m{XgyZ ¶oVmV.


t àmo J°ñQ>Z OoPr : "AmYw{ZH$ amÁ¶mV ~OoQ> hr EH$ nyd©H$ënZm Am{U gd© gm‘m{OH$ Am¶ d

ì¶¶m§Mo EH$ AZw‘mZ Amho. Ë¶mMo à‘mUo H$mhr {d{eï> Am¶ Am{U ì¶¶mgmR>r YZ EH$Ì H$aUo Am{UIM© H$aÊ¶mMm EH$ AmXoe hm¶o.''

t àm. ñQ>moZ : ""gaH$maMo ~OoQ> EH$ Ago ànÌ Amho H$s Á¶m‘Ü¶o gmd©O{ZH$ Am¶ d gmd©O{ZH$

ì¶¶mMr EH$ àma§{^H$ ¶moOZm AgVo.''

t àm. Om°ÝgZ : ""gaH$maMo ~OoQ> EH$ Ago ànÌ Amho H$s Á¶m‘Ü¶o gmd©O{ZH$ Am¶ d

gmd©O{ZH$ ì¶¶mMr EH$ àma§{^H$ ¶moOZm AgVo.''

t àm. Om°ÝgZ : ""gaH$maMo ~OoQ> Ago EH$ ànÌ AgVo H$s, Á¶m‘Ü¶o EH$ dfm©À¶m H$mcmdYrgmR>r

gaH$maÀ¶m CËnÞ Am{U IMm©{df¶rMo {ddaU Ho$coco AgVo.

t àmo. {’$Zgo {eamg : ""~OoQ> Am¶ Am{U ì¶¶mMo dm{f©H$ {ddaU Amho H$s Oo gmd©O{ZH$

A{YH$mè¶mÛmam AZw‘m{ZV ì¶¶ nyU© H$aÊ¶mÀ¶m hoVyZo V¶ma H$aÊ¶mV ¶oVo Am{U Á¶m‘Ü¶o gm‘mÝ¶V:XmoZ {dÎmr¶ H$mcmdYr g§{‘VrV AgVmV. EH$ g‘má hmoV Agcocm Am{U Xþgam nwT>o ¶oUmamH$mcmdYr''

t gr Ec qH$J : ""gmd©O{ZH$ CËnÞ d IM© ¶m§Mm g‘Vmoc àñWm{nV Á¶m gmYZmV Ho$cm OmVmo.

Ë¶mg A§XmOnÌH$ åhUVmV.

t Oo. Eg. h°ÝgoZ : ""gmd©O{ZH$ CËnÞmMm d IMm©Mm nwT>rc dfm©Mm A§XmO åhUOoA§XmOnÌH$ hmo¶.

t S>m°. ‘wcmUr E‘. ¶w. : ""A§XmOnÌH$ åhUOo yVH$mi d dV©‘mZH$miMo {hemo~mMo {ZdoXZ

H$aUmao AgyZ ^{dî¶ gy{MV H$aUmao AgVo. Ë¶mg A§XmOnÌH$ åhUVmV.

t àm. ~°ñQ>o~c : ""A§XmOnÌH$ ho {d{eï> H$mimVrc CËnÞ d IMm©Mr qH$dm {dÎmr¶ g‘m¶moOZmMr

‘m{hVr XoUmao nÌH$ AgyZ Vo ‘mÝ¶VogmR>r g§{dYmZmH$S>o qH$dm g§gXoH$S>o gmXa Ho$co OmVo.''

Aem àH$mao doJdoJù¶m VkmZr doJdoJù¶m àH$maÀ¶m ì¶m»¶m A§XmOnÌH$m~m~V ‘m§S>coë¶m{XgyZ ¶oVmV. ¶m gd© ì¶m»¶mMm EH${ÌV nam‘e© KoVë¶mg EH$m {d{eï> H$mimgmR>r gaH$macm doJdoJù¶m~m~rnmgyZ {H$Vr CËnÞ {‘iUma Amho Am{U doJdoJù¶m ~m~rda {H$Vr IM© H$amdm cmJUma Amho. ¶mMonÌH$ åhUOo A§XmOnÌH$ hmo¶ Am{U ho A§XmOnÌH$ gmYmaUnUo EH$ dfm©À¶m H$mcmdYrgmR>r V¶ma Ho$coOmVo. AWm©V 1 E{àc Vo 31 ‘mM© ¶m H$mcmdYrgmR>r A§XmOnÌH$ V¶ma Ho$co OmVo Am{U ho A§XmOnÌH$^maVmMo AW©‘§Ìr ’o$~w«dmar ‘{hÝ¶mV cmoH$g oV gmXa H$aVmV. ho A§XmOnÌH$ Omon¶ªV cmoH$g oV gmXa Ho$coOmV Zmhr Vmon¶ªV Jwá R>odco OmVo.

A§XmOnÌH$mMo àH$ma :

A§XmOnÌH$mMr ì¶már, Vo ‘m§S>Ur nÕV ¶mVrc KQ>H$ Aem {d{dY {ZH$fm§da AmYm[aV A§XmOnÌH$mMoàH$ma Ho$co OmVmV. Ë¶mVrc à‘wI-àH$ma nwT>rc àH$mao AmhoV.


1)1)1)1)1) {ecH$sMo A§XmOnÌH$ : Á¶m A§XmOnÌH$mV gaH$maMo CËnÞ ho gaH$maÀ¶m IMm©nojm A{YH$AgVo Ago A§XmOnÌH$.

2) VwQ>rMo A§XmOnÌH$ : ¶m àH$maÀ¶m A§XmOnÌH$mV gaH$maMo CËnÞ IMm©nojm H$‘r AgVo qH$dmIM© CËnÞmnojm A{YH$ AgVmo.

3) g§Vw{cV A§XmOnÌH$ : Aem A§XmOnÌH$mV gaH$maMo CËnÞ d IM© g‘mZ AgVmo.

4) nma§nm[aH$ A§XmOnÌH$ : CËnÞ d IM© ¶m§À¶mda Ë¶mVrc g‘m¶moOZmda ^a XoUmao A§XmOnÌH$åhUOo nma§nm[aH$ A§XmOnÌH$ hmo¶.

5) H$m¶m©Ë‘H$ : A§XmOnÌH$ : gaH$maMr CËnÞ d IM© hr gmYZo AgyZ Vr {d{eï> gm‘m{OH$C{Ôï>mgmR>r (H$m¶m©g) dmnaUo åhUOo H$m¶m©Ë‘H$ A§XmOnÌH$ hmo¶.

6) ewÝ¶m{Y{ð>V AW©g§H$ën : ‘mJrc dfuÀ¶m IMm©Mm AmYma Z KoVm qH$dm ‘mJrc dfm©À¶mIMm©Mm AmYma ewÝ¶ g‘OyZ V¶ma Ho$cocm AW©g§H$ën.

7.1.1 A§XmOnÌH$mMo àH$ma :

gaH$mar (H|$Ðr¶) AW©g§H$ën hm ‘hgycr A§XmOnÌH$ d ^m§S>dcr A§XmOnÌH$ Aem XmoZ {d^mJmV{d^mJcocm AgVmo.

‘hgycr A§XmOnÌH$ (Revenue Budget) : : : : :

‘hgycr ImË¶mdaÀ¶m O‘m-IMm©cm ‘hgycr A§XmOnÌH$ Ago åhQ>co OmVo. ‘hgycr A§XmOnÌH$mVEH$ ~mOy IMm©Mr Va Xþgar ~mOy O‘oMr AgVo. ‘hgycr A§XmOnÌH$mV Omo IM© g‘m{dï> Ho$cm OmVmo Ë¶mModJuH$aU XmoZ àH$mao Ho$co OmVo.

1) H$m¶m©Zwgma dJuH$aUmV H$moUH$moUË¶m H$m¶m©da {H$Vr IM© H$aVo ho XmI{dco OmVo. H$m¶m©Zwgma

dJuH$aUmV cîH$ar IM© ZmJar H$ma^mamdarc IM©, g‘mOg§dY©ZmgmR>r IM©, Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r IM©B. ^mJ nmD$co OmVmV.

cîH$ar ImVo dJiyZ BVa H$ma^mamgmR>r Omo IM© Ho$cm OmVmo Vmo ZmJar H$ma^mamgmR>r Ho$cm OmVmo.XoemVrc ZmJ[aH$m§gmR>r åhUOo ‘Zwî¶ ~i {dH$mgmgmR>r CXm. {ejU, Amamo½¶ ¶m H$m¶m©gmR>r IM© gm‘m{OH$IM© ¶m ^mJmV g‘m{dï> hmoVmo.

Am[W©H$ IMm©VyZ XoemVrc ZmJ[aH$m§À¶m Am{W©H$ OrdZmg hmV^ma cmJVmo. añVo ~m§YUr, Q>nmc,VmaImVo, eoVr gwYmaUodarc IM© B. IMm©Mm ¶mV g‘mdoe hmoVmo.

‘hgycr A§XmOnÌH$mV O‘oÀ¶m ~mOycm nwT>rc ~m~rMm g‘mdoe hmoVmo.

¶m A§XmOnÌH$mV gaH$maH$S>o O‘m hmoUmam EHy$U ‘hgyc Ë¶mV H$amÛmao {‘iUmam d BVa ‘hgyc¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.) d Ë¶mVyZ Ho$ë¶m OmUmè¶m H$a àñVm§dmMm n[aUm‘ cjmV KoD$Z dm{f©H$ {dÎmr¶{ddaUmV ‘hgycr O‘oMm A§XmO g‘m{dï> Ho$cocm AgVmo. gaH$maÀ¶m BVa O‘oV àm‘w»¶mZo gaH$maZoMHo$coë¶m Jw§VdUyH$sdarc ì¶mO d cm^m§e BVa ewëH$, {dXoer AZwXmZ ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.


H|$Ðr¶ CËnmXZ ewëH$, gr‘m ewëH$, H§$nZrH$a, Am¶H$a, godmH$a H|$Ðem{gV àXoem§Mo H$a ¶m gdm©MoCËnÞ H$a ‘hgycmV ¶oVo. H$am§nmgyZ {‘iUmè¶m CËnÞmÀ¶m g§X^m©V àË¶K H$am§Mm d AàË¶j H$am§Mm {dMmaH$amdm cmJVmo.

‘hgycr A§XmOnÌH$mV IMm©À¶m ~mOyÀ¶m nwT>rc ~m~rMm g‘mdoe hmoVmo :

gaH$maÀ¶m X¡Z§{XZ H$m‘H$mOmgmR>r hmoUmam IM© VgoM {Za{Zamù¶m {d^mJm§À¶m H$m‘H$mOmgmR>rhmoUmam IM© ¶m§Mm ‘hgycr IMm©V g‘mdoe Ho$cocm AgVmo. WmoS>³¶mV Á¶m IMm©‘YyZ ZdrZ ‘mc‘ÎmoMr{Z{‘©Vr hmoV Zmhr. Aem gd© IMm©Mm g‘mdoe ‘hgycr IMm©g hmoVmo.

‘hgycr IM© åhUOo ‘hgycr ImË¶mdaMm IM© ¶m IMm©V XmoZ àH$maMo IM© g‘m{dï> AgVmV. EH$åhUOo gaH$mar àemgZmdarc IM© Am{U Xþgam åhUOo gaH$maMm Amnë¶m H$Om©da Úmdo cmJUmao ì¶mO,gaH$ma, XoV Agcoë¶m drO, {Z¶m©V B. gmR>r g~{gS>r VgoM noÝeZ Am{U J«°Q>g ¶m{edm¶ gaH$ma nwadVAgcoë¶m Am{W©H$ gm‘m{OH$ d gm‘mÝ¶ godm§darc IM©hr ¶mV ¶oVmo. ‘hgycr IM© AW©g§H$ënmV {~Ja¶moOZmIM© d ¶moOZm IM© Aem {d^mJcocm AgVmo. {~Ja¶moOZm IMm©V da gm§{JVcoco àemgH$s¶ d BVa IM©¶oVmV. ¶moOZm IMm©V H|$Ð gaH$maÀ¶m {dH$mg àH$ënmdarc àemgH$s¶ IM© Am{U H|$Ðem{gV àXoe ¶m§ZmË¶mÀ¶m {dH$mg àH$ënm§gmR>r {Xcoë¶m ‘hVrMm A§V^m©d AgVmo. ¶m XmoZ IMm©n¡H$s {~Ja¶moOZm IM© hm Va{ZImcmg AZwËnmXH$ AgVmo H$maU Ë¶m‘wio H$moUË¶mhr CËnmXH$ g§nÎmrMr {Z{‘©Vr hmoV Zmhr. Ë¶m‘wio AemIMm©Mo à‘mU H$‘r Agco nm{hOo d ¶moOZm IMm©Mo à‘mU OmñV Agco nm{hOo. AW©g§H$ën dmMVmZmAmnU ¶m IMm©Mr VwcZm Ho$cr nm{hOo. AmÎmmn¶ªVMm AZw Îm Agm H$s, ¶moOZm IM© H$mhr cmI H$moQ>rMm,Va {~Ja¶moOZm IM© Ë¶mÀ¶m XmoZ AS>rM nQ> AgVmo Am{U ho Ad©W¡d A¶mo½¶ Amho.

^m§S>dcr A§XmOnÌH$ (Capital Budget) :

^m§S>dcr ImË¶mdaMm O‘m-IMm©cm ^m§S>dcr A§XmOnÌH$ AWdm AW©g§H$ën åhQ>co OmVo.

^m§S>dcr A§XmOnÌH$mÀ¶m O‘oÀ¶m ~mOy - ^m§S>dcr O‘m ImË¶mV gaH$maZo ~mOmamVyZ KoVcocrH$O} (Market Loans) [aPìh© ~±H$, naH$s¶ gaH$mao, g§ñWm ¶m§À¶mH$Sy>Z KoVcocr H$O} Am{U BVa amÁ¶o dH|$Ðem{gV àXoe ¶m§Zm doimodoir {Xcoë¶m H$Om©Mr naV’o$S> åhUyZ {‘iUmè¶m aH$‘m B. Mm g‘mdoe AgVmo.

WmoS>³¶mV Xoem§VJ©V H$O© d naH$s¶ H$O© ^m§S>Îmcr A§XmOnÌH$mÀ¶m O‘oMr ‘hËdmMr ~m~Amho. VgoM àm°pìhS>§Q> ’§$S> cmoH$m§Zr nmoñQ>mV Ho$cocr ~MV ¶m gd© aH$‘m ^m§S>dcr A§XmOnÌH$s¶ O‘oÀ¶m~mOy hmoV.

^m§S>dcr CËnÞ åhUOo ‘w»¶V: gaH$maZo {d{dY H$Om©À¶m ñdénmV Jmoim Ho$cocm n¡gm hmo¶. ¶mVBVahr CËnÞmMm A§V^m©d hmoVmo.

CXm. gaH$mar CÚmoJmMo eoAg© {dHy$Z ({ZJwªVdUyH$) Amcocr a¸$‘ H$Om©À¶m dgycrMr a¸$‘ ~MV¶moOZm§Mr a¸$‘ B.

^m§S>dcr A§XmOnÌH$mVrc IMm©À¶m ~mOy :

^m§S>dcr IMm©V {d{dY ‘mc‘Îmm (CXm. ZdrZ, B‘maVr ‘{eZatMr IaoXr, CnH$aUo) {d{dYJw§VdUyH$m B. g‘m{dï> Ho$coë¶m AgVmV.


Á¶m IMm©‘YyZ Zì¶m ‘mc‘ÎmoMr {Z{‘©Vr hmoVo; Aem gd© IMm©Zm "^m§S>dcr IM©' åhUVmV.

Agm IMm©Mm g‘mdoe m§S>dcr AW©g§H$ënmV hmoVmo. m§S>dcr A§XmOnÌH$mV cmoH$coIm H$mofmVrcXodmU-KodmUrMm gwÕm A§V^m©d hmoVmo.

WmoS>³¶mV, gaH$maH$Sy>Z ¶oUmar ^m§S>dc Jw§VdUyH$ d gaH$maZo {Xcocr H$O} ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.

^m§S>dcr IMm©cm ñdV§Ì AW© Amho. XoemV CËnmXH$ d {dH$mgmË‘H$ A°goQ²>g {Z‘m©U H$aÊ¶mdaHo$cm OmUmam IM© åhUOo ^m§S>dcr IM© hmo¶. Aem A°goQ²>g‘Ü¶o YaUo, H$mcdo, cmoh‘mJ©, añVo B. Mmg‘mdoe AgVmo. àemgH$s¶ Am{U AZwËnmXH$ ñdénmÀ¶m ‘hgycr IMm©gmaIm hm IM© ZgyZ Vmo CËnÞ{‘idyZ XoUmè¶m A°goQ²>gMr {Z{‘©Vr H$aUmam IM© AgVmo. ¶mhr IMm©Mo {d^mOZ {~Ja¶moOZm ^m§S>dcr IM©Am{U ImË¶mdarc ¶moOZm IM© Ago Amnë¶m AW©g§H$ënmV Ho$co OmVo. {~Ja¶moOZm ^m§S>dcr IMm©V¶moOZoV AmVm g‘m{dï> Zgcoë¶m {dH$mgmÀ¶m H$m‘m§À¶m n[anyVugmR>r d XoI^mcrgmR>r H$aÊ¶mV ¶oUmè¶mIMm©Mm g‘mdoe AgVmo. ¶m ImË¶mdaÀ¶m ¶moOZm ‘mÌ n§Mdm{f©H$ ¶moOZoA§VJ©V dm{f©H$ ¶moOZoVrc {dH$mgmÀ¶mH$m‘m§da AmJm‘r AW©g§H$ënr¶ dfm©V H$aÊ¶mV ¶md¶mÀ¶m IMm©Mm g‘mdoe AgVmo. {edm¶ H|$Ðem{gVàXoemMr gaH$mao Am{U amÁ¶ gaH$mao ¶m§Zm Ë¶m§À¶m {dH$mgmÀ¶m àH$ënm§gmR>r H|$Ð gaH$maZo {Xcoë¶m Am{W©H$‘XVrÀ¶m aH$‘oMmhr ¶mV A§V^m©d Ho$cm OmVmo.

AW©g§H$ënmVrc ‘hgycr IM© d ^m§S>dcr IM© ¶m§Mr Aä¶mgH$m§Zr VwcZm Ho$cr nm{hOo. ^m§S>dcrIM© ¶m§Mr Aä¶mgH$m§Zr VwcZm Ho$cr nm{hOo. ^m§S>dcr IM© CËnmXH$ Agë¶mZo Ë¶mMo à‘mU AZwËnmXH$Aem ‘hgycr IMm©n¡jm A{YH$ Am{U dmhVo Agco nm{hOo.

7.1.2 Am{W©H$ Am{U H$m¶m©Ë‘H$ A§XmOnÌH$mMo dJuH$aU (Economic &

Functional Classification of Budget) :

‘hÎm‘ gm‘m{OH$ cm^ VËdmZwgma H$amÛmao gaH$macm àmá hmoUmam ‘hgyc Am{U gmd©O{ZH$ IM©g‘mZ Agcm nm{hOo. ¶mMm AW© gaH$maMo A§XmOnÌH$ g§Vw{cV Agco nm{hOo. na§Vw àm. Ho$Ýg ¶m§À¶m ‘Vog§Vw{cV AW©g§H$ën AW©ì¶dñWoÀ¶m {hVmÀ¶m Ñï>rZo Zoh‘rM Cn¶moJr ZgVmo. AW©ì¶dñWoV Ooìhm ‘moR>çmà‘mUmda ~oH$mar AgVo. Voìhm VwQ>rMo A§XmOnÌH$ ’$m¶ÚmMo AgVo. VgoM AW©ì¶dñWoV OcX ^mddmT> hmoVoVoìhm dmT>mÊ¶mMo A§XmOnÌH$ ’$m¶Xoera R>aVo. ¶m Ñï>rZo {dMma H$aVm A§XmOnÌH$mMo ‘hÎd åhUOo {d{eï>C{Ôï>o gmÜ¶ H$aUo ho hmo¶. CXm. ~oH$mar Xÿa H$aUo, ^mddmT>rda {Z¶§ÌU AmUUo, Am{W©H$ {dH$mgmÀ¶mà{H«$¶oV dmT> H$aUo B. C{Ôï>o gmYÊ¶mgmR>r A§XmOnÌH$ ‘hÎdmMo gmYZ Amho Ago {XgyZ ¶oVo. AW©ì¶dñWoÀ¶mAmdí¶H$VoZwgma VwQ>rÀ¶m AWdm dmT>mì¶mÀ¶m A§XmOnÌH$mMm dmna H$éZ C{Ôï>o JmR>Uo e³¶ hmoVo.

AW©g§H$ën hm Ë¶m§À¶m H$m¶m©Ýd¶mg§~§Yr ‘hËdmMr ^’${‘H$m AW©ì¶dñWoV nma nmS>V AgVmo.AW©g§H$ënmMr nma§nm[aH$ nÕVr hr O‘m d IMm©da AmYm[aV AgVo. {d{dY {d^mJm§H$Sy>Z Ho$cocm IM©d O‘m ¶m§À¶mda AW©g§H$ënm‘wio n[aUm‘ hmoVmo. AW©ì¶dñWocm {Z¶§{ÌV H$aÊ¶mMo EH$ YmoaUmË‘H$gmYZ åhUyZ Ooìhm AW©g§H$ënmMm {dMma hmoVmo. Voìhm AW©g§H$ënmMo dJuH$aU Am[W©H$ d H$m¶m©Ë‘H$ JQ>mVHo$co OmVo.

AW©ì¶dñWoÀ¶m Am{W©H$ dJuH$aUm‘Ü¶o IMm©Mo dJuH$aU, {d{dY {d^mJmda hmoUmam IM© CXm.doVZ, amoOJma, O‘m Am{U ~mOmamVyZ CMccocm n¡gm Ago dJuH$aU Ho$co OmVo. Ë¶mg AW©g§H$ënmMo"Am{W©H$ dJuH$aU' åhQ>co OmVo.


¶m nÕVrÀ¶m dJuH$aUm‘wio ~MV {Z{‘©Vr, Jw§VdUyH$, Cn^moJ, Am{W©H$ ‘mc‘Îmm§Mr {Z{‘©Vr,Am{W©H$ XoUr, Or g§nyU© AW©ì¶dñWo‘Ü¶o {dIwacocr AgVmV. ¶m gdmªMr EH${ÌV Am{W©H$ ‘m{hVr Am{W©H$dJuH$aUm‘wio àmá hmoVo.

AW©ì¶dñWoÀ¶m H$m¶m©Ë‘H$ dJuH$aUm‘Ü¶o / {dÎmì¶dñWo‘Ü¶o emgZmH$Sy>Z nma nmS>ë¶m OmUmè¶m{d{dY godm§Mm g‘mdoe hmoVmo. ¶m‘Ü¶o Am{W©H$ godm, gm‘m{OH$ godm, g§ajU godm B. Ago dJuH$aU Ho$coOmVo, Ë¶mg AW©g§H$ënmMo "H$m¶m©Ë‘H$ dJuH$aU' åhQ>co OmVo.

àm. E. nr. cZ©a ¶m§Zr H$m¶m©Ë‘H$ {dÎm hr g§H$ënZm ‘m§S>cr Amho. ""AW©ì¶dñWoVrc {MaH$mcrZ~oH$marMm Xmof Xÿa H$aÊ¶mgmR>r gdm}Îm‘ ‘mJ© åhUOo H$m¶m©Ë‘H$ {dÎm hmo¶.''

cZ©a ¶m§À¶m ‘Vo, amOH$mofr¶ gmYZm§À¶m AW©ì¶dñWoVrc H$m¶m©déZ Ë¶m§À¶mg§~Yr {ZU©¶ XoÊ¶mÀ¶mVËdmcm H$m¶m©Ë‘H$ {dÎm åhUVmV.

Am[W©H$ d H$m¶m©Ë‘H$ {dÎm ì¶dñWo‘Ü¶o emgZmÀ¶m {d{dY {d^mJ d g§ñWm§‘Ü¶o ^m§S>dc JmoimhmoUmè¶m [H«$¶m ¶mMo {MÌ gmXa Ho$co OmVo.

Am{W©H$ dJuH$aU (Economic Classification) :

Am{W©H$ {dÎm ì¶dñWoV AW©g§H$ën hm ghm ImË¶m‘Ü¶o {d^mJcm OmVmo Vmo nwT>rcà‘mUo :

ImVo H«$‘m§H$ 1 :

emgH$s¶ àemgZm‘Yrc dñVy d godm§Mm {d{Z‘¶ Am{U XodmU-KodmU Or Mmcy ImË¶mda Ho$crOmVo. ¶m ImË¶m‘Ü¶o emgH$s¶ àemgZmdarc hmoUmam IM© hm XmoZ {d^mJm§V dmQ>cm OmVmo. 1) àemgZmdahmoUmam Cn^moJ IM© 2) Xþgè¶m KQ>H$m§H$Sy>Z Cn^moJmgmR>r hmoUmam IM©.


dñVy, godm Am{U hñVm§VaU ¶m‘Ü¶o Pmcocr XodmU-KodmU ì¶mnmar ÑîQ>çm AIË¶m[aV Agcoco{d^mJr¶ Mmcy ImVo.

¶m ImË¶m‘Ü¶o hmoUmar XodmU KodmU hr dñVy d godm§Mr g§nyU© AW©ì¶dñWoV hmoUmar {dH«$s ¶m§Mmg‘mdoe hmoVmo. åhUyZ ¶m‘Yrc IM© hm dñVy d godm§À¶m qH$‘Vr‘Ü¶o JUcm OmVmo. ¶m ImË¶m‘Yrc KQ>H$ImVo H«$. 1 gmaIoM AgVmV.


dñVy, godm ¶m hñVm§VaUm‘Yrc XodmU-KodmU hr emgZmÀ¶m ^m§S>dcr ImË¶mda Am{U emgH$s¶àemgZmMm ì¶mnmar {d^mJ Aem g§¶wº$ ImË¶m§VJ©V ¶oVo.

¶m ImË¶mV emgZmÀ¶m Am{U A§JrH¥$V ì¶mnmar {d^mJm§Ûmao ^m§S>dcmMm IM© Am{U ^m¡{VH$gmYZg§nÎmr Or ApñVËdmV Amho ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.


{dÎmr¶ g§nXo‘Yrc ~Xc emgH$s¶ àemgZmMo ^m§S>dcr ImVo d ì¶mdgm{¶H$ A§JrH¥$V {d^mJmV¶oVo.


¶m ImË¶mV g§nyU© AW©ì¶dñWo‘Ü¶o Am{W©H$ ‘mc‘ÎmoÀ¶m ì¶dhmamg§~§Yr Pmcocr XodmU-KodmU¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. ¶m‘Ü¶o eoAg© d H$Om©‘Ü¶o Pmcoë¶m J§wVdUyH$sMm C„oI AgVmo.


{dÎmr¶ O~m~Xmè¶m‘Ü¶o Pmcoco ~Xc emgH$s¶ àemgZmMo Am{U A§JrH¥$V ì¶dgm¶r {d^mJm§Mo^m§S>dcr ImVo ¶m§Mm g‘mdoe ¶m ImË¶m‘Ü¶o H|$Ð emgZmMo H$O© ImVo Am{U ImVo H«$‘m§H$ 3 Am{U 4 ‘Ü¶o{Z‘m©U Pmcoë¶m VwQ>rMm g‘mdoe Ho$cm OmVmo.


emgH$s¶ àemgZmMo d A§JrH¥$V ì¶mdgm{¶H$ {d^mJmMo amoIr d g‘oQ>mMo (reconcilation) ImVo¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.

ho gd© g‘mdoeH$ Ago g‘oQ>mMo ImVo Amho. ¶m‘Ü¶o EHy$U pñWVrMm ImVo H«$‘m§H$ 3, 4 Am{U 5

¶m§À¶m g§X^m©V AmT>mdm KoVcm OmVmo Am{U H|$Ðr¶ gaH$maÀ¶m XodmU-KodmUrMm n[aUm‘ Xe©{dVo.

1) Am{W©H$ nÕV hr Aem VèhoZo Ho$cr Amho H$s, amï´>r¶ CËnÞ Am{U ^m§S>dcr C^maUr g§~§{YV{d{dY H$m¶©H«$‘mMm CËnÞ Am{U IMm©er {ZJS>rV AgVo.

2) emgZmÀ¶m H$O© {df¶H$ Am{U mS>o{df¶H$ hmoUmè¶m XodmU-KodmU Ë¶mM~amo~a Am{W©H$ ‘mc‘ÎmoÀ¶m^mcH$s ‘yë¶‘mnZmg§~§Yr ‘m{hVr nwa{dVo.

3) BVa ‘mÜ¶‘m§VJ©V hmoUmè¶m AW©g§H$ënr¶ ì¶dhmam§‘m’©$V hmoUmar ^m§S>dcr C^maUr Or AàË¶jnUoAgVo Ë¶mMo ‘wë¶m§H$Z H$aÊ¶mgmR>r Ë¶mM~amo~a Am{W©H$ ì¶dhmam§Mo ‘wë¶‘mnZmgmR>r hr nÕVrCn¶moJr nS>Ìo.

H$m¶m©Ë‘H$ dJuH$aU / {dÎm (Functional Classification):

H$m¶m©Ë‘H$ AW©g§H$ënr¶ ì¶dhmam§À¶m C{Ôð>m§Zwgma IMm©Mm g‘mdoe hmoVmo. CXm. g§ajU, {ejU,Amamo½¶ B. ‘mÌ O‘m ¶m‘Ü¶o J«mø Yacr OmV Zmhr. emgH$s¶ IMm©À¶m H$m¶m©Ë‘H$ {d^mJmV nwT>rc~m~r ¶oVmV.

1) gd©gmYmaU g^m : ¶m‘Ü¶o ZmJar Am{U g§ajU {df¶H$ IMm©Mm g‘mdoe hmoV Zmhr. ¶m‘Ü¶ogd©gmYmaU àemgZ, H$a g§H$cZ, nmocrg, McZ Am{U Q>mH$gmi naH$s¶ KQ>Zm, g§ajU B.A§V y©V hmoVmV.

2) Am{W©H$ godm : Xoem‘Ü¶o Am{W©H$ {H«$¶mZm MmcZm XoUmè¶m emgH$s¶ IMm©Mm g‘mdoe ¶m‘Ü¶ohmoVmo. CXm. H¥$fr, CÚmoJ, dmhVyH$ Am{U XiUdiU B.

3) BVa : Oo KQ>H$ BVa H$moUË¶mhr {d^mJmV ¶oV Zmhr Vo ¶m JQ>mV g‘m{dï> Ho$co OmVmV. ¶m‘Ü¶oì¶mOXa, {Zd¥ÎmrdoVZ, AÞ{df¶H$ AZwXmZo, amÁ¶gaH$mam§Zm {Xcm OmUmam gd}Ym{ZH$ {ZYr B.g‘mdoe hmoVmo.

Ooìhm AmnU AmoirZwgma dmMVmo Voìhm AmnUmg H|$Ð gaH$maÀ¶m Am{W©H$ {d^mJmZwgma IM©g‘OVmo d Ooìhm AmnU ñV§ mZwgma dmMV OmVmo Voìhm AmnUmg emgZmÀ¶m H$m¶m©{df¶r ‘m{hVr {‘iVo.hoM Am{W©H$ dJuH$aUm~amo~aM H$m¶m©Ë‘H$ dJuH$aU AgVo.


amÁ¶gaH$ma gwÕm Aem àH$maMo AW©g§H$ënmMo dJuH$aU H$aVo. ‘mÌ H|$ÐemgZmà‘mUo Vo gd©g‘mdoeH$ Ago ZgVo Am{U åhUyZM EH${ÌV gmXa Ho$co OmVo.

7.2 ^maVr¶ {dÎmr¶ àemgZ (Fiscal Administration with Reference of India) :

àmñVm{dH$ :

{dÎmr¶ àemgZ hr gmd©O{ZH$ {dÎmmMr EH$ A{Ve¶ ‘hÎdmMr emIm hmo¶ AcrH$S>rc H$mimVemgH$s¶ {H«$¶m‘Ü¶o ‘moR>çm à‘mUmV dmT> Pmcocr Agë¶m‘wio {dÎmr¶ àemgZmMo ‘hËd XoIrc dmT>cocoAmho d Vo CÎmamoÎma dmT>V Amho. {dÎmr¶ àemgZmV àemgZ g§ñWoÀ¶m {hemo~mMr nÕVr, A§XmOnÌH$mMrKS>U d A§‘c~OmdUr Am{U emgH$s¶ {dÎm ì¶dhmamMo {dcjU d ì¶dñWmnZ ¶m ~m~tMm g‘mdoe hmoVmo.

amÁ¶m§À¶m O~m~Xmè¶m {Xdg|{Xdg dmT>V AmhoV. ZdrZZdrZ O~m~Xmè¶m emgZ g§ñWocm pñdH$mamì¶mcmJVmV. ZdrZ O~m~Xmè¶m§À¶m pñdd¥Îmr‘wio àM{cV {dÎmr¶ àemgZmMo ‘mJ©ê$ nÕVr, àH$ma H$mc~møR>aVmV. Ë¶m‘wio ~XcË¶m n[apñWVrZwgma Ë¶mV ~Xc H$aUo H«$‘àmá R>aVo. àemgZ Am{U Am{W©H$ {dH$mg¶m§Mr nañnam§er gm§JS> KmcÊ¶mÀ¶m àd¥Îmr‘wio {dÎmr¶ àemgZmÀ¶m g§H$ënZoV {deof ~Xc Pmcocm AmT>iVmo.emgH$s¶ YmoaUmMo ¶e emgH$s¶ n¡gm H$moUË¶m nÕVrZo IM© Ho$cm OmVmo Am{U {dÎmr¶ ì¶dhmamMo ì¶dñWmnZH$moUË¶m nÕVrZo hmoUo ñVamda ‘moR>çm à‘mUmda Adc§~yZ AgVo.

^maVmVrc {dÎmr¶ àemgZ H|$ÐgaH$maÀ¶m ñVamda d amÁ¶ gaH$mam§À¶m ñVamda Ho$co OmVo d Ë¶mg§~§Yr ^maVmÀ¶m amÁ¶KQ>ZoV {d{eï> H$c‘o AmhoV - àË¶oH$ XoemV Aem àH$maMr ì¶dñWm H$moUË¶m ZmH$moUË¶m énmV Ho$cocr AgVo. ^maVr¶ H$aXmË¶mÀ¶m h¸$mMo g§ajU - H$aÊ¶mÀ¶m Ñï>rZo ^maVr¶ amÁ¶KQ>ZoV H$a cmdUo d dgyc H$aUo. g§gXoÀ¶m dm {dYmZ g oÀ¶m nadmZJr{edm¶ H$moUVmhr IM© Z H$aUo dÁ¶m H$m¶m©gmR>r d Á¶m nÕVrZo IM© H$amd¶mMm R>acm Ë¶m H$m¶m©gmR>r d Ë¶m nÕVrZo Vmo Pmcm qH$dm Zmhrho nmhUo, ¶m Jmoï>rgmR>r Img VaVwX H$aÊ¶mV Amcr Amho. ^maVr¶ {dÎmr¶ àemgZmMr ì¶dñWm ¶m VrZJmoï>rÀ¶m AmYmamZo H$aÊ¶mV Amcr Amho. H|$Ðm§V d amÁ¶m§‘Ü¶o {dÎmr¶ àemgZmMr O~m~Xmar AW©‘§Í¶mdaQ>mH$cocr AgVo. AW©‘§Ìr Amnco A§XmOnÌH$ gmXa H$aVmo Ë¶mcm g§gXoMr d {dYmZg oMr ‘mÝ¶Vm {‘idyZKoVmo d Oo IM© ‘mÝ¶ Pmco AgVrc Vo H$aVmo d ‘mÝ¶ Pmcoco H$a àmá H$aVmo. gaH$maZo ¶mo½¶ àH$mao IM©Ho$cm Amho H$s Zmhr ¶mMo n[ajU coImnmcmH$Sy>Z hmoVo. Aem [aVrZo ^maVmVrc {dÎmr¶ àemgZmMrì¶dñWm, A§XmOnÌH$, Ë¶mMr A§‘c~OmdUr ì¶dgmMo {Z¶§ÌU, A§Ho$jU qH$dm coImn[ajU BË¶mXrJmoï>rda Ad§~cyZ Amho.

7.2.1 KQ>ZmË‘H$ VaVwXr (T (T (T (T (The Constitutional Prhe Constitutional Prhe Constitutional Prhe Constitutional Prhe Constitutional Prooooovision) :vision) :vision) :vision) :vision) :

^maVr¶ KQ>ZoÀ¶m 112 ì¶m H$c‘mZwgma g§gXoÀ¶m XmoÝhr gXZmV EH$ dm{f©H$ {dÎmr¶ {ddaU àñVyVHo$co OmVo Ë¶mMà‘mUo KQ>ZoÀ¶m 202 H$c‘mZwgma Aemg àH$mao {dYmZ g^ogmR>r amÁ¶ gaH$maH$Sy>Z EH$Am{W©H$ {ddaU-àñVwV Ho$co OmVo ho gaH$maMo Am{W©H$ {ddaU 3 ^mJmV àñVyV Ho$co OmVo.

A) EH$sH$aU {ZYr (Consoldation Fund)

~) Am‘pñ‘V {ZYr (Contingency Fund)

H$) gmd©O{ZH$ {hemo~ ImVo (Public Account)

10 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

A) EH$sH$aU {ZYr (Consolidation Fund) : ^maVmÀ¶m amÁ¶KQ>ZoÀ¶m 266 ì¶m H$c‘mZwgmaH|$ÐgaH$macm EH$sH$aU {ZYr {Z‘m©U H$amdm cmJVmo. gaH$macm OodT>o CËnÞ {‘iVo Vo gd©EH$sH$aU {ZYr‘Ü¶o O‘m hmoVo. Ë¶mMà‘mUo gaH$maMm gd© IM© ¶m {ZYrVyZ Ho$cm OmVmo Am{U ¶màË¶oH$ IMm©cm amÁ¶KQ>ZoZwgma g§gXoMr ‘§Owar ¿¶mdr cmJVo.

amÁ`KQ>ZoZwgma H$mhr IMm©cm g§gXoMr _§OwarMr Amdí`H$Vm ZgVo Ago IM© åhUOo gdm}ƒÝ`m`mc`mVrc Ý`m`YrgmMo doVZ, ^Îmo, {Zd¥ÎmrdoVZ, _hmcoIm n[aeH$mMo doVZ, ^Îmo {Zd¥ÎmrdoVZ,gmd©O{ZH$ H$Om©Mr _wi a¸$_ d ì`mO, Ý`m`mc`mÀ`m AmXoemZwgma Úmd`mMr gaH$marXoUr d AÝ` IM© Omo amÁ` KQ>ZoZwgma d cmoH$g oÀ`m AmXoemZwgma qH$dm A{Y{Z`_mZwgma XoUoAmdí`H$ Amho.

~) AmH$pñ_H$Vm {ZYr (Contingency Fund) : amÁ`KQ>ZoÀ`m H$c_ 267 Zwgma AmH$pñ_H$Vm{dYr H§o$Ð d amÁ`mH$[aVm {Z_m©U H$aÊ`mV `oVmo. AmH$pñ_H$Vm {ZYr `m aH$_oVyZ JR>rV PmcocrAgUo H$s Omo IM© nwUo H$aÊ`mgmR>r Cn`moJmV AmUcm OmVmo. hr IM© H$aÊ`mgmR>r g§gX qH$dm{dYmZ g oMr _mÝ`Vm ¿`mdr cmJVo.

H$) gmd©O{ZH$ {hemo~ ImVo (Public Account) : gmd©O{ZH$ {hemo~ ImVo H|$Ð d amÁ`mgmR>rAgVmo. EH$sH$aU {ZYrVyZ n¡gm di{dVm oÊ`mgmR>r {dYo H$ Amdí`H$ AgVo Ver Amdí`H$Vmgmd©O{ZH$ {hemo~ ImË`mVyZ n¡go di{dÊ`mgmR>r ZgVo.

^{dî` {Zdm©h {ZYr, Aën~MV B. gmd©O{ZH$ {ZYr AgVmV. øm {ZYr cmoH$ImË`mV O_m Ho$ë`mOmVmV. øm {ZYr gaH$maÀ`m ZgVmV. Ë`m_wio Ë`m cmoH$ImË`mV O_m Ho$ë`m OmVmV. Am{U `m IM©H$aÊ`mgmR>r g§gX qH$dm {dYmZg oMr AZw_moXZmMr Amdí`H$Vm ZgVo.

AW©g§H$ën V`ma H$aUo : maVr` amÁ`KQ>ZoV {Xcoë`mZwgma AW©g§H$ën åhUOo {dÎmr` dfm©À`mgX^m©V ^maV gaH$ma qH$dm amÁ` gaH$maÀ`m CËnÞ d IMm©Mm A§XmO _m§S>Umao dm{f©H$ {ddaU nÌH$ hmo`.AW©g§H$ënmV nwU© Pmcoë`m eodQ>À`m {dÎmr` dfm©Mm _hgyc qH$dm CËnÞ d IM© Mmcy dfm©À`m CËnÞ,IMm©Mm A§XmO Am_r nwT>rc dfm©gmR>r AnoÎmrV CËnÞmMm d R>a{dcoë`m IMm©Mm A§XmO `m ~m~r Xe©{dë`mOmVmV. ^maVr` AW©g§H$ën df© d E{àcnmgyZ gwé hmoVo d Vo 31 _mM©cm g§nVo. H|$Ð gaH$maMm AW©g§H$ënV`ma H$aÊ`mMr O~m~Xmar AW©_§Í`mda gmon{dcocr Amho. AW©_§Ìmc`mg `m~m~V àemgH$s` _§Ìmc` d{d^mJ, coImnarjm {d^mJ, H|$Ðr` àË §g H$a _§S>i H|$Ðr` CËnmXZ d {g_mewëH$ _§S>i `mMr _XV hmoVoË`mÀ`mH$Sy>Z n¡gm IM© Ho$cm OmVmo. Ë`mZrM àmW{_H$ A§XmO H$amdm Agm EH$ gd©gmYmaU {Z`_ Amho.

àemgH$s` _§Ìmc o Am{U {d^mJ à_wIm§Zm Á`m~m~V A§XmO H$amd`m Ë`m {df`rMr énaofm (Mm¡H$Q>)Xe©{dUmao \$m°_© {Xco OmVmV. {d^mJr` A{YH$mar Mmcy dfm©À`m gwYm[aV A§XmOmZwgma nwT>rc {dÎmr`dfm©gmR>rMm A§XmO V`ma H$aVmV. `mV _mhrVrV Imcrc Omo KQ>H$ AgVmV.

1) AmYrÀ`m dfm©Mo àmñVm{dH$

2) Mmcw dfm©Mo _§Owa Pmcoco A§XmO

3) Mmcy dfm©Mo gwYm[aV A§XmOnÌH$

4) nwT>rc dfm©gmR>rMo AW©g§H$ënr` A§XmO


AemàH$mao {d{hV Z_wÝ`mV A§XmO V`ma Ho$co OmVmV. {d^mJ à_wImH$Sy>Z ho A§XmO EH$Ì Ho$coOmVmV. Ë`mZ§Va g§~§{YV _§Ìmc`mH$Sy>Z ho A§XmO EH$ÌrV Ho$co OmVmV. Z§Va N>mZZr Pmë`mda AW©_§Ìmc`mH$S>onmR>{dco OmVmV. AW©_§Ìmc` ho gJio A§XmO EH$Ì H$éZ g§gXoZo gmXa H$amÊ`mgmR>r AW©g§H$ën V`maH$aUo. AW©g§H$ënmV _hgwcr IM© d ^m§S>dcr IM© doJim _m§S>cm OmVmo. Ë`mZwgma AW©g§H$ënmMr _hgwcrAW©g§H$ën Am{U ^m§S>dcr AW©g§H$ën Aem XmoZ àH$meZ {d^mJUr Ho$cr OmVo.

ho dm{f©H$ {ddaU nÌH$ àË oH$ dfu cmoH$g^m Am{U amÁ`g oV _m§S>co OmVo. AemM ng§VrZo{ZYr_§S>imnwT>o _m§S>md`mÀ`m amÁ`mMm AW©g§H$ën V`ma Ho$cm OmVmo. {dÎmr` AW©g§H$ënmg cmoH$g^m damÁ`g oZo _mÝ`Vm {Xë`mZ§VaM H|$Ð gaH$ma §Q>_wc O_m H$é eH$Vo Am{U IM© H$aV eH$Vo AemMàH$mao amÁ` gaH$mahr {dYmZ g^m d {dYmZ n[afXoVo AW©g§H$ënmg _mÝ`Vm {Xë`mZ§Va _hgyc {_idyeH$Vo Am{U Am{U IM© H$é eH$Vo. _mÌ `m amÁ`mV {dYmZ n[afX Zmhr VoWo AW©g§H$ënmg Ho$di {dYmZg oMr _mÝ`Vm KoVcr OmVo.

cmoH$emhrÀ`m g§gXr` nÕVrV g§gXoÀ`m AZw_Vr{edm` H$a AmH$maUr d IM© Ho$cm OmV Zmhr.gaH$maÀ`m {dÎm ì`dhmamdarc g§gXoÀ`m {Z`_UmMo AW©g§H$ën ho gmYZ Amho AW© g§H$ën ho gaH$maMoamOH$mofr` YmoaU ñnï> H$aUo gaH$ma H$moUË`m _mJm©Zr CËnÞ {_iUma d IM© H$maUma ho AW©g§H$ënmV_m§S>coco AgVo. cmoH$g oV AW©g§H$ën g§_V Pmcm H$s Vmo amÁ`g oH$S>o OmVmo amÁ`g og AW©g§H$ënmVgwYmaUm H$aÊ`mMm qH$dm Vo ZmH$maÊ`mMm A{YH$ma Zmhr. amÁ`g^m Ho$di {e\$maer H$é eH$Vo. amÁ`g^oZoHo$coë`m {e\$maer cmoH$g^m pñdH$mé eH$Vo qH$dm ZmH$mé eH$Vo. XmoÝhr g^mJ¥hmV AW©g§H$ën g§_VPmë`mda Vmo g§_VrgmR>r amï´>nVrH$S>o nmR>{dcm OmVmo. gd©gmYmaUnUo amï´>nVrH$Sy>Z AW©g§H$ënmV A§_cr{Xcr OmVo.

7.2.2 A§XmOnÌH$mMr AmIUr qH$dm V`ma H$aÊ`mÀ`m nÕVr (Preparation

of Budget) :

H$moUË`mhr XoemV A§XmOnÌH$ V`ma H$aÊ`mMo nmM AdñWm AgyZ Ë`mÛmao A§XmOnÌH$ V`ma Ho$coOmVo. ^maVm_Ü o A§XmOnÌH$ {dÎmr` àemgZmMr ì`dñWm, A§_c~OmdUr, IMm©Mo {Z §ÌU A§Ho$jU CËnÞ`m ~m~rda Adc§~yZ AgVo. ^maVm_Ü o dm{f©H$ A§XmOnÌH$mMr AmIUr nwT>rcà_mUo -

1) A§XmOnÌH$ V`ma H$aUo :

H|$Ð gaH$maMo AW©_§Ìmc` A§XmOnÌH$ V`ma H$aVmV. hm {d^mJ gaH$maMm CËnÞ IM© `m~m~rMr nyV©Vm H$aVmV. A§XmOnÌH$ V`ma H$aÊ`mMr à{H«$`m Zmoìh|~a _{hÝ`mnmgyZ gwé hmoVo. A§XmOnÌH$V`ma H$aVmZm gaH$maÀ`m gd© {d^mJmZm gyMZm XoD$Z Ë`m Ë`m {d^mJmMr IM© d CËnÞ Am{U Amdí`H$aH$_oMr _m{hVr _mJdyZ KoVmV. àË`oH$ {d^mJmcm Amnë`m ImË`mMr {ddaUnÌmMr _mJUr H$aVmV.Ë`m_Ü o _mJrc dfm©À`m IM© d CËnÞ dV©_mZ dfm©Mr IM© d CËnÞ Am{U nwT>rc dfm©À`m IM© d CËnÞ`m§Mr EH${ÌV _m{hVr O_m H$ê$Z g§nyU© XoemMo A§XmOnÌH$ V`ma H$aVmV. gwê$dmVrcm gd© {d^mJmMr IM©d CËnÝ EH$Ì H$éZ chmZ A§XmOnÌH$ VrZ àVrV V`ma H$aVo. EH$ àV àemgZ {d^mJ, Xþgar àVAW©{d^mJ Am{U {Vgar àV ñdV:H$S>o R>odVmV. àemgZ {d^mJ gd© ~m~rMo AZw_mZ d {ZarjU AmncmAhdmc AW©{d^mJmcm XoD$Z AW©{d^mJ nwÝhm `m AZw_mZmMo {ZarjU H$éZ A§XmOnÌH$ V`ma H$aVmV.A§XmOnÌH$ V`ma H$aVmZm H$mhr ì`º$sMr _Vo OmUyZ KoVmV.

12 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

2) A§XmOnÌH$ gmXa H$aUo :

H|$Ð gaH$maMo A§XmOnÌH$ Xadfu \o$~w«dmar _{hÝ`mV gmXa H$aVmV. A§XmOnÌH$mMm AmamIS>m nyU©Pmë`mZ§Va AW©_§Ìr cmoH$g oV A§XmOnVH$ gmXa H$aVmV. A§XmOnÌH$ gmXa H$aÊ`mnydu A{Ve` JwáVm~miJcr OmVo. AW©_§Ìr A§XmOnÌH$ gmXa H$aVmZm _hgycr d ^m§S>dcr `m àH$maMo A§XmOnÌH$ gmXaH$aVmV. A§XmOnÌH$m_Ü o IM© d H$amMo {ddaU H$éZ A§XmOnÌH$mMo ñdén ñnï> H$aVmV. A§XmOnÌH$VwQ>rMo Agoc VyQ> ^éZ H$mT>Ê`mMr VaVyX H$aVmV. A§XmOnÌH$ gmXa H$aVmZm gd© ImË`mMm C„oI H$aVmV.

3) A§XmOnÌH$mda MMm© :

AW©_§Ìmc`mZo A§XmOnÌH$ gmXa Ho$ë`mZ§Va cmoH$g oV MMm© Ho$cr OmVo. A§XmOnÌH$s` A{YdoeZ~mocmdyZ Ë`mda VrZ {Xdg dmX{ddmX Ho$co OmVmV. A§XmOnÌH$mda Q>rH$m {Q>ßnUr, AZw_mZ, {ZarjU, H$aVmoVmV. na§Vw ZdrZ àñVmd oV Zmhr. A§XmOnÌH$mda MMm© g_márZ§Va `m MM}cm CÎma AW©_§Ìr XoVmV

Ë`mZ§Va dmX{ddmX g§n{dVm OmVmo.

4) A§XmOnÌH$mda _VXmZ :

A§XmOnÌH$mda MMm© Pmë`mZ§Va _§OwarH$[aVm _VXmZ KoÊ`mMm àíZ CnpñWV Pmë`mg _VXmZ KoVcoOmVo qH$dm AmdmOdr _VXmZmZo _§Oya H$aVmV. na§Vw JaO nS>ë`mg ñdV§ÌnUo _VXmZ ì`dñWm Ho$cr OmVo._VXmZmÀ`m Ñï>rZo A§XmOnÌH$mV XmoZ àH$maMo IM© doJdoJio Xe©{dVmV. EH$ åhUOo _VXmZmg `mo½` ~m~rho AgVo. ho cmoH$g oV _§Oyar AgVmV `m_Ü o àË oH$ {d^mJmÀ`m AZwXmZmÀ`m ~m~r AgVmV. Ë`mda_VXmZ KoD$Z _§Oyar KoVcr OmVo. `m_Ü o H$nmV gyMZm _m§S>ë`m OmVmV.

_VXmZmg A`moo½` IM© _m§S>co OmVmV. na§Vw `mda MMm© hmoV Zmhr. H$maU `m_Ü o amï´>nVrMo doVZ,^Îmo, Ý`m`mc`mMo doVZ, ì`º$s {Zd¥Îmr doVZ, _hmcoImMo doVZ ^Îmo `m§Mm g_mdoe AgVmo.

5) g_m`moOZ {dYo`H$ _§Owar :

A§XmOnÌH$mda MMm© dmX{ddmX _VXmZ Pmë`mZ§Va A§XmOnÌH$s` {dYo H$ cmoH$g oVyZ _§Oya Ho$coOmVo. {dYo H$m_wio gaH$macm IM© H$aÊ`mMm A{YH$ma {_iVmo. na§Vw Oo H$a Jmoim Ho$co OmUma AmhoV.Ë`mH$[aVm {dÎm {dYo`H$ _§Oya H$éZ KoVco OmVo. Ooìhm g_m`moOZ d {dÎm {dYo`H$ _§Owa Pmë`mZ§Va gXaA§XmOnÌH$ amÁ`g oH$S>o _§Owarcm nmR>{dVmV. cmoH$g^m d amÁ`g^m `m§Zr _§Owar {Xë`mZ§Va amï´>nVrÀ`mAZw_VrgmR>r nmR>{dco OmVo. Ë`mda amï´>nVrMr ñdmjar Pmcr H$s A§XmOnÌH$mMr A§_c~OmdUr Ho$cr OmVo.

6) AW©g§H$ënmMr A§_c~OmdUr :

g§_V Pmcocm AW©g§H$ënmMr A§_c~OmdUr H$aÊ`mMr O~m~Xmar gaH$maMr AgVo. A{YH$H$m ©j_nUo gaH$maZo AW©g§H$ënmMr A§_c~OmdUr H$aUo Ano{jV AgVo. AW©g§H$ënmÀ`m A§_c~OmdUrÀ`m~m~VrV nwT>rc VrZ ~m~r g_m{dï> AmhoV.

A) AZwXmZo d {ZYrMo `mo½` {dVaU : AW©g§H$ën g§_V Pmë`mda Ë`mMr A§_~cOmdUr H$amdrcmJVo. AW©g§H$ënmV _§Owa Pmcoë`m AZwXmZmMo d {ZYrMo {dVaU _hËdmMo AgVo. AW©g§H$ënmerg§~§{YV Agcoë`m àË oH$ _§Jë`mer AW©_§Ìmc` g§nH©$ H$aVo. AW© _§Ìmc` _§Owa Ho$coë`m {ZYr{d{dY {Z`§ÌU H$aUmè`m A{YH$mè`mH$S>o gmon{dVo. {Z`_§ÌU H$aUmè`m A{YH$mè`mH$Sy>Z


(Controlling Officers) AZwXmZo d {ZYrMo {dVaU Ho$co OmVo. {Z §ÌU A{YH$mè`mg XmoZ àH$maMoH$m_ H$amdo cmJVo. EH$ åhQ>UVo g§gXoZo _mÝ`Vm {Xcoë`m AW©g§H$ënmVrc `moOZoZwgma H$m_ Ho$coOmV Amho. A{V_ Xþgao åhUOo {d{dY _§Ìmc o d {d^mJ Ë`m§À`m _§Oya Ho$coë`m aH$_onojm OmñVIM© H$aUma Zmhr ho nhmdo cmJVo.

{Z §ÌU A{YH$mar Ooìhm AZwXmZmMo {dVaU H$aVmV Ooìhm Vo {dVaU `moOZoMr EH$ àV AH$m¢Q>§Q>OZaccm nmR>{dVmV d Vohr {dVaU moOZm Q´>oParcm AH$mV H$aVmV. àemgH$s` Am{U no_|Q> XoÊ`mÀ`m AemXmoZ ~mOw§Zr àË oH$ gamgar IMm©Mo {Z §ÌU Ho$co OmVo.

AZwXmZmMm dmna (`m {d{eï> {dH«$s` dfm©VM H$amdm cmJVmo d dmnacoë`mcm {ZYr nwT>o Z§VaÀ`mdfm©V dmnaVm oV Zmhr. _mÌ _§Ìmc`mcm EH$m ~m~tgmR>r {Xcocm {ZYr Xþgè`m ~m~rgmR>r dmnaVm oVmo.åhUOoM _§Ìmc`mg {ZYrÀ`m nwZdmQ>UrMm A{YH$ma Amho. {ZYrMm A`mo½` dmna hmoD$ Z o. `mgmR>r gj_A{YH$mè`mH$Sy>Z a¸$_ _Oya H$éZ KoD$Z Vr IM© H$aUo `mo½` R>aVo.

~) _hgyc qH$dm {ZYrMo `mo½` g§H$cZ : _hgwc g§H$cZmV _hgwcrgmR>rMr H$a AmH$maUrAm{U _hgyc Jmoim H$éZ H$aUo `mMm g_mdoe hmoVmo. Ho$Ðr` àË`j _§S>i (The Central Board of

director Taxes) A{YH$ H|$Ðr` CËnmXZ Am{U {g_m ewëH$ _§S>i (Central Board of Excise and

Customers) `m XmoZ _§S>imH$S>o H$a AmH$maUr Am{U _hgyc g§H$cZmMr àemgH$s` O~m~Xmargmon{dcocr Amho.

H$) {ZYrMr mo½` XoIaoI : {ZYr g§H$crV Ho$ë`mZ§Va Ë`m gaH$mar {ZYrMr XoIaoI H$aUo hr nwT>Mrnm`ar Amho. XoemVrc àË oH$ {OëømV {Oëhm H$moUmUma (Q´>oPar) AgyZ Vo XoemVrc amOH$mofr`ì`dñWoMo EH$H$ Amho. H|$Ð d amÁ` gaH$maÀ`m dVrZo `m H$mofmJmg _m\©$V XaamoO a¸$_ O_mH$aÊ`mMo d dmQ>Ê`mMo H$m_ Mmcy AgUo. à_wI H$mofmJma _{hÝ`mVyZ XmoZXm {heo~ amÁ`m§À`mAH$m¢Q>§Q> OZacH$S>o nmR>{dVmV.

ì`` : g_m`moOZ {dYo`H$ _§Owa Pmë`mda ñdrH¥$V IM© H$aÊ`mMm A{YH$ma gaH$macm àmá hmoVmo._§Ìmc`m§Zm d {d^mJm§Zm Ë`mÀ`mgmR>r pñdH¥$V Ho$coë`m IMm©Mr gwMZm {Xcr OmVo.

àË oH$ {d^mJmMm IM© {ZYm©[aV aH$_onojm OmñV hmoUma Zmhr d Á`mH$[aVm Vmo ñdrH¥$V Ho$cm Amho.Ë`mgmR>rM Ë`mMm dmna Ho$cm OmB©c `m XmoZ Jmoï>rMr H$miOr {d^mJ à_wImZo ¿`md`mMr AgVo. `m XmoZJmoï>rda XoIaoI R>odÊ`mgmR>r àË oH$ amÁ`mV coImnmc (Accountant General) d H|$Ðm§V _hmcoIm n[ajH$(Authotor General) Zo_co OmVmV. gd© àH$maMr XoUr gaH$mar H$mofmJmamH$ma [aPìh© ~±Ho$da qH$dm ñQ>oQ>~±Ho$da YZmXoe H$mTy>Z {Xcr OmVmV. A§XmOnÌH$mV Or a¸$_ _§Owa Ho$cocr Agoc Vr EH$ dfm©À`m AmVåhUOo 1 E{àc Vo 31 _mM© n ©ÝV IM© Ho$cr nm{hOo. Oa nwU© a¸$_ 31 _mM© n ªV IM© Ho$cr Zmhr Va"~w{S>V' (Lopsed) g_Ocr OmVo. Cacocr a¸$_ nwÝhm nwT>À`m dfu IM© Vr IM© H$aVm oV Zmhr. gaH$maÀ`m_w»` {d^mJmH$S>o Vr naV H$amdr cmJVo.

{dH«$sg {Z §ÌU : gaH$maMo gd© Am`ì``mda {Z §ÌU Agco nm{hOo ho {Z §ÌU ^maVmV VrZ

g§ñWm§À`m _mÜ`_mVyZ Ho$co OmVo.

A) gmd©O{ZH$ coImg{_Vr (Public Accounts Committee)

14 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

~) AUy mf g{_Vr (Estimutes Committee)

H$) A§Ho$jU dm coIm n[ajU (Audit)

`mn¡H$s n{hë`m XmoZ g{_Ë`m cmoH$g oH$Sy>Z {Z wº$ Ho$ë`m OmVmV d coIm n[ajUmÀ`m H$m`m©gmR>r_hmcoIm - n[ajH$mMr {Z`wº$s amï´>nVrH$Sy>Z Ho$cr OmVo.

A) gmd©O{ZH$ coImg{_Vr (Public Accounts Committee) :

g§gXocm H|$ÐmÀ`m d amÁ`m§À`m {dÎmr` H$ma^mamda {Z §ÌU R>odm`Mo Agë`m_wio Vr Á`m XmoZg{_Ë`m Zo_co Ë`mn¡H$s hr n{hcr g{_Vr hmo . `m g{_VrMo gXñ` - nwU©nUo J¡a gaH$mar g§gX gXñ`AgVmV. cmoH$g oÀ`m AÜ`jm§À`m {ZX}eZmImcr d {Z §ÌUmImcr `m g{_VrMo H$m © MmcVo. cmoH$g oÀ`m{Z`_mà_mUo d nÕVr à_mUo `m g{_Vrcm H$mhr _hËdmMr H$m © H$amdr cmJVmV.

1) coIm {ddaUmV XmI{dcocr a¸$_ Á`m {d{eï> C{Ôï>mH$[aVm amIyZ R>odcr Jocr Ë`mM C{Ôï>mH$[aVmIM© Pmcr H$s Zmhr Vo nmhUo.

2) Á`m A{YH$mè`mÀ`m H$joV IM© H$amd`mMr a¸$_ {Xcr Ë`mZoM Vr IM© Ho$cr H$s Zmhr ho nmhUo.

3) g§gXoÀ`m {Z`_mZwgma `mo½` A{YH$mè`mZo IMm©Mo H$m ©j_ {dVaU Ho$co Amho H$s Zmhr ho nmhUo.

4) doJdoJù`m {heo~m§Mo n[aj_ H$aUo.

5) gaH$mar {dÎm ì`dñWm d {dÎm ì`dhma `m§À`m g§~§Yr gaH$macm {e\$maer H$aUo.

g{_VrZo Ho$coë`m {e\$maer gmYmaUV: gaH$maH$Sy>Z pñdH$maë`m OmVmV. g{_VrZo _§Ìmc`mÀ`m{dH«$s` H$ma^mamV H$m ©j_Vm AmUÊ`mÀ`m Ñï>rZo {Z`_mV H$S>H$nUm Am{U g¡cnUm AmUÊ`mgmR>r AmOn ªVAZoH$ Cn`wº$ {e\$maer Ho$ë`m AmhoV.

~) AZw_mZ g{_Vr (Estimutes Committee) : : : : : H|$ÐmV d amÁ`mV {dÎmr` _§ÌmÀ`m gwadmVrcmM `mg{_VrMr ñWmnZm Ho$cr OmVo. m g{_VrMo gXñ` - gXZmVrc gXñ`mn¡H$sM AgVmV d Ë`m§Mr Zo_UyH$ EH$dfm©H$[aVmM Ho$cocr AgVo. gXñ`m§Mr g§»`m gw_mao 25 AgVo d gmYmaUV: cmoH$g_o m qH$dm {dYmZg oMmCnmÜ`j `m g{_VrMm AÜ`j AgVmo. `m g{_VrMr H$m © Aer

1) doJdoJù`m _§Ìmc`mÀ`m _mJÊ`mMo n[aj_ H$éZ H$mQ>H$gwarÀ`m Ñï>rZo gwQ>mUm XoUo.

2) {dÎmr` H$ma^mamV H$m ©j_Vm d {_Vì``Vm AmUÊ`mÀ`m Ñï>rZo _§Ìmc`mcm n`m© r {dÎmrg§~§YrgwMZm d {e\$maer àñVwV H$aUo.

3) g§gXocm H$moUË`m nÕVrZo AZw_mZo gmXa H$amdrV `mg§~§Yr gwMZm XoUo.

4) _§Ìmc`mÀ`m IMm©Mm ~maH$mB©Zo {dMma H$éZ Vmo `mo½` H$s A`mo½` Amho Ë`m g§X^m©V gwMZm H$aUo.

g{_VrMo A{YH$ma ì`mnH$ Agco d Mm¡H$er H$aÊ`mMr gmo hr Agcr Var g{_VrÀ`m {e\$maergaH$mada ~§YZH$maH$ ZgVmV. gaH$ma d g{_Vr `m§À`mV _V oX {Z_rV Pmco. Va Vr ~m~ g§gXog_moa oD$eH$Vo. g§gXoÀ`m H$moUË`mhr gXñ`mcm hm àíZ g§gXoV CnpñWV H$aVm oVmo. àË`jmV `m XmoKmVrc _V oXnañnamer MMm© d g„m _gcV H$éZ Xþa Ho$co OmVmV. AZy_mZ g{_Vr hr _w»`Ëdo H$éZ {_Vì`mVm dH$m ©j_Vm {Z_m©U H$aÊ`mH$[aVm g§gXoZo Zo_cocr AgVo. gmd©O{ZH$ {ZYrda gm§gXr` {Z §ÌU R>odm`mÀ`mì`dñWoMm EH$ ^mJ hmo .


H$) A§Ho$j_ dm coImn[ajU : gaH$macm n¡emMm Xþén`moJ, Anì`` d Xþì ©dhma `m§À`mnmgyZ XþaR>odÊ`mgmR>r ñdV§Ì A§Ho$jUmMr dm coIm n[ajUmMr ì`dñWm Ho$cocr AgVo maVmV coIm n[ajUmMoH$m`© nwU©nUo ñdV§Ì[aË`m Ho$co OmVo.

^maVmV {Z §ÌH$ d _hmcoIm n[ajH$ (Comptrollor and Auditor General) `m nXmda Or ì`º$samï´>nVrH$Sy>Z oZo_cr OmVo {VMo nX gdm}ƒ Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`m{YemÀ`m nXmÀ`m `mo½`VoMo g_Oco OmVo._hmcoImn[ajH$mMr H$m_o nwT>rcà_mUo.

1) _hmcoIm n[ajH$mcm ho nhmdo cmJVo H$s Á`m CÔoemgmR>r qH$dm H$m`m©gmR>r A§XmOnÌH$mV n¡gmamIyZ R>odcm hmoVm. Ë`mM H$m`m©gmR>r IM© Pmcm qH$dm Zmhr VgoM IMm©Mo AmH$S>o Vnmgmo~V d VmoIM© nwU© _mÝ`Vm KoD$Z Ho$cocm Amho H$s Zmhr ho nhmdo.

2) VgoM Á`m A{YH$mè`mZo EImXm {d{eï> IM© Ho$cm Vmo H$aÊ`mMm Ë`mcm A{YH$ma hmoVm qH$dm Zmhrho Ë`mcm nhmdo cmJVo.

3) VgoM Ë`mcm H|$Ð gaH$maÀ`m damÁ` gaH$maÀ`m Aem gd© ì`dhmamMo A§Ho$jU H$amdo cmJVo.

4) aoëdo d g§ajU gmoSy>Z ~mH$sÀ`m gd© ImË`mMm {hemo~ R>odÊ`mMo H$m © Ë`mcm H$amdo cmJVo.

5) Xadfu H|$ÐmH$[aVm d amÁ`mH$[aVm CËnÞ d IM© `m§À`m g§~§YrUo dm{f©H$ Ahdmc V`ma H$éZ VoË`m§Zm XoÊ`mMo H$m_hr Ë`mcm H$amdo cmJVo.

6) VgoM Ë`mcm amï´>nVrcm EH$M gm_mÝ` Am{W©H$ Ahdmc V`ma H$ê$Z Úmdm H$s, Ë`mV H|$ÐmMr damÁ`m§Mr {e„H$ Xo o d BVa Amdí`H$ {dÎmr` _m{hVr g_m{dï> Ho$cocr AgVo.

{Z §ÌH$ d _hmcoIm n[ajH$ ho nX ñdV§Ì Agë`m_wio d Vo H|$ÐñWmZr Agë`m_wio Ë`mMo AZoH$\$m`Xo {_iVmV. gdmªZm cmJy hmoB©c Aer {Z`_mMr EH$ gm_mÝ` g§{hVm {Z_m©U Ho$cr OmD$ eH$Vo.coImn[ajU H|$Ð ñWmZr Agë`m_wio amÁ`m§À`m {Z §ÌUmnmgyZ Vo _wº$ AgVo d Ë`m_wio Vo {ZnjnmVrhr AgVo.

gmam§e : ^maVr` {dÎmr` àemgZmV AW©_§Ìmc`mcm A§XmOnÌH$ V`ma H$aÊ`mMr O~m~Xmar nwU©H$amdr cmJVo. AW©_§Ìmc`mH$S>o doJdoJù`m _§Ìmc`mH$Sy>Z d {d^mJmH$Sy>Z Or AZw_mZo oVmV Vr `mo½`àH$maoAmcr d Ë`mMr N>mZZrcm H$amdr cmJVo. g§gXocm CËnÞ d IM© `m§À`m ~m~VrV _wc yV d gmd© m¡_A{YH$ma XoÊ`mV Amco AmhoV. A§XmOnÌH$ gmXa H$éZ gaH$ma `m A{YH$mam§Mm dmna H$aVo. Á`m gaH$macmcmoH$g oV àM§S> nmR>~i AgVo Vo gaH$ma m A{YH$mamMm maVr` OmñV dmna H$é eH$Vo. coImn[ajUmÀ`mgodmVrc H$_©Mmar Ho$di coImn[ajU d A§Ho$jU `mM H$m_mV Va~oO AgVmV. Ë`m§Zm àemgH$s` H$m`m©Mr{deof H$ënZm ZgVo Ë`m_wio Ë`m§À`m H$m`m©cm H$mhr _`m©Xm {Z_m©U hmoVmV.

7.2.3

A§XmOnÌH$ _§Owa Pmë`mda ^maVr` amÁ`KQ>Zoà_mUo g_m`moOZ {dYo H$ _§Oya H$éZ ¿`mdo cmJVoho {dYo H$ _§Oya Pmco H$s gaH$macm g§KQ>rV {ZYrVyZ IM© H$aÊ`mMm A{YH$ma àmá hmoVmo. `m {dYo H$mV_VXmZmg `mo½` d A`mo½` Aem gd© àH$maÀ`m AZwXmZmMm g_mdoe Ho$cm OmVmo. ho {dYo H$ _§Oya Pmco H$sgaH$macm H$m`ÚmMo ñdén àmá hmoVo. g_m`moOZ {dYo H$m_wio gaH$macm IM© H$aÊ`mMm A{YH$ma {_iVmo.nU Oo H$a Jmoim H$am`Mo AmhoV d Oo gXZmZo A§XmOnÌH$mV _§Oya Ho$co AmhoV. Ë`m§À`mgmR>r EH$ {dÎm

16 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

{dYo H$ _§Oya H$éZ KoUo Amdí`H$ AgVo Ago EH$ {dÎm {dYo H$ gXZmg_moa R>odco OmVo Vo _§Oya hmoD$ZË`mMm H$m`Xm ~ZVmo d Z§VaM gaH$macm H$a Jmoim H$aVm `oVmV. Voìhm g_m`moOZ {dYo`H$ d {dÎm {dYo`H$hr XmoÝhr {dYo Ho$ g§gXoV _§Oya hmoVmV. VoìhmM Iè`m AWm©Zo A§XmOnÌH$ _§Oya Pmco Ago g_Oco OmVo.cmoH$g oV _§Oya Pmcoco A§XmOnÌH$ Z§Va amÁ`g oH$S>o OmVo. amÁ`g ocm A§XmOnÌH$mV gwYmaUm H$aÊ`mÀ`mqH$dm Vo Zm_§Oya H$aÊ`mMm A{YH$ma ZgVmo. amÁ`g^m cmoH$g ocm A§XmOnÌH$mV XþéñVr H$aÊ`mMr {e\$magH$é eH$Vo. cmoH$g^m hr {e\$mag pñdH$mé eH$Vo qH$dm ZmH$mé eH$Vo. XmoÝhr g^m§Zr _§Oya Ho$ë`mdaA§XmOnÌH$ amï´>nVrH$S>o nmR>{dco OmVo. amï´>nVrZo AZw_Vr {Xë`mda d Ë`mda Amnr ñdmjar Ho$ë`mdaA§XmOnÌH$ pñdH¥$V Pmco Ago åhUVm oB©c.

nwadUr A§XmOnÌH$ : H$YrH$Yr XoemV Aer n[apñWVr {Z_m©U hmoVo H$s ñdrH¥$V IM© df©hmoÊ`mÀ`m AYmMr g§nyZ OmVmo. Aem n[apñWVrV Cacoë`m H$mcmdYrH$[aVm OmñVrÀ`m aH$_oMr Amdí`H$VmAgVo. `mgmR>r nwadUr A§XmOnÌH$mMr ì`dñWm Ho$cr OmVo. dm{f©H$ A§XmOnÌH$mgmR>r Oo {Z`_ cmJyAgVmV VoM {Z`_ `mhr A§XmOnÌH$mcm cmJy Ho$co OmVmV. Amnë`m XoemV Zmoìh|~a _{hÝ`mV nwadUrA§XmOnÌH$ cmoH$g onwT>o _m§S>co OmVmV.

gm§Ho${VH$ _mJÊ`m (Token Grants) : : : : : A§XmOnÌH$ pñdH¥$V Pmë`mZ§Va H$Yr H$Yr gaH$manwT>oA{e {deof ~m~ CnpñWV hmoVo H$s, {OÀ`mH$[aVm gaH$macm IMm©Mr ì`dñWm H$aUo ^mJ nS>Uo VgoM hr~m~ BVH$s _hËdmMr AgVo H$s, g§gXoMr g§_Vr KoVë`m{emd` {VÀ`mda IM© H$aUo CMrV ZgVo. Aemn[apñWVrV gm§H${VH$ aH$_oÀ`m énmZo _mJUr ñdrH¥$V H$aÊ`mgmR>r Vr g§gXog_moa àñVyyV Ho$cr OmVo.

A{V[aº$ AZwXmZo (Excess Grants) H$YrH$Yr Agohr hmoVo H$s, EImÚm ~m~rda ñdrH¥$V IMm©nojmOmñV IM© hmoVmo. `m OmñVrÀ`m IMm©cm _mÝ`Vm {_imdr åhUyZ A{V[aº$ AZwXmZmMr ì`dñWm Ho$cr OmVo.`m AZwXmZmH$[aVm _mJUr cmoH$g onwT>o H$aÊ`mnwdu gmd©O{ZH$ {heo~ g{_VrnwT>o (Public Accounts Commit-

tee) Vr R>odcr OmVo d g{_VrZo ñdrH$ma Ho$ë`mZ§VaM A§{V_ _mÝ`Vm {Xcr OmVo.

7.2.2 CËnÞmMo _mnHo$ :

àmñVm{dH$ gmd©O{ZH$ : Am`ì``mË`m gmd©O{ZH$ CËnÞ hm EH$ \o$a{df` Amho. gaH$macmgd© ómoZm nmgyZ {_iUmao CËnÞ åhUOo gmd©O{ZH$ CËnÞ-hmo . g§Hw${MV AWm©Zo CËnÞ `m g§H$ënZoV H$a,ewëH$, wÜ` XoU½`m X§S> BË`mXrÀ`m g_mdoe hmoVmo. ì`mnH$ AWm©Zo `m H$ënZoV gmd©O{ZH$ H$O©, gaH$maCnH«$_mVyZ {_iUmao CËnÞ, McZ {Z{_©Vr, ~±H$m d ì`º$sH$Sy>Z KoVcoë`m aH$_m BË`mXrMm g_mdoe hmoVmo.

gmd©O{ZH$ CËnÞmMo ómoV (Sources of Public Revenue) : : : : : H|$Ð gaH$maMo _hgwcrCËnÞ Xmof JQ>mV {d^mJco OmVo. 1) H$a CËnÞ 2) H$aoVa CËnÞ H$a CËnÞmVrc H$mhr {hñggm amÁ`gaH$mam§Zm Úmd`mMm AgVmo. Ë`m_Ü o àmárH$aU _mc_Îmodarc H$a, ^m§S>dcr ì`dhma H$a BË`mXrMmg_mdoe hmoVmo. H$ao Va CËnÞmV amÁ`{dÎmr` d AÝ` godmnmgyZ {_iUmao CËnÞ, ì`mOmÀ`m énmZo {_iUmaoCËnÞ Am{U cm^m§e d Z\$m `m§Mm g_mdoe hmoVo.

H|$Ð gaH$maÀ`m _hgwcr CËnÞmV gmVË`mZo dmT> hmoV Amho. H$maU gaH$maZo CÎmamoÎma ZdZdrZ H$aAmH$maUr Ho$cr Amho. H$amÀ`m Xam_Ü`o dmT> Ho$cr. Joë`m 46 dfm©V ^mddmT> AË §V doJmZo Pmcr. `mgdmªMm n[aUm_ åhUyZ H|$ÐgaH$maMm EHy$U _hgwc `mV _moR>çm à_mUmV dmT> Pmcr. Ë`mVømømV H$aoZ_hgwcmÀ`m à_mUmV hr dmT> _moR>çm à_mUmV Amho.


7.2.2. A§XmOnÌH$mÀ`m g_ñ`m (Problem of the Budget) : : : : :

A§XmOnÌH$ nÕVr gaH$mar CËnÞ d IM© `mda n[aUm_H$maH$ {Z`§ÌU àñWm{nV H$aÊ`mgmR>rAmdí`H$ AgVo. AWm©V Ago H$aÊ`mgmR>r emgZg§ñWm Am{U doJdoJio emgH$s` {d^mJ nwaogo H$m ©j_AmhoV Ago J¥hrV YaÊ`mV oVo Ago Agco Var EH$ A§XmOnÌH$ Xþgè`m A§XmOnÌH$mH$Sy>Z Mm§Jco d dmB©Q>Ago R>a{dVm oVo. mdéZ Ago åhUVm oB©c H$s A§XmOnÌH$ V`ma H$aVmZm AZoH$ g_ñ`m {Z_m©U hmoVmV mg_ñ`m nwT>rcà_mUo -

1) àemgH$s` H$m ©j_VoMo _mnZ : emgZg§ñWm Oo H$mhr H$m © H$aVo Vo H$m ©j_VoZo H$amdo AerAnojm AgUo ñdm^m{dH$ Amho. {dÎmr` ì`dhmam§À`m ~m~VrV Ago åhUVm oB©c H$s Á`m H$m`m©H$[aVm n¡gmIM© H$aÊ`mV oVmo Vo H$m © CÎm_àH$mao nyU© hmoUo d Ë`mV {_Vì`d`VoÀ`m VËdmMm dmna hmoUo Amdí`H$ Amho.H$m ©j_VoMo ho C{Ôï> Amho. na§Vw H$m ©j_VoMo _mnZ H$go H$amdo hr g_ñ`m Amho. emgH$s` H$m } Ag§»ÀgVmV Vr nma nmS>Ê`mgmR>r AZoH$ {d^mJ AgVmV `m AZoH$ {d^mJmVrc A{YH$mè`m§Zr Amnmnë`m{d^mJmnyaVo {dÎmr` ì`dhma H$amdo cmJVmV åhUyZ Ë`m§À`m H$m ©j_Vm AgUo Amdí`H$ Amho. AWm©V gd©{d^mJ à_wI gmaIoM H$m ©j_ Agy eH$V Zmhr. Ë`m_wio AZoH$ {d^mJmÀ`m ì`dhmam§_wio _yi CÔoe nyU©hmoD$ eH$V Zmhr.

2) A§XmOnÌH$s` g§H$ënm§~m~V AS>MUr : nwT>rc EH$ dfm©À`m H$mcI§S>mV CËnÞ Am{U IM©`m§Mo g§H$pënV AmH$S>o A§XmOnÌH$mV XoÊ`mV oVmV. AWm©V A§XmOnÌH$mV XoÊ`mV Amcoë`m AmH$S>çm§Mmg§~§Y ^{dî`mer AgVmo. A§XmOnÌH$ {dÎmr` df© gwê$ hmoÊ`mÀ`m XmoZ-VrZ _{hZo AmYrM V`ma hmoVo.g§KamÁ`mMo CËnÞ àm_w»`mZo ì`º$sJV àmárH$a Am{U à_§S>i m _mJm©Zr oV Agë`m_wio Am{U AënH$mimVhrì`º$sJV CËnÞ Am{U à_§S>imMo CËnÞ `mV \$aH$ nSy> eH$V Agë`m_wio _hgycmMo g§H$pënV AmH$S>oMwH$sMo R>é eH$VmV. n[aUm_V: A§XmOnÌH$mVrc g§H$pënV AmH$S>o Am{U àË`j IMm©Mo AmH$S>o `mV \$ma_moR>r V\$mdV {Z_m©U hmoVo. MyH$sÀ`m A§XmOm_wio A§XmOnÌH$s` C{ÔîQ>ço nyU© hmoÊ`mV ~mYm {Z_m©U hmoVo.

3) dm{f©H$ IMm©da {Z`§ÌU : A§XmOnÌH$mV _§Oya Ho$ë`mZwgma àËòH$ ImË`mMm IM© hmoUoAmdí`H$ AgVo. Ë`mgmR>r àË oH$ {d^mJmZo IMm©da {Z §ÌU R>odUo OéarMo Amho. A§XmOnÌH$mVrc _§OyaaH$_on¡jm OmñV IM© ìhm`cm ZH$mo. na§Vw àË`jmV nwîH$iXm Ë`mnojm A{YH$ IM© doJdoJù`m {d^mJmMmPmcocm AmT>iVmo. Ë`mgmR>r gwYm[aV A§XmO nwT>rc dfm©À`m A§XmOnÌH$mMo doir XoÊ`mV oVmV d _§Oyar àmáHo$cr OmVo. dm{f©H$ IMm©da {Z §ÌU R>odÊ`mMr O~m~Xmar àË oH$ ImË`mÀ`m à_wImMr AgVo. VWm{n H$mhrAmH$pñ_H$ H$m } {Z_m©U hmoVmV d Ë`m_wio A§Xm{OV IMm©V dmT> hmoVo åhUyZ dm{f©H$ IMm©da {Z §ÌUR>odÊ`mMr g_ñ`m {Z_m©U hmoVo.

4) `mo½` {ZYr {dVaU : doJdoJù`m ImË`m§Zr àËòH$ _{hÝ`mV àËòH$ {V_m{hV qH$dm doJdoJù`m~m~rda {H$Vr IM© dmTy>Z Úmdm ho XoIrc H$mhr A§XmOnÌH$s` nÕVr_Ü o AmT>iVo. `m§Mm CÔoe gånyU©dfm©V Ë`m {d^mJmMo H$m © `mo½` d gwairVnUo hmoV amhmdo hm gVmo H$Yr H$Yr dfm©À`m gwédmVrcmM _moR>çmà_mUmda IM© Ho$cm OmVmo d dfm©À`m eodQ>r Ë`m {d^mJmMo H$m © ~§X nS>Vo Va H$Yr H$Yr gwédmVrcmMA{Ve` H$mQ>H$garZo IM© H$aÊ`mV oVmo Am{U dfm©À`m eodQ>r AZmdí`H$ IM© Ho$m OmVmo. `m ~m~rQ>miÊ`mgmR>r A§XmOnÌH$mV IM© H$amd`mÀ`m aH$_mMo dmQ>n Xe©{dÊ`mV AmcoMo AgVo. àË oH$ {d^mJmZoAmnë`mcm _§Oya Pmcocm {ZYr gånyU© df© a Aem[aVrZo dmnacm nm{hOo H$s Amdí`H$ H$m ©H«$_ dfm©À`mgwédmVrnmgyZ eodQ>n ªV am~{dVm oB©c.

18 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

_hgycmMr {d{eï> {ZYrer gm§JS> :

{d{eï> _hgycmMr {deof {ZYrer gm§JS> KmcyZ Ë`mÛmao Ho$di {d{eï> àH$mamMrM H$m`}H$amdrV Aer àWm H$mhr amÁ`m§_Ü o AmT>iVo `m nÕVr_wio CËnÞ doJdoJdù`m AZoH$ chmZ_moR>çm{d^mJm§_Ü o {dIyaco OmVo Ë`mV amï´>r` H$mofmJmamgmaIr EH$ dmŠ`Vm amhV Zmhr. chmZ chmZ {H$aH$moiH$mofmJmamMm EH$ g_wh {Z_m©U hmoVmo. _hgwcmMr {d{eï> {ZYrer gm§JS> KmcÊ`m_wio {dÎmr` ì`dhmam~m~V{dYr_§S>i Am{U OZVm A§YmamV AgVo. emgH$s` {dÎm ì`dhmamVyZ ~MV {Z_m©U Pmcr H$s ho H$iy eH$VZmhr. hr g_ñ`m A_o[aHo$Vrc g§ wº$ g§ñWmZmVrc doJdoJù`m amÁ`mVrc A§XmOnÌH$mÀ`m ~m~VrV {Z_m©UPmcocr Amho.

darc àH$maÀ`m g_ñ`m A§XmOnÌH$mÀ`m ~m~VrV {Z_m©U hmoD$ eH$VmV Ë`m Q>miÊ`mgmR>r àemgH$s`H$m ©j_Vm Cƒ àVrMr AgUo Amdí`H$ Amho.

7.2.2.3 AW©g§H$ën _m§S>VmZm `oUmè`m AS>MUr (Difficulties with the Budget Projection)

A§XmOnÌH$mV nwT>rc {dÎmr` dfm©À`m CËnÞmMo d IMm©Mo g§H$pënV AmH$S>o CËnÞmMo d IMm©Mog§H$pënV AmH$S>o XoÊ`mV oV AgVmV. A§XmOnÌH$mVrc g§H$pënV AmH$S>çmMm g§~§Y ^{dî`H$mimerAgVmo. ^{dî`H$mi A{ZpíMV ñdénmMm Agë`m_wio AMwH$ A§XmO ~m§YUo A{Ve` H$R>rU AgVo. Ë`mVnwT>rc AS>MUr CX² dVmV.

1) emgZg§ñWocm àmá hmoUmao _hgwcr CËnÞ `mnydu Xe©{dë`mà_mUo _moR>çm à_mUmda H$amnmgyZ àmáhmoVo. mV àË`j Am{U AàË`j H$am§Mm g_mdoe Agcm Var ì`º$sJV àmárH$a Am{U à_§S>i H$a`mnmgyZ {_iUmao CËnÝZ OmñV AgVo. ì`º$sJV Am{U à_§S>io `m§À`m CËnÞmV Aën H$mimV hr~Xc KSy>Z ody eH$VmV. Ë`m_wio g§H$pënV AmH$S>o AMwH$ amhV ZgyZ g§H$pënV AmH$S>o d àË`jAmH$S>o `mV V\$mdV {Z_m©U hmoVo.

2) dñVy§À`m qH$_VrVrc n[adV©Zm_wio g§H$pënV IMm©Mo AmH$S>o XoIrc \$gdo R>aVmV. A§XmOnÌH$s`g§H$ën Am{U A§XmOnÌH$mMr A§_c~OmdUr mVrc H$mimV XoemVrc _yë`nmVirV n[adV©Z KSy>ZAmë`mg nyduMo IMm©Mo A§XmO MwH$sMo R>aUo ñdm^m{dH$ Amho.

3) A§XmOnÌH$mMo Jmon{Z`Vm ho _hËdmMo cjU hmo . Omon ©V A§XmOnÌH$ cmoH$g ocm gmXa Ho$co OmVZmhr Vmon ªV Ë`mVrc gd©M ~m~r JmonZr` AgUo AË`mdí`H$ AgVo. A§XmOnÌH$mMr KS>UdoJdoJù`m {d^m§JmH$Sy>Z àmá Pmcoë`m g§H$pënV CËnÞ d IMm©À`m AmH$S>çm§déZ H$aÊ`mV oVAgë`m_wio JmonZr`Vm H$m`_ R>odUo \$ma AS>MUrMo AgVo.

A§XmOnÌH$mV ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§nmgyZ àmá hmoUmao CËnÞ Am{U Ë`mMm IM© `mMm XoIrcg_mdoe hmoVmo. ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§Mo CËnÞ d IMm©Mo AMyH$ AmH$S>o àmá hmoUo A{Ve` H${R>U Amho.H|$Ðr` A§XmOnÌH$mV ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§À`m CËnÞ d IM© m ~m~r Xþc©{jë`m OmVmV. B§½cS>_Ü o _mÌA§XmOnÌH$mV ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm§À`m CËnÞ d IMm©À`m AmH$S>çmMm g_mdoe H$aÊ`mV oVmo.

darc àH$maÀ`m AS>MUr_wio A§XmOnÌH$mMo g§H$ën H$mQ>oH$moa ZgVmV. gwYmarV AmH$S>o Am{UAmYrMo AmH$S>o `m_Ü o _moR>çm à_mUmda V\$mdV {Z_m©U hmoVo.


H$m_{Jar Am{U H$m`©H«$_ A§XmOnÌH$ ì`dñWm (Performance & Programming

Budgeting System) :

A§XmOnÌH$mMo VrZ àH$ma nS>VmV. 1) H$m_{Jar A§XmOnÌH$ 2) H$m ©H«$_ A§XmOnÌH$ Am{U3) ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$.

H$m_{Jar A§XmOnÌH$ :

R>am{dH$ C{Ôï>o gmÜ` H$aÊ`mgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m {ZYrMr JaO Amcr C{Ôï>o JmR>Ê`mH$[aVmoUmè`m IMm©Mm Vnerc Am{U H$m ©H«$_mMr nyV©Vm {H$Vr à_mUmV Pmcr Ë`mÀ`m _moO_mnmgmR>r Amdí`H$

Vr gm§p»`H$s {Xcocr AgVo Vo A§XmOnÌH$ åhUOo "H$m_{Jar A§XmOnÌH$' hmo . `m A§XmOnÌH$mV gaH$marH$m_H$mOm{df`H$ H¥$Vr d H$m ©H«$_, àË`j H$m ©dmhrMo _mnZ Am{U H$m ©dmhrMm Ahdmc `m à_wI~m~rMm g_mdoe hmoVmo.

H$m`©H«$_ A§XmOnÌH$ :

H$m`©H«$_ A§XmOnÌH$mV amï´>r` C{Ôï>m§Mr _m{hVr d AmH$S>odmar, {H$_mZ gmYZo dmnéZ C{Ôï>o JmR>o,^mdr H$mimVrc H¥$VrMr {ZpíMVr Am{U ~Xccr pñWVr {dMmamV KoD$Z C{Ôï>o, H$m ©H«$_ d A§XmOnÌH$`m§Mr \$Za©MZm H$aUo AmXrMm g_mdoe hmoVmo. H$m_{Jar A§XmOnÌH$mÀ`m dmnamVyZ Z§Va H$m ©H«$_ A§XmOnÌH$mMrnÕVr gwé Pmcr. gZ 1960 Z§Va A_o[aHo$V Am{U gZ 1980 Z§Va ^maVmV dmnacr Jocr. H$m`©H«$_A§XmOnÌH$mMr H$m ©dmhr H$aVmZm ~è`mM XoemZr \$ma KmB© Ho$cr. m_wio H$m ©H«$_ A§XmOnÌH$mMr g§H$ënZm\$maer à^mdr R>acr Zmhr. H$m ©H«$_ A§XmOnÌH$mÀ`m g§H$ënZo_wio àË`j H$m ©H«$_ am~{dÊ`mnojm AmH$S>odmarMog§H$cZ H$aUo d Ë`mMo {dícofU H$aÊ`mMr àd¥Îmr dmT>cr. n[aUm_r Z§VaÀ`m H$mimV H$m ©H«$_ A§XmOnÌH$m§Mrg§H$ënZm _mJo nSy>Z C{Ôï>mZwgma ì`dñWmnZm§Mr g§H$ënZm CX`mg Amcr. Ë`mMà_mUo ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$mMrg§H$ënZmhr nwT>o Amcr. nrQ>a {nQ>a `m§Zr gd©àW_ `m A§XmOnÌH$mMr g§H$ënZm _m§S>cr.

7.4 ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$ (Zero Base Budgeting) : : : : :

ewÝ`m{Yð>rV AW©g§H$ën åhUOo _mJrc dfm©À`m IMm©Mm AmYma Z KoVm qH$dm _mJrc dfm©À`mIMm©Mm AmYma ewÝ` g_OyZ V`ma Ho$cocm AW©g§H$ën hmo .

nrQ>a {nha : ""Á`mV EImÚm àH$ënmMm gwédmVrnmgyZMm IM© _m§S>cocm AgVmo d Vo A§XmOnÌH${Z`mo{OV ñdénmMo AgyZ Ë`mMm àË`j dmna H$aVm oD$ eH$Vmo. Ago A§XmOnÌH$ åhUOo ewÝ`mYm[aVA§XmOnÌH$ hmo`.

àm. _gJ«oìh : "ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$ åhUOo Ho$di dmT>rd ~Xcm§Mm {dMma Z H$aVm g§nyU©A§XmOnÌH$mMm g_J« {dMma H$aUo hmo .

EImXm àH$ën yVH$mimnmgyZ Mmcy Agoc Va Vmo àH$ën ^{dî`mVhr VgmM Mmcy amhrc AgoZmhr. `m_wio yVH$mcrZ IM© qH$dm dV©_mZH$mcrZ IM© cjmV Z KoVm ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$mÛmao ZdrZH$m`©H«$_ Ama§^ H$aVm `oVmo qH$dm Vmo H$m`©H«$_ aÔ hr H$aVm `oVmo.

ewÝ`mYm[aV AW©g§H$ënmMr d¡{eîQ>ço nwT>rcà_mUo gm§JVm oVrc.

1) ewÝ`mYm[aV AW©g§H$ënmV gd©àW_ {ZU© ¿`md`mMo EH$H$ (Units) {ZpíMV Ho$co OmVmV.

20 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

2) àË oH$ EH$H$m~m~V C{Ôï>o {ZpíMV Ho$cr OmVmV. n`m© r _mJm©Mr aMZm Am{U C{Ôï>o JmR>Ê`mgmR>rà`ËZmMr nmVir {ZpíMV Ho$cr OmVo.

3) {ZdS>coë`m n`m© mgmR>r {ZU© g§MmVrc àË oH$ EH$H$mÀ`m ì`dhmamMo dU©Z Ho$co OmVo.

4) {d{eï> {d^mJmVrc {ZU© H¥$Vt_Ü o Ë`m§Mo _hËd cjmV KoD$Z H«$_dmar cmdcr OmVo.

5) ewÝ`mYm[aV AW©g§H$ënmV {d{dY nmVirda CncãY hmoUmam {ZYr Am{U H$m ©j_Vm `mM§m {dMmaH$éZ H$m`©H«$_mMo qH$dm àH$ënmMo _yë`_mnZ Ho$co OmVo.

6) C{Ôï>m§À`m {H$_mZ n[anyVugmR>r {H$Vr à`ËZ H$amdo cmJVrc d Ë`mgmR>r {H$Vr {ZYrMr VaVyXH$amdr cmJoc Vo {ZpíMV Ho$co OmVo.

7) H$m ©H«$_ nmVir d {H$_mZ à`ËZ nmVir {ZpíMV H$éZ N>§Xq~Xÿ R>a{dÊ`mV oVmo. Aem N>§Xq~XÿImcrc~m~r àË`j AW©g§H$ënmVyZ dJië`m OmVmV.

8) A{V_V: N>§Xq~Xÿ Imcrc àH$ën qH$dm H$m`©H«$_ aÔ R>a{dco OmVmV.

9) eodQ>r H$m`©H«$_mÀ`m dm àH$ënmÀ`m H$m`©dmhrZ§Va Ë`mMr H$m_{Jar VnmgÊ`mgmR>r A§Ho$jUHo$co OmVo.

* ewÝ`mYmarV AW©g§H$ënmMo JwU nwT>rcà_mUo -

1) ewÝ`mYm[aV AW©g§H$ënm_wio C{Ôï>m§Mr {ZpíMVr H$aUo Am{U {ZdS>r~m~VMr _m{hVr dmnaUoeŠ` hmoVo.

2) `m AW©g§H$ënm_wio àH$ën ì`dñWmnH$m§Zm A§XmOnÌH$s` à{H«$ oV gh^mJr hmoVm oVo.

3) {Za{Zamù`m H$m`m©_Üò qH$dm àH$ënm§_Üò `mo½` àmYmÝ`H«$_ cmdVm òVmo.

4) `moOZoVrc AJ«H«$_, C{Ôï>o Am{U {ZdS>r `m _hËdnyU© ~m~tda ewÝ`mYm[aV AW©g§H$ënmÛmao cjH|${ÐV H$aVm oVo.

5) `moOZm d AW©g§H$ën `m§À`mV `mo½` _moR> KmcVm oVmo.

6) ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$mV àË oH$ EH$H$mÀ`m AmYmamcm (nm`mcm) g_mZ _hËd {Xco OmVo. VgoMË`m§À`mVrc dmT>rcmhr g_mZ _hËd {Xco OmVo.

7) `m A§XmOnÌH$mÛmao g§gmYZmMo A{YH$ H$m ©j_nUo dmQ>n H$aVm oVo.

8) `m AW©g§H$ënm_wio H$mc~mø àH$ën dJiyZ _hËdmÀ`m àH$ënm§Zm AJ«H«$_ XoVm oVmo.

9) `m AW©g§H$ënmV g§nyU© IMm©Mo Ë`mÀ`mer g§~§{YV H$m`m©Mo `mo½` _yë`_mnZ Ho$co OmVo.

10) {ZYrMr CncãYVm cjmV KoD$Z A§XmOnÌH$mMr nwZa©MZm H$aVm oVo.

11) ewÝ`mYm[aV A§XmO nÌH$m_wio daH$S> IMm©da {Z §ÌU R>odVm oVo.

* ewÝ`mYm[aV AW©g§H$ënmMo Xmof/VmoQ>o nwT>rcà_mUo -

1) ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$mÀ`m àË`j A§_c~OmdUrMo _mnZ H$aÊ`mgmR>r H$moUË`m _mnX§S>mMm dmnaH$amdm ho {ZpíMV Zmhr. Ë`m_wio Jm|oYi {Z_m©U hmoD$ eH$Vmo.


2) BVa nmVirdarc gaH$ma Am{U Hw$Qw>§~o m§À`mH$S>o g§H«${_V hmoUmè`m CËnÞmda {Z §ÌU R>odÊ`m~m~Vho A§XmOnÌH$ An`er R>aVo.

3) ~è`mMXm àH$ënmMr g§»`mË_H$ _m{hVr, Am{W©H$ pñWVrMr _m{hV, nwdm©Zw_mZmMr j_Vm B. ~m~rMrH$_VaVm ^mgVo. `m_wio `m A§XmOnÌH$mMr H$m ©dmhr H$aÊ`mV AS>MUr oVmV.

4) ho A§XmOnÌH$ _hgycr ~mOycm cmJy H$aÊ`mda _`m©Xm nS>VmV.

5) `m A§XmOnÌH$m_wio H$mJXnÌmMr nwV©Vm d BVa Amdí`H$ ~m~tda _moR>m IM© H$amdm cmJmVo.

6) Q>rH$mH$mam§À`m _Vo, ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$ ho dmT>rd g§ñWmË_H$sH$aUmMo ñdén Amho. H$maU{~JadmT>rd A§XmOnÌH$mÀ`m gmMo~Õ _mJm©Zo gaH$mar g§ñWm {dÎmr` gwa{jVVm àmá H$aÊ`mMmà`ËZ H$aVmV.

WmoS>Š`mV,

ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$mV àË oH$ {d^mJmÀ`m g§nyU© IMm©Mm {dMma Ho$cm OmVmo. àH$ënmMm g§nyU©IM© cjmV KoVcm OmVmo. Ho$di dmT>rd IM© cjmV Z KoVm g§nyU© IMm©da cj Ho$ÐrV Ho$coOmVo. Xadfu{H$Vr à_mUmV IM© H$amdm cmJoc Ë`mMm {hemo~ Ho$cm OmVmo. àË oH$ {d^mJmMm gwédmVrnmgyZMm IM©{dMmamV KoD$Z Ë`mMo _wë`_mnZ Ho$co OmVo. Ë`mZwgma n`m© r H$m ©H«$_m§Mr ^madUr Ho$cr OmVo. ewÝ`mYm[aVA§XmOnÌH$mV gd© IMm©Mm EH§$XarV {dMma hmoV Agë`mZo gaH$maÀ`m {d{dY {d^mJmVrc dmT>Ë`m IMm©cmcJm_ KmcVm oVmo. na§Vw ^maVmgma»`m {dH$gZerc XoemV ewÝ`mYm[aV A§XmOnÌH$ am~{dUo ~aoM H$R>rUR>aVo. H$maU `m A§XmO nÌH$mgmR>r cmJUmè`m ~è`mM ~m~tMm Amnë`mH$S>o A^md Amho. CXm. nwaoer_m{hVr d {dídgZr` AmH$S>odmar, nwdm©Zw_mZmMr j_Vm, {dÎmr` n[apñWVrMr g§nyU© _m{hVr B. ^maVmVna§namJV nÕVrZo A§XmOnÌH$ ~Z{dco OmVo. {Za{Zamù`m nmVù`m§da {ZU© KoVco OmVmV. ^maVmVrcA§XmOnÌH$ am~{dÊ`mMr à{H«$`m ~arM pŠcï> d AdKS> Amho. VgoM _hÎdmÀ`m hþÚm§darc A{YH$mè`m§À`mdma§dma hmoUmè`m ~Xë`m, gZmVZr àdmhmMo amOH$maUr d H$m_Jma g§KQ>Zm§Mm {damoY `m_wio ewÝ`mYm[aVA§XmOnÌH$ am~{dUo H$R>rU OmVo.

7.5 amOH$mofr` YmoaU :

àmñVm{dH$ : amOH$mofr` YmoaU hr g§H$ënZm AcrH$S>À`m H$mimV {dH$grV Pmcocr Amho.OgOer amÁ`mMr H$m } dmT>V Jocr. VgVgo `m g§koMo _hËd hr dmT>V Joco. gaH$macm {_iUmam _hgycAm{U gaH$maH$Sy>Z Ho$cm OmUmam IM© m g§~§YrV YmoaU åhUOo amOH$mofr` AWdm {dÎmr` YmoaU hmo . B.g.1930 À`m XeH$mV cm°S>© Ho$ÝgÀ`m (General Theory of Employment Interest) `m J§«Wm§À`m àH$míZmZ§VaXoemÀ`m AW©ì`dñWocm Am{W©H$ _§XrÀ`m n[apñWVrVyZ ~mhoa H$mT>Ê`mMo d Am{W©H$ ì`dhmam§À`m nmVirVhmoUmè`m MT>CVmamda {Z §ÌU R>odÊ`mMo EH$ gmYZ åhUZy amOH$mofr` YmoaUmcm _hËd àmá Pmco.

amOH$mofr` YmoaU ho Am{W©H$ {dH$mgmMo EH$ _hËdmMo gmYZ Amho. {dH$gZerc Am{U {deofV:^maVmÀ`m Ñï>rZo Am{W©H$ {dH$mg H$m`m©Zm _hËdmMo ñWmZ AgVo. Ë`m_wio Aem H$m`m©darc IMm©Mo à_mUgwÕmA{YH$ AgVo. Ë`m_wio `m§Zm H$aénmZo a¸$_ O_m H$amdr cmJVo H$O} ¿`mdr cmJVmV. VgoM amoOJma dmT>hmoÊ`mgmR>r à`ËZ H$amdm cmJVmo. {dH$grV Xoe Am{U {dH$gZerc Xoe `m§À`m g_moarc àíZm§Mo ñdéndoJdoJio AgVo. {dH$grV XoemV Am[W©H$ {dH$mgmMm doJ dmT>{dUo, VoOr-_§XrÀ`m MH«$mV AW©ì`dñWm

22 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

AS>Hy$ Z o åhUyZ à`ËZerc amhUo Aem g_ñ`m§Mm {dMma H$éZ {dÎmr` YmoaUo AmIcr OmVmV. {dH$gZercXoemÀ`m AZoH$ AS>MUr AgVmV. ~hþOZ g_mO H$ë`mU Ñï>rAmS> hmoD$ Z XoVm Am{W©H$ {dH$mg gmYUo_hËdmMo AgVo.

AcrH$S>À`m H$mimV gd©M amï´>mÀ`m gaH$mamZr gmd©O{ZH$ H$ë`mUmMr d Am{W©H$ {dH$mgmMrC{ÔîQ²>o ñdrH$maë`m_wio {dÎmr` YmoaUmMo _hËd dmT>co Amho. AmOÀ`m H$mimV cmoH$m§À`m _mJUr d nwadR>çmdan[aUm_ H$aUmao _hËdmMo gmYZ åhUyZ {dÎmr` YmoaUmMm Adc§~ Ho$cm OmVmo.

ì`m»`m (Defination) : : : : :

AW©a ñ_rWÀ`m _Vo, Ooìhm gaH$ma amï>r` CËnÞ, CËnmXZ Am{U amoOJma mdarc BpÀN>V n[aUm_mgmR>rd AZ¡pÀN>H$ n[aUm_ Q>miÊ`mgmR>r Á`m gmd©O{ZH$ IM© d CËnÞ YmoaUmMm ñdrH$ma H$aVo Ë`mg {dÎmr`YmoaU åhUVmV.(A Policy under which the Government used its expensditure and revenue, programme to produce

desirable effects and avoid undersirable effects on the national income, production and employ-

ment.

* h°Zo Am{U Om°ÝgZÀ`m _Vo ""Am{W©H$ H¥$VrMr aMZm d nmVirda n[aUm_ H$aÊ`mgmR>r gaH$marIMm©V d H$aaMZoV Ho$coco ~Xc åhUOo {dÎmr` AWdm amOH$mofr` YmoaU hmo .''

* àm. Oo. E. _°Šgdoc m§À`m _Vo, ""{dÎmr`/amOH$mofr` YmoaU åhUOo Am{W©H$ ñW¡ © {_i{dÊ`mgmR>rg§Vw{cV KQ>µH$ åhUyZ gaH$mar IM© Am{U gaH$mar CËnÞ `m§Mm dmna H$aUo.''

* B\$ñQ>rZÀ`m _Vo ""nyU© amoOJma d qH$_V nmVirMr pñWaVm øm AënH$mcrZ C{Ôï>m§À`m nyV©VogmR>rH$a d IMm©V H$aÊ`mV Amcocm ~Xc åhUOo {dÎmr` YmoaU hmo .

amï´>r` CËnÞ, CËnmXZ Am{U amoOJma `mda `mo½` n[aUm_ KS>dyZ AmUUo Am{U A`mo½` n[aUm_Q>miUo mgmR>r gaH$mar CËnÞ d IM© {df`H$ H$m ©H«$_m§Mm dmna H$aUmao YmoaU åhUOo "{dÎmr` YmoaU' hmo .

gaH$macm {_iUmam _hgyc Am{U gaH$maH$Sy>Z Ho$cm OmUmam IM© `m g§~§{YV åhUOo amOH$mofr`qH$dm {dÎmr` YmoaU hmo .

emgH$s` H$mofmJmam_m\©$V hmoUmè`m ì`dhmam~m~VMo YmoaU åhUOo "{dÎmr` YmoaU' hmo .

{dÎmr` AWdm amOH$mofr` YmoaU åhUOo gaH$mar YmoaU H$s, Oo Am{W©H$, gm_m{OH$ CÔrï>o nyU©H$aÊ`mgmR>r OmUrdnyd©H$ à`ËZ H$aVo hr C{Ôï>o åhUOo OcX Am{W©H$ {dH$mg, amoOJmamMr Cƒ nmVir,JmR>Uo, _§Xr d McZ{dñVma H$_r H$aUo, qH$_V ñW¡ © àñWm{nV H$aUo, CËnÞ d g§nÎmr `m§À`mVrc {df_VmH$_r H$aUo B.

H$a, IM©, H$O© C^maUr d gmd©O{ZH$ H$Om©Mo ì`dñWmnZ `m§À`mer g§~§{YV Agcoë`m YmoaUmg"amOH$mofr` YmoaU' åhUVmV.

Ho$ÝgÀ`m _Vo, nwU© amoOJma, qH$_V pñWaVm d Am{W©H$ {dH$mg `m C{Ôð>m§À`m nyV©VogmR>r {dÎmr`YmoaU A{YH$ _hËdmMo R>aVo. VgoM

1) OmJ{VH$ _hm_§XrMr g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r _m¡ÐrH$ YmoaU A`eñdr R>aë`m_wio AmOÀ`m {Z §ÌrVAW©ì`dñWoV {dÎmr` YmoaU A{YH$ à^mdr R>aVo Ago à{VnmXZ Ho$co.


2) Ho$ÝgZo Amnë`m nwñVH$mVyZ OJmVrc gd©M YmoaU R>a{dUmè`m d am~{dUmè`m ì`º$s¨Mo d gaH$maMocj à^mdr _mJUrH$S>o AmH${f©V Ho$co, VgoM Ë`mZo Jw§VdUyH$sMo gm_mOrH$aU `mgma»`mH$m ©H«$_mcm àmYmÝ` {Xco d Ë`mgmR>r {dÎmr` YmoaUmMr Amdí`H$Vm ñnï> Ho$cr.

3) Ho$ÝgÀ`m _Vo, EHy$U CËnÞ, CËnmXZ d amoOJma `m§À`m dmT>rgmR>r H$a d gmd©O{ZH$ IMm©Mo_hËd AZÝ`gmYmaU Amho.

{dÎmr` gmYZmV `mo½` Vmo ~Xc H$éZ gaH$ma Amnë`m EHy$U CËnÞ d IMm©V ~Xc H$aVo. OoìhmgaH$macm CËnÞ, CËnmXZ d à^mdr _mJUr `m§À`mV KQ> H$amd`mMr AgVo. Voìhm gaH$ma Amnë`m IMm©VKQ> d H$amV dmT> H$aVo. Aem àH$mao gaH$ma {dÎmr` gmYZm§Mm Cn`moJ H$éZ IM© d CËnÞ m§À`mV mo½` Vmo~Xc H$aVo d Amnë`m C{Ôð>m§Mr nyV©Vm H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVo. {dÎmr` YmoaUmÀ`m nyV©VogmR>r gaH$ma OrgmYZo dmnaVo. Ë`mcmM {dÎmr` gmYZo Ago åhUVmV. Vr gmYZo åhUOo 1) AW©g§H$ënr` YmoaU 2) H$a YmoaU3) gmd©O{ZH$ H$O© 4) gmd©O{ZH$ IM©

amOH$mofr` YmoaUmMr C{Ôï>o CXm. Am{W©H$ d¥Õr, ñW¡ ©, nyU© amoOJma, Am{W©H$ Ý`m` B. hr C{Ôï>çoJmR>Ê`mgmR>r XoemÀ`m McZ{df`H$ YmoaUmcm gwg§_JV YmoaUo AmIÊ`mgmR>r ^y{_H$m amOH$mofr`YmoaUmMr AgVo.

Am{W©H$ ì`dhmamMr nmVir `mda n[aUm_ H$aÊ`mÀ`m hoVyZo H$a Am{U IMm© `m_Ü o amOH$mofr`YmoaUm§VJ©V gaH$ma ~Xc H$aVo. VgoM gmd©O{ZH$ IM©{df`H$ ~Xchr gaH$ma H$aVo. m{edm` AW©g§H$ënmVrcVyQ> Am{U {e„H$ `m§gX^m©Vrc Ñï>rH$moZ amOH$mofr` YmoaUmV A§V y©V AgVmo.

XoemÀ`m AW©ì`dñWoV Ooìhm Am{W©H$ d¥ÕrMr nmVir dmT>dmd`mMr Agoc Am{U nyU© amoOJma{Z_m©U H$amd`mMm Agoc Voìhm gaH$ma H$a H$_r H$aUo, ZdrZ H$a emoYUo, gmd©O{ZH$ IM© dmT>{dUo,gmd©O{ZH$ H$O©, ÌwQ>rMo A§XmOnÌH$ AWdm VwQ>rMm AW© aUm B. Jmoï>rMm amOH$mofr` YmoaUmV Adc§~ H$aVo.`mCcQ> Ooìhm AW©ì`dñWoV ^mddmT>m{VaoH$mÀ`m g_ñ ocm Vm|S> Úmdo cmJV Agoc Voìhm darc Cnm` {déÕ{XeoZo dmnaco OmVrc.

WmoS>Š`mV, Am{W©H$ C{ÔîQ>ço nyU© H$aÊ`mgmR>r Amnë`m Odirc Cnm` H$go CÎm_nUo dmnaVm oVrc`mda {dÎmr` YmoaUmMo `e Adc§~yZ AgVo.

{dÎmr` YmoaUmÀ`m ì`márV nwT>rc ~m~tMm g_mdoe hmoVmo.

1) {d{dY H$a AmH$maUo, H$am§À`m dgwcrgmR>r `moOZm AmIUo.

2) H$amÀ`m n[aUm_m§Mm Aä`mg H$aUo.

3) gmd©O{ZH$ H$O© C^maUo d H$O© naV\o$S>rMo {Z`_ V`ma H$aUo.

4) gmd©O{ZH$ IM© Am{U Ë`m§À`m n[aUm_m§Mm Aä`mg H$aUo.

5) naH$s` XoemZm {Xcocr _XV.

6) {d{dY joÌmÀ`m {dH$mgmgmR>r _XV R>a{dUo.

7) gmd©O{ZH$ joÌmVrc CÚmoJmVrc Jw§VdUyH$ R>dUo Ë`mMm Aä`mg H$aUo.

8) A§XmOnÌH$ V`ma H$aUo d Ë`mÀ`m n[aUm_m§Mm Aä`mg H$aUo.

24 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

9) VwQ>rMm AW© aUm B.

7.5.1.1 Añnð> Aì`º$ Implicit / Explicit Fiscal Policies :

Añnï> (Aì`º$) ñnï> amOH$mofr` YmoaU : gaH$maÛmao amOH$mofr` YmoaUm_Ü o amÁ` gaH$mam§Zm^{dî`mV gmd©O{ZH$ H$Om©g§X^m©V AmídmgZ {Xco OmVo qH$dm Vgo gy{MV Ho$co OmVo. _mÌ Vo ì`º$ Ho$cocoZgVo åhUOo amOH$mofr` YmoaUmV amÁ`m§Zm {ZpíMV {H$Vr à_mUmV d Ho$ìhm H$O© CncãY H$éZ {Xco OmB© ho\$º$ gy{MV Ho$co OmVo. {ZpíMV Zìho Aem amOH$mofr` YmoaUmcm Policy Ago åhUVmV.

(Implicit and Explicit Variables - implicit means you must declare wariables before using

them Difference between implicit and explicit Meaning?

It is Simple the trades in frese details that are implied by the text, Explicit Means Clearly

expressed or readily observable where as implicit Means implied or expressed indirealty.

7.5.1.3 ñd §M{cV amOH$mofr` YmoaU (Automatic Fiscal Policies) :

ñd §M{cV ñW¡ © ho Am{W©H$ YmoaUmÀ`m MVm§À`m aMZoer Aem[aVrZo g§~§YrV AgVo H$s Á`m_wioAW©ì`dñWoV H$moUË`mhr àH$maÀ`m ~Xcmg AmnmoAmn à{V{H«$`m {Xcr OmVo. _màg am°g `m§À`m _Vo,ñd`§M{cV ñW¡`m©_Üò H$a, IM© d AÝ` Am{W©H$ {H«$`m g_m{dï> AgVmV. H$am§_Üò H$mhr ~XcKSy>Z Amë`mg H$moUË`mhr àH$maMr àemgH$s` H$m ©dmhr Z H$aVm AW©ì`dñWoV `mo½` {XeoZo ~Xc KSy>ZoVmo. Ooìhm CËnÞ dmT>Vo Voìhm H$aXo VoV AmnmoAmn dmT> hmoVo qH$dm hñVm§VarV Xo Vm KQ>VmV qH$dm emgH$s`

IM© dmT> d CËnÞmcm ñW¡ © àmá H$éZ XoVmo. `mCcQ> Ooìhm CËnÞ KQ>Vo. Voìhm AmnmoAmn H$a KQ>VmV.hñVm§VarV XoUr dmT>{dcr OmVmV. gaH$maMm IM© dmT>Vmo Am{U ñd §M{cV ñW¡ ©H$maH$ KQ>H$ CËnÞmV dmT>KS>dyZ AmUVmV.

WmoS>Š`mV, ñd §M{cV ñW¡ m©_Ü o {deof à`ËZm§Mr JaO Zmhr Ago {XgyZ oVo. ñd §M{cV ñW¡ ©cjmV oÊ`mgmR>r {d oXmË_H$ ~Xc qH$dm hoVwnwñH$ma ~Xc Am{U {ZYm©[aV ~Xc `m XmoZ g§H$ënZm cjmVKoVm oVrc.

{d oXmË_H$ ~Xc ho KS>dyZ AmUcoco ~Xc AgVmV ho ~Xc hoVwnwañH$ma ~Xc åhUyZhr _mZcoOmVmV. hoVwnwañH$ma ~XcmZwgma emgH$s` IMm©Mm H$m ©H«$_ à^mdr hmoVmo. emgZmcm H$aaMZm ~XcmdrcmJVo. CXm. AW©ì`dñWoMo CËnÞ dmT>dm`Mo Agë`mg àW_ H$admT> H$éZ d A{V[aº$ H$a KoD$Z Vr a¸$_Cn^mo½` dñVw d ^m§S>dcr dñVw§Mr IaoXr eº$s dmT>rc Aem {R>H$mUr Jw§Vdmdr cmJVo. ñd §M{cV~Xcm§_Ü o Ago H$amdo cmJV Zmhr. {hM ~m~ ~m§Yrd ~Xcm§À`m ~m~Vhr {XgyZ oVo. IM© H$m ©H«$_ d H$aaMZm H$m`_ R>odyZ amï´>r` CËnÞmÀ`m nmVirV d IM© mo½` CËnÞmÀ`m nmVirV ~Xc KS>{dUo mcm ~m§{Yd~Xc Ago åhUVmV. cmoH$m§Zm A{YH$ H$m_ H$aÊ`mg CÚwº$ H$éZ amï´>r` CËnÞmV d Ë`mM~amo~a IM© `mo½`CËnÞmV dmT> H$aVm oVo. oWo emgH$s` IM© dmT>{dÊ`mMm qH$dm H$aaMZm ~XcÊ`mMm g§~§Y oV Zmhr.

WmoS>Š`mV, {d oXmË_H$ ~Xcm§_Ü o amOH$mofr` {ZH$f ~Xcco OmVmV åhUOoM emgZmMm IM©Am{U H$am§Mo Xa hoVwnwañH$ma[aË`m ~Xcco OmVmV. Va ~m§Yrd ~Xcm§_Ü o AW©ì`dñWoMo CËnÞ emgH$s` IM©VWm H$aXamVrc ~Xcm{dZm dmT>{dÊ`mMm à`ËZ Ho$cm OmVmo. Aem[aVrZo hoVwnwañH$ma ~Xc d ~m§{Yd~Xcm§Ûmao AW©ì`dñWoV ñW¡ © àñWm{nV Ho$co OmVo. ñd §M{cV ñW¡ m©_Ü o hoVwnwañH$ma qH$dm ~m§{Yc ~XcmgmaIr~Xc H$aÊ`mMr JaO ZgVo. AWm©V ñd §M{cV ~Xc AW©ì`dñWoÀ`m gwÑT>Voda Adc§~yZ AgVmV. amï´>r`


CËnÝ H$a aMZm àñWm{nV hmoUo, ~oamoOJmam§Zm ^Îmo d {d_m g§ajU {Xco OmUo Am{U XoemVrc eoV_mcmÀ`mqH$_VrZm h_r {Xcr OmUo ho Á`m AW©ì`dñWm§_Ü o àñWm{nV Pmco Amho Ë`m AW©ì`dñWm gwÑT> AW©ì`dñWmåhUyZ JUë`m OmVmV.

7.5.2 g§Vw{cV A§XmOnÌH$ Am{U Ag§Vw{cV A§XmOnÌH$ JwUH$ (Balance Bud-

get & Balance Budget Multiplier) :

g§VwcrV A§XmOnÌH$ - Balance Budget

gd© gmYmaUnUo gaH$maÀ`m EHy$U CËnÞ Am{U IMm©Mo AmH$S>o cjmV KoVm A§XmOnÌH$mMo VrZàH$ma H$aÊ`mV `oVmV. 1) {ecH$s A§XmOnÌH$ (Surplus Budget) 2) VyQ>rMo A§XmOnÌH$ (Deficit Budget)

3) g§Vw{cV A§XmOnÌH$ (Balance Budget).

g§VwcrV A§XmOnÌH$ - ì`m»`m :

{d{eï> Am{W©H$ dfm©Vrc gaH$maÀ`m CËnÞmÀ`m gmYZmVyZ {_iUmar a¸$_ Am{U gmd©O{ZH$IMm©Mr a¸$_ g_mZ AgVo. Ë`m {dÎmr` A§XmO nÌH$mcm g_Vmoc A§XmOnÌH$ Ago åhQ>co OmVo.

gmoß`m ^mfoV Am{W©H$ dfm©Vrc CËnÞmMr ~mOy d IMm©Mr ~mOy g_g_mZ Agoc Va g_VmocA§XmOnÌH$ AgVo.

gZmVZn§Wr` AW©VkmZr g_Vmoc A§XmOnÌH$mcm àmYmÝ` Amho. H$maU XoemÀ`m Am{W©H$ ñW¡ m©da`mMm AZwHy$c n[aUm_ hmoVmo. na§Vw AmYw{ZH$ H$mimV g_Vmoc A§XmOnÌH$mMm Ñï>rH$moZ ~Xccocm Amho.H$maU A§XmOnÌH$mMo H$m © amOH$mofr` {ZVrÀ`m nyU© amoOJma, Am{W©H$ ñW¡ ©, Aer C{ÔîQ>ç nyU© H$aÊ`mMoAmho. gZmVZ dmÚmÀ`m _Vo, A§XmOnÌH$ ho Zoh_r g§Vw{cV Agmdo. VWm{n hm Ñï>rH$moZ AmVm _mJo nS>cmAgyZ {d{dY Xoem§Zr Amncr Am{W©H$ C{Ôï>o nyU© H$aÊ`mgmR>r VwQ>rÀ`m A§XmOnÌH$mMm {deof n[aUm_ hmoVZgë`mMo {XgVo. g_Vmoc A§XmOnÌH$s` YmoaU, XoemÀ`m Am{W©H$ ñW¡ m©da qH$dm Am{W©H$ CcmT>mcrdan[aUm_ KS>dyZ AmUÊ`mÀ`m ~m~VrV VQ>ñW amhVo.

gd©gmYmaU n[apñWVrV Ooìhm g_Vmoc A§XmOnÌH$mV ~Xc KS>V OmVmo Voìhm Ë`mMm n[aUm_AW©ì`dñWoV àoaUm {Z_m©U hmoÊ`mgmR>r Ho$cm OmVmo. Ho$ÝgÀ`m g_Vmoc A§XmOnÌH$s` ~XcmÀ`mg§H$ënZoV JwUH$ n[aUm_ J¥{hV Yacocm Amho. `m n[aUm_m_wio amÁ`{dÎmr` A§XmOnÌH$mÛmaoAW©ì`dñWoV ñW¡ © àñWm{nV H$aÊ`mgmR>r qH$dm Am{W©H$ àoaUm {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r ~Xc KS>dyZ AmUUoAmdí`H$ AgVo. gmd©O{ZH$ CËnÞ d gmd©O{ZH$ IM© `m§À`mV hmoUmar dmT> hr JwUH$ à_mUmV amï´>r`CËnÞ, nyU©amoOJmamMr g§Yr, J§wVdUyH$ CËnmXH$ KQ>H$m§Mm dmT>Vm dmna, ^m§S>dcmMr dmT>Vr H$m ©j_Vm,`mÑï>rZo _hËdnyU© _mZcr OmVo.

JwUH$mMr g§H$ënZm (Concept of Multiplier) :

JwUH$VËd Ho$ÝgZo {c{hcoë`m "The General Theory" m J§«WmMo EH$ A{d^mÁ` A§J R>aVo. gr_m§VCn^moJ àd¥Îmr (MPC) _mhrV AgVmZm EHy$U amoOJma, CËnÞ Am{U Jw§VdUyH$sMm Xa `m KQ>H$m_Yrcnañnag§~§Y JwUH$ VËdmÀ`m AmYmamZo àñWm{nV Ho$co OmVmV.

JwUH$mMr g§H$ënZm "gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmr' m g§H$ënZoVyZ emoYyZ H$mT>Ê`mV Amcr. Jw§VdUyH$sVrc

26 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

_yidmT> Am{U EHy$U CËnÞmV hmoUmar EHy$U dmT> `m_Yrc g§~§Y JwUH$mZo ì`º$ hmoVmo. CXm. Jw§VdUHy$ 1H$moQ>r én`m§Zr dmT>{dë`m_wio XoemVrc EHy$U CËnÞ 5 H$moQ>r én`m§Zr dmT>V Agoc Va JwUH$ 5 Amho AgoåhUVm oB©c.

Ho$ÝgÀ`m _Vo JwUH$ hm g_mOmÀ`m gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmrda Adc§~yZ AgVmo. cmoH$m§À`m CËnÞmVhmoUmè`m ~Xcm_wio Ë`m§À`m Cn^moJmV Vmo ~Xc hmoVmo. Ë`m ~XcmÀ`m à_mUmg gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmr AgoåhUVmV.

Cn^moJmVrc ~Xc

{g.C.à.

CËnÞmVrc ~Xc

`mMmM AW© g_mOmMr gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmr _m{hV Agcr Va Ë`m g_mOmVrc JwUH$ _mhrVH$aVm `oVmo H$maU -

JwUH$ () =

qH$dm

JwUH$ = gr_m§V ~MV àd¥Îmr

g_Om EImÚm AW©ì`dñWoVrc cmoH$m§Mr gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmr 3/4 Agoc Va Ë`m g_mOmMmJwUH$ _mhrV H$aVm `oVo.

JwUH$ =

=

=

WmoS>Š`mV Ho$ÝgÀ`m _Vo {g. C. à. da JwUH$ Adc§~yZ AgVmo. gr_m§V Cn`moJ àd¥Îmr {^Þ AgocVa JwUH$ gwÕm {^Þ AgVmo. H$moUË`m gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmrcm {H$Vr JwUH$ AgVmo. ho Imcrc VŠË`mVXe©{dco Amho.

{g.C.à. () JwUH$ ()

darc VŠË`mMo AdcmoH$Z Ho$co AgVm hr ~m~ cjmV oVo H$s gr_m§V Cn`moJ àd¥Îmr à_mU OodT>oOmñV AgVo. VodT>m "JwUH$' OmñV AgVmo d gr_m§V Cn`moJ àd¥Îmr à_mU H$_r Agoc Va JwUH$ gwÕm chmZAgVmo. darc VŠË`mV {g.C.à.3/4 AgVmZm JwUH$ 4 AgVmo. Va {g.C.à.1/2 AgVmZm JwUH$ 2 AgVmo.VgoM {g.C.à. 0 d 1 AgVmZm JwUH$ AZwH«$_o 1 d • AgVmo, nU `m XmoÝhr AdñWm àË`jmV AmT>iVZmhrV. Ë`m_wio gd©gmYmaUnUo JwUH$ hm Zoh_r 1 nojm OmñV d • {deof gm§Jm`Mo åhUOo JwUH$mMm à^mdVwQ>rÀ`m A§XmOn nÌH$mnojm H$_r AgVmo. 1) WmoS>Š`mV JwUH$ R>a{dÊ`mV g_mOmMr gr_m§V Cn`moJ àd¥VVr_hËdmMr y{_H$m ~OmdVo.


`m{edm` JwUH$ hm gr_m§V ~MV àd¥ÎmrdéZ gwÕm _mhrV H$aVm oVmo. gr_m§V ~MV àd¥Îmr åhUOocmoH$m§À`m CËnÞmV hmoUmè`m ~Xcm_wio Ë`m§À`m ~MVrV hmoUmè`m ~XcmMo à_mU hmo .

~MVrVrc ~Xc

gr_m§V ~MV àd¥Îmr = =

CËnÞmVrc ~Xc

gr_m§V ~MV àd¥Îmr = 1 - gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmr

= 1 -

JwUH$ = 1

gr_m§V ~MV àd¥Îmr~amo~aM g§Vw{cV A§XmOnÌH$mÀ`m g§X^m©V {XgyZ oVmo.

g§Vw{cV A§XmOnÌH$ JwUH$ :

JwUH$mMm à^md VwQ>rÀ`m A§XmOnÌH$gX§ m©V KSy>Z oV AgVmoM Ë`mM~amo~a g§Vw{cV A§XmOnÌH$m_Ü ogwÕm JwUH$mMm à^md {XgyZ oVmo. gwédmVrcm VwQ>rÀ`m A§XmOnÌH$ JwUH$mMm {dMma H$é. g_Om, gaH$maZoVwQ>rÀ`m A§XmOnÌH$mÛmao 100 H$moQ>r é. IM© Ho$co Am{U JwUH$mMr qH$_V 5 Agoc Va XoemÀ`m amï´>r`CËnÞmV 500 H$moQ>r én o â nS>oc. Ë`m_wio CËnmXZ, CËnÞ, amoOJma `m_Ü o dmT> hmoB©c>. 1929-30 À`mAm{W©H$ _hm_§XrZ§Va AZoH$ Xoem§À`m AW©ì`dñWm nwZ©C^maUrgmR>r gaH$maÀ`m hñVjonmMr Am{U VwQ>rÀ`mAW© aÊ`mMr {e\$mag \o$ÝgZo Ho$cocr {XgyZ oVo.

g§Vw{cV A§XmOnÌH$m_Üò gaH$maMo {d{dY H$am§Ûmao {_iUmao CËnÞ d gaH$maMm {d{dY {d^mJm§dahmoUmam IM© gmaImM AgVmo åhUOoM gaH$macm OodT>o CËnÞ {_iVo VodT>o gd©À`m gd© IM© Ho$co OmVo Ago_mZcoco Amho. CXm. g_Om, gaH$maZo cmoH$m§H$Sy>Z H$am§À`m ñdénmV 100 H$moQ>r énò OmXm O_m Ho$co dAW©g§H$ën g§Vw{cV Ho$cm Va AW©g§H$ën g§Vw{cV Agë`m_wio AW©ì`dñWmda JwUH$ n[aUm_ hmoB©c H$m?åhUOoM OmXm IMm©gmR>r OmXm H$a AmH$maUr H$éZ AW©g§H$ën g§Vw{cV H$aÊ`m_mJo dmT>rd H$a d dmT>rdIM© (H$a dmT>dm`Mo ZgVrc Va IM© H$nmV) Ago Ho$ë`mg Ë`m g§Vw{cV AW©g§H$ënmMm n[aUm_ AW©ì`dñWodahmoUma Zmhr Aer y{_H$m KoVcr OmV hmoVr.

AcrH$S>À`m H$mimV _mÌ AW©g§H$ënmVrc gr_m§V g§VwcZmMo EHy$U Am{W©H$ ì`dhmamda H$mhrn[aUm_ hmoVmV. Ago VH$ewÕ nÕVrZo ñnï> Ho$co Joco Amho. Ë`mVyZ g§Vw{cV AW©g§H$ën JwUH$ Mr g§H$ënZm{Z_m©U hmoVo.

darc CXmhaU nwT>o Mmc{dë`mg 100 én`m§Zr H$a dmT>dV 100 é. IM© dmT>{dë`mg AW©g§H$ënmVgr_m§V g§VwcZ hmoVo. Var XoIrc Ë`mVyZ g§Vw{cV AW©g§H$ën JwUH$ {Z_m©U hmoVmo.

darc CXmhaU nwT>o Mmc{dë`mg 100 én`m§Zr H$a dmT>dV 100 é. IM© dmT>{dë`mg AW©g§H$ënmVgr_m§V g§VwcZ hmoVo Ë`mVyZ XoIrc g§Vw{cV AW©g§H$ën JwUH$ {Z_m©U hmoVmo. Ë`mMo H$maU Ago H$s gaH$maZoH$amÛmao g§H${cV Ho$coco dmT>rd H$a CËnÞ nyU©V: IM© Ho$co OmVo. na§Vw ho 100 H$moQ>r é. gaH$maZo H$a åhUyZJmoim Ho$co ZgVo Am{U Vo ZmJarH$m§À`m hmVmV VgoM am{hco AgVo Va VodT>r gJir a¸$_ IM© Z hmoVmË`mn¡H$s gr_m§V Cn^moJ àd¥Îmr cjmV KoVm H$mhr a¸$_ cmoH$m§Zr ~MV Ho$cr AgVr d IM© H$_r Ho$cm

28 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

AgVm. g_Om, gr_m§V Cn^moJ d¥Îmr 0.8 Amho. `mMm AW© gaH$maZo Oa 100 H$moQ>r H$a Jmoim Ho$cm ZgVmVa Ë`mn¡H$s \$º$ 80 H$moQ>r ZmJ[aH$m§Zr IM© Ho$co AgVo. VWm{n, AW©g§H$ën g§Vw{cV H$aÊ`mgmR>r gaH$maZo100 H$moQ>r é. Jmoim Ho$cm d Vr gd© a¸$_ IM© Ho$cr Va àË`jmV 20 H$moQ>r é. OmñV IM© Pmco Ago hmoVo.gmh{OH$M `m 20 H$moQ>r IMm©Mm JwUH$ n[aUm_ {XgUma `m CXmhaUmV JwUH$mMr qH$_V,

JwUH$ = 1 1 1

1 % gr_mV Cn^moJ àd¥Îmr 1-0.8 0.2

åhUOo `m{R>H$mUr 5 hm JwUH$ hmoVmo àË`jmV AW©g§H$ën g§Vw{cV AgyZ XoIrc 20 H$moQ>r é.dmT>rd IMm©Mm n[aUm_ åhUyZ CËnÞ dmT> 100 H$moQ>rMr hmoUma Ë`m à_mUmV amoOJma dmT>Uma `mcmMg§Vw{cV AW©g§H$ën JwUH$ Ago Zmd {Xco OmVo åhUOoM AW©g§H$ën g§Vw{cV H$aÊ`mgmR>r OodT>m A{YH$ H$aAmH$méZ A{YH$Mm IM© Ho$cm OmVmo. VodT>çmM aH$_oZo amï´>r` CËnÞ dmT>Vo.

* g§Vw{cV AW©g§H$ën JwUH$mMm g§H$ënZm Imcrc AmH¥$VrV ñnï> Ho$cr Amho.

AmH¥$Vr

d[ac AmH¥$VrV 0J Ajmda CËnÞ _moOco Amho Va 95 Ajmda Cn^moJ d gaH$mar IM© cjmV KoVcm Amho.050 CËnÞ nmVircm d H$a AmH$macm ZgVmZm Agcoco Cn^moJ \$c Xe©{dUmam gr dH«$ H$mT>cm Amho.g_Om AW©ì`dñWoV EOr EdT>m H$a AmH$macm Amho Ë`mMm n[aUm_ Cn`moJmda hmoD$Z Cn`moJ dH«$Imcr gaH$Vmo VmoQ>m hmoVmo Aem n[apñWVrV AW©ì`dñWoV OrEB© EdT>m gmd©O{ZH$ IM© H$aÊ`mV AmcmqH$dm OodT>m IM© dmT>cm Vmo EOr EdT>çm H$amEdT>m AgVmo. Ë`m_wio ZdrZ IM© dH«$ gr 1 + Or AgVmo.IMm©V hmoUmè`m dmT>r_wio ZdrZ CËnÞ nmVir 0 AgVo d AW©ì`dñWm B© [~§Xÿcm g§Vw{cV hmoVo. dm` 1, dm`2 hr CËnÞmV Pmcocr dmT> H$amV Pmcoë`m dmT>rEdT>r (EOr) AgVo. gaH$mar IMm©Vrc dmT> OrB© AgVo.`mMmM AW© gaH$mar IMm©V hmoUmè`m dmT>rEdT>r CËnÞmV hmoUmar dmT> AgVo. `mcmM g§Vw{cV AW©g§H$ën{dñVma åhUVmV.

7.5.3 McZ{df¶H$ qH$dm Ðì¶{df¶H$ YmoaU Am{U amOH$mofr¶ YmoaU ¶m§Mo nañnamdc§~Z(Interedependence of Monetary and Fiscal Policies) : : : : :

{d{dY Xoem§À¶m Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r Á¶m Am{W©H$ YmoaUmMm Adc§~ H$aÊ¶mV Amcm Ë¶m YmoaUm‘Ü¶oMcZ{df¶H$ YmoaU d amOH$mofr¶ YmoaU ¶mMo ¶moJXmZ AË¶§V ‘hËdmMo Amho ho XmoÝhr YmoaUo EH$mMZmÊ¶mÀ¶m XmoZ ~mOw AgyZ Ë¶m§À¶m nañnanwaH$VoVyZ {d{dY Xoem§Mm {dH$mg gmYUo e³¶ Pmco Amho. emgZA‘cmV AmUrV Agcoë¶m Am{W©H$ YmoaUm‘Ü¶o McZ{df¶H$ YmoaU d amOH$mofr¶ YmoaU OmñV ‘hËdmMoAgVo. H$maU Ë¶m§Mr ì¶már g§nyU© AW©ì¶dñWoV ngacocr AgVo. AW©ì¶dñWoÀ¶m {dH$mgmMr JVr Am{U{Xem R>a{dÊ¶mV Ë¶m§Mo ¶moJXmZ ‘hËdmMo AgVo.

McZ{df¶H$ YmoaUmMm nÕVera Aä¶mg 19 eVH$mÀ¶m gwédmVrnmgyZM H$aÊ¶mV Amcocm {XgyZ¶oVmo. n{hë¶m ‘hm¶wÕmZ§Va AZoH$ Xoem§Zr {Z¶§{ÌV nVMcZ ì¶dñWm ñdrH$macr. VoìhmnmgyZ ‘Ü¶dVu


~±Ho$À¶m McZ{df¶H$ YmoaUmcm {deof ‘hËd àmá Pmco. Aën‘wXV d XrK©‘wXV ì¶mOXamda Ano{jVn[aUm‘ KS>dyZ AmUÊ¶mÀ¶m Ñï>rZo ~°H$aoQ> Am{U Iwë¶m ~mOmamVrc gaH$mar amo»¶m§Mr IaoXr-{dH«$s hrgmYZo n[aUm‘H$maH$ R>é eH$Vo.

OJmVrc 1930 Mr Am{W©H$ ‘hm‘§Xr {Z¶§ÌrV H$aÊ¶mgmR>r ~°H$aoQ> ho gmYZ Cn¶moJr Z nS>ë¶mZoÐì¶{df¶H$ YmoaUmMo ‘hËd H$‘r Pmco åhUyZM Ho$ÝgZo amOH$mofr¶ YmoaUmda ‘hËd H$‘r Pmco åhUyZMHo$ÝgZo amOH$mofr¶ YmoaUmda A{YH$ ^a XoÊ¶mV gwédmV Ho$cr. amOH$mofr¶ YmoaUm‘wio Am{W©H$ ñW¡¶© Am{UnyU© amoOJma àñWm{nV Ho$cm OmB©c Ago Ho$ÝgMo ‘V hmoVo d åhUyZM Ho$ÝgZo amOH$mofr¶ YmoaUmMr {e’$magHo$cr. WmoS>³¶mV, Ðì¶{df¶H$ YmoaUmMo ‘hÎd dmTy> cmJco.

Xþgè¶m ‘hm¶wÕmÀ¶m H$mimVrc ^mddmT>r‘wio McZ{df¶H$ YmoaUmcm nwÝhm ‘hÎd àmßV Pmco.dmT>Í¶m ‘hmJmB©cm a‘gmR> dmT>cocm McZ nwadR>m H$maUr yV Amho ho cjmV KoD$Z McZ{df¶H$ YmoaUmH$S>ogaH$maMo cj Joco. VgoM amOH$mofr¶ YmoaU Am{U gaH$maÀ¶m Am{W©H$ {dH$mgmMm H$m¶©H«$‘ ¶eñdrH$aÊ¶mgmR>r Ðì¶{df¶H$ YmoaUmMm dmna Amdí¶H$ Amho ¶mMr OmUrd gdmªZm hmoD$Z Ðì¶{df¶H$ YmoaU hoAm{W©H$ YmoaUmMo EH$ ‘hÎdmMo A§J ~Zco Amho.

McZ{df¶H$ YmoaU åhUOo H$m¶? :

""XoemÀ¶m EHy$U McZ nwadR>çmda Am{U ì¶mOXamda {Z¶§ÌU R>odyZ Ë¶m‘Ü¶o gaH$maÀ¶m Am{W©H$YmoaUmZwgma ~Xc H$aÊ¶mÀ¶m H$m¶m©cm ñWyyc‘mZmZo Ðì¶{df¶H$ YmoaU Ago åhUVm ¶oB©c'' Ðì¶{df¶H$YmoaU A§‘cmV AmUÊ¶mMo H$m¶© XoemÀ¶m ‘Ü¶dVu ~±Ho$cm H$amdo cmJVo. nm°c E§{PJ ¶m§À¶m ‘Vo, ""{d{eï>McZì¶dñWoÀ¶m A[ñVËdm‘wio d H$m¶©dmhr‘wio {Z‘m©U hmoUmè¶m cm^m§Mo H$‘mcrH$aU d VmoQ>çmMo {H$‘mZrH$aUH$aÊ¶mMm EH$ à¶ËZ åhUOo McZ{df¶H$ YmoaU hmo¶'' "" '' XoemVrc {dÎmr¶ g§ñWm, ì¶mnmar ~±H$m dZmUo~mOmamVrc AÝ¶ KQ>H$ n¡emMm Am{U nVn¡emMm nwadR>m H$aÊ¶mMo H$m¶© H$arV AgVmV. ¶m nVn¡emMo¶mo½¶ {Z¶‘Z emgZ d ‘Ü¶dVu ~±H$ ¶m XmohmoH$Sy>Z g§¶wº$ [aVrZo Ho$co OmVo. gm‘mÝ¶V: n¡emÀ¶m nwadR>çmMoAmH$ma‘mZ, nVn¡emMo {dVaU, ì¶mOXamMr {ZpíMVr d aMZm B. ‘mÜ¶‘mVyZ CËnmXZ d {H$‘V nmVir ¶mdan[aUm‘ H$aUmao emgZ g§ñWm d ‘Ü¶dVu ~±H$ ¶m§Mo {ZU©¶ åhUOo McZ{df¶H$ YmoaU hmo¶. WmoS>³¶mV,nyd©{Z¶mo{OV C{Ôï>m§À¶m nyVugmR>r {d{dY {dÎmr¶ gmYZm§Mo Ho$coco OmUrdnyd©H$ {Z¶§ÌU åhUOo McZ{df¶H$YmoaU hmo¶.

McZ{df¶H$ YmoaUmMr C{Ôï>o :

H$moUË¶mhr AW©ì¶dñWoV McZ{df¶H$ YmoaUmMr AZoH$ C{Ôï>o Agy eH$VmV. na§Vw XoemVrc EHy$UAm{W©H$ pñWVr, Am{W©H$ {dH$mgmMm XOm© d VmËH$m{cH$ ‘w»¶ g‘ñ¶m ¶m§Mm {dMma H$éZ {d{eï> H$mimnwaVrË¶mVrc H$mhr C{Ôï>o emgZmcm ñdrH$mamdr cmJVmV Vr gm‘mÝ¶V: ñdrH$maÊ¶mV ¶oUmar McZ{df¶H$YmoaUmMr à‘wI C{Ôï>o Imcrcà‘mUo gm§JVm ¶oVrc.

1) VQ>ñW n¡emMo C{Ôï>

2) {d{Z‘¶ XamMo ñW¡¶©

3) {H$‘V ñW¡¶© d ì¶mnma MH«$mMo {Z¶§ÌU

4) nyU© amoOJma

30 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

5) ñW¡¶m©gh Am{W©H$ {dH$mg

{dH$grV d A{dH$grV Xoem§Mo àíZ ‘ycV: {^Þ AgVmV. {dH$grV XoemV nyU© amoOJma d Am{W©H$ñW¡¶© hr à‘wI C{Ôï>o AgVmV. Va A{dH$grV XoemV amoOJmarÀ¶m g§Yr dmT>{dUo ho C{Ôï>o ‘hËdmMo AgVo.A{dH$grV d {dH$gZerc XoemV McZ{df¶H$ YmoaUmcm nwaogo ¶e {‘iV Zgë¶mMo {XgyZ ¶oVo.

amOH$mofr¶ YmoaU :

emgZmÀ¶m AZoH$ YmoaUmn¡H$s Omo YmoaU H$a gmd©O{ZH$ IM©, H$O© d Ë¶mMo ì¶dñWmnZ ¶m§À¶merg§~§{YV AgVo Ë¶mcm amOH$mofr¶ YmoaU Ago åhUVm ¶oB©c.

E. pñ‘Wrg ¶m§À¶m ‘Vo, ""amï´>r¶ CËnmXZ d amoOJma ¶mda gmd©O{ZH$ IM© d CËnÞ H$m¶©H«$‘m§Mohm{ZH$maH$ n[aUm‘ Q>miyZ cm^H$maH$ n[aUm‘ {‘idyZ XoUmao emgH$s¶ YmoaU åhUOo amOH$mofr¶ YmoaUhmo¶.''

amOH$mofr¶ YmoaUmMr C{Ôï>o :

McZ{df¶H$ d amOH$mofr¶ YmoaUm§À¶m {d{dY C{Ôï>m§‘Ü¶o ~aoM gmå¶ Agë¶mMo {XgyZ ¶oVo.CXm. qH$‘V ñW¡¶©, nyU©amoOJma, ñW¡¶m©g{hV Am{W©H$ {dH$mg, {dH$grV XoemV McZ{df¶H$ YmoaUmMm damOH$mofr¶ YmoaUmMm ñdV§ÌnUo dmna H$éZ Am{W©H$ ì¶dhmam§Mo {Z¶§ÌU H$ê$Z Am{W©H$ {dH$mg gmYcmJoë¶mMo {XgyZ ¶oVo. nyU© amoOJmamMo C{Ôï> McZ{df¶H$ YmoaUmÛmao gmÜ¶ H$aUo {dH$grV Xoem§Zm e³¶ AgVo.{dH$gZerc XoemV H$Vu cmoH$g§»¶m, amoOJma g§Yr, ^m§S>dc{Z{‘©VrMm Xa ¶m‘Ü¶o Ag‘Vmoc AgVmo.Ë¶m‘wio XmoÝhr YmoaUmMm g‘Ýd¶ gmYyZ Am{W©H$ {dH$mg gmYcm OmVmo.

Ðì¶{df¶H$ YmoaU d amOH$mofr¶ YomaU EH$‘oH$mg nwaH$ :

gaH$maÀ¶m Am{W©H$ YmoaUmMr gmYZo ¶m Ñï>rZo Ðì¶{df¶H$ YmoaU Am{U amOH$mofr¶ YmoaU nañnanwaH$ R>aVmV. XoemVrc n¡emÀ¶m nwadR>çmda Am{U ~±H$mH$Sy>Z KoVë¶m OmUmè¶m ì¶mOXamda n[aUm‘ KS>dyZAmUyZ Ðì¶{df¶H$ YmoaU AW©ì¶dñWoVrc EHy$U CËnÞmÀ¶m Am{U IMm©À¶m nmVirda n[aUm‘ KS>dyZAmUy eH$Vo, Va gmd©O{ZH$ IMm©Mr d gaH$maÀ¶m ‘hgwcmMr EHy$U a¸$‘, Ë¶m§Mr g§aMZm Am{U gmd©O{ZH$IM© Ho$ìhm Ho$cm OmVmo d gaH$maMm ‘hgyc H$moUË¶mdoir Jmoim Ho$cm OmVmo Vr doi ¶m gd© Jmoï>tdaamOH$mofr¶ YmoaUmMm Omo n[aUm‘ KSy>Z ¶oVmo. Ë¶mÛmao AW©ì¶dñWoVrc CËnÞ nmVirda Am{U EHy$U IMm©dan[aUm‘ KS>dyZ AmUcm OmVmo. ^mddmT>m{VaoH$mÀ¶m H$mimV {ecH$s A§XmOnÌH$mMo YmoaU d ‘hmJ n¡emMoYmoaU ¶m XmoZ YmoaUm§Mm EH${ÌV[aË¶m Adc§~ H$éZ Am{W©H$ ñW¡¶© àñWm{nV H$aUo e³¶ AgVo. ¶mCcQ>,Am{W©H$ ‘§{XÀ¶m H$mimV ñdñV n¡emÀ¶m YmoaUmÛmao VwQ>rÀ¶m A§XmOnÌH$mÀ¶m YmoaUmcm A{YH$ ~iH$Q>rAmUyZ Ë¶m¶moJo nwZé‚mrdZmMr à{H«$¶m A{YH$ cdH$a àñWm{nV H$aÊ¶mgmR>r Ðì¶{df¶H$ YmoaUmMm Am{UamOH$mofr¶ YmoaUmMm n[aUm‘H$maH$ [aVrZo g‘Ýd¶ gmYcm OmUo Amdí¶H$ R>aVo. {d{dY C{Ôï>o gmÜ¶H$aÊ¶mgmR>r amOH$mofr¶ YmoaU d Ðì¶{df¶H$ YmoaU hr EH$‘oH$mg nyaH$ R>aVrc Aem [aVrZo Ë¶m§Mr AmIUrd A§‘c~OmdUr H$aUo Amdí¶H$ R>aVo. McZ{df¶H$ YmoaU ‘§XrÀ¶m H$mimV ‘mÌ Cn¶wº$ R>aV Zmhr.Ë¶mMà‘mUo ñ’$sVrÀ¶m H$mimV amOH$mofr¶ YmoaUXoIrc Ano{jV H$m¶© H$é eH$V Zgë¶mMo {XgyZ ¶oVo.Ðì¶{df¶H$ d amOH$mofr¶ ZrVrcm ñdV:À¶m ‘¶m©Xm AmhoV.


AW©ì¶dñWocm ‘§XrVyZ ~mhoa H$mT>Ê¶mgmR>r amOH$mofr¶ gmYZo à^mdr R>aVmV Va ñ’$sVrÀ¶m {Z¶§ÌUmgmR>rÐì¶{df¶H$ Cnm¶ H$m¶©j‘ R>aVmV. WmoS>³¶mV, hr XmoÝhr YmoaUo nañna {damoYr ZgyZ nañna nyaH$ AmhoV. ¶mXmoÝhr YmoaUm§Mm ¶mo½¶[aVrZo g‘Ýd¶ KmcUo Am{W©H$ ñW¡¶m©gmR>r Amdí¶H$ R>aVo.

AW©ì¶dñWocm ‘§XrVyZ ~mhoa H$mT>Ê¶mgmR>r amOH$mofr¶ gmYZo à^mdr R>aVmV Va ñ’$sVrÀ¶m {Z¶§ÌUmgmR>rÐì¶{df¶H$ Cnm¶ H$m¶©j‘ R>aVmV. WmoS>³¶mV, hr XmoÝhr YmoaUo nañna {damoYr ZgyZ nañna nyaH$ AmhoV .¶m XmoÝhr YmoaUm§Mm ¶mo½¶[aVrZo g‘Ýd¶ KmcUo Am{W©H$ ñW¡¶m©gmR>r Amdí¶H$ R>aVo.

n¡emÀ¶m nwadR>çmV Bï>Agm ~Xc H$éZ amï´>r¶ CËnÞ, CËnmXZ d amoOJma ¶mda à^md Q>mH$Ê¶mMoH$m¶© Ðì¶{df¶H$ ZrVr H$arV AgVo, Va amOH$mofr¶ ZrVr hr gmd©O{ZH$ IM©, H$a, H$O© d VwQ>rMmAW© aUm ¶m gmYZm§Mm Cn¶moJ H$éZ CËnmXZ d amoOJmarda AZwHy$c à^md Q>mH$sV AgVo. Ho$. Or. Wm°‘gZ¶m§À¶m ‘Vo, ""ñdV§Ì g‘mOmVrc AñW¡¶m©À¶m àíZmda AmH«$‘U H$aÊ¶mÀ¶m Ñï>rZo amOH$mofr¶, Ðì¶{df¶H$Am{U F$U YmoaUo hr ¶mo½¶ gmYZo hmoV.''

McZ{df¶H$ YmoaUmÀ¶m d amOH$mofr¶ YmoaUmÀ¶m g‘mZ C{Ôï>m‘Ü¶o g‘Ýd¶ KS>dyZ AmUUo XoemÀ¶mAm{W©H$ {dH$mgmÀ¶m Ñï>rZo Bï> Amho. nyU© amoOJma àñWm{nV H$arV AgVmZm {H$‘V dmT>rda {Z¶§ÌU R>odUoAmdí¶H$ R>aVo. VgoM Am{W©H$ ñW¡¶m©cm ~mYm ¶oUma Zmhr ¶mMr H$miOr ¿¶mdr cmJVo.

^maVmVrc Ðì¶{df¶H$ Am{U amOH$mofr¶ YmoaU ¶m‘Yrc g‘m¶moOZ 1991 nmgyZ ^maVr¶AW©ì¶dñWoV ì¶mnH$ gwYmaUm§Mm H$m¶©H«$‘ hmVr KoÊ¶mV Amcm Ë¶mMm EH$ ^mJ åhUyZ {dÎmr¶ Am{UAW©ì¶dñWoV CncãY Agcoë¶m godm§Mr ì¶már dmT>{dUo Ago hmoVo.

[aPìh© ~±Ho$À¶m n¡gm{df¶H$ YmoaUmg§~§YrÀ¶m Ñï>rH$moZmV ~amM ~Xc Pmcm Amho. emgZmÀ¶mamOH$mofr¶ YmoaU{df¶H$ Ñï>rH$moZmV ‘wc yV ’$aH$ Pmcm Agcm Var emgZ hm ~Xc H¥$VrV AmUy eH$coZmhr. emgZmÀ¶m amOH$mofr¶ Cnm¶m§Zr gmYZo g§K{Q>V H$aVm ¶oV Agcr Var Vr nwaoer g§K{Q>V hmoVZgë¶m‘wio Ë¶mcm ì¶mOXam§À¶m ~XcmMr OmoS> ¿¶mdr cmJVo.

{Z¶mo{OV Am{W©H$ {dH$mgmÀ¶m JaOm ^mJ{dÊ¶mgmR>r nwaoer gmYZg§nÎmr g§K{Q>V H$aÊ¶mgmR>r ¶mXmoÝhr YmoaUm§‘Ü¶o g‘Ýd¶ gmYZo OéarMo Amho. Ë¶mgmR>r amOH$s¶ BÀN>m eº$s ¶m ~m~r ¶m YmoaUm§Mo ¶eR>a{dÊ¶mV ‘hËdmMr y{‘H$m ~OmdV AgVmV. m¡{VH$ {Z¶moOZ Am{U nVYmoaU ¶m YmoaUmMo ¶e R>a{dÊ¶mV‘hËdmMr y{‘H$m ~OmdV AgVmV. ^m¡{VH$ {Z¶moOZ Am{U nVYmoaU ¶mV EH$dm³¶Vm Am{U gmVË¶ AgUon¡gm{df¶H$ YmoaU Am{U amOH$mofr¶ YmoaU ¶eñdr hmoÊ¶mÀ¶m Ñï>rZo Amdí¶H$ Amho.

n¡gm{df¶H$ YmoaUmÀ¶m gmYZm§À¶m H$m¶m©‘Ü¶o Joë¶m 50 dfm©V Pmcoë¶m ~XcmdéZ Ago {XgyZ ¶oVoH$s n¡gm{df¶H$ YmoaUmZo Amncr ì¶már dmT>{dcr.

AmOhr McZ{df¶H$ YmoaUmda amOH$mofr¶ YmoaUmda amOH$mofr¶ YmoaUmMo IynM à wËd Amho.

g‘mamon :

1951 Z§Va Ðì¶{df¶H$ YmoaUmMo nwZé‚mrdZ Pmë¶mZo ¶m YmoaUmMo ‘hËd dmTy> cmJco Agco VarAm{W©H$ ‘§XrÀ¶m H$mimV Ho$di ¶m YmoaUmMmM Adc§~ H$éZ n[apñWVr gwYmaVm ¶oUo H$R>rU AgVo.a°S>p³cH$ H${‘Q>rZo åhQ>ë¶mà‘mUo Am{W©H$ ‘§XrÀ¶m H$mimV ~°H$aoQ> H$‘r Ho$cm Am{U ì¶mnmar ~±H$m§Zr Amncoì¶mOXa H$‘r Ho$co Var ì¶mnmar ~±H$m§Zm H$O© XoÊ¶mg dmd {‘iV Zmhr, H$maU Am{W©H$ ‘§XrÀ¶m H$mimV

32 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

CÚmoJnVr ZmD$‘oX Am{U {Zame Pmcoco Agë¶mZo, H$O© ñdñV Pmcoco AgyZhr Vo ì¶mnmar ~±H$m§H$Sy>Z H$O©KoÊ¶mg Am{U Jw§VdUyH$ H$aÊ¶mg V¶ma hmoV ZmhrV. Aem doir AW©ì¶dñWoVrc ‘aJi Zmhrer H$éZ M¡VÝ¶{Z‘m©U H$aÊ¶mgmR>r Ðì¶{df¶H$ YmoaUm~amo~aM amOH$mofr¶ YmoaU, {H$‘V {Z¶§ÌU Am{U {Z¶§{ÌV dmQ>nnÕVr ¶mgma»¶m YmoaUmMm Adc§~ H$aUo An[ahm¶© AgVo.

7.5.4 ^maVmVrc XrK©H$mcrZ amOH$mofr¶ YmoaU (Long Run Fiseal Policy in India) : : : : :

^maVmV 1951 ‘Ü¶o {Z¶moOZmg àma§ H$aÊ¶mV Amcm. VoìhmnmgyZ AmOn¶ªV {Z¶moOZmÛmao Am{W©H${dH$mg gmYÊ¶mMo à¶ËZ hmoV AmhoV. ^maVmV {Z¶moOZ n§Mdm{f©H$ AgVo. {Z¶moOZmVrc gmVË¶ {Q>Hy$ZAgë¶m‘wio àË¶oH$ {Z¶moOZ H$mcI§S>mVrc C{Ôï>m§‘Ü¶o g‘mZVm, EH$gmaIonUm B. ¶m‘wio {Z¶moOZ à{XK©H$mcrZR>aVo. Ë¶m‘wio e³¶Vmo ^maVmVrc {Z¶moOZ ho XrK©H$mcmdYrMo AgVo. Ë¶m‘wio Vo àXrK© R>aVo. ^maVmÀ¶m{Z¶moOZmMr à‘wI C{Ôð>o 1) {dH$mgmMm Xa dmT>{dUo 2) nyU© amoOJma àñWm{nV H$aUo. 3) Am{W©H$ H$ë¶mUgmYZo 4) g‘mOdmXr g‘mOaMZm {Z‘m©U H$aUo ho hmoV. hr C{Ôï>o nyU© H$aÊ¶mgmR>r emgZ amOH$mofr¶YmoaUmMm ¶mo½¶ Cn¶moJ H$aVo. emgZmZo amOH$mofr¶ YmoaUmV hiyhiy ~Xc H$aÊ¶mMm {ZíM¶ Ho$cm Ë¶mZwgma19 {S>g|~a 1985 cm XrK©H$mcrZ amOH$mofr¶ YmoaUmMr KmofUm Ho$cr Jocr. Ë¶mZwgma n§Mdm{f©H$ amOH$mofr¶½¶wìhaMZm, n{hë¶mXm V¶ma Ho$cr Jocr. Aem àH$maÀ¶m YmoaUm‘wio H$mhr joÌmV {ZpíMVVm, ñWraVm hmoB©c.{Z¶moOZ ¶mo½¶ AW©nyU© hmoB©c. gaH$maZo dmñV{dH$ H$amÀ¶m XamV, àË¶oH$ dfm©V {ZpíMVVm, H$aXmË¶m‘Yrc{dídmg, H$a{ZYm©aUmÀ¶m {H«$¶oV gacVm H$a A{YH$mè¶m§Mm ‘Z‘mZr A{YH$ma H$‘r H$aUo B. À¶mAmdí¶H$VogmR>r amOH$mofr¶ YmoaU R>a{dÊ¶mV Amco.

VWm{n, ¶mMm AW© Agm Zmhr H$s XrK© H$mcrZ amOH$mofr¶ {Z¶‘m§‘Ü¶o/YmoaUm‘Ü¶o nyU©V: pñWaVmAgoc. qH$dm A§XmOnÌH$ V¶ma H$aVmZm ‘moH$irH$ Agoc. VgoM gaH$ma amOH$mofr¶ YmoaUmV n[adV©ZH$aVmZm Amnë¶m A{YH$mamMm Ë¶mJ H$aoc.

XrK©H$mcrZ amOH$mofr¶ YmoaUmg§~§YrV Omo XñVEodO V¶ma Ho$cm Jocm. Ë¶mZwgma A§XmOnÌH$ EH$dm{f©H$ à¶ËZ hmoVm. na§Vw hr EH$ {Za§Va MmcUmar à{H«$¶oMm mJ Amho. H$moUË¶mhr EH$m A§XmOnÌH$mV H$mhr~Xc Ho$co OmVmV. Voìhm XrK©H$mcrZ amOH$mofr¶ YmoaUmVrc EHy$U g§aMZmÀ¶m AZwHy$c Am{U Am{W©H$Ñï>rZo àmoËgmhrV Pmcr nm{hOo. ¶m XñVmEodOmMm CÔoe XrK©H$mcrZ amOH$mofr¶ YmoaUmÀ¶m à‘wI cjUmda{ddoMZ H$aUo Ë¶m {ddoMZmÀ¶m à{H«$¶ocm gwédmV H$aUo. hm hmoVm.

XrK©H$mcrZ amOH$mofr¶ {ZVrMo à‘wI cjU nwT>rcà‘mUo -

1) H$a H$m¶Úm‘Ü¶o pñWaVm

2) A§XmOnÌH$ V¶ma H$aÊ¶mV JwáVm Vo VËd H$‘r H$aUo.

3) CËnÞ H$a A{Y{Z¶‘ 1961 Mo gacrH$aU H$aUo.

4) nmM dfm©‘Ü¶o EH$mnojm A{YH$ d¡¶{º$H$ CËnÞ nmVirV‘Ü¶o H$moUVmM ~Xc Z H$aUo.

5) nwT>rc nmM dfm©V {ZJ‘ (‘hm‘§S>i) H$am‘Ü¶o H$moUVrM H$nmV Z H$aUo.

6) 1987-1988 nmgyZ A{YH$ cm^mdarc A{YH$ H$am§Zm g‘má H$aUo.

7) 1987-1988 nmgyZ BVa H$am§darc A{Y^mamcm g‘má H$aUo.


8) ^m§S>dcr cm^ H$am A§VJ©V ‘wë¶m§H$ZmÀ¶m AmYmadfm©cm 1 E{àc 1974 cm cmJy H$aUo.

9) g§emoYrV ‘wë¶d¥Õr Xa cmJy H$aUo.

10) Am¶mV {Z¶‘ZmgmR>r n[aUm‘mË‘H$ {Z¶§ÌUmEodOr ÌewëH$m da A{YH$ {dídmg H$aUo.

11) gr‘m ewëH$ g§aMZoMo g§¶w{º$H$aU H$aUo.

12) Am¡Úmo{JH$ CËnmXH$mZm àmoËgmhZ XoÊ¶mgmR>r CÚmoOH$m§Zm ^m§S>dcr {ZYr CncãY H$éZ XoUo.

^maVmÀ¶m XrK©H$mcrZ amOH$mofr¶ YmoaUm§Mo ~aodmB©Q> n[aUm‘ Pmcoco {XgyZ ¶oVmV. {Z¶moOZmÀ¶mH$mimV Am{W©H$ {dH$mg KSy>Z ¶oV Amho. {Z¶moOZ H$mimVrc A§XmOnÌH$s¶ VaVwXrMo {ZarjU Ho$ë¶mg AgoAmT>iVo H$s, ^maVmgma»¶m ^m§S>dcr Am{U ‘hgycr IMm©V ‘moR>çm à‘mUmV dmT> hmoV Jocr hr dmT>àm‘w»¶mZo Am¡Úmo{JH$sH$aU Am{U gm‘m{OH$ godm§Mr {Z{‘©Vr ¶m‘wio Pmcr Amho. {Z¶moOZmÀ¶m H$mimVgmd©O{ZH$ CÚmoJm§da {deof ^a XoÊ¶mV Amcm Ë¶m‘wio amoOJmam§À¶m g§Yr dmT>ë¶m VWm{n Am{W©H$ {dH$mgKSy>Z ¶oV AgVmZm dñVy d godm§À¶m qH$‘Vr dmT>V Joë¶m d Ë¶m AOyZhr dmT>V Amho. ‘hmJmB©cm AmimKmcUo hm A§XmOnÌH$s¶ YmoaUmMm CÔoe AgVmo. na§Vw ^maVmV ho gmÜ¶ hmoD$ eH$coco Zmhr.

^maVmÀ¶m amOH$mofr¶ YmoaUm‘wio {dH$mg Xa dmT>oc, qH$‘V dmT>rcm Amim ~goc, Am{W©H$ {df‘VmH$‘r hmoB©c Am{U amoOJmarV ‘moR>çm à‘mUmda dmT> hmoB©c hr Anojm hmoVr. {dH$mg Xa dmT>rÀ¶m Ñï>rZo {dMmaHo$ë¶mg Ago {XgyZ ¶oVo H$s Á¶m à‘mUmV amï´>r¶ CËnÞ d à{Vì¶º$s CËnÞ dmT>m¶cm nm{hOo hmoVo. Ë¶mà‘mUmV Vo dmTy> eH$co Zmhr. {Z¶moOZmÀ¶m H$mimV {dH$mg Xa OdiOdi H$m¶‘M Amho. Am¡Úmo{JH$sH$aUm‘wioXoemV McZ {dñVma Pmcm. n[aUm‘V: {H$‘VrV dmT> ‘moR>çm à‘mUmV hmoV Jocr ‘hmJmB©cm Amim ~gyeH$cm Zmhr. ¶m H$mimV CËnÞ d g§nÎmrMo H|$ÐrH$aUhr hmoV Joco. {Z¶moOZmMr ’$io gm‘mÝ¶ ‘mUgmn¶ªVnmohMy eH$cr Zmhr. H$mhr ‘¶m©{XV cmoH$m§À¶m hmVr CËnÞ d g§nÎmrMo H|${ÐH$aU Pmë¶m‘wio XoemVrc{df‘Vm H$‘r hmoD$ eH$cr Zmhr. AàË¶j H$amV dmT> Pmë¶m‘wio gm‘mÝ¶ cmoH$m§da H$amMm ^ma OmñV nS>VJocm. {Z¶moOZmÀ¶m H$mimV gmd©O{ZH$ CÚmoJm§da {deof a XoÊ¶mV Amcm. Ë¶m‘wio amoOJmarÀ¶m g§YrV dmT>Pmcr ho Iao Agco Var ~oH$marMo à‘mUhr H$‘r Zmhr. maVmVrc ~oH$mar amOH$mofr¶ YmoaUmMm n[aUm‘ ZmhrVa cmoH$g§»¶oV hmoUmè¶m a‘gmR> dmT>rMm Vmo n[aUm‘ Amho Ago cmoH$g§»¶oV hmoUmè¶m a‘gmR> dmT>rMm Vmon[aUm‘ Amho Ago åhQ>ë¶mg amOH$mofr¶ YmoaU cmoH$g§»¶oVrc Ano{jV dmT> {dMmamV KoD$Z am~{dÊ¶mVAmco Zmhr Ago åhUmdo cmJoc.

EH§$XarV AcrH$S>À¶m H$mimVrc ^maV gaH$maMo amOH$mofr¶ YmoaU C{Ôï> nyU© H$é eH$co Zmhr.VWm{n XoemÀ¶m {dH$mgmV ‘mÌ amOH$mofr¶ {ZVrMm H$m¶© mJ ‘moR>m Amho åhUyZ Vr AeV: ¶eñdr Pmcr AgoåhUVmV ¶oB©c.

7.6 A§XmOnÌH$s¶ VyQ> Am{U Ë¶mMm AÝd¶mW© (Budgetary Deficit & It's Implication) : : : : :

gaH$maÀ¶m CËnÞ d IMm©Vrc A§Va A§XmOnÌH$s¶ Ag§VwcZ Xe©dVo. OoìhmIM© hm CËnÞmnojmOmñV hmoVmo Voìhm Vmo VwQ>rMm AW©g§H$ën hmoVmo. na§Vw CËnÞmMo d IMm©Mo {d{dY KQ>H$ {dMmamV KoVm Zo‘H$sVyQ> H$moUVr Amho ho hr g‘OyZ ¿¶mdo cmJVo. ¶mgmR>r VwQ>rÀ¶m {d{dY g§H$ënZm Aä¶mgmì¶m cmJVmV.

1) ‘hgycr ImË¶mdarc VyQ> (Deficit on Revenue Account RD)

34 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

2) ^m§S>dcr ImË¶mdarc VyQ> (Deficit on Capital Account) - CD

3) amOH$mofr¶ VyQ> (Discul Deficite) (F.D.) qH$dm EHy$U amOH$mofr¶ VyQ> (Gross Fiscal Deficite -

GFD)

4) Zº$ amOH$mofr¶ VyQ> (Net Fiseal Deficite - NFD)

5) A§XmOnÌH$s¶ VyQ> (Net Fiscal Deficite - NFD)

6) McZrH¥$V VyQ> (Monetizeal Deficite - MD)

7) aMZmË‘H$ VyQ> (Structural Deficite - SD)

8) H$m¶m©Ë‘H$ VyQ> (Primary Deficite - PD)

9) Zº$ àmW{‘H$ VyQ> (Net Primary Deficite - NPD)

10) gmd©O{ZH$ joÌmMr H$O© Amdí¶H$Vm (Public Sector Borrowring Requirement PSBR)

VwQ>rÀ¶m {d{dY g§H$ënZm§Mo ñnï>rH$aU nwT>rcà‘mUo H$aVm ¶oB©c.

1) ‘hgwcr VyQ> (Revenue Deficit) : : : : :

‘hgycr CËnÞmnojm Ooìhm ‘hgycr IM© A{YH$ AgVmo Voìhm ‘hgwcr VyQ> {Z‘m©U hmoVo.

‘hgycr VyQ> = ‘hgycr IM© - ‘hgycr CËnÞ

RD = RE (Revenue Expenditure) - RR (Revenue Receipts)

‘hgwcr IM© hm ‘w»¶Ëdo emgZmÀ¶m Mmcy IMm©Mm mJ AgVmo. emgZmMr dm{f©H$ XoUr ¶mVyZ ñnï>hmoVmV. hm IM© EH$m AWm©Zo emgZ MmcdÊ¶mMm IM© åhUVm ¶oB©c. ¶m‘Ü¶o ¶moOZm IM© d ¶moOZm~mø IM©¶m§Mmhr g‘mdoe hmoVmo. ¶moOZm IMm©V H|$Ðr¶ ¶moOZm Am{U amÁ¶ d H|$Ðem{gV àXoem§Mæm ¶moOZm IMm©g{Xcr OmUmar ‘XV ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. ¶moOZm ~mø IM© ¶m‘Ü¶o A§eXmZo (g~{gS>r), ì¶mOIM©, g§ajUIM©, nmoï>m§À¶m godoMr VyQ>, nmocrg noÝeZ ¶m IMm©Mm g‘mdoe hmoVmo. ‘hgwcr CËnÞmV H$a CËnÞ Am{UH$aoÎma CËnÞ ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo.

‘hgwcr VyQ> hr ~è¶mM à‘mUmV {dÎmr¶ ~o{eñV Xe©dVo. hr VyQ> qMVoMo H$maU AgVo Aer VyQ>AgÊ¶mnojm {e„H$ AgUo ho H$m¶©j‘VoMo Xe©H$ Amho.

2) ^m§S>dcr ImË¶mdarc VyQ> - (Deficition Capital Account)

^m§S>dcr IM© hm ^m§S>dcr CËnÞmnojm OodT>m A{YH$ AgVmo VodT>r ^m§S>dcr ImË¶mda VyQ> AgVo.gwÌénmZo -

^m§S>dcr ImË¶mdarc VyQ> = ^m§S>dcr ImË¶mdarc IM© - ^m§S>dcr ImË¶mdarc CËnÞ.

^m§S>dcr ImË¶mdarc CËnÞ ^m§S>dcr ImË¶mdarc VyQ> g‘OyZ KoÊ¶mgmR>r ^m§S>dcr IMm©Mo KQ>H$Aä¶mgUo Amdí¶H$ AgVo. ^m§S>dcr ImË¶mdarc IMm©V nwT>rc KQ>H$ g‘m{dï> hmoVmV.

1) ¶moOZoMm IM© : H|$Ðr¶ ¶moOZm§Mm m§S>dcr IM© VgoM amÁ¶m§Zm d H|$Ðem{gV àXoem§À¶m ¶moOZm§gmR>rHo$cm OmUmam ^m§S>dcr IM© ¶m‘Ü¶o g‘m{dï> hmoVmo.


2) ¶moOZm~mø ^m§S>dcr IM© : ¶m‘Ü¶o g§ajUmda hmoUmam ^m§S>dcr IM©, gmd©O{ZH$ CX¶moJm§Zm{Xcr OmUmar H$O©o, VgoM amÁ¶ emgZ d H|$Ðem{gV àXoe d ~mhoarc XoemZm {Xcocr H$O} ¶m‘Ü¶og‘m{dð> hmoVmV.

^m§S>dcr CËnÞm§Mr g§H$ënZm ¶mnyduM AmnU nm{hcr Amho. ¶mV H$O©dgycr 91 {Xdgmì¶{V[aº$AgUmar Q´>oPar {~co d {ZJw©VdUyH$ CËnÞ g‘m{dï> hmoVo.

^m§S>dcr ImË¶mdarc VyQ> hr {dH$mgmÀ¶m àma§ rÀ¶m Q>ßß¶mV Amdí¶H$ d An[ahm¶© AgVo hrJw§VdUyH$ Agë¶mZo ^m§S>dcr ImË¶mdarc VyQ> hr qMV|Mr ~m~ AgV Zmhr. AWm©V, ^m§S>dcr VyQ> ’$ma ‘moR>rd gVV am{hcr Va Ë¶mVyZ ^mddmT>rMm YmoH$m AgVmo.

3) A§XmOnÌH$s¶ VyQ> (Budgetory Deficit- -BD) : ~è¶mM doim A§XmOnÌH$s¶ VyQ> d amOH$mofr¶VyQ> ¶m‘Ü¶o ’$aH$ Ho$cm OmV Zmhr. dmñV{dH$ A§XmOnÌH$s¶ VyQ> hr g§H$ënZm amOH$mofr¶ VyQ>rÀ¶m g§H$ënZonojm{^Þ Amho. amOH$mofr¶ VyQ> hr ì¶mnH$ g§H$ënZm Amho. A§XmOnÌH$s¶ VyQ> ¶m‘Ü¶o ‘hgycr VyQ> d ^m§S>dcrVyQ> ¶m§Mr ~oarO AgVo. gwÌénmZo A§XmOnÌH$s¶ VyQ> = (‘hgwcr IM© - ‘hgwcr CËnÞ) + (^m§S>dcr IM©- ^m§S>dcr CËnÞ).

‘hgwcr VyQ> hr 91 {Xdgm§Mr VmËnwaVr Q´>oPar {~co {dHy$Z d nyduÀ¶m {e„H$ Agcoë¶m {ZYrMmdmna H$éZ ^ê$Z H$mT>cr OmVo. Ë¶m‘wio A§XmOnÌH$s¶ VyQ> d 91 {Xdgm§Mr Q´>oPar ~rco Am{U amoI{ecH$sVrc KQ> ¶m§Mr ~oarO g‘mZ AgVo.

A§XmOnÌH$s¶ VyQ> hr cmoH$m§À¶m hmVmVrc McZnwadR>m qH$dm H«$¶eº$s {H$Vr à‘mUmV dmT>dcrhoñnï> H$aVo. na§Vw ^maVmV [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z 91 {Xdgm§nojm A{YH$ ‘wXVrÀ¶m CMcr H|$Ð gaH$ma KoVo. Vo¶mV g‘m{dï> ZgVo. IaoVa ¶mVyZhr McZnwadR>m dmT>Vmo.

4) amOH$mofr¶ VyQ> (Fiscal Deficit) qH$dm ñWyc (g‘J«) amOH$mofr¶ VyQ> (Gross

Fiscal Deficit) : gaH$maÀ¶m ‘hgycr CËnÞmnojm EHy$U IMm©Mo à‘mU OodT>o A{YH$ AgVo. VodT>çmà‘mUmV AgUmar VyQ> hr amOH$mofr¶ VyQ> åhUyZ AmoiIcr OmVo. gaH$maMm Omo IM© H$O}, CMc d amoI{e„H$ aH$‘oVrc KQ> ¶m§À¶mVyZ mJ{dcm OmVmo. Ë¶mMo à‘mU amOH$mofr¶ VyQ> ì¶º$ H$aVo. gwÌmÀ¶m ñdénmVamOH$mofr¶ VyQ> nwT>rcà‘mUo ‘m§S>Vm ¶oB©c.

amOH$mofr¶ VyQ> = EHy$U IM© - ‘hgwcr O‘m

amOH$mofr¶ VyQ> hr EH$m AWm©Zo gaH$maÀ¶m {dÎmr¶ O~m~Xmar‘Ü¶o hmoUmar dmT> Xe©{dVo.

amOH$mofr¶ VyQ>rMo à‘mU AW©ì¶dñWoV ‘moR>o Agë¶mg d Vo dmT>V Agë¶mg AW©ì¶dñWoMo Am{W©H$ì¶dñWmnZ KgaV Amho Agm {ZîH$f© H$mT>cm OmVmo. Am§Vaamï´>r¶ ZmUo{ZYr Am{U OmJ{VH$ ~±H$m ¶m§ZrAm{W©H$ nwZa©MZoÀ¶m H$m¶©H«$‘mV H$O© KoUmè¶m Xoemcm amOH$mofr¶ VyQ> H$‘r H$aÊ¶mMr AQ> KmVcr Amho.amOH$mofr¶ VyQ> H$‘r H$aÊ¶mg gaH$macm IMm©‘Ü¶o H$nmV H$amdr cmJVo. VgoM CËnÞ dmT>rÀ¶m ‘mJm©MmAdc§~ H$amdm cmJVmo.

5) {Zìdi amOH$mofr¶ VyQ> (Net FIscal Deficit) : ñWyc amOH$mofr¶ VwQ>r‘YyZ m§S>dcr ImË¶mdarcIM© dOm OmVm Or VyQ> amhVo Vr {Zìdi amOH$mofr¶ VyQ> hmo¶.

36 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

6) àmW{‘H$ VyQ> (Primary Deficit) : amOH$mofr¶ VyQ>rVyZ Zº$ ì¶mO XoUo dOm Ho$co AgVmàmW{‘H$ VyQ> {‘iVo. Zº$ ì¶mO XoUo ¶m‘Ü¶o Xo¶ ì¶mO dOm ¶oUmao ì¶mO ¶mVrc ’$aH$ KoVcm OmVmo.gwÌénmZo àmW{‘H$ VyQ> nwT>rcà‘mUo ‘m§S>Vm ¶oB©c.

àmW{‘H$ VyQ> = amOH$mofr¶ VyQ> - ì¶mO XoUo (Zº$)

7) McZrH¥$V VyQ> (Monetized Deficit) : H|$X« gaH$ma‘m’©$V [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z Or CMc Ho$crOmVo qH$dm H|$Ð gaH$maMr [aPìh© ~±Ho$H$S>o AgUmar Xo¶Vm OodT>çm à‘mUmV dmT>Vo Ë¶mcm McZrH¥$VVyQ> Ago åhUVmV. gaH$maÀ¶m {dÎmr¶ VyQ>r ‘wio AW©ì¶dñWoda ^mddmT> H$maH$ n[aUm‘ {H$Vrà‘mUmV hmoB©c ho g‘OÊ¶mgmR>r McZrH¥$V VyQ> hr g§H$ënZm Cn¶wº$ R>aVo. MH«$dVu g{‘VrZoA§XmOnÌH$s¶ VyQ>rÀ¶m g§H$ënZo~amo~aM McZrH¥$V VyQ> ‘mnZ H$aÊ¶mMr gyMZm Ho$cr. McZrH¥$VVyQ> ‘mnZ H$arV AgVmZm Ë¶m‘Ü¶o d [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z H|$Ð gaH$maZo Á¶m {d{dY ñdénmV CMc dH$O} KoVcr AgVrc Ë¶m gdmªMm g‘mdoe H$amdm Aer {e’$mae Ho$cr Amho. gaH$ma Ooìhm [aPìh©~±Ho$H$Sy>Z CMc KoVo Voìhm McZ nwadR>çmV dmT> hmoV Agë¶mZo ¶mcm McZrH¥$V VyQ> åhQ>co OmVo.

7.7 Problem of Budget

7.8 Mmcy ^maV gaH$maÀ¶m A§XmOnÌH$mMo {Q>H$mË‘H$ ‘yë¶‘mnZ (Critical Evaluation of the

Latest Budget of the Government of India) : : : : :

H|$Ð gaH$maMm df© 2012-2013 gmR>rMm AW©g§H$ën 16 ‘mM© 2012 amoOr AW©‘§Ìr àUd ‘wIOu¶m§Zr gmXa Ho$cm. eoVr {df¶H$ ¶moOZmgmR>rÀ¶m VaVwXrV dmT>, H¥$fr H$O©nwadR>çmÀ¶m C{Ôð>mV dmT>, H¥$frg§emoYZmg àmoËgmhZ, YmÝ¶ gmR>dUyH$ j‘VoV dmT>rgmR>r à¶ËZ, J«m‘rU ^mJmVrc {nÊ¶mMo nmUr Am{UñdÀN>Vm ¶mgmR>rÀ¶m VaVwXrV dmT>, àYmZ‘§Ìr J«m‘ gS>H$ ¶moOZogmR>rÀ¶m VaVwXrV dmT> ¶mÛmao eoVr dJ«m‘rU {dH$mgmda ^a Am{U ‘mo~mB©c ’$moZ, H$mS>rnoQ>r, Am¶mo{S>¶wº$ ‘rR>, grE’$Ec {Xdo, Am{U EcgrS>r{Q>.ìhr. dJ¡ao dñVy ñdñV H$éZ Cn^mo³Ë¶m§Zm {Xcmgm {Xcocm Amho. àmárH$amV {H$aH$moi gdcV {XcocrAmho. ‘mÌ godm H$amV d ì¶márV dmT> Am{U AZwXmZmV H$nmV Ho$cocr Amho.

AW©g§H$ënr¶ A§XmOmZwgma 2012-2013 ‘Ü¶o Ano{jV CËnÞ 14,90,925 H$moQ>r én¶o AgyZË¶mn¡H$s ‘hgyc CËnÞ 9,35,685 H$moQ>r én¶o Am{U 5,55,240 H$moQ>r én¶o ^m§S>dcr CËnÞ Amho. EHy$UAno{jV 14,90,925 H$moQ>r én¶o IMm©n¡H$s 5,21,025 H$moQ>r én¶o ¶moOZm IM© Am{U 9,69,900 H$moQ>r én¶o¶moOZoÎma IM© Amho. AW©g§H$ënmVrc à‘wI H$a àñVmd, VaVwXr g§~§Yr ‘m{hVr nwT>rc à‘mUo :

H$a‘wº$ Am¶H$a qH$dm àmárH$a CËnÞ ‘¶m©XoV 1,80,000 déZ 2,00,000 EdT>r {H$aH$moi dmT>Ho$cr Amho. H$a‘wº$ CËnÞmMr hr ‘¶m©Xm ‘{hcm§gmR>rhr cmJy Amho. Ooð> ZmJ[aH$m§gmR>rÀ¶m H$a‘wº$ CËnÞmÀ¶m‘¶m©XoV ~Xc H$aÊ¶mV Amcm Zmhr. àmárH$amMo Xa 2 Vo 5 cmImn¶ªV 10 Q> o$ 5 cmImnmgyZ nwT>o d 10

cmImn¶ªV 20 Q> o$ Am{U 10 cmI én¶m§da 30 Q> o$ Ago AmhoV.

godm H$a :

¶m AW©g§H$ënmV godm H$amV d godm H$amÀ¶m ì¶márV dmT> H$aÊ¶mV Amcocr Amho. AW©‘§Í¶m§ZrZH$mamË‘H$ ¶mXr ({ZJo{Q>ìh {cñQ>) {Xcr AgyZ Ë¶mVrc gVam godm dJiyZ BVa godmda H$a cmJy H$aÊ¶mVAmcocr Amho. dJicoë¶m godmV gaH$mar g§ñWm§Zm {Xcoë¶m godm, [aPìh© ~±Ho$Zo {Xcoë¶m godm, cm°Q>ar,


{Zdmgr gX{ZH$m ^mS>çmZo XoÊ¶mMr godm, Q>mocdarc H$a, H¥$fr {df¶H$ godm, Jw§VdUwH$sdarc, cm^m§enaH$s¶ McZ {d{Z‘¶ ì¶dhma, A§Ë¶{dYr g§~§{YV naXoer dH$scmZo {Xcoë¶m godm dJ¡aoMm g‘mdoe Amho.godm H$amMm 10 Q>³³¶m§À¶m Amgnmg AgUmam Xa 12 Q> o$ Pmcm Amho.

eoVr d J«m‘rU ^mJ :

H¥¥$fr d ghH$ma {d^mJmgmR>rÀ¶m ¶moOZm IMm©V 18 Q>³³¶m§Zr dmT> H$aÊ¶mV Amcr Amho. amï´>r¶H¥$fr {dH$mg ¶moOZogmR>rMr VaVyX dmT>dyZ Vr 9,217 én¶m§da AmUcr Amho. H¥$fr H$O©nwadR>çmMo C{Ôï>1 cmI H$moQ>r én¶m§Zr dmT>dyZ Vo 5,75,000 H$moQ>r én¶o Yaco Amho. H¥$fr g§emoYZmcm àmoËgmhZ XoÊ¶mgmR>r200 H$moQ>r én¶m§À¶m {ZYrMr VaVyX Ho$cr Amho. J«m‘rU mJmVrc {nÊ¶mMo nmUr Am{U ñdÀN>Vm ¶mgmR>rÀ¶mVaVwXrV 27 Q>³³¶m§Zr dmT> H$éZ Vr 14 hOma H$moQ>r én¶m§da Zocr Amho. àYmZ‘§Ìr J«m‘gS>H$ ¶moOZogmR>r 24

hOma H$moQ>r én¶m§Mr VaVyX H$aÊ¶mV Amcr Amho. J«m‘rU ^mJmVrc Ka ~m§YUrgmR>r 4 hOma H$moQ>r én¶m§MrVaVyX Ho$cr Amho.

g§ajU :

g§ajU joÌmgmR>r H$aÊ¶mV Amcoë¶m VaVwXrV Joë¶m dfuÀ¶m VwcZoV 17 Q>³³¶m§Zr dmT> H$éZ Vr1,93,407 H$moQ>r én¶o H$aÊ¶mV Amcr Amho. ¶mn¡H$s 58.90 Q> o$ a¸$‘ ‘hgwcr IMm©da åhUOoM nJma d^Îmo XoÊ¶mgmR>r IM© hmoB©c.

{ejU :

gd© {ejm A{^¶mZmgmR>rÀ¶m VaVwXrV Joë¶m dfuÀ¶m VwcZoV 21.7 Q> o$ dmT> H$aÊ¶mV Amcr AgyZ25,555 H$moQ>r én¶m§Mr VaVyX H$aÊ¶mV Amcr Amho. ‘mÜ¶{‘H$ {ejm A{^¶mZmgmR>r 3124 H$moQ>r én¶m§MrVaVyX H$aÊ¶mV Amcr AgyZ Vr Joë¶m dfuÀ¶m VwcZoV 29 Q>³³¶m§Zr OmñV Amho. emim§‘Yrc {dÚmÏ¶mªgmR>rÀ¶m‘mÜ¶mÝh moOZmÀ¶m ¶moOZogmR>r 11,937 H$moQ>r én¶m§Mr VaVyX H$aÊ¶mV Amcr Amho. Cƒ{ejU g§ñWm§gmR>r460 H$moQ>r én¶m§Mr VaVyX H$aÊ¶mV Amcr Amho.

BVa :

amï´>r¶ J«m‘rU Amamo½¶ ¶moOZogmR>r 20,822 H$moQ>r én¶m§Mr VaVyX H$aÊ¶mV Amcr Amho. EH${ÌV~mc{dH$mg ¶moOZm§gmR>r 15,850 H$moQ>r én¶m§Mr VaVyX H$aÊ¶mV Amcr Amho. AZwgyMrV OmVrgmR>rÀ¶m¶moOZm§gmR>r 37,113 H$moQ>r én¶m§Mr VaVyX Va AZwgy{MV O‘mVtgmR>r 21,710 H$moQ>r én¶§Mr VaVyX H$aÊ¶mVAmcr Amho.

¶m ì¶{V[aº$ H$mhr VaVwXr gZ 2012-2013 À¶m A§XmOnÌH$mV H$aÊ¶mV Amë¶m.

1) ¶m A§XmOnÌH$mZwgma àË¶j H$amÀ¶m àñVmdmZwgma 4500 H$moQ>r én¶mMo Am{W©H$ ZwH$gmZ hmoÊ¶mMmA§XmO Amho.

2) ~MV ImË¶mdarc {‘iUmè¶m ì¶mOmda 10000 Mo CËnÞ H$a‘wº$ hmoUma Amho.

3) godmH$a àñVmdmVyZ 18,650 H$moQ>r é. OmñVrMo {‘iÊ¶mMr e³¶Vm.

4) JwUdÎmm Xa 5 Vo 6 Q> o$ Am{U {Zå‘ JwUdÎmm Xa 1 Vo 2% H$aÊ¶mV Amcm.

38 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

5) ‘moR>çm H$mamgmR>r CËnmXZ H$amV dmT> H$aÊ¶mV Amcr.

6) eoVr gmoSy>Z BVa CËnmXZmÀ¶m {g‘mewëH$mÀ¶m XamV H$moUVmhr ~Xc Zmhr.

7) Am¶mo{OV darc {g‘m ewëH$ Am{U CËnmXZ ewëH$ H$‘r H$aÊ¶mV Amcm.

8) gS>H$ {Z{‘©Vrer g§~§YrV ‘erZar darc Am¶mV ewëH$mV KQ>H$ H$aÊ¶mV Amcr.

9) gmo¶m CËnmXZmdarc {g‘mewëH$ d CËnmXZ ewëH$ H$‘r H$aÊ¶mV Amco.

10) gmoZo Am{U BVa ~hþ‘wë¶ YmVwÀ¶m Am¶mVrdarc {g‘m ewëH$mV dmT> H$aÊ¶mMm àñVmd.

11) ~«±S>oS> Mm§XrMo Xm{JZo ¶mdarc CËnmXZ ewëH$ ‘wº$.

12) {g‘m ewëH$ Am{U H|$Ðr¶ CËnmXZ ewëH$ ¶mnmgyZ 27,280 H$moQ>rMo OmñVrMo CËnÞ {‘iÊ¶mMre³¶Vm Amho.

13) AàË¶j H$amnmgyZ 45,940 H$moQ>r é. Mm EHy$U Am{W©H$ cm^.

14) {d{^Þ H$amÀ¶m àñVmdmnmgyZ A§XmOnÌH$mV 41,440 H$moQ>r é. Mm cm^.

15) df© 2012-2013 ‘Ü¶o ^maVmMm Or.S>r.nr. d¥ÕrXa 7.6% amhÊ¶mMr e³¶Vm.

16) {gS>~r ~amo~a 5000 H$moQ>r é. Mr ^maVr¶ A³ga CnH«$‘ {dYr Mr ñWmnZm hmoUma.

17) nydm©oÎma ^maV h[aVH«$m§Vr ¶moOZoMr VaVyX 400 H$moQ>r déZ 1000 H$moQ>rn¶ªV Pmcr.

18) eoVH$è¶m§gmR>r gmV Q> o$ ì¶mOmda AënH$mcrZ {nH$ H$Om©darc g~grS>r H$m¶‘ amhrc.

19) amOrdJm§Yr A{YH$marVm ¶moOZogmR>r é. 750 H$moQ>rMr VaVyX.

20) gS>H$ gånH©$ gwYmaÊ¶mgmR>r nrE‘OrEgdmB© gmR>r VaVwXrV 20% Zr dmT>.

21) {dÚmÏ¶mªgmR>r EH$ H$O© h‘r {ZYr ñWmnZ H$aÊ¶mMm àñVmd WmoS>³¶mV CËnmXZ ewëH$ Am{Ugr‘mewëH$ g§d§YmVrc àñVmdmnmgyZ nyU© {dÎmr¶ dfm©V gaH$macm 27,280 H$moQ>r é. Mo OmñVrV{dÎm àmá hmoÊ¶mMr e³¶Vm Amho Am{U godm H$amnmgyZ 18,660 H$moQ>r é. {‘iVrc Ago EHy$UAàË¶j H$amnmgyZ EHy$U 45,940 H$moQ>r é. ¶m OmñVrMo CËnÞ nwZ©Am{W©H$ dfm©V {‘iUma Amho.Am{U àË¶j H$amnmgyZ é. 4,500 H$moQ>r én¶m§Mr {dÎmr¶ hmZr hmoUma AgyZ g‘m¶moOZmZ§VanwZ©Am{W©H$ dfm©V {Zìdi OmñVrMo amOñd ({dÎm) é. 41,440 H$moQ>r é. EdT>o {‘ioc.

H§o$Ð gaH$maÀ¶m 2012-2013 À¶m A§XmOnÌH$mda H$hr à{V{H«$¶m {d{^Þ dJm©H$Sy>Z ì¶º$ H$aÊ¶mVAmë¶m AmhoV.

CÚmoJmÀ¶m Ñï>rZo ~mocm¶Mo Pmco Va Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r ho A§XmOnÌH$ {ZamemOZH$ åhQ>co OmVo.E’$Am¶grgrAm¶ Mo AÜ¶j Ama. ~r. H$mVmo[a¶m ¶m§Zr A§XmOnÌH$mda à{V{H«$¶m XoVmZm gm§{JVco H$s hoA§XmOnÌH$ AW©ì¶dñWoV àmoËgmhrV H$aUmar Zmhr.

^maVr¶ CÚmoJ åhQ>co H$s EgmoM}‘ Mo AÜ¶j Ama.EZ.YwV Zo gm§{JVco H$s CËnÞ H$amVrc gdcV{g‘m é. 2.5 cmI hmoB©c Aer Amem hmoVr na§Vw Ago Z Pmë¶m‘wio {Zamem Pmcr.


7.3 ñd¶ AÜ¶¶ZmgmR>rMo àíZ :

gamdmgmR>r ñdmÜ¶m¶ :

1) A§XmOnÌH$mMo àH$ma gm§Jm.

2) ‘hgwcr d ^m§S>dcr A§XmOnÌH$ ñnï> H$am.

3) A§XmOnÌH$mMo Am{W©H$ Am{U H$m¶m©Ë‘H$ dJuH$aU ñnï> H$am.

4) A§XmOnÌH$mMr V¶mar, gmXarH$aU d AW©g§H$ënmMr A§‘c~OmdUr H$em nÕVrZo Ho$cr OmVo Voñnï> H$am.

5) A§XmO nÌH$mÀ¶m g‘ñ¶m ñnï> H$am.

6) A§XmO nÌH$ ‘m§S>VmZm ¶oUmè¶m AS>MUr gm§Jm.

7) H$m‘{Jar AmS>V - H$m¶©H«$‘ A§XmOnÌH$s¶ ì¶dñWm {deX H$am.

8) ewÝ¶mYm[aV A§XmOnÌH$ - {deX H$am.

9) {dÎmr¶ YmoaU åhUOo H$m¶ Vo gm§JyZ ñd¶§M{cV (Nutomatic) amOH$mofr¶ YmoaU ñnï> H$am.

10) g§VwcrV d Ag§VwcrV A§XmOnÌH$ Jw‘ {deX H$am.

11) McZ {df¶H$ YmoaU Am{U amOH$mofr¶ YmoaU ¶m§Mo nañnamdc§~Z ñnï> H$am.

12) ^maVmVrc {XK©H$mcrZ amOH$mofr¶ YmoaU {deX H$am.

13) ^maV gaH$maÀ¶m Mmcy A§XmOnÌH$mMo {Q>H$mË‘H$ n[ajU H$am.

7.4 gmam§e :

gmam§e : gaH$maÀ¶m CËnÞ d IM© ¶m§Mo {ddaU - A§XmO nÌH$mV {Xcoco AgVo. A§XmOnÌH$mVyZgaH$mar CËnÞ, IM© ¶m§Mo ñdénV g‘OVo. CËnÞ d IM© ¶m§À¶mV Oa nwU©nUo g‘mZVm ñWm{nV hmoV AgocVa Ë¶m dfm©Mo A§XmOnÌH$ g§VwcrV AgVo. CËnÞmnojm IM© A{YH$ Agoc Va A§XmOnÌH$ VwQ>rMo AgVo.CcQ> IMm©nojm CËnÞ A{YH$ Agoc Va Vo {ecH$sMo A§XmOnÌH$ AgVo. {d{dY àH$maÀ¶m A§XmOnÌH$mMoHo$di CËnÞ d IM© ¶m Ñï>rZo ‘hÎdmMo ZgVo Va Ë¶m§Mo n[aUm‘hr ‘hËdmMo R>aVmV. AcrH$S>À¶m H$mimVVwQ>rÀ¶m AW©g§H$ënmMm A{YH$ dmna hmoVmo. ¶m H$mimV gaH$maÀ¶m H$m¶m©Mr ì¶már dmT>ë¶mZo gaH$macm{d{dY ~m~tda IM© H$amdm cmJVmo. n[aUm‘r IM© dmT>Vmo. na§Vw CËnÞ VodT>çm à‘mUmV dmT>V Zmhr ¶mVyZVwQ> {Z‘m©U hmoVo hr VwQ> {d{dY ñdénmMr AgVo d {VMo n[aUm‘hr {d{dY AgVmV. ‘hgwcr VwQ> hr ‘hgwcrIM© hm ‘hgwcr CËnÞmnojm A{YH$ Agë¶mMo Xe©{dVo a¸$‘ VwQ>r‘Ü¶o ‘hgwcr VwQ>rnojm ^m§S>dcr VwQ>A{YH$ Mm§Jcr ‘mZcr OmVo. H$maU ‘hgwcr VwQ>rVyZ Zdr ^m§S>dcr gmYZo g§nm{XV Ho$cr OmV ZmhrV.^m§S>dcr VwQ> hr {dH$mgmÀ¶m àma§ r AQ>c AgVo. amOH$mofr¶ VwQ> hr EHy$U IM© d EHy$U ‘hgyc ¶mVrc’$aH$ AgVmo.

7.4 n[a^m{fH$ eãXmW© - AW©g§H$ën (Budget)

AW©g§H$ën åhUOo gaH$maÀ¶m {dÎmr¶ ¶moOZoMo {ddaUnÌ hmo¶. ¶mV nyU© Pmcoë¶m eodQ>À¶m {dËr¶{dfm©Mm ‘hgyc qH$dm CËnÞ d IM©, Mmcy dfm©À¶m CËnÞ d IMm©Mm A§XmO Am{U nwT>rc {dÎmr¶dfm©gmR>rÀ¶m Ano{jV CËnÞmMm d R>a{dcoë¶m IMm©Mm A§XmO Xe©{dcocm AgVmo.

40 Eg.dm`.~r.E. KQ>H$ 7

AW©g§H$ënr¶ VyQ> - (Budget Deficit) :

AW©g§H$ënr¶ VyQ> ho amOH$mofr¶ Ag‘VmocmMo EH$ ‘mnZ Amho. EHy$U àmár d EHy$U IM© ¶mVrc’$aH$ åhUOo AW©g§H$ënr¶ VyQ> hmo¶. EHy$U àmárV ‘hgwcr àmár d m§S>dcr àmár ¶m§Mm g‘mdoe hmoVmo. VaEHy$U IMm©V ‘hgycr IM© d ^m§S>dcr IMm©Mm g‘mdoe hmoVmo.

‘hgycr CËnÞ :

gaH$macm H$a d H$aoÎma CËnÞ {‘iVo Ago Mmcy CËnÞ åhUOo ‘hgycr CËnÞ

^m§S>dcr CËnÞ :

gaH$macm H$Om©Mr naV’o$S>, ^m§S>dcr ^Îmm, {dH$ë¶mZo {‘iUmao CËnÞ, amOH$mofr¶ VyQ>-EHy$UIM© - EHy$U ‘hgyc.

‘hgycr VyQ> = ‘hgycr IM© - ‘hgycr CËnÞ

A§XmOnÌH$s¶ VyQ> = ‘hgycr VyQ> + ^m§S>dcr VyQ>

àmW{‘H$ VyQ> = amOH$mofr¶ VyQ> - ì¶mO, XoUo

Ag‘Vmoc AW©g§H$ën :

Á¶m AW©g§H$ënmV EHy$U IM© d EHy$U CËnÞ g‘mZ ZgVo åhUOo EHy$U IM© EHy$U CËnÞmnojmH$‘r qH$dm OmñV AgVmo. Ë¶mg Ag‘Vmoc AW©g§H$ën åhUVmV.

g§X © gyMr :

1) àm. S>m°. Eg. ìhr. T>‘T>oao (2010) ^maVmVrc gmd©O{ZH$ Am¶ì¶¶ nwUo, S>m¶‘§S> nãcrHo$eÝg,n¥.H«$. 106, 107, 111 Vo 113, 116 Vo 119.

2) S>m°. {X. Ho$. Xoenm§S>o (1984) gmd©O{ZH$ {dÎm, ZmJnya, lr‘§Joe àH$me n¥. H«$. 27,28,32 Vo 39,

239, 240, 243 Vo 245.

3) àm. S>m°. amO|Ð A. agmi (2012) ^maVr¶ AW©ì¶dñWm, nwUo g§ñWog nãcrHo$eZ n¥. H«$. 957 Vo959, 966 Vo 968, 989 Vo 989 - 4.

4) àm. S>m°. Oo. E’$. nmQ>rc (2004), gmd©O{ZH$ AW©H$maU, H$moëhmnya, ’$S>Ho$ àH$meZ n¥.H«$. 226

Vo 229, 246 Vo 249

5) àm. am‘ Xoe‘wI (2007) ñWwc AW©emó, ZmJnya, {dÚm àH$meZ n¥. 206, 207

6) S>m°. ìhr. ìhr. cH$S>o (2002) gmd©O{ZH$ {dÎm ì¶dhma Zm{eH$, ¶ed§Vamd MìhmU ‘hmamï´> ‘wº${dÚmnrR> n¥. H«$. 32, 33.

7) àmMm¶© gw. am. AmoPaH$a (1988) amOñd, ZmJnya, {dÚm àH$meZ n¥. H«$. 343 Vo 349

8) àm. am¶IocH$a, S>m°. Xm‘Or ~r. EM. (2008) ‘wÐm A{YH$mofU Am{U gmd©O{ZH$ {dÎm, Am¡a§Jm~mX,{dÚm ~wH$ nãcrHo$eg©, n¥. H«$. 174 Voo 177


9) gm‘mÝ¶ AÜ¶¶Z, ^maVr¶ AW©ì¶dñWm AmJ«m 2 à{V¶mo{JVm Xn©U ‘h|Ð O¡Z (2012) n¥. H«$. 259/9

10) Q>r. EZ. hOocm (2010) amOñd Ho$ {gÕmV, {X„r EZr ~w³g àmB©doQ> {c{‘Q>oS> n¥. H«$. 267, 268,

269, 369, 272, 273, 572.

11) àm. S>m°. ‘wcmUr ‘h§‘Xa’$sH$ C‘amd (2010) gmd©O{ZH$ Am¶ì¶¶ nwUo Ho$. Eg. nãcrHo$eZ,n¥. H«$. 93, 94, 96, 92 Vo 101.

12) Government Debt Wikipedia the free encyclopedic.

p p p p

E_. E. AW©emó 1

Fiscal Federalism in India

^maVr¶ {dÎmr¶ g§KamÁ¶

KQ>H$m§Mr C{ÔîQ>ço (Objective)

¶m KQ>H$mÀ¶m Aä¶mgmZ§Va Amnë¶mcm

1) g§{K¶ {dÎm ì¶dñWoMo ñdén H$go AgVo ho gm§JVm ¶oB©c.

2) g§KamÁ¶ {dÎm ì¶dñWoMo VÎdo gm§JVm ¶oB©c.

3) amÁ¶mÀ¶m {dÎmr¶ g‘ñ¶m Am{U Ë¶mMm Aä¶mg H$aUo.

4) H|$ÐmH$Sy>Z amÁ¶m§H$S>o {dÎmr¶ gmYZmMo hñVm§VaU Am{U Ë¶mMo {ZH$f H$moUVo.

5) {dÎm Am¶moJ Am{U {Z¶moOZ ‘§S>i ¶mVrc ’$aH$ ñnï> H$aVm ¶oB©c.

6) ^maVmVrc H|$Ð d amÁ¶ {dÎmr¶ g§~§YmMo {Q>H$mË‘H$ ‘wë¶‘mnZ H$aVm ¶oB©c.

7) ^maVmÀ¶m Mmcy {dÎm Am¶moJmÀ¶m {e’$maer ‘m§S>Vm ¶oVrc.

8) amÁ¶mMo {dÎmr¶ gmYZo Am{U H$O©~mOmarnUmMo g‘ñ¶m ‘m§S>Vm ¶oVrc.

9) ñWm{ZH$ {dÎmr¶ g‘ñ¶m ñnï> H$aVm ¶oVrc.

10) amÁ¶ Am{U H|$ÐmH$Sy>Z ñWm{ZH$ {dÎmr¶ hñVm§Va ñnï> H$aVm ¶oB©c.

11) {dÎmr¶ g§Kf© Am{U ^maVr¶ amÁ¶{dÎmr¶ {d^mJmVrc gwYmaUm ñnï> H$aUo.

1

8.1 g§KamÁ¶ {dÎmr¶ ì¶dñWm - àñVmdZm : ^m aV r¶ KQ > ZoZwg ma ^ maV mZo g §K amÁ¶ nÕV rMm ñ drH$ma H o$cm Am ho. g §KamÁ¶ mV H|$ Ðr¶ g Î mm g md© m¡‘ A gVo.

{VÀ ¶ m A§VJ ©V {Za{Zami r amÁ¶ g aH$m ao A gV mV . Xoe mMo A mH $ma‘ mZ ‘ moR> o Ag ë¶m Zo g Î mm V r Z nm V i rda - {d^ mJcocr Ag Vo (1) H|$Ð g aH$ ma, (2) amÁ¶ g aH$m a, (3) ñ Wm {ZH $ g aH$ ma Aem {V Z à H$ maÀ¶ m emg ZmMo ApñV Ë d Ag Vo. à Ë¶oH $ emg ZmMo H$ m¶©joÌ { ZpíMV H o$coco Ag Vo. Ë ¶ m§Zm A §V J ©V H$m a^mamnwaV r ñ dm¶ V Î mm AgV o. H |$Ð g aH$ macm Cƒ V‘ A {YH $ma Ag V mV . A§{V‘ O~ m~ Xmar H|$Ð g aH $maM r Agë ¶ mZo V o amÁ¶ g aH$m aMo d {dÎ m r¶ A{ YH$m amMo { d^mO Z H|$Ð d a mÁ¶ g aH$ ma ¶ m§À ¶ mV {d{eï > VÎ dm Zwg m a hmoV o.

B§J «Om §À¶ m am OdQ> rV g §Kam Á¶ nÕV r Mm pñ dH$ ma Ho$ cocm hmoV m. g Z 1871 ‘ Ü¶o J ìhZ©a O Zac ‘ o¶ mo ¶ m Zo emg Z d dgwcrMo A {Y H$ ma H|$Ð A m{U à m§V mcm {d ^mJ yZ {Xco hm oV o . g Z 1920-21 ‘ Ü¶ o ‘ m°Q> o½ ¶y - Ooå g ’$moS > © g wY aU mZo H|$ Ð d à m§{ V H$ g aH$ maÀ¶ m CË nÞ g mY ZmMo {d^mO Z H $aÊ ¶ mV Am co. à m§{V H$ g aH$m aÀ¶m A§XmOnÌH $mnmgyZ H|$Ð g aH $maM o A§XmOnÌ H$ doJ io H$aÊ ¶ mV Amco. Ë¶ mZ§V a AZoH$ g {‘V rÀ¶ m {e’$mae tMm A §V ^m©d H$ éZ g Z 1935 ‘ Ü¶ o g a AmoQ > m o {d{‘ ¶ a g {‘ V Mr Zo‘ UyH$ H $aÊ¶ mV A mcr. à m §V mMr Zì¶ mZo aMZm H$é Z Ë ¶ m §Zm ì¶ mnH$ ñ dm¶V Îmm XoÊ ¶ mV A mcr. H|$ Ð d amÁ¶ g aH$m am§Mr CË nÞ mMr g mY Zo d oJ doJ ir H$aÊ¶ mV A mcr. g Z 1947 ‘ Ü¶ o ^ maV ñ dV§Ì P më¶ mZ§V a 1949 ‘ Ü¶o l r. qMV m‘ U amd Xoe‘ wI ¶ m§Mr {Zdm S> çmg m R> r {Z¶wº$ s H$aÊ¶ mV A mcr. Ë ¶ m§Zr H$m oU Ë¶ mhr Zd rZ V Î d mMm Ad c§~ Z H$ aVm - nwd uMrM ì¶ dñWm H$m¶‘ R >odcr. ’$mi U r‘ wio A md í¶ H$ Ag coco A ë n ~ Xc gwM {dco.

g Z 1950 ‘ Ü¶o ñ dV§Ì ^maV m Zo ZdrZ KQ >ZoMm ñ drH $ma Ho$ cm. ^maV r¶ KQ > ZoZwg ma g md © m¡‘ ^m aV Xoe A pñV Ë dmV Am cm . ¶ m KQ > ZoZwg ma g Z 1935 À¶ m H$m¶ ÚmÝd¶ o A §‘cmV Amcocr ì¶ dñ Wm WmoS > m ’$ ma ~ Xc H$é Z pñ dH $maÊ¶ mV A mcr. hr ì¶ d ñWm g §KamÁ¶ (Federal) ñ dé nmMr A mho.

8.1 ~hþd¶r amÁ¶-H$mofr¶ {dÎm ì¶dñWoMr VÎdo : (Principles of Multi-unit Finance)

amÁ¶ H $mof r¶ nÕV r V EH$ md¶ r amOH$mof r¶ nÕV d ~ hþ amÁ¶ H$mofr¶ nÕV Ago XmoZ à H $ma AmhoV . EH $md¶ r amOH$ mofr ¶ nÕV rV EH$ mM å hU OoM H |$Ðr¶ g aH$maH $S>o gd © g Î moMo EH ${Ì H$ aU Pmcoco AgV o. ¶ m nÕV rV amOH$ s¶ g Î mm hr EH $mM g ÎmoÀ ¶ m hmV r EH $dQ >cocr AgVo. {~ «Q> re nÕV rM r amOH$ mofr¶ nÕV r hr ‘w»¶ Ë do ¶ m ñ dé nm Mr Am ho.

~ hþd¶ r am OH$mofr¶ nÕV å hUOoM g §K amÁ¶ nÕV r hm o¶ - g §K ¶ r amOH$mof r¶ nÕV hr Aer EH$ nÕV r A gVo H$s , Á¶ m‘ Ü¶ o ‘ Ü¶dV u g aH$ ma A m{ U g h¶ moJ r am Á¶ g aH $mao ¶ m§À ¶ mV g md © m¡‘ g Î moMo dmQ > n Pmcoco A gV o. ^maV mMr amOH$ mofr ¶ nÕV r hr ‘w»¶ Ëdo ¶ m ñdé nm Mr Am ho.

g§K amÁ¶ {dÎm ì¶dñWoMr VÎdo : (Principles of Federal Finance)

g §Kr ¶ {dÎm ì¶ dñ Wm qH$d m ~ hþd¶ r am Á¶ H$mofr¶ {dÎ m ì¶d ñW m nwT > rc VÎ dmda AmY marV Am ho.

1) H$m¶©j‘Vm : CË nÞ mMo ‘ mJ © Am {U I Mm©À ¶ m O~ m~ Xmè¶ m ¶ mM r { d^mJ U r H$ m¶ ©j‘ V oÀ¶ m A mY mao H o$cr OmV o Oo CË nÞ amï ´> r¶ ñdé nm Mo Amho qH$ dm Oo CË nÞ J moi m H$ aÊ¶ mV H |$Ðr¶ nÕV r Cn¶ wº$ R >aoc V o H|$Ð g aH$ maÀ¶ m V mã¶ mV R >od co OmVo. CXmhaU mW© à márH$ a, à ‘ §S> i H$a BË¶ mXr V a H$m hr CË nÞ àm Xo{eH $ ñV amda J m oim H$aUo ’$ m¶ Xoera A gVo. CXmhaU mW© nmU r nÅ > r, {dH«$ sH$ a, eoV r ‘ hg wc BË¶ mXr I Mm©À ¶ m O~ m~ Xmè¶ m XoI rc A emM {d^mJë ¶ m OmV mV . Oo I M© g m‘ m {OH$ AmhoV V o H |$Ð g aH$m a H $aV o. CXmhaU m W© XoemÀ ¶ m g§ajU m darc I M© ¶ m CcQ > Oo I M© ñ WmZrH$ ñd énmMo A gV mV V o g aH$maH $S >o XoV mV .

2) cd{MH$Vm : J aOoZwg ma CË nÞ d IMm ©À ¶ m ‘ mJ m©V d à ‘mU mV ~ Xc H $aÊ¶ mV j‘ V m AgVo å hU Oo cdM rH$ V m hmo¶ . Oa CË nÞ d I M© ¶ mV ’$m a ‘ m oR> o A§V a A MmZH$ {Z‘ m©U Pm ë¶ mg Ë¶ mdar c Cnm¶ ¶ moOZm H$ aÊ¶ mMr ¶§Ì U m A g mdr cmJ Vo. g§Kr¶ amOH$mof ì¶dñ WoV A er cd{MH$V m Agë ¶ mZo V r H$moU Ë¶ mhr A S >MU rg g j‘ nU o V m|S> XoD $ eH$V o.

3) g ‘ Ý¶ m¶ Vg ‘ Ý¶ m¶ Vg ‘ Ý¶ m¶ Vg ‘ Ý¶ m¶ V mmmm: g ‘ Ý¶ m¶V oÀ¶ m (Equity) V Îd mZwg ma H $moU Ë¶ mhr am Á¶ m§d a H $amMm ~ moO m A {Y H $ d H $mhr amÁ¶ m§da H $‘ r A er pñWV r Ag y Z¶ o ¶ mg m R> r g‘ mZ XamZo g d©Ì H$a A mH $maU r Ag mdr, ‘ mÌ Oa g m‘ m{OH$ Ý¶m¶ mg mR> r

2

A mdí¶ H $V m A goc V a H$mhr amÁ¶ m §Zm g dcV XoV m ¶ oVo. ....... IMm©~ m~ V hr R >od Uo A mdí¶ H$ Ag Vo. I M© H $aVm Zm ’$º$ R> amd rH$ am Á¶ m§Zm M Ë ¶ mMm ’$m¶ Xm hmoB©c d BV am§Zm {‘ iU m a Zmhr Ag m Agy Z¶ o.

4) ñdmc§~Z : {d{ dY ñV amd arc g aH$ mam§Zm Ë ¶ m§À ¶ m à emg H$s¶ d BV a IMm ©g mR >r nwaog o ómoV Ag co nm{hOo. ¶ mcmM ñ dmc§~ ZmMo V Îd Ago å hU V mV . Ë¶ m‘ wio à Ë¶ oH$ ñV am darc g aH$ ma A mncr H$m¶© g ‘ mY m ZH $maH $ d doi oda nma nmSy> eH $V rc. Oa Ag o ñd mc§~ Z Zg oc V a Ë¶ mVyZ { Z‘ m©U hmoU mar A{ ZpíMV V m hr gd© ì¶d ñWm A S >M U rV A mUy eH o$c.

5) H$mQ>H$ga : H $a CË nÞ J moim H$ aÊ¶ mg mR> r d {d{ dY H $m¶ m©g mR > r H $amì¶ m cmJ U mè¶ m IMm©g mR >r à em gH$ s¶ ¶§Ì Uoda I M© H $amd m cmJ Vm o. ¶ m I Mm©Mm ^m a H $‘ rV H $‘ r am hrc Ae màH $mao CË nÞ d IMm ©Mo {d ^mOZ H $aU o å hU Oo H$mQ> H$g a VÎ d dmnaU o hmo¶ .

6) Am{W©H$ {Z¶§ÌU : g §nyU © CË nÞ d I Mm©Mo { Z¶ §Ì U ho H o$d i CË nÞ d I M© ¶ mMm ‘oi K mcÊ¶ mÀ ¶ m EH $mM C{Ôï > m§g m R> r AgV m H $m‘ m Z¶ o. A W©ì¶ dñWoV V oOr, ‘§Xr, ¶wÕ, X§J cr Aem à íZmg mR> r, A m{W©H$ {d H$mg, à mXo{eH $ A g§V wcZ H $‘ r H$aUo A em H$m aU mg mR> r XoI rc åhU OoM A m{W©H $ ~ m~ rÀ¶ m { Z¶ §Ì U mg mR> r CËnÞ d I M© { Z¶ §Ì U dm naV m Am co nm{hOo.

7) hñVm§VaU ì¶dñWm : g §K r¶ amOH $mof r¶ nÕV rV H$ mhr am Á¶ g aH $ma CË nÞ mÀ ¶ m Ñï > rZo J ar~ V a H$m hr l r‘ §V A gV mV . ¶ mg mR > r EH$m g aH$ maH$Sy> Z Xþg è¶ m g aH$m aH$S >o g mY Z g m‘wJ «rMo hñV m§V aU H$aU mar ì¶ dñW m Ag cr nm{hOo.

8) g ‘ Ýd¶g ‘ Ýd¶g ‘ Ýd¶g ‘ Ýd¶: {d{dY ñV am darc g aH$ mam§Mr H$ m¶© d CË nÞ ¶ m§À¶ mV g‘ Ýd¶ R >odÊ ¶ m Mo V Îd ‘ hÎdm Mo A mho. g§K r¶ amOH $mof r¶ nÕV Aem g ‘ Ýd¶ m daM Ad c§~yZ A g Vo. {d{ dY à Xoem§À ¶ m J aOm d Ë¶ m§Zm hm oU mao CË nÞ mMo dmQ > n ¶ mV hr g ‘Ýd¶ Ag Uo Am dí¶ H$ R > aVo. darc V Îdm Mm dmna g §K r¶ amOH$mofr¶ ì¶ dñ WoV Pmë ¶ mg hr ì¶ dñWm A mncr C{Ô ï >o nyU © H$é eH $Vo.

8.2 ^maVr¶ g§KamÁ¶ {dÎmr¶ ì¶dñWm : (Fiscal Federalism in India)

g §Kr ¶ amOH$mof r¶ nÕV r hr A ZoH $ ñV amd a H $m¶ © H $aU m è¶ m g aH$maMr ..... ~ ZVo. Aem ì¶ d ñWoV CË nÞ mMo ‘ mJ © d I Mm©À¶ m O~ m~ Xmè¶ m H$ em {d^ m{OV Ho$ë ¶m OmV mV . hr nÕV r H $er H$ m¶© H $aV o. A mnU AmV m ¶ m nÕV r {df¶ r ‘ m{hV r KoD $ .

g §Kr ¶ amOH$ mofr¶ nÕV hr Aer EH$ nÕV r AgV o H $s Á¶ m‘ Ü¶o ‘ Ü¶dV u g aH $ma Am {U g h¶ moJ r amÁ¶ g aH $mao ¶ m§À ¶ mV g md© m ¡‘ gÎ moMo dmQ > n Pmcoco A gV o. am~ Q >© J m°ag Z ¶ m§À ¶ m ‘V o g §Kr¶ ì¶d ñWoV ""g md© m¡‘ qH $dm amOH$s¶ g Î mm hr H|$ Ð d ñW m{ZH$ g aH$mao ¶ m§À ¶ mV {d ^mJ cocr AgV o A m{U à Ë¶ oH$OU A mnm në ¶ m H$ m¶©H $joV g md© m¡‘ qH $dm ñdV §Ì Ag V mo. dar c ì¶ m»¶od éZ g §Kr¶ - amOH$ mofr¶ nÕV rMr nwT> rc ‘ hÎ dm Mr cjUo qH$ dm d¡{eîQ >ç o g m§JV m ¶oV rc.

1) g §Kr ¶ amOH$mof rV ì¶ dñ WoV {Za{Zamù¶ m ñV am da {d{ dY g aH $ma H$ m¶ © H $aV mV .

2) {d {dY ñV am da H$ m¶© H $aU mar g aH$mao nwU ©nU o g md© m ¡‘ Ag V mV .

3) {d {dY g aH $mam§À¶ mV g md© m¡‘ g Îm oMo {d^m OZ Pmcoco A gVo d Ë¶ mV g wg §JV r d gwg §dm X AgV mo.

4) O~ m~ XmarMr qH$d m A{Y H$ mamMr {d ^mJ U r H$ aÊ¶ mgmR > r amÁ¶ KQ > ZoMm (Constitutirn) A mY ma KoVcm OmV mo.

g §Kr ¶ nÕV rV nwT >r c g aH$m ao { d{dY ñV amda H$m¶ © H $aV mV .

1) H |$Ð g aH $m a q H$d m ‘ Ü¶ dV u g aH$ma.

2) amÁ¶ g aH$ma qH $dm à m§{V H$ g aH$m a.

3) ñ Wm{ZH$ g aH$ ma.

A emà H $mao ~ hþñ V ar¶ g aH$ma Ag cocr d Ë ¶ m§À¶ mV g‘ Ýd¶ Ag cocr, KQ > ZoMm A mY m a Ag cocr ì¶ d ñWm åhU Oo g §Kr¶ am Á¶ ì¶ dñ Wm hmo¶.

3

26 O mZod mar 1950 nmg yZ g §nyU © ^maV m cm amÁ¶ KQ > Zm cmJy H$ aÊ¶ mV Am cr d Ë¶ m KQ > ZoZwg ma ^maV ho EH $ g §KamÁ¶ ~ Zco. I è¶ m A Wm©Zo g §KamÁ¶ r¶ emg Zì¶ dñ Wm hr ^maV g aH $maÀ ¶ m 1935 À ¶ m H $m¶ ÚmZo (Government of

India Act 1935) A pñVË dmV Amcr A mho. Ë ¶mdoiÀ ¶ m n[ apñ WV rZwg ma H|$Ð g aH$m aMo dM©ñ d A m{U KQ >H$ amÁ¶ m§Mr ñd m¶ Î mV m {Q> H${dUo J aOoMo hm oV o. Ë ¶ m‘ wioM ^m aV mZo ñ dm V§Í ¶ à má rZ§V a ñ drH$ macoë¶ m g §KamÁ¶ r¶ em g Zì¶d ñWo‘ Ü¶o {dÎ m r¶ g mY Z g m‘J «rÀ¶ m ~ m~V rV H|$ Ð g aH $maMo dM ©ñd { XgyZ ¶oV o. ho dM©ñ d g Ü¶ mÀ¶ m H|$Ð d amÁ¶ g §~ §Y m‘ Y yZhr {Xg yZ ¶ oV o.

ñ dmV §Í¶ à márZ§V a ^maV mZo ñ drH$macoë ¶m amÁ¶ KQ > ZoZwg ma Xa 5 d fmªZr {dÎ m Am¶ m oJ mMr {Z¶wº $s H$ aÊ¶ mV ¶ oV o. ¶ m {Z¶ wº$ Ho$coë¶ m {dÎm A m¶ moJ mH$S >o H |$Ðr¶ H$ am§Mo dmQ > n KQ > H$ amÁ¶ m§‘ Ü¶o H $moU Ë¶ m àH$ mao H$ amd¶ m Mo ¶ m g§X^m©V amï ´> nV tH$ S> o {e’$maer H$ aÊ¶ mMo H$ m¶© XoÊ ¶ mV A mcoco A mho. ¶ m { e’$ maerZwg ma g §KamÁ¶ mV rc doJdoJ ù¶ m amÁ¶ m§Zm H|$ ÐmH $Sy> Z Ë ¶ mÀ ¶ m CÎ nÞ mV rc {hñg m V goM A ZwXm ZmMo dm Q> n Ho$ co OmV o. g §Kam Á¶ r¶ em g Z ì¶ dñ WoZwg ma H |$Ð g aH$ ma d amÁ¶ g aH $ma o ¶ m§À ¶ m‘ Y rc H$m¶ m©Mo d {d Î mr¶ A {Y H$mam §Mo { d^mOZ ^maV mÀ¶ m am Á¶ KQ>ZoV Ho$coco Amho. Ë ¶ mZwg ma H|$ Ð g aH $maMo {dÎm r¶ g mY Zg m‘ J«r C^maÊ ¶ mMo A {YH $ma Am {U K Q>H $ amÁ¶ m Mr H $m¶ } d O~ m~ Xmè¶ m d Ë¶ m§Zm Cncã Y {d Îm r¶ g mY Zg m‘ J«r C^m aÊ¶ mMo ‘ mJ © ¶ m§Mo ñ nï> {d^ mOZ ho Am në ¶ mcm ^ maV r¶ KQ > Zo‘ Ü¶ o nmhm¶ cm {‘iV o.

H|$Ð d amÁ¶ gaH$maMr H$m¶© {d^mJUr

(Deivision of Function) ^m aV r¶ amÁ¶ KQ > ZoZwg m a H |$Ð g aH $ma d amÁ¶ g aH$m ao ¶ m§Zr nma nmS > md¶ mÀ¶ m O~ m~ Xmè¶ m d H $m¶ ©o ¶ m§Mo {d^m OZ

Im cr c V rZ à H$ maÀ¶ m ¶ m Úm§‘ Ü¶o H o$coco Am ho.

1) H|$Ð ¶mXr ((((Centrallist) ::::

H |$Ð g aH$ maZo nm a nm S> md¶ mÀ¶ m O~ m~ Xmè¶ m d H$m¶} ¶ m§Mm g ‘ md oe Ho$ cocm A mho. H|$ Ð g wMr‘ Ü¶ o 97 {df¶ Am hoV . hr H$ m¶ © nwT> rcà ‘ mUo -

(1) A UwCOm© d Ë ¶ mg m R> r A mdí¶ H $ I {ZO g §nÎ mr {‘ i{ dU o. (2) aoë do dmhV yH $, amï ´>r ¶ ‘ hm‘ mJ ©, OhmO ~ m §YU r, OcdmhVyH $ B.M m {dH$mg H $aU o. (3) A m§V aamï ´>r¶ d A m§V amÁ¶ r ¶ ì¶ mnma. (4) {d‘ m ì¶d ñW m. (5) eoA a ~ mOma d d m¶ Xm ~ mOma. (6) g§g XoZo g wM{d coë¶m CÚmoJ m Mo {Z¶ §Ì U . (7) g md©O{ ZH $ joÌ mV yZ ‘ yc yV CÚm oJ mMm {d H$mg . (8) I {ZOVoc CÚm oJ mMm {d H$ mg d {Z¶§Ì U B.

2) amÁ ¶ g wMramÁ ¶ g wMramÁ ¶ g wMramÁ ¶ g wMr (State list) :

¶ m‘ Ü¶o amÁ¶ g aH$ maÀ¶ m AI Ë¶ m [aV ¶oU m è¶ m O~ m~ Xm è¶ m Am {U H$m¶ mªMm g‘ mdoe hmoV mo. ¶m amÁ¶ gwMr‘ Ü¶o 66 {df¶ m§Mm g ‘ mdoe H$aÊ¶ mV A mcm A mho. hr H$ m¶© nwT> rcà ‘ mU o g m§JV m ¶oV r c.

(1) nmocrg ¶ §ÌU m (2) Ý¶ m¶ ì¶ dñ Wm (3) ñ Wm{ ZH $ ñd amÁ¶ g §ñW m (4) g md ©O{ZH$ A mamo½¶ d gw{dY m (5) {ejU (6) añV o, nwc, OhmO, hm oS> r A er Xi UdiU m Mr g mY Zo d BV a g mY Zo Or H|$ Ð g aH $maÀ ¶ m AIË¶ m[aV ZmhrV . (7) e oV r (8) newY Z / g§nÎ mr (9) nm U rnwadR >m (10) nmÊ¶ mnmgyZ {dO{ Z{‘ ©V r (11) H|$Ð ¶ mXrV Zgcoë¶ m CÚm oJ m§Mo {Z¶ §Ì U B.

3) g§¶wº$ ¶mXr :

¶ mo ¶ mXr‘ Ü¶o H|$ Ð g aH $ma d am Á¶ g aH$m ao ¶ m XmoÝhr g aH$ mam§À ¶ m g §¶wº $[aË¶ m A I Ë¶m[ aV ¶oU mè¶ m O~ m~ Xmè¶ m§Mm Am {U H$ m¶ mªMm g‘ mdoe hmoV mo.

(1) A m{W©H $ d g m‘ m{OH $ {Z¶ m oOZ (2) H$m‘ J ma g §KQ >Zm (3) H$m‘ J ma H $ë ¶ mU (4) Am¡Ú mo{J H $ H $ch (5)

g m‘ m {OH$ g wajm (6) { H$‘ §V {Z¶§Ì U (7) ì¶d g m¶ V m§{Ì H$ ‘ mJ ©Xe© Z B.

dar c gd © K Q> H$m§Mm g §¶ wº$ ¶ m Xr‘ Ü¶ o g ‘ mdoe H o$cm Agcm V ar amï>r ¶ {hV g §~§Y d H$ m¶©j‘ VoÀ ¶ m Ñï > rZo { dMma Ho$cm AgV m H|$ Ð g aH$macm A §{V ‘ {ZU ©¶ KoÊ¶ m Mm A {YH$ ma XoÊ ¶ mV A mcocm A mho.

H|$Ð d amÁ¶mV {dÎmr¶ gmYZgm‘J«rMo {d^mOZ

(Distribution of Resorces between Union and state)

1935 À ¶m H $m¶ ÚmZwg ma g §KamÁ¶ mV H|$ Ð g aH $ma d amÁ¶ g aH$ mao ¶ m§À ¶ mV {dÎ mr¶ A{ YH$ mam§Mr {d ^mJ U r Pmcocr Am ho. ^maV r ¶ amÁ¶ K Q> ZoZwg m a H |$Ð g aH $ma d amÁ¶ g aH$mao ¶ m§Zm K Q> Zo Zo H$ mhr R > am {dH $ H$m¶} Zo‘ yZ {Xcocr A mhoV . V r H$m¶} nma nmS > Ê¶ mg mR > r ¶ m XmoÝhr g aH $macm ‘ moR > çm à‘ mU mV IM© H$ amdm cmJV mo d hm I M© H $aÊ¶ mg mR> r H|$ Ðmcm d

4

amÁ¶ mcm H$mhr { dÎ mr¶ A {Y H$ ma 2 46 ì¶ m H $c‘ mZwg ma XoÊ ¶ mV A mcoco A mhoV . Ë¶ m {dÎ mr¶ A{Y H$m amMr { d^mJ U r Im cr cà‘ mU o Ho$cr A mho.

1) H|$Ð gaH$maMr CËnÞ gmYZo :

amÁ¶ g aH$ maÀ ¶ m VwcZoV H|$ Ð g aH $maÀ¶ m H$ m¶ mªM o ñ dé n ho A {V e¶ {dñV m[aV AgV o. Ë ¶ m Mà‘ mUo H|$Ð g aH$ mada amÁ¶ mÀ¶ m V wcZoV ’$ ma ‘ moR > çm à‘ mU mV H $m‘ mMr O~ m~ Xmar A gVo. Ë¶ m‘ wi o H |$Ð g aH$m acm ¶ m H$ m¶ m©Mr nyV ©V m H$ aÊ¶ mg m R> r ‘ moR > çm à ‘ mU mV I M© H $amd m cmJ V mo d hm I M© H |$Ð gaH $ma doJ doJ ù¶ m H$ am§À¶ m g hmæ¶ m Zo Ë ¶ mMà ‘ mUo BV a CË nÞ g mY Zm§À¶ m g mhm æ¶ mZo CË nÞ {‘ idyZ H$ arV Ag V o. H $a ho H|$ Ð g aH$ maÀ¶ m CË nÞ mMo à ‘ wI g mY Z A mho. H|$ Ðr ¶ H$a ho nyU ©V : H|$Ð g aH $maH$S y>Z A mH $maco OmV mV d Ë¶ m H$am§À ¶m ‘ mÜ¶‘ mV yZ O‘ m hmoU mam ‘ hg yc XoI rc H|$Ð g aH $maH $Sy> ZM dmnacm OmV m o. H|$Ðr¶ H $am§‘ Ü¶o nwT > rc doJd oJ ù¶ m H$am§Mm g‘ m doe hmoV mo.

(1) CË nÞ H$ a (2) CË nmXZ ewë H $ (3) OH$ mV H$ a ( Am¶ mV - {Z¶ m©V H$ a) (4) {ZJ‘ H$ a (5) V §~ mIy d BV a ^maV mV CË nmXr V d ñV y§darc CË nmXZ e wë H$ (‘ mXH$ no¶ d A m¡f Yo dJ iyZ) (6) d mag m ‘ mc‘ Î modarc H$a (eoV O‘ r Z dJi yZ) (7) aoë do (8) McZmV rc ZmoQ > m d Zm U r (9) nm oñQ > d V ma (10) XþaÜdZr d à g maU (11) eoA a ~ mOm a d d m¶ Xm ~ mOmamV rc ì¶ dhma {V H $sQ >o H$a (12) Mo³g , hþ§S > r, { d‘ m nm°crg r , eoA aMo hñ V m§V aU B.g mR > r dmnaÊ¶ mV ¶ oU mar nm {H$ Q>o (13) aoë do à dmg r d ‘ m cm da AmH $maco OmU mao Q > {‘ ©Zc H$ a (14) à dmg r ^mS >o d ‘ mc ^mS >o B.darc H$a B. H$ a m§Mm g‘ mdoe H|$Ð g aH $maÀ ¶ m A IË¶ m[aV hmoV mo. darc gd © H $am§M o d J uH $aU nwT> rcà ‘ mUo H $aÊ¶ mV ¶oV o.

A) Oo H$ a H|$Ð g aH$ ma A mH$maVo V goM dg wcr d {d {Z¶ moJ H|$Ð g aH$ maH$ S> o A gV mo. A g o H$ a, CXm. {ZJ ‘ H$a, OH$ mV H $a.

~ ) Oo H$ a H|$Ð g aH$m a A mH$maV o V goM Ë ¶ mMr dg wcrgwÕm H|$ Ð g aH $maM H$ aVo, na§V w Ë¶ mV yZ à má Pmcoë ¶m CË nÞ mMm R >am {dH $ ^mJ amÁ¶ g aH$ maZm { Xcm OmV mo Ag o H$ a. CXm. àmá r H$ a, H |$Ðr¶ CË nm XZ H$a.

H$) Oo H$ a H|$Ð g aH$ ma Am H$m aVo d Ë ¶ mMr dgwcr XoIr c H |$Ð g aH $maM H $aV o, na§V w Ë ¶ mV yZ à má Pmcoco CË nÞ nyU ©V : amÁ¶ m§Zm {Xco OmV o A go H $a. CXm. d mag m H $a, aoëd o ‘ mc, à d mg r d mhV yH$, eoV O‘ rZ, ì¶ {V [aº$ BV a ‘ m c‘ Î modar c H$a B.

S> ) Oo H$ a g aH $ma A mH$maV o na§V w Ë¶ m H $am§Mr dg wcr A m{ U { d{Z¶ moJ H $aÊ¶ m Mm A{ YH$ ma am Á¶ m§H$ S>o AgV mo Ag o H $a CXm. d ¡Ú{H$¶ gmY Zg m‘ J«rd a V goM ñd À N>V mJ ¥hmg mR > r cmJU m è¶ m g mY Zg m‘J «rd a AmH $maco OmU m ao H $a, A m¡fY m§darc H $a, g m¢X¶ © à g mY Zmdarc H $a, ñQ >±n S > çw{Q > B.

2) amÁ¶ gaH$maMr CËnÞ gmYZo :

^m aV r¶ amÁ¶ KQ > ZoZwg ma H$m hr H$a Am H$m aÊ¶ mMo ñ dmV §Í¶ amÁ¶ g aH $mam§Zm XoÊ ¶ m V Amcoco A mho. ¶ m H$ am§Mr Am H$m aU r, dgwcr V g oM {d{Z¶ moJ H$aÊ¶ mMm g§nyU © A{Y H$ma am Á¶ g aH $mam §Zm A g V mo. ¶ m H$ am§À¶ m ‘ mÜ¶‘ mZo amÁ¶ g aH $ma CË nÞ {‘i {dV AgV o d ¶ mo½¶ H$m aU m§g mR > r Ë¶ m CË nÞ mMm {d {Z¶ moJ H$arV AgV o. ¶ m‘ Ü¶ o nwT > rc H $am§Mm g‘ mdoe hm oV mo.

(1) O‘ rZ ‘ hg yc (2) eoV r CË nÞ H $a (3) ‘ mXH $ no¶o, A’y$ d BV a ‘ mXH $ Am¡fY mdarc CËnmXZ ewë H$ (4) eoV O{‘ Zrdar c dm ag m H $a (5) ‘ Zmoa§OZ H $a, OwJ ma B. darc H$a (6) drO Cn¶ moJ d {dH«$sd arc H$a (7) añV o d Oc ‘ mJ m©Ûm ao H o$ë ¶ m OmU mè¶ m ‘ mc d à dmg r dmhVyH $sd arc H$a (8) ‘ m oQ> maJ mS> rdarc H$a (9) ñ WmZrH$ OH$mV (10) XaS >moB © H$a B. H$ am§Mm g‘ mdoe amÁ¶ g aH$maÀ ¶m CË nÞ g mY Zm §‘ Ü¶ o hmoV mo.

dar cà ‘m Uo ^ maV r¶ g §KamÁ¶ mV rc KQ > Zo‘ Ü¶ o H|$Ð d amÁ¶ g aH$ mam§Zr nm a nmS >m d¶ mM r H$m¶ } d V r nyU © H$ aÊ¶ mg mR > r cmJU m am {dÎ mr¶ {ZY r C^m aÊ¶ mg mR > rMo ‘ mJ © ¶ m§Mo {d ^mOZ H o$coco Am ho. Ë ¶ m Mà‘ mUo ^maV r ¶ amÁ¶ KQ> ZoÀ ¶ m {eë nH $mam§Zm ho XoIr c ‘ mhr V hm oV o H$ s, am Á¶ m§Zm Z o‘ yZ {Xcocr H $m¶ } d {dÎ mr¶ g mY Zgm‘ J«r ¶ m‘ Ü¶o A g‘V moc {Z‘ m©U hm oD $ eH$V m o. hm g‘ V moc d mT>V Om Ê¶ mMr e³¶ V m XoIr c J¥hrV Y aÊ¶ mV Am cocr hmoV r . Ë¶ m‘ wi o hm Ag ‘ V moc Xÿa H $aÊ ¶ mg mR> r ^maV r¶ amÁ¶ KQ >ZoÀ¶ m {eë nH$ mam§Zr H|$ Ð g aH $maH $S y>Z amÁ¶ g aH$m am§Zm { dÎ mr¶ g mY Z g m‘J «rÀ¶ m hñ V m§V aU mMr V aVyX H$é Z R > o dcr Am ho. H|$ Ð g aH $maH $Sy>Z KQ > H$ amÁ¶ m§Zm Ho$ ë¶ m OmU mè¶ m ¶ m hñV m§V amMo ñ dé n d V Î do R >a{ dÊ¶ mgm R> r KQ > ZoÀ ¶ m H$c‘ 280 A§V J©V { dÎ mr¶ Am¶ moJ mMr ñ WmnZm 5 dfm©V yZ EH$ Xm H $aÊ¶ mMm A{Y H$ mahr am ï> nV tZm XoÊ¶ mV A mcm A mho.

5

ñV § mË ‘ H $ñV § mË ‘ H $ñV § mË ‘ H $ñV § mË ‘ H $ d d d d g ‘nmV i r g ‘nmV i r g ‘nmV i r g ‘nmV i r A g‘V mocA g‘V mocA g‘V mocA g‘V moc ::::

(Vertical and Horizontal Imbalance) g §Kam Á¶ r¶ emg Zì¶ dñ Wo‘ Ü¶ o H|$Ð d am Á¶ g aH $mao ¶ m§À¶ m‘ Ü¶ o H$ m¶ m©Mo d {d Î mr¶ A {Y H$mamMo Oo {d^ mOZ hmoV o.

Ë ¶ mMm EH$ ‘ hÎ dmMm n[aU m‘ å hU Oo {dÎ mr¶ A g‘ V moc hm o¶ . hm {dÎ mr¶ Ag ‘V moc {Z‘ m©U hmoÊ¶ mMo H$ maU åhUOo H|$ Ð g aH$ macm Zo‘yZ { Xcocr H$ m¶ } nma nm S> Ê ¶ mg m R> r hmoU mam IM©. hm H |$Ð g aH $macm {‘ i U mè¶ m ‘ hgwcm nojm H$ ‘ r Ag V mo. ¶ mCcQ> amÁ¶ m§Zm Zo‘ yZ {Xcocr H $m¶ } nm a nmS> Ê ¶ m g mR>r hm oU mam IM© hm amÁ¶ g aH $macm {‘ iU mè¶ m ‘ hg ycnojm Omñ V Ag V mo. ¶ mcmM ñV § mË ‘H $ {dÎ mr¶ Ag‘V moc Ag o å hUV mV . å hUOoM { dÎ mr¶ g mY Zm§M o H|$ Ðr¶ ñV amd a H|$Ðr H$aU d emg H $s¶ H $m¶ m©Mo amÁ¶ ñV amd a H|$ÐrH $aU ho ñ V§ mË ‘ H$ Ag ‘ Vm ocmMo ‘ hËdmMo H$ maU R >aV o.

Xþg am {dÎ mr¶ Ag ‘V mocmMm àH $ma hm amÁ¶ m- amÁ¶ m§‘ Yrc Ag ‘V mocmer g §~§Y r V AgyZ Ë ¶ m cm g ‘ nmV i r {dÎ m r¶ Ag ‘V moc A go å hQ > co OmVo. g‘ nmV ir Ag‘ V mocmM o ‘ hÎ dm Mo H $maU å hU Oo H$m hr KQ> H $ amÁ¶ o Am{W©H$ ÑîQ >çm nwT> macocr Ag V mV d Ë¶ m‘ wi o Ë¶ m Mr {dÎ mr¶ pñ WV r hr ~i H $Q > AgV o. ¶ mCcQ> H$ mhr amÁ¶ o hr ‘ m Jmg cocr A gV mV . n[ aU m‘ r Ë¶ m§Mr {dÎ mr¶ pñWV rhr ’$maer Mm§J cr Zg V o. EH$m AW m©Zo amÁ¶ m- amÁ¶ m§‘ Y rc ¶ m {d f‘ VocmM g ‘ nm Vi r Ag‘ V moc A g o g §~ moY co Om Vo. g‘ nmV i r {dÎ mr¶ Ag‘ V mocm Mm EH $ dmB©Q > n[aU m ‘ å hU Oo ‘ mJ mg coë¶ m d {dÎ mr¶ ÑîQ >çm Xþ~ ©c amÁ¶ mÀ ¶ m g md©O{ ZH $ godm nwa{d Ê¶ mÀ¶ m d {d Îmr¶ g mY Zg m‘J «r O‘ m H $aÊ¶ mÀ¶ m à ¶Ë ZmZ§V a ‘¶ m©Xm ¶ oV mV .

dar c XmoÝhr à H$ maMo Ag ‘V moc Xÿa H $aÊ ¶ mg mR >r H|$ÐmH$ Sy> Z amÁ¶ m H$S >o { dÎ mr¶ g mY Zg m‘J «rMo hñ V m§V aU H$aÊ¶ mMr J aO {Z‘ m©U hmoV o. n[ aU m‘V : am Á¶ g aH$m aZm ‘ moR> çm à ‘ mUmV H§o$Ð g aH$ mada A dc§~yZ am hmd o cm J Vo d Ë ¶ m‘wi o amÁ¶ mMr ñd m¶ Î mV m Ymo³¶ mV ¶oV o. ^m aV r¶ g§K amÁ¶ emg Z ì¶ dñ WoV A em à H$ maMm {dÎmr¶ Ag‘ V moc {Z‘ m©U hmoÊ ¶ mMr e³¶ V m cjmV KoD $Z ^m aV r¶ amÁ¶ K Q> ZoÀ¶ m { eë nH$ mam§Zr H|$ÐmH $Sy>Z amÁ¶ g aH $maZm {dÎ m r¶ g mY Zg m‘ J «rÀ ¶ m hñV mV aU mMr VaV yX Ho$cocr Am ho. ho { dÎ mr¶ hñV m§V aU à m‘ w»¶ mZo H $a ‘ hg wcm V g h^mJ , A ZwXmZo d H$ O} ¶ m ñd énmV Ho$ co OmV o d ho hñ V m§V aU mMo à ‘ mU d V Î do R >a{ dÊ¶ mg mR> r Xa 5 dfmªZr {dÎ m A m¶ moJ mMr ñ Wm nZm Ho$ cr OmVo.

8.3 g§KamÁ¶mÀ¶m {dÎmr¶ g‘ñ¶m Am{U g§KamÁ¶mVrc {dÎmr¶ gmYZmMo hñVm§VamMo ¶m§{ÌH$sH$aU :

(Problem of State's Finance & Mechanism of Devolution of Resource) g §Kam Á¶ mV {dÎ m ì¶ dñ Wm ¶ mo½ ¶ à H$maMr A gÊ¶ mg mR> r V Î d A m{ U ì¶ dhm a ¶ m§Mr g m§J S> KmcUo A mdí¶H $ Am ho,

na§V w hr à {H«$ ¶ m A {V e¶ H${R > U Agë ¶ m‘ wio g §KamÁ¶ m À¶m ~ m~V rV {dÎ mr¶ g ‘ ñ¶ m {Z‘ m©U Pmcoë¶ m {Xg yZ ¶ oV mV . ¶ m {dÎ mr¶ g‘ ñ¶ m nwT > rcà‘ mU o -

1) CËnÞmMo CËnÞmMo CËnÞmMo CËnÞmMo ¶ mo½¶ ¶ mo½¶ ¶ mo½¶ ¶ mo½¶ dmQ>ndmQ>ndmQ>ndmQ>n :

g §Kam Á¶ mV EH$ H|$Ð em g Z A m{U A ZoH $ amÁ¶ g aH$m ao A g cocr {Xg yZ ¶ oV mV . am Á¶ m Mr n[ apñWV r cjmV KoV cr Ag V m doJ doJ ù¶ m amÁ¶ m§‘ Ü¶o cmoH$ g§»¶ m, A m{W©H $ d g m‘ m {OH$ B. ~ m~V rV doJ doJ ir n[apñ WV r Ag cocr nmhmd¶ mg {‘ iVo. Ë¶ m‘ wi o A em n[ap ñWV rV EH$M g m‘ mÝ¶ VÎ d Yé Z Ë ¶ m V Îd mZo {d Î mr¶ g mY Zg m‘ J«rM o dm Q> n H $aUo ¶ mo½ ¶ R > aV Zmhr. Ë ¶ m‘ wi o Ë¶ m {R > H$m U r ¶ mo½ ¶ CËnZmMo dmQ > n H o$co OmV Zmhr. n[ aU m‘ r ¶ mo½¶ CË nÞ dmQ> nm Mm à íZ { Z‘ m©U hm oV mo.

2) Am{W©H$ eº$sMo H|$ÐrH$aU :

g §Kam Á¶ mV amÁ¶ KQ > ZoZwg ma H |$Ðmcm A{ Y H$ A {YH $ma à má Pmcoco A mhoV . Ë¶ mMà ‘ mUo H |$Ðmcm Zd rZ CË nÞ g m Y Zo {Z‘ m©U H$aÊ¶ m Mm A{Y H$m a A gë¶ m‘wi o H|$ Ð g aH$ ma ZdZ drZ CË nÞ g mY Zm§À ¶ m g mhmæ¶ mZo CË nÞ mV dmT > K S> dyZ A mU y eH$V o. V goM H|$ Ð g aH$ maMr CË nÞ g mY Zo cd {MH$ AgV mV . Ae r CË nÞ g m Y Zo amÁ¶ mH $S >o Zg V mV . n[aU m‘ r H |$ÐmH $S> o Am {W©H$ eº$s Mo H|$ÐrH $aU ‘ moR> çm à ‘ mU mV hm oVo.

3) amÁ¶mMo dm H|$ÐmMo dM©ñd :

amÁ¶ KQ >ZoZwg ma H |$ÐmMo A {Y H $ma amÁ¶ mÀ ¶ m A{Y H$mamnojm A {YH $ Agë ¶ mg Am{U n¥W H$s H $aU mV yZ g §KamÁ¶ {Z‘ m©U Pmco A gë ¶mg H |$ÐmMo d M©ñd { Z‘ m©U hmoV o ¶ m CcQ > EH $sH$aU mVyZ g §K amÁ¶ {Z‘ m ©U Pmco Agë¶ mg Ho$ ÝÐem g Z {VV Ho$ à~ i ahm V Zmhr. g §K amÁ¶ mV {dÎ mr¶ ~ m~V rV amÁ¶ emg Zmcm ñd m¶Î mV m à má hmoV Agë ¶ m‘ wio Ë ¶ mMr {dÎm r¶ g mY Zo nwa oer A gë¶ mg EH$m Mo Xþg è¶ mda dM©ñ d hm à íZ C np ñWV hmoV Zmhr. amÁ¶ mcm {‘ i U mè¶ m H $amnmgyZ CË nÞ mV K Q>

6

KS> d yZ A mU Ê¶ mg m R> r H$ amMo Xa H $‘ r H $aU o Vg oM H |$ÐmH$ Sy> Z am Á¶ m §Zm {‘ iU mè¶ m {ZY rV V yQ > {Z‘ m©U H $aUo B. ‘ mJ m©Zo H|$ Ð g aH$ ma amÁ¶ g aH$ mada dM©ñ d J mOdy eH $V o.

4) àmXo{eH$ Ag§VwcZ :

g §Kam Á¶ mV rc doJ doJ ù¶ m à XoemM m { dH$ mg hr ‘ hÎd nyU © ~ m~ Am ho. H$ mhr à Xoe A {Y H$ ‘ mJ mg coco A gV mV, V a H$m hr H$‘ r ‘ mJ mg coco Ag V mV . H$ mhr à Xoem V CË nmXH $ g mY Zo ‘ w~ cH$ A gV mV V a H$m hr à XoemV V r H $‘ r A gV mV . H$m hr à Xoem V cmoH$ g§»¶ m A {Y H$ A gVo V a H $mhr à XoemV V r H$‘ r AgV o. H $mhr à XoemV eº $s gmY Zo Omñ V AgV mV V a H$m hr à XoemV V r A {V e¶ H$‘ r à ‘ mUm V AgV mV . Aem n[ap ñWV rV {dÎm r¶ g mY Zm§Mo amÁ¶ mam Á¶ m V ¶ mo½¶ dmQ >n Z Pmë¶ mg H$mhr amÁ¶ m§Mm {d H$m g OcX hmoV mo V a H$m hr am Á¶ o ‘ m Jmg cocrM am hV mV . Ë¶ m‘wi o dmT >Ë ¶ m à mXo{eH $ Ag §V wcZm Mr g‘ ñ¶ m { Z‘ m©U hm oV o.

5) dmT>Vo g§Kf© :

g §Kam Á¶ mV rc doJ doJi o amÁ¶ mV Am {U H|$Ðñ WmZr d oJdoJ ù¶ m njm§Mr g aH$m ao A pñV ËdmV A gë ¶mg H|$Ð A m{U amÁ¶ ¶ m §À¶ m‘ Ü¶o { dÎ mr¶ g mY Zm§À ¶ m ~ m~V rV g §Kf© {Z‘ m©U hmoÊ ¶ mMr e³¶V m AgV o. amOH $mof r¶ Ñï > rH$ moZm VyZ {dÎ m r¶ g mY Zm§À¶ m dmQ > nmM m {dMma Ho$ cm OmV mo. njr ¶ Y moaU mcm amÁ¶ mÀ ¶m J aOm§nojm A {Y H$ ‘ hË d XoÊ ¶ mV ¶ oVo. Ë¶ m‘ wi o H|$ Ð Am {U amÁ¶ ¶ mV g §Kf© { dH$ monmcm OmV mV . V U md dm T>V OmV mo.

A em à H$maÀ ¶ m g‘ ñ¶ m g§KamÁ¶ m V {dÎ m r¶ g mY ZmÀ ¶ m dmQ >nmg §X^m©V AmT >i yZ ¶oV mV . g§K amÁ¶ mMm {d H$mg KS>dyZ Am U md¶ mMm Agoc V a ¶ m g ‘ ñ¶ m Zï> H$ éZ {dÎ m r¶ g mY Zm§Mo d mQ >n H|$ Ð d am Á¶ ¶ m§À¶ m‘ Ü¶ o hmoU o A mdí¶ H$ A mho.

g§KamÁ¶mVrc {dÎmr¶ gmYZm§Mo ¶m§{ÌH$sH$aU :

(Mechanism of Devolution of Resource) {d Î mr¶ g mY Zm§Mo H|$ ÐmH $S y>Z am Á¶ g aH $maH $S>o hñ V m§V aU H$aÊ¶ mg mR> r {d Îm A m¶ moJ m Mr ñWmnZm H o$cr OmVo. H|$ Ð

g aH$ maH$ Sy> Z H o$co OmU mao ho {dÎ mr ¶ g mY Zg m‘ J«rMo hñ V m§V aU à m‘ w»¶ mZo H$a ‘ hgwcmV rc g h^mJ, A ZwXmZ d H$ O} ¶ m V r Z àH $mao Ho$ co OmV o.

H |$Ð g aH $m aH$Sy> Z amÁ¶ g aH $macm Ho$co OmU mao {d Î mr¶ hñV m§V aU ho I mcrc V r Z à H$m ao Ho$co OmV o.

1) H$a ‘hgwcmVrc gh^mJ (Tax Sharing):

H $mhr H $a ho H§o$ Ð g aH$maH$ Sy> Z A mH$ maÊ¶ mV ¶ oV mV . V o amÁ ¶ g aH$ maH$ Sy> Z O‘ m Ho$co OmV mV d Ë¶ m§Mm {d{ Z¶m oJ XoI rc amÁ¶ g aH $maH$Sy> Z Ho$cm OmV mo. Ë ¶ mMà‘ mUo H$m hr H$ a H |$Ð g aH$maH $Sy>Z AmH $maco OmV mV . V goM dgyc Xo I rc Ho$co OmV mV d O‘ m ‘ hgyc hm am Á¶ g aH $macm { Xcm OmVmo. Ë ¶m Mà ‘m Uo CË nÞ H$a d CË nm XZ ewë H $ ho H |$Ð g aH$m aH$S y> Z Am H$m aco OmV mV d ‘ hg yc O‘ m H $é Z V mo ñdV: d amÁ¶ gaH $mao ¶ m§Zm {d^mJ yZ { Xcm OmV mo.

2) AZwXmZo (Grants) :

A mYw{ZH$ H $mi mV KQ > H$ amÁ¶ m§Zm Zo‘ yZ { Xcocr {dH $mg mË‘ H$ d H$ë¶ mU mË‘ H $ H$m¶} d mT >V A gë¶ m‘ wi o Ë¶ m§Mo CË nÞ mMo ‘ mJ © H $‘ r nS>V A mhoV . Ë¶m‘ wio KQ > H$ amÁ¶ m§Mo CË nÞ d I M© ¶ m‘ Ü¶o {Z‘ m©U hmoU mar V ’$mdV Xÿa H$ aÊ¶ mg m R> r AZwXm Zo hm hr EH$ ‘ mJ © ‘ hÎ dm Mm R > aV mo. ^maV mV rc H|$ Ð d am Á¶ {dÎ m r¶ g§~ §Y m‘ Ü¶o A crH $S >r c H$ mi mV H|$ Ðm H$Sy> Z amÁ¶ m§Zm {Xë ¶ m OmU mè¶ m A ZwXmZmMo ‘ hËd d mT> coco { Xg V o. H |$ÐmH$ Sy> Z {Xë ¶ m O mU mè¶ m A ZwXmZmMm am Á¶ m- amÁ¶ m§‘Y rc {ÛV r¶ g mY ZmV rc {d f‘ V m Xÿa H$aÊ¶ m gmR > r Cn¶ moJ H$aV m ¶oV mo.

g d© g m Y maU nUo H$m hr g md ©O{ZH$ g od m ¶ m g d© amÁ¶ m‘ Ü¶ o g ma»¶ m à ‘ mU mV Úmì¶ mV d ¶ m god m§Mm XO m©hr g d ©Ì g maI m Ag mdm ¶ mgmR > r H|$ Ð g aH $ma à¶ Ë Zer c Ag V mo. ¶ m g od m§da hmoU mam I M© hm ‘ hg wcr I Mm©V ‘ moS > V mo. Ë ¶ m‘wi o KQ >H $ amÁ¶ m§Zm { Xë ¶ m OmU mè¶ m A ZwXmZmMm g §~ §Y g hg m Ë¶ mÀ ¶ m ‘ hg wcr J aOm§e r g §~ §{Y V AgV mo. H $mhr AZwXm Zo hr {d {eï> H$m¶©H «$‘ mg mR> r AWdm H $m¶ m©g mR > r {Xcr OmV mV . Aem A ZwXmZm§Zm {deof CÔ oe AZwXm Zo qH $dm A Q >r KmcyZ {Xcocr AZwXm Zo Ag o å hU V mV . A em A ZwXmZm§V J ©V EI mÚm {d{eð> H$ m¶ m©À¶ m I Mm©V rc {d{eð> ^ mJ hm H |$Ð g aH $maH $Sy> Z {Xcm Om Vmo d

7

~ mH$sMm I M© amÁ¶ g aH$m a ñ dV : CMcV o. A er A ZwXm Zo hr am Á¶ KQ > ZoV rc V aV wXrZwg ma {Xcr OmV Zg yZ H|$ Ð g aH $maÀ ¶ m BÀ N>oZo {Xcr OmV mV .

3) H$O} (Loan) :

g §Kam Á¶ mV H$ Om©Zm§ {deof A g o ñW mZ à má Pmcoco Amho. g‘ Om, amÁ¶ g aH$ maZo EIm Xr ¶ m oOZm hmV r K oV cr V a Ë ¶ m ¶ moO ZoMm I M© am Á¶ g aH $ma nyU ©V : H|$Ð g aH$ maH$ Sy> Z KoV o q H$dm H$ mhr I M© H|$Ð g aH$ ma d H $mhr I M© amÁ¶ g aH $ma H$aV o H$m hr doi m H|$ Ð g aH $ma amÁ¶ g aH$ mam§Zm EI mXm à H$ë n nyU © H$ aÊ¶ mg mR > r AZwXmZ XoÊ¶ mEod Or H$ Om©À¶ m énmZo a ¸ $‘ XoV o d Ë¶ mMr naV ’o$S > H$aÊ¶ mM r O~ m~ Xmar am Á¶ g aH $maMr AgV o. H|$Ð g aH$maZo am Á¶ à H$ë nmZm § { Xcoco H$ O© å hU Oo EH $ àH $maMr J§wV dU yH$ AgV o. Ooìhm à H$ë nm nmg yZ CË nÞ {‘ i Ê¶ mg g wéd mV hm oV o, V oìhm Ë ¶ m CË nÞ mV yZ KoV coë ¶ m H$Om©Mr naV ’o$ S> H $amdr cmJ Vo. H |$Ð g aH $maZo am Á¶ mZm§ A Zw XmZm Eo dOr H$O©nwadR > m H o$ë ¶ mg amÁ¶ g aH$ ma hmV r KoV cocm à H$ë n A{ YH$ H $miOrZo Mm cdV rc ¶ mM r e³ ¶V m ZmH $maV m ¶ oV Zm hr. H|$ Ð g aH$ maZo {Xcoë¶ m H $Om©V yZ à H$ë nmMm g§nyU © I M © ^mJ ocM A go Zmhr . Ë ¶ mMà ‘ mUo H|$ Ð g aH $ma Á¶ m XamZo ~ mOmamV yZ H$ O© C^m aVo V moM Xa amÁ¶ m§Zmhr cm Jy Ho$ cm OmB©c A g o Zmhr. KQ > H$ amÁ¶ m§À¶ m H$ Om©dar c ì¶ mOXa hm ~ hþV m§e r H$‘ rM A gV mo.

~ è¶ mM doim amÁ¶ g aH $maZo H|$Ð g aH $maH $Sy>Z KoV coco H$ O© {d {eï > ¶ moOZog mR > r qH $d m H$m¶ ©H«$‘ mg mR > r d mnaco OmB©cM A g o Zmhr V a H $mhr Z¡g {J ©H$ A mnÎ mr‘ wio { Z‘ m ©U Pmcocr VyQ > ^ éZ H $mT > Ê¶ mg mR > r H|$Ð g aH $maH $S y> Z KoV coë ¶ m H$O m©Mm dmna hm oÊ¶ mMr e³ ¶V m Ag Vo.

Wm oS> ³¶ mV amÁ¶ KQ > Zm hr ‘ mÝ¶ H $aVo H $s, amÁ¶ m§Mo {d Î mr¶ g m Y Zo n¶ m©á ZmhrV Ë¶ mg mR > r {dÎ mr¶ g mY Zm§Mo hñV m§V a, {d^m OZ, AZyXmZ d H$ O© ¶ m ñd énmV H |$ÐmH$ Sy> Z amÁ¶ m §H$S > o hmoV o. å hU OoM { dÎ mr¶ g‘ m¶m oOZ H$ aÊ¶ mg mR > r EH $ ¶ §Ì mdi r {Z‘ m©U Ho$ cr Am ho.

H $a {d^m OZmÛ mao à márH$amMr { d^mJ U r H|$ Ð d amÁ¶ ¶ m‘ Ü¶o hmoV mo, na§V w H|$ Ð g aH $ma CË nÞ H$ amda A m{V arº$ H $a qH$ dm g og cmdV o Ë ¶ m Mm ^ mJ amÁ¶ m§Zm {‘ i V Zm hr V goM H §$nZrÀ ¶ m CË nÞ md a {ZJ‘ H$a cm dcm OmV mo Ë ¶ mMmhr ^ mJ amÁ¶ m§Zm {‘ i V Zmhr V goM CË nmXZ H$am Mo {d ^mOZ H |$Ð d amÁ¶ ¶ m§À¶ m‘ Ü¶ o hmoV mo ho {d^ mOZ {d Îm A m¶ moJ mÛ mao Ho$co OmVo. A er A ZoH $ CXm haU o Am hoV H $s, A ZoH $Xm ^maV g aH$m aZo CËnm XZ H $amÀ ¶ m dg wcr‘ Ü¶o dm T> H$ aÊ¶ mMm à ¶ Ë Z H o$cm, na§V w Ë ¶ mVyZ amÁ¶ m§Zm H$ mhr hr dm Q >m { Xcm Zmhr.

Xþg ao å hU Oo am Á¶ KQ > ZoÀ ¶ m H$c‘ 273, 275, 278 A m{U 282 Zwg ma A ZwXmZmÀ ¶ m é nmV {d Î mr¶ g mY ZmMo hñ V m§V aU H$ aV m ¶ oVo. Ë ¶ mV H$c‘ 273 d 278 Mm Cn¶ moJ g Ü¶m V ar hmoV Zmhr . H$c‘ 273 Am {U 282 Mm Cn¶ moJ hmoV Am ho. ¶ mZwg ma amÁ¶ m cm Amnë ¶ m {d Îm r¶ J aOm nwU © H $aÊ¶ mg mR> r A m{U am Á¶ mV rc {d Î mr¶ Ag‘ m ZV m Xÿa H $aÊ ¶ mg mR> r ¶ mMm

Am Y ma KoV cm OmV mo. H$ c‘ 275 (1) Zwg ma {dÎm Am¶ moJ mÀ¶ m { e’$maerZwg ma H|$ Ð g aH$ma amÁ¶ g aH$ macm {dÎ mr¶ V wQ > Xþa H$aÊ¶ mg mR > r qH$ dm {d {dY { d^mJ mÀ ¶ m H$ë¶ mU mg m R> r A ZwXmZ XoV o. V g oM H$c‘ 275 Zwg ma {d^ rÞ H$ m¶©H «$‘ mg mR > r AZwXm Z {Xco Om Vo. Ë¶ mMà ‘ mU o H $c‘ 282 Zwg ma XmoÝhr àH $maÀ ¶ m g aH $mam§Zm H $moU Ë¶ mhr g md©O{ ZH $ CÔ oemg m R> r ñ dV : { ZU©¶ KoD$ Z Am {W©H$ g hm æ¶ XoÊ¶ m Mr A Zw‘ V r XoVo.

H |$Ð g aH $maH$S y> Z amÁ¶ g aH $maH$S>o {Xco OmU mao H $O© ho { dÎ mr¶ g ‘ m¶ moOZm Mo EH $ g mY Z Am ho ho H $O© {d H$mg mg mR> r qH$ dm {~J a {dH$mg mg mR >r ¶ m XmoÝhr CÔ oemg m R> r {Xco Om V o. ‘ mJ rc H $mhr df m©V amÁ¶ g aH$ma ho H|$ Ð g aH $maÀ¶ m H$Om©da Ad c§~ yZ A mhoV A m{U amÁ¶ g aH $ma ho H|$Ð g aH$ maÀ¶ m H$Om©V A S >H$co A mhoV .

8

8.4 H|$Ð gaH$maH$Sy>Z KQ>H$ amÁ¶m§Zm gmYZ g§nÎmrMo hñVm§VaU Am{U Ë¶mMo {ZH$f : (Resource Transfer from the Union to the states & Criteria)

g §Kr ¶ amOH$mof r¶ nÕV rV amO{d Î mr¶ Ag ‘ mVoc {Z‘ m©U hmoV A gV mo hm A g‘ V moc XmoZ à H$m aMm Ag Vmo.

1) c§~ mË‘ H$ A g§V wcZc§~ mË‘ H$ A g§V wcZc§~ mË‘ H$ A g§V wcZc§~ mË‘ H$ A g§V wcZ (Vertical Inbalance) :

H |$Ð d am Á¶ g aH$mao ¶ m§À¶ mH$ S>o CË nÞ d I Mm©Mr { d^mJ U r g§Kr¶ amÁ¶ ì¶ dñ WoV hmoV o, na§V w hr { d^mJ U r g §VwcrV nÕV rZoM hm oB©cM A g o Zmhr. H|$ Ð g aH $ma Am{U amÁ¶ g aH $mao ¶ m§À¶ mV r c CË nÞ mMr g mY Zo d I Mm©À ¶ m

O~ m~ Xmè¶ m ¶ mV rc Ag§V wcZmg "c§~ mË ‘ H$ Ag§V wcZ' (Vertical Imbalance) A go å hU V mV . H|$Ð g aH$ maH$ S> o CË nÞ mÀ ¶ m ‘ mJ m©Mo H|$ÐrH $aU Pmcoco A gV o, V a amÁ¶ m da I Mm©À ¶ m O~m~ Xmè¶ m A {Y H$ à ‘ mU mV A gV mV . ho A g§V wcZ amÁ¶ mMo H|$ Ðm da Am {W© nam dc§~ Z dmT > {dV o. n[aU m‘ r amÁ¶ o Xþ~ i r V a H|$ Ð g aH $ma à ~ i hmoV o.

2) {jVrO g‘m§Va Ag‘mVoc (Horizontal Imbalance) :

{d {dY amÁ¶ m§À¶ m CË nÞ mMo ‘ mJ© d Ë ¶ m§À¶ m I Mm©À¶ m O~ m~ Xmè¶ m ¶ m ‘ Ü¶o A g U mam Ag‘V moc ¶ mg "{jV rO g‘ m§V a' A g‘ V moc Ago å hU V mV . H$ mhr am Á¶ m§H$S >o g m Y Z- g m‘J «r AY {H$ A gVo, à J V r Pmcocr AgV o A em amÁ¶ m§M o CË nÞ A{Y H$ d I Mm©À¶ m O~ m~ Xmè¶ m H $‘ r AgV mV . ¶ mCcQ > ‘ mJ mg amÁ¶ m~ m~V CË nÞ m Mr gmY Zo H $‘ r V a I Mm©À ¶ m O~ m~ Xmè¶ m A{Y H$ Ag V mV . { jV rO g‘ m§V a Ag‘ V moc hm {d{dY amÁ¶m§~ m~V {XgV mo.

KQ>H$ amÁ¶m§Zm {dÎmr¶ gmYZ g§nÎmrMo hñVm§VaU : H |$ Ð g aH$m a ‘ m’©$V A {Y H$ à‘ mU mV CË nÞ g§H ${cV Ho$co OmVo. IMm ©À¶ m O~ m~ Xm arÀ¶ m V wcZoZ o H|$ ÐmH $S > o g mY Z gm ‘wJ «r g §H$ {cV H$aÊ¶ mMo A {Y H$ma A {Y H$ Ag V mV . VwcZoZ o H|$ÐmH $S >o g m Y Z g m‘wJ «r g §H${ cV H$ aÊ¶ mMo A {Y H$ma A {Y H$ Ag V mV . A em CË nÞ mMo hñ V m §V a amÁ¶ m§Zm H$ aÊ¶ mg mR > r {d{dY ‘ mJ © AgV mV . ho {dÎmr¶ hñV m§V aU nwT> rcà ‘ mUo hmoV .

1) H$a CËnÞmV gh^mJ :

H |$Ð g aH $ma {d{dY àH $maMo H$ a A mH $mé Z Ë ¶m Mm ‘ hg yc J moi m H $aUo. H$ am‘ Ü¶o g ‘ m ZV m ahmd r d H $a g§H$ cZ g wc^ ìhmdo ¶ mg mR >r ho H $a H|$Ð g aH$ maH$ S> o AgV mV . Ë¶ mV rc CË nÞ mMo {d ^mOZ {d {dY amÁ¶ g aH$ mam§Zm H $mhr {d{eï> à‘ mU mV Ho$co OmV o. ho à‘ mU {H $V r Ag mdo, dmQ > n H $g o H $amd o ¶ mg mR> r {dÎ m A m¶ moJ { Z¶wº $ Ho$ cm OmV mo.

2) A{V[aº$ H$a^mamMo {d^mOZ :

H $mhr H$ amda A {V arº $ H$ a H|$ Ð g aH $ma AmH$ maVo Ë ¶ m CË nÞmMo {d ^mOZhr H $a CË nÞ mà‘ mU o Ho$co OmV o.

3) ‘XV AZwXmZ :

hr g dm©{Y H$ ¶ mo½¶ A er nÕV r Ag yZ amÁ¶ g aH$m am§À¶ m J aOmà ‘ mU o H|$ Ð g aH $ma ‘ XV A ZwXmZ XoV o. amÁ¶ g aH$ mam§Zm Am në ¶ m O~ m~ Xmè¶ m nwU © H$aV m ¶ mì¶ mV ¶ mg mR >r hr ‘ XV A ZwXmZ Ag V o (^ maV mV H$ c‘ 275 Zwg m a {Xc o OmVo) . amÁ¶ m§Zm Ë¶ mÀ ¶m {dH$ mg mgm R> r A ZwXmZ {Xco Om V o. H$ mhr à H$ë nm§À¶ m nwV ug mR > r H$ O© d A ZwXmZ { Xcr Om V mV .

g§{dYmZZwgma {dÎmr¶ VaVwXr (Legal Financial Provision)

^m aV r¶ am Á¶ K Q> ZoZwg m a H $Om©Mr {d^ mJ U r H o$cr OmV o V r H$m¶ © nma nmS >Ê ¶ mg mR >r.

CË nZmMr {d ^mJ U r 246 À¶ m H $c‘ m Zwg m a Ho$cr A mho.

^m aV r¶ am Á¶ K Q> ZoZwg m a H |$Ð g aH$ maÀ¶ m H$ am§Mo {d^ mOZ d BV a { dÎ mr¶ g mY Zm§Mo hñV m§V a nwT> rcà ‘ mUo H o$co OmVo.

1) H |$Ð g aH $maZo H$m hr H$a AmH$m amd¶ mMo, dgyc H$ amd¶ m Mo Am{ U Ë¶ m H$ amMo CË nÞ ¿¶ md¶ mMo A go H $a hmo¶ . CXm. - ‘ hm‘ §S> i H$a, OH $mV r, H§$ nZr, Am¶ H$a B. hmo¶ .

2) H $mhr H$a - H §o$Ð g aH$m a A mH $maV o dg ychr H$aV o nU {‘ iU m ao CË nÞ H|$Ð g aH$ ma d KQ > H$ amÁ¶ g aH$mao ¶ m§À¶ mV {d ^mJU r H $aV mV Ag o H $a hm¶ o. CXm. A m¶H $a, CË nm XZ H $a BË¶ mXr hmo¶ - KQ >ZoÀ¶ m 270 ì¶ m H$ c‘ mZwg ma

9

CË nÞ H $amMr dm Q>U r A m{U H $c‘ 272 ì¶ m H$ c‘ mZwg ma H|$ Ðr¶ CË nmXZ ewë H $mMr dm Q>U r H|$Ð d am Á¶ ¶ m‘ Ü¶ o H o$cr OmV o.

3) KQ > ZoÀ ¶ m 269 À¶ m H $c‘ m Zwg ma H$ mhr H $a H|$Ð g aH$m a A mH$ maVo, dgyc H$ aV o A m{ U {‘ iU mao CË nÞ amÁ¶ m§Zm {d ^mJyZ XoV o A go H$a hm o¶. CXm. dmag m H$a, ‘ mc‘ Îmm H$a, aoë do dmhVyH $, Ohm O d hmV yH$ BË¶ mXr Ûm ao H o$ë ¶ m OmU m è¶ m dñV w d à dmg r BË¶ mXrdar c { g‘ m H $a, ‘ wÐm§H $ ewëH $, amoI o d dm¶ Xo ~ mOmamd arc H$ a, d¥Î mnÌ B. hmo¶ .

4) KQ > ZoÀ ¶ m 268 ì¶ m H $c‘ m Zwg ma H $mhr H$a H|$Ð g aH $ma A mH$ maV o, na§V w dgyc amÁ¶ g aH$m a H$aVo d CË nÞ amÁ¶ g aH $mao KoV mV . A go H $a å hUO o AëH $mohmoc, A’y$ A em dñ Vwd arc H $a A m¡fY o d à emg Z g m‘wJ «rdarc A~ H$ mar H $a ho hmo¶ .

5) amÁ¶ KQ > ZoMm H$c‘ 275 Zwg m a {d^rÞ BV a H$m¶© H$ m¶©H «$‘ mg mR > r AZwXmZ {Xco OmV o.

6) amÁ¶ KQ > ZoÀ¶ m 282 Zwg ma XmoÝhr à H $maÀ ¶ m g aH$m am§Zm H$ moU Ë¶ mhr g md©O{ZH$ CÔ oemg mR> r ñdV : {ZU©¶ KoD $ Z A m{W©H $ ‘ XV H $aV m ¶oV o.

7) KQ > ZoÀ ¶ m 293 ì¶ m H $c‘ mZwg m a am Á¶ g aH $ma ’$º$ A§V J ©V g m d©O{ZH$ H $O© C^mé eH $V o Ë ¶ mg mR > r H|$Ð g aH$ maMr nadmZJ r ¿¶ mdr cmJ Vo. amÁ¶ g aH$m ao H|$ Ð g aH$maH $Sy>Zhr H$ O© K oV mV . ¶ m ì¶ dñ Wo‘ wi o amÁ¶ m§À ¶ m H$O© {df¶H $ Y moaU mda Am{ U I Mm©d a {Z¶§Ì U R> odUo ‘ Ü¶ dV u g aH$m acm e³ ¶ hmoV o. g m‘ mÝ¶ V : amÁ¶ g aH $ma H$ mcdo, eoV r {d H$mg , nwZd ©g Z, g m‘ w{hH$ {dH $mg A m{U A m¡Úmo{J H$ joÌ mV J ¥h{Z‘ m©U ¶ mg ma»¶ m H $m‘ mg mR > r H|$Ð g aH $maH $S y> Z H $O© KoV mV .

A emà H $mao ^ maV r¶ amÁ¶ KQ > ZoZwg ma H|$ Ð g aH $maÀ ¶ m H $amMo {d ^mOZ d BV a {dÎ m r¶ g mY Zm§M o hñ V m§V a Ho$co OmV o.

¶ m ì¶ {V [aº$ amÁ¶ m§Zm ^{dî¶ H$ mimV A m{W©H $ V aV wX H$ aÊ ¶mg m R> r d H|$ Ðm H$Sy> Z amÁ¶ g aH$ maH$ S>o {dÎ mr¶ g mY ZmMo hñ V m§V a ìhmdo ¶ mg m R> r amÁ¶ KQ > ZoÀ ¶ m H $c‘ 280 Zwg m a Xa nm M dfmªZr {d Î m Am¶ moJ Zo‘cm O mV mo.

{dÎm Am¶moJ

H |$Ð g aH $ma d KQ> H$ amÁ¶ g aH$ mao ¶m§À ¶ m Xaå¶ mZ {dÎ mr¶ g m‘ §Oñ¶ nU m gV V ahmdm, V U mdmMo d mV m daU amhÿ Z¶ o {edm¶ H|$Ð g aH$ ma ~ cdmZ Ag yZ KQ >H $ amÁ¶ m§Zm ~ cdmZ d g eº$ sH$ aÊ¶ mH$[aV m A m{U am Á¶ m amÁ¶ m‘ Ü¶ o g‘ mZV m ahm dr ¶ mH $[aV m { dÎ m Am¶ moJ m Mr ñWm nZm H $aÊ¶ mV Pm cr. ^m aV r¶ amÁ¶ KQ > ZoÀ¶ m H $c‘ 280 Zwg ma {dÎ m A m¶ moJ mMr ñW mnZm H$aÊ¶ mV A mcr Am ho. g Xa { dÎ m A m¶ moJ mMr ñ WmnZm Xa nm M df m©H $[aV m H$aÊ¶ mV ¶oV AgyZ {dÎ m A m¶m oJ H|$ Ð g aH$ macm Aä¶ m g nyU © {e’$m aer H $aV mV . H|$ Ð g aH$maZo am Á¶ g aH$mam§Zm A ZwXmZo d H$ a CË nÞ mV r c dm Q >m ¶ m { ZH $fmÀ¶ m A mYm amda {e’$maer H$ aV mV . {dÎ m Am¶ moJ mV EH$ AÜ¶j d Mma gXñ ¶ amï ´> nV r Û mao {Z¶ wº$ Ho$ co OmV mV . Ë¶ m Zwg ma {d Îm A m¶ moJ A{ Y {Z¶‘ 1951 Zwg ma nm[aV Ho$cm A mho.

{dÎm Am¶moJmMo H$m¶©

{d Î m Am¶ moJ mcm nwT > rc ~ m~ V rV {e’$ maer H $amd¶ mÀ ¶ m AgV mV .

1) H |$Ð g aH $maZo d gyc H o$coë ¶m amÁ¶ m§Zm {‘ i U mam {hñ¶ m R> adyZ Ë ¶ m {híem à‘ mU o { d{dY amÁ¶ m‘ Ü¶o aH$‘ oMo dmQ > n H $aUo.

2) H |$Ð g aH $maZo am Á¶ g aH$ mam§Zm Or A ZwXmZo Úm d¶ mM r AgV mV Ë¶ m AZwXmZm Mo dmQ > n H$ moU Ë ¶ m V Î dmZwg ma H $amd¶ mMo V o R > a{dUo.

3) H |$Ð g aH $m a A m{U am Á¶ g aH$m am§À¶ m {dÎ mr¶ g§~Y m~ m~ V d A Ý¶ g §~ Y m~ m~V {e ’$mag H$ aUo.

H |$Ð g aH $ma A m{U amÁ¶ g aH$mao ¶ m§À ¶ m {d Î mr¶ p ñWV rV AZoH$ H $maU m‘ wi o ~ Xc KS y> Z ¶oV mV . g aH$maÀ ¶ m J aOmV ~ Xc K Sy> Z ¶oV mo. ~ XcË¶ m n[ apñ WV rMm {dMma H $é Z { dÎ mr¶ g§~ Y mV cd{MH$V m à ñWm {nV H$ aÊ¶ mMo H $m‘ {dÎ m Am¶ moJ mH$ Sy> Z H o$co OmV o. ^ maV g aH $maZo am Á¶ K Q> ZoMm pñ dH $ma Ho$ ë¶ mZ§V a 1951 nm gyZ {d Î m Am¶ moJ mMr Zo‘ UyH$ H$aÊ¶ mV Am cr . AmO n¶ ªV EHy$U 13 {dÎ m A m¶ moJ m Mr {Z¶wº$ s Pmcr Ë¶ m Mr EH $Ì rV ‘ m {hV r nwT> rc nÌ H$ mV { Xcr A mho.

10

{dÎm Am¶moJ d Ë¶mÀ¶m {e’$maerMm H$mcI§S>

{dÎm Am¶moJ {Z¶wº$sMo df© {dÎm Am¶moJmMo AÜ¶j AhdmcmMo df© {e’$maerMm H$mcI§S>

n{hcm Zm oìh o§. 1951 l r. Ho$ . g r. {Z¶ moJ r { S> g|. 1952 1952-57

Xþg am OyZ 1956 l r. Ho$ . g §WmZ‘ g ßQ>|. 1957 1957-62

{V g am {S >g |. 1960 l r. E. Ho$. M§Xm { S> g|. 1961 1962-66

Mm ¡Wm ‘o 1964 l r. nr . ìhr amO‘ J ma A m°J ñQ > 1965 1966-69

nmMdm ’o$ ~«w. 1968 l r. ‘ hmdr a Ë¶ mJ r O wc¡ 1969 1969-74

g hmdm OwZ 1972 l r. ~«÷ mZ§X aoS ²> S> r A m°³ Q >mo. 1973 1974-79

g mV dm OwZ 1977 l r. Oo. E‘ . eocma A m°³ Q >mo. 1978 1979-84

A mR >d m OwZ 1982 l r. dm¶ . ~ r. MìhmU Eà r c 1984 1984-89

Zddm OwZ 1987 l r. EZ. Ho$ . nr g mid o O wc¡ 1988 1989-90

{ S> g|. 1994 1990-95

Xhm dm OwZ 1972 l r. Ho$ . g r. n§V Zmoìh |. 1994 1995-00

A H$ amdm Owc¡ 1998 l r. E. E‘. I ñV mo O wc¡ 2002 2000-05

~ m amdm Zm oìh |. 2007 l r. g r. a§J amOZ Zmoìh |. 2004 2005-10

V oamdm Zm oìh |. 2007 l r. {dO¶ Ho$ iH$a { S> g|. 2009 2010-15

Source - Finance Commission Reports

* A separate report was sbumitted for the year 1989-90

8.5 {dÎm Am¶moJ Am{U ¶moOZm Am¶moJmVrc ’$aH$ : (Differences Between Finance Commission and Planning Commission)

{d Î m Am¶ m oJ d ¶ moOZm A m¶ moJ ho XmoZ doJ doJ io A m¶ moJ A gyZ ¶ m XmoÝhr Am¶ moJ mMr H|$Ð d amÁ¶ {dÎ m r¶ g §~Y m§‘ Ü¶ o ‘ hÎdm Mr y{‘ H $m Agë ¶ mMo {Xg yZ ¶oV o. ¶ m {R >H $mU r {d Î m A m¶ moJ d ¶ moOZm A m¶ moJ ¶ m§À¶ mV r c V ’$md V cjmV KoU o ‘ hÎ dm Mo R> aVo.

{d Î m A m¶ moJ mMr {Z{‘ ©V r hr ^m aV r¶ amÁ¶ KQ> ZoV yZ Pmcocr A mho d Xa nmM dfm ªZr {dÎ m Am¶ moJ mMr Zo‘ UyH $ amï ´>nV rÛ mao Ho$ cr OmVo. ¶ m CcQ > ¶ moOZm Am¶ moJ m g §~§{YV A er H $moUV rhr V aV yX amÁ¶ KQ >ZoV Zmhr , nU ¶ moOZm A m¶ moJ hr EH $ H $m¶ ‘ ñdé nr g§ñ Wm Am ho d ¶ moOZm A m¶ moJ mMo g Xñ¶ ho à m‘ w»¶ m Zo à ñ Wm{nV g aH$ maH$ Sy> Z Zo‘ co OmV mV . ¶moOZm Am¶ moJ mÀ¶ m {e’$maer Zwg ma Ho$co OmU mao hñ V m§V aU ho ¶ moOZm g mhmæ¶ å hUyZ g §~ moY co OmV o V a {dÎ m A m¶ moJ mÀ ¶ m {e’$maerZwg ma Ho$ coco {dÎ m r¶ g mY Zgm‘ J«rMo hñ V m§V aU ho ¶moOZm ~ mø g mhmæ¶ åhUyZ A moi I co OmV o. {d Î m A m¶ moJ m Zo Ho$coë ¶m {e’$m aer ¶ m pñ dH$ maUo H|$ Ð g aH$ mada H$ m¶ Úm Zo ~§Y ZH$ maH$ AgV o, V a ¶ moOZm Am¶ moJ ho H |$Ð g aH $maMo g m Y Z å hU yZ H $m¶ ©aV Amho. ¶ mCcQ> {dÎ m A m¶moJ mMr ñ WmnZm hr K Q> ZoV rc V aV wXrZwg ma hm oV o d { dÎ m Am ¶ moJ ho H §o$Ð g aH $ma M o g mY Z åhU yZ H$m¶©aV Zmhr.

A em à H$ mao {d Îm Am¶ moJ d ¶ moOZm A m¶ moJ ¶ m§À¶ m H $m¶ ©joÌ m‘ Ü¶ o V ’$ mdV Ag cr V ar AcrH $S> À ¶m H$m imV Ë ¶ m§À ¶ m H$ m¶ m©‘ Ü¶ o g ‘ Ýd¶ g mY Ê¶ mMr A mdí¶ H$V m ^mgV A mho. ¶ mMo ‘ hÎ d mMo H$m aU å hUOo ¶ moOZm A m¶ moJ mZo {Xcoco g mhmæ¶ ho ’$ º$ ¶ m oOZm H $mi mg m R> rM Cncã Y AgV o. ¶ moOZmH$ mi g§në¶ mZ§V a ¶ moOZm H$m imV g wé H o$coë¶ m ¶moOZm nyU ©

11

H$aÊ¶ mg mR > r A Wdm Ë¶ m Mm c{dÊ¶ mg mR >r cmJ U m è¶ m AW©g m hmæ¶ mg mR > r amÁ¶ g aH $maZm { dÎ m A m¶ moJ mMr ‘ XV ¿¶ mdr cmJV o.

8.7 ^maVmVrc H§o$Ð - amÁ¶ g§~§YmMo {Q>H$mË‘H$ n[ajU: (Critical Evaluation of Centre - State Financial Relation )

g §Kr ¶ amOH$mof r¶ nÕV rV amO{d Î mr¶ Ag ‘ mVoc {Z‘ m©U hmoV A gV mo hm A g‘ V moc XmoZ à H$m aMm Ag Vmo.

1) amÁ¶mMr Anwar {dÎmr¶ gmYZo :

^m aV r¶ KQ > ZoV rc V aV wXr Zwg m a H |$Ð d am Á¶ g aH $mao ¶ m‘ Ü¶o CË nÞ g mY Zm§Mo {d ^mOZ H o$co A mho. amÁ¶ g aH$ macm Cncã Y A gU mar g mY Zo A nwar A mhoV . Ë ¶ mg mR > r àË¶ oH $ {dÎ m A m¶ moJ mH$S >o amÁ¶ m§Zr A{ Y H$ aH $‘oM r ‘ mJU r Ho$cr hm oV r. H|$Ðmcm à má hmoU mè¶ m CË nÞ mV yZ A mnë ¶ mcm A {Y H$ {hñg m {‘ i mdm A er ^md Zm amÁ¶ m‘ Ü¶ o {Z‘ m©U hmoV o. n[aU m ‘ r H|$ Ð g aH$ ma d am Á¶ o g aH $mao ¶m‘ Ü¶o {dÎ mr¶ g §Kf© dm Ty> Z V U md {Z‘ m©U hm oV Am ho. {^Þ amOH $s¶ njmÀ ¶ m g aH$ maZo ho g §K f© {dH $monmcm OmV A mhoV . KQ > ZoZwg ma H|$ Ð g aH$ macm ‘moR > çm à‘ mU mV CË nÞ mMr g mY Zo Cncã Y A mhoV, nU KQ> H $ amÁ¶ m§da A{ YH$ O~ m~ Xmè¶ m gmon{dÊ¶ mV A mcoë ¶ m A mhoV . Ë¶ m§Mr CË nÞ g m Y Zo Acd {MH$ d H$‘ r CË nmXH$ A mhoV . amÁ¶ m§Zm O~ m~ XmarÀ¶ m VwcZoZ o H$ ‘ r CËnÞ gm Y Zo Cncã Y A mhoV . g §Kf m©Mo V o EH$ ‘ hÎ d mMo H$ maU ~ ZVo.

2) n§Mdm{f©H$ ¶moOZm Am{U amÁ¶mVrc dmT>Vm ^ma :

ñ dmV §Í¶ moÎ ma H $mi mV ^ maV mV {Z¶ mo{OV AW©ì¶d ñW m gwé Pmcr. A mR > n§Mdm{f©H$ ¶ moOZm am ~ {dÊ¶ mV A më¶ m. ¶ m ¶ moOZm§Mm ^m a H |$Ð g aH$maà ‘ mU o amÁ¶ g aH $mam§d ahr nS> cm. Ë¶ m‘ wi o K Q> H $ amÁ¶ mdar c O~ m~ Xmè¶ m A {Y H$ dmT >ë¶ m, nU Ë ¶ m à ‘ mU mV {dÎ mr¶ g mY ZmV dmT> Pm cr Zm hr. H |$Ð d KQ>H$ amÁ¶o ¶ m‘Y r c V U md d mT>V Jocm.

3) H§o$ÐmMm XþOm^md :

KQ > ZoÀ ¶ m 269 H$c‘ mZwg ma Oo H $a H|$ Ð g aH$m aZo A mH $mamd ¶ mMo A mhoV , nU Á¶ m§Mo CË nÞ K Q> H$ amÁ¶ m§Zm {‘ i md¶ mMo A mhoV V o g d© H $a H|$ Ð g aH$ maZo A mH$ maco Zm hrV . A {V [ aº $ H|$ Ðr¶ CË nm XZ H $am§À ¶ m ~ m~V rV H|$Ð g aH$m aZo ñdV :À ¶ m {hVg§~ §Y mZm à mY mÝ¶ {Xco A mho. Á¶ m d ñV ydarc H$ amMm {hñg m am Á¶ m §Zm {‘ iy eH $V mo Aem d ñV y§darc CË n mXZ H$amV ’$m aer dm T> H o$cocr Zmhr. d mT >Ë ¶ m CË nÞ mÀ¶ m ~ m~V rV H|$ÐmZo à W‘ ñ dV :H$S > o cj { Xco. H $mhr d oi m H|$Ðm Zo à má rH$ amÀ¶ m { hñg m dmQ> n H $aV mZm H $‘ r Ho$ë ¶ mMo {XgyZ ¶ oVo. g mam§e H §o$Ð g aH $maZo amÁ¶ m§À ¶ m { hV g §~§Y m H$S >o Xþc©j H$co. Ë ¶ m‘ wio {d Î mr¶ g §Kf© dm T> cm.

4) amÁ¶ gaH$mam§Mm H$a dmT>rcm {damoY :

amÁ¶ m§Zr A{ Y H$ m{Y H$ a ~g dyZ A mnco CË nÞ dmT > dmdo A g m {Z¶ moOZ ‘ §S> i mMm d H|$ Ð g aH$ maMm gVV A mJ «h Ag V mo. eoV r CË nÞ mV rc H$a, O‘ rZ ‘ hgycmd arc A {Y^m a ì¶ m nmar {nH$ m§darc {deof H $a ¶ m§Mm nwao nya d mna H$ am dm Aer H |$Ð g aH$maZo am Á¶ m §Zm {d Z§V r H o$ë ¶ mMo Am T> iVo. nU A er H$ad mT > H$ aÊ¶ mg amÁ¶o ’$ maer CË g yH $ ZmhrV . H$maU ¶ mn¡H$ s ~ hþV oH$ H $am§Mm ^m a à Ë ¶j dm Aà Ë¶j eoV H$è¶ m§da nS > V mo. ^maV r¶ ‘V Xm am§V J«m ‘ rU eoVH $ar cmoH $m§Mo A m{Y³ ¶ Ag ë¶ m Zo am Á¶ g aH$ mao Ë ¶ m§Zm ZmamO H$ aÊ ¶ mg ZmI yf A g mdr V. H$ mhr am Á¶ m§Zr Ë ¶ m§Zm I yf H$aÊ¶ mg mR >r chmZ eoV H $è¶ m§Zm eoV g mam nyU ©V : qH $dm A§eV : aÔ Ho$cocm Amho. H$O©‘ m’$sÀ ¶ m g dcV rhr Om hra Ho$ë¶ m A mhoV . Ë¶ mg m R> r {Z‘ m©U hm oU mar A§XmOnÌ H$s¶ V yQ > ^ éZ H$m T>ë ¶mg amÁ¶ g aH $mam§Z A ZwXm Zo d H$O} K oD$Z J aO ^mJ {d cr Amho. amÁ¶ g aH$ mamMo H |$Ðmdarc Ad§c{~ Ëd d mT>V Amho.

5) H|$Ð - amÁ¶ ¶m§Mo YZH$mo - F$UH$mo g§~§Y :

A ZoH $ KQ > H$ amÁ¶ m§Zm Am {W©H$ g mhm æ¶ mg mR > r H|$ÐmÀ ¶ m A ZwXmZm da Ad c§~ yZ amhmdo cmJ V o. ‘ mJ mg am Á¶ m§Zm BV a amÁ¶ m§À¶ m nmV i rda A mUÊ¶ mg mR> r ¶m A ZwXm ZmMm Cn¶ moJ H$ aÊ¶ mV ¶ oV mo. ^m aV r¶ KQ> ZoV H|$ ÐmH $Sy> Z KQ > H$am Á¶ m§Zm H $O© d

12

AZwXm Zo XoÊ¶ mMr V aV yX A mho. Or KQ > H$ am Á¶ o A m{W©H$ A S> MU rV AgV rc Ë¶ m§Zm ‘ XV ìhmd r hm Ë¶ m‘Y rc CÔ oe Amho, na§V w ¶ m A ZwXmZ d H $O© ¶ m§Mm dm na Ae m[aV r Zo Pmcocm Amho H$s , H§o$Ð g aH $maMo amÁ¶ m§da nyU © dM ©ñd {Z‘ m©U Pmcoc o Am ho. Ë ¶ m‘ wio KQ > H$ am Á¶ o H |$ÐmÀ¶ m { Z¶ §ÌU mI mcr A mcocr A mhoV . à Ë¶oH $ ~ m~V rV H|$ÐmH$ S>o nm hÊ ¶ mMr à d¥Î mr Ë ¶ m§À¶ mV {Z‘ m©U Pmcocr A mho. am Á¶ g aH $mao ^ m§S> dcr I Mm©g mR> r Zìho V a Mm cy I Mm©g m R> rhr H|$ Ðm da Adc§~yZ A mhoV . AZwXm Zm~ m~V {ZpíMV Y moaU mM m A ^md, amÁ¶ mMr dma§d ma g m hmæ¶ mg mR > r ‘ mJU r ¶ m‘ wio H §o$Ð d amÁ¶ m§Mo nañ na g § ~§Y g mdH $ma - H$O©Xma ¶ m ñdé nmMo Am hoV .

6) àmXo{eH$ {df‘Vm :

^m aV mÀ ¶ m Am{ W©H$ {dH$mg mÀ¶ m à {H «$¶ oV à m Xo{e H$ Ag ‘V moc ‘ moR > çm à‘ mU mV {Z‘ m©U P mcm A mho. ^maV mÀ ¶ m {Za{ Zamù¶ m à Xoe mV rc Am {W©H $ { df‘ V m ho H|$ Ð Am {U amÁ¶ m§À¶ m g§K fm©Mo EH $ ‘ hÎ dmMo H$m aU Amho. H |$Ð g aH $maÀ ¶ m Y moaU m‘ wio à m Xo{eH $ {df‘V m d mT> cr A gë¶ mMm Amamon ‘ mJ mg cocr amÁ¶ o H $aV mV . hr {df‘V m Xÿa H $aÊ¶ mg mR> r à¶ Ë Z H|$ÐmZo Ho$ cocm Zm hr. ‘ mJ mg amÁ¶ m§Zm A m{W©H $ { dH$ mg mMm gwÌ~ Õ H$ m¶©H «$‘ H|$ÐmZo A mIcm Zmhr. A¶ mo½¶ nadmZm Y moaU m‘ wio à JV amÁ¶ m§Mo H |$Ðm er g §~ §Y Xþam dy cm J co Am hoV . Ë¶m §Zr H |$Ðm H$S >o A {Y H$ CËnÞ mM r ‘ mJU r H $aÊ¶m g g wéd mV Ho$cr . H|$Ð amÁ¶ {dÎ mr¶ g §Kf© dmT > rg cmJ cm .

7) {^Þ njm§Mr gaH$mao :

g Z 1967 n¶ªV H|$ÐmV d ~ hþV oH$ amÁ¶ m§V H$ m±J«og ¶ m EH$m M njmMr g aH$m ao hmoV r . H|$ Ð- amÁ¶ V U md ’$ mag m ZìhV m. g Z 1967 nmg yZ H$ mhr amÁ¶ mV doJ doJ ù¶ m njm§Mr g aH$m ao A{ YH$ mamda Amë ¶ m Zo H|$Ð- amÁ¶ g§~ §Y {~ KSy> cmJco. à mXo{eH $ d g må¶ dm Xr njm§Zm H |$ÐmM o A ZmR> m¶ r d M©ñ d ‘ §Oya Zm hr. am Á¶ m §Zr n yU © {d Î mr¶ ñdm¶ Î mV m d ñ dmV §Í ¶ ¶ m§Mm A mJ «h Y aU o ¶ mo½¶ Zmhr. {h‘ mMc à Xoe, Oå ‘y H$ mí‘ra ¶ m g ma»¶ m chmZ nU g §ajU m À¶ m Ñï >r Zo ‘ m o³¶ mÀ¶ m amÁ¶ m§Mr

y{‘ H $m ¶ m~ m~ V ¶ mo½¶ R> aV Zm hr. I {cñV mZMr ‘ mJU r ¶ m‘wi o H|$ Ð - am Á¶ g §~§Y mV VU md {Z‘ m©U hmoV mV .

8) H|$ÐmMo njnmVr YmoaU :

A g m‘ m Ý¶ n[ap ñWV rV dm namd¶ mMo A{ Y H$ ma H |$Ð g aH $ma g m‘ m Ý¶ n[ap ñWV rV dmné cmJ co. amÁ¶ m§À ¶ m ¶ moOZm A‘ mÝ¶ H$ aU o. {damoY r njm§Mr g aH $mao ~ S >V ’©$ H$aUo. amï ´> nV r amOdQ > cmJy H$ aU o, A m{W ©H$ A ZwXmZo ZmH $maU o B. ~ m~V rV H|$Ð g aH$ maMo Y moaU njnmV rnU m Mo Amho. ~ hþV oH$ g aH$m ao A m{ W©H$ ÑîQ > çm ñd¶ §nyU © ZmhrV . am Á¶ nmc amÁ¶ mMo emg Z à‘ wI å hU yZ dmJ V Zm hrV . V a H|$ Ð g aH $maMo ZmoH $a å hU yZ H$m‘ H$ aV mV . Ë¶ m‘ wio H|$Ð- amÁ¶ g §Kf© dmT >V mo.

9) H|$ÐmMo AZwH$aU :

H |$Ð g aH $ma Am në ¶m ZmoH $am§M o nJ ma d ^ Î mo d mT >{ dV o. Ë¶m‘ wi o amÁ¶ m§Zmhr V g o H $aUo ^mJ nS>V o. Ë¶ m‘ wio amÁ¶ o AS > MU rV ¶ oV mV . H|$Ð g aH$ma noQ ´> moc d H$moiem Mo Xa dmT >{ dV o. Ë¶ m‘wi o am Á¶ n[adhZ ‘ hm‘ §S > io, drO ‘ §S > io V moQ >ç mV OmV mV . ~ g ^mS >o d dr OXamV d mT> Ho$ ë¶ mg amÁ¶ g aH$ mam§Zm V rd« A m§Xm ocZmcm V m|S> Úm do cmJVo. H|$ Ð- am Á¶ ¶ m‘Yrc g §Kf© d mT >r g cmJV mo.

8.7 Voamdm {dÎm Am¶moJ : ^m aV r¶ amÁ¶ K Q> ZoÀ¶ m 280 (1) ¶ m H $c‘ mZwg ma amï ´>nVr Mr 13 Zmoì h|. 2007 amoOr H|$ Ðr ¶ { dÎ m g {Md S> m°.

{dO¶ c. Ho$ iH $a ¶ m§À ¶m A Ü¶ jV oI mcr 13 ì¶ m { dÎ m A m¶ moJ mMr {Z¶ wº$ s Ho$cr. ¶ m A m¶ moJ mÀ ¶ m g Xñ¶ m‘ Ü¶ o {~ . H o$. MVwd}Xr, S >m °. BXram amOmam‘ Z, S >m°. A ~y g mcoh e [a’$ d à m. A Vwc e‘ m© ¶ m Mm a g Xñ ¶m§Mm g ‘mdoe A mho. Ama. g w {‘ V ~ mog ho Am¶ moJ m Mo g {Md å hUyZ hmoV o. V oamì¶ m A m¶ moJ mZo 30 {S> g|~ a 2009 cm A mncm A hdmc amï> nV rcm g mXa Ho$ cm .

{d Î m Am¶ moJ ho EH $ g d¡Y m{ ZH $ ‘§S > i A mho. H |$Ðr¶ H$ a ‘hg wcmMo H|$Ð g aH$ ma d amÁ¶ g aH$m a‘ Ü¶ o dmQ > n H $aUo, amÁ¶ m§‘ Ü¶ o H $a CË nÞ mMo d mQ >n H$ aU o d Ë¶ m g§~ §Y r {ZH$f R >a{ dUo, amÁ¶ mcm A ZwXmZ XoÊ ¶ m{ df¶ r {e’$mae r H$aU o, n§Mm ¶ V r

13

Am {U ZJ anm{cH $m ¶ m§Zm CË nÞ mMr g mY Zo XoÊ ¶ mg mR >r amÁ¶ m§Zm ‘ XV H$aUo Vg oM H|$Ð d amÁ¶ ¶ m§À ¶ mV g hH$ m¶ © {Z‘ m©U H$aÊ¶ mg mR > r {dÎ m A m¶ moJ mM r {Z¶ wº$s Ho$cr Amho.

V g oM g Z 2005 Vo 2010 ¶ m H$mcmV rc H|$ Ð d amÁ¶ gaH$ maÀ¶ m Am {W©H$ pñWV rMm (g mY ZmMm ) A mT >m dm KoU o à m‘ w»¶ mZo amÁ¶ mMo H$Om©Mo EH$ Ì rH$aU H$ éZ H$O© H$‘ r H$aÊ ¶ mg mR > r Ho$ coë ¶ m à ¶ Ë Zm §Mm A mT > mdm KoU o. H|$ÐmZo H$ Om©~ m~ V 12 ì¶ m {dÎ m A m¶m oJ mZo Ho$coë ¶ m Cnm ¶ ¶ moOZo~ m~ V Oo H$ m‘ H o$co Amho Ë ¶ mMm A mT > mdm KoU o V g oM g‘ m Z d pñ Wa A m{W©H $ dmT > rg mR> r { Q>H $mD $ {dÎ m r¶ dmV md aU {Z‘ m ©U H $aÊ¶ mg mR >r Cnm ¶ g wM{d Uo. d ñV w d godm H$ a GST Omo 1 E{à c 2010 V o 31 ‘ mM© 2015 ¶ m H$ mcmdY rg mR > r cmJy H $aÊ¶ mV ¶ oU ma AmhoV .

Zdr AmìhmZo : ^m aV mV g Ú: n[ apñ WV rV H$mhr Zdr Z AmìhmZo C^r am { hcr A mhoV . eharH$ aU , I oS> çmV rc g wY maUm, ‘ m {hV r d V §Ì km Zm‘wi o g m ‘w{hH$ A nojm - g md©OZrH $ dñVw Am {U JwU mË‘ H$ dñV w§À ¶ m ‘ mJ U rV Pmcocr d mT> dJ¡ao‘ wio {Q > H$mD $ {dH $mg m Mr A mdí¶ H$V m { Z‘ m©U Pmcr Am ho. XoemMr cmoH $g §»¶ m d V é U dJ m©cm A m{ W©H$ à { H«$¶ oV g m‘ m dyZ KoÊ ¶ m g mR >r ‘ mZd r g mY Z g m‘wJ «r V J§wV d UyH$ H $aU o Am dí¶ H$ A mho. { deofV : { ejU d g md©O{ZH$ A mamo½ ¶ ¶ m KQ >H $mV {deof J §wV dUwH $sMr A md í¶ H$V m A mho.

{d Î mr¶ O~ m~ Xmar d A§Xm OnÌ H$ ì¶d ñW mnZ (FRBM) ¶ m {ZH $f mZwg ma g Z 2005 V o 2010 ¶ m H $mcmV H|$ Ð d amÁ¶ g aH $maMo H$ O© - ñ Wwc am Á¶ CËnÞ JwU m oÎm a (Debt GDP Ratio) 82% Amho. 12 {dÎ m A m¶ moJ mZo ho J wUmoÎ ma 75% Ag mdo A g o å hQ >co hm oV o. Ë ¶ mnojm ho J wU m oÎ ma Om ñV A mho. 13 ì¶ m {dÎ m A m¶ moJ m cm 2012 V o 2015 n¶ªV V o amÁ¶ m§Mo 68% n¶ ªV V a H |$ÐmMo 45% n¶ªV H$‘ r H$ amd¶ m Mo Am ho.

1) 2010-11 Vo 2014-15 ¶ m {Xcoë¶ m H$m cmdY rV H|$Ðr¶ amÁ¶ m§Zm dmQ > md¶ mÀ ¶ m {Zìd i aH $‘oV rc { Zìdi dmQ > m à Ë¶ oH$ dfm©V 32% Ag md m Aer { e’$ mag Voamì¶ m { dÎ m Am¶ moJ mZo H o$cocr Am ho. Am V mn¶ªV V mo 30.5% BV H$m hmoV m.

H |$Ðr ¶ H$ amMm amÁ¶ dm Q> md¶ mÀ ¶ m { Zìdi aH$‘ oV rc {Zìdi dm Q >m à Ë¶ oH $ df m©V 32% amÁ¶ m§Zm { Xcm OmB©c A m{U ho à Ë¶oH $ amÁ¶ mV hmoU m ao d mQ> n nwT> rc V³ Ë¶ mV Xm I{dco Am ho.

H$amMo amÁ¶m§Zm hmoUmao dmQ>n

A.H«$. {ZH$f 12121212 do {dÎm Am¶moJ 13131313 do {dÎm Am¶moJ

(^ma) (^ma) Q> o$

1) cm oH$g §»¶ m 25.00 25.00

2) joÌ ’$i 10.00 10.00

3) A m{W©H $ j‘V m 50.00 47.25

4) {dÎ m r¶ {eñV 7.5 17.5

5) H $a J moim H $aÊ¶m Mm à¶ Ë Z 7.5 17.5

EHy$U 100 100

g §X © - à {V¶ moJ rV m Xn©U - g m‘mÝ¶ AÜ¶¶ Z ^m aV r¶ AW©ì¶ dñ Wm 2012

14

1) cmoH$g§»¶m :

13 ì¶ m {d Î m Am¶ moJ mÀ¶ m ‘V o am Á¶ g aH $mam§Zm cm oH$g §» ¶ m ¶ m K Q >H $md a ‘ moR > çm à‘ mU mV I M© H $amdm cmJV m o. 12

ì¶ m {d Î m Am¶ moJ mZo H |$Ðr¶ H$ am§Mo dmQ > n H$aÊ¶ mg mR > r cm oH$g §»¶ocm {Xcocm 25% ^ma 13 ì¶ m {dÎ m Am¶ moJ m Zo H $m¶ ‘ R>odcm .

2) amÁ¶mMo joÌ’$i :

13 ì¶ m {dÎ m Am¶ moJ mZo amÁ¶ m§À ¶ m joÌ ’$i mg mR > r 12 ì¶ m {dÎ m Am¶ moJ mà‘ mU o 10% ^ma {Xcm . V g oM Á¶ m amÁ¶ m§Mo joÌ ’$ i XoemVë ¶ m EHy$U joÌ ’$imÀ¶ m 2% nojm H $‘ r A mho Ë¶ m§Zm H|$Ðr¶ H $a dmQ > nmV 2% d mQ >m Úm dm A go å hQ >co. hr amÁ¶ o J modm, {h‘ mMc à Xoe , h[ a¶ mZm, n§Om~ , Ho$ ai , ‘ {Znya, ‘ oKmc¶ , {‘ Pmoam‘ , ZmJ c±S> , {g ¸ $s‘ , {Ì nyam d CÎ mam§Mc hr hmoV . BV a am Á¶ m§g mR >r daMr ‘¶ m©Xm {ZíMr V H$ aÊ¶ mV A mcr Zmhr.

3) Am{W©H$ j‘Vm A§Va :

13 ì¶ m {d Îm A m¶ moJ mZo A m{ W©H$ j‘ V m A §V a ¶ mg mR > r 47.50% ^ma {Xcm. 12 ì¶ m {dÎm Am¶ moJ m Zo V mo 50% ^ma hmoV m.

amÁ¶ m amÁ¶ m ‘Y rc CË nÞ A§V a R>a{ dÊ¶ mg mR> r 12 ì¶ m {d Î m A m¶ moJ m Zo XaS >m oB© CË nÞ {ZH $f dm nacm. {d{ dY amÁ¶ m§‘ Y rc Am{ W©H$ A§V a XaS > moB© amÁ¶ CË nÞ mV rc ’$aH $mdé Z R > a{dco OmVo. {d{d Y am Á¶ mÀ¶ m {dÎ mr¶ j‘ V m ‘Y rc A§V a EH$ Ì g amg ar d XaS > moB© ñ Wyc am Á¶ CË nÞ JwU m oÎm a hm {ZH$ f 12 ì¶ m {dÎ m A m¶ moJ m Zo dmnacm hm oV m. Ë ¶ m EodO r 13 ì¶ m {dÎ m A m¶ moJ m Zo amÁ¶ m§Mr H $a j‘V m ‘ moOÊ¶ mg mR > r doJ doJ ù¶ m g amg ar H$a XaS> moB© ñ Wwc......

4) Am{W©H$ {eñV (Fiscal Disceipline):

12 ì¶m {dÎ m Am¶ moJ mZo {dÎ mr¶ {eñV rcm 7.5% d H$a Jm oim H $aÊ¶ mÀ¶ m à ¶ Ë Zmcm 7.5% ^ma {Xcm hmoV m. ¶ m XmoZ K Q> H $m§Zm {‘ iyZ 15% ^ma {Xcm hmoV m.

13 ì¶ m {dÎm A m¶ moJ mZo A m{W©H$ {eñV d H$ a J moi m H$aÊ¶ m Mo à ¶ Ë Z ¶ m XmoÝhr KQ >H $m§Zm doJ doJ i m ^ma Z XoV m EH${ ÌV 17.5% ^m a { Xcm.

Aemà H$ mao cmoH$ g§»¶ m, amÁ¶ m Mo joÌ ’$i , A m{W©H$ j‘V m A§V a d Am{ W©H$ { eñV ¶ m {ZH $f mÛ mao H $amMo amÁ¶ m §Zm dmQ > n ìhmdo A er {e’$mag Ho$cr. Ë¶ m Ûmao à Ë¶oH $ amÁ¶ mV H |$ÐmH$ Sy> Z {H$ V r dm Q> m { ‘i U ma hmoV m V o nwT >r c V ³Ë¶ mV XmI {dco Am ho. H§o$ Ðr ¶ H$ amV rc amÁ¶ m§Zm {‘ iU mam dm Q> m nwT> rcà ‘ mU o -

H«$. amÁ¶ H|$Ðr¶ H$amVrc amÁ¶m§Mm dmQ>m Oå‘y H$mí‘ra amÁ¶ gmoSy>Z BVa 27

godm H$a dJiVm gd© {d^mJUr ¶mo½¶ amÁ¶mV godm H$amV gmnoj {hñgm

1 Am §Y« à Xoe 6.937 7.047

2 Aé U mMc à Xoe 0.328 0.332

3 Am g m‘ 3.628 3.685

4 {~ hma 10.917 11.089

5 N> Î mrgJ S> 2.470 2.509

6 J mod m 0.266 0.270

7 JwOam V 3.041 3.089

8 h[ a¶ mZm 1.048 1.064

15

9 {h‘ mMc à Xoe 0.781 0.793

10 Oå ‘y A m{U H$mpí‘ a 1.551 0.0

11 PmaI §S> 2.802 2.846

12 H$ Zm©Q > H$ 4.328 4.397

13 Ho$ ai 2.341 2.378

14 ‘ Ü¶à Xoe 7.20 7.232

15 ‘ hmamï ´> 5.199 5.281

16 ‘ U rnya 0.451 0.458

17 ‘oKm c¶ 0.408 0.415

18 {‘ Pmoam‘ 0.269 0.273

19 Zm J mc±S > 0.314 0.318

20 Am o[ag m 4.799 4.855

21 n§Om ~ 1.389 1.411

22 amOñ WmZ 5.853 5.945

23 {g {¸ $‘ 0.239 0.243

24 V m‘ ri Zm Sy> 4.969 5.047

25 {Ì nyam 0.511 0.519

26 CÎ ma à Xoe 19.677 19.987

27 CÎ mam I§S > 1.120 1.138

28 np íM‘ ~§J m c 7.264 7.379

g d© amÁ¶ 100.000 100.000

ñ V moÌ : Thirteenth Finance Commission Report P. 4

dar c Vº$ m H«$. 2 ‘ Ü¶o 13 ì¶ m {d Î m A m¶ moJ mÀ ¶ m {e’$ maerZwg ma am Á¶ m§Zm H |$Ðr¶ H $amV {‘ im cocm dmQ> m Xe©{ dcocm Am ho. Ë ¶ m‘ Ü¶ o g dm©V OmñV dmQ >m CÎ ma à Xoemcm 19.677% V a g dm©V H $‘ r dmQ > m {g¸ $s‘ amÁ¶ m cm {‘i mcm Am ho.

2) 13 ì¶ m {dÎ m A m¶ moJ mZo H|$ Ð g aH $maÀ ¶ m ‘ hgwcr I mË¶ md arc CË nÞ dmQ > nm Mm {dMm a H o$cm. ‘ hgwcr I mË¶ m darc EHy$U ñ WmZm§V a darc gwMH $ (Indicative) H $‘ mc ‘¶ m©Xm H |$ÐmÀ¶ m ñWyc ‘ hg wcr à m§V r¶ 39.5% Ag mdr.

3) 13 ì¶ m {dÎ m A m¶moJ mZo god m H$am Ûmao {‘i U m è¶ m CË nÞ mMm g‘ mdoe {d^ m{OV aH$‘ oV (Divisible piol) Ho$cm. g od m H$ a g aH$ma ~ g {dV o Ë¶ m Mo dmQ > n cmoH$ g oZo R> a{d coë¶ m VÎ d mZwg ma Ho$ co OmB©c A go å hQ> co. dñV y d g od mH$ amÛm ao (GST) EIm Úm amÁ¶mV Ood T> o CË nÞ H|$ Ð g aH$macm {‘ i mcoco Ag oc Ë¶ mnojm Ë¶ m amÁ¶ m §Mm dñVw d

16

g od m H $amV rc dmQ > m H$‘ r Zg md m. 12 ì¶ m { dÎ m Am¶ moJ mMr hr {e ’$m ag 13 ì¶ m {dÎ m A m¶ moJ mZo O erÀ¶ m V er ‘ m Ý¶ Ho$ cr.

4) H |$Ð g aH $macm g og d A{Y ^mamÛ mao Oo CË nÞ {‘ iV o Ë ¶ mMm g ‘ mdoe {d ^m{OV CË nÞ mV (Divisible piol) H$am dm hr amÁ¶ m§Mr ‘ mJ U r ‘ mÝ¶ Ho$cr Zmhr .

5) H §o$Ð g aH $maZo {XK©H$ mcrZ d H$m ¶‘ ñ dé nm Mo e wÝ¶ ‘hg wcr V wQ > Ag m do. g aH$ maZo H $O© C^maU r H o$dc J §wV dUwH $sÀ ¶ m hoVwZo H$am dr. Cn^moJ IMm©À¶ m g d© ~m~ rV rc I M© Mmcy à márV yZ Ho$ cm Omdm . H|$ÐmMr ‘ hgwcr V wQ> à JV r ercnUo H $‘ r H$am dr d Zm{her H$ amdr A m{U 2014-15 ‘ Ü¶o ‘ hgwcr {e„ H$ A pñVË d mV ¶ mdr.

6) amOH $mof r¶ g wY maU m à H«$s ¶oÀ¶ m ‘w»¶ ‘ mJ Ê¶ mg mR > r H|$Ðm Zo ñ dV§Ì n[ ajU ¶§Ì U m C^m amdr.

7) ~ m OmamH $Sy>Z H$O© KoUo e³ ¶ Zg coë ¶ m amO H$m ofr¶ ÑîQ >çm Xþ~ ©c amÁ¶ m§Zm H|$ Ð g aH $maH $Sy>Z H$O© C^maÊ ¶ mM r g mo¶ Cncã Y Ag mdr .

8) ñ Wm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñW mg mR> r (Local bodies) 2010-15 ¶ m H$ mcmdY rV 87,519 H$ moQ > r én¶ o A ZwXmZmMr {e’$m ag Ho$cr A mho.

9) am°¶ ë Q > r nmg yZ am Á¶ g aH$ macm {‘ iU m ao CË nÞ dmT > V Ag ë¶ m Zo amÁ¶ mZo Á¶ m ñWm ZrH $ g §ñ WmÀ ¶ m H $m¶ ©joÌ mH $Sy>Z h o CË nÞ {‘ i {dco A mho Ë¶ m§Zm Ë¶ m CË nÞ mV rc {hñg m Úmdm.

10) amï ´> r¶ Am nÎ mr A mH$ pñ‘ H $V m {ZY r (National Calamity Constingency Fund - NCCF) amï ´> r¶ A[ aï> à {Vg m X { ZY rV (National Disaster Response Fund - NDRF) g m‘ rc H$amdm Ë¶ mMà ‘ mUo Amncr g hmæ¶ {ZY r (Calamity Relief Fund - CRF) Ë¶ m Ë ¶ m am Á¶ mÀ¶ m am Á¶ A [aï > à {Vg mX {ZY r V (State

Disaster Response Fund - SDRFS) gm ‘ rc H$ amdm. amÁ¶ A [aï> à {Vg mX {ZY rÀ¶ m dJ ©U rV rc H|$ Ð d amÁ¶ mMm dmQ > m gd©g mY maU dJ m©V r c am Á¶ m§À¶ m ~ m~ V rV 75:25 A m{U {d eof dJ m©V rc amÁ¶ m§À¶ m ~ m~ V rV 90:10

A g mdm .

11) amÁ¶ A mnÎ mV r g hmæ¶ {ZY r (CRF) Am{U A mnÎ mr - A mH$ pñ‘ H$V m {ZY r (NCCF) A m{U 21 ‘ mM© 2010 amoOr A g cocr {e„H $ A ZwH «$‘ o amÁ¶ - A [aï > à {Vg m X {ZY r (SDRFS) A m{U amï> r¶ A [aï > à {V g mX {ZY r (NDRF)

‘ Ü¶ o ñ Wcm§V arV H$amd r.

12) amÁ¶ A [aï> à {Vg mX {ZY r (SDRF) 33,581 H$moQ> r A goc Am{U V mo da {Xcoë¶ m à‘ mU mV Agoc V goM j‘V m ~ m§Y U rg mR > r A mUI r 525 H$ mo.é .Mr {e’$mag H o$cr A mho.

13) 2010-15 ¶ m H$ mcmdY rV Am R> am Á¶ m§g mR > r 51,800 H$ moQ > r é n¶ o EdT > çm EHy$ U ¶ moOZoV a ‘ hg wcr A ZwXmZmM r {e’$m ag H o$cr A mho. ¶ mV A éU mMc à Xoe, { h‘ mMc à Xoe, Oå ‘ w A m{ U H $mp í‘ a, ‘ {U nwa, ‘oKmc¶ , ZmJ mc±S> d {Ì nwam ¶ m amÁ¶ mMm g ‘ mdoe A mho.

14) ¶ moOZoV a ‘ hgwcr VwQ > pñ WV r‘wi o {d eof dJ m©V rc V rZ amÁ¶ m§g mR> r 1500 H$mo.é. H$ m‘ {J ar (Performance)

A ZwXmZmMr {e’$m ag Ho$cr Amho.

15) 2011-12 V o 2014-15 ¶ m Mma dfm©g mR >r añV o d nwcm§À ¶m XoI ^m crg mR >r Mo AZwXm Z å hU yZ 19,930 H$m o.é. Mr {e’$m ag Ho$cr A mho.

16) à m W{‘ H$ {ejU mg mR > r 2010-15 ¶ m H $mcm dY rV 24,068 H$moQ >r é n¶o AZwXmZm Mr {e’$mag H o$cocr A mho.

17) {ejU { ZY r hm amÁ¶ mÀ ¶ m à mW{‘ H$ { ejU mdar c I Mm© ì¶V r[aº $ A mU I r OmXm Ag oc.

18) amÁ¶ mÀ ¶ m { derï > J aOm§g m R> r 27,945 H $mo. é n¶ mÀ¶ m EH y$U A ZwXmZmMr {e’$mag H o$cr A mho.

19) amÁ¶ mZo H$ moU Ë¶ mhr amÁ¶ {d {eï > A ZwXmZmV r c { ZY r Mm dmna O‘ rZ g §nmXZmg m R> r H$ é Z¶o.

20) 2010 Vo 15 ¶ m H $mcmdY rV 5000 H$ moQ > r én¶o dZ {ZY r (Forst Fund) å hUyZ { e’$ mag Ho$ cr Am ho.

21) 1 E{ à c 2010 Vo 31 ‘ mM© 2014 ¶ m H$m cmV rc amÁ¶ m §À¶ m ZwV Zr H$aU er c CO}À ¶ m j‘V oV rc dmT> rÀ ¶m H $m‘ {J ard a A mYm[aV 5000 H$moQ > r é n¶ mÀ¶ m à oaU m A Zw XmZmMr {e’$mag {dÚwV nwadR >m H$ aÊ¶ mg mR > r V mam§À ¶ m Omi rer g§~Y rV (Grid connected) ZwV ZrH $aU CO}g mR >r Ho$cr A mho.

17

22) 2011-12 Vo 2014-15 ¶ m Mma df m©g mR > r OcjoÌ ì¶d ñWm nZ A ZwXmZ (Water Sector Management

Grant) å hUyZ 5000 H $moQ > r én¶o aH $‘oMr {e’$ mag H o$cr A mho.

23) A emà H $mao g hm æ¶ H$ A ZwXmZmÀ ¶ m é nmV amÁ¶ m§Zm nmM d fm©g mR >r EH y$U 318581 H$moQ > r é . Ed T> çm aH$ ‘oMr {e’$m ag Ho$cocr A mho.

Source - Thioteenth Finance Commission 2010-2015 Report Valume I Dec. 2009 P. 10

amÁ¶mgmR>r ghmæ¶H$ AZwXmZo

A.H«$. ~m~ a¸$‘ (H$moQ>r én¶o)

1) ñWm ZrH $ g §ñ Wm (Local Bodies) 87,599

2) AmnÎ mr g hmæ¶ (j‘V m ~ m§Y U r g a) 26,373

3) hñ V m§V aU moV a (Post Devoluation) ¶ moOZoZ§V a ‘ hg wcr VwQ > 51,800

4) H$m‘ {J ar àoaU m 1,500

5) à mW{ ‘H$ {ejU 24,068

6) n¶ m ©daU 15,000

A) O§J c g§ajU 5,000

~ ) ZwV ZrH $aU erc COm© 5,000

H$) Oc joÌ ì¶ dñW mnZ 5,000

7) n[aU m ‘ mZ (Outcomes) gwY m aU m 14,446

A) ~ mc ‘ ¥Ë¶ w Xam V KQ> 5,000

~ ) Ý¶ m¶ XmZmV g wY maU m 5,000

H$) ¶w A m¶ S > r (UID) XoÊ¶ mgmR > r àoaU m 2,989

S> ) { Oë hm Zdà dV©Z { ZY r 616

B) amÁ¶ d {Oë hm nmV ir darc ..... g wY maU m 616

’$ ) H $‘©Mm ar noÝeZ ‘ m{ hV r AmY ma 225

8) añV o d nwcmMr XoI ^mc 19,930

9) amÁ¶ {d{eï > 27,945

10) "‘ m°S >oc Or Eg Q > r' Mr A§‘ c~ Omd U r 50,000

EHy$U 3,18,581

A emà H $mao Voamì¶ m {d Îm A m¶ moJ mZo 2010-11 V o 2014-15 ¶ m nmM dfm©g mR> r amÁ¶ m§Zm H|$ Ðr¶ H$ amV rc d ewë H$mV rc dmQ >m 1448096.0 H$ moQ >r é . d g hmæ¶V m AZwX mZm À¶ m é nmV 258581.00 H$mo. é . A go EHy$U 1706677.0

H$mo. é. à má hm oV rc.

AhdmcmMo n[ajU

2010-11 Vo 2014-15 ¶ m {Xcoë¶ m H$mcmd Y rV H|$Ðr¶ H$am§À¶ m amÁ¶ m§Zm dm Q> md ¶ mÀ ¶ m {Zìdi aH$‘ oV rc amÁ¶ m§Mm dmQ > m àË¶ oH$ dfm©V 32% A g md m Aer {e’$m ag V oamì¶ m {d Î m A m¶ moJ moZo Ho$ cr Amho. V goM A m¶ moJ mZo am Á ¶ m§Zm

18

A{ YH$ g hmæ¶H $ A ZwXmZmMr {e’$mag Ho$ cr A mho. 12 ì¶ m {dÎ m A m¶ moJ mÀ ¶ m VwcZoV am Á¶ m §Zm 136% A{Y H$ a¸ $‘ {‘ iU ma A mho. amÁ¶ m§Zm {‘ iU mè¶ m { híí¶ mV d mT > d H|$ ÐmÀ¶ m ‘ hgwcm V rc dmT > ¶ m‘ wi o amÁ¶ m§Zm A {Y H$ a¸$‘ {‘iU ma Am ho. ‘ mÌ H|$ÐmH $S y>Z amÁ¶ m§Zm { ‘ i U mè¶ m { híí¶ mV am Á¶ m amÁ¶ mV rc A g‘ m ZV m Xþa H$ aÊ ¶ mg à mY mÝ¶ {Xcoco {Xg V Zm hr. H$‘ r {dH $g rV amÁ¶ m§Zm H$ ‘ r {hñ g m {‘ iU m a Amho. Ë¶ m‘ wi o à mXo{eH$ Ag ‘ mZV m Xþa H$aÊ¶ mMo H$ m‘ AdKS > hmoU m a A mho.

A go A g co V ar EH§$ Xar V 13 ì¶ m {dÎ m Am¶ moJ mÀ¶ m {e’$m aer EdT > çm g §V wcrV Am{U n[a‘ mOuV A mhoV H$s H$moU Ë ¶ mhr amÁ¶ mV qH$d m H|$ÐmV gÎ mmY mar {d amoY r njm H$S y> Z 13 ì¶ m {dÎ m A m¶m oJ mÀ ¶ m {dam oY mV A mdm O CR >{ dcm Zmhr. {dÎ mr¶ amÁ¶g§Km Mo ho ¶ e A mho.

8.8888 KQ>H$ amÁ¶mÀ¶m gmYZ gm‘J«rMr g‘ñ¶m d H$O©~mOmarnUm (Problem of State Resource and Indebtedness)

^m aV mV rc KQ> H$amÁ¶ m§Zm {dÎ mr¶ g mY Zg m‘J «rÀ¶ m ~ mV rV ~ è¶ m M g‘ ñ¶ m§Zm V m|S > Úmdo cmJ V o. ^maV r¶ amÁ¶ KQ > ZoZwg ma KQ >H $ amÁ¶ m§Zm {d{d Y ‘ hÎ d mMr {dH $mg H$m‘ o Zo‘ yZ { Xcocr Ag V mV . CXm . {e jU , A mamo½¶ d ñ Wm {ZH $ g md©O{ ZH $ g moB© d g w{d Ym B. na§V w K Q >H$ am Á¶ m§Zm Zo‘ yZ {Xcoë¶ m ¶ m {d H$mg mË‘H $ d H$ë¶ mUH$ mar H$m¶ m©Mr ny V ©V m H$aÊ¶ mg mR > r Ë¶ m§Zm {‘ i mcoco {dÎ mr¶ gmY Zg m‘ J«r C^maÊ ¶ mMo A {Y H $ma ho V wcZoZ o H $‘ r A mhoV . å hU OoM K Q >H $ amÁ¶ mÀ ¶ m ~ m~ V rV Pmcoco H|$ Ð d amÁ¶ g aH$ma‘ Y rc {d^m OZ ho à{ V Hy$c A mho. Ag o å hU mdo cm Joc. Ë¶ m‘wi oM amÁ¶ K Q> Zo‘Ü¶ o {dÎ m A m¶ moJ mÀ ¶ m ñ WmnZoM r d Am ¶ moJ mÀ¶ m {e’$maerZwg ma H |$ÐmH$ Sy> Z K Q> H $ amÁ¶ m§Zm {dÎ m r¶ g mY Zg m‘ J «rÀ ¶ m hñV m§V aU mMr V aV yX ^maV r¶ KQ > ZoÀ ¶ m {eë nH $mam§Zr H$ éZ R> odcr A mho. KQ > H$ amÁ¶ m§Zm H|$Ðr¶ H$a ‘ hg wcmV rc d mQ >m d A ZwXmZo XoD $Zh r {dÎ mr¶ g mY Zg m‘J «r Mr CU rd hr gwéd mV r nmg yZM ^ mgV am{hcr A mho. ¶ mMr ~ arM H$m aUo A mhoV . ¶ m‘ Ü¶o I mcrc H$m aU m§Mm à m‘w»¶ mZo g h^mJ hm oV mo.

1) KQ > H$ amÁ¶ m§Zm { ‘ i mcoco {d Î mr¶ A {YH $ma qH$ dm ‘ hgyc C^maÊ ¶ m Mo A {Y H$ma ho cd{MH $ d CË nmXH $ ñd énmMo Zmhr V .

2) KQ > H$ amÁ¶ m Mo ñ dV :Mo ‘ hgyc qH $dm {ZY r C^m aÊ¶ mMo à¶ Ë Z ~ è¶ mM A §er H$‘ r nS >V mV. CXm. KQ > H$ amÁ¶ m§Zm eoV r CË nÞ mda H$a Am H$m aÊ¶ mMm A{YH$ ma AgV mZm hr KQ > H$ amÁ¶ m§H $Sy>Z V mo naH$ s¶ H$ maU m‘ wio dmnacm Om V Zmhr .

3) KQ > H$ amÁ¶ mH$ Sy> Z ~ è¶ mM A§er {dÎ m r¶ g mY Z g m‘ J«rM m ¶ mo½¶ dmnam~ m~ V rV {Zp îH«$¶V m { Xg yZ ¶oV o. K Q>H $ amÁ¶ mMo ‘ moR> o CÚ moJ Og o amÁ¶ {d ÚwV ‘ hm‘§S > i , n[adhZ ‘ hm‘ §S> i, Ocqg MZ ¶ moOZm B. joÌ mV yZ ‘ m oR> çm à ‘ mU mV {dÎ m r¶ g m‘J «rM o { Zñ g maU hmoV Ag coco {Xg yZ ¶ oVo.

4) doi mod oi r CX² dU mè¶ m Z¡g {J ©H$ A mnÎ m r‘wi ohr am Á¶ m À¶ m I Mm©V dm T> hmoD $Z CncãY g mY Zg m‘ J «r V wcZoZo H$ ‘ r nS> Vo. CXm . ^ monm i J °g XþK ©Q> Zm, XþîH $mi , ’$a B.

5) amÁ¶mMr Anwar {dÎmr¶ gmYZo :

amÁ¶ g aH $macm Cncã Y AgU mar g mY Zo A nwar A mh oV . O‘ rZ ‘ hgwc q H$d m eoVg m am ¶ m§Mm d gwcrMm I M© Omñ V A mho. Ë ¶ m‘ mZmZo CË nÞ {‘ iV Zmhr. amÁ¶ g aH$m acm eoV r CË nÞ m da CË nÞ H$ a ~ g{d Ê¶ mMm A {Y H$ma A mho, na§Vw A Úmnn¶ ªV H $moU Ë ¶mhr am Á¶ g aH $maZo eoV r CË nÞ mda CË n Þ H$a A mH$ macoco Zm hrV . {dH «$sH $a g moS >cm V a BV a amÁ¶ g aH$maMr CË nÞ mMr g mY Zo A nwar A mhoV .

6) dmT>Ë¶m O~m~Xmè¶m :

amÁ¶ g aH$maMr H$m‘ o hr OmñV I MuH$ A mhoV . {ejU , A mamo½¶ , nmU rnwadR > m, ñW m{ZH$ añVo hr g d© H $m‘ o I MuH $ A mhoV . amÁ¶ mda A {Y H$ O~ m~ Xmè¶ m g mon{d Ê ¶ mV A mcoë ¶ m A mhoV . Ë¶ m‘ mZmZo { ‘ iU mao CË nÞ H$‘ r A mho.

7) CËnÞmMo ¶mo½¶ dmQ>n :

g §Kam Á¶ mV H|$ Ð g aH$ ma d amÁ¶ g aH$ mao A pñV Ëd mV A mcocr A gV mV. à Ë¶ oH$ amÁ¶ mÀ ¶ m O~ m~ Xmè¶ m Ë¶ m Ë¶ m amÁ¶ mMr cm oH$g§»¶ m A m{U A m{ W©H$ d g m‘ m {OH$ n[ ap ñWV rà ‘ mU o { ZY m©[ aV hm oV mV . Aem n[apñ WV rV Ho$di

19

EH $mM gm‘ mÝ¶ V Î dmÀ ¶ m A mY m amZo {dÎ mr¶ g mY Zm§M o dmQ > n H$aU o A¶ mo½¶ R> aV o. CË nÞ mMr g mY Zo doJ doJ ù¶ m amÁ¶ mV H$e r {d^mJ yZ ÚmdrV hr ‘ hÎ dm Mr g‘ ñ¶ m {Z‘ m©U hmoV o.

8) Am{W©H$ H|$ÐrH$aU :

KQ > ZoZwg ma H|$ Ð g aH $maÀ ¶ m CËnÞ m Mr g mY Zo { dnwc AgV mV. V r cd{ MH$ A mhoV . H|$ Ðmcm CË nÞ m Mr Zd rZ g mY Zo {Z‘ m©U H $aÊ¶ mMo A {Y H$ma Am hoV . Ë¶ m‘ wi o A m{ W©H$ eº $sMo H|$ ÐrH $aU Pmë ¶mMo A mT >iV o. amÁ¶ g aH$ mam§Zm nwaog o CË nÞ {‘ i {dÊ¶ mV A S> MU r ¶ oV mV .

9) dM©ñdmMr g‘ñ¶m :

KQ > Zoà ‘ mU o H |$Ð g aH$ maMo A{Y H$ma amÁ¶ g aH$ mam§nojm Omñ V A gë¶ mZo H |$ÐmMo amÁ¶ md ma dM©ñ d {Z‘ m©U hmoV o. H $mhr doi m EH $sH $aU m‘ wio g §K amÁ¶ {Z‘ m©U Pmë ¶ mg H|$ Ð emg Z à ~ i amhÿ e H$V Zmhr. Wm oS> ³¶ mV, n[ apñWV rZwg ma, EH$m Mo Xþg è¶ mda dM©ñd { Z‘ m©U hmoV o.

10) àmXo{eH$ Ag§VwcZ :

g §Kam Á¶ nÕV rV H$ mhr am Á¶ o A {d H$g rV V a H $mhr {dH$g rV Ag V mV . H $m hr amÁ¶ mV CË nmXH $ g mY Zm§Mr { dnwcV m A mT >iV o V a H $mhr amÁ¶ mV Ë¶m §Mr Xþ{‘ ©iV m Am T>iV o. H$ mhr am Á¶ m V cmoH$ g§»¶oMr K ZV m Om ñV A gV o V a H $mhr amÁ¶ mV V r H $‘ r AgV o. Aem p ñW V rV { dÎ mr¶ g mY Zm§Mo dmQ > n ¶ mo½¶ P mco Zmhr V a Ë ¶ m ‘wi o à mXo{eH $ Ag§V wcZmMr g‘ ñ¶ m {Z‘ m©U hmoVo.

11) dmT>Vo g§Kf© :

H |$Ðm À¶ m {R > H$ mU r A m{ U amÁ¶ mV doJ doJ ir njr¶ g aH$ mao A gë¶ mg Ë¶ m§À ¶ mV {dÎ m r¶ g mY Zm§À¶ m dmQ >nm~ Ôc ‘V oX hmoV mV . H|$Ð am Á¶ g §Kfm©V dmT> hmoV o.

dar c à H$ maÀ¶ m H$m aU m‘wi o KQ > H$ am Á¶ mÀ¶ m {dÎ mr¶ g ‘ñ¶ m {~ H $Q > Pm cocr Amho d Ë ¶ m ‘wi o KQ >H $amÁ¶ m§Zm H $O© d {dÎ mr¶ g mY Zg m‘wJ «r Amho. Ë ¶ m‘wi o KQ >H $ amÁ¶ m§Zm H $O© d {dÎ mr¶ g mY Zg m‘wJ «r C^maÊ ¶ m gmR >r H|$Ðmda Ad c§~yZ a mhmd o cmJco A mho.

g Ü¶ m ^ maV r¶ KQ >H$ amÁ¶ m §Mr KoVcocr H$O} I mcrc à H$m amV ‘ moS> V mV .

1) A§VJ©V H$O© (Internal Debt) : (A ) ~mOma H $O} A m{U H$O© amoI o (~ ) [aPìh© ~ ±Ho$ H$ Sy> Z K oV cocr A Wm}nm¶ H $O} (Way and Means Advances) A m{U A{Y H$f© g dcV (H $) ì¶ m nmar ~±H $m d {dÎ mr¶ g§ñ Wm §H$S y> Z KoV cocr H$O}.

2) H|$Ð gaH$maH$Sy>Z KoVcocr H$O} : ( A) ¶ moOZm H $O} ( ~ ) ¶ moOZm~ m ø A Wd m {~J a ¶ moOZm H$ O©.

3) {Zdm©h {ZYr B. : KQ >H $amÁ¶ m§Zm Cncã Y A gU mao darc g d© ‘ mJ © ho Xoem §V J ©V Am hoV . ¶ m Mo ‘ hÎ dmMo H $maU KQ > H$ amÁ¶ m§Zm Xoem~ m hoé Z H$O© C^m aÊ¶ mMr nad mZJ r ^m a V r¶ KQ > ZoZwg ma { Xcocr Zm hrV . I mcrc H $moï > H$mdé Z ^m aV r¶ K Q> H $amÁ¶ mMr H$O© { df¶ H$ p ñWV r {XgyZ ¶oV o.

20

H$moï>H$ H«$.

KQ>H$ amÁ¶mMr H$O©{df¶H$ pñWVr

àH$ma ‘mM© ‘{hÝ¶mAIoarg (H$moQ>r é.)

1961 1971 1999 (A §Xm Oo)

1) A§VJ ©V H $O© 590 1850 72,540

2) H|$Ð g aH$ maZo { Xcocr H $O} 2020 6360 2,02,080

3) { Zdm©h {ZY r 130 540 61,750

EH y$U 130 8750 3,36,370

Source - Indian Economy (1999) Dutt and Sundaram - P.P. 852

dar c H $moï > H$mdé Z I mcrc ‘ hÎ dmÀ¶ m ~ m~ r cjmV ¶oV mV .

1) KQ > H$ amÁ¶ mMo EHy$ U H $O} 1961 À ¶m ‘ mJ© AI oarg 2740 H$moQ> r én¶ o hmoV o Vo 1999 À ¶ m AI oarg dmTy> Z 3,36,370 H$moQ > r é. BV Ho$ Pmco. KQ > H$am Á¶ mÀ¶ m EHy$ U H $Om©Mo ñ Wwc Xoem§V J ©V CË nmXZme r (GDP) Ag coc o à ‘ mU ho g Ü¶ m 20 Q >³ ³¶ m§À¶ m Odi nmg A mho.

2) KQ > H$ am Á¶ mÀ¶ m EHy$U H$ Om©n¡H $s Od inmg 60 Q > o$ H$ O} hr H|$ Ð g aH $maH $Sy>Z KoV cocr A mhoV . ho à‘ mU 1961

‘ Ü¶ o 74 Q > o$ hmoV o. V o 1999 ‘ Ü¶ o 60 Q > o$ BV Ho$ H $‘ r Pmco Am ho.

3) KQ > H$ amÁ¶ mMo A§VJ ©V H$O© 1961 ‘ Ü¶o 17 Q > o$ hmoV o. V o dmT y> Z 1999 ‘ Ü¶o 21 Q> o$ BVHo$ dmT >co A mho.

A{YH$f© gdcVrMm KQ>H$ amÁ¶mH$Sy>Z A{VaoH$s dmna :

[aPìh© ~ ±H $ A °³Q > 1934 {d^ mJ 17 (5) A§V J©V [aPìh© ~ ±H$ KQ > H$ amÁ¶ m§Zm A Wm}nm¶ H$O} (Way and

Means Advance) XoV AgVo. hr H$O} ’$º $ V rZ ‘ {hÝ¶m g mR> r AgyZ H$Om ©À¶ m aH$‘ odahr ‘ ¶ m©Xm Km Vcoë¶ m Am hoV . hr H$O} à m‘w» ¶ mZo g mY maU A Wm}nm¶ H$O} d {deof A Wm}nm¶ H$O} A em XmoZ à H$ mao {Xcr OmV mV .

KQ > H$ amÁ¶ o A{Y H$m amV ZgV mZmhr ¶ m H$ Om©Mm A {V aoH $s dmna H$ aV mZm {XgV mV . åhU OoM EH$s H$S >o H $O© aH$‘oÀ ¶ m ‘¶ m©Xon ojm OmñV H$ O© KoV co OmV o d ~ è¶ mM doi m ho H$O© ‘ wXV rV å hU Oo V rZ ‘ {hÝ¶ mV naV Ho$ co Om V Zm hr. Ë ¶ m‘wi o ¶ m H$O m©Ûm ao KQ > H$ am Á¶ m§Zm {‘ imcoë¶ m A {V [aº$ aH $‘ocm M A {YH $f © gd cV Ag o å hQ> co OmV o. dmñV dV : A {Y H $f© gd cV

KQ >H $ am Á¶ m§Zm Cncã Y H$éZ ¿¶ mdr Ago [ aPìh© ~ ±Ho$da ~§Y Z Zmhr . A {Y H$ f© g dcV r Mm KQ> H$ amÁ¶ mH$ Sy> Z hmo U mam A{ V aoH$ s dmna hm à m‘w» ¶ mZo KQ >H$ amÁ¶ mÀ¶ m A cd{ MH$ d AZwË nm XH $ {dÎ mr¶ gmY Zm‘ wio Pm cocm {Xg V mo.

A em àH $maMr K Q>H $ amÁ¶ mMr A{Y H$f© H$ O} hr H |$Ð g aH$m aH$S y> Z {d Î mr¶ g hmæ¶ KoD $Z ^mJ {dcr OmV mV . Ë¶ m‘wi o [aPìh© ~ ±H o$Zo amÁ¶ m §Zm {Xcocr H $O} hr Z§V a H|$ Ð g aH $maZo am Á¶ m §Zm {Xcocr H$O } ~ ZV mV . KQ > H$am Á¶ m§Zr [aP ìh© ~ ±Ho$ H$S y> Z KoV coë ¶ m H$O©’o$S >r g mR> r H|$Ð g aH$m aZo {Xcoë¶m ¶ m {dÎ mr¶ g hmæ¶ m‘ wio EH$m A Wm©Zo V wQ > rMm A W© aU m H o$ë ¶ mg m aIoM h moV o. ¶ mMm n[aU m‘ ‘wÐoÀ ¶ m nwadR > çmV dmT > hmoD $Z {H $‘ V nmV i rV dmT > hmoÊ¶ mV hm oV mo.

H |$Ð g aH $maZo d [aPìh© ~ ±H o$Zo doi mod oi r K Q >H$amÁ¶ mH$S y> Z A {YH$f© g dcV rMm A {V aoH $s dm na Ho$ cm OmU ma Zmhr ¶ mg m R> r H $mi Or KoV cr OmV A mho. V arhr hr g‘ ñ¶ m nyU ©n U o g §nwï > mV A mcocr Zmhr .

A {YH $f© g d cV rÀ ¶ m A {V aoH$s d mnamMm g §~ §Y hm KQ > H$ amÁ¶ mÀ¶ m CncãY { dÎ mr¶ g mY ZmÀ¶ m dmnamer A mho. ¶ m g §X^ m©V , à m‘ w»¶mZo KQ > H$ amÁ¶ m Zr Ë¶ mMo ‘ moR > ‘ moR > o CnH«$ ‘ Og o amÁ¶ { dÚwV ‘ hm‘§S > i, n[ad hZ ‘ hm‘ §S> i d {d{ dY Ocqg MZ ¶ moOZm ¶ m H $m¶ ©j‘V m d cm^V m ¶ m V Î dmda am~{dë ¶ m nm{hOoV .

21

8.9 ñWmZrH$ {dÎmr¶ ì¶dñWoMo ñdén

g §Kr ¶ amO H$m ofr¶ ì¶dñ WoÀ ¶ m aMZoV H|$ Ð g aH$m a d am Á¶ g aH$ ma ¶ m§À¶ m à‘ mU oM ñ Wm{ ZH $ g aH$ma XoI rc {VV H$ sM ‘ hË dm Mr y{‘ H $m nm a nmS> V AgV o. cmoH$ emhr ì¶ dñWoMo EH$ ‘ hË dmM o A §J åhUyZ ñ Wm{ZH$ ñ dam Á¶ g §ñ Wm Am oiIë ¶ m OmV mV . ñWmZrH $ à íZm§Mr g moS > dUyH $ ñ Wm{ZH$ nmV ir da hmoÊ¶ mg hr ì¶ dñWm Cn¶ wº$ A mho.

ñ Wm{ZH$ { dÎmr¶ ì¶ dñ WoV ñ Wm{ZH$ g aH$m am§À¶ m CË nÞ d I Mm ©Mm d Ë ¶ m g §~ {Y V ~ m~ t Mm Aä¶ mg Ho$cm OmV mo. Vg oM ñW m{ZH $ g aH$ ma d amÁ¶ g aH$ma ¶ m§À ¶ m A m§V a g§~ Y mMmhr ¶ m‘ Ü¶o Aä¶ mg H o$cm O mV mo. ñW m{ZH$ amOH$ mof r¶ ì¶ dñ WoV nwT >r c ñ Wm{ ZH$ ñdamÁ¶ g §ñ Wm g‘ m{dï > hm oV mV .

A ) J«m ‘ n§Mm¶V r

A m) n§Mm¶ V g {‘ Ë¶ m

B) {Oë hm n[af Xm

B©) ZJ a nm {cH$m

C) ‘ hmZJ a nm {cH$ m

ñWmZrH$ ñdamÁ¶ g§ñWm§À¶m g‘ñ¶m / àíZ

(Problem of Local Finance)

ñ Wm{ZH$ ñd amÁ¶ g §ñW mÀ¶ mda g m on{d cocr H$m¶ © Am {U Ë¶ m§Zm {Xcoco CË nÞ mMo ‘ m J© ¶ m§À¶ m‘ Ü¶ o A g‘V moc {Xg V mo. ¶ m‘ Ü¶ o ñWm {ZH $ ñdamÁ¶ g§ñ WmH $S >o g m on{d cocr H$m¶© A {YH$ d dmT >V OmU m ar AmhoV V a CË nÞ ‘ mÌ Aë n à ‘ mUmV rc d pñ Wa qH $d m Acd{MH$ ñd énmMo Am ho. ¶ mV yZ ñWm {ZH $ ñd amÁ¶ g§ñ Wm Mo amÁ¶ g aH$ madarc namdc§~ rË d dmT >V Am ho. ñW mZr H$ CË nÞ A m{U ñ Wm{ ZH $ J aOm ¶ m§À¶ mV rc Ag‘ V mocm Mo à‘ mU Ë¶ m à XoemÀ ¶ m EHy$ U A m{W©H $ n[apñ WV rer OmoS >coco A gVo. V mo à Xoe OodT >m J ar~ V odT >ç m Ë¶ mÀ ¶ m J aOm OmñV A gV mV .

A em V wQ > n§wÁ¶ m - CË nÞ mV A ZoH $ ‘ hË d mÀ¶ m J aOm nwU © H$ aÊ¶ mMr V maod arc H $g aV ñ Wm{ ZH $ ñ dam Á¶ g§ñ Wm§Zm H$am dr cmJ Vo.

ñ Wm{ZH$ ñd amÁ¶ g§ñ Wm§À¶ m ~ m~ V rV AZoH$ {dÎ mr¶ g‘ ñ¶ m {Z‘ m©U hmoV mV V o nwT > rcà‘ mUo -

1) CËnÞ gmYZo An¶m©á Am{U Acd{MH$ :

ñ Wm{ZH$ ñdam Á¶ g §ñ WmZm§ O r CË nÞ g mY Zo H$m¶ ÚmZwg ma à má Pm cocr A mhoV V r Ë¶ m§À ¶ m H$ m¶ m©À ¶ m ì¶ mnmÀ ¶ m V wcZoV nwaog o CË nÞ à má H$é Z XoD $ eH$V Zmhr. ZmJ ar {dH $mg mMr H $m¶} ‘ moR> çm à‘ mU md a ñ Wm{ZH$ ñdamÁ¶ g §ñ WmZm H$amdr cmJ V mV . ehamÀ¶ m d IoS > çmÀ¶ m {dH $mg m Mr O~ m~ Xmar Ë¶ m joÌ mV r c ZJ an[afX dm J «m‘ n§Mm¶V rda Ag V o. ñWm Zr¶ ñV am da cmoH $m§Mr H $a¶ mo½¶j‘ V m H$‘ r Ag Vo. ¶ m{ed m¶ ñW m{ZH$ joÌ mV dgwcr H $aU mao A m{U dgwcr Á¶ m §À¶ m H$ Sy> Z H$aÊ ¶ mV ¶ oVo A er OZV m ¶ m§Mo g §~ §Y A{V e¶ g cmo»¶ mMo A gë¶ m‘ wi o Ë ¶ m§À¶ m da H$ S> H$ H$m admB© hm oU o Odi Odi Ae³¶ AgV o. Ë ¶ m‘wi o ñ Wm{ZH$ g mY Zm§nm g yZ A mdí¶ H $ {V V Ho$ CË nÞ ñ Wm{ZH$ ñdamÁ¶ g §ñ WmZm à má H $aV m ¶ oV Zmhr. BV Ho$M Zìho V a CË nÞ g mY ZmV H$ m¶ } Am{U O~ m~ XmarÀ ¶ m dm T> rZwg ma dm T> H$ aÊ¶ mV ¶ oV Zm hr. Ë ¶ m‘wi o J aOoÀ ¶ m doir Om ñV CË nÞ à má H$aÊ¶ mV ¶ oV Zm hr. Ë ¶ m‘wi o J aOoÀ ¶ m doi r Om ñV CË nÞ à má hmoD $ eH$V Zmhr. EH §$XarV CË nÞ m Mr g mY Zo An¶ m©á Acd {MH$ ñd énmMr AgV mV .

2) namdc§på~Ëd :

{d Î mr¶ namdc§~ rËd hm ñWm {ZH $ ñ damÁ¶ g§ñ Wm§À ¶ m ~ m~V rV ‘ hË dmM m à íZ A mho. {dÎ mr¶ g mY Zo H$‘ r A gë¶ m‘wi o Am në ¶ m O~m ~ Xmè¶ m nma nmS >Ê¶ mg mR > r am Á¶ em g Zm da q H$dm BV a {dÎ mr¶ g §ñW m§da Ad c§~yZ ahmd o

22

cmJ Vo. ñ Wm {ZH $ ñd amÁ¶ g§ñ WmMr naV ’o$S> rM r j‘ V m ¶WmV WmM Ag ë¶ m‘wi o {d Î mr¶ g §ñ WmH$Sy>Z H $O© {‘i Uo H $R> rU A gVo. ñW m{ZH$ joÌ mV rc cm oH$m§Zm Omon¶ ªV A mnë ¶ m joÌ mV rc g§ñW oÀ¶ m H$m¶ m ©~ Ôc I mÌ r {Z‘ m©U hmoV Zmhr V mon¶ ªV XoU ½¶ m {‘ iU o Ae³ ¶ A mho. Wm oS> ³¶ mV ñWm{ZH$ ñd amÁ¶ g §ñWm §Mo {dÎ mr¶ namd cå~ Z hr ‘ hÎ d mMr ~ m~ Am ho.

3) ñWm{ZH$ {df‘Vm :

ñ Wm{ZH$ ñdam Á¶ g§ñ Wm§À ¶ m ~ m~V rV {d{^Þ à H$ maMr {df‘V m A mT > iV o. hr {df‘V m ñ Wm {ZH $ joÌmMm A mH $ma, cmoH $g§»¶ m, ‘ mc‘ Î m m, ì¶ mnm a, cmoH $m§Mo CËnÞ , Ë ¶ m§Mr H $aXo¶ j‘V m, A{^é Mr, OmJ é H$V m, à d¥Î mr, amOH $maU ¶ m A ZoH $ ~ m~ V rV AgV o. g m a»¶ m cmoH $g§»¶ oMr H$m hr {R> H$mU o Om ñV l r‘§V V a H$ mhr { R>H$ mU o J ar~ AgV mV .

H $mhr { R> H$ mUÀ ¶ m cmoH$ m§‘ Ü¶o joÌ r¶ gwY maU m H$aÊ¶ m Mr àd¥Î mr V a H$ mhr {R > H$ mU r ¶ m àd¥Î mrMm A^ md Ag V mo. n[aU m‘ V : g m a»¶ m cmoH$ g§»¶oM r qH $dm g ma»¶ m A mH$mam Mr ehao d IoS > r A m{W©H $ ~ m~V rV {df ‘ ñ dé nmMr A gV mV . Á¶ m ñ Wm{ZH$ joÌ mV J m dm~ Ô c à o‘ d {Oìhmi m Ë ¶ m J m dm§Mm OcX {d H$m g hmoV mo. V a BV a J md mMm {d H$mg ‘§XmdV mo. hr { df‘ V m ñ Wm{ ZH $ {dÎ m ì¶ dñ WoV r c ‘ hÎ d mMr g‘ ñ¶ m Am ho. Ë¶ m‘wi o Ag§V wcZ {Z‘ m©U hmoV o.

4) {dÎmr¶ ì¶dñWmnZoV Xmof :

{d Î mr¶ ì¶ dñ WmnZ ho EH $ emó A mho. A mcoco CËnÞ ¶mo½ ¶ [aV rZo IM© hm oÊ¶ mgmR > r H$m¶ ©j‘ V m ‘ hÎdm Mr ~ m~ A mho. cmoH $m§Zm ‘ hÎ m‘ g m‘ m{OH $ cm^ {‘ ioc A em nÕV rZo ñ Wm{ ZH $ ñd amÁ¶ g §ñWm Zr I M© H$aU o Oé ar A g Vo. {d Î m à emg Z dm ì¶ dñWm nZ (Financial Management) AH $m¶©j cmoH $m§À ¶ m hmV r g md©O{ZH$ Cn¶ mo{J V m g od m§À ¶ m {Z{‘ ©V rMm à {V EH$H$ I M© d mT >V OmV mo qH$ dm g odm§Mm XOm© Kg aV A gV mo. {dÎ m r¶ ì¶ dñWmnZ ¶ mo½ ¶ à H$m ao hmoÊ ¶ mg m R> r H$‘ ©Mmè¶ m§Zm à { ejU mMr Amdí¶H $V m AgVo. ñW m{ZH$ ñ damÁ¶ g §ñW m§‘ Ü¶o à {e{ jV H $‘ ©Mm è¶ mMm A^ md AgV mo. { dÎ mr¶ à emg ZmMr nwa oer ‘ m{hV r Ë¶ m§Zm Zg V o. Ë ¶ m‘wi o ñ Wm{ZH$ {d Î m ì¶ dñ WoV {d Î mr¶ ì¶ dñ WmnZmMr g ‘ ñ¶ m {Z‘ m©U hmoV o.

5) {dH$mg H$m¶©o :

A crH$S>À ¶ m H$mimV { d{^Þ à H$m aMr ñ Wm{ ZH $ joÌ mÀ ¶ m {dH $mg m Mr H $m¶ } ñ Wm{ ZH $ ñ dam Á¶ g§ñ Wm§H $S>o XoÊ ¶ m V A mcocr Am hoV . hr {dH$mg H $m¶ } nma nmS > Ê ¶ mg mR > r ñW m{ZH$ ñ damÁ¶ g§ñ WmZm XoI rc V wQ > rMr A§Xm OnÌ H$ H|${Ð¶

ñ V amd a CÎm‘ ‘ mZco OmV A g co V ar à m Xo{eH $ d ñWm{ZH $ ñV am §da V o Bï> ZgV o. Ë¶ m‘ wio ñ Wm{ZH$ ñ damÁ¶ g §ñ Wm§Mm H$ O©~ mOmar nU m A{Y H$ dmT >V AgV mo. EH §$XarV ñWm {ZH$ ñ dam Á¶ g§ñ Wm§Mr g mY Zo An¶ m©á A m{U A cd{MH $ Agë¶ m‘wi o V wQ > ^ éZ H$m T> Ê¶ mg mR> r H $Om©Mm A mY m a ¿¶ mdm cmJ V mo. ho H $O© {dH $mg I Mm©‘ wio à {V df© dm T>V OmÊ¶ mMr e³¶ V m {Z‘ m©U hmoV o. Ae m [ aV rZo ñ Wm {ZH $ ñd amÁ¶ g §ñW m§g ‘ moa {d Î mr¶ ~ m~V rV AZoH$ g‘ ñ¶ m {Z‘ m©U hmoV mV .

8.10 H|$Ð d amÁ¶ gaH$maH$Sy>Z ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñWmH$S>o H$aÊ¶mV ¶oUmao {dÎmr¶ gmYZ gm‘J«rMo hñVm§VaU

(Transfer of Resource from Union and States to Local Bodies) g §Kam Á¶ r¶ ì¶ dñ Wo‘ Ü¶o Am {W©H$ { dH $mg d ‘ hÎ m‘ H $ë ¶mU g mÜ¶ H$aÊ¶ mg mR >r em g Z ho EH$ mnojm Om ñV ñV amda

H$m¶©aV A gVo. g §K amÁ¶ r¶ emg Z ì¶ dñ Wo‘ Ü¶ o OmñV ñV am§da H$ m¶©aV Ag V o. g§KamÁ¶ r¶ e mg Z ì¶d ñWo‘ Ü¶ o H|$ Ð g aH $ma H|$Ð nm V i rda, amÁ¶ g aH $mao amÁ¶ nmV i rd a d ñ Wm{ZH$ ñdam Á¶ g §ñW m ñW m{ZH$ nmV i rd a H$m¶©aV A gë ¶mMo {XgV o.

¶ m AJ moXaÀ ¶ m Aä¶ mg m‘ Ü¶ o A mnU nm{hco H$ s ^ maV r¶ e mg Zì¶ dñ Wm hr {Ì ñV ar¶ g§KamÁ¶ r ¶ emg Zì¶ dñ Wm Am ho. 26 OmZodmar 1950 g m cr A pñV Ëd mV Am coë¶ m ^m aV r¶ amÁ¶ KQ >ZoV H|$ Ð d amÁ¶ g aH $mam§Zr nmS> nmS > md¶ mMr {d{dY H $m¶ }, O~ m~ Xmè¶ m d hr H $m¶ } d O~ m~ Xmè¶ m nm a nmS > Ê ¶ mg m R> r A md í¶ H$ {dÎ mr¶ g mY Zg m‘J «r C^ maÊ ¶ mMo

23

A{ YH$ ma ¶ m§Mo {d^mO Z Ho$co A mho. H|$ Ð d amÁ¶ g aH $mao ¶ m §À¶ m‘ Ü¶o Pmcoë¶ m ¶ m {d^m OZmd éZ A go cjmV ¶ oV o H $s, {dÎ mr¶ gmY Zg m‘ J«r C^maÊ ¶ mÀ ¶ m A {Y H $mamMo H |$ÐrH$ aU H|$Ð nmV i rda Pmco Ag yZ {d{ dY {dH$m g mË ‘H $ d H$ë¶ mU H$ mar H$m¶ m©Mo d O~ m~ Xmè¶ m Mo H |$ÐrH$ aU ¶ mM nmVi rd a Pmcoco Amho. Ë ¶ m‘ wio EH$ à H$ maMm {dÎ m r¶ Ag‘V moc {Z‘ m©U Pmcocm {Xg V mo. amÁ¶ g aH$m am§Zm Zo‘ yZ {Xcocr H$m ¶} d O~ m~ Xmè¶ m ¶ m Ë¶ m§Zm { ‘ i mcoë¶ m {dÎ mr¶ A{Y H$m è¶ m§À ¶m V wcZoZo Omñ V Am hoV . Ë¶ m‘wi o K Q> H $ amÁ¶ m§Zm { dÎ mr¶ g mY Zg m‘wJ «rMr g‘ñ ¶ m oS > g mdV Amho. ^maV r¶ amÁ¶ K Q> ZoZwg ma K Q> H $ amÁ¶ m§Mr {dÎ mr¶ g m Y Zg m‘ wJ«r Mr g ‘ ñ¶ m Xÿa H$ aÊ¶ mg m R> r Ho$ÐmH $Sy> Z KQ > H$ amÁ¶ m§Zm {d Î mr¶ g m‘wJ «rMo hñ V m§V aU Ho$ co OmV o. ho hñ V m§V aU {dÎ m A m¶ moJ mÀ ¶m {e’$m aerZwg ma d H$a ‘ hg wcmV rc g h^ mJ, A ZwXmZo d H $O} ¶ m ñdé nm V Ho$ co OmV o. ^maV m Zo Am {W©H$ {Z¶ moOZmMm Ad c§~ Ho$ë¶ mnm gyZ AmV mn¶ªV 13 {dÎ m Am¶ moJ ñWm Z Pm coco Ag yZ Ë ¶ m Am¶ moJ m§Zr {d{ eï> H$m cI§S > mg mR > r {dÎ mr¶ hñV m§V aU m~ m~ V Ho$ coë ¶ m { e’$ maer A mnU ¶ m AJ moXa Aä¶ mgë ¶ m A mhoV .

ñ Wm{ZH$ ñdam Á¶ g§ñ Wm§Zm Am në ¶ m O~m~ Xm è¶ m nyU © H$ aÊ¶ mg CË nÞ mMr A mdí¶ H$V m Ag Vo. Ago CËnÞ Ë¶ m§Zm nwT > rc ‘ mJ m©Ûm ao Cncã Y hmoV o.

1) H$a CËnÞ (Taxation): ñ Wm{ZH$ ñ dam Á¶ g §ñ WmZm H$ mhr H $a A mH$ maV m ¶oV mV . ho H $a amÁ¶ g aH$m aZo Ë ¶ m§Zm hñ V m §V arV Ho$coco Ag ë¶ m Zo

A em H$a CË nÞ ‘ mJ m©V {d{ dY amÁ¶ m§V {^Þ V m {Xg V o. am Á¶ g aH $maÀ ¶ m AI Ë¶m arV rc H$ a ho K Q> ZoÀ ¶ m amÁ¶ g yMr V AgV mV . amÁ¶ g aH$ ma ñWm {ZH $ g§ñ WmZm ho H$ a A mH$ maÊ¶ mMo, dg wc H $aÊ ¶mMo A m{U V o CË nÞ ñW m{ÞH $ H $m¶ m©g dmnaÊ¶ mMr nadmZJ r XoV o.

ñ Wm{ZH$ ñd amÁ¶ g§ñ WmZm nwT > rc à H$ maMo H$ a CË nÞ {‘ iV o.

A ) O‘ rZ d B‘ m aV rd arc H$a ( ‘ mc‘ Î mm H $a)

~ ) OH $mV

H $) OZmdao d ~ moQ >hrd arc, Zmd odarc H$ a

S >) dm hZ H$a

B) ì¶ dg m¶ , ì¶ mnm a, amoOJ ma H$a

B©) Om{ hamV H$ a ( d¥Î m nÌ mV rc g moSy> Z)

2) H$amV gh^mJ (Share of Tax):

amÁ¶ g aH$ ma‘ m ’}$V g§H$ {cV Ho$ë¶ m OmUmè¶ m H$a CË nÞ mV rc H$ mhr ^ mJ ñ Wm{ZH$ g aH$m am§Zm { Xcm OmV mo. AW m©V A em àH $maÀ ¶ m g h^ mJ r H$am§Mo à ‘ mU Aë n A mho. Á¶ m H$amV J«m‘ n§Mm¶ V tZm qH $dm ñWm{ZH$ ñ dam Á¶ g §ñ Wm§Zm g h^mJ { Xcm OmV mo V o H$a nwT> rcà ‘ mUo A mhoV .

1 ) ‘ moQ >m a d mha H $a

2 ) O‘ rZ ‘ hgyc

3 ) H $a‘UyH $ H $a

dar c H $a amÁ¶ g aH $ma ~g {dV o, dg wc H$aV o, na§V w ‘ hg wc ‘ mÌ H $mhr à‘ mU mV ñWm{ZH$ g §ñ Wm Zm XoVo.

3) ghmæ¶H$ AZwXmZo (Grants in Aid):

ñ Wm{ZH$ ñdam Á¶ g§ñ WmZm Ë¶ m§Zm {Xcoë ¶ m CË nÞ mÀ¶ m ‘ mJm ©nojm I M© A {Y H $ à‘ mU mV H$amd m cmJV mo. Ë¶ m‘wi oM g hmæ¶H $ A ZwXmZo ‘ hÎ dm Mr R > aV mV . ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g §ñW mZm Cncã Y hmoU mè¶ m EHy$ U {ZY r‘ Ü¶ o g mhmæ¶H $ A ZwXmZm§Mm dm Q> m ‘ moQ >m AgV mo. A em AZwXmZm ‘ wi oM AZoH$ H$m¶} g ‘ mY mZH$m aH$nUo nwU © H $aUo e³ ¶ hmoV o.

g mhmæ¶H $ A ZwXmZo hr n wT> rc H $maU m§g mR> r { Xcr OmV mV .

A ) nmU r nwadR >m , g m§S> nmU r ì¶d ñW m ¶m§À ¶ m ^m §S> dcr I Mm©g m R>r.

~ ) à mW{‘ H$ emim §g mR >r.

H $) ‘ m Ü¶ {‘ H$ emi m, A mamo½ ¶ H|$ Ðo ¶ m§À¶ mH$ [aV m.

24

S >) g m d©O{ZH$ A mamo½¶ , ‘ co[ a¶ m {Z¶§Ì U , A Ý¶ g mWrÀ ¶ m amoJ m§Mo {ZdmaU B.

B) H $‘ ©Mm è¶ m§Mm ‘ hmJ mB© ^Î mm XoU og mR > r.

B©) H $mhr A{Y H$ mè¶ m§M o d oV Z XoÊ ¶ mg mR >r ( B§{O{Z¶ a, A mamo½¶ A{ Y H$ mar)

¶ m {R >H$ mU r cjmV KoÊ¶ mg maI r ‘ hÎdmMr Jm oï> Aer H$s ^maV mZo {Ì ñV ar¶ g §K amÁ¶ ì¶ dñWm ñd rH$ macr Ag yZ ^maV r¶ amÁ¶ KQ >ZoV ñ Wm{ZH$ ñ damÁ¶ g§ñ WmÀ ¶ m (Local Bodies) H$m¶ m©~ m~ V AWd m Ë¶ mÀ ¶ m {dÎ mr¶ A{Y H$m am~ m~ V H$moU V rhr V aV yX A cr H$S> À¶ m H$m im n¶ ªV ZìhV r. 1992 g mcr 73 dr d 74 d r KQ >Zm Xþéñ V r H$é Z ñW m{ZH$ ñ damÁ¶ g §ñW mZm H$m¶ } d {d Î mr¶ A {Y H $ma ¶ m§Mo hñ V m§V aU H$ aUo àË¶ oH$ K Q>H $amÁ¶ md a ~ §Y ZH $maH $ H $aÊ¶ mV Am co.

73 73 73 73 dr 74 74 74 74 dr KQ>ZmXþéñVr d amÁ¶ {dÎmr¶ Am¶moJ :

(73rd 74 constitutional Amendment and State Finance Commission)

1992 ‘ Ü¶ o H$aÊ¶ mV A mcoë¶ m 73 ì¶ m d 74 ì¶ m KQ> ZmXþé ñV r n¶ ©V ñWm{ZH$ ñ damÁ¶ g§ñ WmM r H$m¶} d {dÎ m r¶ g mY Zg m‘ J«r C^ maÊ ¶ mMo A {Y H$ ma à m‘ w»¶ mZo g §~§{Y V KQ>H $ amÁ¶ mÀ ¶ m ‘ Ouda Ad c§~yZ hmoV o. ¶ mMm M A W©, O~ m~ Xm è¶ m d { dÎ mr¶ g mY Zg m‘J «r C^ maÊ ¶ mMo A{Y H$m a ¶ m{df¶ r ^maV r¶ am Á¶ KQ >ZoV H$moU V rM V aV yX ZìhV r. Ë¶ m‘ wi oM à Ë¶oH $ KQ >H $amÁ¶ mV rc ñWm{ZH$ ñd amÁ¶ g§ñ WmMr H $m¶ } d {dÎ mr¶ A {YH$ ma ho Ë¶ m g §~§Y rV amÁ¶ mZo R> a{dcoco Ag V.

amÁ¶ KQ > ZoV ñW m{ZH$ ñ damÁ¶ g §ñ Wm§M r H $m¶} d {dÎ mr¶ A {Y H$ ma ¶ m{ df¶ r V aV yX Zgë¶ m‘ wi o ñd mV §Í ¶à márZ§V aÀ ¶ m H$m imV ñWm {ZH$ ñd amÁ¶ g§ñ Wm §Mr {d Î mr¶ pñ WV r hr ’$m ae r ~ ar ZìhV r . H $mhr ñ Wm{ ZH $ H $amd a ( ‘mc‘ Î mm ..... d amÁ¶ mH$ Sy> Z {Xë¶ m OmU mè¶ m AZwXm Zmd aM ñ Wm{ZH$ ñ damÁ¶ g §ñWm §Mr {dH$ mg H $m¶ } H $aÊ¶ mMr Hw$ dV Ad c§~ yZ hm oV r. Ë ¶ m‘ wio { dÎ mr¶ g mY Zgm‘ J«rMr g ‘ñ¶ m g§ñW mZm hr oS> g mdV Amcr A mho. ~ XcË¶ m H$mi m~ amo~ a ñ Wm{ ZH $ ñdamÁ¶ g §ñW m§Mr H$m ¶} d O~ m~ Xmè¶ m dmT >ë¶ m A mhoV , nU Ë¶ m§Z m { d{dY ‘ mJ mªZr {‘ i U mao CË nÞ ‘ mÌ ’$ mago dmT >coco Zm hr. Ë ¶ m‘ wio {d{ dY ñWm {ZH $ g‘ñ¶ m ( CXm. añV o, {nÊ ¶mÀ ¶ m nm Ê¶ mMm à íZ, Am amo½¶ gw{d Y m B.) ¶ mo½¶ arV rZo g moS > {dÊ¶ mV ñW m{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñ Wm Zm ¶ e A mcoco {Xg V Zmhr.

^m aV g aH$maZo 1992 ‘ Ü¶ o ^maV r ¶ amÁ¶ KQ > Zo‘ Ü¶ o XmoZ ‘ hÎ d mÀ¶ m XþéñV r Ho$ë¶ m . ¶ m Xþé ñ Ë ¶ m 73 dr d 74 dr KQ >Zm Xþéñ V r åhU yZ A moi Ië¶ m OmV mV .

73 ì¶ m KQ > Zm Xþéñ V rZwg ma "J «m ‘ rU ñ Wm{ZH$ ñ damÁ¶ g§ñ WmZm' (J «m‘ n§Mm¶ V r, n§Mm ¶V g {‘V r d {Oë hm n[afX ¶ m§Zm) 74 ì¶ m KQ > Zm Xþéñ V r Zwg m a "ehar ñ Wm{ZH$ ñ damÁ¶ g §ñW mZm ' ( ZJ an[af Xm d ‘ hmZJ anm{ cH$m ¶ m§Zm) ñ dm ¶ Îm (Autonomous) A em emg Z g §ñ Wm ~ Z{dÊ¶ mg mR >r H $m¶ } d {dÎ mr¶ A {YH $ma ¶ m§M o hñ V m§V aU H$aU o. g §~§{ Y V KQ >H $ amÁ¶ mda ~ §Y ZH$maH$ H $aÊ¶ mV A mco Am ho. Ë¶ mMà ‘ mU o 73 ì¶ m d 74 ì¶ m KQ >Zm Xþé ñV rZwg ma KQ > H$ amÁ¶ m§Zr ñ Wm {ZH $ ñd amÁ¶ g §ñW mZm g mondmd¶ mMr H $m¶ } d {dÎ mr¶ A{Y H$ma ¶ m{ df¶ r ¶ mo½ ¶ {e’$mae r H$aÊ¶ mg mR > r d doi mod oir Ë¶ m‘ Ü¶ o ~ Xc H$aÊ¶ mg mR > r "amÁ¶ {d Î mr¶ Am¶ moJ m'Mr (State Finance Commission) ñ Wm nZm H$ aUo. à Ë¶ oH$ KQ > H$ amÁ¶ mda ~§Y ZH$m aH$ H$aÊ¶ mV A mco A mho. ñ Wm{ZH$ ñ dam Á¶ g §ñ WmZr nm a nmS >m d¶ mM r H $m¶}, Ë¶ mMo {dÎ mr¶ A{Y H$ ma, Ë¶ mMà ‘ mU o ñW m{ZH$ nmVi rd a H $m¶ } d {dÎ mr¶ A{Y H$m a ¶ m‘ Ü¶ o {Z‘ m ©U hmoU mam A g‘ V moc Xÿa H $aÊ ¶ mg mR> r KQ >H$ amÁ¶ mH $Sy>Z ñWm {ZH $ ñd amÁ¶ g §ñW mZm { dÎ mr¶ gm Y Z g m‘J«r Mo hñ V m§V aU ¶ m~ m~V {e’$mae r H $aÊ¶ m Mm A{Y H$ ma am Á¶ { dÎ m Am¶ moJ mcm XoÊ¶ mV Am cm Amho.

amÁ¶ {d Î m A m¶ moJ mÀ ¶ m {e’$m aerZwg ma amÁ¶ g aH $ma ñWm{ ZH $ ñdamÁ¶ g §ñ WmZm H$mhr H$ a, ewëH $ ’$s B. Am H$m aÊ¶ mMo d {‘ iU mè¶ m ‘ hg wcmM m {d{Z¶ moJ H$ aÊ¶mMm A {Y H$ma XoD $ eH$V mV . Ë¶ mMà‘ mUo KQ > H$ amÁ¶ o ñ d V: Am H$m acoë ¶ m d O‘ m H o$coë¶ m H$m hr H$ am§nmg yZ {‘ iU m am ‘ hg yc hm ñ Wm{ ZH $ ñd amÁ¶ g§ñ WmZm {d^ mJyZ XoD $ eH $V mV . Vg oM amÁ¶ g aH$ maH$ Sy> Z ñ Wm {ZH $ ñ damÁ¶ g§ñ WmZm AZwXm ZmÀ ¶m ñ dé nmV hr { dÎ mr¶ g mY Z g m‘J «rMo hñ V m§V aU Ho$co OmD $ eH$V o.

^m aV r¶ amÁ¶ KQ > ZoV Ho$coë ¶ m ¶ m ZdrZ V aV wXr‘wi o ñW m{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñW mZm {d {dY {d H$m g mË ‘H $ d H$ë ¶ mU mË‘ H$ H$m¶ } nma nmS >Ê¶ m g mR>r cmJ U mar { dÎmr¶ gm Y Zg m‘J«r C^maÊ ¶ mMo A{ YH$ ma {‘ iV rc. Ë¶ m‘wi o ñ Wm {ZH $ ñd amÁ¶ g§ñ Wm ¶m ñd m¶ Î m Aem emg Z g §ñWm ~ ZV rc. Ë ¶ mMà ‘ mU o Zo‘ yZ { Xcoë ¶ m {dÎ mr¶ A {YH $mam nmgyZ { ‘ i U mam ‘ hgyc hm Zo‘ yZ {Xcoë ¶ m H$m¶ mªer V wcZm H $aV m H$‘ r Ag ë¶ mg {Z‘ m©U hm oU mar V yQ > ^é Z H$ mT >Ê¶ m g mR>r am Á¶ g aH $maH$Sy> Z H$a ‘ hg wcmV rc g h^mJ d AZwXm Zo ¶ m ñ dé nmV {d Î mr¶ g mY Zg m‘J «rMo hñ V m§V aU H o$co OmB©c.

25

~ XcË¶ m n[apñ WV rZwg m a ñ Wm {ZH$ ñdamÁ¶ g§ñ WmZm nm a nmS > mdr cmJ U mar H $m¶ } d O~ m~ Xmè¶ mhr ~ XcU m a A mhoV. n[aU m ‘V : Ë¶ mg mR >r {dÎ m r¶ g mY Zg m‘ J«rhr ‘ moR >ç m à ‘ mU mV C^r H$am dr cmJU m a A mho. å hU OoM dmT >Ë¶ m H$ m¶ m©~ amo~ a {dÎ mr¶ g m‘J «r d mT >cr nm {hO o. ¶ m J moï> rM r XI c KoD $ZM amÁ¶ {dÎ m A m¶ moJ mMr Xa nmM d fmªZr {Z¶ wº$s H o$cr OmU ma Am ho. Ë ¶ m‘ wio ~ XcË¶ m n[apñ WV r Zwg m a d mT>V Om Umar H$ m¶} d O~ m~ Xmè¶ m ¶ m ñ Wm{ ZH$ ñd amÁ¶ g §ñW mZr ¶ mo½¶ [ aV rZo nma nmS > ì¶ mV ¶ mg mR> r Ë¶ mMo {dÎ mr ¶ A {Y H $ma AWd m amÁ¶ mH$Sy> Z Ë¶ m§Zm hmoU mao { dÎ mr¶ g mY Zg m‘ J«rM o hñ V m §V aU d mT >oc. ¶ mÑï> rZo amÁ¶ {dÎ m A m¶ moJ {e ’$ maer H$ aoc.

¶ m {R> H $mU r H|$Ðr¶ {dÎ m A m¶ moJ (Finance Commission) d amÁ¶ {dÎm Am¶ moJ (State Finance

Commission) ¶ m§À ¶ m‘ Y rc ’$ aH$ cjmV KoU o Bï > R > aVo. { dÎ m A m¶ moJ m À¶m {e’$m aer~ m~ V amÁ¶ g aH $mad a Ag U ma Zmhr. Ë ¶ mMà‘ m Uo H|$Ðr¶ {dÎ m A m¶ moJ mÀ¶ m {e’$maer ¶ m amÁ¶ m§Mm H |$Ð g aH$m aÀ¶ m H $a ‘ hgwcmV rc g h^ mJ , A ZwXmZo H $O} ¶ m g§X^ m©V AgV mV , V a amÁ¶ {dÎm A m¶ moJ mÀ ¶ m { e’$ maer ¶ m ’$ º$ ñW m{ZH$ ñd amÁ¶ g§ñ Wm Zm amÁ¶ g aH $maH$Sy> Z H $a ‘ hgycmV rc g h^mJ d AZwXm Zo ¶ m ñd énmV hm oU mè¶ m hñV m§V aU m nwaË¶ mM ‘¶ m©{XV AgU ma A mhoV . å hUOoM H $O} ¶ m {dÎ mr¶ hñV m§V aU mÀ¶ m {V g è¶ m à H$ mam{df¶ r amÁ¶ {dÎ m A m¶ m oJ mZo { e’$ maer H$am ì¶ mV A Wdm Zm hr ¶ m{ df¶ r H$moU V mhr C„oI 73 ì¶ m d 74 ì¶ m K Q> Zm Xþéñ V r‘ Ü¶o Zmhr . Ë¶ m‘wi o ñ Wm{ ZH $ ñdamÁ¶ g §ñ WmZr H $Om©Mr ‘ mJ U r H o$ë¶ mg Ë ¶ m~ m~V Mm {ZU ©¶ hm am Á¶ g aH $macm ¿¶ mdm cmJ oc. ¶ m~ m~V am Á¶ g aH$m a amÁ¶ {dÎ m A m¶ m oJ mMm g „m KoD $ eHo$ c.

H|$Ð gaH$maH$Sy>Z ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñWmZm {dÎmr¶ gmYZ gm‘J«rMo hñVm§VaU :

(Transfer Resource from Union to Local Bodies)

n§Mm¶ V r d ZJ an[ afXm§Zm hñ V m§V [aV H$aÊ¶ mg mR> r H|$Ð g aH$m aH$S y> Z KQ > H$ amÁ¶ m§Zm {d{eï > AZwXmZ {Xco OmV o. A em àH $maÀ ¶ m A ZwXmZmMr g wé dm V Xhmì¶ m {dÎm Am¶moJ mÀ¶ m {e’$maer Zwg m a H$aÊ¶ mV A mcr. Xhm ì¶ m {d Î m A m¶ moJ mÀ ¶ m {e’$maerZwg ma n§M m¶ V r d ZJ an[afXm ¶ m§Zm {dÎ mr¶ g mY Zg m‘J «rMo AZwXm Z XoÊ ¶ m V Am co. ¶m A ZwXmZmMr a¸ $ ‘ Xhmì¶ m {dÎ m Am¶ moJ mZo 5380 H$m oQ >r é n¶ o BV H $s {Zp íMV Ho$cr. ^maV r¶ g§KamÁ¶ mV A em à H$maMo AZwXmZ à W‘ V :M XoÊ ¶ mV Am co. ¶ m Mo ‘ hË d mMo H$m aU å hU Oo ñW m{ZH$ ñ damÁ¶ g§ñ WmZm 1992 nydu KQ > ZmË‘ H$ XOm© ZìhV m. Ë ¶ m Mà‘ mUo ñWm {ZH $ ñd amÁ¶ g §ñW mZr nma nm S> md¶ mMr H$ m¶} d Ë ¶ m Mo {dÎ mr¶ A{ Y H$ ma ¶ m{df¶ r H $moU V rhr V aV yX ^maV r¶ amÁ¶ KQ > ZoV ZìhV r. ¶ m‘ Ü¶ o ~ Xc H $aÊ¶ mg mR >r d ñW m{ZH$ nmV i rdaÀ ¶ m g ‘ñ ¶ m ¶ mo½¶ nÕV rZo ñ Wm{ZH$ nmV i rd a g moS > {dë ¶ m Omì¶ mV hm Ñï > rH$ moZ g ‘ moa R> od yZ ^maV g aH$m aZo 1992 g m cr 73 d r 74 d r KQ > ZmXþé ñV r KS >d yZ A mU cr. ¶ m Xþé ñV rZwg ma amÁ¶ { dÎ m Am¶ moJ mMr ñW mnZm H$ aU o à Ë¶ oH $ KQ >H $ amÁ¶ md a ~ §Y ZH $maH $ H$ aÊ¶ mV A mco d amÁ¶ { dÎ m Am¶ moJ mH$ S> o amÁ¶ d ñWm{ZH $ ñd amÁ¶ g §ñW m§‘ Y rc H$m¶ } d {d Îm r¶ A {Y H$mam À¶ m hñ V m§V aU mg§~ §Y r {e’$maer H $aÊ¶ m Mo H$m‘ g mon{dÊ ¶ mV A mco.

Xhmì¶ m { dÎ m Am¶ moJ mZo n§Mm¶ V r d ZJ an[afXm ¶ mÀ ¶ mg mR>r {d Î mr¶ g hmæ¶ mMr V aVyX H o$ë ¶ m‘ wio EH $ àH $mao H|$ Ð g aH$ maH$ Sy> Zhr ñ Wm{ZH$ ñ damÁ¶ g§ñ WmZm {dÎ mr¶ g mY Z g §nÎ mrÀ ¶ m hñ V m§V aU mMr g wédmV Pmcr. Ë¶ mZ§V a E. E‘ . I wómo ¶ m§À ¶ m A Ü¶ jVoI mcrc A H$am ì¶ m {dÎm A m¶ m oJ mcm à W‘V :M n§Mm¶ V r d ZJ an[afXm ¶ m§Zm hñV m§V [aV H$aÊ¶ mg mR > r KQ >H $ amÁ¶ m§Zm XoÊ ¶ mV ¶oU m è¶ m A ZwXmZm{df¶ r {e ’$ maer H$ aÊ¶ mg g m§J Ê¶ mV Am co.

A H$ amì¶ m {dÎ m A m¶ moJ mZo n§Mm¶ V r d ZJ an[afXm ¶ m§Zm hñ V m§V [aV H$ aÊ¶ mg mR > r K Q>H $ am Á¶ m§Zm XoÊ¶ mV ¶oU m è¶ m AZwXm ZmM r EHy$U a¸ $‘ 2000 V o 2005 ¶ m H$mcmdY rg m R> r 10,000 H$moQ >r é n¶o BV H$ s {ZpíMV Ho$cr . ¶ m EH y$U aH$‘ on¡H $s 8,000 H$moQ > r én¶ o ho n§ Mm¶V tZm V a 2000 H $moQ > r én¶ o ZJ an[ afXm§Zm hñV m§V arV Ho$ cr Om B©c. ¶ mMm M AW©, n§Mm ¶ V tZm à Ë¶ oH$ dfu 1600 H$ moQ > r én¶ o d ZJ an[afXm§Zm à Ë¶ oH$ d fu 400 H $moQ > r é n¶ o hñ V m§V arV Ho$co OmV rc.

n§Mm¶ V r d ZJ an[afXm ¶ m§Zm hñV m§V [ aV H$aÊ¶ mg mR >r H§o$ÐmH$ Sy> Z KQ > H$ amÁ¶ m§Zm XoÊ¶ mV ¶oU m è¶ m EHy$ U 10,000

H$moQ >r é n¶ o AZwXm ZmM o am Á¶ m amÁ¶ m‘ Ü¶ o {d ^mOZ H$aÊ¶ mg mR >r Im crc { ZH $f A H $amì¶ m { dÎ m A m¶moJ mZo g wM{dco A mhoV . ho {d^m OZ I mcrcà ‘ mUo -

1) 40 Q > o$ a¸ $‘ amÁ¶ mV rc J«m‘ rU d ehar cmoH $g§»¶ oÀ¶ m J wU moÎ mam da.

2) 20 Q > o$ a¸ $‘ {d Î mr¶ {dH|$ ÐrH $aU mÀ¶ m { ZX}em§H $md a.

3) 20 Q > o$ amÁ¶ mMo XaS >moB© CË nÞ d g dm}ƒ XaS >m oB© CË nÞ ¶ mVr c V ’$ mdV rda

4) 10 Q > o$ a¸ $‘ amÁ¶ mV rc ñWm{ZH$ ñ dam Á¶ g §ñWm §À¶ m ‘ hg yc J moi m H$ aÊ¶ mÀ ¶ m à ¶Ë Zm da.

5) 5 Q> o$ a¸ $‘ ^m¡J mo{cH$ joÌ md a

26

Xhmì¶ m d A H$amì¶ m {dÎ m Am¶ moJ mÀ¶ m {e’$maer Zwg m a H|$ Ð g aH $maH$S y> Z n§Mm¶ V r d ZJ an[af Xm §Zm H$aÊ ¶ mV Am coë ¶m {dÎ mr¶ hñV m§V aU mMr ‘ m{hV r I mcrc H$moï > H$m‘ Ü¶o Xe©{dcr A mho.

H$moï>H$ H«$‘m§H$ 7 7 7 7

H|$Ð gaH$maH$Sy>Z n§Mm¶Vr d ZJan[afXm ¶m§À¶mH$S>o

{dÎmr¶ gmYZgm‘J«rMo hñVm§VaU

{dÎm Am¶moJ hñVm§VaUmMm àH$ma a¸$‘ (H$moQ>r én¶o)

Xhmd m {dÎ m A m¶ moJ A ZwXmZ 5,380

A H$am dm {dÎ m Am¶moJ A ZwXmZ 10,000

A H$ amì¶ m { dÎ m A m¶ moJ mÀ ¶ m { e’$ maer ^ maV g aH $maZo ñdrH $macoë ¶ m A mhoV . H|$Ð g aH$maH $Sy> Z hm oU mè¶ m ¶m hñ V m§V aU m‘ wio ñW m{ZH$ ñd amÁ¶ g§ñ Wm§À ¶ m (n§Mm¶ V r d ZJ an[afXm) CË nÞ m‘ Ü¶o dmT > hm oD $Z Ë¶ m§Zm {d{ dY à H$ maMr {dH $mg H $m‘ o nma nmS >V m ¶oU m a A mhoV .

dar c ñ nï > rH $aU md éZ Ag o cjmV ¶ oVo H$ s 73 dr d 74 dr K Q> ZmXþéñ V r amÁ¶ {d Î m A m¶ moJ m Mr ñWmnZm d H|$ Ð g aH$ maH$ Sy> Z n§Mm¶ V r d ZJ an[af Xm ¶ m§Zm {d Î mr¶ g mY Z g m‘ J«rMo hñV m§V aU B. J moï >r ¶ m ^maV mV rc {dÎm r¶ {dH|$ÐrH$ aU mÀ¶ m à {H«$¶ oV rc ‘ hÎ dmM r nmdco A mhoV . ñ Wm{ZH$ {dÎ m g§~ §Y mV rc ¶ m gwY maU m§‘ wi o Á¶ m§Zm ñ Wm {ZH $ nmV i rdarc n[ apñ WV rMr ¶ mo½¶ ‘ m {hV r Am ho. Aem ñ Wm{ZH $ ñd amÁ¶ g §ñ Wm§Zm ñ Wm{ZH$ añVo, Am amo½¶ gw{ dY m, {ejU , {nÊ ¶ mMo nmU r B. g ma»¶ m g moB©g w{dY m H$m¶©j‘ d ¶m o½¶ [ aË¶ m nwa{ dV m ¶ oU ma AmhoV . EH$m AWm©Zo ¶ m g wY maU m§Mr Xoem V rc {df‘V m Xþa H$ aÊ¶ mg d g‘V mocrV Am{W©H$ {d H$ mg g mÜ¶ H $aÊ¶ mg ‘ mocmMr ‘ XV hmoU ma Amho.

8.11 amOH$mofr¶ g§H$Q> Am{U ^maVmVrc amOH$mofr¶ joÌmVrc gwYmaUm (Fiscal Crisis and Fiscal Sector Reform in India)

amOH$mofr¶ g§H$Q> (Fiscal Crisis)

^m aV mV ñ dmV§Í¶ moÎ ma H$ mi mV g md©O{ZH$ I M© doJ mZo d mT >cm . XoemV rc CncãY g mY Z g m‘J «rÀ¶ m n¶ m©á dmnamg mR > r g aH$ macm IM© d mT> dm dm cmJ cm . V goM Xoe mÀ ¶ m A m{W©H$ {d H$ mg mÀ ¶m Ñï> rZohr g md©O{ZH$ I Mm ©V dmT > H$aU o Am dí¶ H$ R > aco. V Wm {n, IMm ©À¶ m V wcZoV g aH$ mar CË nÞ A nwao am{hco. ¶ m‘ wio ‘ hgwcr V wQ >r Mo à‘ mU d mT >co. Vg oM amOH$ mofr ¶ VyQ > gwÕm dm T> cr. g aH $macm dm T> Ë¶ m I Mm©Mr nyV © V m H$ aÊ¶ mg mR > r ^anya H $O} H $mT >m dr cmJ cr. g aH$m aZo A m{W©H $ Xm{ ¶ Ëd dmT > co ¶ m‘wi o amOH $mof r¶ VwQ > rMr Am nÎ mr {Z‘ m©U Pmcr. ^maV mV 1950-51 V o 1978-79 ¶ m H$m imV H $mhr dfm©Mm A ndmX dJ iV m ‘ hgwcr Am {Y³ ¶ ~ è¶ mn¡H$ s am {hco. g mV ì¶ m n§Md m{f©H $ ¶ moO Zonmg yZ ‘ m Ì ‘ hg ycr V yQ > {Z‘ m©U Pmcr. n[aU m‘ r, amOH$mof r¶ V wQ > rMo à‘ mU d mT >V J oco. am OH$mofr¶ V yQ > dmT >ë¶ mZo g aH $macm A m{W©H $ {dH $mg m g mR> r nwaog m {ZY r Cncã Y Pmcm Zmhr. g Z 1990-91 Vo 2001-02 ¶ m H $mi mV am OH$ mofr¶ VwQ > rMr a¸$‘ 44,630 H $moQ > r é n¶ m§dé Z 1,31,721 H$ moQ >r é n¶ m§n¶ ªV dmT> cr. ¶ mM H$ mi mV ¶ m V yQ> rM o ñ Wyc Xoem §V J©V CË nm XZmer nS > U mao à ‘ m U 7.7 Q >³¶m dé Z 5.7 Q>³ ¶ mn¶ ªV d mT >co. hr V yQ > g Z 2005-06 ‘ Ü¶o 1,51,140 H$moQ> r é n¶ m§BV H $s amhrc, Aer A nojm hmoV r. amOH$ mof r¶ VyQ > 4 Q >³¶ m§À¶ m AmV R>od Ê¶ mMm à ¶Ë Z g aH $maM m hmoV m, nU à Ë¶ jmV g aH$ macm ¶ m à ¶Ë ZmV ’$mag o ¶ e {‘ imco Zmhr .

g Z 1951 Z§V aÀ¶m H$mi mV g md©O{ZH$ I M© Pnm Q> çmZo dmT > ë¶m Zo amOH$ mof r¶ VyQ > { Z‘ m©U Pmcr. ‘ mJ r c A ZoH $ dfm©V g aH$ macm dmT> Ë¶ m amOH$mof r¶ VwQ > rMr ’$maer H $mi Or ZìhV r . g aH $maZo ~ mOmamV yZ A md í¶ H$VoZwg ma H$O} C^ma cr. ¶ m‘ wio g aH $mar H $Om©M o à ‘ mU d mT> co. g aH$ maMm dm T>V m H$O©~ mOmarnU m H $‘ r H $aU o A mdí¶ H$ A gë¶ mMo ‘V ‘ m§S >co hmoV o, nU g aH$m aZo ¶ mH$ S>o J m§ r¶ m©Zo nm{ hco Zm hr. g Z 1990-91 ‘ Ü¶ o g aH$ mag‘ moa {d Îm r¶ noMàg §J { Z‘ m ©U Pmë ¶mZ§V a OmJ {VH$ ~±H$ (IBRD) A m{U A m§V aam ï> r¶ ZmUo{ ZY rZo (IMF) am OH$ mofr¶ VyQ > H $‘ r H$aÊ¶ m~ m~ V ^maV m cm gyMZm H o$ë ¶ m.

27

amOH$ mofr ¶ VyQ > rMo à ‘ mU H $‘ r H$ aÊ¶ mg m R> r g aH$ maZo ¶ moOZoÎ ma I Mm©V H$ nmV Ho$cr nm {hOo Ago ‘ V hr A m§V aamï>r ¶ { dÎ m g §ñW mZr ‘ m§S> co. ¶ m‘ wi o ~ m~ V rV g aH$mad arc X~ md dm T>cm. g aH$ macm am OH$ mofr¶ V wQ >r H$S >o J m§ r¶ m©Zo nm hU o An[a hm¶ © R> aco. g aH$m aZo amOH $mof r¶ VyQ > H $‘ r H$aÊ¶ mg mR >r Cnm ¶ ¶ moOco. ‘ hgyc d mT >{dUo d IM© {Z¶ §Ì rV H$ éZ VyQ > H$‘ r H $aU o Ag o Xþho ar à ¶ Ë Z g aH$m acm H$am do cmJco. ¶ moOZm ~ mø IM© d mT>ë ¶ mZo ‘ hg ycr V yQ > doJ mZo dmT >cr hm oV r. godm {Zd ¥Î mr doV Z, ì¶ mOmMm ^ aU m, dmT >V r A§eXm Zo ¶ mg ma»¶m H $maU m‘wi o ¶ moOZm~ mø I Mm©V d mT> Pmcr. å hUyZ hm I M© H$ ‘ r H$ aÊ¶ mg m R> r cT> m nwa{dUo g aH $maÀ ¶ m Ñï> rZo Amdí¶H $ R>aco.

amOH$mofr¶ g§H$QmMo gwYmaUm> (Fiscal Sector Reformin India)

^m aV mV ñdmV §Í¶ moÎ ma H$ mi mV {deofV : 1991 Z§V aÀ ¶m H $mimV am OH$ mofr¶ V yQ > rMm à íZ J § r a ~ Zcm. H $amam onU mÛ mao {‘ iU mao CË nÞ dmT > {dU o, gm d©O{ZH$ H $O} C^m aU o A m{U g m d©O{ZH$ I Mm©V H $nmV H$aUo ¶ mg m aIo à¶ Ë Z H$ éZ g aH$m aZo amOH$ mofr ¶ g§H$ Q> mMo ì¶ dñW mnZ H$aÊ¶ m Mm à¶ ËZ Ho$cm . gaH $maZo am OH$ mofr¶ AmnÎ mrÀ ¶ m ì¶ d ñWm nZmg mR > r Ho$coco à¶ Ë Z nwT > rcà‘ m Uo g m§J V m ¶oV mV .

1) gmd©O{ZH$ IMm©da {Z¶§ÌU :

g aH $maZo amOH $mof r¶ g§H$ Q> mer ‘ wH $m~ cm H $aÊ¶ mg m R> r g md©O{ ZH $ I Mm©d a à ^m drnUo {Z¶ §Ì U R >odÊ¶ mMm à¶ Ë Z H o$cm. g aH$ maZo { Za{Zamù¶ m ¶ moOZm am~ dyZ H$‘ ©Mmè¶ m§Mo doV Z d ^Î mo, noÝeZ, H$‘ ©Mmè¶ m§Mr {Z¶ wº$ B. dar c I M© H $‘ r Ho$cm. ¶ m{edm¶ g aH$ mar OmhramV r, ‘§Í ¶ mMo {d Xoer Xm¡ao B. darc I Mm©cmgwÕm H $mÌ r cmdÊ¶ mMm à ¶ Ë Z Ho$cm OmV Am ho. g md ©O{ZH$ I Mm©V H$nmV P më¶ mg amOH $mof r¶ g §H $Q> mMr V rd«V m H$ mhr er H$‘ r hmoU ma A mho.

2) CËnÞ dmT>{dÊ¶mMo à¶ËZ :

amOH $mof r¶ g §H $Q> mda ‘ mV H$ aÊ¶ mMm hm ‘ hÎ dmMm ‘ mJ © A mho. g aH $maZo dmT > Ë ¶ m I Mm©er V m|S> {‘ id U r H$ aÊ¶ mg m R> r g mV Ë¶ mZo CË nÞ d mT >{dÊ¶ mMm à ¶Ë Z Ho$cm Am ho. g Z 1951 V o 2002 ¶ m H$mimV g aH$ maMo CË nÞ 406 H$moQ > r é n¶ m§dé Z 2,01,450 H$moQ >r é n¶ m§BV Ho$ Pmco. g Z 2005-06 ‘ Ü¶o ho CË nÞ 3,51,200 H $moQ > r én¶ m§BV Ho$ d mT >co. H |$Ð g aH $maÀ ¶m H $aénr A m{U H$ aoÎ ma CË nÞ mV d mT> Pmcr. ¶ m‘ wi o amOH$ mofr¶ AmnÎ mr gm ¡å¶ hmoÊ ¶ m g ‘ XV Pmcr A mho.

3) gmd©O{ZH$ H$Om©Mm ‘mJ© :

g aH $maZo A md í¶ H$V oZwg ma g aH$ mar A m{U {Z‘g aH $mar joÌ mVyZ H $O} C^macr A mhoV . V g oM Aë n ~ MV ¶ moOZm §‘ m’©$V hr g aH$m aZo {ZY r C^macm A mho. amï> r¶ ~ MV à‘ mU nÌ o, ^ {dî¶ {Zd m©h {ZY r, g m d©O{ZH$ ^{d î¶ {Zdm©h {ZY r ¶ moOZm, ‘ wÀ¶wA c ’§$S > ¶ mg ma»¶ m ¶ moO ZmÛ mao g aH $maZo { ZY r à má Ho$ cm A mho. g aH$ maZo {dXoer H $O}g wÕm KoV cr Am hoV . V Wm{n A§VJ ©V H$Om©Mo à ‘ mU Ë¶ mnojm ‘ moR >o A mho. g aH$m aZo g md ©O{ZH$ H $Om©Û mao CË nÞ d I Mm©V r c V ’$ mdV ^é Z H $mT > Ê¶ mMm à¶ Ë Z Ho$ cm Ag cm V ar ¶ mÛ mao am OH$mofr¶ g §H$Q > ñWm¶ ré nm Zo g moS > {dV m ¶ oV Zmhr . ¶ mg mR> r g md©O{ZH$ H $Om©Mo Y moaU am~ {dV mZm ¶ mo½¶ XjV m KoV cr nm {hO o.

4) ~mOmam{^‘wI {dH$mgmH$[aVm ImOJr joÌmcm CÎmoOZ :

g aH $ma ImOJ r joÌ mÛ mao A m¶ mV n¶ m ©¶ r dñV y§Mo CË nm XZ KoÊ ¶ mg MmcZm XoV Am ho. n[aU m ‘ r Xoer CÚm oJ m§À ¶ m CË nmXZ dmT > rcm CÎ moOZ {‘ i mco A mho. VgoM g aH$ ma I mOJ r joÌ m‘ m’©$V ‘ yc yV CÚmoJ m§À ¶ m C^maU r cm d {d H$mg mcm CÎ moOZ XoV Am ho. ¶ m‘ wio g aH$ mar IMm ©V H $nmV hmoB©c Am{ U amOH$mofr¶ g§H $Q > Xÿa hmoÊ ¶ mg ‘ XV hmoB©c A er A nojm A mho.

5) nm¶m^yV gmo¶tÀ¶m C^maUrgmR>r ImOJr joÌmcm CÎmoOZ : g aH $maZo ñ dmV §Í¶ à márZ§V aÀ ¶ m H$m imV añV o, aoë do, nmU r , drO {Z{‘ ©V r B. nm¶ m yV gmo¶ tÀ¶ m C^maU rd a à M§S>

I M© H o$cm, nU ‘ mJ rc H$mhr d fm©V g aH $mad arc I Mm©Mm ~ moOm dmT >ë¶ m Zo amOH $mof r¶ V yQ > d mT>cr. ¶ mVyZ ‘ m J© H $mT >Ê¶ mg mR > r g aH$ma Im OJ r joÌ m‘ m’©$V nm¶ m yV g mo¶ tÀ¶ m {d ñV ma H$arV A mho. ¶ mg m R> r ImOJ r joÌ m‘ m’©$V nm¶ m^ yV g mo¶ tÀ¶ m {dñV ma H $arV A mho. ¶ mg mR > r ImOJ r joÌ mcm H$a gd cV r d BV a g dcV r XoV A mho. I mOJ r joÌ m Ûmao nm¶ m yV gw{ dY m C^maë ¶ mg g aH $mar IM© K Qy> Z am OH$ mofr¶ Am nÎ mr Xÿa hm oB©c A go à {V nm XZ Ho$co Om Vo.

28

6) amOH$mofr¶ O~m~Xmar d A§XmOnÌH$ ì¶dñWmnZ {dYo¶H$ :

ho {d Y o¶H $ g Z 2000 ‘ Ü¶o g §g XoV g mXa H $aÊ¶ mV A mco. amOH$ mofr ¶ g§H$Q > mV yZ ~ mhoa nS> U o hm ¶ m ‘ mJ rc hoV y hmoV m. ¶ m {dY o¶ H$ mMr BV a à ‘ wI C{Ô ï >o nwT> rcà ‘ mUo g m§J V m ¶oV r c.

A ) ‘ hgycr V wQ >r cm Amim K mcUo.

~ ) ‘ mM© 2006 n¶ ªV amOH $m ofr¶ VwQ > rMo ñWyc Xoem§V J©V CËnm XZmer nS> U mao à ‘ mU 2 Q >³ ¶ mn¶ªV H$‘ r H$ aUo.

H $) H |$Ð g aH$ ma d [aPìh© ~ ±Ho$À¶ m A m{ W©H$ ì¶ dhmam§~ m~VMo Y m oaU {Zp íMV H$ aUo.

S >) g md ©O{ZH$ H $Om©À ¶ m naV ’o$S >r~ m~ V 10 df m©Mo Y moaU R >a{dUo.

ho { dY o¶ H$ g§g XoV g mXa Pmco A g co V ar H $mhr H$m aU m§‘ wi o g §‘V Pm co Zmhr, n a§V w g aH $maZo amO H$m ofr¶ A mnÎ mr Q> mi Ê¶ mg mR >r ¶ m {dYo¶ H$mMm J m§{^¶ m©Zo {dMma H $aU o J aOoMo A mho.

ñd¶§ AÜ¶¶ZmgmR>rMo àíZ 1) ~ hþd¶ r amÁ¶ H$ mofr ¶ {dÎ m ì¶ dñWoMr V Î do g m§J m .

2) ^m aV r¶ g §KamÁ¶ {dÎ m ì¶ dñ Wm ñ nï> H$am .

3) g §Kam Á¶ m§À¶ m {dÎ mr¶ g‘ñ¶ m Am{U g§KamÁ¶ m V rc {dÎ m r¶ g m Y Zm§Mo hñ V m§V am§Mo ¶m§Ì rH $sH$aU ñ nï > H$am .

4) H |$Ð g aH $m aH$Sy> Z KQ > H$ amÁ¶ m§Zm g mY Z g§nÎ mr Mo hñ V m§V a d Ë ¶ mMo { ZH $f ñ nï> H$ am.

5) {d Î m Am¶ moJ d {Z¶ moOZ Am¶ moJ ¶ mV rc ’$aH$ gm§J m.

6) 13 ì¶m {dÎ m Am¶moJ mÀ¶ m {e’$maer ñnï> H $am.

7) amÁ¶ mÀ ¶ m { dÎ mr¶ g ‘ ñ¶m d H $O©~ mOmarnU mMr H$maU o ñ nï> H$ am.

8) ^m aV mV rc H|$Ð d amÁ¶ {dÎ mr¶ g §~ Y m§Mo {Q > H$ mË‘ H$ n[ ajU H$am .

9) ñ Wm{ZH$ ñd amÁ¶ g§ñ Wm§À¶ m {dÎ m r¶ g‘ ñ¶ m ñnï > H$am.

10) H |$Ð d amÁ¶ g aH $maH$Sy> Z ñWm ZrH $ ñd amÁ¶ g§ñ Wm H$S >o H $aÊ ¶ mV ¶ oU mao { dÎ mr¶ g mY Z g m‘ wJ «rMo hñ V m§V aU ñ nï> H $am.

11) amOH $mof r¶ g §H$Q > Am {U ^maV mV r c am OH$mofr¶ joÌ mV rc gwY maU m ñnï > H$am.

gmam§e (Summary) :

^m aV mV g§{K ¶ {dÎ m ì¶ dñWm A gyZ H|$ Ð d am Á¶ ¶ m §À¶ mV H$m¶©joÌ m Mr { d^mJ U r Pmcocr A mho. H |$Ð d am Á¶ g aH$ ma‘ Ü¶ o g mY Zg m‘ wJ«r d O~ m~ Xmè¶ m§Mr { d^mJ U r KQ >ZoZ o ñ nï > H o$cocr A mho. ¶ m ì¶ dñWoV K Q >ZoMo ñ WmZ ‘ hÎ d nyU © Am ho. am Á¶ m §Zm Ë ¶ m§À ¶ m ñdV :À ¶ m {dÎ mr¶ g m Y ZmnmgyZ C Ë nÞ {‘ iV o. V g oM H|$ Ð g aH$ maH$ Sy> Zhr ñW mZm §V amÀ ¶ m ‘ mJ m ©Zo {dÎ mr¶ g mY Zg m‘wJ «r {‘ iV o. ¶ mV H |$Ð g aH$ maÀ ¶ m H $amV rc {hñ g m, g hmæ¶ H $ A ZwXm V o, H $O} d J¡aoMm g ‘ md oe hm o V mo. H|$ÐmH $Sy>Z am Á¶ m§Zm {H$ V r {hñg m {‘ ioc ho H $a d ewë H $ Am{U g hmæ¶ H $ AZwXmZo ¶ m §À¶ mV rc {hí¶ mÀ ¶ m é nmZo {H$ V r a¸ $‘ amÁ¶ m§Zm ñ Wcm§V ar V H o$cr O mVo A m{ U H$ moU Ë¶ m VÎ d mÀ¶ m A mY mao {h {d^m J U r Ho$cr OmV o. ¶ md a Adc§~ yZ A gV o. amÁ¶ m§À¶ m {dÎm r¶ J aOm, am Á¶ mV rc cmoH $g§» ¶ m, dgwcr ‘ mJ mg nU m dJ¡ao { ZH$ fmÀ ¶ m A mY m ao g mY Z g m‘ wJ «rMr dm Q> U r Ho$cr OmVo.

H |$Ð g aH $ma d amÁ¶ g aH$m ao ¶ m§À¶ mV rc {dÎ m r¶ g §~Y mV cd{MH $V m AmU Ê¶ mMo H$m¶ © {dÎ m A m¶ moJ H $aV mo. { dÎ m Am¶ moJ d¡¶ { º$H $ à m{áH$amnmgyZ {‘ iU m è¶ m CË nÞ mMo dmQ> n, H|$ Ðr¶ CË nmXZ H $amMo d mQ > n, ‘ mc‘ Î mod arc H$ am nmg yZ {‘ iU mè¶ m CË nÞ mMo dm Q> n, H|$Ð g aH$ mam§Zm Úmd¶ mMr A ZwXmZo d J ¡ao ~ m~ V rV {e’$maer H$aV mV . A mV mn¶ ªV Ag o V oam {dÎ m Am¶ moJ Zo‘ Ê¶ mV A mco Ag yZ Ë ¶ m §Zr A em {d {dY ~m ~ rg§~ §Y r {e’$maer Ho$ë ¶ m A mhoV . H|$Ð d KQ >H $ amÁ¶ g aH$mao ¶ m §À¶ mV {dÎ mr¶ ~ m~ rg §~ §Y r {e’$maer Ho$ë¶ m A mhoV . H|$Ð d KQ > H$ amÁ¶ g aH$ mao ¶ m§À¶ mV {dÎ mr¶ g mY Z g m‘ wJ«rMo ¶ mo½ ¶ d mQ > n hmoÊ ¶ mÀ¶ m ~ m~V rV {d Îm A m¶ moJ mM r ^ y‘ rH $m ‘ hÎ dmMr A mho. {d Î m Am¶ moJ mÀ¶ m ñ WmnZocm KQ > ZmË‘ H $ AmY ma A mho. {dÎ m Am¶ moJ mà‘ mUo {Z¶ moOZ A m¶ moJ mÀ ¶ m ñ WmnZocm KQ >ZmË‘ H$ A mY m a Zmhr. ‘ mÌ {dÎ m A m¶ moJ d {Z¶ moOZ Am¶ moJ ¶ m XmoÝ hrH $S y>Z {dÎ m r¶ g mY Zg m‘wJ«r Mo H |$Ð g aH$ maH$ Sy> Z am Á¶ g aH$m aH$S >o ñWm§ZmÎ m a hmoV o.

29

nm[a^mfr eãX

g§Kr¶ amOH$mof : Á¶ m nÕV rV {d {dY ñV am da g aH$mao AgV mV Ë¶ m§À ¶ m CË nÞ I M© g mY ZmMm Aä¶ m g .

A{V[aº$ H$a^ma : ‘ wi H$amda A mH $macm Om U mam H$ a.

{dÎm Am¶moJ : H |$Ð amÁ¶ d g aH$ma ¶ m§À ¶m V H$ a CË nÞ {d^ mOZ R > a{dU mar ¶§ÌU m.

EH$d¶r amOH$mofr¶ ì¶dñWm : ¶ m nÕV rV ’$º$ EH$ M g aH$m a EH$m M ñV am da AgV o d CË nÞ d I M© ¶ m§M o H|$ÐrH $aU Pmcoco A gVo.

g§X^© gyMr 1) Prof. Pratibha Agarwal (2012) Delhi, New Centrty Publication, Pag No. - 46,47.

2) à m . am¶I ocH$a, S> m°. Xm‘ Or ~ r. EM. (2008) ‘wÐm A{ YH$ mofU A m{U g md©O{ZH $ {dÎ m A m¡a§J m~mX, { dÚm ~ wH $ nã cr eg ©, n¥. H«$. 300 Vo 302

3) S >m °. ìhr. ìhr H$ H$S >o (2002) gmd©O{ZH$ {d Îm ì¶ dhma, Zm{eH $, ¶ e§d V amd MìhmU ‘ hmamï ´> ‘ wº$ {d Úmnr R> , n¥. 4 Vo 7, 15.

4) à m . ^mog co Ho$ . E‘ ., à m. H$ mQ >o H o$. ~ r. (2004) ñ dmV §Í¶ moÎm a ^ maV r¶ AW ©ì¶ dñ Wm H $moë hmÿna, ’$ S> Ho$ àH $meZ, n¥. H «$. 250 Vo 251, 259 Vo 262

5) Xoenm §S> o {X. H o$. (1984) g md©O{ ZH $ {dÎ m ZmJ nwa, ‘ §J oe àH $meZ, n¥. H«$ . 225 Vo 226.

6) Rustagi R.S. (2013) Public Finance, Jaipur Ritu Publication Page No. 205 to 231.

7) hOocm Q >r. EZ (2010) amOñd Ho$ {g Õm§V , {X„r EZr ~w³ g à m¶ ìhoQ > {c{‘ Q >oS> , n¥. H«$. 413, 272.

8) qeXo ‘ Y wH$ a Zm . ‘ moao {XZH $a H o$. (2012) "V oamì¶ m {dÎm Am¶ moJ mÀ¶ m {e’$m aer' OiJ m d g mV nwS> m Am°’$g oQ> OiJ m d A W©g §dmX, n¥. H«$. IoS> 36, A§H$ 2, 111 V o 125

9) S >m °. ‘ wcmU r E‘. ¶y. (2010) "g md©O{ ZH $ A m¶ ì¶¶ ' nwUo, H o$. Eg . nãcrHo$ eZ, n¥. H«$. 112, 113.

10) ‘ h|Ð O ¡Z (2012) g m‘ mÝ¶ AÜ¶ ¶ Z ^m aV r¶ AW©ì¶ dñWm A mJ«m à {V ¶ mo{J V m Xn©U , n¥. H«$ . 242, 243

11) à m. S >m°. Oo. E’$. nm Q> rc (2004) g md©O{ZH $ A W©H$ maU , H$ moë hmnwa ’$S > Ho$ à H$ meZ, n¥. H«$ . 254, 259 Vo 260,

263 V o 268, 276 Vo 283

ema.e.p`qama vayaema.e.p`qama vaya---- aqaaqaaqaaqa .... economics first year paper-ii.pdf · 2...

Documents