environmental science,g4,diizin final · achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd...
TRANSCRIPT
Do�� S��ns T�m�ri-m�xs�f
Kifil �z
Do�� S��ns T�m�ri-m�xs�f
Kifil �z
M�msb��b As�f� Dəs�lə�
Am�rə Xən� G�sh�w
Shishk�isb��b Məsfin Abəbə
Si�um Kəbədə
!ubisk� shishk�isk� Məs"e Mekonn
Akr Sən��" Wor%o M�mo
Es �� el %�bskiz�
Diizin "�chkiz Məkonn I�rz Bo�kn�
B���rs siəz Grm� Buoz B��r
Melk�is Məkonn I�rz Bo�kn�
200, Bi�r�u
Miz�n Təfəri
��� ��/�/�/�//�/ ��� � ���� �� ��
��� ����� ��� �� �� �� � !"#
��/�/�/�//�/ ��� � ���� �� �� ��� ����� ��� �� �� �� � ��� $%&'# 2006 +.� (2014)
Environmental Science Grade 4 Student Text Book in Diizin. First trial edition,published for Mother Tongue medium of instruction pilot classes by SIL Bench-Maji Zone Language Development and Mother Tongue Based Multilingual Education Project, P.O. Box 64, Mizan Teferi, Tel. 047 335 1715
The project is implemented jointly by Southern Nations, Nationalities and Peoples Regional Government, Bench-Maji Zone Administration, and SIL Ethiopia.
G��di i
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Kesi Howdn .................................................................................. G��di
Howdn !o�: Ink� h��du ............................................................... 0
0.0. Inik� h��d�sis i"su b�ssi�o ............................................... 0
0.0.0 I"su .............................................................................. 0
0.0 2. Y��bk� h�d� i"ssu izk "iidəki kudu ............................... 05
0.2. Y�rbmk�ki indu .............................................................. 03
0.3. Un"uk� b��ruk� .............................................................. 3�
0.�. Īib ���b m�ms ................................................................ 37
Howdn X����: G�bk� nuo�u ink� shish"�"kid�kie ........................... �3
2.0. Eru ................................................................................ �3
2.2. A �əli hur"ki "əmi ............................................................ 53
2.3. Uusu .............................................................................. ,,
2.�. Hh���k� wo��l ............................................................... 8,
Howdn K�du: 9-�obu .................................................................. 32
3.0 Gobu � �ədnks" n�k "əni? ................................................ 32
3.0.0 Wuchku .................................................................... 32
3.0.2 Top’i�k� ho"k� b��l ................................................... 33
3.0.3 Top’i� �obk� �ob �kr .................................................. 3,
3.0.� Top’i� �obk� hh���kki �ob (hh��� b��l)..................... 000
3.0.5. Top’i�k� cho�� %o� hur"dəki nuudu ........................... 003
3.0.,. Top’i� ���b hh�shund�kie ........................................ 000
3.2. Top’i�-"əmi .................................................................. 003
3.2.0 Kuoshuk� ��fk�k� .................................................. 003
3.2.2. Indus"ri .................................................................. 022
3.2.3 Hurumk� induk� ...................................................... 025
3.2.�. Turizm .................................................................... 030
Howdn Kubm: Ink� ��bk� shiishik� ............................................. 0�0
�.0. Top’i� �obk� nuo�u xhornkki d��ku n���� ...................... 0�0
�.0.0 Top’i�-d��ku n���� ��ln xus"nkid�kie ....................... 0�0
G��di ii
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�.2. Shish"ki ki�mik� �-nuo�u jə�zhk� ................................... 0,�
�.2.0 Y��b hh�shunz ........................................................ 0,�
�.2.2. Hh�shun"ki ki�mi nuo�u jə�d�kie ................................ 0,,
�.2.3 Guzdu jə�zh ............................................................ 0,8
No�u wuchku...................................................................... 070
G��di 0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Howdn !o�: Ink� h��du Nuo�uk� ��bu
i"su kowb��bk� zə�"ik� m�msnki i"su
kow/hh��xhi pro"in hormon
I"shu dəmbi wochkr kiz b��"�min
k�rboh��dre" �əl�ki n���� hh���
0.0. Inik� h��d�sis i"su b�ssi�o
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. I"u � əmd�k� cho�sh" ink� hh��d� i"sk� h�" �ir �ir � ���fini?
2. Y��b %o� i"su əmk��" � %i� nof �ln" izk� h�" �ir zi��u hur"ini?
3. Si��� � �əndks" n�k "əni?
�. A�s si��� i" sə xuskini?
0.0.0 I"su
� I"su � �ədnks" n�k "əni?
I"su �ənd��d� əmdn"ə� bə�dn"ə� edəki nuo�u � �mks" ink� h��d� sis
%exsuk� uusuk� "�"ə� ink� hh��du huo"n e"ə� (dons"ə�) xs�b"in
kel"ə� hh�� eln %�bs məchikiz "i�o. !i�b�is: d��bu/buk� %i"�, xilu,
suolu, �chku, u�u, inch��b muu�u, k�ndu, kəchi, ��bu, iək�, k��ro",
wur�i"s, mi���u, … k��r m�nz.
Y��b "��n� �-i"sun � �əlik m�msz "i"i. Hh�� isi � əmdəki i"s� ch�lki
kuduk � �m wo��lki kuok�k wuochi xhild�kiek� h�" "ən hur"d��z "i�o.
I�k� ��n" �iəd�kie insh ��buk� i"su ��buk� hh��kien � əmks" ch�l
wuochi xhild�kien "ən əmdənno.
Achkuk� u�uk� � əmks" d�z �mk��ki kudu %��k ��pm�kiek� h�d�
wochkrmki wuoch� eru �mkiz "ən əmdənno. !i�b�is: Achkuk� u�uk�
G��di 2
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
I"su ink� h��d� sis hownsd��d�k� ch�k i"su �ilks" xs�b"sdəki
xs�b"k�n z��r xuusdəki "mr" i"su dəmbi �əndə�o. I"su dəmbi "mr"k�
cho�� si��� i�kz sədnndəki nuo�u "i�o.
0. I"suk� cho��ki kow
I"suk� kow: � �ədnks" � əmdəki i"sik� cho�� ink� h��d�s � �əli �
�əliki kudu %��k\ hownsdəki nuo�un məchikiz "i�o. Y�ku ish �əli ish
�əliki kow is" kinishi.
H��kie ch�k:
�. k�rboh��dre" e. Yəl�ki n����
b. dii�i (kowk� zə�"ik�) ə. b��"�min
d. pro"in f. hh���, hh��kie "inishi.
I"su kow�kie iz� huo"dəki b��l "i�o. So ��k� hirdnki ��ku kow�kie
i"suk� h�" "ən hur"d��z "inishi. Kow�kie %o� %o� ish kik��" ink� h��d�
sis "�dəki howns�s hh��k� %��� sən"i.
�. K�rboh��dre"
K�rboh��dre" ink� hh��d� sis %ezuk� uusuk� "�dəki"inishi. Shi�� uus
�md��z ishi "id�k� h�" "��nishi ink� cho���" nə� ��bm ��b �lz "i"i.
!o� %o� kiəl" � əmdəki nuo��k� cho�� � edəki k�rboh��dre" �əshn"
ink� ��rbm��" �ulkos ���shi�o. Yəs ebnk��ki kudu %��k �ukos ink�
��rbm��" ��bm� ink� mər"i� ch�k �l��kojin �ənd��d� ��bm� ie�o.
K�rboh��dre" ink� h�d� kid� �əsh"iks" lnk� bow��" ��bki
kulkos(�l��kojin) �ənd��d� shi�� "�chim uus �mi�o.
K�rboh��dre" huo"dəki b��l�kie d��bu/buku %i"�, imbu, muuzu,
dinich, %i"u, suolu, ruuzu, uoli, h�d�d� ��n" �iəd�kie "inishi.
G��di 3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
suolu %i"u dii�i "��ri
dinich d��bu/buku %i"u shuk�r
Akr 0.0.0 K�rboh��dre" %��kki i"s�kie
K�rboh��dre" �əsh"n" d�d ���sd�kiek� h�" hur"dəki xs�b"u m�r�sməs
�əndə�o. M�r�sməs milki"�kie hh��k� %��� "�dnkid�kie "inishi.
0. D�d�kie ishik� chuonu kobchininishi,
2. Ishik� h�d� kow� k��n ishik� h��d� i��z h��d ��n" shim"ri�o,
3. Xs�b"� ishin �ə"rski d�du chomu chominishi.
Akr 0.0.2 M�r�sməsk məchinki d�du
G��di �
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
b. Kowk� zə�"ik�: kowk� zə�"ik� uusuk� %ezuk� "�dəki i"suk� cho��
kiz ishi �mks" k�rboh��dre" i"s�kie x���� kuchu
uusk kiz "inishi.
Kowb��b: �ob"�"ki %ezu %��k k�lbz �m �l�ki ��pm eru "inishi.
!i�b�is: ��pm eru: dii�i, �chku kowb��b
I"suk� hh�" hur"d��z: shəno, m�r��rin
Zə�"i: Gob"�"ki %ez %��k hh��z �m �ld��d�kie i�kd�kie i"shuk�
wuochik�k� h�" hur"d��z "inishi.
!i�b�is: i"suk� h�" hur"d��z: �i�ri-zə�"i, iək���bu-zə�"i, nuu�u-
zə�"i, "i�lbu-zə�"i
Y�bmk� nuuduk�k� h�" hur"d��z: wur�i"s-zə�"i
zə�"i h�mbər�ər ocholoni
�chku dii�i ��bu
Akr 0.0.3 Kowk� zə�"ik� ishik� h�" hur"dəki i"su
d. Pro"in
Ink� h�d��"ki mər"i ���s ���sd�kie ii�"ə� doz"ə� iən hownsdəki
ku�dn� pro"in �əndə�o. Pro"in �mino �sid �əndəki nuo�u wochkur
%��k %ə�dnd��z "i�o. Amino �sidk� cho��ki ku�dn�kie k�rbo,
G��di 5
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
h��drojin, oksjin, n��"rojin hh��kie "inishi. Amino �sidk� cho�� pro"in
� �lkid� k�rboh��dre"k� kowk�k� m�nz �mki nuo�u m�nz �ln ie�o.
Pro"in ink� h��d�sis hh��k� %���ki howns�kien "�d��z "i�o.
0. Mər"i dedkizn k�lbs"ə�, shubki mər"i b��l" %�lz hur"n e"ə� ie�o.
2. H��d huo"n ie�o (donsi�o)
3. Uus "�dəki i"su ��n" �iəz "i�o. A iək kowk� k�rboh��dre"k�
k��n" hownsz "i�o.
Pro"in iz" hur"�ki b��l
Pro"in ishi� hur"dəki b��l�kie ��pmk� nuuduk� i"shuk� "inishi.
Y�pmk� h�" hur"d��z: u�u, mi���u, �chku (kobu �chku, zunuk�
eskuk� o�"ik� �chku), … k��r m�nz
I"suk� h�" hur"d��z: hhə�"r, b��%il, shinbr�, do��er, misr hh��kie ish
�mks";
� Kiəlk dons"ə� h��du uunn iə"ə� iə�ki i"su əmk�" � %i�n" "�nn
ii�i"i.
mi���� u�u wur�i"s b��%il
misr shimbr� �chku kob�chku
Akr 0.0.� Dons"ə� h��du uunn iə"ə� iə�ki i"su
G��di ,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Pro"inizk� cho�� kə�ki i"su i�kz kiəl d�d ���sd�kiek� ku�shərkor
�əndəki xs�b"u kodiəz "i�o. D�d ���sz 2-3 bi�r�u d�d �mkiz xs�b"�
izn shi�� �inz "i�o. Ku�shərkor milki"�kie hh��k� %��� kid�kie "inishi.
0. D�d ���sd�kie ishik� chuonu ju�ri xs�s"ninishi.
2. Ishik� �sh� %��k�zk� ishik� �b��"k� %ə�sinishi. (ez�ninishi)
3. Ishik� ss�r� "subi�o, wuo�i�o, ch�ni�o (duln duli�o).
Akr 0.0.5 Ku�shərkor %��k xs�b"dəki d�du
e Yəl�ki n����
Yəl�ki n���� ink� hh�d� � %ə�d��d�s kek %ə�"ə� %ubn ki�mki kudu
%��k %ə�n howns"ə� ch�k xs�b"k� h�" inn keldəki uo�u "inishi.Yəl�ki
n�����kie � �əli � �əliki i"sk� h�" ���finno. Nuo�u hh��kie ink�
hh�du jə�zh �lz sisk� ink� uusu k�lbz sisk� ink� �zhu k�lbz sisk� i�kz
b�ssz ish �mks" ink� h��du sis ��k "ən ise b�ssinishi.
9 əmdəki i"suk� cho�� �əl�ki n���� �iln" %o� %o� xs�b"uk� h�"
wuu"inno. Hh��kiek� cho�� ��k kid�kie wok %��� kid�kie "inishi.
� I"suk cho�� dumu/��rən/ �əs"n" �nimi�� �əndəki ��rbm
kolsdəki xs�b" kodie�o.
� K�lsiəmk� fosforəsk� �iln" ink� �zhuk� uusuk� "��n� k�lbi"i.
D�d ���sd�kiek� h�"k�lsiəmk� foforəsk� �əsh"iks" ishik� �shu
k��rk��r �m dochi�o.
G��di 7
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� 9 əmdki i"suk� cho�� ��odin k��n" "��ro�d �əndəki �uljin�
"��n� � %ə�d�s kek %ə�"i. Hh�� kuok�k �uljin� ink� kum"�" i�kz
%ə�si �l bolu �ədn oshkundə�o.
A�odin "��roksin �əndəki hormon si����z "i�o. T��roksin ch�k i��
jə�zh sis b�ssz "i�o. Yiə %i�n� hormon hh�� �iln" i�� īin ��"z "i�o.
("��n� iskz "i"i.) Hormon �ənd��d�kie ink� h�d��" � �əli � �əliki
%ə�dn %ə�dəki hh���z �mki ziib "inishi. Ishi si��m hur"dəki b��l�
indokr��n �əndəki �uljin hulik��zk� h�" "i�o. Hh�� �uljin
hulik��d�kiek� h�" %əshk�sh kiəsdəki ziib hh���d�kie (hormon�kie)
d��z ��rbmk� cho�� "ən wuu"ishi ��rbm kuok� %��k b�s"nki b��l"
"ədə��.
Akr 0.0., Bolu xs�b"u
sibsu "subz ��bu d��bu �chku wur�i"s
Akr 0.0.7 Yəl�ki n���� %��k xsoxsnki i"su
G��di 8
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Sənxərəzh 0.0.0 Yəl�ki n���� %��k xsoxsnki i"suk� ish "�dəki hownsk�
Yəl�ki n�����
sumu
Iz� � hur"dəki i"su Ink� h��d� sis � "�dəki hownsu
K�lsiəm u�u, ��bu, iək� �zhuk� uusuk�n k�lbsi�o, mər"ik�
nərbuk�n ishi wəshi %ə�n ie�o
Fosforəs u�u, ��bu, �chku,
wur�i"s, kobu,
i"su-��bu,
uusuk� �zhuk� kek bez"ə� ii�"ə�
iən hownsi�o
dumu/��rən/ bow, mi���uk�
ch�� "subd�,
sibsu "subz, iək�
Y�rbm "subn ed��z "i�o.
Himo�lobin huo"n hownsd��z
"i�o. Hh�� k��n" "��n� oksjin
�əndəki n��r� ink� h�d��" ini"i.
��odin wur�i"s, "umu
z���" bezdəki
wuochi,
Ink� h��d� kek k�rboh��dren
kobn hownsi�o. Bulu "s�b"n
keli�o.
klorin xhow(%uu��) Jərmhh�rku � "id�s jərm� %o�
%o�d�kien debushu�o. I"su nidnn
hownsz "i�o.
ə. B��"�min
B��"�min�kie i"suk� iəkk�� h�" hur"dəki ink� jə�zh kidnsis bss�ki
nuo�u "inishi. Yəl�ki n�����kie ��n" kiəlk � əmdəki i"suk� k��k
%i���ki nuo�u "inishi.
B��"�min�kie ishi "iid��d�k� h�" x���� b��l" besknd��z "inishi.
Hh��kie chk�k
� Hh���� "iid��z: %i�b�is, b��"�min bi k� b��"�min si k�
� Kow� "iid��z: %i�b�is, b��"�min e k� b��"�min di k� b��"�min ke
k�
B��"�min � əmdəki nuo��kiek� cho� ink� h��d� xs�b"k d��dn"ki
kuduk "ən məchini�o.
G��di 3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
B��"�min�kie %o� %o� ish kik��" ink� h��d� ishi "�dəki howns�kiek�
iz� ish hur"dəki b��lk� wok %���ki sənxərəj�k� h�" hirdnki�o.
B��"�min ‘bi’k� ‘i’k� i"su ink�mər"i��" nidn k��n iəz "in��shi. Sənxərəzh 0.0.2 B��"�min�kiek� ishik� ho"k� b��lk� ish hownsd��zk� ishi k��n" �iə�ki
xs�b"uk�.
b��"
�mi
n
Iz" � hur"dəki b��l � hownsd��z A k��n" huo"�ki
xs�b"u
e bow, iək� ��n" �iəz, u�u,
k��ro", milil, dii�i, mi���u
Ink� kuu"un
(b��chin) jə�zh
ie�o
ink� kuu"u k�lbi�o,
�uo" "�nn kek sie"i
bi h��ku h�"knk��ku ruuzu,
bo��u, wur�i"s, b��%il,
shinbr�, … k��r m�nz
ink� mər"i� i"su
xidmn ie�o
i"su o�ss"ə� ink�
chuonuk� h�"
��"ssn"ə�, ink�
mər"i zil�sm"ə�
si i�kz �l dedk��ki iək, bo"u,
%��ri, iək�, səl�x�, inch ��bu,
bur"uk�n, luomi, p�p��,
wo�ni, �buk�do, m�n�o,
hh�d�d� ��n" �iəd�kie
d��nuk� ��rbm
mər"ik� k�lbn
ie�o
h��du bichi"ə�
d��nu ��rbm"ə�
di wur�u"s zə�", mi���uk� cho��
"subd�, dii�i, kosm ch��zhi
uusuk�k�
�zhuk�n
k�lbsi�o
�shu k��rk��r
�mi�o
i bow, z�r�u, ruuzu, u�u,
bo��u, z��b"ki iək� hh�d�dkie
ink� h�d� i"su
nidnn ("iin)
hownsi�o
Zu�u zu�sz "i�o %o�
%o� ��pmk�
nuuduk�k� h�".
Y��bn n�k � iə�kin"
"��n� �nəsi kek
xus"nki"i.
ke Z��b"ki iək��kie, iək� (kozu ��rbm b�ldn bow xs�b"uk�
G��di 00
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
b��"
�mi
n
Iz" � hur"dəki b��l � hownsd��z A k��n" huo"�ki
xs�b"u
shishk�) ie�o ��rbm b�ldk
%o��zk�
f. Hh���
� Hh��� shuunukki nuo�u sis sho�" b�ss�ki nuo�u "i�o.
� Ink� h�d��"ki in"s�kiek� cho�� i�kd� hh��� "i�o. Ink� h�d��"
m�"u %o�k� cho�� "uus"�mu kuch� ( 70%) hh��� "i�o.
Hh��� ink� h�d� "�dəki howns�kie hh��kie "inishi.
� 9 əmki i"su u�dn"ə� nidn"ə� iən ie�o.
� Ink� h�d� %ezn m�msi�o.
� Che�ki nuo�un ink� h�s��" kob kesdə�o.
� Nidnki i"su ink� h�d��" m�n" m�n" "s�kn hownsdə�o.
Hh��� ink� h�d��" i�kz kuok� kiəs�kin keskid� b��l" � bə�z b�ssi�o.
Ink� hh�d� hh���n x���� kuok� "ən ���fdə�o.
0. I"su k�lbsk� h�": %i�b�is; mmuzu, dinich, k��ro", buku %i"u,
suolu, hh��d�kien � əmn".
2. I"su hh��zk� h�": %i�b�is; inch ��bu xhubdnkiz, shuk�sh��,
�i�nu, u�u, hh��kien � bə�ks".
M�msnki i"su
� M�msnki i"su � �ədnks" n�k "əni??
� M�msnki i"sun chim kiəl � əmdəki i"suk� cho�� uus "�d��zk�
h��du ho"sz (donsz)k� xs�b"u keld��zk� hh��kien %o� %o�
kuduk məchikiz "i�o. M�msnki i"su � m�msn əmdn�kid� �"n
kuok�k� bi�r�uk� %ə�dnk� sədn�s əmdz "i�o.
�. A"n n�k "ən": Kuochink� ni��kzk� ish� bi�r�� � iək %o� �mn"
%i�n" "��nish� ukul k�lb"ə� wuo�"ə� ie"i. Ni��kz "s�ki�o. Hh��
ch�k ise ��bk�k �md��z "i�o.
G��di 00
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� M�nd� k� xi�msd��ən d�dk kinen sis i"su i�kz i əmz b�ssi�o.
Yir� �mks" i �əli iizhk� �"nki d��d� k�n əmsd��n "i�e.
b. Bi�r�u n�k "ən": Bi�r�u %o� xsoxski d�duk� bi�r�u x����
d�duk� m�msnki i"su ukulkiz ish� sis "��n� b�ssi"i. Bi�r�� ii�d�
��n" m�msnki i"su � �əshin əmdz b�ssi�o.
d. !ə�dn n�k "ən": Uusu %ə�dn k�lbz %ə�d��zk� %ə�dn īpm xsuufu
%ə�dn %ə�d��zk� � m�ms sən" %ə�dn in"sz %ə�d��z m�msnki
i"su i�kz � əmz b�ssi�o. Yir"əs" uusu %ə�dn %ə�d��z i�kz uus
ch�ndə�o. M�msnki i"su ishi� huo"dəki b��l kubm�kie hh��k�
%��� kid�kie "inishi.
0. U�u buudu
U�uk� u�uk� h�" hur"dəki nuo��kiek�: dii�i, ��bu, dii�hh���,
u�u d�bu hh��kie ish �mks" isk"ə� dons"ə� iəz "inishi. Hh��k�
��k� u�u ��ku nuo��kien el %�bs məchikiz "i�o.
2. Achku buudu
� Achku pro"ink xsoxsnki i"su "i�o.
� Y�pk� nuuduk�k� � ���f�ki pro"in� i"suk� iək�k� h�" � ���f�ki
pro"inn� sis "s�kki�o.
3. I"su ��bu buudu
� Hh��kie ch�k uusuk� %ezuk� "�dəki i"sk xsoxskzi "inishi.
Suoluk� boku %i"uk� %ownsuk� bo��uk� z�r�uk� duzhik� h�"
k�"sndəki i"suk� i"su ��buk� hh��kie "inishi.
�. Iək�k� inchi ��buk� buudu
� I�kz ish kik��" inn xs�b"k� h�" keldəki b��"�min"k� �əl�ki
n����k xsoxskiz "inishi. k��ro", %ə�sr, muuzu, bur"uk�n, iək�,
%osx�, səl�x�, "im"im, iək�k� inch ��buk� i"s�kie "inishi.
G��di 02
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!ə�dnk edn sədnz
T�m�ri�kie, buuduk �l no�um i"ik� shish"�" i"su �mdəki i"suk�
cho��ki nuo�u ��k�kien ishi hur"dəki b��l�s sənxərəzh�k�
cho�� xsoxsin"i.
Sənxərəzh 0.0.3 i"su hh��xhi hur"dəki b��l ��k�kie
H�di I"su hh��xhi I"su hh��xhi hur"dəki b��l
0 K�rbo h��dre"
2 Kowk� zə�"ik�
3 pro"in
� Yəl�ki n����
5 b��"�min
, hh���
!ə�dn kudu
T�m�ri�kie buuduk �l hh��k� %��� kid�s i" n�bbd�k� cho�sh"
hirdnkid�k� cho�� sə"s�k m�msnki i"su, ju�k� m�msnki i"su, �uo"
m�msnki i"su, �ə �ə no�um m�ms xsoxssin"i. Suolu, buku %i"u, �chku,
u�u, mi���u, iisn, duzhi, wur�i"s, bow, muuzu, bur"uk�n, luomo,
m���o, �bok�do, %ə�sr, k��ro", imbu, səl�x�, �olkəchi, iək�, p�s"�,
ruuzu, %i"u, "im"im, %osx�,
Hh��ku bi��r � əmdəki i"s�kien sənxərəzhk� h�" m�z�b"ə�
B�ss�ki nuo��kie
d�b"�r, pen��iə %i�n" irs�s
!ə�dn kudu � buudu %��k
Chim kiəl sə"s�k, ju�k�, �uo" i" əmdəki i"s�kien i"su buudu kubm�kiek
besk hiir xs��fin"i.
G��di 03
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Sənxərəzh 0.0.� Kiəlk � əmdəki i"s�kie i"su buudu kubm�kiek� cho�� besknz
H�
di S�
mn"
kiə
l�ki
e U�u buudu Achku bbudu I"suk� i"su
��buk� bbudu
Iək�k� inch
��buk� buudu
sə"s
k�
ju�k
�
�uod
i"su
sə"s
k�
ju�k
�
�uod
i"su
sə"s
k�
ju�k
�
�uod
i"su
sə"s
k�
ju�k
�
�uod
i"su
0 j�b��b
2 k�du��b
3 or�b
� i�du��b
5 �rbu
, kubm��b
7 huudu
!ə�dn xus"nz 0.0 �. Hh��k� %���ki uechk��kien kek �mkid�s “�əshu” kek �mk�� kid�s “i�zu” �ə
b���rsin"i.
0. Yəl�ki n�����kie ishik� cho���" uus �m�ki nuo�u i�kz �nkiz
"inishi.
2. T��roksin i�� jə�zh sis i�kz b�ssz "i�o.
3. Wur�i"s i�odin %��k ki i"su "i�o.
�. I"s�kie k�du b��l" "ən beskndənishi.
5. Kow�kie shish"�"ki %ezu �əshks" "ii hh���z �mz "inishi.
b. “A”k� %��� "�dnkid�kie sis “B”k� %��� "�dnki b���irs�kien ishik� ��b boski�s
biər kek sə ki�msin"i.
“A” “B”
______0. B��"�min ke �. berberi(i"su o�ssi�o)
______2 B��"�min i b. rike"s
______3 B��"�min di d. ��rbm "��n� b�ldi"i.
______� B��"�min si e. zu�um/zu�i
______5 B��"�min bi ə. D��nu ��r��rbmki zi��u
f. h��du/kuu"u k�lbsz
G��di 0�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. ud�" kek siək %i�"ə�
d Uechk� hh��k� %��� kid�kien wolki b��l"�" �m�ki nuo�u biər xsossin"i.
0. Ink� h�d�ki in"s�k�cho�� 70% �m�kid� "i�o.
2. Zə�"i i�kz k� h�" hur"d��z "inishi.
3. Shuk�r ��n"ki nuo�u ishik� cho��ki i"s�kie �əndənishi.
e. Uechk� hh��kie sis "�dnki brk��kiek� cho�� �m�kid�s kek sə biərin"i.
0. Pro"in i"suk� h�" huo"d��d� n��d� "əni?
�. u�u d. hhə�"r
b. ��bu e. dii�i
2. Ruuzuk� z�r�uk� i"su buudu kubm�kiek� cho�� n��d�� "ənishi
kini?
�. Z��b"ki i"suk� inch ��buk� b. i"shu ��bu
d. ��bu e.u�u
3. Yəl�ki n���� wok %��� kid�kiek� cho�� %o�d� �əsh"ən" ��rbm
�il xs�b" kodie�o?
�. k�lsiəm b. dumu
d. ��odin e. fosforəs
�. D�d ���sd�kie ishi-i"suk� cho�� pro"in kek ���fk ish %i�n"
____ xs�b" %��k zi��minishi.
�. �nimi�� b. ku�shərkor
d. rike"s e. iskərbi
5. Ink� uusuk� �zhuk� k�lbn hownsd��z �əndə�o.
�. k�siəmk� fosforəsk� d. ��odin
b. klorin e. Dumu
G��di 05
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
0.0 2. Y��bk� h�d� i"ssu izk "iidəki kudu
I"su "iiz b��ssz "i�o.
T�m�ri�kie, uechk� hh��liek� h�" no�umin"i.
0. Y��b %o� əmki i"su sho�" uusu "ən� �mi?
2. I"su nidnn ed��d�kie eduk� hh�hu�k� innk� �iin �ild�k�
n�kin ki %ə�dn "ənishi %ə�də�o i" �ə ebdəni??
I"su xidm/nidn/indu n�k "əni?
I"su ���s ���szk� dd�n" � "ii"ə� ��rbm cho�� wuu�ki b��l" �
"�chim�kid� i"su nidn (Di�es"ion ) �ədn oshkndə�o.
I"su nidn i�kz � b�ss�kid� ink� h�d� mər"i�kie i"su ish ���f ishi
%ə��kid�s kek ish %ə�n hownsz "i�o.
I"su nidn i"su xiiddəki h��d�kiek� ishik hownsmdəki �uljin�kiek� h�"
miərdəki hh��� inz��m kuok� %əudnd��z "i�o.
I"su nidnsis �mdəki h��d�kie hh��kie "inishi.
� edu
� hh�hu�
� �iin �ilz/���sz
� �iin i�kd� nidnk��ki i"su "��k� kuok� b���r �m izk kiəsd��z "i�o.
Sho�" � sədnks" ink� i"su xiiddəki hh��d�kie i"su "iiddəki huli
(Di�es"ive "r�c") �ədn oshkundənishi. I"su xiiddəki huli (di�es"ive
"r�c") e" %ə� ��"s "u�""ki h��d�kien %�bs məchikiz "i�o.
G��di 0,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 0.0.8 i"su nidn/xidk� dəmbi h��d�kie
� edu
Edu iz" i"su ��"s nidn/xidndəki b��l "i�o. Gə"si "s�n" i"su �zhu %��
h�rfsndə�o. Yiək hh��xhi/xhudu %��k woskn i�blk �usi nok�is
kundndə�o. Nok�" "iəki i"s� h�" edndəki wəsh� %��k shi�� hh�hu��
wuudə�o.
Edu k�rboh��dre" i"s�kiek� iz" ish ��"s xidndəki b��l "i�o. Xhuduk�
cho��ki inz��m "��li (p"��lin) is�"rchn k��r �ilz �mki m�l"os
�ənd��d��is "��chi�o.
b hh�hu�
� I"su hh�hu� ed� � wuud�k� cho�sh" hh�hu�� "ən "ədə�o.
� Y��shki kiəl sis i"su iz� �l"ə� xidn"ə� edəki b��l "i�o.
� Ink� hh�hu��k� "ipm� hh��� %əshk�shd��z "i�o.
� !əshk�shki hh����kie ishik� cho���" h��droklorik �əndəki
�sidk� inz��mk� %�bs məchikiz "inishi.
�iin ���sd�/�ild�
xhudu �ulzhin
edu
bow
hh�hu�
chechkish īi
chechkshn kob �iin
���sd�� "ədəki huli
("ubo)
ni�mxsu
chii "��k�/dolu
�iin i�kd�
wolki �iin/s�m
G��di 07
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� H��droklorik �əndəki �sid� ki�"nz (hi��lz) "iki i"su %��k
wochkrm ink� cho�� wuudəki jərm�kien debushd��z "i�o.
� Inz��m�kie pro"in-i"s�kien k��r ish �ism nidnn hownsdənishi.
� Pro"inn�kie "��nishi ed� "ən nidndə"i.
d. Yiin ���sd�/�ild�
Hh�hu�k� chon� is" ��bm" nidnki i"su d�s �m k��r �iin ���sz/�ilz�is
"s�kdə�o. Gə"si "s�n" k��r �iin ���sd�� "s�kdəki hh����kie iz" ish
miərdəki b��l�:
0. Bowk� h�": chechkish i"su kowb��b�kien biri biri ���s ���sz e
"��chi"ə� hh�hu�� k��r �ədəki i"su izk� �sid�s "��chin edə�o.
2. Ni�mxsu: ni�nxsuk cho� kiəsdəki hh���
3. Yiin ���sz: �iink� cho��ki hh���
Hh���z so �əli" � səkid�kie ishik� cho�h�ki inz��m�kie �iin ���sd�k�
cho�� i"su k��r i�kz nidnn e "��chidənishi.
Nidn� ho�d�k� cho�sh" i"su nidnd� �iin ���sd�k� "ipm"ki huli ���s
���sd�kie kuok� ��rbm %��k ki�mdəki kudu %�rn �əndə�o. !�rki i"s�
��rbm kuok� %��k ink� � "iə�ki b��l" "ədə�o. Nidnki i"su shi�� %�rn
�iin ���sd�k� "ipm" ki�lk� kəs"i �krki nuo�u is"ki i�kz hownsdənishi.
Hh��kie ch� bil�� �ədn oshkndənishi.
e. Yiin i�kd�
� Yiin i�kd�k� cho�� "��n� i"su xidndə"i.
� Hh��� h�d�is %�rdə�o.
� Nidnk��ki i"su ���shki kiəlu rek"əmk� cho�� � ��b �ld�k�
cho�sh" � kiəl %��k ink� h�d� � kid�s b��r �m "��k� kuok�
kiəsdə�o.
Z�rn: 0 i"su hulik� cho�� ed� hur"dəki hh��xhi �ndn i"si nidn z�rdn
sədnz
B�ss�ki nuo�u:
G��di 08
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Buku %i"u/s"�rch/, %i"u, burxhu% x����, xhudu, k�lku sh��ch�ki
nuo�u m�nz, hh���
!ə�dn kudu
� Burxh%� %��k�zn b��� b��� x�r�bizk� h�� �nin"i
� Buku %i"u ukulkiz m�msu muo�u burxhu%� %��k�zk cho�
�uchin"i.
� Burxhu% %o�d�k� cho�� hh��� %o�d�k� cho�� xhudu
%��bin"i. Hh����k� xhud�k� ukul ish� �mz b�ssi�o.
Uechk�: 0 burxhu% n��d�k� h�" "əni"i � �əliki nuo�u siəni.?
2. N�kinki nuo�u "əni"i siəni? �ir�nni?
!ə�dn k�du
Y��bk� i"su nidnsdəki (xiiddəki) h��d�kien %i�b�sdəki %i�b�is k�lbki
nuo�uk� h�" (duosi, k�r"on, �krwor%�", inchi hi�lk�) i" %ə�d�k�
cho�sh" i"su xiidd��d�kie d��k %i�b�sin"i. Yiək� cho�sh" buuduk �l
i"su xiiddəki h��d�kie hownsd��d�s %o� %o� � kik��" n�k "ənishi
hownsdən" no�um i"-�r"ib��b�kie sis �ən"i.
!ə�dn kudu kubm
Hh�hu� %i�b�is �m�kizn buuduk �l %ə�n"i. !ə�dn hh��s i" %ə�zn "s�n"
kr"�sk� xho��� ��n" �iəzk� m�msin"i. Yiək� cho�sh" �krk� h�" �
sədnd��d� ��n" �krkiz e %i�b�is�s m�msin"i.
Hh�hu� i"su nidnisk� ��k� �ir edə�o i" �ə ebdəni?
Buuduk no�umin"i.
Akr 0.0 3 Hh�hu� %i�b�is
G��di 03
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
0.2. Y�rbmk�ki indu
Nuo�uk� �bu
��rbm chuonu ��rbm indu how� kuok�
��rbmk� Akr ��rbm kobi��rbm indu h��du kuok�
��rbm "suku "subz ��rbmk� b���r chuonu dumku
��rbm "suku �owdnz k�pil�ris ech �� bi
Ple"le"s edsu/k�bu xs�b"u
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Y�rbm n�k "əni
2. Y�rbm Akr ��s b��l" � beskndəni?
3. Y�rbm "suku ��s b��l" � beskndəni?
�. Y��bk� chuonu (mulmuuzu) ��s huli %��k kiz "əni?
5. Y�rbm indu �ənd��d� n�k "əni?
0. Y�rbm
Y�rbm ink� h�d��" m�n" m�n" "ədki nuo�u hh���z � �mks" izk�
cho���" ��rbm "suku məchikiz "i�o. Y�rbmk� hh���z �mid� pl�zm�
�əndə�o. Y�rbm ink� h�d��" ��rbm ko"əd��zk� koded��zk� %��k "ən
ində�o. Y��bk� h�d�ki ��rbm kubm �krk besknkiz "i�o. Y��b %o�k�
h�d� �kr %o�d� "iki %o� hur"i�o. Y�rbm �kr kubm�kie hh��kkie "inishi.
Hh��kie ch�k:
E (A)
Bi (B)
E k� Bi k� (AB) O (O)k� �ədn xus"nkiz "inishi.
Y�rbm i" səks" n�ku � �krkini?
Y�rbm %ok� %ok� � sədnks" � "subd��d� ��rbm kodəki mər"k � in"ə�
izk� cho�� �əl� ki ��rən (dumu) � �nkid� isi "i�o.
Dumu (irən) ch�k hemo�lobin �əndəki ��rbmk� "subd� � huo"n iəz
"i�o. Hemo�lobin ch�k� oksjin �əndəki n��ru ���bn hownszn kob
G��di 20
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
ind��z "i�o. K�rbod��oks��d (bo��ki n��ru) iz�ki ��rbm "��n� "subz
�mi"i. Zik zik xs����o. I�kz kiəl ��rbm b���rsdeki (kodedəki) mər"ik�
cho�� � sədəki ��rbm� xs��nz "i�o.
Y�rbm mər"i�kie k�du b��l" besknkiz "inishi.. h��kie k�:
� Y�rbm "suku "subz
� Y�rbm "suku �owdnz
� Ple"le"s hh��kie "inishi.
Y�rbm hownsd��z � �əd��d� n�k "əni?
� Y�rbm "suk�kie %o� �krki %ə�dn %ə�dənishi i" �ə ebd�?
Ebm hh��k� h�" no�min"i.
Y�rbm "suku "subz
Y�rbm "suku "subd�kie %ə�dn� n�k "əni?
� Y�rbm "suku "subd� oksjink� nidnki i"suk� kob ink� h�d�is
"ədə�o.
� Y�rbm "suku "subd� oksjin �əndəki n��r�s ink� how���" �ob
k��r h��du m�nz�is "ədə�o.
� Y�rbm "suku "subd�h ch�k k�rbond��oks��d �əndəki n��ru
bo��kid�s ink� h���" %�bs kob k��r how��is kob"ədə�o.
� Ink� h�d��" i"su oksjink ��b ��rbm mər"iki� cho�� "ii ink� mər"i
sis uus "�dənishi.
� Ink� h�d��" %o� %o� b��l"ki mər"�kie ishik� uusu k��n" �ir %i�n"
iək ish %i���kid�s ��rbm mər"i "subz i�kz hownsd��z "i�o.
� Y�rbm "suku "subd� ��rbm mər"i �owdnzk� ple"le"sk� sis "s�k
�əshimkiz "i�o.
Y�rbm "suku �owdnz
� Y�rbm "suku �owdnd� "subd� sis �ilkiz "inishi.
� Ink� h�d� xs�b" %ə�ks" shi�� "ən �əshimz "inishi. Yiək� cho�sh"
xs�b" kodedəki jərm�kiek b�shum ish shorshid�k� cho�sh" b���r
u�nd ish kid� ��n" �mz "inishi.
G��di 20
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Yrbm "suku �owdnd�kie xs�b"u kodedəki jərm�kien ish b�shum
shoshn" inu "��nn xs�b"u xs�b"i"i. Yiə %i�nishi jərm�k
shorshinn" inu xs�b"inno.
� Ishi �əli �mki ��rbm mər"i �owdnd�kie ink� h�d� xs�b"u ke�ki
ziib �mkiz �n"ibodi �ənd��d�s si���z "inishi.
� An"ibodi ink� h��d� xs�b"n � kel�ki uusu us"n iəz "i�o. An"ibodi
ink� h�d� hur"dəki kud� x���� "i�o. Hh�� %��k�z ch�k:
0z. ��rbm kuok� ��"b��bk� kiz d�duk� "s�kdə�o.
2z ki"b�" kuok�(���b %ə�ki kuok� %��k)
!o� %o� xs�b"u sis ink� h��d� xs�b"n � kel�ki kudu (�n"ibodi) n�
m�msn hownsi�o.
Ple"le"s
� Ishik� �əshim� ��rbm "suku "subzk� �owdnzk� sis i�kz �ilkiz
"inishi.
� I"ik� h��d� %exski nuo�u izn %uxsn" ��rbmdə�o. Y�k �
��rbmd�k� cho�sh" ��rbm� ��shdə�o.
� Y�rbmdəki ��rbm� ��shun ed��d�kie ple"le"s �əndəki mər"�kie
"inishi.
ple"le"s ��bm "suku "subz �ərbm "suku �owdnz
Akr 0.2.0 Y�rbm "suk�kie
2. chuonu/mulmuuzu
� I"ik� chuon�k� i�kk� �ilk� n�kin � kin" i" xuski�?
� Chuonu %ə�dn n�k "i�o i" �ə ebdəni? Buuduk �l no�umin"i.
�. Chuok� cho��ki īi��kie
I"ik� k���u �iə %i�n" %u"u kuch�s nuubin"i. I"ik� chuon� i"ik� kuchu i"
nubkid� ��n" ki�o. Chuonu izk� cho���" ��fki b��l kubm is" kinishi.
G��di 22
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
G�fki b��l hh��kie chuonu īi �əndənishi. G�fki b��l hh��kie x�����
%u"u h�" x����� ch�k ����u h�" "ən kinishi.
� Chuonu īi so ��k� �ədnkid�kie orikl �əndənishi. Orikl ("hin)
chuonuk� hh�du kolz "inishi.
� Chuonu īi wok ��k� kid�kie duenz ("hick) "in��shi. Ben"rikl �ədn
oshkund��z "inishi.
� So �k�ki orikl �ənd��d�kie d��n" ��l e�k � "iən kuundənishi.
� Wok ��k� ben"rikl �ənd��d�kie ��rbn ok� � "iən �ii"sdənishi. A
�mn" %i�n" k���" ben"rikl %u""kid� sis duenz "i�o. Yiə sis "ən
k���"kid� %u"" ben"rikl sis "s�k ��rbmn ok�" �ii"sdə�o.
Akr 0.2.2 Chuonuk� cho��ki īi��kie
K���"ki �uonu
kobb��b
K���"ki �uonu
"�dnb��b
!u""ki �uonu
kobb��b
!u""ki �uonu
"�dnb��b
G��di 23
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
b. Chuonu hownsd��z
� Chuonu %ə�dn n�k "əni?
� Chuonu ��rbmn k��r how��isk� h��du m�nz�is �ii"sd��z "i�o.
� Chuonu ��rbmn � �ii"sd��d� �rbm "suk�kie kuok� "i�o.
Y�rbm "suk�kie k�du b��l" besknkiz "inishi.
0. Y�rbm kob"əd��z/��rbm iidi/
Y�rbm�s ink� chuonuk� cho�k kob k��r h��d m�nz�is kob"əd��d�
��rbm kob"əd��z (��rbm iidi) �əndə�o. Y�rbm "suku i�kd� �’or"�
�ədn oshkundə�o.
� Y�rbm h�d�is kob"əd��kie ishik� "ipm� ��l donkiz "i�o.
� Y�rbm kob"ədəki huli�kie i"suk� oksjink� kob indənishi.
2. Y�rbm b���rsi
� K�rbond��oks��dkki ��rbmn ink� h�d� k��r chuuonu īi
%u""kid��is koded��d�kie ��rbm b���irsi �ədn oshkndənishi.
� Y�bm b���irsi huli�kie ishik� "ipm� ��k sh�bsh�b "i�o.
� Y�rbm b���rsi mər"i i�kd� ben�k�p �ədn oshkundə�o.
K�pil�ris ("si"su ��rbm mər"i)
� I"suk� hh���k� oksjink�n ink� h�d�is ish "əd��d�, K�pl�risk�
cho�� k��r "s�k "ədənishi. K�pil�ris ��rbm iidik� b���irsik�k�
ki�mi b��l" �lki ���s ���sz "iki ��bk sədnk %i��z i�kz �ols
səssdəki nuo�uk "ən sədnd��z "inishi.
� K�pl�ris wo��z ish "id�sn "iid��zk� oksjink�n ishik� cho��
d��n" "s�skdənishi. Mər"ik� cho�� dedki nuo�u k�pl�ris kuok�
"ən h�d� m�n" "s�kdə�o.
G��di 2�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 0.2.3 Y�rbm mər"�kie
d. Y�rbm indu
� Y�rbm indu n�k "əni?
Y�rbm indu �ənd��d� ��rbm ink� h�d��" "iə"ə� �iə"ə� � ed��d� "i�o.
Y�rbm %ə�dn hh��s �ed��d� x���� kudu %��k "ən edəno. Hh��kie
chk�:
0. Y�rbm indu how�k� cho��kizk�
2. Y�rbm indu h�d� kizk� "ini��shi.
0. Y�rbm indu how�k� cho�� kiz
0. K�rbond��oks��d iz� �əshki ��rbm ink� h�d� kizn k��r ink�
chuonu ii %u"" kid�� ko"ie�o.
� Ink� how�� kuok� bo��ki n��ru kodn ki��k� � b��l" n��ru jə�zh
(oksjin) ��rbmk� cho� wochkndə�o.
Y�rbm b���irsi
Y�rbmiidi
Y�rbm mər"i ���s ���sz s��rub��b
Chuonuk� wokki h��d duend�
Chuonun shuokdəki shenshin Chuonuk� soki h��d �id�
G��di 25
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Izk� cho�� oksjinkki ��rbm ink� how�� k��r ��rbm "suku
(pulmin�ri be�ns) kuok� ink� chuonu īi k��� h�" kid�� wuudə�o.
� Y�rbm chuonuk� cho�� k��r how��is, how�k� k��r chuonu�i �
indəki ind� ��rbm indu how� cho�� kiz �əndə�o.
Akr 0.2.� Y�rbm indu how�k� cho�� kiz
2. Y�rbm indu h�d�kiz
� Oksjin izk� cho�� is"ki ��rbm ��rbm īi k���" kid�� %ə� ��rbm iidi
i�kd� cho�� (�’or"�k� cho��) wwu�i�o.
� Yiək� cho�sh" ��rbm iidi i�kd�k� cho�� %ə� k��r �i�id�kiek�
cho�� (�r"ərisk� cho��) wuu h�d�is "əshki "ədə�o.
� Y�rbm iidik� cho�ki i"suk� oksjink� mər"i sumz sis �lik�� d��n"
"ie�o.
� Y�rbm ink� k��"ki chuonu� %ə� ink� h�d�is "əshki"ə� h�dk
bo��ki n��ru (k�rbond��oks��d) kob ��rbm b���irsi kuok� k��r
ink� %u""ki chuon� b���rdəki ind� ��rbm indu h�d�kiz �əndə�o.
How�
K���"ki �uonu kobb��b !u""ki �uonu "�dnb��b
G��di 2,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 0.2.5 Y�rbm indu h�d�kiz
e. Chuonu debk�
� Chuonu debk� n�k "əni?
� I"ik� hhUU��s i"ik� b����"ki d�d�k� hiel" d�n hhə�dn siisin"i.
Yir i" siisni?
� Hh�� i" sisk %o��� ��rbm ��rbm iidi kuok� ink� h�d�is wəs"n
"əshkd��z "ən siskni"o.
� Hh�� �md��d�n chuonu debk� �əndə�o.
I"ik� chuon� də%i%� %o�k� cho�� ��s kiəl � debdəni?
Akr�k� � sədnd��d� ��n" e i"ik� kuchu %o�d�s nuubun"i. Akr�k� h�"
“X” milki" is"ki b��l�s i"i nubki kuch�k� h�" b��sin"i.
H��d hh��sn i"ik� kuchu %ə�d�k� ki�lk� kəs"ik ji" məchin"i. Yir i"
siəni? Hh�� i" sədəkin i"ik� kush"�" dumd��d� də%i%�k� cho�� ��s kiəl
"ən� dumdən" h�din"i. H�di hh�� � %i�b�sd��d� i"ik� chuon� də%i%�
Chuonuk� sh�rki
h��du
Chuonuk� sh�rki
h��du
Chuonuk� �uiski
h��du
!u"" ��rbm
kodəki �uonu
G��di 27
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
%o�k� cho�k ��rbm iidi kuok� ��s kiəl"ən� i"ik� h�d�is wosdən" "ən
%i�b�sdə�o.
Akr 0.2., Chuonu debk�kedn m�msnz
ə. Chuonu debk�
� Elki ���bk� chuonu "��n� %o�b��l" "ən debdə"i. Chuonu debk�
bi�r�u %��k, %ə�dndəki %ə�dn %��k, %ezu %��k, xs�b"uk�
hh��d�d� ��n"ki nuo�u %��k "əchimz "i�o.
� D�duk� i�rzk�k� cho�� n��d�k� chuonu "iki i�kz (shi��shi��)
debdə�o i" �ə ebdəni?
� D�d ���szk chuonu i�rzk�� sis "s�k shi�� shi�� debdə�o. Hh��
ch�k� ise �"nki d�duk� chuonu d��"sk��kiz �m"" shi��shi��
debdə�o.
� D�du ���sz �s � �"nks" izk� chuon� də%i%� %o�k� cho�� 0�0 kiəl
diəbi�o.
� Y��b i�rz jə�zhkizk� chuonu də%i%� %o�k� cho�� ከ,5-000 kiəl
diəbi�o.
� H��du wəshish chuonu mər"i�kien k�lbs"ə� chuonu mosmk
diəbn ie�o.
� I" hi�"ks" i"ik� kuchuk� �shuk� mər"i el ��shunishi. Yəs" ishik�
cho��ki ��rbm hui�kie hh�shun"��n i"su nidnzk� oksjink�
���finishi.
G��di 28
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Yəki i"s�k� oksjin�k� mər"i�kie ish %ə�dn�s kek ish %ə�n
hownsinishi.
� Y�rbm mər"i hh��kiek� cho�� k�rbond��oks��d u�nd �
kod��d�k� ��k� "s�k kobi�o. Yir"əni � wəshiks" ink� mər"i�kie
uus ���f� �ə i"su i�kz kə�sdənishi. Mər"i ink� h�d� s�mki
�ulkos�s �l��kojin kuok� %�bsndəki b��l � "id�sn ���b wəshiks"
k��r �ulkos �m uus "�də�o. Hh��sis ink� ��rbm� u�nd kid�sis
m�nz �mki kuok� ��bki n��ru (k�rbond��oks��d) ��rbm
b���irsi kuok� kon"ədə�o.
!ə�dn uchu
T�m�ri�kie buudu %��k �l n���� hh��kie %��k chuonu %i�b�is %ə�n"i.
B�ss�ki nuo��kie: nə�s"ik, x�rmus, chu�zhu
Edsu xs�b" � "id� ��n" ��rbmk "s�kd��z "i�o.
Edsu/k�bu xs�b"u
� Edsu n�k "əni?
� Edsu ech �� bi �əndəki xs�b" kodedəki b��rəs kuok�
huo"dəki ���bk� xs�b"u keldəki uusn �ə"rs wushdəki xs�b"
"i�o.
Top’i�k� cho�� edsu xs�b"b��b�kie ��s ish kini?
� Yəlk� �obenk� cho�� 33 milion ���b edsu xs�b"b��b is" kinishi.
Hh��kiek� cho�� 2.2 milion �m�ki xs�b"b��b Top’i�k� cho��
"ən kinishi. Eds %��k �-�oben (Top’i�)k� cho�� ,50,000 �m�ki
d�du shubd�d� "inishi.
ech �� bi
� ech �� bi n�k "əni?
ech �� bi b��rəs "i�o. b��rəs ��bk sədnk %i�dəki nuo�u ���sz � �mks"
���bk� xs�b" keldəki ��rbm "suku �owdnd� "ən zu" �i��z "i�o. Yəki
kuok�k ink� xs�b" keldəki uus� d��n" k��n xs�b" inn shi�� �ini�o.
G��di 23
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
K��r edsu xs�b"b��b e "��chi�o. A kin ���b izk xs�b" kel�ki uusu
k��n" xs�b" i�kzk� h�" wuu"i�o.
ech �� bi n��� "ən� hur"dəni?
B��rəs hh�� xs�b"�k məchinki ���b�kien:
� ��rbmk� cho��
� kuochink� ni��kzk�k� �"m hh���� (d�d-
hh����/cho�shu�)k�
� xi�muk� cho�k�
� b��rəs�k dedki n���� %ezzk� su"nzk� (hh��"u, mərfi)
hh��kiek� cho�� hur"z "i�o.
z�dnki z�rn�kie kudu %��k ech �� bi b��rəs i�kz kiəl" � hur"d��d�
��rbmk� kuochink� ni��kzk�k� h�d�ki �"m hh���k� hh��kiek� cho��
"ən hur"də�o.
Kek � sədn shishkki bo�sssm berdn īib���bk� ���b hh�shund�k�
ko"n�ki %ə�dn īib ���bk ��"sn īib ���bk�� ���b�kie (b�buk� kuo�k�
kuo�d�d kuochink� ni��kzk� sis) ech �� bik� h�" hə�s no�umdn n�kin
� edn kek ko"nin" ebnz b�ssi�o.
0. Kobssmk� "s�n" kuochin/ni��kz hh���k %i�"ə�
2. Y�r"i ��r"əsn b��sz %o�b��bk� %o�b��nk� �m kobssm
do�"ə�
3. Ishi �əli ishin ish kuo""ə� �uzd"ə� iəzn �f"nkid�kien ish
edəki nə� "�r kuochin/ni��kz d�k� hh��s ish xhə�dnz
b�ssi�o.
So �əli� � səki nuo��kien iəz � �əli izn xs�b"�k� h�" keli�o. Yiək�
cho�sh" b��rəs� k��r ���b hh�shund�� "s�kis (� edəki "əshkis)
howns�kiz � "id�sn i�kz hownsz "i�o.
Edsu ishik "s�kdəki kud�kie
0. T�r edndəki b�nin,
2. Y�rbm shishknks"k� ��rbm kuok� �"ik�,
G��di 30
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Y�rbm� � "s�sksn�kid�k� "s�n" ech �� bi izk� cho�� k��d� �
xus"nz b�ssi�o
3. Kuo�k�ki d�dk�. i �"ks", %i�b�is kuochin %o� i �"ks" ��rbm �"i
kuok� "s�ki�o.
�. Xs�b"�k dedki nuo�u %ezzk� su"nzk� kuok� "s�ki�o.
ech �� bi keldndəki kudu
ech �� bi eds uusb��bn chi���rdəki xs�b"u zi��u %o� �mk %i� əmdzn
kə�sdəki dok� zi��u, ebmk� �əli xs�b"u, �m �iəki xs�b"u "i�o. Xs�b"
hh�� %u"nk %i��z %i�n" � �mn" hh�rksnz "i�o.
ech �� bi keldnzn howns�ki kudu
0. M��shi: bə�kobuk� "�r bo�ssmk %i�"ə�,
2. !o� %o� �nk məchishm: kuochin %o�k� ni��kz %o�k� ��b k�lb
do�z,
3. !oub��b izk me"ki nuo�u su"nzk� %ezzk� �mki n����� m�nz izk
me"k %i��n e"ə�,
�. Azhu chi��k %ozk ��b chi�kk %i�"ə�
5. Akim n���� hh��� ch�� kek k�"sənk��kiz me"k %i�"ə�,
,. B��rəs� iizhk� h�d� �ln d�du xs�s"nki kuochin xs�b"� edəki
d�d�� "s�ki shi�� shi�� �kim d�k� i �iəz b�ssi�o.
7. Kondomn dəmbik xuus izk me""ə�
Eds hh�rkis %ə�dn�k� cho�� � wuun" inis �ir � hownsini?
Edsu xs�b"uk i�kz xs�b" �ə"rd��d�kie ���b hh�shund�k� cho��
uusb��b�kie "inishi. B��rk� un"k� ishi-"mr" īi��k� cho�� eds hh�rku
kib�b�k� cho�� k�"�m"�k �u�"k�ki un"k� b��rk� m��b�rk� cho�� ish
eb wuu"ə� ish �əli ish iəzn iən howns�ki kud�kie hh��k� %��� kid�kie
"inishi.
G��di 30
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� B��rzk� un"ink� kiəl� ishin xs�b"�k� h�" ish wuu"n kuun�kiz "in
kib�bk� cho��k� m��b�r�k� ish xs�b"�k�ki nuo�un xuus ish �əli
ishin xs�b"�k� h�" kuo"z b�ssi�o.
� Xs�b"� izk "əshkdəki kud�k� ziib jə�d� ish �əli ishin ish kuo"z
"ədəs "�dndəki "mr"�k� h�" xuusinishi.
� Un"k� b��rk� ish �əli ishin ish "��chid�k� cho�sh" ���b
hh�shund� xs�b"�s ish xuus"ə� ishi �əli ishin kuo"n "�msinishi.
!i�b�is: idr b��l" huo" "��mu k��sik səs"ə� �iə %i�n" "�mrs"ə� �ə
e ���b hh�shund�s ebs"ə� wəshish"ə� �u�" kuoshu kuosh
hh���d�kie ���b�kien ishik� do��"�" un"k� b��rk� m��b�r
kuok� jə�zh kidn %ə�dnb��bk� ��b ���bn "�mrs"ə� zuurun
howns"ə� � iə�kid� i�kz "ineds hh�rku buuduk� cho�� hh�shin"
wuu %ə�z b�ssi�o.
� T�m�ri�kie "mrk i" ��fki xusk�� kuok� %ə� i"i �əlik� edsun izk i"
kuo"n hownsdəki kud�s %i�b�is �n �ob %o�k� h�"ki d�du x����
�nkki ki�mik� edn�ki xhə�mk�k� h�" no�umkid� shh��k� %���
sienn�
Dər�ik� Wuilbi "mr" īi" ��r"ib��b "in��shi. Ish� xuski nuo��k� h�"
��"s ech �� bi n�kin "ən� ko"n�kin" ihs� no�umki nuo��s � sə��.
Dər�i: Jə�sh U hh���� i Wuilbe?
Wuilbi: S���u � wonmd�, A Dər�e, �ə"u n�kinU hh���kini?
Dər�i: Hh��k �n� s��" "s�k�� �s kifilk wuuhh�?
Wuilbi: "hh��ku �ir�mn� s��" "s�skini? As"�m�ri�kie in�
k�finishi.
Dər�i: Yə"n i�kz u"dəno. Kifil� �n� wuu�kid�k� "s�n" U �iənn�
�"sm k��si k��sn"o.
Wuilbi: i�kz "s�smk"o. Edsu n�kin "ən� "s�kdən" U xuski� U
Dər�e?
Dər�i: ee, bo�ssm kuok� "i�o i Wuilbe!
G��di 32
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Wuilbi: in� hh��" "�m�ri "in�"ni. Ank �n� bo�ssmz (�n� so�uz)
"��n� b�ssi"i.
Dər�i: U �iəd�s siskino, �in U xhə�kd�s� S���u "��s� i Wuilbe.
Wuilbi � xhə�n� siskd�s� S���u "��s� U Dər�e.
Dər�i: In� wuo" k��r �n� ebmkki "�m�ri "in��ni. 9n�-īib
���b�kie hhə�njishum"ə� in� ch�k �uuf �m"ə� �n� iəzn
"ən ebin��ni "��nn �ə"n bo�ssm uechk� uechi"i.
Wuilbi ch�k Dər�in U ebm�s u"kino. H��" k��r �n� k�lb "�mr �uuf
�m�. Jə�sh �l�. Yə"u ch�k jə�sh �l�.
!ə�dn xus"nz 0.2 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i.
0. Y�rbmk� hh���z �mkid� pl�zm� �əndə�o.
2. Chuonu īi��kie kubm kinishi.
3. Y�rbm mə"r"i xsibd�kie oksjin kod��z "inishi.
�. Chuonu debk� bi�r�u %��kk� xs�b"u %��k "��n� "əchimz "i"i.
5. I"k� chuon� i"ik� kuchu i" nubkid� sis i�kz "s�kkki�o. b. "A "k� %��� kid�kie nuo��kie sis " B"k� %��� ishik ki�mz kek ishin məchuki ��b
boski�kien biər ishik ki�msin"i.
"A" "B"
_____0 Ple"le" �. chuonu debk�
_____2 Y�rmb "suku �owdnz b. ��rbm wochkurmn ed��z
_____3 Y�rbp huli wo��z���sz d. ��rbm cho�k %i��n ed��z
_____� hemo�lobin e. xs�b"k b�shumd��z
_____5 I" hi"ks" i"ik� hiel"
%o�d��z
ə. k�pil�ris
f. �’or"�
�. ben"rikls
G��di 33
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. Wolki b��l"�" �m�ki nuo�uk xsoxssin"i.
0. Ink� h���" mər"�kie i"su ish ���fd��d� kuok� "i�o.
2. Oksjin %��kki ��rbm is" � %ə�dəki b��l� chuonu īi "i�o.
3. So ��k�ki chuonu īi x����� %��k�z �əndən��shi.
�. Y�rbm iidi huli ishik� "ipm� kiz "i�o. e. Uechk� hh��kie sis "�dnki berk��kiek� cho�� ��b boski kekki b���irs məchikid�s
biər izk xsoxssin"i.
0. Jə�zhki ���b i�rzk� chuonu də%i%� %o�k� cho�� ��s kiəl � dumini?
�. 72-75 d. 000-0�0
b. 50- ,0 e. ,5- 000
2. Y�rbn chuonuk� cho�� kob h�d�is "ədəki huli,
�. ��rbm iidi d. ��rbm b���irsi
b. k�pl�ri ə. A’or"�
3. Y�rbm "suk�kie ��s b��l" ish beskndəni?
�. kubm b��l" d. x���� b��l"
b. k�du b��l"�" e. uchu b��l"
�. Y�rbm �kr ��s ish kini?
�. 2 b. 3 d. � e. 5
G��di 3�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
0.3. Un"uk� b��ruk�
Nuo�uk� ��bu
b��ru un"u worxsisi
� Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. I" un""ə� b�r"ə� eks" i"ik� h�"�" "əchimki nuo�u �ir i"i sədəni?
2. B��r ni��kzk� h�" � sədnd��d� n�k kiəl" "əni?
3. Un"u kuochink� n�k kiəi" "ən� sədndəni?
Y��b �"n"ə� ii�"ə� �iək� cho�sh" ch�k shub"ə� ed��dz "i�o. D�d
ni��kz kolu � chemks" b�ro �əndə�o. Hh�� ch�k � �m�kid � 0�-0,
bi�r�uk� cho�� � �mks" d�du kuochin i-bi�r�� 00-0� bi�r�u �mn"
un"in �ədni�e.
Un"nk� b��rk� ish bi�r�u d�nssnki d�du kuochink� ni��kzk�k� � �əli
� �əliki kiəln sədndəki nuo�u "i�o. M�nd� ch�k ni��kz sis %o� %o�
"əchim kuochink� h�" "s�n" sədndə�o. un"k� b��ruk� bi�r�u iz"
mosumk id�ndəki kiəl "i�o.
0. B��rk kiəl" ���bk� h�" sədndəki nuo�u
� Gəbilk� h��d hh�rkuzk� h�" "si"suk� "sib"uk� bez"ə� ii�"ə� ie�o.
� Xsi��ri bezk i��k�
� Kumu �uoru d��bi�o
� H�" ii"k� xsuuruk� k�b"ə� don’"ə� ie�o
� Sh�dni�o.
� H��du d��"si�o/k�lbi�o.
� G��l hh�shuni�o.
G��di 35
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
2. Un"n kiəl" kuochink� h�" sədnəki "�chim
� A"m h��dk� h�"k� �ebih�k� "si"su bezi�o.
� Sh�dni�e.
� Xi�mu kiəsi�e.
� Kuo�b��l �ie�o.
� H��du d��"si�o
� Ki��zi hh�shuni�o.
� Kumu �ili�o/kumu shoshk�i�o.
Kuo�b��l ��nd��d� n�k "əni?
Kuo�b��l �"səm %o�k� cho�� %ok� �ə hh��k bi��r � - , �uod d�du-īi�
�usi kuochin hh��d kuokk� cho�dəki ��rbm "i�o. Kuo� b��l � �iən"
d�du %o�n i un""ə� kuolu chemki d�d ��""ə� iəd�s %i�b�sd��z "i�o
"��n� xs�b" "i"i.
3. Ebnk��ki hhə�k� (b��ni) uechk� izk keldn�ki xusk�
T�m�ri kuochid�kie ish-��r"ib��k�k� ���b m�nzk� uesh"ndəki b��nin
uechk�n e ish ko�z "��n� b�ssi"i. Uechkb��b�s ish o�kid�k� nuo��
�mk %i��z "əd�s hə�s ish �iəz b�ssi�o.
- Uechk�b��b� "um � "��nn �əshu %�bi"i �ə nuo�u b��sn" ish o�
u�ki hi�u xuskiz d�k� hə�s ��b"s ��b"s �iəz b�ssi�o.
- D�du kuochid�kie ish "�mrdəki b��l" chə�dn uech"nkizn n�kin
ish �m di�s�kin" d�du x���� hh��k� %��� no�um�kid�s � sə��.
Kunu: jə�sh U hh���� i Ni��e?
Ni��i: " S���u � wonmd�. Jə�sh U hh���� U Kun?"
Kunu: " i b��bu �-��r"ib��n U �mn"o.!"
Ni��i: " Un"" �lki b��zk "iə� �ə eb �lkin"ino �inn � edəki
zi��sis.!"
G��di 3,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Kunu: Yinu �ə"n d�s � u"də�� %�bm. Yiənn u"smb��b k��si
k��s�.
Ni��i: "Yinn U u"dən" "��n� hh�� kiəl" �əki uechk� uechi"i.
Yinu "��n� �mi"i "ən �ədəno. 9-"mr"�s � "�mr ho"s�.
Kunu iizhk melk�� "ən sə �uf"n i b��bu e ko�� �ə zi��sdə�o. Ni��i in�
"�m�ri "in��ni �n� ebm� s�n� bu"z "��n� b�ssi"i. Tmr" "ən" k�lb
"�mrinno "��nn k��si k���s"ə� s�mk �əshi"ə� ie"i �ə iizhk� �b�
chə�kn b��rse.
Nuo��s i" siəd� ��n" Ni��i i-ebmk ki "�m�r �m Kunun "�mrs�ki
xhi���i z�rnk "� i �əli di�ski�e. I"i ch�k hh�� ��n"ki nuo�un i" məl"in
"s�kz b�ssi�o
0.3. !ə�dn xus"nz uechk��kie
Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə b���rsin"i.
0. B��r kiəl iz" h��du i�� ("əchim) i�kz sədndəki b��l "i�o
2. Kuo� b��l kuochink� xs�b" milki" "i�o.
3. Kuochink� un"u bi�r�u 00-0� ki bi�r�u "i�o.
G��di 37
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
0.�. Īib ���b m�ms
nuo�uk� ��bu
īib ���b m�msu �ishu bo�k� uuskki hhə�k�
d�du xs�s"n ebnk��kiz m��shi �"m hh�rkis
Īib ���b m�ms
Īib ���b m�ms īib ���b ish iskznk� ish b�skiz ��n" d�dun ish m�ms
��"n howns�ki kudu "i�o
Hh��k %ə�zn ���b �"k�n � ��"s m�ms"ə� �uzdu"ə� ekid� krs"os �"nk�
"s�n" kiz "iki dəmbik m�msn"ə� me"n"ə� ednk�" %�n �%i�n" u�nd kiz
"i�o
Īib ���b m�ms �ir� hownsini?
0. Īib ���b m�ms d�du ok�sn �"nn howns�ki kudu "i�o.
2. A"ndəki d�d�kiek� h�" jə�zh kidn i�kz m�l sədnn hownsz "i�o.
3. Īib ���b � �md� ��n" eb hownsm do�n hownsz "i�o.
�. Gob cho�� �-"əmi S���u "�kin ��k kid�s � xuus izk me"n hownsz
"i�o.
5. Īib ���sh �ln e īib ���b�kien hhə�njishiz "i�o.
Īib ���b m�msnk��" � %i�n" �ir� kodieni?
0 Iz� iz� d�du �"nn� hh�� ch�k kuo�k� h�" zi��u kodie�o.
2 D�d�kie "��nishi b�buk� kuo�k�k� edn�ki bə�bb�s ���fi"i.
3 B�buk� kuo�k� d�du izk ish isk�ki uusu "��n� ishik� hur"i"i.
� Īib ���b %o�k� �əshim �obk� cho�� ���b hh�shund� ���shin iəz
"i�o.
5 Y��b hh�shund��kik �əshim do�� īik� indu nuo�uk� �kimk� �əki
howns�kie ishi shi�mn ie�o.
, Sho�" � sədnks" īib ���b m�msnk��" � %i�n" ���b hh�shund�
do��k� h�" zi��u kodiəz "i�o.
G��di 38
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Ebnk��"ki d�du xs�s"n n�k "əni?
D�du xs�s"n ebnk��" kiz �ənd��d � ebnk��" %i� wol chə�dn" %o� %o�
kuduk hur"d��z "i�o.
Ebnk��" ki d�du xs�s"n kodedəki nuo�u n�k "əni?
0 Gishu kobssm, uusskki b��nin
2 Īi cho��ki worxsis: !i�b�is: kuo�d�, �bm, uuku-d�d, … k��r
m�nz hh��kie d�du "�"ə� nuo�u m�z worxss"ə� ienishi. D�du
xs�s"n ebnk�� kiz kodiə�ki nuo��kie hh��kie "inishi:
2.0. G�bmk� do�k� cho�ki zi��u
2.2. N����k ki�mki zi��u
2.3. Kiichi (ebm zi��u)
G�bmk� do�� kuok� � sədnks" īpm �ldn d�du xs�s"n"ə� �"nd��z ���b
i�kzk� hh�rkuz "i�o. D�du kuochin ipm i �l d�du xs�s"n" i-kuok� i-
b�bk� i�kz irsinishi. Iizh ��n" �əki i-��r"ib��b�kie iizhin �ilsinishi.
Ebnk�� xs�s"n �"ndəki d�du "��n� kek ebn u"n"ə� bə�bbn"ə� iəz
"i"i. Ch�k n���� k��n "��n� əmsn"ə� bə�s"n"ə� jə�zh ko"n"ə � edn
bə�bbni"i.
T�dnk %i� ��"dəki kuochinenkkie do��k� cho��k� zi��md��z ish
�mks" d�d�kie ch�k wol nə� "irdn"ə� shubu %i�n" shub"ə� edənishi.
B��bzk� "�dnk %i� xs�s"n"ə� �"n"ə� edəki d�du d�du kuochin sis kiichi
"i�o. T��nishi ish u"z��n" ���bk� "s�n" ch�dr in"ə� do�"ə� ie"i,
shuor"ə� show �m"ə� ienishi. ebnk�� d�du xs�s"n %i�sn�ki kud�kie
hh��kie "inishi.
0. M��shi
M��shi kobssmk� "s�n�ki bo�ssn (kuochink� ni��kzk� ��b so�d��zn)
� o�z "i�o. K�lbki ���b "iki m��shin məshi "s�ki�o. kobssmk��"ki
bo�ssmn � o� məshn" � howns�ki nuo�u is" kinishi �ə �kim
xusk�b��b�kie inn xhə�dənishi. Hh��kiek� cho�� ��k kid�kie:
G��di 33
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
0. A"m-h��d xs�b"k� h�" di�sinno/%uu"inno.
2. Ebnk��ki d�du xs�s"n %i����o.
3. Ebnk��ki d�du kuok� �iəki d�du hinsm %i����o.
�. M��shik � do�d��d�s hə�s � �ən" worxsis "��n� � d�k �ie�i.
5. B��r"k� un"" �ədəki zi��u � d�k� �ies hownsi�o.
2. b��ni sis (chu"i sis) ��bnkiz
0. Y�bnkiz �ə"si b��ni/b��bz �iə %i�n" chi"i s %��k �mk��" � %i�n"
��b so�k %i�d��z "i�o.
2. Ebnk��"ki d�du n�k "ən" b��rzk� un"k� kek ish xuusz ��n" � edn
"�mrsnz b�ssi�o.
A"k� hh�rkis kudu xussnz. !i�b�is: kondom, di��fr�m, ��odin,
%edndəki ziibu, hh��kie d�du xs�s"nis hh�rksdəki kudu "inishi.
0.�. !ə�d xus"nz Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə b���rsin"i
0. Y��b u�ndki �ob" "ən ��"s �"k�n � ke�ki kudun eb z��r %eki�o.
2. Ebnk��ki d�du xs�"n kodedəki kudu %o�d� �ishu kobssm "i�o.
3. d�du � ebnki kiəl" m�msn �"n�ki kud� īib ���b m�ms �əndə�o.
Howdn� ho��
0 Ink� h��d sis b�ssdəki nuo��kiek� cho� %o�d� i"su "i�o.
2 I"su əmdn"ə� bə�dn"ə� ednd��z "i�o.
3 I"su i�� sisk� uusu "�"ə� h��du jə�zhk � �ln iəz "i�o.
3. Y��b sumz jə�zh � shihskk� � �ln� b�ssn" kiək kiəlk m�msnki i"su
�əmz b�ssi�o. M�msnki i"su � �əks" i"su buudu kubm�kie , �chku,
u�u, iək�k� inch ��buk� i"su ��buk� hh��kien "ən �ədənno.
əmd� chk� bi�r�uk� �"nk� %ə�dndəki %ə�dnk� sədn�s əmdz "i�o.
�. Ink� h�d� ��rbm indu x���� b��l" bsknkiz "i�o. !o�d� how�
%��ki indu � �mks" bo��ki n��ru kob ��rbm b���irsi kuok�%u""ki
chuonu ī� %ə� how��is "iə"ə� �iək ch�k oksjink ki ��rbm kob
G��di �0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
k���"ki chuonu ī� wuu"ə� � ed��z "i�o. Y�rbm indu x����d�
oksjinkki ��rbm kob ��rbm iidi kuok� k���" chuonu ī� � %ə�
h�d�is "əshkd�k� cho�sh" b��ki n��run (k�rbond��oks��d) � kob
��rbm b���irsi kuok� k���u chuonu ī� wuud�z "i�o.
5. Y��b �"n"ə� ii�"ə� b�b"ə� ho�� kiəl" shubdə�o.
,. B��rk� un"nk� d�nssmki bir�k� h�"ki i�� kiəl "i�o.
7. Kuochinenkie 00-0� bi�r�kki kiəlk� h�" ishik� h�"�" sədndəki
"əchim�kie ki��zi hh�shun"ə� xi�mu kiəs"ə� kumu �il"ə (ish
no�umks") hh��ki ��k kid�kie "inishi.
8. Ni��kd�kie ch�k 0�-0, %��kki bi�r�uk� cho�� ishik� h�"
sədndəki nuo��kie xsi��ri bez"ə� ii"u bez"ə� sh�dn"ə� �uoru
d��b"ə� hh��kie ��k kid�kie "inishi.
3. Īib ���b m�ms iīb���b�kie ish isk�ki d�dun ise ish b�skid� ��n"
ish b�ski kiəl" ish m�ms ��"�ki kudu "i�o.
G��di �0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Ebs uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i.
0. I"su ed� � wuud�k� cho�sh" �iin ���sd�� "ən "ədə�o.
2. Bowk� cho�� kiəsdəki nuo�u hh���z inz��m �əndə�o.
3. Pro"in ed� "ən nidndə�o.
�. Yiin i�kd�� i"su xidndə�o.
5. Kowk� zə�"ik� uus "�dəki i"su "inishi.
,. Ebnk��" xs�s"n �"nki d�du "��n� b�ss�ki u"nk� bə�bbk�n
���fi"i.
b. "A" k� %���ki nuo��kie sis "B"ki %��� � b��l"ki b���irsi məchiki ��b boski�s biər
ki�msin"i.
"A" "B"
----0. Nidnk��ki i"su izk kiəsd��z �. Yiin ���szd�
----2. I"su iz" nidndəki b��l x����z b. edu
-----. chechkish d. bow
----�. I"su nidn iz" ho�dəki b�� e. hh�hu�
----5. Xhu/hh��xhi �ulzhin hur"dəki b��l ə. Yiin i�kd�
d. uechk� hh��kie sis "�dnkid�k� cho�� kek �mkid�s biərin"i.
0. How�k� cho�� kiəsdəki chechkish � hownsd��d�,
�. k�rbo h��dre" i"su xiidn �ə"ə�
b. i"su kowb��bn ���s ���sin iə� �ə"ə�
d. Pro"in i"sn xiidn �ə"ə�
e. i�k�k� inch ��buk�n xiidn �ə"ə�
2. Hh��kiek� cho�� %o�d� i"su is" ho�� nidndəki b��l "i�o.
�. edu b. hh�hu�
d. �iin ���sz e. �iin i�kz
3. Y��bk� chuonunīi ��s ish kini?
�. 2 b. 3 d. � e. 5
G��di �2
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Hh��kiek� cho�� %o�d� "��n� i"su hh���z %i�b�is "i"i.
�. Inch��b xhubdnkiz b. u�u
d. shuk�rsh�� e. k��ro
5. D��nu � ��rbmd��d� i"suk� cho�� b��"�min ___ �əsn"ks" "i�o
�. bi b. e d. di e. si e. Uechk� hh��k� %��� kid�kien wolki b��l"�" �m�ki nuo�u %��k xsoxssin"i.
0. 9 əmdəki i"su� dumu � k��n" ��rbm �il ----- �əndəki xs�b"�s
kodie�o.፡
2. Edsu %u"nk %i�dnz � �mn" %i�n --------- "i�o.
3. ----------kobssmk� "s�n"ki b��nin o�dndəki kudu "i�o.
�. Yiin �ild�k� "ipm" ki�l �krki ch�"is�kie ---------�əndənishi. ə. Uechk� hh��kien shi�" b���rsin"i.
0. A"k� izk kelndək kudu x���� xs��fin"i?
2. Inz��m�kie %ə�dn n�k "əni?
3 Kum" bolu n�k "əni?
� Y�rpm �kr kubm�kien xs��fin"i.?
5. A�s �kr ku�dn ish "iki is" kini? Ish sum�s xs��fin"i.
,. Chuonu %ə�dn n�k "əni?
7. Īib ���b m�ms � �ədnks"?
G��di �3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Howdn X����: G�bk� nuo�u ink�
shish"�"kid�kie
2.0. Eru
nuo�uk� ��bu
eru eru kidn h��du "əchim
h��du izk xus"nkiz �"om molokiul
cho�� isk xus"nkiz eruk� ��bu "əchim
� Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Eru �ənd��d�kie n�k ish "ini?
2. Eru n�kk� h�" hur"kiz "əni?
3. Eru �ənd��d�kie ishk� �irk kiz ish "ini?
0. Eru (Matter)
Eru �ənd��d�kie ink� shish"�"ki nuo�u in"s"ə� �ob məchi"ə� ed��z
sho�" eru �əndənishi. !i�b�is ch�k�l, n��ru, ni��lu, wuochi, ��pm
hh��kie "inishi. Eru ��b %��k sədnk %i�dəki nuo�u ���s ���sz “�"om”
�ənd��zk� h�" hur"d��s "i�o. A"om ��b ki�m molokiul �ədnzn
ho"sdənishi (molokiul �mdənishi).
!i�b�is:
� H��drojin-�"om x����k� oksjin-�"om %o�k� ish ��b ki�mn"
hh��� ho"sinishi (�minishi).
� Oksjin-�"om x����k� k�rbon-�"om %o�k� ish ��b ki�mn"
k�rbond�� oks��d �əndəki hiənu (bo��ki n��r) �minishi.
� Hh�� sis hh���k� k�rbond�� oks��dk� molokiul %i�b�is "in��shi.
G��di ��
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Eru in"s �-�ob �n"ə� ekiz "i�o. !i�b�is: hh��k� n��ruk�
�ədndəki nuo��kiek� cho�� oshknz "in��shi.
xərmus x�r�biəz f�shko
irs�s burxhuk bu"�-��z �ndəki silindər
Akr 2.0.0. A �əli � �əliki eru
3. Eru izk xus"nk kud�kie
Eru izk xus"nki kud� x���� kin��shi. Hh�� %��k�z ch�k fizik�l
kuduk� kemik�lkuduk� "in��shi.
�. fizik�l /h��du/kudu
H��dukki kudu �ənd��d�kie ink� %i�b�is h��d uch�kie kuok�
d��n" xus"nd��z "inishi. Yə � �ədnks" �krk� chupm/shu�k�k�
hh��xhik� ishik� məchi (in"sz/shoshk�z)k� hh���� "iizk� ch�k
eruk� h��du ho"k k�lbzk� hh���zk� hiənuk� "i�o.
�lkol
(hh���z)
selulos
N��ru/
hiənu
Gr�f��"
Bu"�-��z
Hh���
G��di �5
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!i�b�is: hh��� h��du kuok� "��n� izk chupm is" ki"i. T��n� ���bk�
ed� �-hh��xhik kiz "i"i. Kudu m�sn %��k k�lbz (murn), hh���z
ch�k hiənu �ə �mdə�o.
b. kemik�l (cho��ki) kudu
D��n"ki sədnk xus"nk %i�"ə� eru %o� izk� cho�� n�ku �
məchikin"k� n�kk� h�" � %ə�dnkin" %i�b�sdəki ch�k nuo�u
m�nzk n�kin "ən� zurssmkin" %i�b�sdəki kemik�l (cho��) ki
nuo�u �ədn xus"nkiz "inishi.
!i�b�is: K�rbond�� oks��d /bo��ki n��ru/k�rbon �"om %o�k� oksjin
�"om x����k�k� h�" %ə�dnkiz "i�o.
Eru hur"dəki kuok� (State of matter)
Eru k�du kuok�k /S"�"e of m�""er/ "ən hur"d��z "i�o
Hh��kie ch�k
0. K�lbz: � �əlis � k�rzk� izk�k� is"kis "i�o
2. Hh���z: izk� k�rzu kə�kiz, � �mn" %i�n" izk � məchi (volume)
is"ki "i�o
3. Hiənu/n��ru: � �əli k�rzk� məchik� izk� kə�kiz. !i�b�is: n��ru.
K�lbzk�ki %i�b�is: dumu, wər%i, ch�k�l, ni��lu, … k��r m�nz.
Hh���z %i�b�is: hh���, zə�"i
Hiənu eru %i�b�is: n��ru
Hh��� hh���z �mki eru "i�o. A �mn" %i�n" k�du kuok� izn ���finno.
%i�b�is:
� Hh��� zero di�ri sen"i�red � %iəchun" murn �m "əchmi�o.
� Hh��� hh���z �mki nuo�u "i�o. A �mn" %i�n" 0000C �mki %ezu
%��k hiənu (xhubu) �m "əchimz "i�o.
� Hiənu (xhubu) n��ruk� cho�� wuuki hh��� "i�o. Yəki hiənu d�s
�m dii �mi�o. Dii�� ch�k �l %iəchu erkm iiru �m �əlis b���r
diebi�o.
G��di �,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Murn k�lbkid� %ezu uus %��k hh��� �m "ii�o. Hh�� k�du nuo�u
� səkd�kie hh���n eru m�nd�kiek� cho�� � �əlikiz "əd�s
%i�b�sd��z "inishi.
Er�kie ishi in"su is" kiz "inishi. !o� %o�d�kie eru kidn ishik� cho��
kid� kuok� in"sd��zk� shoshk�zk� kinishi. !i�b�is ��n" eru k�lbzn �
sə��. Dumu �fl��b sis "s�k in"sdə�o. Dumuk� ch��ki molokiul�kie
�fl��bk� cho��kid�kie sis i�kz xixssnkiz "inishi. Yiə "ən dumu �irkki
kuduk �fl��b sis "s�k in"sdə�o. Afl��bu dumu � m�msnks" shoshk�z
"i�o.
!i�b�is hh���zk�ki in"sn � sə��. Hh���k� zə�"ik� ��fhh���z
"in��shi. Y�f ish� kik��" �ob məchiz "in��shi, ��f in"sd���z "in��shi.
A �mn" %i�n" ish�k� cho�� eru kidn� � �əli � �əli kiz "id�sn ish�k�
in"s� ch�k m�n m�nz "i�o. Hh��� � "s�k in"skid�sis ��f ish� %�bsn
wochkrnkz" zə�"� ��k ise �l b���r hh����k� s�pm sshokum� hh����
%��� %i�n� edə�o.
Hh���zk� cho�� ki molokiul�kie n��ruk� cho��kid� sis
xixssmkiz ish �mkid� sis hh���z �mki eru n��ru sis in"su "s�kki�o.
!i�b�is, n��ru "��n� izk� məchi is" ki"i. Sədn"ə� kuchuk
məchin"ə� iək %i�dəki erun"i�o. N��ru izk��ki molokiul�s hh���zk�
k�lbzk� %��k � m�msn" i�kz ok� ok� kiz "inishi. Erun �krb��bk�
�krk��zk� �ə beskinno.
� Akrkki eru: %i�b�is, biri: �owdnz �kr %�l�mdəki �krk kiz "i�o.
� Wər%i, xh��kz �krki %�l�md��z "i�o.
� Almunem bir �krkiz � �mksr k�du nuo�u � səkd�kie sho�" dumu
"inishi.
� A�odin ��l xs� bu�z �mkiz "i�o
� Di� �ənd��d� xh��kz "i�o
G��di �7
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akrk��ki eru %i�b�is �mz hh��� "i�o.
Eru %o� %o�d�kie hh���k� cho�� "iid��z "inishi. Hh���� "iidəki
nuo��kie "iid��z �ədn oshknks" h���� ch�k "ii�isd��z �əndə�o.
!i�b�is, hh���k� xhowk�. Xhown "ii�isd��d� hh��� "i�o. Xhow
hh���� "iid��z "əd�sn "iid��z �ədn oshkndə�o. Chow� "iin edəki
hh���� "ii�isd��z �ədn oshkndə�o.
Xhowk� shuk�rk� hh���� "iidəki eru "in��shi.
Ink� shish"�"ki nuo��kie (eru) x���� kudu %��k "əchimdənishi.
Hh��kie ch�k:
�. fizik�l/h��du/ "əchimk�
b. kemik�l/"əchimk� �ədn xus"nkiz "in��shi.
�. Fizik�l /hh��du/ "əchim
!�lz �mki erun ho"sk %i���ki "əchim "iki fizik�l /h��du/ "əchim
�əndə�o. Hh��k� m�nz nuo�uk� h�" �ə"sikid� � kik� �ldəkin
"əchimdəki "əchim "i�o.
Hh��du "əchim hh��kie "inishi. Ishi ch�k:
0. Muurn "iid��z
2. Hh��� chi��nd��z
3. Xhow "iid��z
�. Wor%�" ���s ���sz ju��d��z
0. Murn "iid��z
K�lbki eru edn %ezuk hh���z �mdəki kudu "i�o.
!i�b�is, iiruk ��b deb ju�rki murn ���sh � �ld�k� cho�sh"
ch��zhi izk� h�" �"ks" "iidə�o. Hh���s � səks" murn k�lbd� "iki
hh���z �mki�o "��n� hh��� � "id�k� h�" "əchimki"i.
2. Hh��� chi��nd��z
Hh���z �mki nuo�u /hh���/ %ezu e"��n (əm"��n) hiənu �mdəki kudu
ch��ku �əndə�o.
G��di �8
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!i�b�is, hh��� jə�zh 000 didri sen"i�redk � chi��nn" hiənu (xhubu)
�m "əchimdə�o. Hiənu n��ru "i�o. Kudu m�nzk hinu (xhubu) hiən�
b���rsn %echun hh��� �mi�o "��n� hh��� � "id�s (h��drojin �"om
x����k� oksjin �"om %o�k�) � "id�s "��n� "əchimki"i.
Akr 2.0.2 Hh���k� h��du "əchim
3. Xhow xidnz
Xhow k�lbd�s � kob xiid nidsn" xhow � "ik��" �l nidn "ən %o� nidni�o.
�. Wor%�" ���s ���sz edn ju�d��z
Muumkki wor%�" %o�n izk� hh��ch� h�u m�ms chi��n ju��in"i. I"
ju��ki wor%�"�s ch�k chi��n ju��in"i. Hh��k� cho�� wor%�"�s i" �isz
%o� %i�n" wor%�" � "id� "��n� "əchimi"i.
!ə�dnkki %ə�dn 2.0.0
Murn "iid��d� h��du "əchim "əd�s hh��s %ə� sən"i
B�ss�ki nuo��kie: burxhu%k� murnk�
!ə�dn kudu
� As"�m�ri�/ren �iəd� ��n" buuduk �lin"i.
� Y�kki buudu murn�s burxhu%k� ch�� ish �n hə�k� ch��zhi is"ki
b��l" �nin"i.
chenshi %exs
"o�ms %echu
murn(k�lbz) hh��(cho�z)
henm(xhubu)
G��di �3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Buudu m�nd�kie murn burxhuk� cho�� ish �n ch��zhi kə�ki
b��l" %ezhun" �n�.
0. As"�m�ri�/reb �əki s��"k� cho�sh" �mki "əchim�s sən"i. I" siəd�k�
cho"sh" uechk� hh��kien i" berkiz kuok� xsuufuk b���rsin"i.
2. N��d� "əki �ə"si ��"s "iini?
3. Murk� "iiki hh���k� ish�k� chon" �ir be�m is" kini
!ə�dn 2.0.2:
Wor%�" %uxsn h��du "əchim sədnz, B�ss�ki nuo�u:wor%�"k� m�%�sk�
!ə�dn kudu
� T��m�ri�kie buuduk besknnishi.
� I"-buudu��" wor%�"k� m�%�sk� m�msin"i.
� Wor%�"�s i" u"d� ��n" ju��in"i/%uxsin"i.
I" səki "əchim�s eb uechk� hh��kien kek b���rsin"i.
0. Wor%�"�s i" ju��"ə� %uxs"ə� iəd�k� choə�sh" izk� h�" ��ski "əchim
i" siəni? I" səki nuo��s no�um kifil��" b���rsin"i.
2. Yiək� cho�sh" i"-�s"�m�ri�/renk no�umin"i.
b. Kemik�lkki (h�d�ki) "əchim
� Kemik�l "əchim nuo�u %�lzk ki "əchim "i�o.
� Kemik�lkki "əchim %o�k� %o�k� ��k� "s�kki nuo�u %�lz huo"n iəz
"inishi. !i�b�is: iisn kuoku � k�mks" sh�zhnk� %ezuk� "ədə�o
(%iəxs"ə� sh��chi"ə�) edə�o. Inchi � l�mks" %ezuk� sh�zhnk�
"ədə�o. !ez� izk i"su k�"səndə�o.
� Hh��kie cho�sh" ho"ki nuo�u %�ld�kie u�ndki nuo�� sis ish �əli
kiz "inishi. Hh�� nuo�u %�lz ��f"n hownsdəki kud� kemik�l
"əchim �əndə�o.
G��di 50
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Kemik�l "əchimk�ki %i�b�is
� Iisn-kuoku sh��m� k��md��z
� Dumu %oxhund��z
� Inchi k��md��z
Inchi k�mks" ��luk� xhubuk� xsi��k�k� hur"də�o. A�luk�
xhubuk� xsi��k�k� hh��kie inchik� izn iən� k�mki oksjink� sis
ishi �əlikiz "inishi.
� Hh�� sis wufk�k� �"sək� %ochunk� hh��d�d� kemik�l "əchim
"inishi. Kemik�l "əchim�kie u�ndki b��l" b��rk %i���ki "əchim
"inishi. H��dk� kemik�lk� "əchim �nk m�ms"nz
H��du (fizik�l) "əchim H�d� (kemik�l) "əchim
- T��nishi nuo�u %�lz ho"si"i - Nuo�u %�lz ho"sinishi.
- Təchim� b���r u�nd� ��n"
�mz "i�o.
- Təchim� "��m� b���r u�nd�
��n" �mz "i"i.
!ə�d 2.0.3
Iisn kuoku/sh��m� k�mk� kemik�l "əchim"id�s %i�b�sd��z: b�ss�ki
nuo�u, sh��m�/iisn kuokuk� kibir"k�
!ə�dn kudu
� T�m�ri�kie buuduk be�minishi.
� I" buudu��" sh��m�k� kibi"k� m�msin"i.
� I"i buudu��" �l sh��m�s shechin"i.
I"i səki "əchim�s eb uechk� hh��kien b���rsin"i.
0. Sh��m�/kuok� merks" �ir i" siəni?
2. A k�mks" izk� kidn� n�k � �mni?
3. Kuoku/sh��m� k�mkid� u�nd� ��n" � b���rsni? I"-
�s"�m�ri�/ren %��k no�umin"i.
!ə�dn 2.0.�
Dumu %ozhun kemik�l "əchim"id�s %i�b�sd��z:
B�ss�ki nuo�u, burxhukk� mism�r %ozhunk��kiz k�duk� hh���k�
G��di 50
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!ə�dn kudu
� T�m�ri�kie buuduk be�min"i.
� Burxhuk x���� ��bm%o� hh���k xsoxssin"o.
� !ozhunk��ki mism�r x���� burxhu%�ki hh�����" �nnin"i.
� K�du kubm �uodu burxhu%�s kek �nin"i.
� S�mki burxhuk k�dd�k� cho�� mism�r�s �nin"i. Burxhuk� u�dn
k��kiz � �mz b�ssi�o. I" səki "əchim�s eb uechk� hh��s
b���rsin"i.
0. K�du kubm �uodk� cho�sh" hh���kki burxhu%k� cho��ki mism�r�
n�k � �krni? Təchim�s xs��fin"i.
2. !ozhunki mism�r�s u�nd � b��l" � edn" � b���ri?
3. Hh���k��"ki burxhu%�k� cho��ki mism�r� �ir�m� izk� �kr� �
kik��" kini? I"-�s"�m�ri�/renk no�umin"i.
G��di 52
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!ə�dn xus"nz 2.0 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i.
--------0. Ink� shish"�"ki nuo��kie sho�" eru �əndənishi.
--------2. Eru k�du b��l" besknz "i�o.
--------3. Hh��� hh���z �mki eru "i�o.
--------�. Hh���k� zə�"k� kuok� %o� (ukul) in"sz "in��shi.
--------5. Di�i �krk��ki er�u %i�b�is "i�o.
b. “A”k� %���ki nuo��kie sis "B"k� %��� biər ki�msin"i.
"A" "B"
---------0. Eruk� si��� "əchim �. henm
---------2. molkiul b. A"om�kiexi"ssm
---------3. N��ru� wuuki hh��� d. Kuoku k��mz
---------�. Wor%�" ju�d��d��z e. xhow
-------- 5."iid��z ə. H��du "əchim
d. Wolki b��l�kien �m�ki nuo�u %��k xsoxssin"i.
0. murn k�lbd� uusu %��k "ii�o.
2. ��k xs�� �i�nu �kr kiz "i�o.
3 ki "əchim�kie "��nishinu�ndki b��l"�" b���rz "i"i.
G��di 53
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
2.2. A �əli hur"ki "əmi
nuo�uk� ��bu
� �əli hur"ki "əmi i"suk� wuochik� ���rukiəl
�u�" hieshi-b�ls %i��ru
b�rə� dis"(Diizi�ob) bi�r�u-b�ls
kerchi �lu/m��l "uru
Hiənub��l (%ezu) "obr �kun�
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. A �əli hur"ki "əmi�kie n�k ish "ini?
2. A �əli hur"ki "əmi ��s b��l" � beskndəni?
3. Hieshi-b�lsk� bi�r�u b�lsk� � �əks" n�k "ən � �ədəni?
�. I"su wuochik�k� �krk� �ir ish hownsdən" hiirin"i.
Y��b ebm sis �m"ə� bow d�msdəki nu�u ���b iən hur"kizk� s���u
��bki el "əmi �ədn xus"nkiz "i�o.
Təmi %i�b�is: īi, m�kin(k��mil), �iəlu, i"suk� wuochik�, ��pm, nuudu,
hh���, �əl�ki n����, … k��r m�nz hh��kie "əmi "inishi.
G�bk�k (� �əli) hur"kiz, �iəluk� cho��, hh����, n��ruk� cho��
do�dəki shuunuk kizk� shuunu k��zk� is" kinishi. Nuo�u hh��kiek�
cho�� ���bk� ebm sisk� sədndəki nuo�u kuok� u"nsd��z � �əli hur"ki
"əmi �ədn xus"nkiz "inishi.
A �əli hur"ki "əmi�kr
A �əli hur"ki "əmi x���� b��l" beskn kiz "i�o. Ishi k� hh��kie "inishi.
�. b���r hur"zk�
b. b���r hur"k %i��zk�
G��di 5�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. A �əli hur"ki "əmi � �əlik b���r hur"�kiz
Hh��kie ishi �əlik si��m �əshim b���r hur"z "inishi. Hh�� ��n"
�əkid�kie %i�b�is: inchi, hh���, ��pmk� nuuduk�, i"su ��buk�
wuochik�, n��ru hh��kien %�bs məchikiz "i�o.
A �əli hur"ki "əmi b���r hur"�kid�kie kek ishi məchinn" i�kz �l
howns�ki "əmi "inishi. Inchi xobdnz b��l" m�nz �shu"ə� �shu"nkizn
bə�bb"ə� kuo""ə� wuochi�ki nuudun dəmbik��"ki x��k� h�" kel"ə�
�obu dinuk� shorkuk� i��lk � hu"kn "ies kuo""ə� �obn %i��ru e kuo""ə�
hh�d�d�kie edn" "əmi�kie wuo"wuo" ko"n �ln howns�ki kudu i�kz "i�o.
b. A �əli hur"ki "əmi b���r hur"k %i��z /�dsnk%i��z
Ish �əli hur"ki "əmi b���r hur" %i��z is" kinishi. Hh��kie b���r hur"k
%i���ki "əmi �ədn xus"nkinishi. howdn k��" ishik � me"nn" ho�z
"inishi. Yiə sis ishin �krki ishi hownsd��d�s howns�kiz ishin �kr kiz �
��f"nz b�ssi�o.
B���r hur"k %i��ki "əmi�kie %i�b�is : n�d�j, �əl�ki n�����kie,
ni��lb��l, wər%i, m�d�b, �lm�z, dum, n��su, xhow, di�i, hh�d�d�kie
i�k i�kd�kie "inishi.
A �əli hur"ki "əmi bə�bb %ə�dnk� h�" "�m�ri�kie wus"nz. Bə�bbn�ki
"əmi i�k i�kd�kie
� I"shuk� wuochik�
� Y�pmk� nuuduk�
� Yiəlu/�ob
� Hh���
� N��ru
!ə�dn
So �əli" �ədnki "əmi�kie n�kin "ənishi bə�bbni�kin" hirdn �ədnz.
� T�m�ri�kie buuduk �l no�um howns�ki ebm�kien xsuufuk i"-
�s"�m�ri sis "��n"i.
G��di 55
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Gob" ���b i�rzk� "əmi ko"k� �uzdu īik no�um i"-�s"�m�ri sis �m
nuo�u kodibn"i.
� I"ik� shish" �ob bə�bb %ə�dnk� h�" hur" %ə� n�kin "əni"i hur"kin"
i"-��r"ib��b�kie sis hiir �ən"i.
2. Hieshi-b�lsk� Bi�r�u-b�lsk�
Shuokuki n��ruk� h�" edndəki z�rnk �ob �m kiəlukkiz (hieshi-
b�lsk�)k� �ob �m sh�dnkizk� nuo� i�kz "in��shi.��f ish� kik��" %o�
�kr kiz ish� �mn" %i�n" ish� �əli �krk kiz ish� "id� sis be�m kiz
"in��shi.
Hieshi- b�ls (we�"her)
M�mz �mki �ob %o�k� cho�� shi�" ki kiəlk kiəlk �mdəki �obu� �mu
hieshi-b�ls �ədn xus"nki�o. (Ebs: hieshi-b�ls �diizin �ob chezhid��zn
"ən %i�b�sdə�o. A �mn" %i�n" hh�s" kiəlk� cho�ki ch��zhik� irzhunk�
el hieshi-b�ls "ən �əndə�o).
Hh�� sis ���shki kiəluk� cho�� də%i%�k� s��"k� kiəl�k� cho�� �mdəki
%ezuk� iirik� ch��zhik� n��ru "əchimk� … k��r m�nz hh�� el sho�" ki
"əchim hieshi-b�lsk cho�� �ob i�kz məchikiz "i�o.
Hh�� kuduk ch��zhib��b, iirub��b, n��rub��b, kolz, %ezu, hh��kie
�ob %o�k� hieshi-b�lsn %i�b�sdəki nuo�u "inishi.
Bi�r�u-b�ls (Climate)
Bi�r�u-b�ls ch�k hh�shun"ki �ob" sh�dn kiəl �m sədndəki hieshi-b�ls
bi�r�u-b�ls �ədədn xus"nki�o.
So �əli� � �iəd� ��n" hieshi-b�ls ���shki �obk� h�" shi�"kki
kiəlk� cho�� suukis �md��z "i�o. Hh�" hh�� "ən hh�shun"ki b��l"
sh�dnki kiəlk� cho�� 30 "ə 35 bi�r�uk %�bs bi�r�u-b�ls �ə
oshkudənno.
Hieshi–b�ls ��n" bi�r�u-b�ls ch�k �obk� cho�� izk� ��bm besk
iiruk� %ezuk� u�dnk� n��ruk� … k��r m�nz hh��kien məchikiz "i�o.
G��di 5,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Hh�� kuduk bi�r�u-b�ls u�dnz, bi�r�u-b�lskolz, bi�r�u-b�ls %echunz,
� �ədn" �ədnz "i�o
So ��kk� � �əkid�kiek� cho�� bi�r�u-b�ls kolzk� u�dnzk�n kek � hiir
sə��. Bi�r�u-b�ls u�dnzn � xuusd�k� "s�n" "umuk� �zhu (sea lavel)
%��k ki zow�kien � sə��.
Gob %o� izk� zow 3,000 me"rk� ��k� 00 0C ��k� �ilki %ezkkiz �
�mn" (%ezhunz) �kun� �əndə�o.
Izk� zow 2300 m "ə3,300 m �m izk� %ezu 000C "ə 050C �ə kiz � �mks"
dis" �ədndə�o.
Izk� zow 0500 "ə 2, 300 me"r �m"ə� 05- 200C %iəxsd��z
hiənub��l �əndə�o.
Hh��kiek� ��k� izk� zow 500 m "ə 0500 m �mkiz 20 "ə 25oC %ezkki
�ob �u�"ki �ob �əndə�o.
Izk� zow 500 me"rk �u�si �m"ə� izk� %ezu 250C k� hh�� sis
"s�kki �ob b�r�� "i�o. B�r�� �u�"ki �ob sis "s�k %iəxs"ə� is" hh���
k���"ə� edəki �ob "i�o.
Top’i� �ob� iiru kiəl is" kinishi. Hh��kiek� cho�� i�kd�kie hh��k�
%��� kid�kie "inishi.
0. G��ru iiru: is" � debdəki kiəl� Chobu, Gur�ur, Guofu, Top’i� �obn
��ln %ubs debd��z "i�o.
- Iir�k� �ədn b��l� �"l�n"ik "umu "i�o. u�dnki n��ruk k��r Top’i�
�ob� wuu %o� %o� b��l" debdə�o. Iiru kidnk� besk 0000 mili
li"rk� ��k "s�kkiz "i�o.
2. Turu iiru: � debdəki kiəlu, Ki�bdu, Ki��k�, Zelu
G��di 57
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 2.2.0 Iirun m�msdəki n���� /ren�ej/
� Iir� �ə debdəki b��l: Hnd wu%��nos �əndəki "umu u�dnki
n��ruk kodn Isi�� �ob�k� kə� kesk� %u"u h�" "s�k �-�obenk�
cho�� %o� %o� b��l" ish �iəks" debdəki iiru "i�o.
� Iir�k� ��bm besk 500 - 0000 ml "i�o.
3. Alu/m��l iiru debdəki kiəlu: Wəshi, Ch�bu, Hh��r�
� Iir� �ə debdəki b��l: Hnd wu%��nos �əndəki "umu u�dnki
n��ruk kodn Isi�� �ob�k� kə� kesk� %u"u h�" "s�k �-
�obenk� cho�� %o� %o� b��l" ish �iəks" debdəki iiru "i�o.
� Iir�k� ��bm besk 500 - 0000 ml "i�o.
Akr 2.2.2 Top’i� �ob�ki iirin %i�b�sdəki k�r"�
wuchku 0. k�l"ki �ob
2. �əliski �ob
2A - chuozhi
2B - "s�nu
2D smx shəlo%o
2E - d�lol
G��di 58
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Bi�r�u-b�ls kolz
Bi�r�u-b�ls kolz Top’i� �ob� �iz�l �m �əlis hinki �ob�kiek� h�"
hur"d��z "inishi.
Hh��kie ch�k�:
� Af�ri �ob k��nzk� �əlis hinkid�kie
� Top’i� �ob %u"" �əlis hinkid�kie
� O��den �obb �əlis hinkid�kie
� Elikərek� Bor�n�k� �ob �əlis hinkid�kie
� Smx sholo%o �iiz�kiek� ishik� shiish�k�
� Top’i�k� kə� wuuk� k���"ki �ob �əlis hinkid�kie
Yəlis hinki �ob/B�mbu �ob:
Gob � �ədnks" � �əli � �əlikiz "ə� ch�k ishik� zow� "umuk� �zhuk �
�əli � �əli be�mkiz "inishi. Top’i� �ob �əl"kiz/b�mbu i�kd�kie ish
hur"dəki b��l� "umu �zhuk� sh�r 0000 me"r %��k �u�s "i�o. !i�b�is:
Af�r �ob k��nz �əlis hinkid� �əlis hinki �ob�kie sis sho�" "s�k k�nkiz
"i�o.
!o� %o� �ob k��d�kie %i�b�is ��n" O��den, Af�r, Top’i�k� kə�
wuuk� k���"ki �ob�kie bi�r�uk� cho�� iiru k��" �ldəki b��l "inishi.
Bi�r�uk ish ���fdəki irruk� ��bm besk 000- 500 mili me"r "i�o. Ishik�
%ezu 25oC k� ��k�"s�kkiz � �mks" ishik� bi�r�u-b�ls kolzk� b�r��
"əi�o. Gob �əliskiz m�nd�kie "��nishi b�r�� ��n" �iəz "i"i. Tumuk�
�zhuk� ��k� 500 – 0500 me"r zowk kiz "inishi. Ishik� bi�r�u-b�ls 20-
250 C "i�o.
Bi�r�u-b�ls iə�ki nuo�u
Bi�r�u-b�ls ���b do��k� �mdəki nuo�u m�nz �obuk� �lik� �ob
d�knk� ��pmk� nuuduk� kidnk� hh��kie kodiə�ki nuo�u ��n" �iəz
kodiəz "i�o. A kin bi�r�u-b�ls hh��k� %���ki kud�kie kuok� � iə�ki
nuo�u is" ki�o.
G��di 53
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Kuoshuk� ��fk�k�
koshu"n i"su �md��kiek� h�" bi�r�u-b�ls � kodedəki nuo�u is" ki�o.
Hh�� kuduk ���b əmdəki i"s�kie bi�r�u-b�ls� be�md� �n" m�n m�nz
"inishi. Yiə sis kuoshub��b i"s�kien is" ish bezdəki b��l b��s
kuoshdə�o.
!i�b�is, bo��uk� z�r�uk� �o %ezhunzk� h�" bezdənishi. Sibsu ch�k
m�mz �mki %ezuk� h�" bezdə�o. I�kz %iəxsdəki �u�"ki �obk� h�"
nibuk� m��muk� duzhik� hh��kie "iki i�kz ���rdənishi.
b. Y��bk� b��chi ofk�
Y��b�kie ish �əli %ezhunk� %ezu i�kzk� h�" ishin kuo""ə� ishik�
hh�d�s shuok� �ə uofdəki b��ch�kie bi�r�u-b�ls� ��n" be�mkiz
"inishi.
!i�b�is, chowdəki xuumukki �obk� �esh"ki chow�s kuun "s�k� ebz
suufuk� �fl��bk� dufu (kuu"uk�) �ə m�msnki b��chi uofdə�o. Hh��k�
��k� %ezu %exss�ki i"su i�kz ish əmz b�ssi�o.
Gu�"k� b�r��� i�kz %iəxsdəki b��l" b��chi shoshk� �fl��bk keshu"nkiz
"iki of"ndə�o.
Akr 2-2-3 !echu�/chow �ob" of"ndəki b��chi
G��di ,0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 2-2-� !ezu b��l" of"ndəki b��chi
d. Do�� īi k�fk�
Do�� īi i"suk� b��chik� ��n" ���b sis "s�n" b�ss�ki nuo�u "i�o. Īi
bi�r�u-b�ls kuok� ���bk� h�" �ədəki zi��un kelz "i�o.
!i�b�is
� I�kz chowdəki b��l" k�f"ndəki īi��kie chow keln �ədn k�f"nd��z
"inishi.
� Gu�"k� %ezu b��l" k�f"ndəki īi��kie shoshk�zk� ishik� hush"u
m�"k� %iəru hh�shunkiz "inishi.
� Īi ch�k ���bn əm�ki nuudu chiənzk� h�" kelz "i�o.
e. Indu n����kki miə"u
���b izk %o�z" %o�z" "iə"ə� n����n izk kob"iə"ə� edəki indu n�����kie
bi�r�u-b�ls� ��n" ish �əli ish �əli kiz "inishi. Gobk� "uu�r" chow b��lki
���b�kie ��pmk �ishu"ndəki ���ri %��k "ən ���b�kie n����n %o�z"
%ə� m�n" kob"ədənishi. Tumuk� �iizuk� hh�d�d�kie is" ki b��l" %ez"k�
u�dnki (hh���kki) b��l") hh���-�uonu i�kzk� �uonu �ilzk� … k��r
m�nz hh��kie "iki xus"nki indu n���� "inishi. Gob kolzk� h�" k��milk�
b��burk� k�l" n��ruk� h�" �iər kudu hh��kie i�kz xus"nkiz "inishi.
ə. Y�pmk� nuuduk� i"suk� wuochik� "əshki
Gobk� h�" i"suk� wuochik� ��pmk� nuuduk� "əshkik� si��mk� h�"
bi�r�u-b�ls edəki nuo�� i�kz "i�o. Hh��� �chudəki �ob�kiek� h�"
kolsmk %i���ki inchi kerchik� �im�lk� eskuk� �əki ��pm "iki is" ki�o.
Gobk� "uu�r" k��r chowk� %ezhunk�n məshi�kiz "iki is" kinishi.
!i�b�is duonu %o�d� "i�o.
G��di ,0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3. Wuochi
A �əli hur"kizk� ���b iən hur"ki i"suk� wuochik� i"suk� sho�" i"shuk�
wuochik� "ən �əndənishi. S���u ��bkid�kie ���b ishin �shu"ə�
bə�bbk��" %i�n � �əlikki kuduk buo"u �krk� iiruk� ch��zhik� … k��r
m�nz kuduk ish �əli bezd��z "inishi. Y��b iən hur"kiz �ənd��d�kie
���b eb miə"uk �shu"�ə bə�bb"ə� kuo"n %uu"dəki inchi nuushinchi,
m���o, �buk��do, bur"uk�, chu�zhu, xd, hh�� ��n" �iəd�kie "inishi.
I"suk� wuochik� ish �əli �krk� k�rzk� kidn (duenik�k�ilk�) kiz "inishi.
Ishik� sh�dn h�" be�mkiz "inishi. !o�o%�d�kie shi� shi�zn
%o�%o�d�kie ch�k sh�dnzn kinishi. Gobk� cho�� ishik� �əshim
350,000k� ��k� "s�kki i"suk� wuochik� ���b is" kinishi.
Wuochi xhilizh hownsd��z
Wuochi xhild�kie i�kz "ən inn hownsdənishi. Wuochi xhild�kie
�məlm�l (kilorofil) �əndəki kemik� xhilizhn m�msdəki mər"ik kiz
"inishi. Aməlm�l �ənd��d� ch��zhin məchi %i�swuoch�kie is i"sun ish
�əlik ish m�msn hownsd��z "i�o.
� Wuochi xhilizh ���bk� ��pmk� nuuduk� sis i"su �mdənishi.
� !%i�b�is: duzhi, z�r�u, bo��u, sibsi(���chi), nibu (%əzhik�
m��muk�), … k��r m�nz ���b əmd��z "inishi.
� Chu�zhuk� m��"nk� "�rshik� hh��s əmdəki ��pmk� nuuduk� sis
i"su "inishi.
� Afl��b wuochi xhilizh "i�o. Afl��b b��chi izk �obdəmbi b��chik�
xusk� kiəl"ki b��chi keshu"nd��z "i�o. !i�b�is: �fl��b %��k
n�x�l, kuochin b��chi, ���bi, bulku, surn, j��ke", sh��mish
hh��kie %ə�dndənishi.
� Wuochi xhild�kie nuudu do�dəki b��l/�iər "inishi. !i�b�is: "il"i
wuuki %i��r� � �əli � �əliki kebik� bə�k� �eruk� sirk� %əxhink�
hhə�kik� … k��r m�nz hh��kie do�dənishi.
G��di ,2
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Wuochi xhild�kie �obk� kidnn kuo""ə� �ob edəki dinis bi�r�u-
b�ls edəki "əchimis hh�d�d�s i�kz kuo"d��z "inishi.
� Wuochi xhild�kie īi k�fk� sis �m�ki nuo�u ishi� i�kz hur"dəki
b��l "inishi. !i�b�is xd, �undu, nuush inchi, d��bu, hh��kie ��k
kid�kie "inishi.
� Wuochi xhild�kie ���b d�d sis uusu huo"dəki b��l
"inishi.!i�b�is: wufk� inchi, b��lu(k�lkm), i"su k�"s"ə� ī�
%iəxs"ə� ed��z "inishi.
Wuochi xhild�kiek� �kr
Gobk� cho�� wuochi xhilizh m�" is" kinishi. Hh��kiek� cho�� %i��ruk�
kerchik� "obrk� wuoch�kie i�kd�kie "inishi. Wuochi hh��kien hh��k�
%��� hh�shun" hiir sienno.
!i��ru
!i��ru inch i�k i�kd�kie ��bm � �mks" iiru iz" i�kz dəbdəki b��l"
hur"d��z "i�o. !i��ruk� cho�� � �əli � �əliki wuochi "s�su is" kinshi.
Hh��kie ch�k: inchui sh�dnz, shi�shi�zk� m��"n ��n" �iəzk� "inishi.
Gobk� cho��� �əli � �əliki b��l" � �əli � �əli �krki %i��ru is" kinishi.
Hh��kie hh��k� %��� "ədnkinishi.
�. Gobk� ki��zi"ki dol�u /Iku�"eri��l/%i��ru
�obk� ki��zi" 5-, di�ri l�"i"iud k���"k� %u""k� ki %i��ru "i�o. !i��ru
hh��ishik� hh��� hh�shunz �mki ishik� �əshimk� i�kk� � �əli � �əli
�mki k�lbki d�zki sh�dn sh�dnz �mki inchi iz�ki %i��ru "i�o.
b. Monsun %i��ru
Iiruk� %ezuk� %ok� %ok� kiəl" is" ���shdəki Isi�� �ob kə�kesk� k���"
kik��"ki %i��ru "i�o. !i��ru hh��k� cho� hhUU� hh�shunz �m"ə�
hhUU� ju�rdəki inchi i�kz kinishi.
G��di ,3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. Med"r�n��n %i��ru
G�bm" %ezz �mki 30-50 di�ri l�"i"iud k���"k� %u""k� hur�ki %i��ru
"i�o.
e. Konifərəs %i��ru
Gobk� %ezhu�b��l �mki �ob 50-75 di�ri l�"i"iudk� cho�� hur"dəki
%i��ru "i�o. HhUU� xsubmz �mki sislz (wo��z)kki inchi �nkiz "i�o.
Kerchi
Izk� sh�dn� inchi i�kz sis �ilkiz inchi �əshi"ə� ishk� inchi k�lbz �mkiz
izk� %��� i�kz ii�d��z kerchi �ədn xus"n kiz "i�o. Kerchi iiru i�kz debk
%i�dəki b��l" b�r��� k��r bezd��z "i�o.
3.Tobr
Tuolu ��n" shi�ki ishik� inchi k�lbk %i�dəki wuoch�kie "iki "obr
�əndənishi. Ishik� chupmk� ishik� shishk� h�" ishik� "�lk� ishik�
hhUU�k� ishik� ��buk� ziib �md��z "inishi.
!i�b�is: xen�d�m, �r"i, kushidhhUU�, … k��r m�nz hh��kie
xus"nkiz "inishi. Hh��k� ��k� %o� %o� chu�zhuk� m��"nk� "obrk�
���b "inishi.
!i��ru �shu wuochi xhilizh ko"k� kudu "i�o.
!i��ru �iəlun izk� xhu�xhuk məchi n��ruk� hh���k� izn kob"ies
keld��z "i�o. Hh��k� ��k� %i��ru � �shu"n" �obk� kidn m�ms kuo"z
"i�o. A edəki hieshi b�lis "əchimis kuo"z "i�o ch�k�. !i��r � �shu"n"
�obis ch��zhik� h�" �iər "i�o.
Ink� shiish�s wuo" wuo" � kuo"n� b�ssn" inchi � �shuz b�ssi�o.
Inchi biəzu �ob" �uoshuk� ��fk�k� %ə�dn �uzdu īi" hownsm m�ms"ə�
�shu"ə� � iəz b�ssi�o.
Ashu� sis "mr" īi �uzdub��k � no�um "�m�ri�kien wow"s
hh�shun" �shuz "��n� �uufi"i.
G��di ,�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
K�"�mk� cho�� %əbəle �uzdub��bk � ��bn ���b hh�shund�
wow"sn do��b��b %o� inchi biəzu %o� �shun� edn do�� b��l�s j���
j��� xhilikiz �mn� �shu"nz �mi�o.
Hh��k� ��k� �u�" kuoshub��b� ish do�dəki b��l" ishik� �u��
kuoshuk� jə�zh kidnk� %ə�dnb��b�kie howsnishi bə�bbz �mi�o.
M�nd� %i��ru bə�bbn ko"nk��" � %i�"ə� xobdn k�s"n"ə� edn" �əki
chə�kn� kodie�o. Hh��kie ch�k:
� Buo"u shorku/dinu
� I��l
� Wuochi�ki nuuduk� buolu
� bulk�/wolkidn/
� Gobk� "əchimk� hh��kien shi�� kodiəz "i�o.
!i�b�is: dinu/�ob shorku kuoshub��b ���f�kid�s �isz "i�o. Iiru kə�dn
ch�k kuoshub��bk� � –īib ���bk�n h��d h�ds�kiz "i�o. Yiə sis bi�r�u-
b�ls "əchim kuoshub��bn %o� %i�n ���b hh�shund�k� h�" zi��u
kudiəz "əd�s ���b el � xuusz b�ssi�o.
!ə�dn xus"nz 2.2 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i.
____0.A �əli hur"ki n�d�j b���r hur"�ki "əmi "i�o.
_____2.Hieshi-b�lsk� bi�r�u-b�lsk� %o� "in��shi.
_____3.Turu iiru �ədəki b��l� hindu "umu "i�o.
_____�.Yəliski �ob �ənd��d�kie el %o� "inishi.
_____5.Kerchi inchik� wuochik�n hh��� �əshki b��l" "ən ���finno.
b. Uechk� hh��k� %���kid�kie sis "�dnki berk��k� cho�� �m�kid�s biər xsoxssin"i.
0. A �əli hur"ki "əmi ��s b��l" � beskndəni?
�. kubm b��l" b. k�du b��l"
d. x���� b��l" e. uchu b��l"
2. hh��kiek� cho�� b���r hur"k %i���ki "əmi n��d� "əni?
G��di ,5
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. chu�zu b. bul�� d. %i��ru e. wər%i
3. Bi�r�u-b�ls kodedəki nuo�� n��d� "əni?
�. b��chi b. i"su d.īi/�iər e. sho�"
�. Top’i� �ob �əlis hinkid�kie sis "s�k �əlis hinkid�.
�. O��den �əliski �ob d. Af�ri �əlis hinki ��b
b. Eleri �əlis hinki �ob e. Borən� �əlis hinki �ob
5. I"suk� wuochuk� howsnd��z %i�b�sd��d� n��d� "əni?
�. Gobk� kidnn m�ms kuo"dənishi.
b. Nuudu ishi� do�d��z "inishi.
d. I"su/əmdu �mdənishi. e. sho�"
d. Uechk� hh��kien kek b���rsin"i.
0. 500 k� ��k� "s�kki zowkki �ob ______ �ədn xus"nki�o.
2. Iiru m�msdəki n���� _________ �ədn oshkndə�o.
3. G��ru kiəl" iiruk� ��bm besk ________ milime"r "i�o.
�. Nibu ,m��mu, duzhi ________ �ob" ���rdəki i"su "inishi.
G��di ,,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
2.3. Uusu
nuo�uk� ��bu
uusu mu� elek"irisi"i jenəre"ər
%ezu shoshk� elek"rom��ne" "ermome"r
b�"ir �"i elek"rik birbr
%�l�m m��ne" elek"rik kərən"
� Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Uusu n�k "əni?
2. Uusu �ir � hownsini?
3. Uusu hur"dəki b��l�kie n�k ish "ini?
�. Uusu kidn n�k "əni?
Uusu
Uusu %o� %ə�dnn ed��z "i�o. Yiə sis h��du (eru) %o� nuo�u %o�n �
%ə��kid� � us"d� ��n" "i�o.
Uusu hownsd��z
Iizh" � do�dəki �oben uusun � �əli ��əlikki kuduk "ən inis "�də�e.
Y��b ch�k hh�� � �əli� �əliki uus�s � xuusd� ��n" %o� %o� miə"n izk
me"də�o.
!i�b�is: wufk� inchik� cho�� kuf ��bki kemik�l uusu iis" ki�o.
Wufk� inchi wuf"n huo"dəki %ezu uus� iz" m�n m�nz %ə�dənno.
Iz ��n" n�d�j-zə�"k� ���zuk� cho�ki uusu is" ki�o. Hh�� ��n"ki
nuo��kie k��milk� cho�� ish k��mn" k��mil�kien %ə�dn %ə�ss�ki uusu
ishi� hur"də�o.
Hh��k� ��k� �ok� h�", hh��� h�", k�l" n��rk� h�" � inks"
wushik xus"nd��z "i�o. Yəki wəshi mək�nik�wi uusu �ədn oshkndə�o.
G��di ,7
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 2.3.0 Yəl"k� hh��� h�"k� k�l"k� ki indu sis mək�nik�wi uusu b�ssi�o
Indu n���� �kr�k� h�" sədnd��kie ish wəshin hownsdəki mək�nik�wi
n��� "ənishi ���fdə�o i" �ə ebdəni?
Uusu hur"dəki b��l
Uusu ho"k� b��l �ənd��d�kie uusun � �əli � �əlikki kuduk ishik�
cho�� �nkiz "inishi. Hh��kie ch�k:
� Ch��zhi uusu
� N��ru uusu
� Huof hh��� uusu
� I"su uusu
� N�d�j uusu
� B�"ir ni��l uusu
Ch��zhi uusu
Ch��zhi �obuk� cho�� uus "�dəki nuo�u i�kknen"i�e. Ch��zhik� h�"
hur"dəki uusu k�du kudu %��k "ən %ə�dnk� h�" hieshdə�o.
0. I�kz kiəl xus"nki ch�lkiz "id� ch��zhi %ezu %ə�dnk� h�" hieshdəki
kudu "i�o. Hh�� "��n� %ez� %bsn�ki n���� m�nz b��sz "i"i. Yiə sis
G��di ,8
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
ch��zhi uusk �ədəki %ezu �əndə�o. !i�b�is: xhurdnki b��chi, xidn
�ədn kolsnki i"su, ch��zh" kolsn kolz "inishi.
2. Ch��chik� sh�zhn %�bsn"ə� �ndn"ə� iəzn howns�ki� �əliki kuduk
%əudnki n���� is" kinishi. Hh�� ��n"ki n�����kien � �n ch��zhik�
h�" hur"dəki uus�s %ə�dnk� h�" heshzn chi��linno. Kudu h�� chk�
�əbir ch��zhi %ezu �əndə�o. !i�b�is: ch��zhik hh��� %exsnz"ə�
i"su k�"sn"ə� iə�ki n����� %ə�dn %ə�dnk� h�" heshkinishi.
Akr 2.3.2 S��ni k��nz hh��� chenshnz "i�o.
3. Kə�k� bb��zhi (kə�k� �shu) �ndn ishi korən"i %ə�dnz "i�o. B��zhi
�ə kid�kie ishik� h�" ch��chi sh�zhn �"n" elek"rik uusu �mz "inishi.
!i�b�is: ink� �ob� �u�"ki �ub�kiek� cho�� ch��zhk ki�mki b��zhi ish
�ndn ishik koren"i ��f"n"ə� %o� %o� %ə�dn sis �m"ə� ed��d� xus"nkiz
"i�o. Yəki b��zhik� h�" ��f"ndəki elek"rik uus�kien īi cho�ki sh�nk�
�uolu sik�s k��n�ki hh���n izk � �ishun"k� hh�� sis hownsi�o.
Hh��k� ��k� sh�zhn uusuk ebm %ə�dn izk %ə�n�ki n���� ���s ���sz
i" siəzn "��ni"i %i���"i. Yəki n�����kie ch��zhi sh�zhn�s elek"rik
uusu�is "��chi�ki b��zhik kiz "inishi. Yiə "ən b�"ir ni��lk� uusu "���ki
nuo�u m�nz �ndk %i�n ���bn hownsdənishi.
S��ni k��nz
G��di ,3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 2.3.3 Kə�k� b��zhik� kə�k� b��zhik %ə�dəki n����k�
N��ru uusu
Ink� �ob��" %o� %o� b��l" birbir n��rk k��n�ki hh��� �ishu"n"ə� i"su
�uolu sis �m�ki uusu ��f"ədəki kudu �mki�o.
Ink� �ob� i�kz %i�n" xus"nk��" � %i�n" �ob m�n" n��ru izk korən"i
uusu %ə�dn sis �mdə�o.
N��ruk� huo"�ki uus� izk� kidn h�" ���shki korən"i "i�o. Izk� kidn
i�kki korən"i � ���f� b��sn" i�kz �mki n��ru birbis � �shuz b�ssi�o.
N���� hh��kie n��ru i�kz n�rmdəki b��l zowk� h�" ishi �shu"nz
b�ssi�o.
Akr 2.3.� N��ru birbr hh��� k��n� �ishud��z
ch��zhik� b��zhi
ch��zhik� b��zhi(sol�r)
G��di 70
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Hh��� uusu
Gobk� h�"ki hh����kie i�kz kiəl indu ind��z "inishi. Uor"ki hh��kie
k��r "umu�us "ən wuofdənishi. Indəki(wəshidəki) hh����kie %ə�dnk�
h�" ish heshnk� bi�r�i i�kz "s�kki�o.
!i�b�is: hh��� �uolu %�� i"su � xidnd��d� uor" huof hh��" �uol�k�
birbr�s birbs"��n� "ə �uol�s wəshishks" "ən xiiddə�o. Hh��� �uolu
hh��" %i�n" %o� %o� b��l" nə� izk xidndə�o.
Hh���k� h�" hur"dəki uusu ink� �ob� i�kz kiəlu korən"i sis "ən
�mdə�o. Hh���k� h�" hur"dəki korən"i hh���-korən"i �əndə�o. Ink�
hh���-korən"i ho"sdəki x��bi i�k i�kd�kien i"i xuski�?
!o%�, məlkəw�kən�, finxh�, "əkəze, �ibe, �bə�k� h�" �enchundəki
hid�se-�iəd� hh��kie hh���-korən"i ��fk� x��bi "inishi.
Hh���-korən"i xx�bi�kie n�kinn "ənishi korən"i ho"sdən" i" xuski�?
Hh��k� %��k hh���-korən"i n�kin "ən� hur"dən" shi�" hirdn ki�o.
Akr 2.3.5 Hh���k korən"i uusu �əf"ndəki x��bi
Gə"si "s�n" huofdəki hh��� � �enchunz b�ssi�o. Yəs" hh��� m�" %o�
b��l" �iizi �iz ��bi�o.
%�bssu b��l
bu�nbu� hh�shunz
�enchu
Gənəre"ər(elek"rik
uusu "�dəki b��k
G��di 70
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Genchu�k "ok�� � bi"nks" hh���� uusu %��k kuun "ərb��n�s dub
mosmk � birbirn ie�o. Tərb��n� elek"ik ho"sdəki jənəre"ər� %��k
z���k ki�msn kiz "i�o. Hh�� sis "ərb��n� mosmk birbirks"
jənəre"ər�k� h�d� elekk"rik "�dəki h��d�kie mosmk wəshi korən"i
ho"sinishi.
I"su uusu
I"su izk� cho�� ��bki kemik�l uusu is" kiz "i�o. Hh�� ��bki kemik�l
uus� ink� mər"i� oksjin %��k � k�mks" ink� h��d� %o� %o� kuduk
wəshin edə�o.
N�d�j uusu
G�bk�k hhur"dəki n�d�jk� iz ��n �əki hiənk�u k��milk� b��burk�
�iərk� f�brik�k� hh��kien wəshishdəki %ezn ho"sd��z "inishi. Gob
i�kzk� cho�� korən"i uusu � hur"d��d� i�kz �mki ni��lxs��nzk�
n�d�jk� ho"s �s hur"də�o.
B�"ir ni��l uusu
B�"ir uus "�dəki nuo��kiek� cho�� %o�d� "i�o. B�"ir mər"ik� h�" ��bki
kemik�l uusu is" ki�o. Uusu hh�� nuo�u m�nz ki�m sh�zhnk� korbn"i
uusuk� "�də�o. !i�b�is: kuchu-b�"ir � %o� "��n� sh��chi"i. Sh�zhn �
���f� b��sin" b�"irk� b�"irni��lk� b�"irk� ��buk� %o� b��l" � %�bs
ki�msz b�ssi�o.
M�nd� n�fx�k� benzink� "��n� � �əli ise k��mil %o�n woshishi"i.
S��ns kuduk f�brik�k� cho�� m�msnki b�"irni��l i�kz b�ssi�o. Yə"rki
ni��l k��mil�k� korən"i %ə�dn� ��shun� k��mil� "��n� wəshi"i.
2.Uusu kidn (forms)
Uusu � �əli � �əlikki kidnk kiz "i�o. Hh��kie ch�k: %ezu, sh�zhn,
u�ki(%o��), koren"i, hh��kie "inishi.
� !ezu n�k "əni?
G��di 72
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Ti"k� n�k "əni?
!ezu ���b do��k� cho�� i�kz b�ss"ə� i�kz hownsdəki nuo�u "i�o.
Ch��zhi �-�obenk� h�" %ezuk� sh�zhnk� "�dəki nuo�u i�knen "i�e.
!ezuk� sh�shnk� uusuk� kidn ish� �əli ish� �əlikiz "in��shi. !ezuk�
"i"k�k� %o� �krkiz ish �mn" %in" ish� be�mkid�s � xuusz b�ssi�o.
Kibir" k��md��z chi��ndəki hh���s � "s�k %iəxsn" %i�n" "��n� ��bm�s
chensh� %iəxsi"i.
Hh��� kiəm� � chenshi siinik� cho�h %��bm" kiəm� kid�k� siini cho��
kid�k� ukul %iəxsinishi. A �mn" %i�n" kiəm� kid� siini cho�� kid� sis
"s�k "ii"i�o. Hh��s z�rnk � sədnn� b�ssn" ��f ish�k� cho�� murn �
�uchin" kiəm� kid� murn m�" "ii�is�kin siini� kid� ��k "ən ise "ii�isi�o.
Yiə sis "i"k� nuo�u i�k (eru kidn) %��k m�msnz "i�o. I�k nuo�u %o�k�
cho�ki� eru kidn "i�o.
Ti"k�k ki nuo�u izk� "i"k� uus� i�kz � �mks" � edəki hh��fn" izk� "i"k�
uus� �ildə�o. Ti"k� nuo�u %o�k� cho�� molokiul�kie wəshin
m�msd��z "i�o.
!ezu nuo�u %o�k� %ezuk� %ezhunk�n %i�b�sd��z "i�o. !ezuk�
%ezhunk� %ezu kidnk m�msnd��z "i�o. Hh�� sis �mdəki n����
"ermome"r �əndə�o.
Akr 2.3., Termome"r, %ezu m�ms n����
G��di 73
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Ti"k� uusu wofk� /cho�/ "s�k � �ədnks" "i"k� � ki b��l�k� k��r
m�n"k� is" � �ilki b��l" � "əd��z "i�o. Kudu m�nzk "i"k� �ənd��d�
%ezu iz" � i�kki b��l" k��r %ezu �ilki b�l" "ədəki kudu "i�o.
Ti"k� k�du kuok�k "ən %o� b��l" � kid�s k��r m�n" "s�kdə�o. Hh��kie,
�", mu�, b��zhi "inishi.
0.A"/�"sisi (conduc"ion)
!əzu %o�z" %ə� m�n" �" %��k "s�kdə�o. Yə ki kuduk %ezu � "s�kd��d�
nuo��kie %ezu "s�skd��z ish �mn" "i�o.
Xixssn k�lbki nuo�uk� h�d� %ezu molokiul�kie %�chuks" "s�kdə�o.
hh�� "iki %ezu �" %��k "s�kdə�o �əndə�o. Hh�s" k�lbki nuo�u sho�"
"��n� %ezun �" %��k ukul "s�ski"i.
!i�b�is: birik� m�d�bk� �lmunemk� �r�b dumuk� n�sk� %ezu jə�zh
"s�skd��z ish �mks" m�s"�", buo"u, inchi, nes"ik,… k��r m�nz hh��kie
mo so ��k� kid�kie ��n" "��nishi kek "s�skz ""i"i. Yir�mni "��nishi ishi
��n" �əki nuo�k %ə�dnkiz "i"i.
!ə�dnkki %ə�dn 2.3.
!ezu nuo�u k�bzk� cho�� � "s�kdən" sədnz
B�ss�ki nuo�u: �r�b dumuk� z���u, kur�z, sh��m�, kiəmu, kibir"
!ə�dn kudu: �r�b dumu z����s izk� kəs"i %o�d�s kur�z/sh��m�k�
h�" �nin"i. Izk� cho�sh" ��k �l i"ik� kuchuk� kəs"�s
z����k� kə�s"i %o�d�k� məchin"i.
Yir i" siəni?
G��di 7�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 2.3.7 !ezu �" %��k "s�kd��z
2. Mu� (Convec"ion)
!ezu "s�k kudu %o�d� mu� �ənd��d� "i�o. Hh�� kuok� hh���zk�
hiənu n��ruk� %ezn %o�z" kob m�n" "ədənishi. Hh��� � chi��nd��d�
mu� kuok� "ən chi��ndə�o. Hh��� � chenshiks" "��n� %���ki hh���
"iki %o� chi��ndəi, so e"kid� ch�k chi��ndə�o.
Hh�� �ir�m� �ə �mni? Hh��� ch�nuk� chi��nk��ki hh���k�k� n��d�
"əki i�kz xixssnkiz "ini?
Ch�nki hh���k� xixssn holn kin i�kz xixssnki hh��� xhild�sis kudu
ki�sk sh�r s�pm "s�kdə�o. A b��l" �iəki hh���� ch�k %iəxsi�o.
!iəxsd�ki��k� wolkid� �b��l" �ə%iəxs� ie�o. Wo��l� �əki kuduk nə�
�mi�o. Yəki kudu %��k nuo�u %o� %iəxsdəki kudu mu� �əndə�o.
!esu hiənuk� n��ruk� %o� �krki kuduk is" kiz "i�o.
kiəmu
�r�b-dumu
Sh��m�/kuo
ku k�lku
G��di 75
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 2.3.8 N��ruk� mu� kudu
0. B��zhi(�shu)/R�di�"ion/
B��zhi(�shu) izk %ezu "s�kdəki kudu k�dd� "i�o. !ezu b��zhi kuok�
%o� b��l" %ə� m�n" "s�kdə�o. hh��k� %i�b�is jə�zh �m�kid� ch��zhi
%ezu "i�o.
�ob � %iəxsd��d� kə�k� h�" b��zhik (kə�k� �shuk) �ədəki %ezu kuok�
"i�o.
� Ch��zhi %ezu n�kin � �m �əl" �obk� h�" �ədəni?
Kə� i �əli b��zhi kesd��n "i�e. Hh�� ch�k elek"rom��ne" uusu %�n"
�iəz "i�o. Elek"rom��ne" uusu "��n� iz� �"s�k�ki �ob wolki b��l b��sz
"i"i. Hh�� sis kə�k� h�" b��zhi kiəsd��d� n��rik� �iə %i�n� �ir %i�n"
kə�ki b��l" "s�k indəki �əlk� �obk� h�" �ədə�o.
Akr 2.3.3 Ch��zik� %ezu b��zhik �əlis ind��z
�uo" ju�k�
hh���
�obu
�obu hh��
�
G��di 7,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Sh�zhn
Kə� (ch��zhi) �-�ob� sis sh�zhnk� %ezuk� "�dəki nuo�u i�knen "i�e.
Sh�zhnk� %ezuk� ish� �əli ish� �əli ki uusu "in��shi.
G�bk�k� ��k� (S���u ��bz %i�n") sh�zn � ���fd��d� korən"ik� wufk�
inchik� hh��k� h�" � �mks" izk� cho� hur"dəki %ez� i"su k��"sik�
hh��� chenchik� %ə�dn m�nz sis �mdə�o.
!o��/u�ki
!o��k� u�kik� �ud�n %��k "ən hur"də�o. !i�b�is cho��ik� �i"�rk�
kirnk� h�"ki �ud�n %��k %o�� sis"ndə�o.
!ok� hur"dəki b��l�kie hh��kie "inishi.
��n"su m�sin% "�rbu �i"�r cho��i
Akr 2.3.00 !o�� hur"dəki kudu
!o��k� u�kik� k�lbz, hh��z, n��ru, �mki nuo�uk� cho�� "s�kd��z
"i�o. !ok�/u�ki erru k�lbzk� cho�� shi�� "s�kdə�o. Hh���z n��ru sis
%o��k� u�kik�n shi�� "s�sdə�o.
!o��k� u�kik� eru k�lbzk� ch�� 05 kiəl �mz ��n" m�lki kuduk n��ru
sis "s�k ində�o. !o��k� hiənuk� mosm hh���zk� cho�� � kiəl ��n"
n��ru sis "s�kki�o. Hiənu "��n� so k�l�k� cho�� "s�kz "i"i.
Elek"rik
Elek"risi"i s��ns "mr"k� cho�� "mr" %o�d� "i�o. Tmr" hh��k� cho�k
i�kz b�ss�ki nuo�� korən"ik� kidn/�əshim "i�o. Korən"i ch�k elek"rik
uusu "�d��z "i�o.
G��di 77
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Elek"rik uusu ink� do�� īi" �mpulk� cho�� sh�zhn "��z "i�o. R�diok�
"elebizhink� � siis"ə� sə"ə� iən hownsz "i�o. Hh��k� ��k� elek"rik
%��k %ə�dəki �uolu, silki, f�ks, f�brik�-m�shin, … k��r m�nz hh��kie
sis uusu �mdə�o. Ch�k� i"su k��"sd��z, suolu b�shur, k�w��, �i�nu
xiidd��z, hh��� chenshid��z, … m�nz hh��kie i�ki n���� elek"rik
uusuk inn hownsd��z (izk � me"d��z) "inishi.
Elek"rik %��k � me"nn" inchi "emdn� %i��ru xobk� %i�n� iəz "i�o.
Elelk"rik uusu � bss"nkid� ��n" � hur"n" �ob %o� i�� sis b�ssz "i�o.
Hh�� ch�k indus"ri i��k ��b hur"dəki uusu �ism�s � məshin iəz "i�o.
Kes"ndəki n���� kuduk � sədnks" ���sz"ə ch�k u"nkiz "i�o.
Koren"i uusu hur"dəki b��l
Elek"rik uusun � �əli� �əliki b��l" ���finno. I�kd�kie: b��"irk�
jənəre"ərk� "in��shi.
�. B�"ir
Elek"rik uusuk %ə�dəki n���� i�kd�kie elek"rik mər"i %o� sis "s�kkiz
izk %ə�dənishi. Yir "əni elek"rik mər"i %o�k� h�" ish ���fdəki elek"rik
uus� b�sski howns�s ishi "��n iəz "i�o.
!i�b�is: kuchu b��"ir elek"rik mer"i %o�k� ��k� "s�kkiz � �n" "ən �s
kek sh��chi�o. R�dio, "elebizhin, "ep, k�mer�, hiənu iskd��z, ebm
%ə�dn n����, … k��r m�nz elek"rik mər"i %o� sis "s�kkiz "ən
kodənishi.
X����k� x����sis "s�kki ele"rik mər"in ish ��b ki�mn" b��"ir �əndə�o.
B��"ir ni��lu ���sz � "id�sn "��n� chenki nuo�u kodiə"i. A kin s��ns
%ə�dn � �əli � �əliki z�rn %ə�dn sis �mdə�o.
Akr 2.3.00 Elek"rik mer"i k�duk %ə�dnki b�"ir
G��di 78
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!əudn 2.3.2: Kuchu b�"ir %ə�dnz
B�ss�ki nuo��kie:b�"ir ni��lu k�du, k�rdu wor%�" biri izk xs�s"ndəki
nəs"ik, b�"irk� ��bu, korən"i shibu, pl�s"ər (xhue��)
!ə�dn kudu: b�"ir ni��l k�d�kien d�z �n ki�m wor%�"k "suofin"i.
� Tsob� edəki wuchkumis biri nəs"ik� %��k d��z � �lkik��" izk�
"ipm"�" xs��xsin"i.
� Korən"i shib�s ��k i" orksd�k� cho�sh" izk� kəs"i %o�d�s b��"ir
��b�k� h�" pl�s"ərk �"səsin"i.
� Ho�� kiəl" shib�k� kəs"i %o�d�s b��"ir ��bu chochnkid�s
b�"ir�k� �ə�l" �"ssin"i.
Uechk�
0. !ə�dn�k� h�" �ir i" sə xuusni ?
2. Cho�sh" "s�n" ednki nuo��kien izk� h�" hur"kid�s i"-
��r"ib��b�kie sis �ən"i.
Akr 2.3.02 Kuchu b�"ir %ə�dndəki kudu
b. Jənəre"ər
Jənəre"ər korən"i uusu i�kz izk� ���fdəki n���� "i�o. Do�� iik�
f�brik� i�kzk� ku" k��rki m�br�"k� h��kie sis b�ss�ki elek"rik uusu
jənəre"ərk� "ən ��f"ndə�o.
Jənəre"ər korən"i "�d��z is" kinishi. Yəki h��d�kie korən"i uusu ish
"���kid� ish wəshiks"k� �iə %i�n" ish birbrks"k� "i�o. Jənəre"ər
G��di 73
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
mək�nik�l uusun k��r elek"rik uusu e "��chi korən"i uusu i�kz
ho"sd��z "i�o. A �mn" jənəre"ər ishik� kidn� be�mkiz "ini jənəre"ər
sumz "��n� el %o� �mki uusu "��si"i.
Jənəre"ərk� nəd�j(n�fx�,benzin)k� uusu �obdəki hh��� �enchunkizk�
%��k "ən �s uusu � "��n edni�o.
Dəbub killk� cho�� elek"rik uusus %ə�dn sis heshinki hh���� n��d�
"əni?
Elek"rik-kərən"
Dumu �mki n����k� cho� holnki elek"ron�kie �"om %o�z" %ə� �"om
m�n" "ədənishi. M�n kuok� elek"rik-kərən" �ənd��d� elek"rik uusu
wuofd��z(cho�d��z) "i�o. Elek"rik-kərən" sh�dn kiəl � �ln� b�ssn"
"s�skdəki dumu k�lbz b�ssi�o.
Elek"rik sərku�" /elek"rik birbr/
Elek"ik birbr �ənd��d� elek"rik uusu xsuozk huofd��z "i�o. Elek"rik
birbr shoshk�z %o� sh�zhn � "��n� b�ssn" hh��kien �nkiz � �mz
b�ssi�o.
� Elek"ik mer"kki b��"ir
� Ampul
� Shibuk� korən"ik�
� !ibshik� bi�k�k� b��l
B�"irni��l: b�"irk� cho�ki kemik�l uus�s elek"rik uusu e "��chiz "i�o
Ampul: korən"i uusun uusu m�nz e "��chidə�o. !i�b�is, %ezuk�
sh�zhnk� e "��chidbo.
Korən"i shibu: be�mki b��l %�bsn ki�m iz� korən"i uusu "s�sknn
honsdə�o.
!ibshik� bi�k�k� b��l: uus�k� ind� %ibshin"ə� bi�"n"ə� ie�o.
G��di 80
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 2.3.03 Elelk"rik birbr shoshk�z
5. M��ne"
� M��ne" dumu du�lk� �mki nuo�u %o� %o�n xuuk�dəki nuo�u
k�lbz "i�o.
� Eru sumz el m��ne" ishin � xuuk�i/� �iushi?
� Uechk� wok %��ki %ə�dn�s %ə��s b���rsin"i.
!ə�dnki %ə�dn 2.3.3: Mn��neb��b �mki n����k� �mk��kizk� berdn
xus"nz
� B�ss�ki nuo�u: nəh�s, dumu, irs�s, %or%�r, nəs"ik, m�s"�", inchi,
�lmunem, … k��r m�nz
!ə�dn kudu
� So ��k� hirdnki n�����kien %o� b��l" s���ni� �nin"i.
� I" �nki n�����kien %o� %o� m��ne"k �ishu sən"i.
� M��ne" ishin �ishuk %i�dəki n�����kie (m��ne"hh�rku) n��d�
ish "ini?
Uechk�
0. !ə�dn�k� h�" �ir i"i xuusni?
2. Dumuk� m�s"�"k�k� chon"�" �ir be�m i" siəni?
!ə�dn�k� h�" i" ��fkid�s sənxərəj��" �nin"i.
B�"ir ni��l
Shibu(ki�msz)
B�"irk� ��bu
G��di 80
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Sənxərəj 2.3.0 M��ne"b��bk� m��ne" hh�rki n����
eru m��ne"b��b m��ne"hh�rku
dumu
Nəh�s
Məd�b
irs�s
nikel
�lmunem
%or%�r
inchi
nəs"ik
� M��ne" elki erun xuuk�k � %i���d�s i" xuussk��?
M��ne" ishin �ishudəki n�����kie m��ne"b�� �ədnks" m��ne" ishin
�ishuk��" %i�d��d�kie m��ne" hh�rku �əndənishi.
M��ne" ��s �krkiz "əni?
� I�kz kiəl" xus"nki ���b %ə�ki m��ne"�kie x��� ish� �mks" b��r
b��ne"k� h�ru-�shu m��ne" �ədn xus"n kiz "in��shi.
Akr 2.3.0� M��ne" �kr
G��di 82
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
M��ne"k� "izhi
M��ne" %o�n dumuk� sidr (nidnz) is"ki n����� i" i�r"s �"səs b���rs
kob kesn" dumu sidr�s kob %ə��o. Hh��k m��ne"�k h��d m�nd� sis
izk� kə�s"� %��k�z sidr i�kz məchin��shi. Hh�� ch�k m��ne"k� kə�s"�
%��k� dumu �mki nuo�un i�kz uusuk xuuk�z ish� "id�sn %i�b�sdə�o.
M��ne"k� hh��du hh�� %��k�z m��ne"k� "izhi �əndən��zhi.
Akr 2.3.05 M��ne"k� "izh� %��k� zm�nd� sis "s�k dumu �ishuz "in��shi.
M��ne" sumz "izhi x���� �nki�o. Hh�� %��kk�z k���"ki "izhik� %u""ki
"izhik� �əndən��shi. M��ne"k� "izh� %��k�z ikz �ishuz /xuuk�z
"in��shi.
Korən"i /elek"rom��ne" /m��ne"
Korən"i "s�skdəki eruk� cho� � cho�/huob "s�kks" "��n� sədndə"i.
Korən"i birbr�k� cho�� is"kid�s izk h�" hur"dəki nuo��kie %��k "ən
xuusdənno. Birbr�k� cho�� korən"i is" kin" �mpol� sh�zhn "��si�o.
Yiə sis sh�shn korən"ik� h�" hur"d��z "i�o. Ch�k �mpol� ��k �
sh��chid�k� cho�sh" kuchuk � məchin"i %iəxsi�o. Hh��k� h�" �
xuusd� %ezu korən"ik� h�" hur"d��z "i�o.
M�nd� m��ne"b��b �əndə�o. Yə � �ədnks" m��ne" �m
korən"ik� h�" hur"ki nuo�u m�nz "i�o. Korən"i � �n %ə�dəkin ���b
%ə�ki m��ne" �ə kid� korən"i-m��ne" �əndə�o.
G��di 83
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!ə�dn 2.3.� Koren"i-m��ne"b��b "əd� z�rdnz
b�ss�ki nuo�u
Elek"rik mər"i, mism�r i�kz, m�d�b shibu, wor%�" mərfi
!ə�dn:
� M�d�b shib�s mism�r�k� h�" mir�in"i.
� Shib�k� kəs"i x�����s ��f elek"rik mer"�kiek ki�msin"i.
� Yiək� cho�sh" shibuk mir�nki mism��r�s wor%�" mərf�kie d�k�
d�nsin"i.
� Mism�r� � d�k� d�nki wor%�" mərf�kien � �ishu"i/� xuuk�i"i
səw�?
� Elek"rik mər"i�kien �uchi"ə� �ils"ə� e mism�r�k� �ishu uus�
m�ms sən"i.
Uechk�
!ə�dn�k� �ir i" xuusni?
Akr 2.3.0, Korən"i mir�nki shibuk� cho�� hobks" mism�r� m��ne" �mi�o.
!ə�dn 2.3.� i" siəd� ��n" shibu mism�r�k� h�" mir�nkid�k� cho��
korən"i hobks" m��ne" ��n" �mdə�o. Yiə "ən wor%�" mərfi izk� b���
kid�kien �ishudə�o. Shibu mir�� elek"rik %��k ki�mk %i�n" mism�r�
"��n� wor%�" mərf�s �ishu"i.
Dumu z���u %��k mir�nki shib�k� h�" korən"i cho�n/huofn � kiəliski
m��ne" %ə�dnz "i�o. Yəki wochkr korən"i-m��ne" �iə %i�n"
dumu
Mir�nki shibu
G��di 8�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
elek"rom��ne" �əndə�o. Elek"rom��ne" dumu z���u izk� �ndki shibu
mir "i�o.
Akr 2.3.07 Korən"i-m��ne"/elek"rom��ne"
Koren"-m��ne"k� �ishu uus�s � isk� b��sn" hh��k� %���ki nuo�u
x����� %��k�z b�ssz "in��shi. !o�d� mir�nki shib�k� cho�� huofdəki
korən"i� iskn izk m��ne"� iskni�o. X�����d� mir�n�ki shib�kien �
�əshin" m��ne"�k� uus� ch�k i�ki�o.
Korən"i-m��ne" m��ne" ��b� ��n" izk� k���"k� %u""ki "izhik kiz "i�o.
Tizh� %��k�z korən"i-m��ne"�k� kəs"i x�����k� h�" "ən ki�o. N��d�
"əki k���"ki "izhin� n��d� "iki %u"" kizn� kid�s � xuus�kid �komp�s
"ən �n izk xuusinno.
Komp�s hel kiəl"k� �ir�k� �obk� k���"k� %u""k� %i�b�sdəki kuok�
%i�b�sdəki n���� "i�o.
Akr 2.3.08 Korən"i-m��ne"k� "izhin komp�sk "ən z��rinno.
G��di 85
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Komp�sk� kə�s"�kie m��ne" %ə�dnkiz "iki korən"i-m��ne"�k
�ishushminishi. Komp�s�k� %u""ki "izh� �ishu"n b��l"kid� korən"i-
m��ne"�k� k���"ki "izhi "i�o. Ch�k iz ��n" komp�s�k� k���"ki "izh�
�ishu"n b��l"kid� korən"i-m��ne"�k� %u""ki "ishi "i�o.
Korən"i (elek"rom��ne") m��ne" howns hh��kie "inishi.
� Elek"rik ��n"s %ə�dni�o.
� Elekrik mo"�r, %i�b�is elek"rik uusuk xiiddəki �uolu
� Tepk iidd��d�, "elebizhin, r�dio � siis"ə� sə"ə� ed��d�kie
elek"rom��ne" %ə�dnkiz "inishi.
� B��chi xhurdndəki n����, �əli/s��ru kolsd��z, elek"rik
"s�skdəki dumu b��b b��bz hh�� el elec"rom��ne %ə�dn "inishi.
� K��mil, b��bur, hh��� �uonu, … k��r m�nz hh��kie
elek"rom��ne"k "ən �n ish %ə�dn�s shi�" d��n" %ə�dənishi.
!ə�dn xus"nz 2.3 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i
0. Uusu %ə�dn %o� %ə�dnn hownsd��z "i�o
2. Uusu hur"dəki b��l ch��zhi "iki %o�ki�e.
3. Iizhi� � do�ki �oben uusun � �əli � �əliki kuduk "ən inis "�də�e.
�. M��ne" elki erun sho�" �ishud��z (xuuk�d��z) "i�o.
5. Uusu kidn�kiek� cho�� %o�d� %ok�/u�iki "i�o.
b. “B”k� %��� "�dnkid�� biər “A”k� %��� kid�k ki�msin"i.
" A " " B "
0. Ch��zhi %ezu �. n��ru
2. "ermome"r b. b��zhi/�shu
3. Hh���zk� hiənu/xhubuk� d. �"
�. Buozdəki n��ru e. %ezu m�msd��z
5. K�lbki h�d� %ezu "s�kks" ə. mu�
G��di 8,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
2.�. Hh���k� wo��l
nuo�uk� ��bu
hh��� henm/xhubu ku�dn
hh���k� wo��l di�/diw iiru
Ebsu uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Hh��� n�k "əni?
2. Hh��� �ir� hownsini?
3. Hh���n n��� "ənn ���fini?
�. Hh���k� wo��l �ənd��d� n�k "əni?
Hh��� ��ku er�kiek� cho�� %o�d� "i�o. Hh��� h��drojin �"om
x����k� oksjin �"om %o�k�k� h�" %ə�dn kiz "i�o. H�drojin �"om
x����k� oksjin �"om %o�k� ish ��b ki�mn" hh��� �minishi. Hh�� sis
hh��� molokiul "i�o.
Hh��� uusu "�dəki eru %i�n" �mk��" � %i�n" shuunuk ki nuo��kie
"��nishi hh���k��" �li"i. Hh��� ishi sis b�ssi�o.
Hh��� �ir sis "ən� b�ssini?
0. Hh��� mər"i ���szk� /hiw�sk�/ cho�� i�kz b��l" �ldəki eru "i�o.
Mər"� be�m� ��n" shuunukki nuo�uk� mər"i� ,0- 35% �m�ki
b��l�s məchikid� hh��� "i�o. !i�b�is: ���b,0-,5%, "sukunuudu
35%.
Hh��� "ii�isd��z "i�o.
2. Hh��� "ii�isd��z � �ədnks" %i�b�is i"shk� cho�� xhowk�
shuk�rk� �ndənno. Xhowk� shuk�rk� k�lbz "i�o. Hh�� sis hh���
"iki "ii�isz "i�o.
3. Hh��� ink� h�d� i"suk� che�ki nuo�uk� %�bs kob ind��z "i�o.
G��di 87
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!i�b�is: nidnki i"su ��rbm kuok� ink� mər"i� ish "iən ink� h�d�
kob indənishi. M�nd� ink� mer"�kie o�ki nuo�u chiənz (dirkm
��n" �iəz) /cellul�r w�s"e produc"s/b�ssk %i���ki nuo�u ��rbm
kuok� mili� "ə uolu �m"ədənishi. %i�b�is �uri�� /ure�/ %o�d�
"i�o.
�. Wuochi xhild�kie hh���k "ən ish i"su m�msdənishi. Hh��k� ��k�
wuochi xhilizh ishik xhu�xhu %��k ishi kodəki hh����s i�kz %ezu
is"ki kiəl" ishik� hh����k� %���ki huli kuok� hiənu ��n" n��ru
cho�� ish ki�sk� "ədə�o. Hh�� ch�k ishi� hh����s %ezu �odsis
keldə�o.(!echushdə�o.)
5. Y��bk� nuudu m�nz i�k i�kz ishik� h�d�ki %ezn hh��� %�k� "ən
%echudənishi. !i�b�is: ���b�kie xhurumdənishi, nuud�kie iz�
borku xhurum k��sdənishi.
,. Y��b�kie ishi do����" hh���k i"su k�"s"ə� shurum"ə� xhuur"ə�
nuo�u m�nz me""ə� edənishi.
7. Hh��� indu sis k� howdn buoz sisk� iz� do�dəki nuudu sis
�md��z "i�o. !i�b�is wur�i"s, ��zu … k��r m�nz
Hh���n n��� � ���fini?
Hh��� iiruk� "umu�k� �iizuk� uor"k� %ul�ilk� … k��r m�nz ��f"nd��z
"i�o.
Hh��� k�du kud�kiek k�lbz, hh���z, hiənu(xhubu) kuduk ��f"nd��z
"i�o.
Uechk�: hh��� hur"dəki kudu h��dk kid� �irk "ən� m�s"nini? H��dki
"əchim %o�d�k� h�" � %ə�dn %o�z" "�sh"ni? n�kini?
Hh���" iz"ki h��dkki "əchim�s %i�b�s�kid� kiəl�k� h�"ki %ez� "i�o. Is"
ki %ez� �uchin"ə� �ils"n"ə� edn h��dkki "əchim %o�d�k� %ə�dn "əchim
m�nd� ko�s "ədni�o.
G��di 88
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Hh�� �ədnks" b�ss�ki %ezu � �uchinn" murn� hh��� �mn�
hh���� � chensh"n hiənu/xhubu �mn� ie�o. Iz ��n" hiənu/xhubu "id�
%echun hh��� �m"ə� murn �m"ə� ie�o.
Hh��� wo��l �ənd��d� n�k "əni?
Ch��zhenk� %ezu �iizuk� "umuk�k� h�"k� �obuk� h�"k� ki hh����s
ish %exss"��n henm (xhubu �m) sh�r k�lis "ədə�o.
Hiən� k�lis � kesks" %iəchu dii �mi�o. Guisi �əliski n��r� sis so
��k� kid� %echu�z "id�sn dii�� d�s d�s �m %iəchu iirik� murnk�
�mi�o. Hh��� � � %iəxsn" xhubu (hiənu), � %iəchun" hh���zk� k��r
k�lbz (murn)k� � �m "əchimks" k��r i"sz �mz "i�o.
Hh��k� cho�sh� in"su n��r sis "s�k iiruk� murnk� �m �əlk�
wwu" diəbi�o.
Hh�� hh��� hiənu/xhubu �m"ə� xhubukid� ch�k b���r iiri �m debdəki
kud� hh��� wo�� �əndə�o. Yiəsi iiru hh��� wo��lk� h�" hur"z "i�o.
Akr 2.�.0 Hh��� wo��l
uoru
iiru
Hh���
��bsndəki �iəlu
Hh���
�ishu
ch��zh
Henm (�obuk� uor"ki
hh���k� h�")
�iizu
%uor
%uil�il
Wuochik�
nuuduk�k� hh���
!���ki �iəlu
Hh�� �əl�is
wuud�s
i��l
Hh��� ��bsndəki
�iəlu
G��di 83
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!ə�dn xus"nz 2.� Uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i.
0. Hh���k� h��dkki "əchim x���� b��l" besknd��z "i�o.
2. Ink� mər"i ���szk� (hiw�sk�) hh��d i�kd� ��rbm "i�o.
3. I"suk� wuochik� sis hh��� i"su "ənish m�msn b�ssdə�o.
�. Hh��� ���bk� h�" %ezu k��n hownsd��z "i�o.
5. Hh��� ��ku er�kiek� cho�� %o�d� "i�o.
b. Uechk� hh��kien �m�ki nuo�u hiənu %o�kizk xsoxssin"i.
0. Mər"i ���szk� (hiw�sk�) cho�� ,0- 35% �m�kid�s məchikid�
_____ "i�o.
2. H��drojin �"om x����k� oksjin �"om %o�k� ki�m wochkrnks"
hur"d��d� __________ �ə�ndə�o.
Ho��
Inshish"�" shuunukki nuo�uk� shuunuk��ki nuo�uk� el is" kinishi.
Nuo�u hh��kie eru �ədn oshkundənishi.
� Eru � %ə�dnkid� �"om �əndəki ��bk sədnk %i�dəki nuo�uk� h�"
"i�o.
� Eru �mki nuo�u k�du b��l" "ən beskndə�o. Hh��kie ch�k: k�lbzk�
hh���zk� n��ru(hiənu)k� "inishi. Eru izk h��dkizk� h�d�ki �krk�
"əchimk�ki "i�o.
� Y��b ebn xsoxssdəki nuo�u sumz ���b iən hur"kizk�k � �əli ��bk�k
hur"kin sho�" "əmi "əmi "i�o. Hh��k� ��k� ch�k � �əli hur"ki ���b
izk me"dəki "əmi “� �əli hur"ki "əmi” �əndə�o.
� A �əli hur"ki "əmi b���r hur"z (si��mz)k� si��mk %i��zk�/b���r
hur"k%i��z �ədn x���� buuduk beskndənishi.
G��di 30
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� A �əli hur"ki "əni "s�sz is" kinishi. !i�b�is: i"suk� wuochik� ,
�iəlu, hh���, n��ru, �əl�ki n����, … k��r m�nz hh��kie ��k
kid�kie "inishi.
� Uusu ���b d�dk� kiəlu hiəlukki do�� sis i�kz b�ssz "i�o.
� Uusu %ə�dn %o� %ə�dnn hownsd��z "i�o.
� Uusu hur"dəki b��l�kiek� cho�� ���shkid�kie: ch��zhi,
elek"risi"i, n��ru, huofdəki hh���, i"su, n�d�j, … k��r m�nz
"inishi.
� Uusuk� ch�� is" kid�kie ; %ezu, sh�zh, u�ki/%o�� hh��kie "inishi.
� Hh��� shuunukki nuo�u sis sho�" i�kz b�ssdəki eru "i�o.
� Hh���n %ul�il�k� k��n�k� hh��� ��bm�k� iiruk�… k��r m�nz
���finno. A kin �obk� cho�� shuunkki nuo�u "��n� hh��� k��" �
�lin" chi��li"i.
Ebsu uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i.
0. Inchi kolz "��n� %ezu "s�skz "i"i.
2. Hh���zk� cho�� "��n� %ezu "s�kz "i"i.
3. Uusu nuo�u %ə�dnn ed��z "i�o.
�. Y�pmk� nuuduk� �əliki "əmi � ish�əli ishin huo"z "inishi.
5. Bi�r�u-b�l� �ob %ubk� el %o� "i�o.
b. Uechk� hh��kie sis "�dnki berk��kiek� cho�� � b��l" �mkid�s biər izk xsoxssin"i.
0. Hh��kiek� cho�� %ezu hur"dəki b��l �mkid� n��d� "əni?
�. ch��zhi b. B��lu/k�lkm d. ��bk�ki n�d�j e. sho�"
2. Hh��kiek� cho�� %ezu "s�skd��d� n��d� "əni?
�. hh��� b. buo"u/�iəlu d. dumu e. nes"ik
3. Eru � hur"kid� ��bk sədnk %i�dəki ___________ k� h�" "i�o.
�. eru ku�dn d. molokiul
b. �"om e. sho�"
G��di 30
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Hh��kiek� cho�� izk� hh��d h�" � �əli k�zk� məchik� �nkid�
n��d� "əni?
�. hh���z b. k�lbz d N��ru/hiənu e. sho�"
5. Indu n���� �ob kolzk� h�" %ə�d��d� n��d� "əni?
�. k��mil d. Hh��� �uonu ���sz
b. Yiər e. sho�"
d. Wok %��� wolki b��l "�dnkid�kien �m�ki nuo�uk kek xsoxssin"i.
0. U�ki/%o�� "��n� ______ cho�� inz "i"i.
2. M��ne" sumuzk� "izh� x���� � �mks" hh�� ch�k_____ k�
_______ �əndən��shi.
3. Hh��� hh���z � "id�s b���r hiənu �mdəki kudu ______ %��k
"i�o.
�. Inchi �əshimki b��l _________ �ədn oshkndə�o.
5. 9 �ob "op’i� �obenk� cho�� 3,300 me"r �mki zowkki �ob izk�
hieshi-b�ls _________ "i�o.
e. Uechk� hh��kien shi�" b���rsin"i.
0. M��l iiru kiəl�kien xs��fin"i/�ən"i
2. Top’i�k� cho�� bi�r��s mulu iiru debdəki b��l kubm�kien
xs��fin"i/�ən"i.
3. Bi�r�u-b�ls kolzkki �əlis k��nz �mki �ob�kiek� �əlis hinki �ob�
n��d� "əni?
�. Y�k m�mkki �obk� h�" shi�"ki kiəlk� cho�� kiək �mdəki iiruk�
ch��zhi %ezuk� … k��r m�nz "əchim n�k � �ədn oshkndəni?
G��di 32
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Howdn K�du: 9-�obu
3.0 Gobu � �ədnks" n�k "əni?
nuo�uk� ��bu
�obu kekros �obk� hh��chu ushum(kə�s"i)
ho"k� b��l ken"ros �rinwich meridi��n
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Gobu � �ədnks" n�k "əni?
2. 9-�oben ik "ini?
3. 9-�oben �obk� ki�zik� n��z h�" i kini?
3.0.0 Wuchku
Gobu � �ədnks" � �əli izn �nk hhə�siki �-burjik� � �ezn (���dkki) �əki
ishi �əli ish-dəmbuk� ish ��bi kuduk� ish-�ob eduk� �ə �nkiz "i�o. Kifil
0-3zk %əbəlek� zuonk� killk� �əkizn "�mrkini"i. !əbəle � ��bks"
wərəd�n, wərəd� ch�k � ��bks" Zuon, zuon�kie ish ��bm" killn
ho"snishi. Kill�kie ish ��bm" �obu �minishi. 9-�b Top’i� �oben kill
"s�su ��bm �s hur"kin "i�e. 9-�oben s��n killk� k�"�m� �uzdu
x����k� �nkin "i�e. Hh��kiek� cho�� %o�d� iz� � do�dəki Dəbub Yin"
Yin"ki Y��b Hh�shund�kie Kill� "i�o.
Top’i� �obk� k���" Afrik�k� ushum" kin i �mks" �ob hh�shunz "inishi
�əndəki �ob�kiek� ch�� %o�nen "i�e.
G��di 33
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 3.0.0Top’i�k� killk ki be�m�mn %i�b�sdəki k�r"�
0. Adis�b�b�(k�"�m� �uzdu) 7. H�r�ri
2. Af�r 8. Orohi��
3. Am�r� 3. Sum�le
�. bensh��ul �umuz 00. Dəbub Yin" Yin"ki ���b
hh��shund�kie
5. Dred�w� (k�"�m� �uzdu) 00. Ti�r��
,. G�mbel�
3.0.2 Top’i�k� ho"k� b��l
Top’i� �obenk� ho"k� b��l� x���� kuduk xus"nz "i�o. Hh�� ch�k kek
�əshu kizk� m�ms/n�chus kuduk� "in��shi.
�. Kek/�əshu (absolute) ki ho"k� ���l
Kek/�əshuki ho"k� b��l �ənd��d� kekrosk� ken"rosk� ch�"is �ndn �ob
%o� hurdəki b��l xus"nkis" "i�o. Ch�"is hh�� %��k�z ebm� kiz "in��shi
"��nish� �obk� h�" ch�"snki sədnd��z "i"i. Top’i�k� kekki ho"k� b��l�
�obk� ki��z" k���" 30-050 ken"ros , �rimwich meridi��nk� %u"" 330�80
kekros "i�o. Iizhk� ho"k� b��l hh�� Top’i� �oben %ezu b��lk� cho��ki
�ob i �mn eki�o.
G��di 3�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
b. M�ms/n�chushikki (relative) ho"k� b��l
Gob %o� izk� ���d"ki �ob�kiek � ��disnkid� sədn m�mskki ho"k� b��l
�ədni�o. Hh�� kudu %��k �-�obenk� ���di"ki ho"k� b��l�s wok %���
sənxərəj��" sən"i. Sənxərəj 3.0.0 Top’i�k� ���di"ki ho"k� b��l
G��di"ki �ob-sumu Iz"���di � ki�mki
kuok�
Sh�dn km
%��k
Hh�shun k�re
kilomer" %��k
Sud�n Kə� wuuk� 0750 2505825
Sum�li�� Kə� kesk� %u"" 0,00 ,38000
Keni�� !u"" 7,0 580000
Er"r� K���" 8�0 007000
jibu"i Kə� kesk� 300 23000
Guuchi 52,0
Sənxərəj�s � səkd� ��n" � �mn" uchu �ob�kie %��k i �ob�k� sh�dn�
25,0 kilome"r � �mks" hh��kiek� cho�� sh�dn" i ��dinkid� Sud�n
%��k "i�o. G�udi shi�d� ch�k Jibu"i %�� i ��disnki ���d� "i�o.hh��k�
��k� ch�k iizhk� ���di"ki �ob�kiek� cho�� Sud�n %o� %i�n" hh��shun
"s�kki �ob "��n� is" ki"i.
Akr 3.0.2 Top’i�k� i-ki���b��b Afirk�k ushum" kid�kien %i�b�sdəki k�r"�
0.Sud�n (səmen Sud�nk� dəbub Sud�nk�) 2.Keni�� 3.Som�li��
�.Jibu"i� 5Er"r�
G��di 35
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
b. Top’i�k� hh��chu
Top’i�k� hh��ch� (hh�shun) 000,000 k�re kilome"r "i�o. Iizhk�
hh�shun� Afirk�k� cho��ki �ob hh�shund�kiek� cho�� %o�nen i �mn
eki�o. Hh�� ch�k Afirk�k� cho�� 00z ��ln �obk� cho�� 28z i �mn e
ki�o. Ki���"ki �obk� cho�� Sud�n %o� %i�n" "��n� hh�shun kuok� iizh
sis "s�kkiz is" ki�o. Sənxərəj 3.0.0 k� h�" kid� Top’i�k� ���di"ki
�ob�kiek� hh�shun�s %i�b�sd��z "i�o.
d. Top’i�k� hh�shunk� k�rzk�
Top’i� hh�shunin �ədn�ki k���" %ə� %u"" 0230 kilome"r, "s�n" %ə�
cho�sh" 0,,, kilome"r sh�dn kin "i�e. Hh�� d�nss�ki sh�dn� k��rk��r
�m� �mkin i �mn eki�o.
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. G��di"ki �ob�kiek� cho�� Top’i� sis hh�shun "s�kkid� ik "əni?
2. Top’i� �ob n��d�k "əni sh�dn" ���disnkini?
3. Top’i� ���dib��kiek� izk� hh��chu ���sd� �ob n��d� "əni?
�. Top’i� �oben n�kin "ən k�rzn kin "ini?
!ə�dn
Top’i�ki� iizk� ���di"ki �ob�kien %i�b�sdəki k�r"� buuduk �l %ə� i"-
�s"�m�ri�/ren sis "���n"i.
G��di 3,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3.0.3 Top’i� �obk� �ob �kr
nuo�uk� ��bu
�ob �kr �əliski �ob "umuk� �zhu
zow �ob k�l"kiz smx shələ%o (buunuoru)
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Gobk� �kr �ənd��d� n�k "əni?
2. Ink� shish"�" �ob �kr�kie ��s ish kini?
3. Buonuor ��s i" sə xuskini?
Gob �kr �ənd��d� �obk� �li (k�rzu) "i�o. Hə�" � kiəs inkɨ shiish� sən"
�ob �kr ��əli � �əli kizn sienno. B�mbuk� "ipmk� buunuoruk� … k��r
m�nz �əkizn sienno.
9-�obenk� �ob �kr k�du i�k i�kz b��l" besknkiz "i�o. Hh��kie ch�k:
0. K�l"ki �ob (S��kub��b),
2. Yəlis hinki �ob (b�mbu),
3. Buunuoru hh��kie "inishi.
wuchku
Dis"
�u�"kiz
Hiənub��l
B�rə�
wuchku
G��di 37
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 3.0.3 Top,i�k� �ob �krn %i�b�sdəki k�r"�
0. K�l"ki �ob (S��kub��b)
K�l"ki �ob(�ob s��kub��b) �ənd��d�kie "umu-�zhuk� ��k� 0000
me"r zowk �mki �ob "inishi. Zow hh��kiek� (Pl�"e�us) xuumuk�n %�bs
�nkiz "i�o. Top’i� �oben Afirk� �ob m�nd�kiek i m�msn sədnks" k�l"ki
�ob "s�su �nkin "i�. Hh�� kuok� Afrik�k� "s�nu h�"ki �ob�kiek� ə"si
(du�kr) �ədn xus"nkin "i�e. Top’i�k� k�liski �ob� �obenk� �0%
�m�kid�s məchiki�o. K�l"ki �ob�kie k�du b��l" beskndənishi.
Hh��kiech�k:
�. K�l"ki �ob�obk� k���" kid�kie'
b. K�l"ki �ob �obk� chuozhik� %u"" kid�kie
d. K�l"ki �ob �obk� "s�nuk� %u"" kid�kie �ədn xus"nkinishi.
Top’i�k� smx shəlo%o k�l"ki �ob hh��kien x���� b��l" beskki�o. K�l"ki
�ob �obk� k���"k� �obk� chuozhik� %u"u h�"kid�kie smx shəlo%ok�
chuochi h�" kiz ish �mks" k�l"ki �ob �obk� "s�nk� ���k"kid�kie ch�k
smx shəlo%ok� "s�n h�" "ən kinishi. (�kr 3.3n sən"i)
�. K�l"ki �ob�obk� k���" kid�kie
K�l"ki �ob hh��kie "i�r�� zow�kiek� �obk� k���" chon"ki xuum�kiek�
chochushm�k� shəw� zow�kiek� məchkiz "inishi. Gobk� k���" chon"ki
xuum�kiek� cho�� R�sd�shin �əndəki xuum� Top’i�k� cho�� xuumu
i�kz "i�o. Izk� sh�dn� "umuk� �zhuk sh�r �,20 me"r "i�o.
b. K�l"ki �ob �obk� chuozhik� %u"" kid�kie
K�l"ki �ob hh��kie ch�k G�mo Konso xuumu chochushmk� M��ji
Korbm xuum�kiek� Jim� �ob zow�kiek� Bensh���ul Gumuz �ob
s��kb��b�kien el %�bs məchikiz "inishi. G��mo xuumu chochushm�k�
Tumu �zhu �ənd��d� hh��� "umuk� �obuk� iz" d��z ki�mdəki b��l "i�o.
G��di 38
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
h�"ki xuumu Gu�e �ənd��d� h��kiek� cho�� xuumu sh�dnd� � �mks"
izk� sh�dn� "umu �zhuk sh�r �200 me"r "i�o.
d. K�l"ki �ob �obk� "s�nuk� %u"" kid�kie �ədn xus"nkinishi.
Hh��kie B��lek� Arsik� Sid�m�k�k� k�l"ki �ob�kie "inishi. B��le �ob
k�l"kid�kiek� h�"ki xuumu Tuludim"u �ənd��d� ishik� cho�� sh�dnd�
� �mks" Top’i�k� cho�� R�sd�shink� cho�sh" x����d� iz "i�o. Izk�
sh�dn� "umu �zhuk sh�r �377 me"r "i�o.
Sho�" � sədnks" �-�ob��" k�l"ki �ob�kie iiru i�kz ���f"ə� �ob�ki huof
hh����kie iz" ��"sdəki b��l �m xus"nkinishi. Gob h��kie hh���� ishin
kob %ekin buunuork� s��kuk� �mkinishi.
Sənxərəj 3.0.2 �000 me"rk ��k� sh�dnki Top’i� xuum�kie iz" ishki b��lk�n %i�b�sd��z
H�di Xuum�-sumu sh�dn (me"r
%��k)
Is" � ki b��l
0 r�sd�shin �,20 Gobk� k���"ki zow�kie
2 Lə�əd� �532 Gobk� k���"ki zow�kie
3 Mə�nbəro ��72 Gobk� k���"ki zow�kie
� Ab���red ��,2 Gobk� k���"ki zow�kie
5 Ilo ��80 Gobk� k���"ki zow�kie
, Lif�huləzər ��5, Gobk� k���"ki zow�kie
7 B�hi"o ��37 Gobk� k���"ki zow�kie
8 Məsuri�� �3,0 Gobk� k���"ki zow�kie
3 Gu �280 Gobk� k���"ki zow�kie
00 R�sbrh�n �030 Gobk� k���"ki zow�kie
00 Xho%e �000 Gobk� k���"ki zow�kie
02 !olo �300 Gobk� k���"ki zow�kie
03 L�lib�l� �27, Gobk� k���"ki zow�kie
0� Abunə�osef �200 Gobk� k���"ki zow�kie
05 Abu�emed� �05� Gobk� k���"ki zow�kie
0, Gu�e �200 Kə� wuuk� %u""ki �ob
G��di 33
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
zow�kie
07 K�k� �080 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie
08 B�d� �033 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie
03 Xhil�lo �033 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie
20 B�"u �307 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie
20 Tuludim"u �377 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. K�l"ki �ob �ənd��d� ��s me"rk� ��k� "s�k sh�dn kiz "əni?
2. I"ik� �ob"�" xus"nki xuumu is" � ki�? Is" � kin" ik xuumu �
�əndəni?
2. Yəliski �ob (b�mbu �obu)
Top’i� �ob� ishik sh�dn 0000 me"r sis �ilki �ob�kie �əliski /b�mbu �ob
�ədn xus"nkiz "inishi. Yəki �ob�kie ishik� bi�r�u b�ls kolzk� %ezu
�mkiz "inishi. Gobenik� z���" k��rki �ob "inshi. K�du b��l" besknkiz
ish �mks" hh��kie ch�k�:
�. B�mbu �ob �obkk� chuozhi h�" kid�kiek� '
b. B�mbu �ob �obk� "s�nk� k���u h�" kid�kie k�
d. Aw�sh Af�rk� b�mbu �ob�kiek� hh��kie "inishi.
�. B�mbu �ob �obkk� chuozhi h�" kid�kiek� '
B�mbu �ob hh��kie Top’i�k� Sud�nk�k� z���" k���" %u"" ch�dr hikr
�lki �ob "inishi. Ishik� cho�� Təkəzek� An�ərəbk� Ab��dind�rk�
Akobo (D�ru)k� B��rok� �ob b�mb�kien �nkiz "inishi. Akobok� B��ro
�ob b�mb�kie %ezu b��l" � �mn" %i�n" u�dnz � "id�k h�" m�nd�kie sis
� �əli kiz "i�o.
b. B�mbu �ob �obk� "s�nk� k���u h�" kid�kie
B�mbu hh��kie ch�k O��den, Elkəren, Borən�, hh��kie "inishi.
Hh��kie h�shunz �m �obenk� h��ch�k� 33% �m�kid�s məchikinishi.
G��di 000
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. Aw�sh Af�rk� b�mbu �ob�kiek� hh��kie "inishi.
B�bbu hh��kie Top’i�k� �əl�is �i"ski buunuoru (smx shəlo%o)k� cho��
"i�o. Hh�� ch�k �obenk� cho��ki �ob b�b�b�kiek� cho�� k��nd� �
�mks" "umu �zhuk� �uisi 00, me"r �mki Kob�r (D�lol) buunuor� iz�
"ən ki�o.9-�obenk� cho��ki �ob b�mb�kie ishik� bi�r�u-b�ls %ezzk�
kolz �nkiz ish �mks" ���b iz" ok� ok� be�m do�"ə� o�"i ���f hh���dəki
���b �ob "inishi.
3. Buunuor�kie
Buunuoru ek hh���� k�lis %ə�ki �ob x����k� chon"ki sh�dn"ə� �əl�is
k�n"ə� eki �ob "i�o. Buunuoru izk� �kr x���kiz "i�o. Hh�� ch�k:
�. Hh��� buunuoruk�
b. Yəl�is �ir"ski buunuoru
�. Hh��� buunuoru
Huof hh����kie ishik ��"si b��l" ish %ə� huofdəki kiəl" ishik� hh��li
i�kd�k� h�" mosmk huofdənishi. Hh�� �obn i�kz dinsdə�o. (huku
ko"ədə�o). Yəki din� buunuoru ho"sdə�o. Yəku kuduk ho"ki buunuoru
hh��� buunuoru �ədn oshkndə�o. 9-�ob��" hh�� %�nki dinki
buunuor�kiek� cho�� sh�dnd� Ab�� buunuor� � �mks" k�du kilome"r
�əl�is k�nki�o.
b. Yəl�is �ir"ski buunuoru (smx shəlo%o)
Gobk� cho��ki h��du d��"s �lk��" � %i�n" woshiz "i�o. Hh�� ch�k
�obk� hə�k�ki h��dk� h�" k�"n� ek hh��� x���� sh�sh�dn %uzn ie�o.
Ek hh��� %uzki k�"n�k� chon"ki �ob� �əl�is �ir"s buunuoru �ədn
xus"nki �ob �mi�o. Top’i�k� smx shəlo%o �əndəki �ob� �əki kuduk "ən
hur"kiz "i�o.
Top’i� buunuor i�kd� (smx shəlo%o) Afirk�k� cho�� buunuoru i�kd� �
�mks" Top’i�n %u"k� chuezhi h�" k��r k���k� "s�nu h�" hh�shun
G��di 000
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
"əd��z "i�o. Gob �iz�l hh�� chuezhik� k %u"" xubms �m"ə� k���k�
"s�nu h�" hh�shun "əd��z "i�o. Top’i� smx shəlo%o ch���"ki b�bbu �
�mks" �ob woshik� s�"��əmor�k� howdn k��" iz� sədnd��z "i�o. Ch�k
izk� cho�� S���u ��bki �iizu i�kz məchiki�o. Hh��kiek� cho� ziw��,
l�n��no, �w�s�, �bi"�, sh��l�, ��kkid�kie "inishi.
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Top’i�k k�liski �ob�kien x���� b��l" beskd��d� n�k "əni?
2. K�l"ki �ob Top’i�k� %u""kid�kiek� cho�� oshkundəki �ob�kie
n��d�kie ish "ini?
3. Kob�r buunuor� �əl"ki n��d�� "ən� kini?
�. Hh��� buunuoru n�kin "ən� �m hur"dəni?
!ə�dn
�. Buuduk be�m Top’i� �obenk� kidn k�r"� %ə�n"i.
b. I"%ə�ki k�r"�k� h�" �obk� kidn � �əli � �əlikizn %i�b�sin"i.
d. I" %ə�ki %ə�dn� si"-�s"�m�ri�/ren sis səssin"i.
3.0.� Top’i� �obk� hh���kki �ob (hh��� b��l)
nuo�uk� ��bu
hh��� ���sz chə�dn" k��"sdəki hh���
ho��/�shuk� b��l hh��� h��chu
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. I"ik� �ob" n�kinki hh��� � "iki is" kini?
2. Hh��� n�kin ki howns � "�dəni?
3. 9-�ob�ki hh��� i�k i�kd�kiek� cho�� x�����s �ən"i.
G��di 002
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Hh���b��b � �əd��d�kie "umu i�kzk� "umu �ilzk� �iizuk� huof/uor"ki
hh���k� hh��s el %�bs məchikiz "ən �ədənno. Hh��kiek cho�� �-
�ob��" huof hh���k� �iizuk� is" kinishi.
9-�oben hh��� "əmi �nki Afirk� �ob�kiek� cho�� i�knen ("s�nin )
"i�e. Hh��� "əmi hh�� �obenk�ki "əmik� hh�shun"ki ki�mik�
polə"ik�k� cho�� %ə�dn i�kz %ə�d��s "i�o. Top’i� hh��� "s�su iizh"
��"s huof� �iizu i�kz iizh��� kid� sis Afirk�k� "s�nu h�" k���"ki
�o��kiek� cho�� hh��� hh��chu i �ədn oshkunn eki�o. Hh��k� hh���
uork� �iizu i�k i�kd�kien � sə��.
�. Huof hh���
Top’i� �ob k�l" kid�kie (zow �mkid�kie) �obenk� hh��� is" %ə�dəki
b��l "inishi. Hh��� hh��kie �obenk� b�bbuk� �əliski �ob�kien %uxsu �
�əli � �əliki b��l" huofdənishi. 9-�obenk� hofk� kud�s k�du b��l"
besk sienno.
0. Chuozhi h�"ki hofk�k�
2. !u"k� "s�nu h�"ki hofk�k�
3. Smx shəlo%o�ki hofk� hh��kie "inishi.
0. Cuozhi h�"ki hofk�
Hh�� �obenk� cho�� hh�shunz hh��� i�kz məchikiz "i�o. Hh��kie
�obenk� chuozhi kuok��s "ə ish kiəsd�k� cho�sh" ����u h�" məchi in
Sud�nk� Gbxsk�n %uxsu "ə Med"r�ni�� "umu� ki�mdənishi. Hofk�
hh��� "ədəki hh����kie hh��k� %��� hirdnkid�kie "inishi.
� Təkəzek� iz� ki�mdəki hh��� ���sd�kiek�.
� Ab��k� iz� ki�mdəki hh��� ���sd�kiek�
� B��rok� iz� ki�mdəki hh��� ���sd�kiek� hh��kie "inishi.
Hh��� ���sz �ənd��d�kie "ə hh��� i�kz ki�mdəki hh��� "inishi.
G��di 003
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
2. !u"k� "s�nu h�"ki hofk�
Top’i�k� %u""k� %u"k� chuozhi kuok�" "ədəki Keni��k� Som�li��k�n
%uxsu hind wu%i��nos �əndəki "umu��" ki�mdəki hh����kie məchiki
wofk� "i�o. H��k� cho�� w�bishəbəle, �ən�le, d�w� hh����kie iz� is"
kinishi. W�bishəbəle uor� Som�li�� b�rə� kuok� "ə k�sə� ��" �əl� wuu
%i�də�o. Gən�lek� D�w� uor� %��k�z Top’i�k� Som�li��k�k� ���di"
ish� ki�md�k� cho�sh" ��b hind wu%��nos �əndəki "umu��"
wuudən��shi.
3. Smx shəlo%o�ki hofk�
Hofk� hh�� m�nd�kie sis izk� hh��chu (hh�shun) h�" ���sd� "i�o.
Huof hh���ki hh��kie ishik� ki�m b��l� �obenk� z���"k� �obenk�
cho��ki smx shəlo%o �iiz�kie "inishi. Smx shəlo%o �iiz� wudəki hh���
%o� %o�d�kien wok %��k sənxərəj�k� h�" sən"i.
Sənxərəj 3.0.3 Smx shəlo%ok� cho��ki �iiz� wuudəki hh����kie %i�b�sd��z
H�di Huofhh���� sumu Iz� �
wuudəki
�iizu
Yiiz� is"ki b��l/�ob
0 Gibe/omo(H��zhi) "urk�n� Top’i�k� Keni��k�k� z���"
2 Aw�sh Abe Top’i�k� Jibu"ik�k� z���"
3 Bl�"e Ab��� Top’i� smx sholo%ok� cho��
� Mə%i Zw�� Top’i� smx sholo%ok� cho��
5 Sə�ən Xhow
"umu
Top’i� smx sholo%ok� cho��
, Hh��� xs��nz H�w�s� Top’i� smx sholo%ok� cho��
G��di 00�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr 3.0.� Top’i� huof hh��� i�k i�kd�kie
Top’i� hh����kie (huof hh��) izk xus"nkiz
� I�kd�kie �obenk� hə�k� uu" ish huof "əd��d�sn ��ln hh���
�mkinishi.
� G��ru (iiru) bi�r�" i�kdənishi/k��"sdənishi. Kə� kiəl" hin"ə�
�""ə� edənishi.
� Zow"/k�l"ki �obk� h�" ish ��"s huofd��d�s hh��� �obmk�
chə�dn k��"sd��z ishi� �əshki�o.
� Ish huofd��d� chork�snki k�k�luk� cho�� "ən huofdənishi.
� I�kz �obn dinsd��z "inishi.
Top’i� hh����kie �ob "əmik� h�" hownsd��z
� Elek"rik uusu ���fk� bb��l: %i�b�is, Top’i� hh��� i�kd�kie uusu
��fk� %ə�dnk� h�" heshinkinishi. Aw�shk� "əkəzek� w�bishəbəle
hh����kiek� h�" �enchunki �ench� kuok� elek"rik uusu
wuchku
0. Mərəb
2. Təkəze
3. Ab��
�. Aw�sh
5. Gibe
,. B��ro
7. Akobo(D�ru)
8. D�w�
3. Gən�le
00. W�bishəbəle
G��di 005
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
��f"ndə�o. Hh��" d��n"ki kiəlk �b�� hh����k� h�" edndəki
"əchim �ench� uusu i�kz "��sz "i�o.
� Kuoshu sis (hh��� "s�sk kuoshu): %i�b�is, �w�sh hh����k� h�"
wonjik� m�"�h��r� uo�li �u� � ��"snd�k� ch�sh" shuk�r
f�brik�k� "��b��b �mki�o.
� Wur�i"s məchi sis: b��ro hh���� iz� wur�i"s məchində�o.
� Indusis: hh��k� h�" ish "�dəki howns� �ilz "i�o. A �mn" %i�n"
b��ro hh���� � %o� dolki hh��� indu sis �md��z "i�o.
Sənxərəj 3.� Top’i�k� uor"ki hh����kie ishik� ���s ���szk�
H�
di
Hh��� uor�
sumu
Hh���� is"
��bdəki �obk�
hh��chu (skuer
k.m)
Sh�dn (k.m %��k) Xus"nki hh��� ���s
����sd�kie Gob
cho��
Gob
uu"
�uuchi
0 Ab�� 038508 800 ,50 0�50 Bəshəlo, jəm�,
mu�ər, �udər,
finxh�, dədes�,
dəbus, bələs,
dindər
2 W�bishəb
əle
205�07 03�0 ,,0 2000 R�mis, erər,
dəkə"�, fəf�n,
�obəle, mojo,
��le"i
3 Gən�le 0,80�0 �80 378 858 D�w�, wə�,
wələməl, mən�
� �w�sh 003703 0200 - 0200 A%�%i, kəsəm,
borkən�, mile
5 Təkəze 87733 ,08 5,0 00,8 Tir�ri, �"b�r�,
��n�, �n�ərəb
, Omo/�ibe
(H��zhi)
77205 7,0 - 7,0 Gojəb, dinch�,
�l�əl, �ibe,
G��di 00,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
7 b��ro 75708 227 280 507 Akobo (D�ru),
sə�ilo
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. 9-�ob�ki hh��� i�i�kd�kiek� sum�s hiir oshkin"i.
2. 9-�ob�ki hh���kie �ob "əmik� �ir "ənishi howns�kin" �ən"i.
3. Top’i�k� huof hh��kie n�kin kiz ish "ini?
�. Top’i� hh��� huof�kiek� cho�� sh�n huof "əd��d� hh��� n��d�
"əni?
b. Yiizu
Yiizu "��n� huof hh��� ��n" huofz "i"i. Yiə %i�n� %o� b��l" ��b �lkiz
"id�k� h�" huof hh��� sis ��l � �əlikiz "i�o. Top’i� iizhk� �iizi "s�su
�nki �ob "i�e. Top’i��ki �iiz�kie k�du b��l" beskn sədnz "inishi.
Hh��kie ch�k:
0. K�l"ki �ob�kiek� h�"ki �iizu
2. Smx shəlo%o (buunuor�kie) �iizu
3. Y��b %ə�ki �iizu hh��kie "inishi.
0. K�l"ki �obk� h�"ki �iizu
To’pi�k� k�l"ki �obk� h�"ki �iiz�kiek� cho�� x��n�, �shə��e h��%,
�ud�, bishof"u, hor� (chu�du), wənxhi, indi, i�k i�kd�kie "inishi.
X��n� Top’i�k� cho��ki �iiz�kiek� cho�� izk� hh�shun kuok� i�kd� �
�mks" izk� hh��ch� 3,00 k�re kilome"r "i�o.
2. Buunuor�kiek� cho�� ki �iizu
Top’i� sxm shəlo%o �əndəki buunuoru i�kd� iz� �iizi "s�si �nkiz "i�o.
Hh��kiek� cho�� zw��, l����no, �bij�"�, sh��l�, h�w�s�, xh��mo,
�b���, "urk�n� ("ur�en/rudolf), �səle iz� kinishi. Buunuoru hh��k�
Ebs: T�m�ri�ki, H��% �əndəki �iizu Wolo �ob� is" ki�o.
G��di 007
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
cho��ki �iiz�kiek� cho�� i�kd� �b��� �iiz� "i�o. Sh��l� �əndəki �iiz�
Top’i� �ob�ki �iiz�kiek� cho�� �əli�is �iz�l kuok� xus"nkiz "i�o.
(sənxərəj 3.5n sən"i)
3. Y��b %ə�ki �iizu
Huof hh��� �ecnchun hur"ki �iizu ���b %ə�ki �iizu "ən �ədn
xus"nkinishi.ish hownsd��d � elek"rik uusuk� hh��� "s�skndəki
kuoshuk� �əkiz sis "i�o. Hh�� kuok�k�k hur"ki �iiz�kiek� cho�� %o%�,
məlkəw�k�, �b�s�mu’el, finxh�, �l�əl �ibe, iz� kinishi. Hh��" �b��
hh���k� h�" %ə�dndəki �iiz� Afirk�k� cho� ���b %ə�ki �iizu i�kd� �
mzn "��n� %i���"i �ədn ebndə�o.
Akr 3.5 Top’i� �iizu i�k i�kd�kien %i�b�sdəkik�r"�
Top’i� �iiz�kie �ob "əmik� h�" hownsd��z
� Indusis: %i�b�is, X��n� �iizu k��r �iiz�� cho��ki �o��bkiek�k�
�or�or��is izk "ədndə�o
� Wur�i"s məchi: %i�b�is, zw��k� cho�� wur�i"s i�kz məchində�o.
� Turizm sis: %i�b�is, l����nok� h�w�s� �iiz�kie ���b iz" "ə n��ru
debdn"ə� how"ə� edəki b��l "inishi.
wucku
0. x��n�
2. �be
3. zw��
�. l����no
5. �bij�"�
,. sh��l�
7. h�w�s�
8. �b���
3. xh��mo
00. "urk�n� ("ur�en)
G��di 008
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Elek"rik uusu: %i�b�is,%o%� �iiz� elek"rik uusu "�d��z "i�o.
Sənxərəj 3.5 Top’i�k� cho��ki �iiz�kiek� hh�shun (hh��chu)k� �iz��l k�n %i�b�sd��z
H�
di
Yiizu
sumu
hh��chu
(k.m
%��k)
�iz�ln
(me"r
%��k)
Yiiz�k� kidn
0 X��n�
3,00 3 Hhə��ki �obk� h�"ki �iizu
2 Ashə��e 20 25 Hhə��ki �obk� h�"ki �iizu
3 H��% 35 23 Hhə��ki �obk� h�"ki �iizu
� Ab��� 00,0 03 Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu
5 Abij�"� 205 0� Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu
, Sh��l� �03 2,, Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu
, H�w�s� 023 00 Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu
7 Xh�mo 550 00 Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu
8 L�n��no
230 �, Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu
3 Zw�� �3� � Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu
00 !o%� 250 3 Y��b %ə�ki �iizu
Sənxərəj�s sə uechk� hh��kien b���rsin"i.
0. I�kz hh�shunki �iiz� ik "əni?
2. I�kz �əl�is �iz�lnki �iiz� n��d� "əni?
3. Gədnkid�kiek� cho�� ���b %ə�ki �iizu "id� n��d� "əni?
G��di 003
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3.0.5. Top’i�k� cho�� %o� hur"dəki nuudu
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Wuochi�ki nuudu i"ik� shish"�" k��r i" xuskid�kien oshkin"i.
2. Wuochiki nuud�kie ��pm %��k �irk� h�" "ənishi be�mkini?
3. Gob�ki p�rku �ir� hownsini?
nuo�uk� ��bu
�ob�ki p�rku �ob ch�� %o�ki nuudu ko"nki b��l
Top’i� �oben iizhk� bi�r�u-b�lz � �əli � �əlikiz �nkin i �md�sn � �əli �
�əliki wuochi "s�sz iizhi� bezd��n "i�e. Hh�� ch�k� nuuduk� kebik�
"s�su iizhi� bezn eki�o. Mərəj� %i�b�sd��d� ��n" Top’i�k� cho��:
� 2�2 xi�msd��z (u�ub��b), ishik� cho�� "uus�kie Top’i� �ob�
%o� kiz
� 857 kebik� ���b,ishik� cho� x����"�mu uch�kie Top’i� �ob� %o�
kiz "inishi.
Sənxərəj 3., Wuochi�ki nuudu Top’i� �ob� %o� kid�kien %i�b�sd��z
H�di Nuudu-sumu Iz� � �lki p�rku/ko"nki b��l
0 W�li�� ��beks Səmen xuum�kie p�rk�
2 Dis"ki duunu (ni��l�) B��le xuum�kie p�rk�
3 Bo"ku i�kz ("subz) Səmen xuum�kie p�rk�
� Minilik dōw Səmenk� b��lek� xuum
p�rk�kiek� cho��
5 k�r�u Nəxhs��r p�rk�k� sn%əle
ko"nki b��l"
, Y�"n "subz Səmenk� b��lek� xuum
p�rk�kiek� cho��
7 Wuochi�ki kull Y�n�udir�s� p�rk� (Af�r
kill)
G��di 000
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Nuudu bə�bbnz
!i��ru xobk�k� %oshnkki debushk� ku�s-��l %��k wuochi�ki nuud�kie
shub"ə� k��"ə� edənishi. A kin ishi k�� ho�d�k� "s�n" � bə�bbz
b�ssi�o. Ishin � bə�bb� b��sn" hh��kien � iəz b�ssi�o.
� !i��run �shu"ə� bə�bb"ə� (ishi-i"suk� ishi-īik� "i�o)
� Y��b hh�shund�s wuochu�ki nuudu hownsd��z n ish xuusn
"�mrs"ə�
� Nuudu ki��k� debushk�n hh�rks"ə�
� Gob-p�rkuk� ko"n�ki �obk�n m�ms"ə�, hh��kie � iə�ki bə�bb
"inishi.
w�li�� ��beks minilik dōw
bo"ki i�kz ni��l�
G��di 000
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
sir k�r�u ��"n "subin
Akr 3., Top’i�k� cho�� %o�ki nuud�kien %i�b�sdəki �kr
!ə�dn
Wuochi�ki nuudu �ob cho�� %o� kid�kie ���zex�k� "ebbrk� �iə %i�n"
lo"əri "ike"k h�" i" ��fki �krn kode kifil��" īi��k� b�" �"ssin"i. Iz" ish
hur"�ki b��l�k� ishik� sum�k�n �kr�k� %��� xs��fin"i. Ebsu: T�m�ri�kie �kr�kie i" %�bsks" i" edəki m�xs�f�k� h�" ju��is, �iə hh�rksnkiz "i�o.
3.0.,. Top’i� ���b hh�shund�kie
nuo�uk� ��bu
���bk�k� īik� h�di m�k�l�wi is"�"s"iks biiro � �əliki h�di
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Top’i� ���b�kiek� �əshim ��s � kini?
2. Gu�"k� k�"�m"k� do�kid�k� n��d� "əki "s�kkini?
3. Kuochink� ni��kzk�k� cho�� n��d� "əki "s�kki� i" �ədəni?
Tmr" hh��k� h�" Top’i�k� hh��shun"ki ���b nuo�uk� ���bk�
�əshimk� "ifm/"əshkik� ���b �əshi i�kz � �mn" ko�iə�ki nuo�uk�
hh��s siənd�ni"i. Y��bk� �əshim izk xus"ndəki kudu %po�d� ���bk�
īik� h�di "i�o. Hh�� ���bk� �əshimn izk kek � xuusdəki kudu "i�o. 9-
�ob��" ���bk� īik� h�di � ��"snk� d��n"ki kiəluk� cho��h "i�o. Ts�n"
"s�n" � ��"snkid� 037,, x����z 038, bi�r�u %��k � �mks" k�dd� ch�k
G��di 002
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
0333 bi�r�u %��k "ən ednki�o. Tmr" hh�� sis mər j� "�d��z �mkid�
m�kəl�wi is"�s"iks biiro keskiz d��n"ki kiəlk 0333 bi�r�uk kid� "i�o.
M�k�l�wi is"�s"iks biiro ���bk� īik� h�din "s�nz �m %ubsdəki %ə�dn īi
"i�o. Hh��k� cho�sh" Top’i� ���bk� �əshim�sn %o� %o� kuduk sienno.
�. Top’i� ���bk� �əshim �"n %��k Sənxərəj 3.7 Top’i� ���bk� �əshimn �"nk %i�b�sd��z
A"n Gəshim M�"u %��
Ni��kz 37,23,,,57 50.5
Kuochim 3,,,20,8�8 �3.5
Guuchi 73,308,505 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u
Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" ni��kd�kie kuochin sis ,7�,803
�m�kiz "s�kki�o.� �mn" %i�n" "��n� �əshim �ufki"i, �iəsn� ukul
"in��shi �ədnz "i�o.
b. Top’i� ���b �əshim killk� cho�� Sənxərəj 3.8 Top’i� ���bk� �əshimn %i�b�sd��z
Kill�-sumu Y��bk� �əshim Gobenk� cho�� kid�k� cho�� m�"u
%��k � sədnks"
Ti�r�� �,30�,�5, 5.8
Af�r 0,�00,032 0.3
Am�r� 07,20�,05, 23.3
Oromi�� 27,058,�70 3,.7
Som�li �,�33,0�7 ,.0
Benish���ul
�umuz
,70,8�7 0.3
Dəbub kill 05,0�2,530 20.�
G�mbel� 30,,30, 0.�
H�r�ri 083,3�� 0.2
Adis�b� 2,738,2�8 3.7
G��di 003
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Dred�w� 3�2,827 0.5
A �əliki h�di 3,,570 0.0
Guuchi 73,308,505 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u
Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" Oromi�� kill� ���b hh�shun" �nkiz �
�mks" izk� ���b �ilki kill� H�r�ri kill "i�o.
d. Top’i� ���b �əshim bi�ru %��k
Bi�r�u i�k i�kz k�du b��l" besknz "i�o. Hh�� ch�k 0-0� bi�r�u, 05-,�
bi�r�u, ,� bi�r�u %��k sh�r �ədnd��z "i�o. 05-,� bi�r�k kid�kie
%ə�dnb��b �ədn xus"nkiz "inishi. Yəkid�kie %ə�dn %ə�d��z ish "id�sn
%ə�"ə� ���f"ə� ed��z "inishi. D�d ���szk� i�rzk� %ə�dnb��bk� h�"
kichi hh���d��z (�ə"rz) "inishi. Yə � kid�sis d�duk� i�rzk� � ���shn"
%ə�dnb��b�s zi��si�o. Sənxərəj 3.3 Y��bk� �əshimn bi�r�uk səssd��z
I�� kidn bi�r�u M�"u %��k
D�d���sz 0 _ 0� �5.0
B��rk� �olnk� 05 _ ,� 50.8
I��u ,� %��k sh�r 3.2
Guuchi 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u
Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" d�d ���szk� i�rzk� %ə�dnb��b�k�
d�ssmkiz ish "id�sn %ə�dnb��b %o� �ə"rz %o�n izk� %��� hhə�si�o.
G��di 00�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. Top’i� ���bk� �əshim �u�"ki �ob"(��x�r�) Sənxərəj 3.00 Y��bk� �əshimn �u�"k� k�"�m"k� %i�b�sd��z
Do�� b��l Y��bk� �əshim M�"u %��k
Gu�" ,0353085 83.3
K�"�m" 0035,070 0,.0
Guuchi 73308505 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u
Sənxərəj 3.00k� h�" � səd��d� ��n" � �mn" i�kd� (83.3) �m�ki Top’i�
���b�kie ish do�d��d� �u� � �mks" izk ish hh���d��d� kuoshuk�
��fk�k� "i�o.
Top’i� ���bk� i�� (�əshim)
Top’i� ���b ishi� mismk ii�dəki �ob�kiek� cho�� %o�nen "i�e. 0333
���bk� īi h�di� %i�b�sd�� ��n" bi�r�u i��� 2., "i�o m�"uk� cho��.
I�� hh�� ishik� i�� mosmk ii�dəki �obk� cho� i wuun eki�o. Top’i�
���b mosmk ii�n (�əshimn) ed��d�kiek� cho��,
0. D�d"ki kobssm
Kuochin ii�k��" i %i� b��bk� "�dnks" i�kz i ��"n �"m ebmk��" �əshimz
"i�o. A kid�sn d�du kuochin i edəki i�� k��" b��zbk� chu"n"ə� "�dn"ə�
i ies � hh�rksz b�ssi�o.
2. A"m keli (hh�rkis) �ilsm
Top’i�k� cho�� ��"b��n %o�k� �"k ��bm be�m%��k , "i�o. Hh�� i�kz
�"mn kodiəz "i�o. Zi��u hh��sn wuchk�kid� īib ���b sumz īib ���b
m�mzk�ki xusk�n kek ish xuusn� ednz b�ssi�o.
G��di 005
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3. Kuochink� ebndəki ebm �ilsm
Dəmbi chiənd�kiek� cho�� %o�d� kuochin īi cho�� %o� i �lnednd��d�
"i�o. Hh��" nuo�u el shishkdəki kuochid�kie ni��kzk ukul edn
%ə�dndəki %ə�dn is"ki, � �mi" %i�n" nuo�u chiənd�kie "��nishi k���
hoki"i. A"m�s k��r �əshid��d� hh�d�d� ��n" �əki nuo��kie "ikin � eb
k�lb �inmz b�ssi�o.
Y��bk� �əshim ("əshki)
Y��bk� �əshim ("əshki) � �əks" ���b xixssm"ə� ch�l "ifm"ə� eki kudu
izk �ədnd��z "i�o. Y��bk� �əshim � hh���k� � hh���k� � �əli� �əli kiz
"i�o. Hh�� %o� %o� b��l" i��z xixssm do�ə"� m�n" be�m ok� ok�
do�"ə� edənishi. Y��bk� "əshk� h�" nuo�u kodedəki nuo�u i�k
i�kd�kie;bi�r�u-b�lsk� �iəlu/buo"uk� �krk� "inishi.
�. Bi�r�u-b�ls
9-�obenk� cho�� � sədnd��d� ��n" �iəlu u�dndəki b��l"k� �obu
%echumki b��l" ���b i�kz xixssm do�� %ezu �ob �mki b��l" ek�"
hh����" "ifm do�� edə�o. A kin ink� �ob� ���b d�nssm do�dəki
b��l�kie dis"k� hiənu b��l" � �mks" �u�" %ezu b��l"k� b�rə��k� "ifm
do�dənishi. A sədnd��d� ��n" � �mn" ink� �ob�ki ���b 70%
�m�kid�ie dis"k� hiənu b��l" �mki �obk� h�" "ən dobdənishi.
b. Yiəlu/buo"u �kr
Ink� �ob� � �əli � �əliki �iəlu �kr is" ki�o. ��bm"� d��kub��b is"
wuochi bezz �mks" %o� %o�d� ch�k "��n� i"suk� wuochik� u"d��z "i"i.
Yiə sis �ob d��kub��b �mki b��l" ���b d�nssn do�də�o. M�n kuok�
i"suk� wuochik� bezk %i�dəki �obk� h�" ���b ok� ok� "ifm do�də�o.
d. Gobk� �li
B�mbu �mki �ob�kie do�� sis %ubnkiz ish �mn" %i�n" � �oben kuok�k
ishik� bi�r�u-b�ls�k� h�" ���b ishik� h�" xixssmk %i� "ifm "ifm
G��di 00,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
do�dəko. Top’i�k� cho�� iz" ���b i�kz xixssm do�dəki �ob�kie dəbub
killk� cho�� "ənkinishi. Hh��kie sənxərəj�k� h�" sən"i.
Sənxərəj 3.00 Dəbub killk� cho�� ���b xixssmk do�dəki b��l�kie
Zuon Wərəd� Y��bk� �əshim
(k�re kilome"rk� cho��)
Gedi’o Won��o 008,
Wol��"� D�mo"��le 72,
Sid�m� Alə"�wondo ,87
Gedi’o Yir��xhəfe ,58
Kənb�"� xənb�ro !�xh�bir� ,08
Wol��"� Sodozuri�� ,08
Sid�m� Dər� ,0,
Kənb�"� xənb�ro An��xh� ,07
Kənb�"� xənb�ro !ədid���mel� 578
sid�m� !əbədino 77
Y��bk� mosmk ki i�� kodiəki nuo��kie
So ��k� � �ədnd� ��n" Top’i� ���b�kie i�kz mosmk ii�dəki �ob�kiek�
cho�� kin i �mks" zi��u hh��kie ish �mzn "��nishi %i��"i.
0. Ts�n" b�ss�ki nuo�u, b��chi, i"su, īi b�ss�kid� ��n" uusb��b�
(05 – �5 bi�r�u �mkid�) i�kz izk� h�" %ə�dn in"si�o.
2. Y��b i�kd� �u�"/��x�r� do�d��z � "id�sn �obu �ilsmi�o. Gob
�ilo �ədn %i��ru xobdn k�s"ni�o.
3. Y��b shi�� shi�� � �əshmn" "mr" īi �ili�o, �kim howns shi�mi�o,
indun�����k� do�� īik� �əki howns�kie shi�minishi. A kin
hh��kiek� ish ��n"�ə zi���kie sis �ədn ���bk� �əshim� �ilsni�o.
Hh�� sis:
�. D�d"ki kobssm ko"n"ə� hh�rksn"ə� edni�o.
b. Īib ���b m�mzk�ki nuo�un ���b hh�shund�s xuss"ə�
%ə�dnk� h�" ishi heshin kuo" sə"ə�.
G��di 007
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. Kuochid�kien eb elki b��l" ish huo" %ə�n %ubsn"ə� � ednz
b�ssi�o.
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. D�d ���szk� i��zk� uusb��b sis "s�k �əshimn" � kodiə�ki zi��u
n�k "əni?
2. Y��b i��/�əshim n�kin "ən� edn ko"nini?
3. Kuochin sis ebm � "�dnz �ir�m� b�ssni?
!ə�dn
Buuduk �l sənxərəj 3.0.8 k� h�" "�dnki Top’i� ���bk� �əshimn (kill
%��k) %i�b�sdəki �r�f %ə�n"i. Hirdnkiz "�dni�o. I" %ə�ki �r�f�s ī"k�
"ipm" �"ssin"i.
!ə�dn xus"nz3.0 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i
0. Top’i� Afirk� �obk� chuozhi h�"ki �ob "i�e.
2. Top’i�k� k�l"ki �ob�kie iz" hh��� ��"s huofdəki b��l "inishi.
3. Top’i� hh����kie indu sis ish "�dəki howns� i�kz "i�o.
�. Top’i� �ob� �u�"(��x�r�) do�dəki ���b�kie k�"�m" do�d��d� sis
�əshim "s�kkinishi.
5. Top’i� ���bk� i�� �ilki �obk� cho�� "ən besknin "i�e.
b. Uechk� hh��kie sis kek �mki b���irsi biərin"i.
0. H��k� cho�� Top’i� %��k "s�nu h�" ���dsmkid� �ob n��d� "əni?
�. Er"r� b. Sud�n
d. Jibu"i e. Keni��
2. Hh��k� cho�� k���" zow� beskn�kid� n��d� "əni?
�. Konso xuumu z��ksm b. M�ji korbm xuumu
d. Ti�r�� zow�kie e. Sid�m� �obk�l"kid�kie
G��di 008
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3. Top’i� hh��� �be �iiz� wuud��d�
�. �w�sh b. �ibe
d. �b�� e. b��ro
�. K���k� "s�nu h�"ki �ob" �əl"kiz �m�kid� n��d� "əni?
�. Təkəzek� �əl"ki �ob b. Ab��dindərk� �əl"ki �ob
d. Akobo b��rok� �əl"ki �ob e. O��denk� �əl"ki �ob
5. Hh��kiek� cho�� Top’i�k� cho�� %o� iz"ki nuudu,
�. hhə�ki b. ni��l�
d. nuh�/"�l�� e. nuuchu
,. Top’i� �ob� ���b i�� i�kz sis �mk %i���kid�,
�. �"k� hh�rkis kuduk %ə�dnz b. i��k��" %i�dn kobssnd��z
d. �"k� ko"ki �ilsm e. kuochid�kie ebnk %i�d��z
d. “A”k� %��� "�dnkid�kien “B”k� %��� biər ki�msin"i.
e. Wolki b��l"�" kekki b���irsi xsoxssin"i.
0. Top’i� _______ killk� ________ k�"�m� �uzdu %��k be�mkin
"i�e.
2. Top’i� iizhk� iz"ki �ob k�l"kid�kiek� h�" _________ �ədn
oshkundə�e.
3. Wuochi�ki nuudn � bə�bb� �ə ed��d�kiek� cho�� x����� %��k�z,
�. ___________________________________
b. ___________________________________
“A” “B”
0. i�kz �iz�lnki �iizu �. w�bishəbəle
2. Ab�� hh����k� ���sz b. h�w�s� �iizu
3. Y��b %ə�ki �iizu d. "əkəze
�. Som�le b�rə�� %i�dəki hh��� e. sh��l� �iizu
5. Med"r�ni�� "umu� wuudəki hh��� ə.%o%� �iizu
f. mu�ər
G��di 003
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3.2. Top’i�-"əmi
nuo�uk� ��bu
"əmi m�mz indus"ri ���sz "eknolo�i
o�"i ����fd��z indus"ri "s�n" b�ss�ki nuo�u
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Y��b d�d sis "s�n" b�ss�ki nuo��kie n�k n�k ish "ini?
2. I"ik� shish"�" do�dəki ���b�kie %ə�dəki %ə�dn i�k i�kd�kie n�k
ish "ini?
Tmr" hh��k� cho�� "op’i� ���b�kie n�kinki %ə�dn "ənishi %ə� ish
���fzn ���fdən" "mrnd�ni"i.
Y��b "s�n" b�ss�ki nuo�u k�d�kien � xsoxssn" "ən do�� do�i�o. Ts�n"
b�ss�ki nuo��kie i"suk� īik� b��chik� "inishi. Y��b � hh�� "s�n"
b�ss�ki nuo��kien � �əli hur"kizk� ���b eki nuo��kiek� h�" uusu ch�n
�s xsoxssi�o. Y��b %ə� n���� ���fdəki %ə�dn b��lkie kuoshuk�
��fk�k�, indus"ri, ni�id, indu n����, "urizm, hh��kie i�kd�kie "inishi.
Hh��k� ��k� "eknoloji i�� �-�oben isi � "�dəki howns�s cho�sh" "s�n"
��k sienno.
3.2.0 Kuoshuk� ��fk�k�
Kuoshuk� ��fk�k� x���� nuo�un məchikiz "i�o. Hh�� ch�k i"su
kuoshuk� ��pm ��fk�k� "in��shi. 9-�ob�ki ���b i�kd�kie (85%
�m�kid�) %ə�dn hh��k "ən do�dənishi. Kuoshuk� ��fk�k� %ə�ddn� �-
�obenk� buo"ki uusu "i�o. Yə � kid� sis iz� hur"d��d � �-���b�kie sis
əmdu �m"ə� uu"ki n��� izk "�sh"n"ə� edə�o. 9-�oben kuoshu sis
%ubnkin "i�e. Kuoshu sis i %ubnn ekid�k� cho�� %o� %o�d�kie :
� Kuoshu sis �m�ki �ob hh�shunz is" ki�o.'
� Ise ki hh��� is" ki�o.
� !ubnki bi�r�u-b�sk kin i �md� "i�o.
G��di 020
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. I"su kuoshu
9-�oben bi�r�u b�ls � �əli � �əlikiz �nkin i "id� ��n" �ob�k � �əli �
�əli bezdəki i"su �nkin"i�e. Top’i�k� bi�r�u b�ls� uchu kiz "inishi. Sənxərəj 3.02 A �əli � �əliki bi�r�u b�lsk� h�" bezdəki i"s�kie
Bi�r�u-b�ls�
sumu
Izk� zow
("umuk� �zhuk sh�r)
G��rdəki i"s�kie
Akun� 3300 %��k� sh�r bo��u, udu
Dis" 2300-3300 bo��u, z�r�u, b��%il,
hhə�"r
Hiənu b��l" 0500-2300 Sibsu, duzhi, msr,
�i�nu, udu
Gu�" 500-0500 M��mu, %əzhi, suufu,
nuu�u, �i�ri
B�rə� 500 Is" i"su bezk %i�d��z
Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" �-�oben "əmi m�mz "�dəkiz �i�nu
i�kz kiəl" hiənu b��l" �mki �obk� h�" "ən bezdə�o. Yəki �obk� cho��
%o� %o�d�kie Sid�m�, Gedi’o, K�fu, Wolə��, Ilub��bur, H�r�r �i�nu
��rsk xus"n kiz "inishi. Kolsm shuork %i� xus"nki udu ���b i�kz xixssm
do�ki b��l" Dəbub killk� k�l" �mki �obk� h�" i�kz howsndəki i"su "i�o.
I"su ise � �lz ��n" ��rsnz sis %ə�dn�ki %ə�dn
�. Iiru bi�r�u %o� ko"n kosh"nd��d�s uor"ki hh���n �enchu �u��is
k�rs izk kuosh m�m"ə�.
b. Gobdəmbik kosh"ndəki kuosh�s k��r xusk� kiəl"ki kuoshuk
"��chi kuosh"ə�.
d. Gob dəmbi ( oshuk� k�rkrk� �əkid�kien) �ob d��kuk kuosh i�kz
��rs"ə�.
e. Berdnki buukumk� xsi��xs-hh�rkuk� hh��kiek %ə�"ə�.
G��di 020
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
ə. I"su � ���rd�k� cho�sh" � edəki ded"ə� dubn"ə� ies kek � sədn
xus"k� kiəl"ki kuduk "emdz b�ssi�o.
f. Xusk� kiəl"ki indu n���� �n i"sun di�sk kek �n"ə�.
�. Kuob��bk� ���f hh���d��zk� xusk� kiəl"ki kuoshk� ��fk�k�n
ish xuusn e"ə�.
Gu� kuoshu n����
9-�ob��" �u� i�kz kiəl zoku %��k "ən kosh"ndə�o. Zoku %��k �
koshks" izk � �n kuoshdəki n�����kie k��shi, mof�r, %�mb�r hh��kie
is" kinishi. Gob� zi��s"ə� kelm"ə� ekiz �mn" duomuk� �əsh"ik�
shuo�k� hh��kie xus"nki n���� "inishi. G�rki i"su izk hh�"k�dəki
n�����kie m��xhidk� hh��rik� wəlik� "inishi. Xusk� kiəl"ki n����
"��n� �nəsi dəmbi �m xus"nki"i. As k��r ebn kek %ə�dn�ki nuo�u "i�o.
Akr 3.7 Kuoshu n�����kien %i�b�sdəki �kr
b. Y�pm ��fk�
9-�oben ��pm ��fk� kuok� Afrik�k� cho�� "s�nin "i�e. A �mn" %i�n"
��fk�� �ob dəmbi kuok� ednd��z �mn "��n� %ə�dn hh��k� h�" �
��f"n ebnkid� ��n" huo"də"i. Y��sh "ən ise ��f"ndə�o. Top’i�k� cho��
��pm ��fk� kuoshuk wochkrn"ə� ch�k � �əlis %ə�dn"ə� edə�o. Y�pm
��fk�n ish %ə�dn e do�d��d�kie ���f hh���d��kie ish �mks" � �obk�
cho�� �u�" �mki �ob" Borən�k� Af�rk� O��denk�k� cho�� do�dənishi.
G��di 022
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Sənxərəj 3.03 9-�ob�ki ��pm �əshimn %i�b�sdəki sənxərəj (033,_37)
Y�pm�k� �kr Gəshim
Ushumb��b 38,7�3,320
Zuni 08,075,580
Esku 0�,858,,50
Woluh�ru 0,507,330
H�ru 307,,00
H�ru kulul 333,02�0
Gim�l �5,,300
Kobu 30,8,8,5�0
d. Wochkr kuoshuk� ��fk�k�
Kuoshu %ə�dn hh�� kuoshub��b�kie i"su kuoshuk� ��pm ��fk�k�n
%�bs %ə�d��z "i�o. I�kz kiəl ink� �ob� dis" do�dəki ���b�kie
(kuoshub��b�kie) wochkr kuoshu "ən kuoshdənishi.
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Gibir n�kk� n�kk� � �ədn kes"ndəni?
2. I"ik� �ob" ��rsndəki i"s�kien hiir xs��fin"i.
3. Ink� �ob� ��pm ���f hh���d��d�kie n��z" ish do�dəni?
�. Kuoshuk� h�" huo"dəki ��fk��s n�kin "ənn iskini?
3.2.2. Indus"ri
Indus"ri � �əd��d� � �əli � �əliki kuoshuk� ��fk�k� %i�ruk� �əl�ki
n����k� �əkid�kien "u�ni ish kik��" kob ���bk� n����k� �n ��fk�
m�nz "�sh"ndəki %əu�dn kudu "i�o. !i�b�is: ��fk� %ə�dnk hur"dəki
kuu"u xh�muk� borsuk� �m "əsh"nd��s "i�o.
G��di 023
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Indus"ri hownsd��z
0. 9-�oben "əmi m�mz ii�n �-kuok�k hownsi�o. Hh�� ch�k
�obenk� 02% �m�kid�s məchiki�o.
2. Gob�ki ���bis %ə�dn ho"sdə�o.
3. K�"�m�kien mosmk ish ii�n edə�o.
�. Indu n����, ki�mi, jə�zh kidn, "mr" %ə�dn hh�shunn hownsi�o.
b. Indus"ri �kr
Ink� �ob�ki indus"ri�kie x���� b��l" beskn sədnz "inishi. Hh��kie
ch�k indus"ri ���szk� xusk� kiəl" kizk� �ədn xus"nkin�shi.
Indus"ri ���sz (���b��b)
Indus"ri hh�d�d�kei ink� �ob� bi�r�u i�kz �l %i�d�z "�nishi. Indus"ri
���sd�kiek �ob dəmbi n����k� ���b uusuk� �n shish"ki n����
"u�nikizn �ob" izk me"n�ki n���� %ə�dnd��z "inishi. !i�b�is: �fl��bu
%��k ���bik� n�x�lk� �əki b��chi kesh"ndə�o. Kiəmu "oku %��k
b�shur, j�b�ni, iək� kiəmu, �əki n�����kie d�bdndənishi.
Indus"ri ���sd�kie �on i�kz iskz "i ki"ishi "��nishi � b�ss�kid� ��n"
kek ii�ki"i, �nəsi cho�shi %ekinishi.
Xusk� kiəl"ki indus"ri
Xusk� kiəl"ki indusri�kien ink� �ob� d��n"ki kiəlk xus"nkiz "inishi.
Indus"ri hh��kie xusk� kiəl"ki n����k� "�mrki ���bk� uusu hur"dəki
b��l � �əli � �əlikizn �n d��n"ki kiəlk %ə�dn i�kzn shishk�s "s�su %ə�
ho"sd��z "inishi. Yəki indus"ri�kien x���� b��l" besk sienno. Hh��
shoshk�zk� in"szk� �ədn xus"nkiz "i�o.
Indus"ri shoshk�z
Indus"ri hh��kie ho�d��z i"suk� b��chik� �əkid�kien %ə�d��z "i�o.
!i�b�is: muu�u %echunz f�brik�, sə�"n f�brik�,b��chi f�brik�
G��di 02�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�əkid�kie "inishi. Ink� �ob�ki indus"ri i�kd�kie indus"ri shoshk�z
"inishi.
Indus"ri in"sz
Sh�dn kiəl �l�ki nuo��kien %ə�dəki indus"ri indus"ri in"sz �əndə�o.
Hh��kie ch�k k��mil, kompi"ər, �iər, mo"ər bishkli", hh�d�d���n"
�iəd�kie "inishi. Ink� �ob� i�kz in"sz �mki indus"ri ���sh is" kinishi.
!i�b�is: A%�%i dumu %ə�dn f�brik�, Bishof"u m�kin ki�msk� chochi
b��l xus"nkid�kie "inishi.
d. 9-�obenk� indus"ri b��l�kie
Top’i�k� cho�� xusk� kiəl"ki indus"ri i�kz kiəl" k�"�m" k��r ��bkinishi.
Hh��kie Adis�b��k� N�zre"k� Dred�w�k� i�k i�kd�kie ish �mks"
hh��k� ��k� H�w�s�k� B�hr d�rk� Kombolch�k� Arb� minxhk�
h�r�rk� Gonderk� Jim�k� Mə%əle�k� indus"ri is" kinishi.
Sho�" indus"ri m�mzki "əmi i�� sis ish hownsd��d� 00%
�m�kid� "i�o. Hh�� ch�k ii�ki �ob�kiek� cho�� indus"ri hownd��d�
sədnks" i�kz �ilkiz ri�o. !i�b�is: Ch�in� �ob�. Sənxərəj .0� Top’i�k� cho�� xusk� kiəl"ki indus"rik� ishik� cho�� %ə�dnkid�
H�
di
Indus"ri �kr Edn hur"dəki nuo�u i�k i�kd�kie
0 I"su f�brik� Tsof"nki �chku, sə�"n, busku", "sof"nki
u�u(cheli), … k��r m�nz
2 Muu�u f�brik� Biir�, muu�u %əchunz, muu�u ki�"nz,…
k��r m�nz
3 B��chi f�brik� Ans�l, k��ki b��chi, suufu
b��chi,l��nən b��chi, … k��r m�nz
� d�mbu Shij�r � �əli � �əlikiz
5 kuu"u Borsu, xh�mu kuu" b��chi, … k��r
m�nz
, Inchi %ə�dn Do�� īi"k� %ə�dn īi"k�ki n����
7 Dumu �mk��"ki n���� M�s"�"k� simi"ok� �əki nuo��kie
G��di 025
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
8 Dumu �mkiz Mism�rk�k ə"si %or%�rk� hh�d�d�kie
3 Kemik�l Disknd��zk� chuufdəki nuo�uk�
hh�d�d� ��n" �iəz
00 Himə" f�brik� M�xs�fk� ���zi"k� k��r m�nd�kie
!ə�dn
0. Indus"ri ���sz i"ik� shish"�"kid�kiek� cho�� %o�d�s i" howki
kiəl" buoz sən"i.
2. I" buoz siəd�k� cho�sh" i" səki nuo��s i"-��r"ib��b�kie sis kifil
��" �ən"i. I" buoz səks" hh��kien kek eb sən"i.
I" buoz səki indus"rk� sumu %ə�dnb��bk� �əshim
izk %ə�dndəki n���� "u�ni %ə�dn��f"ndəki ��fk�
s�mn"k� cho�� ��f"ndəki ��fk� ���b h�shund� sis ish "�dəki
howns
3.2.3 Hurumk� induk�
nuo�uk� ��bu
hurum kuu"u dufu hh�l�is n����
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Ni�id (hurum) �ənd��d� n�k "əni?
2. I"ik� �ob" ��s �krki ni�id "əki is" kini?
3. I"ik� �ob" �ob m�n" kon"ə hurdndəki nuo�u n��d�kie ish "ini?
�. 9-�obeni uu" wosdəki nuo��kiek� cho�� k�d�kien �ən"i.
5. I"k� �ob" ���b�kie izk in"ə� kodn ko"ə� edəki indu n�����kie
n��d� ish "ini?
G��di 02,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Ni�id (hurum)
Ni�id (hurum) n���� "əchim(hə�sk� i�isk� edndəki hurum)k� %ə�dnk
edndəki hownsn %�bs məchikiz "i�o. Hurum n���� "əchim�k� ��k�
���b hh�shud�kie sis �nkki ki�mi kudu �mki i�kz b�ssz "i�o.
Ni�id hurum kudu
U�ndki kiəl�k� h�" ink� �ob� n���� "iki n����k "�sh"ndə�o. Hh��"ki
kiəl�k� h�" hurum kud� biri %��k �mki�o.
Ni�id �kr
Ni�id/hurum wəshi x���� b��l" be�mkiz "i�o. Hh�� %��k�z �ob
cho��ki hurumk� uu"ki hurumk� "in��shi.
Gob�ki hurum
Hurum hh�� �ob %o�k� cho��ki kill�k� zuon�k� wərəd��k� %əbəle�k�
chon" �nk edndəki hurum "i�o. !i�b�is: Adis�b�bk� H�w�s�k� chn",
Hos��n�k� Wol��"�k� chon" edndəki hurum %o�d�k� is"ki n���� is" �
kə�ki b��l" kon"ə b��szk� hurdndə�o. !i�b�is ��nr muuzu
Arb�mixhi� kodn m�n" "ə hurdndə�o.
Uu"ki hurum
Hurum hh�� �obu %o� �ob %o�zk hurumdəki hurum "i�o. Top’i� �ob
i�kz %��k ki�m hurumd��n "i�e. Hh��kiek� cho�� %o� %o�d�kie
J�p�nk� Jərmənk� S�wdi�r�bi��k� X��link� Ch��n�k� Hindk� … k��r
m�nz hh��kie "inishi. i hurum� �oben wəsdəki nuo�uk� hhə�ns �ob�is
i huur kodedəki n�����kiek� h�" �ichkiz "i�o. Goben uu" wəs"ə�
hhə�ns �ob�is wuus"ə� edəki nuo� i�k i�kd�kien wok %���
sənxərəj�k� h�" sən"i.
Sənxərəj 3.05 K��r uu" i wəs"ə� hhə�ns �ob�is wuus"ə� edəki nuo�u i�k i�kd�kie
Gob uu" wos"ndəki nuo�u Gob cho��is kodn wuudəki nuo�u
�i�nu n�d�j
kuu"u A �əli � �əliki m��shin
I"su kowb��b kemik�l
G��di 027
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
I"su ��bu !udnki i"su
Achkuk� �chkuk� h�"
huo"zk�
Yəl�ki n���� iz" ��bm" %ə�dn
ho�kiz
O�"i �opm" kiz Elek"roniks n���� (r�dio,
"elebizhin)
Inchi-��buk� kusumk�
!im�mk� %im�mk�
���bk�
Iisnkuokuk� xhou���k�
9-�obenk�ki "əmi�k� buo"ki uusu k�lbz �ədn xus"nkid� �i�nu "i�o.
9-�obenk� ni�id (hurum) n�chushi
Ni�id (hurum ) n�chushi �ənd��d�kie hə�s � huur ���fdəki n����
(birik�) kidnk� hə�"ki n����n � huurdiə� �ə kesd��zk� hh��k�
chon"�"ki be�m "i�o. 9-�obeni uu" i wos ���fdəki n����� sis uu"
hhə�ns i huur kodedəki n����k� h�" i kesdəki n����� "s�kki�o. Hh��
ch�k ni�dk� cho�� i k�srn �mki�o.
9-�oben iizhk� h�" �ədəki ni�id kis�rk h�" � e ki�sk�ki %ə�dn�kiek�
cho��:
� Uu""ki n���� "əchim�s � �əshi�ki kudu k��r uu" wos"ndəki
n�����kien kek � shish�sz b�ssi�o.
� Uu" hhə�ns n���� i�kz %��k hurdn kondedəki nuo��kien �-�ob� �
%ə� ���f�ki kudu b��s"ə�.
� Uu" �ədəki hh�l�is/uomu n�����kien %i�s"ə� � iəz b�ssz "i�o.
b. Indu n����
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Indu n���� �ir� hownsini?
2. Ink� shish"�" ���b i�kz isk me"dəki indu n����� n��d� "əni?
G��di 028
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Gob dəmbikki indu n�����kie
�. ���b kodn kod��z b. �im�l n���� kod��z
d. ���ri ���bn kob ind��z e. h�ru ���bk� n����k� kod��z
b. Xusk� kiəl"ki indu n����
�. Bishkili" b. k��mil
d. hh��� �uonu i�kz/m�rk�b e. b��bur
G��di 023
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�iər
Akr 3.8 Indu n��k��kien %i�b�sd��z
0. Indu n�����kie hownsd��z
Y��b�kie n����k� ishi �əli ishik�n izk ish kob "iə"ə� �iə"� edəki indu
n���� iz" kinishi. Indu n���� %��k ���bk� nuo�u %o� %i�n m�nz �ob
dəmbik� ebmk� hh��kie ch�k %o�z" %o�z" "ədənishi. Hh�� ch�k ���b
���b %��k �ob "əmik� polə"ik�k� h�" �nk i�kz ki�mn ed��z "i�o.
2. Indu n���� �kr�kie
9-�ob�ki indu n���� �ob dəmbik kizk� xusk� kiəl"kiz �ədn x����
b��l" besknkiz "i�o.
2.0 Gob dəmbi induk� indu n����k�
Indu n����k� kudu hh�� ��pmk� buo"(kulul, h�ru, wolu h�ru)�ək�
���bk kodnd��zn (���bk� buo"k� �əli"k�) �əkiz "i�o. Yəki indu
n�����k� kuduk� ink� �ob� �u�" (��x�r�) i"su ��rkiz ībsi kondiən�
hurdn�ki nuo�u ��bis kon"ən� edəki ed��z "i�o. K�"�m cho�� � �mn"
%i�n" n���� %o�z" %o�z" �əki kuduk kon"ədə�o.
2.2. Xusk� kiəl"ki induk� indu n����k�
Indu n����k� kudu hh�� ���bk� n����k� k��mil, b��bur, �iər, hh���
�uonu i�kz (m�rk�b) %��k kodn"əd��z "i�o. Hh��kiek � in"ə� me""ə�
iən� b�ssn" ishi �əli kudu ishi sis b�sz "inishi. !i�b�is: k��mil sis
k��mil kudu b�ssi�o. B��bur sis b��bur h�did b�ssi�o. M�rk�bk� iz" �
��shu�ki �ob(wodəb), �iərk� �iər-miəb(�iər is" hin�ki �ob
b�bu/bu"sk�) b�ssi�o.
G��di 030
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Kudu indu n����
Ink� �ob�ki induk� cho�� i�kz hownsd��d� kudu "i�o. M�nd�kie sis
kudu � sədnks" kudu %ə�dn sis kesndəki kesi ��l shoshk�zn� �
hownsd��d� %er" ko"ə %er" �nd��z � �md�k� h�" izk�ki howns� i�kz
"i�o. 9-�ob� k��mil kudu %ə�dn sis zi��sz %i�n" � �mn" Adis�b�b� %ə�
�ob cho�� "ifm %ə�dnki �sf�l" kud�kiek� h�rchik %ə�dnki kud�kie
hh��" i�kz hownsdənishi.
9-�obki kud�kie ishik� sh�dn� 37000 kilome"r �mi�o �ədn ebndə�o
B��bur h�"ki indu n����
Top’i�k� cho�� "��n� b��bur kudu i�kz hh�shun" %ə�dnki"i.
Adis�b��-Jibu"i ki kudu u�nd kid� 780 kilome"r sh�dn kiz "i�o. Wuo"
k��r Adis�b�k� �ob m�nd�kiek�n ki�ms�ki kudu 5000 kilome"r �mz
%ə�dn �ədn ebnki�o.
K�l"ki indu n����
K�l" �iərkki indu %ubnkiz mosmk "ədnd��z �mki indu "i�o. K�l"ki indu
ink� �ob� sh�dn" �lkiz "i�o. Ink� k�l"ki kud ���lnki �ob� kudu i�kz
"inishi �ənd��d�kiek� cho�� besknkiz "i�o. Top’i�k� �iər kud� %o�z"
%o�z" � edəki ����k� h�" �oben �ob m�nzk i ki�mdəki ki�m� shishkkis
�mn eki�o. Bole ��lnki �iər miəd� %�lz i�kz xus"nkiz "i�o. Gob�ki ����
sis �m�ki �iər miədu Arb�minxhik� Dred�w��k� Mə%əle�k�
B�hrd�r�k� Gonder�k�Aksum�k� Jiji���k� �ob m�n" k��r hh�shunsn
%ə�dndənishi.
Hh��� h�"ki indu n����
Hh��� indu m�nd�kie sis d��n"ki n���� "ədnd��z, nuo�u in"szn i�kz
%�bs %ok� ko"əd��z "i�o. Top’i� iizhk� "umu %eru kə�kin i �mn" %i�n"
iizhk� ���di"ki �ob�kie �ob "��b iz" %ə�də�e. Ink� �ob� indu sis
�mdəki hh��" xus"n kid� B��ro "i�o. X��n� �əndəki �iiz� ch�k m�mzki
howns shish"ki ���b�kie sis hownsdə�o induk� h�".
G��di 030
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3.2.�. Turizm nu�uk� ��bu
xhubuk��z "uris" �ishud��z
"urizm loj sədn buozu
Uechk� hh��kiek� h�" buuduk �l no�umin"i.
0. Sədn buoz n�k "əni?
2. Hh��k� u�nd �ə"si buozu i" buoz sə xuski�?
2. I"ik� shish"�" uu"ki ���bk� �ob ���bk� ish buoz siə� �ə �əd�?
3. Buoz səd��z ish edəki �ədən" ish buoz səd��d� n�k "əni?
�. Wuchku
Turizm �ənd��d� ���b�kie iz" ishi do�ki b��l" %ə� hh��rku "s�sk"ə�
xus"nki �obn buoz siə� �ə "iə"ə� how"ə� ishi zuurun uech� �ə "ədəki
"ədn (indu) "i�o. Turizm indus"ri xhubuk��z �ədn xuus"nkiz "i�o. 9-
�obeni "uris" �ishudəki nuo�u "s�su �nkin i "id�ssn uu"ki ���b "s�su
bi�r�uk� cho�� bozsdə�e.
b. Turizm �-�obenn hownsdəki howns
� 9-�oben izk uu"ki n���� "��chidəki kudu "i�o.
� Shish"ki ���b�kie izk %ə�dn ���fdəki kudu "i�o.
� 9-�obu dəmbi �ob m�n" xus"nn edə�o.
� Gob i�� %ə�dn (kuduk� ho"elk� …k��r m�nz) %ə�dn iskdə�o.
d. Y��bn u"nski nuo�u ink� �ob�kid�kie
Top’i� ���bn u"snki nuo�u "s�su �nkin "i�e. A �mn" %i�n" hh��k� h�"
"��ni i ���f�kid� ��n" ���fdə"i. Ink� �ob� ���bn u"nski nuo��kie A
�əli hur"kizk� ���b iən hur" kizk� kinishi.
G��di 032
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
e. Y��bn u"nski nuo�u � �əli hur"kiz
Gobk� kidn/�lik� hh��� uoru, buunuoru, chu�m hh���, �ob� %o�ki
nuudu, hh��kie i�kz u"nki ���bn u"nski nuo�u "inishi. Hh��kiek�
��k� nuud�kie iz� do�dəki %i��r�kie ���bn u"nsdəki nuo�uk� cho��
kiz "inishi. !i�b�is,
� Səmen xuum�k� cho��ki nuud�kie
� B��le xuumuk� cho��ki nuud�kie
� Ab�� buunuor� hh��� �obm
� Abi��"�k� sh��l�k� ��lnki p�rk�ki kebi … k��r m�nz
ə. Y��bnu"nski nuo�u ���b ekiz
Ink� �ob� ���b ekiz "iki ���bn u"nski nuo�u nuo�u xhornk kizk� �ob
dəmbik kizk� �ədn x���� b��l" beskn kiz "i�o.
� Y��bn u"nski nuo�u nuo�u xhornkid�kie �shu"nki ni��lu,
��bi īi ni��luk %�shu"n k�f"nkiz, kuu"k� h�"ki xsuufu,
u�ndki sil�m �uf� īi, … k��r m�nz hh��kie "inishi. !i�b�is:
�ksum h�wl�", xi�� �shu"nki ni��lu, f�sil �inbu, l�libəl�ki
��bi īi, nəj�sh �o� īi, hh�d�d�kie "inishi.
� Y��bn u"nski nuo�u �ob dəmbik ki � �əd��d�kie, �in"ki
���b�kiek� b��chi ofk�, melk� n����, əmdu dəmbi, buozk�
duufuk� hh�d�d�kie "inishi.
G��di 033
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�obdəmbi ofk�(dəbub�) xis �b�� hh��� �obm
k�ə� wuuks" (x��n� �iiz�k� h�")
Akr 3.2.3 Y��bn u"nski nuo�u %o� %o� � �əli hur"kizk� ���b iən hur"kizk�
f. !ə�dn�k� h�" ��f"ndəki ��fk�� n�kin "ən� edn ii�ini
� Kudu jə�zh k�rs"ə� indu n���� kek m�ms"ə�.
� G�lnki p�rkk� nuudu �er�ki b��lk� m�ms"ə� is" kid�kien sə kek
kuo""ə�
� Kek howns�ki howns b��l ho"elk� lojk� �əki nuo�u m�ms"ə�
k��r hh�shuns"ə�.
� Nuudu do�� b��lk� ishi-i"suk� �mki wuoch�s kek kuo""ə� h��r
b��ln bə�bb"ə�.
� Nuudu x�� %oshink ednd��zn kel hh�rks"ə�
� Gobn iik� kuo" buoz səd��d�kie shork�k��" ish in buozzn
m�ms"ə�
G��di 03�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Yəki %ə�dnk� h�" "�mrki ���bn �n %ə�ss"ə� hh��kie edn�ki
nuo�uk� cho�� is" kid�kie "inishi.
Teknoloji i��
Uechk� hh��kiek h�" no�umin"i.
0. Teknoloji � �ədnks" n�k "əni?
2. Teknolojik� h�" n�kk� n�kk� �əndəki howns � ���fini?
3. Teknolojik� hur"ki nuo�u izk i" me"d��d�kien hiir �ən"i.
�. Wuchku
Y��b�kie ishi sis "s�n" b�ss�ki nuo��kien ishi ���f� �ə ishi ebmk
ed��z "i�o. Y��b�kie %ə�dn hh��sn ish %ə�ks" izk ishi %ə�d��d�kie
uusu "�d��z (hh���n, n��run, xhubun/hiənun,) hh��kiek ish me"�
edəki �inm� "enolojin %i�b�sd��z "i�o.
Gobdəmbi � �m� xusk� kiəl"ki n���� izk %ə�dnd��z �m ish ebm� s
xsoxss� %ə�dənishi. Hh��" � kiəl�k� h�" �ob� ko"n sədnd��d�
indus"rik�ki "eknoloji "i�o. Hh�� ch�k � �oben mosmk ii�n iəz "i�o.
b. Teknoloji hownsd��z
Teknoloji ���bn i�kz kuduk hownsdə�o. Hh��kiek� cho��:
� Y�f"ndəki nuo�u shishk"ə� �əshim"ə� iən hownsdə�o.
� Y�f"n �ədn ch�ndəki uusun %i�si�o.
� !ə�dn shoshk�zk� xs�b"s %i��z �mn eki�o.
� Y��b m�lki do�� do�n eki�o.
d. 9-�oben "eknolojikki miə"k� h�"
Top’i� � �əli � �əliki %ə�dnk� h�" kiəlu kodiəki "eknolojik me"dəki �oəb
"i�e. Hh�� ch�k kuoshuk� indus"rik� induk� ki�mik� hh��kie "inishi.
G��di 035
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
0. Kuoshuk� h�"
Kuoshu n���� ink� bi�r�ski %i�n" � �mn" i�kz kiəl" � %ə�dndəki kud�
u�nd i��nki chueshi %eki kuduk "i�o. A �mn" %i�n" kuosh� k��r xusk�
kiəl"ki kuduk kosh"nn m���s" i�kz �inmdə�o. Hh�� izk %ə�dnn �ədn:
� Kuoshu sis �m�ki n�����kiek %ə�dnz
� Kuoshu sis �m�ki nuo�u (�obd��ku, buukum jə�sh,
xsi��xshh��rku) hh��kiek %ə�dnz,
� I"su %�bsdəki b��l�lkie xusk� kiəl"kiz �mn ednd��z,
� Hh��� �iəd� kuoshu isknzk� h�",
� Nuo�u jə�zh k��r k��r hh�shunszk� h�" %ə�dn�ki %ə�dn,
2. Indus"rik� h�"
Ink� �ob� xusk� kiəl"ki indus"ri�kie xusk� kiəl"ki "eknoloji %��k
howns"n %ə�dn jə�zh %ə� �ob cho�� �mzk� ch�k uu" wos"ə� e i�kz
hownsdənishi.
3. Uusu ��fk� %ə�dnk� h�"
Indu"ri�kie elek"rik uusu i�kz "ən b��sz "inishi. 9-�oben ch�k uusu
hh��s "���ki hh��� i�k "�mkin "i�e. Hh��" kiəl�k� h�" uussu hh��kie
��f"n�ki %ə�dn hh����kiek� h�"% ə�dndə�o. !i�b�is: �l�əl �ibe,
"əkəze, %o%�, məlkəw�k�, hh��kie uusu "�dəki hh��� "inishi.
�. Ki�m %ə�dnk� h�"
Hh�� kuok� �-�oben "eknolojik %ə�d��n "i�e. Hh�� ch�k silkik� h�"
kodndəki silki (mob��l)k� kompi"ərk� in"ərne"k� mosmk ish ii�d��d�
sədndə�o.
G��di 03,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Hh��k� ��k� ni�id %ə�dn, �əl�ki n���� �ishk�, hh��kiek� "eknolojik
%ə�dndə�o. Teknoloji so ��k� �ədnkid�kiek � %ə�ks" �-�oben i��
kuduk� h�" ini�e.
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. 9-�ob�ki indus"ri %��k %ə�dnki nuo�uk � me"z �ir�m� b�ssini?
2. I"ik� shish" ���b hh�shud�kie "eknolojik ish %ə�zk� h�" �ir ish
edəni?
!ə�dn xus"nz 3.2 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i
0. Top’i� iizhk� bi�r�u-b�lz kuoshuk� ��fk�k� sis %ubnkiz �nkin"i�e.
2. Yəliski �ob �u�"kid�k� h�" i�kz kiəl ��p ��f"ndə�o.
3. 9-�ob� edndəki kuoshu i�kd� xusk� kiəl"ki kudu kosh"nd��z "i�o.
�. Teknoloji nuo�unshishkki kuduk m�" ��f"nn hownsd��z "i�o.
5. Ink� �ob�ki indus"ri i�kd�kie in"sz "inishi.
b. Uechk� hh��kie sis kekki b���irsi biərin"i.
0. Hh��k� cho�� Top’i�k� cho�� %echu� b��l" ���rdəki i"su,
�. duzhi b. bo��u
d. �i�ri e. nibu
2. Hh��kiek� cho�� i"su indus"ri %ə�kid�,
�. m��xhid b. �ns�l
d. busku" e. xh�mu
G��di 037
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
3. Indu n����k� cho�� %er"k� %er"k� �ədn xus"nkid�,
�. b��bur b. k��mil
d. �iər e. hh��� indu n����
�. Hh��k� cho��"enoloji howns �mkid� n��d� "əni?
�. �əshim shik�k hur"kiz b. %ə�dnk� h�" uusu ch�nn %i�sz
d. shishkki do�k� hur"z e. sho�" b���irsi �minishi.
5. Top’i� uu" i wəsdəki nuo�u kuoshuk� ��fk�k� h�" hur"ki nuo�u
izk n���� i�kz i ���fd��d�,
�. �i�nu b. kuu"u
d. kusum e. i"su kowb��b
,. Y��bn u"nsdəki nuo�u hh��kiek� cho�� nu�o xhornkid�,
�. h�di�� ���b�kie ofk� b. �b�� hh���obm
d. �ksu h�wl" e. sho�" b���irs "inishi
d. Wolki b��l�kien kekki b���irsk xsoxssin"i.
0. Ink� �ob� i�kz b��l" izk i"su hh�k�dəki n���� _____ �əndə�o.
2. Indus"ri xhubuk��z �ənd��d� ______ "i�o.
Ho��
Top’i� Afirk�k� ushum" "s�n"ki �ob i �əli iizhin kuo"u holn �lkin "i�e.
Top’i� uchu �obk ��dismkin "i�e. Chuezhi h�" Sud�n %��k, "s�nu h�"
Jibu"i, k���" Er"r�, %u"" Keni��k� Som�li��k� %u""ki "s�nuk� hh��kie
"inishi.
Top’i� �obk� kidn/�li k�du b��l" besknz "i�o. Hh�� ch�k k�l"ki
�obk� �əliski �obk� buunuoruk� "inishi. K�l"ki �ob � kuok�k k�du
b��l" beskn kiz "i�o. Hh�� ch�k k�l"ki �ob: �obk� k���" kizk�
chuezhik� %u"u h�" kizk� "s�nuk� %u"u h�"kizk� �əndənishi. Y�liski
�ob�kie hh�� ��n" ch�k k�du b��l" besknkiz "inishi. Hh��kie ch�k
�əliski �ob %u""kid�kie, "s�nuk� %u"" kid�kie,�w�shk� �əl"ki �ob�kie,
"inishi.
G��di 038
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Top’i� �ob�ki buunuor�kie x���� b��l" "ən besknd��z "inishi. Hh���
iən hur"kizk� �obu �əl� wəshn �md��zk� "i�o.
Gobenk� cho�� hh��� uoru "s�su is" kinishi. Hh��kie hofk� kudu
k�du b��l" besknd��z "inishi. Hh��kie Top’i�k� chueozhi h�" kiz,
"s�nuk� %u"u h�"kiz,smx shəlo%o� cho��kiz �əndənishi. Top’i�k�
cho��ki �iiz�kien k�du b��l" besk sienno. Hh��kie ch�k k�l"ki �obk�
h�" kiz, buunuor�ki �iizu, ���b %ə�ki �iizu "inishi. Wuochi� ki nuudu
i�kz is"n� ch�k �ob cho�� %o� hur"dəki nuudu is" kinishi.
Top’i� ���b�kie �əshim� ���bk� īik� h�di 0333 bi�r�k kid�k�
7330,505 � "id�sn %i�b�sdə�o. 9-�oben ���b i�kz �əshimki
�ob�kiek� cho�� %o�nen "i�e. Yəki i�� mosmk kid�kien � �inm
�shushz b�ssi�o.
Top’i� ���b�kie �u� kuoshuk� indus"rik� ��bu hurum (ni�id)k�
�əki %ə�dn %ə� do�dənishi. Kuoshuk� ��fk�k� �ənd��d� i"su ��rsk�
��pm ��fk�k�n %�bs �nkiz "i�o. Ink� �ob ���b i�kz %ə�dn hh��k "ən
do�də�o. 9-�ob� ki indus"ri�kie ���szk� xusk� kiəl" kizk� �ədn
beskndənishi. Xusk� kiəl"ki indus"ri�kie ch�k in"szk� shoshk�zk� �ədn
x���� b��l" beskndənishi. Top’i� �ob hurm� x���� b��l" �ob cho��
kizk� uu" kiz�k �ədn beskndə�o. Indu n����k� kuduk� ���bk� kodn
(n����)k�n %o�z" kob m�n"ədəki kudu "i�o. I�kz hownsdəki ind�
kudu/k��mil "i�o. 9-�oben ���bn u"nski nuo�u "s�su �nkin "i�e. A
�mnr %i�n" hh��k� h�" %ədndəki %ə�dn� ���sh kiz "i�o. Hh��" kiəl�k�
h�" �obenk� �ob�ki "əmi m�mzk� h�" xusk� kiəl"ki "eknoloji %��k izk�
�ə wuu""ə� %ə�"ə� edə�e.
G��di 033
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Ebs uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə
b���rsin"i
0. Top’i� Afirk� �ob hh�shunz �ənd��d�kiek� cho�� besknd��n "i�e.
2. Top’i� hh����kie ��lnkiz "inishi.
3. Ink� �ob� %ezzk� kolz �mki �ob�kiek� h�" ���b xixssm do�də�o.
�. Top’i� "urizmk� h�" i wuusdəki n������ iizhk�ki u"nis nuo��kie
kuok� � sədnks" i�kz "i�o.
b. Uechk� hh��kie sis kekki b���irsi biərin"i.
0. Top’i�k� cho��ki xuumu i�kd�,
�. b�"u xuumu b. xhil��lo xuumu
d. r�sd�shn xuumu e. �u�e xuumu
2. Top’i� hh��� i�kz indu sis �md��d�,
�. �b�� b. b��ro
d. "əkəze e. d�w�
3. Top’i�� �iizu i�kd�,
�. x��n� �iizu b. �b��� �iizu
d. �shə��e �iizu e. zw�� �iizu
�. I"su kuoshu kiəl" � iə�ki nuo�u %o�d�,
�. �obd��kuk kuosh"ə� b. berdnki buukumk kuosh"ə�
d. xsi��xshh�rku ziibuzib"ə� e. sho�" b���irs �minishi.
5. B��chi f�brik� H�w�s�� kid� n��d�� "ən� besknni?
�. indus"ri shoshk�z b. indus"ri in"sz
d. indus"ri ���sz e. b���irsi "��n� is" ki"i
,. Indu nuo�u %ubnkiz mosmz �ənd��d�,
�. k��mil/m�kin b. b��bur
d. �iər e. hh��� �uonu i�kz/m�rk�b
G��di 0�0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. Wolki b��l�kien kekki b���irsk xsoxssin"i.
0. Gobk� chuonu d�mkr �lk %i�ks" �mdəki �obu kidn ______
�əndə�o.
2. Kuoshuk� ��fk�k� _____ k� _______k�n %�bs məchikiz "i�o.
3. 9 iə"" "urizmk� wus"ndəki n����n isk�ki kud�kiek� cho�� x�����
s�ən"i.
�. ________________________________
b. ________________________________
G��di 0�0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Howdn Kubm: Ink� ��bk� shiishik�
�.0. Top’i� �obk� nuo�u xhornkki d��ku
n����
nuo�uk� ��bu
d��kun���� �obdəmbi �rkioloji nuo�u-"sidn
Uechk� hh��kiek� h�" no�umon"i.
� D��ku n���� � bə�bbn" �ir � hownsini?
�.0.0 Top’i�-d��ku n���� ��ln xus"nkid�kie
D��ku n���� � �ədnks" �ob %o�k� cho�� � �əli hur"kizk� �obdəmbik�
nuo�u xhornk� �əkiz "iki %o�zk� %o�zk� %ixssn�ki nuo�u ("əmi) "i�o.
9-�oben nuo�u xhonk� �obdəmbik�ki d��ku n���� m�" �nkin"i�e.
D��ku n���� hh��kie ishik� kidnk� melk�k� h�" xus"nkiz ish �mks"
ishik� cho�� is" kid�kie ��ln xus"n kiz "inishi. G�b ki�mki burj�kiek�
Tmr"k� S��nsk� Gobdəmbik� (TSG) dirji"� Afirk� �ob� m�"u %o�k�
x���"�mu "uusu �m�ki d��ku n��k� xus"nkiz ish �mn eki�o. Hh��k�
cho�� s��n�kie Top’i� �ob� kiz "inishi. Hh�� sis Top’i� �ob m�nd�kie
sis "s�nin "i�e. A nuo�u xhorn d��ku n�����kiek� cho�� i�k i�kd�kie
hh��k� %��� kid�kie "inishi.
�. Aksum h�wl"
H�wl" hh��ke T�r�� killk� cho�� Aksum k�"�m" "ən kinishi. H�wl"
hh��kie ish-bi�r�� 0700 �mkiz "inishi. H�wl"�kie ni��lu %o� "iki k�rsn
%ə�dnkiz ish �mks" ishik� %ozh�shn melk�sn ���bn xho�mski kuok�
melk� kiz "inishi.
G��di 0�2
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Ishik� cho� 33 me"r sh�dnkid� �əl" wu"ki�o. Izk� b��� �shkid�kiek�
cho�� sh�dnd� 22 me"r sh�dnkiz "i�o.
Top’i� 0328 – 0333 X��lin m���s" iizhin uusuk %uor kiəl"�" h�wl"
%o�d� kon"ə Rom k�"�m" �shu"n %eki �s Top’i� Fedər�l Demokr�si
Ripublik (TFDR) m���s" uusuk "ən Ch�bu �"səm 0337 bi�r�u %��k
�ob� b���rsn konde Aksum" �shu"nki�o.
�. h�wl"�kiek� ��bm b. ishik� cho�� h�wl" i�kd�
Akr �.0.0 Aksum h�wl"�kie
b. L�lib�l� ��bi īi��kie
L�lib�ki ��bi īi��kie iz" ishki �ob� �m�r� killk� cho�� Səmen wolo
zuon L�lib�b k�"�m� "i�o. Y�bi īi��kie 03 m�"u bi�r�uk� cho� burji
L�lib�b k��fz "inishi. Y��bn i�kz xho�mski kudu %��k ni��lu %o� "iki
hu�lsn k�f"nkiz "inishi. L�lib�b ��bi īi��kie 00 ish �mks" 25 bi�r�uk�
cho�� k�f"n ho� kiz "inishi �əndə�o.
G��di 0�3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Sho�" � sədnks" b. so �uis ��l�l � sədnks"
Akr �.0.2 L�lib�l� ��bi īi��kiek� cho� Gor�is-īi ��nd��d�
d. Gondər burj���b�kie b�"sk� īi
07 m�"u bi�r�uk� cho�� Top’i�k� cho�h k�f"nki �imb�kiek� cho��
i�kz xus"nki ��ln xus"n m�z�bnkid� F�sil �inb� "i�o. Īi hh�� F�sil
�shushki k�"�m Gondərk� cho�� "ən ki�o. izk� b����" F�silk� cho�sh"
burjiki burji m�nd�kie īi b�"sk��k� cho���" is" kinishi.
Ake �.0.3 Burji F�sil B�"sk� īi��
e. Xi�� �shu"nki ni��l�kie
Ashu"nki ni��l�kie %o� %o� b��l" də�nik� h�" nuo�u ebs� �ədn
�shu"nkiz "inishi. Yəki ni��l�kie kiəl�k� h�"ki ���b�kie k�rzu k�rsik�
h�" n�ki ish xuskin" ���b�kiek� xusk��s %i�b�sd��z "inishi. Ink� �ob�
G��di 0��
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�shu"nki ni��l�kiek� cho�� dəbub kill �ur��e zuonk� cho��ki xi��
ni��l�kie ��lnki d��ku n���� �m m�z�bnkiz "inishi.
Akr �.0.� Xi�� �shu"nki ni��l�kie
ə. H�rər �ob�ki �inbu
H�r� �inb� is"ki �ob� Adis�b�bk� "s�nu h�" 525 kilome"r ok�ki �ob
H�r�ri kill k�"�m �mki H�r�k� cho�� "i�o. Ginbu hh�� 0, m�"u
bi�r�uk� h�" H�r�rn �uzdki Nur Muh�jid k��fz "i�o. Ginbu hh��
jə��ol �imbu "ən �əndə�o. Iz� � wudn �mn" izk� %er� uchu kinishi.
Ishik� cho�� wok �kr�k� h�" � sədnd��d� ��n" %o�d� showb�r "i�o.
�. Buo"ki �kr b. Showb�r
Akr �.0.5 H�rər �inbu
G��di 0�5
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
f. Gob cho�� səmen xuum�kie p�rku
Top’i�k� xuumu �ob� i�kz zowki �ob xus"nkid�kie k���" xus"nki
xuumu z��ksnb��b�kie "inish. Yə z��ksnkid��kiek� cho�� R�sd�shin
is"ki b��l biək�"kid� "i�o. Xuumu z��ksn hh��kiek� h�"ki səmen
xuumu p�rk� ��lnki d��ku n���� �m m�z�bn ki�o. �ob p�rku hh��
�bocho�� %o� ki nuudu w�li�� ��beksk� ��"n "subzk� xhil�d� bo"kuk�
hh��kie hur"dəki b��l "i�o. Sho�" 22000 hek"�r �m�ki hh��chu �nki
�ob �nkiz "i�o.
Akr �.0., Səmen xuum�kie p�rku
�. Wok ��k�ki omo (H��zhi) buunuoru
U�ndki ���b�kiek�ki nuo�u xhorn iz" b�s"n z�rdnki �ob�kiek� cho��
%o�d� "i�o. Gobu hh�� "urk�kn� (Tur�en) �iiz�k� shish" dəbub omo
zuon� "i�o. Buunuoru hh��� �rkioloji kuok� ednki z�rn�k 2.5 _ 3
miliom bi�r�u �mki ���bk� hh��du "sidn (uusu), kuoshk� %ə�dn n����
iz" ho"ki b��l "i�o.
G��di 0�,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr �.0.7 Wok ��k�ki omo (H��zhi) buunuoru �kr
h. Wok ��k�ki �w�sh buunuoru
Gob hh�� Af�r killk� cho�� kiz � �mks" �rkioloji z�rn iz" i�kz ednki
b��l "i�o. Gob hh��k� h�" 3.2 milion bi�r�u �mki ���bk� uusu H�d�r
�əndəki b��l" ho"ki�o. Tsidn hur"kid� (uus�) Luusi/Din%nəsh �ədn"ə�
��lnki d��ku n���� �m m�z�bn ki�o. z�rnb��b�kie �əd��d���n" �
�mn" Luusi 25 bi�r�u ���b kuochin "ikin i �mks" ishk� h��d�k �0%
�m�kid� hur"ki�o. Hh�� �-�obeni u�ndi ���b iizhi� hur"ki "id�sn
%i�b�sd��z "i�o.
M�nz ch�k hh�� d��n"ki kiəlk �w�shk� biək�" ednki �rkioloji z�rnk
Luusi isi i�rz �mki uusu hur"ki�o. Izk� bi�r�� �.3 milion �m�o
�ənd��z � �mks" R�midos �ədn sumsnki�o. Hh�� ch�k Top’i� �obe
u�ndiki �ob" ���b iizhi� hur"kin "id�sn k��r %i�b�sd��z �mki�o.
G��di 0�7
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr �.0.8 Luusik� h��du "sidn
i. Konso �ob� �iəlu bə�bb kudu ("��ru "�ris)
9-�obeni zowkki �ob i�kz �nkin i "id� ��n" dinu iizhi �əshimkin "i�e.
Konso ���b�kie bi�r�u b�ls zin�skid�k� �obk� kidn chiənd� nə� shim
�lkiz ish "id�s xus"nkiz "inishi. Y��b hh��kie 20 �"m (�00) bi�r�u
�m�ki kiəlu "��ru "�risk xus"n kiz "inishi. Ish dəmbi �mki�o "��ru
"�risi. Hh�� %��k "��ru "�ri k��r k��r %ixssnn ekinishi. !ə�dn jə�zh
hh�� �ob� ��ln xus"nkiz �m m�z�bnn �mki�o.
Akr �.0.3 Konso �ob� �iəlu bə�bb kudu ("��ru "�ris)
G��di 0�8
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Sənxərəj �.0.0 G�ln xus"nki Top’i� d��ku n���� s��n�kie
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Top’i�n ��ln i xus"nn eki d��ku n�����kien hiir �ən"i.
2. D��ku n���� hh�d�d�kie ��lnki d��ku n���� ish �m
m�z�bnkid� �ir � hownsini?
3. G�ln m�z�bnki d��ku n�����kiek� cho�� �-kill�k� cho��kid�kie
n��d�kie ish "ini?
Nuo�u xhornkki d��ku n���� hownsd��z
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Nuo�u xhornkki d��ku n����k� cho�� k�d�kien ushkin"i.
2. D��ku n���� hownsd��zn i"-��r"ib��b�kie sis �ən"i.
H�d
i
D��ku n�����
sumu
D��ku n�����k� �kr Iz" d��ku n���� � �m�
m�z�bnki bi�r�u
Iz" � ki kill
0 Aksum h�wl" Nuo�u xhurn 0380 Ti�r��
2 F�sil �inbu Nuo�u xhurn 0373 Am�r�
3 L�libəl� ��bi
ī��kie
Nuo�u xhurn 0378 Am�r�
� Səmen p�rku G��bk hur"kiz 0378 Am�r�
5 Wokki �w�sh
buunuoru
Nuo�u xhurn 0380 Af�r
, Wokki omo
buunuoru
Nuo�u xhurn 0380 Dəbub kill
7 Xi�z �shu
ni��l�kie
Gobdəmbi 0380 Dəbub kill
8 H�rər �inbu Nuo�u xhurn 200, H�rəri
3 Konso �obdəmbi
m�rku
Gobdəmbi 2000 Dəbub kill
G��di 0�3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
D��ku n�����kie i�kz hownsd��z "inishi. Hh��kie ch�k:
�. Y��bk� �obk�n %i�b�s nuo�u xhornk� kudu �mdənishi.
b. Gob %o�k� cho��ki ���b ish �əli ishin ish xuus"ə� "�mr"ə� iən
hownsdənishi.
d. U�ndki ���b�kie eb %ə�kiz xus"n"ə� k��r ch�k ebn %ə�dnn kudu
�minishi.
e. Gob buz səd��d�kien u"ns ki nuo�u �m izk n���� ��f"ndəki kudu
�mi�o.
ə. Shish"ki ���b�kie izk %ə�dn ���f�ki kudu �mi�o. A kin �-d��ku
edəki wu��n"ə� ��luk k��m"ə� iiruk� chə�kn� m�nzk k��s ish
bə�bbnz b�ssi�o.
Gobdəmbi d��ku n����
So ��k� �obdəmbi d��ku n���� ��ln xus"nkid�kiek� ��k� m�nz ish
��n" �iə zink� �ob��" "s�su is" kinishi. Gob dəmbi � �əks" ���b
hh�shund�kie %o� b��l" ��b eki %ə�dn�kie ��bm "i�o. !i�b�is:
�obedu, xsuufu %ə�dn, kiəl h�dd��z, ə� b��chi sibk�k� kechuk�k�,
əmdu dəmbi, duufu, uechishm, buozk� b��n kobssm dəmbi, %ə�dn
dəmbik� hh��kie is"kid� "inishi. Hh�� ch�k ���bk� do�� kudun
%i�b�sd��z "i�o. Y��b %ə�dn"s�sz %ə�" �s b�ss�ki nuo��kien
xsoxssdə��. Dəmbi hh��kie is"u ��rsuk�, īik� b��chi sibk�/kechuk�k�
b��zhub��bn kelk� k�fi shishk�shk� … k��r m�nz sis hownsdənishi.
Hh��kiek� cho�� kubm�kien � sə��
�. B��chi ofk� dəmbi
Top’i� �oben iizhi� ish �əli ishi �əliki ���b "s�su do�də�n i "id�sn
kuchu b��chi �ob" %ə�dnkiz "s�su �nkin "i�e. Hh��k� cho�� Dəbub kill
���b�kie ish �əli ish �əliki ���b m�" �nkiz � "id�sn �obdəmbi m��chi
"s�su �mnki�o.
G��di 050
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr �.0.00 Gobdəmbi b��chi
b. K�fi shishk�is dəmbi
9-�ob��" i�kz b��l" ���bk�chon" hur"dəki k�fi �ob" ���b i�rzk "ən
��bn no�umdndə�o. B��k� b��bzk� ���dib��bk� ���dib��bk� �ob"k�
�mdəki nuo�u ���b i�rzk "ən wuchkndə�o
Akr �.0.00 Nuo�uk� h�"ki ���b i�rz
!ə�dn
I"ik� �ob" kuchu b��chi siibdəki ���bn i" buoz siəd�k� cho�sh" kifil�
i"-"�r"ib��b�kie sis hiir �ən"i.
G��di 050
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Top’i�k� �ob eduk� kuo��kie (G��ni)
nuo�uk� ��bu
edn m�mnkiz wow"u/z��ri ��luk xushxishnd��z
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Gobedu �ir "ən� hownsdəni?
2. I"ik� shish"�" hh�shun" no�umndəki �ob ed� n��d� "ən?
Top’i� ish �əli ish �əlikin���bn �nki �ob i "id� ��n" �ob edu "s�su
iizhi� �əndəki �ob "i�e. Xus"nki �ob ed�kie ziəd"�m ��ku xheshi ish
�mks" hh��kiek� cho�� uchu"�m ��ku �m�kid�kie Dəbub killk� cho��
"ən kinishi. Top’i� �ob ed�kie i�k i�k kubm b��l" beskndənishi.
Hh��kie ch�k:
�. Omokk� ���b
b. Kushk� ���b
d. Nilo s��r�k� ���b
e. Semk� ���b hh��kie "inishi.
�. Omok� ���b
Omo �obeduk� ���b no�umd��d�kie u�ndki �ob" ��"s Top’i�k� cho��
do�ki ���b�kie "inishi. Top’i�k� chuozhik� %u"u h�" Dəbub killk�
cho��ki Omo hh����k� z����s ki ���b�kie "inishi. Omo ���b ish
�ənd��d� Omo (H��zhi) hh����k� z����s ish in do�d��d�
oshkndənishi. Gob edu hh��k� %��� kid�kie wəl��"in, K�fin, G�moin,
Diizin, Benchin, … k��r m�nz "inishi.
b. Kushk� ���b
Gob edu hh��s no�umd��d�kie Top’i�k� cho�� i�kz b��l" "əshki
nkinishi. Kush �ob ed�kieek� cho�� izn no�umdəki ���b i�kz �nkid�
Ooro nuo�u "i�o. Oromo ���b�kie Oromi�� kill� "ən kinishi. Kushk�
���b �mki �ob ed�kie Sid�min, Gedi’o nuo�u, Burji nuo�u, Af�rin,
G��di 052
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
K�mb�"in, Sum�lin, H�di�� nuo�u, Konsin, A�əwin,hh��d�d�kie
"inishi. Ebs: Hh��k� �əli� hirdnkid�kie sho�" �ob edu "inishi.
d. N��lo s��r�k� ���b
Gob edk� ���b hh�� iz" no�umdndəki b��l� Top’i��k Sud�nk� ���di"
"i�o. Gobedu Nilos��r�k� cho�� kid�kie: surmin (Tirbmk� Bə�"ik�),
B�lis, Nuer, A�w�k, Kun�m�, Gumuzun, Məsə��o, hh��kie
i�ki�kd�kie "inishi.
e. Semk� ���b
Semk� ���b �mki �ob edun no�umd��d�kie �oli, "i�ir, killk� cho��kiz
ish �mks" hh��k� ��k� Hr�rik� dəbub kill k� cho�� Gur��e zuonk�
Silxe zuonk� cho�� kinishi. Gob edu i�k i�kd�kie �oli, "i�rin, �ur��in,
�dərin, Ar�ob� nuo�u "inishi.
Uechk� hh��kie b���rsin"i.
0. Sənxərəj�s xsoxssin"i.
2. I"-�ob ed� �ob eduk� ���b n��d�� "ən� beskndəni?
3. Gob edu el ukul "ən" buuduk �l eb no�umin"i.
Gob-ed� �edn oshkund��z Gob-ed�k� kuo�
Gur��e �ob-edu
Oromo-�ob edu
Kun�m�-�ob edu
Wol�"�-�ob edu
Gedi’o �ob edu
Ti�irin
G��di 053
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Edn m�mnki nuo�u
0. Edn m�mnki nuo�u jə�zh
9-�beni edn m�nkinuo�u (dəmbi) jə�zhk� �obdəmbi "s�su �nkin "i�e.
Y�k kid�kien � sən",
� I"su kuoshu kudu: Əmdu i"su izk � kuoshdəki kud� �-d��ku
n���� "i�o. Oromo ���b�kie , shii bi�r�uk� "s�n" udu ish
�shudəki dəmbi� hh��" dəbub kill ���b�kiek� cho�� i�kz b��l"
xus"nki %ə�dn �mki�o. Hh�� ��n" semk� ���bb �mki �ob edu
no�umdəkie ���b�kiek� cho�� Golu , shii bi�r�uk� "s�n" ish
�ə"s kuoshdəki i"su sibsu edn bu"k�dəki kudu is" ki�o. Hh��"
Top’i�k� cho�� i�kz b��l" sibsu xus"nki i"su �mki�o.
� Ankki � hownsmki kudu: Ink� �ob��" ���b�kie ishi do����" �nk
ish hownsmdəki kudu "s�su is" ki�o. %ə�dn ��b wow"k z��rik
%ə�"ə� zi��ukiəl"k� jə�zh kiəl"k� ��b"ə� idr ��b"ə� n���� zi��un
��b hownsm"ə� � edəki idrk� wu%ubk� hh��kie ��k kid�kie
"inishi.
� K�fi izk � shishk�sdəki kudu: Y��b i�rzk (b��bin ���bk)
no�umdnd��z �-�ob��" �nkki k�fi izk wuchkndəki kudu i�kz "i�o.
Y��b i�rd�kie ��b no�umdənishi, !�bs ki�msdənishi, iik�
ho"sənishi.
Edn m�mnki nuo�u chiənz:
9-�obeni eedn m�mnki nuo�u jə�zhk xsoxsnkin "i�e. A �mn" %i�n" edn
m�mnki nuo�u chiənz ch�k sədndənishi. Yəki nuo��kie h��du
�əsh"s"ə� ���bk� ���b �mn �ils"ə� ���bk� jə�zh kidn kə�s subuk�
kə�dnk� kodiəz "inishi. Hh��kiek� cho��:
� D��nu ��r"sənd��z
� Tsəkir �uxsnd��z
� D�du kuochink� h��du %uxsnd��z
� A�"n �ə"rkin kuosu ziib bəs�"nd��z
� Melk� sis �ədn h��du %uxsn"ə� kərsi k�rsn"ə�ed��z
G��di 05�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
� Kuochi �ishk b��n kodnd��z
� A�lk xoshxishnd��z
� B��n kodn �ədn ���b debdn shubd��z���bk� ni��kzh��d
%uxsnd��z
� Diizi ziib m�msnk��" bə�dnd��z/zibnd��z
� D�du kuochin i��k��" %i� b��bzk� chu"nd��z
� Duufu kiəl" ��bu ��"sk� hieli dumuk� wu"k�k� �əli bur"uk�
… k��r m�nz hh�� ��kkid�kie "inishi.
Edndəki nuo�u hh��kie ish kodedəki xs�b"u zi��uk� ���bk� cho��ki
zi��u i�kz � "id�sn ish o�dn %i�"ə� kə�s"n"ə� ednz b�ssi�o. A kin
sho�" � kik��" � xhə�"ə� "�mrs"ə� �ə � iəz b�ssi�o.
Uechk� hh��kie b���rsin"i.
0. I"k� �ob" sədndəki edn m�mnki nuo�u chiənzk� jə�zhk�n hiir
xs��fin"i.
2. Jə�d�kie isknn� chiənd�kie edn k��n� iə�ki kud�kiek� h�" no�um i"
no�umkid�s kifil��" ��"skz �ən"i.
Top’i�-���b ish-�obn u"d��z
9-�beni � �əli ��əliki %ə�dn məchi iizhin oshkush"ə� i shordn holn
do�n eki ���b �uuf "s�su �nkin "i�e. H��kie ch�k:
� Akr �krsk� ə�k� %��k
� Ispor" %��k
� Xsuufu %ə�dn %��k
� S��nsk� "eknolojik� %��k
� Gob keli %��k
� Gob bə�bbk� ko"k� %��k �ə %ə�d��z "�nishi.
G��di 055
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Ə�k� �kr �krsk�
K�rsk� īi k�fk�k� �krsk� hh��s %�bs �nkiz "i�o. 9-�oben hh��kie %ə�
iizh oshkush"ə� i shordnn edəki xus"nki ���b �nkin "i�e. Hh��kiek�
cho��:
0. Y�red, ���b jə�zh
Y��b�kie ə�k ishin ���bzn (G��bb��bn) wonmdənishi. Hh�� ��n"
ch�k u"smk� iris (duufu) k�n izk %i�b�sdənishi. Top’i� Or"odoks
b�"�sk�nk� cho�� wənm ə�k xus"nkid� Y�red jə�d� "i�o. Y�red jə�d�
505 bi�r�uk� Aksum k�"�m" "ən �"nki�o. Yiək� cho�sh" S���u nuo�un
� n�bb"ə� kek x�nə�d�k� cho�sh" hh��k� kiəlk Or"odoks b�"�sk�n"ki
ə� kud�kien m�mski�o.Əə��kie �’iz, izl, �r�r��b �ədn xus"nkiz "inishi.
Akr �.0.02 Y�red, ���b jə�zh
2. Shordnkiz Dok"ər Xl�hun Gəsəsə
Top’i� �ob� xusk� kiəl"ki ə�k� cho�� "s�nb��b %o�d� shordnkiz Dr
Xl�hun Gəsəsə "i�o.shordnkiz Dr Xl�hun Gəsəsə 0333 bi�r�uk� h�"
Woliso� �"no. Ə� kuok� i�kz u"nki ə�b��b "i�o. Izk� xusk��k� "h� ə�
burji �ədnz "i�o.
G��di 05,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Akr �.0.03 Shordnkiz Dok"ər Xl�hun Gəsəsə
3. Shordnki Lore" Me"rin Afəwər% Təkle
032� bi�r�uk Am�r� kill� Shew�� �"no. Cho�sh"ki "mr"�s �ob� "�m
ho"so. Yiək 0333 bi�r�k I��ilz �ob� "ə �krk� disk xusk�n "�mrdiəki�o.
shordnki Lore" Me"rin Afəwər% Təkle � �əli � �əliki �kr �krs s��l
xus"nkiz "i�o.
�. Shordnki Lore" Me"rin Afəwər% Təkle b. A �krs s�lki �kr�kiek� cho�� %o�
Akr �.0.0�
!ə�dn
I"in u"nski nuo�u %o�n �krs s��l kifil� i"-��r"ib��b�kie sis səssin"i.
B�ss�ki n����
irs�s, l�p’is, � huo"n" irs�s si��lib��b, wor%�" bi�dnz
G��di 057
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
b. Ispr" kuok�
Top’i� ispor" %ə�dnk� cho�� izk i�kz i xus"nkid� �"le"iks "i�o. Hh��k
i�k sumb��m i �m xus"n"ə� �obe-b�ndir� ��ln kodn d�b�b" k�l" %ə�n
ekid�kie "��nishi ���sh ki"i. Hh��kiek� cho�� ��k kid�kien sienno.
� A"le" Abəbə Bi%il�
A"le" Abəbə Bi%il� 032� bi�r�u %��k Oromoi�� kill səmen show� zuon
Məndid� k�"�menk 3 k.m ok�ki J�"o �əndəki �ob" �"no. 0352 bi�r�u
%��k m�r�"on hi��r Rom k�"�m" ednd�k� h�" hi�" "s��n" "s�n"
S�h�r�k� �uisi �obk� cho� wər%i kobz "i�o. Gobk� cho�� �iə kiəl"
���bn cho�mskid� �shu %��ki/xh�muk��" wol "ən hi��" shorshiki�o.
Shorshi hh��sn kubm bi�r�uk� cho�sh" 035, bi�r�uk� J�p�n k�"�m
Toki�o� xh�muk hi�" shorshi x��m ki�o.
Akr �.0.05: Abəbə Bi%il�
� A"le" H�ile Gəbrəsl�se
A"le" H�ile Gəbrəsl�se oromi�� kill� msr�% Arsi zuonk� cho��
03,5 bi�r�uk �"no. H�ile Gəbrəsl�se hi��" cho��� wuud�k�
cho�sh" 00 shik� 5 shi me"rk� i�kz shorshnki %i���ki
shorshib��b �mki�o. Hh��k �-�oben b�ndir� ��lnk� d�b�b"
G��di 058
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
ch�k ch�k kodn %ə�n eki�o. Hh��" %i�n" m�r�"onk� m�r�"onk�
��bmk�n iz� iz� shorshidəki �"le" "i�o.
Akr �.0.0, A"le" H�ile Gəbrəsl�se bə�ssmk� h�"
� A"le" Dər�r"u Tulu
Dər�r"u Tulu 03,� bi�r�uk oromoi�� kill msr�% �rsi zuon� Bə%oji
�ənd��k� �"ne. 038� bi�r�uk ��lnki olompik B�rselon�� 00,000 me"r
hi�" wər%i kobki�e. Hh��k Afirk� �ob�ki kuochiz xs��nd�kiek� cho��
�ə"sin �mki�e. Shorshi hh��sn 0332 %��k Sidni� x��mki�e. Dər�r"u
Tulu Arsi� cho�sh" keski �"le"�kie sis kudu �mkin "i�e.
Akr �.0.07: A"le" Dər�r"u Tulu
G��di 053
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Sənxərəj �.0.2 A"le" m�"kid�kiek� cho�� xus"kiz ��kkid�kien %i�b�sd��z
Xrunəsh Dib��b� !ənənis� Bə%ələ Məsərə" Dəf�r
Akr �.0.08
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Abəbə Bi%il� �ir %��k "ən� �ob� ���bn xho�mssni?
2. H��le Gəbrəsil�sek� !ənənis� Bə%ələk% %o� b��l" izk ish�
xus"nki hi��" b��l� ��sk� ��sk� me"r "əni?
3. Afirk� �ob ���b xs��nin �ə"si "s�n" wor%i med�li�� kobki �"le"en
ik "ini?
�. A"le" xus"nkiz is" i�kz keski �ob� kill n��d�k� cho�� � kini?
H�
di
A"le" sumu A"n
bi�r�u
A"n b��l Iz" �/I hi�"ki hi��"
0 Bəl��nəh
Dins�mo
0357 Sid�m�/Afər�r� M�r�"on
2 Mruxs Yifxər 033, Tir��/Adi�r�" 5 shii m. k� 00 shii m. k�
3 !ənənis� Bə%ələ 037� Arsi/Bə%oji 5 shii m. k� 00 shii m. k�
� Məsərə" Dəf�r 037, Adis�b� 3 shii m. k� 00 shii m. k�
5 Xrunəsh
Dib��b�
0378 Arsi/Bə%oji 5 shii m. k� 00 shii m. k�
, Gəz�hə� Abər� 0370 Arsi/I"ə�� M�r�"on
G��di 0,0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. Xsuufu %ə�dn
9-�oben xsuufu xs��fdəki ���b "s�su �nkin "i�e.
� Shordnki Dr H�dis Aləm��əhu
Shordnki Dr H�dis Aləm��əhu 0302 bi�r�uk Goj�m �ob� �"nkiz �
�mks" � "mr"�s Adis�b�b� � ho"sd�k� cho�sh" �s"�m�ri �m %ə�ki�o. A
xs�fki m�xs�fk� cho�� i�kz xus"nkid� “u"smk "ə də�n" "iəz/��b shubz
” �ə �əd��d� "i�o. M�xs�f� �iə kiəl" �uzd� n�kin ���b izk kundn"ə
zu"n"ə� ed��z "əd�sn %i�b�sd��zz "i�o.
� Xsə���e Gəbəmdin
Lore" Xsə���e � �"nkid Ambok� cho�� 0328 bi�r�k "ən �"nkiz � �mks"
xus"nki ki�msk� "��muk��si xs��fd��z "i�o. A xs�fki ki�ms nuo��k�
cho�� xus"nkid� ��ln� kusmi �əd��d� � �mks" "��muk��si nuo��
P’exros kiəl �nin� ��d��z "i�o.
�. Shordnki Dr H�dis Aləm��əhu b. Lore" Xsə���e Gəbrəmdin
Akr �.0.03
e. S��nsk� "eknolojik� h�"
S��nsk� "eknolojik� h�" Top’i� ���b ��ln xus"nkid�kiek� cho��
i�kz "s�n" oshkund��d� Dr Aklilu Ləm� is" ki�o. Dr Aklilu Ləm�
Som�le killk� cho�� Jiji�� k�"�m" 0328 bi�r�k �"no. Gob cho��
"mr" i�kzk� �unibərs"i "mr"�s � ho"sd�k� cho�sh" Səmen
Amerik� �ob� "ə 035, bi�r�k dok"ər �m s��nsk� h�" "�mrki�o.
G��di 0,0
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Dr Aklilu Ləm� ��l � xus"nkid� sholshn ziib � �n bilh�rzi��
xs�b" kodedəki mi��l�kie ii�k��" ish %i� zibn" ish k��d�s � z��r
xussd�k� cho�sh" "i�o. A %ə�dn hh��k� h�" ��ln xus"nki ���b
xuusiz �m "�� "�dn kobki ���b �mki�o.
Akr �.0.20 Dr Aklilu Ləm�
!ə�dn
0. Sholshun n�kinki wuochi "ən"k� �ir ed��z "ən" i" īib ���b�kien
uechin"i.
2. I"ik� shish"�"ki �kim īi" "ə bilh�rzi�� n�kinki xs�b" "ən" uechi siis i"
xuusd�s kifil� i" ��r"ib��b�kie sis �ən"i.
ə. Gobu ko"k� h�"
9-�obeni holn i kid� ��n" shordn �lki �ob "i�e. Adw� b��zhuk� kiəl"
�-b��zhub��b�s kichish �ib"ə� ���b xs��nd�kie sis kudu k�rski �ob
"i�e. Afirk� �obenn uusub��b�kie ch�rshuhsmks" Afirk� �obk� cho��
kundk��" holn %eki �ob Top’i�k� L��beri��k� "in��shi. Hh��s el ekid�
�-�beni %i�n �inn "s�n"� �ədəki ���b�kie "inishi. Hh�� kuduk
oshkn�ki ��� �uuf (Jə�n� ) �mkiz is" kinishi. Hh��kiek� cho�� Burji
Tedrosk� burji Yoh�nsk� Alul� Ab�bnə��k� oshkunz "inishi.
D��n"ki kiəlk� kiz "iki oshkn�kid�kie ch�k� mejər jenər�l
H��əlom Ar’��� "i�r�� kill Shirek� cho�� 03�8 bi�r�k �"no. Mejər
jenər�l H��əlom Ar’��� d��u �indki �inm�k� cho�� "s�nb��b �m
�inmkiz "i�o.
G��di 0,2
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
A %ə�ki %ə�dn� isi �ədn iz" � �"nki �ob" Shire k�"�m"�" �-sumuk
h�wl" �shush"nki�.
�. Burji Tedros b. burji Yoh�ns d. burji Minilik
e. mejər jenər�l H��əlom Ar’��� ə. shire �shu"nki h�wl"�
Akr �.0.20
f. Gob ko"k�k� bə�bbk�
Hh��"ki kiəl�k� h�" �obk� cho��ki zi��u i�kd� n��ru duochi "i�o.
Zi��u hh��s kodedəki nuo�� �obk� bi�r�u-b�ls kodedəki duochi "i�o.
Hh��k�ki zi��u b��bd� %i��ruk�ki kə�dn "i�o. Zi��� wuchkn�ki kudu
%o�d� %i��ru k��n bulk�nki �ob�s inchi � �shuz "iki b�ssi�o.
!ə�dn hh�� �obu bə�bbn�ki kudu i�kd� "i�o. Hh�� kuok� oshkn�ki
���b�kiek� cho�� %o�d� Dr Təwəldəbrh�n Gəbrə’i�zi�bher "i�o.
Dr Təwəldəbrh�n �ob bə�bbk� ko"k�k� h�" %ə�dn i�kz %ə�ki Top’i�
�obk� �ob ko"k� ��bk� cho�� �uzdu i�kz �m %ə�kiz "i�o.
Akr �.0.22 Dr Təwəldəbrh�n
G��di 0,3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
!ə�dn xus"nz�.0 �. Uechk� hh��k� %���kid�kien “�əshu” k� “i�zuk�” b���rsin"i.
0. D��ku n���� � �əks" � �əli hur"kizn "ən %o� �ədnno.
2. Aksum h�wl" Rom� �shu"nkid� b���rsn konde u�nd � b��l"�"
�shush"nki�o.
3. Xi�� �shu"nki ni��l�kie Dəbub killk� cho�� kiz "inishi.
�. Də�n h�" "iə�ki u"sm �əd��d�s xs�f kid� Lore" Xsə���e
Gəbrəmədin "i�o.
5. Xrunəsh Dib��b� iz� zi� shorshib��n i �md� m�r�"ok "ən �mki�e.
b. Uechk� hh��kie sis �m�kizn sə biərin"i.
0. Aksum h�wl"� kill n��d�k� cho� "ən� kini?
�. Am�r� kill b. Oromi�� kill d. Ti�r�� kill e. Af�r kill
2. L�lib�l� ��bi īi ni��lu k�rs"n k�f"nkid�kiek� �əshim�,
�. ziəd b. s��n d. uchu e. "�m%o�xhesh
3. Səmen xuum�kiek� h�"ki p�rk� d��ku n���� nn��dbuud� � kini?
�.d��kun��� nuo�u xhornkkiz b. �ob dəmbi d��ku n����
d.S���u ��bki d��ku n���� e. b���irs "��n� is" ki"i
�. Gob edu hh��kie iz� kə� nuo�� n��d� "əni?
�.Adərin/H�rərin b. G�moin
d.Wol��"in e. D�wroin
5. Hh��kiek� cho�� edn m�mnki nuo�u chiənz �mkid�,
�. K�fi shishk�is d�du kuochink� h��du %uxsnd��z
d. hownsm e. i"su kuoshu
,. Shordnkiz Lore" Me"ri �r"is" Afəwər% "əkle izk xus"nki xusk��
�. xsuufu b. ə� %��k
d. ispor" e. �kr �krs %��k
7. Abəbə Bi%il� �ə"si iz" m�r�"o � shorshiki �ob�
�. J�p�n/Toki�o b. Ispen/B�rselon�
d. X��lin/Rom e. Ch��n�/Beji��
G��di 0,�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
d. wolki b��l"�" kekki b���irs�s xs��fin"i.
0. Luusik hh�du "sidn� �-bi�r��________� �mks" is" � hur"ki
�ob� _________ �ədn xus"nkiz "i�o.
2. Top’i�k� %u"u h�" Sud�nk� z���s no�umdndəki nuo�uk� ���n�
______ �əndə�o.
3. Y��red jə�zh ə� k�d�kie ________ k� _____k� ______ �ədn
xus"nkinishi.
�.2. Shish"ki ki�mik� �-nuo�u jə�zhk�
nuo�uk� ��bu
ch�dr/hə�skiz %o� �m ��bnkiz
���b hh�shunz ��b %o� sədn �uzdu jə�zh
���bk� o�dnkiz
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Y��b hh�shunz �ənd��d� n�k"əni?
2. Y��b hhshunzk chn" n�kinki ki�mi i"səkini?
�.2.0 Y��b hh�shunz
Y��b hh�shunz �ənd��d� �-S���u ���dik ki �obk� kuf ��b d�nnsn
do�ki ���b "s�su kiz �ə "i�o. Yə ��bki ����b isi �əli izk ishi xus"nki
dəmbik� izk� ish �uzdndəki nuo�uk� izk �nk ish ki�mdəki kuduk�
�əkiz "inishi.
Y��b do�� ��bm dod��d��z � "id� sis �nkki ki�mik� h�" �ichikiz "i�o.
!i�b�is: b��bzk� b��nik� d�duk� ��"b��bk� "�m�rik� �s"�m�rik�
%ə�dnb��bk� hhə�sikizk� i�rk� d�duk� … k��r m�nz shish"ki
do��b��b "inishi. Ki�mi hh�� ch�k x���� kuduk kiz "i�o. Nə� m�mnki
ki�mik� kizk� h�" �ichiki ki�mik� "in��shi.
G��di 0,5
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
�. Nə� m�nki ki�mi
Y��b�kie kiəlk kilək ish do�dəki do���k� cho�� hh�shun"ki ki�mi ishi
k�lbs� ed��z "i�o. !i�b�is: ��"b��bk� d�duk� ��bi-b�bk� ��bi-d�dk�
edəki ki�mi� %o�d� "i�o.
Akr �.2.0 īib ���b
b. Kizk� h�" �ichiki ki�mi
Hh�� ��n"ki ki�mi %o�b��b � �əli %o� nuo�u ���f m�nd� ch�k ���fn
edəki wəshi "i�o. !i�b�is: Dok"�r xs�b"b��n � �kmks" n����
���fdə�o. Xs�b"b��b� ch�k � kuo" �kmdn %uu"d� "ən ebdə�o. Hh��
kuduk xs�b"b��b�k� dok"ər�k� chon"�" ki�mi is" ki�o.
A kin ink� hh�shun"ki ki�mi��s � iskn" in sis jə�zh "i�o. M�nd� ch�k
�nk � u"sn"ə� honsm"ə� iəd�k� m�nz p��sik� o�ssmk� wu��uk� �əki
nuo�u chiənd�s � o�z b�ssi�o.
d. Do�� kudun isk�ki %ə�dn
Y��b�kie �uo" səs" ish %ə�dəki %ə�dn��" "ən do�dənishi. Kuoshuk�
f�brik�k� howns %ə�dn m�n m�nzk� cho�� in ��b"sdənishi. Y��b
sumuz � %ə�dəki %ə�dnn kek � %ə� � ���f�kizn ���fz b�ssi�o. K�lb
%ə�dəki ���bk �-do��� ii�i�o. Zi��uk� d�hnk� h�" ho"kli�o. Y��b �-
s��r" ii�dəki i�� �ob-i�� sis "�l "i�o.
G��di 0,,
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
e. M�nd�kie ���f�ki kuok� sədn edn�ki hownsu
Y��b ��bm do��n u"d��z "i�o. A kin � ��b do�ks" �nk %o�z sis eb�
eb� � iəz b�ssi�o. Yirk � �mn" � �əli in sis � ebd��d� ��n" m�nd�kie
sis nuo�u jə�zh � ebz hh�shun" do��k� cho�� u"k��" � %i� iə�ki nuo�u
"əd�sn � xuusz b�ssi�o. 9 �əli inis %o� ebd��z � �mn" ��əlis inn %o�
u"d��z �mknno.
�.2.2. Hh�shun"ki ki�mi nuo�u jə�d�kie
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Hh�shun"ki ki�mi nuo�u jə�zh �ənd��d�kie n�k ish "ini?
2. Hh�shun"ki ki�mi jə�zhn � shuorz �ir � hownsini?
Yirkki ���b sumuz �uo" səs" � do�dəki do���k� cho�� izk � iins"n
indəki dəmdi is" kinishi. Yəki dəmbi ���rd�kien "ən hh�shun" ki�mi
nuo�u jə�zh �ədnno. Y��b hh�shund�k� cho�� � do�ks" dəmbi
hh��kien � xuus"ə� shuor"ə� iəz b�ssi�o. Hh�� ch�k� ���bk� o�dnkiz
�mk � %i��n iəz "i�o. Hh��kiek� c�o��:
�. Y��b �m
Y��b �m hh�shun"ki do��k� "�l "i�o. Xs�"zn uechi"ə� �ə"rzn
howns"ə� uus �ə"rkizn howns"ə� �əki %ə�dn jə�d�kie ���b �mn
%i�b�sd��z "inishi.
b. Jə�zh ��b sədn
Y��b sho�" � ��bdnks" %o� "i�o (ukul "i�o). Yə � kid�sn "əmib��bk�
d�hk� i�kz, �ilz, kuochin, ni��kz, xsonz, xs��nz, sho�" ��b %o� jə�zh
��bk � sə"ə� məshi"ə� � iə�kid� ebm jə�zh �nki ���b iə�ki nuo�u "i�o.
d. M��shi
Y��b hh�shun"ki do��k� cho�� iik�k � do��kid� m��shi %��kki ebmk�
cho�� � �lks" "i�o. Hh�� ch�k�,īi� ���bk� cho��k� shish"�k�
%əbəle�k� �ob�k� � %ə�dnz b�ssi�o. !o�z %o�zn siis"ə� ��b edu %o�
no�um"ə� zi��un no�um wuchk"ə� edn�kid� %i�b�is %o� "i�o.
G��di 0,7
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
e. A�b %o� sədn
A�b %o� sədn �əshuk� kekk� ki �əki nuo�u chochin b��sd��z "i�o.
Y��bn ��b %o� sədəki ���b ���bn el jə�zh ��b "ən sie�o. A�b %o�
sədn/ch�nu � dochiks" ���b kuuninno. Yə �kid�sn ��b %o� sədn
���bk� h�" w"nk %i�d��z � �mz b�ssi�o. A�b %o� sədn īib ���bk "ən
��"si�o. Īib ���bk� cho�� ��"b��b d�dun kuchin, ni��kz, duochiz,
jə�zhki, �iək��" ish %i� %o� b��l" bə�bb"ə� hhə�s"ə� iəz b�ssi�o.
A�"b��b %o� %o� ish-d�d ni��kz "�mrnishi eks" "��nishi kuochin
"�mrn edə"i. Hh�� ��n" ki nuo�u o�dn %i��z "i�o.
ə. Yəshu kiz
Yəshukiz ���bn du��sk %i�"ə� ��bnkiz �mndzn %i�b�sd��z "i�o.
Nuo�u jə�zh hh�� ���b hh�shund�k� cho�� � do�ks" ���b�kien i�kz
u"d��z "i�o. 9-īib ���b sisk� ��r"ib��b sisk� "mr" īi sisk� �-�ob is
sho�" �əshukiz ��bnkiz � �mz b�ssi�o.
f. Hə�s kiz/ch�dr kiz
Hə�s /ch�drkiz hh�shun"ki ki�mi-nuo jə�zh "i�o. Chim kiəl jə�zh �mk
� %i��z "��n� %i��"i. A �mn" %i�n" ���b m�nz � chensh�s in sis �ən"
ebm jə�zhk � sə shishk�sz b�ssi�o.
�. Shorshishm
Shorshishm hh�shun"ki nuo�uk� "�lu "i�o. Shorshishm īik� cho�� "ən
��"sn ii�z "i�o. B�buk� kuo�k�n shuor"ə� �-�s"�m�rin shuor"ə� ���b
sumz el holnkiz "əd�sn xuus ko"ə� � e shorshishm �nk ��b do�z
b�ssi�o.
h. Ukul �m (���b el ukul "i�o)
Ukul �m hh�shun"ki ki�mik� cho�� b�ssz "i�o. Y��b�kie �"nk� h�"k�
��bi %��kk� �ob eduk� ���bk� �in �ink� ukul ish "id� � shordn ko"nz
b�ssi�o.
G��di 0,8
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Nuo�u hh��k� "s�n" hirdnkid�kie i"ik� īpm n�kin "ən� ishik
%ə�dndən" no�umin"i.
2. Hh�shun� ki�mi nuo�u jə�zh hirdnkid�kiek� m�nz hiir �ən"i.
�.2.3 Guzdu jə�zh
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Guzdu jə�zh �ənd��d� n�k "əni?
2. Guzdu jə�zh īi��kie n�k n�k ish "ini?
Guzdu jə�zh � �ədnks" �m�ki nuo�u �ə"ə� �ədnki nuo�un %ə�dnk� h�"
heshin"ə� ednzn %i�b�sd��z "i�o. Guzdu k��si i�kd�s k��sd��d�
m���s" (�uzdub��b) "i�o. Guzdu jə�zh ���b hh�shund� ��b %o�k
sədn"ə� hhə�s"n"ə� ednn howns�ki kudu jə�zh "i�o. Yəki kuduk ���b
hh�shunz �uzdndə�o. !ə�dn sis ���bn wow"sdə�o. Guzdu jə�zh ishik
xus"nki nuo�u is" kinishi. Hh��kie ch�k�:
� !ə�dnn hə�s /ch�dr %ə�"ə�
� 9 chə�nshn" uech"nino �ə eb m�m"ə�
� A �əli nuo�u ��n" %ə�"ə�
� Shishkki %ə�dn %ə�"ə�
� Wəshu k�b �m�kizn %ə�"ə�
� Y��bi �ə %ə�k %i�"ə� �ubun o�"ə�
� Hi�n shuor"ə� m�nd�kie shuorn e"ə�
Guzdu jə�zh izk edndəki īi��kie i�kz kinishi. Hh��kiek� cho�� %əbəle
�uzduk� "mr" īik� jə�zh kidn %ə�dn īi��kiek� huolisk� wərəd� %ə�dn
īi��kiek� ��k kid�kie "inishi. M���s" īi hh��kie %əudn ish %ə�ks" �uzdu
jə�zhk� h�" ish �ich %ə�z b�ssi�o. !i�b�is: "mr" īpmki �uzd�kie
b�s"nki ���b�kie b�ss�ki xusk��s ���fn ish eb ish nuo�u ��n" hə�s
kek ish %ə�z b�ssi�o. Hh��k� ��k� �s"�m�rik� kifil hh�l�%�k� ish
%ə�dn�s ish chə�nsh" isi uesh"nd�s ish xuus hə�ski kuduk %ə�z
b�ssi�o.
G��di 0,3
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.
0. Kodn ish kobis �uf"nki ���b i�rzn i" ���fn" n�k i" iəz "əki
b�ssini?
2. Guzdu jə�zh izk xus"nki nuo��kie n�k n�k ish "ini?
!ə�dn xus"nz �.2 �. Uechk� hh��kien “Yəshu” “I�zu” �ə b���rsin"i.
0. Yirkki ���b hh�shunz izk ish do�dəki dəmbik� �uzdu kuduk�
ishik� is" ki�o.
2. B�buk� d�duk� ki�mi kizk� h�" �ichiki ki�mi %i�b�is �mz "i�o.
3. !ə�dn jə�z� %ə�dnd��z ���b �m %i�b�is "i�o.
�. Shorshushm īi cho�� ��"sn iskn�ki dəmbi "i�o.
5. Guzdu jə�zh i�� shi�� kodiəz "i�o.
b. Uechk� hh��kie sis �m�ki b���irs biərin"i.
0. Hh��kiek� cho�� keki nuo�u ch�ndn kek �əd��d� n��d� "əni?
�. shorshihsm b. ���b �m d. ��b %o� sədn e. m��shi
2. Hh��kiek� cho�� �uzdu jə�zh �mk %i��d� n��d� "əni.
�. chenshz uesh"nz b. �ubub��b d. hə�s/ch�dr
e. hi�u shuord��z
3. Hh��kiek� cho�� �uzdu jə�zh īi �mkid�n��d� "əni?
�. frd īi b. huolis d. "mr" īi
e. shou�" b���irsi "inishi.
Wolki b��l"�" kekki xsoxssin"i.
0. Y�k m�mzki �obk� h�" kuf ��bdo�dəki ���b______ �əndə�o.
2. Təmib��b, d�hu, �ilz, i�kz, kuochin, ni��kz, �iək � %i� ���bn ��b
%o� siə�kiz __________ nuo�u jə�zhk� h�" hur"z "i�o.
3. Y��b el ��b %o� hhə�s"nn hownsdəki kudu i�kd� _______ "i�o.
G��di 070
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Chochi
D��ku n���� � �ədnks" �ob %o�k� cho�� A �əli hur"kizk� nuo�u
xhornk� �ob dəmbi �mki k��r %o�zk� %o�zk "s�kn %ixssnddəki "əmi
"i�o. Top’i� ��ln xus"nki d��ku n���� s��n �nkin "i�e. Hh��kie ch�k
Aksum howl"�k� F�silk� b�"sk� īi��kiek L�lib�l� ��bi īi��kiek�
səmenki p�rk�k, wokki �w�sh buunuor�k� wokki omo (H��zhi) hh����
buunuor�k� xi�� �shu"nki ni��luk� H�r�r �inb�k� Konso �ob "��ruk�
hh��kie "inishi. D��ku n�����kie i�kz hownsz "inishi. Hh��k� cho��
�ob %o�n n�kin kiz "ən" %i�b�s"ə� nuo�u xhrnk� kudu %i�b�"ə� e %ə�z
"inishi. Gob %o� ���b ish �obn ish xuus"ə� "�mr"ə� iən hownsdənishi.
Gob buoz səd��d�kie sis ishin u"nskiz �m n���� ��fk� kudu �m
hownsdənishi. Shish"ki ���b�kie ishik %ə�dnb��b �mn edənishi.
Top’i�k� �in" �in"ki ���b hh�shund�kie �ob i "id��k� ��k�
ziəd"�mi ziədxheshi �ob edu iizh� no�mdndə�. Gob edu hh��kkie kuo�
kubmk besknkiz "inishi. Omok� ���b, Kushk� ����b, Nilos��r�k�
���b, Semk� ���b,"inishi. Ink� �ob��" edn m�mnki nuo�u "s�su
is"kinishi. Hh��kiek� cho�� i�kd�kie jə�zh ish �mks" �ilz �ədnk %i��z
chk� chiənz is" kinishi. Jə�d�s isk"ə� chiənd�s hh�rks"ə� kə�s"ə� � iəz
b�ssi�o. 9-�oben � �əli � �əli ki %ə�dn %ə� iizhin oshkush"ə� i shordn
holn do�n eki ���b �uuf "s�su �nin "i�e. Hh��kie ch�k ə�k�, �kr
�kirsik� ispor"k� xsuufu %ə�dnk� s��nsk� "eknolojik� %��k �obu
ko"k�k� �obu bə�bb %��k �ə %ə�kid�kien ���finno.
Y��b hh�shunz �ənd��d� S���u ��bkin �-�eznkki �ob m�mz
%o�k� cho�� kuf ��b do�kiz "i�o. Yə ��bki ���b�kie ki�mi x����
kuduk kiz "i�o. !o�d� nə� m�mnki ki�mi � �mks" x����d� �mki
nuo�uk� h�" �ichiki ki�mi "i�o. Y��b hh�shun"kiz sumz kiəlk kiəlk �
do�dəki do����" � kuo""ə� izk hhə�s"ndəki dəmbi is" kinishi. Hh��kie
���b �m, ��b jə�zh sədn, m��shi, ��b %o� sədn, �əshukiz,
shorshushm, ukul hh��kie "inishi. Guzdu jə�zh ���b izk ��b %o� sədn
hhə�s"ndəki kudu i�kd� "i�o.
G��di 070
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
Ebs uechk� �. Uechk� hh��kien “�əsu”, “i�zu” �ə b���rsin"i.
0. D��ku n���o u�ndki ���b xusk�n %i�b�sdənishi.
2. Top’i� �oben kundnk�� holn %eki �ob "i�e.
3. Gob edu Top’i�k� cho�� no�umdnd��d�kiek� �əshim� kubm
"inishi.
�. Bilh�zi�� xs�b"u ziibn sholshnk� ��fkid� Dr Aklilu Ləm� "i�o.
5. Y��b izk� ��bk� h�" %o�d� %o�d�k be�m kiz "i�o.
b. Uechk� hh��kie sis kek �mki b���irsi biərin"i.
0. Burji F�sil b�"sk�� is" k�f"nki bi�r��.
�. 00 m�"u bi�r�u b. 07 m�"u bi�r�u
d. 20 m�"u bi�r�u e. 5 m�"u bi�r�u
2. H�r� �inb�s k�bskid� ik "əni?
�. Nurmuh�jid b. burji F�sil
d. burji Minilik e. burji L�lib�l�
3. Ni��lu m�rkk� "��ru "��risk ��ln xus"nki ���b�kie
�. G�mbel� ���b�kie b. Bensh���ul ���b�kie
d. Konso ���b�kie e. Af�r ���b�kie
�. Afirk�k� cho�� �ə"siki wər%i kodiəki Top’i� kuochin hi��" b��nen,
�. Məsərə" Dəf�r b. Xrunesh Dib��b�
d. F�xum� Rob� e. Dər�r"u Tulu
5. Hh��kiek� cho�� edn m�mnki nuo�u chiənz �mkid�,
�. K�fi shishk�is kudu b. D�du kuchin h��d %uxsnd��z
d. Hownsm e. I"su kuoshu d. Wolki b��l"�" kekki b���irsi xs��fin"i.
0. Aw�sh buunuor� hur"ki Luusi sis i�rz �mki uus� ______ �əndə�o.
2. Y��b hh�shund� izk mme"dəki hurk� huurdəki n�����kien
_______ �ədənno.
No�u wuchku
G��di 072
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
A �əli hur"ki "əmi Y��bn hownsdəki nuo�u A �əli hur"kiz.
Dinu/shorku Yiəlu/�obu hh���k� n��ruk� %��k kodnd��z.
Eru Ink� shish"�ki nuo�u ins"ə� �ob məchi"ə�
oiə�kiz
Eru (M�""er ) Nuo�u %o� izk %ə�dnki/izk� h�" hur"kin
���sin.
Eruk� kidn Nuo�u %o�k� cho�ki eruk� kidn (�ilk� i�kk�)
Gob-dəmbi Hh�shun" buudukki ���b nuo�u shornks ik
ish "in"k� �ob eduk� dəmbik� … k��r m�nz.
Gobk� kidn/�li Kobk� �li/kidnk� �krk� (k�l", �əl"/b�mbu,
zow, …)
H�wl" U�ndki ���b ishi miə" sis %ə� izk me" %ekin
k��r m�nz sis "s�skn %eki d��ku n����.
Hh��� �iəd� (chobr) Hh���n %o� %o� b��l" (uor"k� �iiz�k�%ul�i�k�
�əl�k� … k��r m�nz) kob chork�sn hh����is
"s�skndəki kudu.
Ho"k� b��l Nuo�u %o� is" hur"dəki b��l (�ob)
Īi Y��mk� ��pmk� is" �erdəki b��l (do�� b��l)
Indu nuo�u Y��bk� �iə %i�n� n����k� %o�" %o�z" "ədəki
kudu.
Indus"ri Yəl�ki n����k� kuoshuk� h�" hur"ki nuo�un
"u�ni nuo�u/n���� e f�brik�k� cho�� izk
%ə�dndəki "əmi m�mz %o�.
Indu"ri ���sz /���b��b Y��bk� uusuk� �ob dəmbik %ə�dn n����k�%
�ndn %ə�d��z.
I"su Ink� h��d� � b��sd�s ���fn hownsd��z "iki
əmdn"ə� bə�dn"ə� edəki nuo�u.
I"su dəmbi I"suk� əmduk�n z��rdəki s��nsi.
I"suk� wuochik� Gobk� hh���k� h�" ii�"ə� ish i"sn ish �əli
G��di 073
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
m�msdəki shuunu �nki nuo�u.
K�r"� Gobk� �lik� kidnk� ��bm"k� �iə %i�n" sho�"k�
so �uis ��l�l� � sədnd��z ��n" edn wor%�"
�krsn ndf %ə�dndəki xusk�.
K�"�m i�kz Guzdu b��l�kie is" ki b��l" %ə�dn īi��kie is"ki
b��l.
Kill Feder�lk� %���ki buudu %o�k� �iə %i�n" �in"
�in"ki ���b hh�shun" %�bs �nki �uzdu i�kz
Ku�dn (Elemen") Sho�" ish kik��" �"om %o�k� h�" %ə�dnki eru.
M�msnki i"shu Erun ishik� �krk� �əshik� �n %�bs məchikiz
"iki m�msnki i"su "i�o.
N��ru Wəshi ind��z (n�rmd��z)
Ni�id/��bu hurum N����/nuo�u �on"ə ��b" hurdn"ə� �iə %i�n"
"�sh"n"ə� edəki %ə�dn
Nuudu Y��bk� d�nk %i� ok� wuochi�k� k��n�k�
�uow cho�� k� do�d��z.
!əbəle Wərəd�k��ki �uzdudkn cho�� �uzdu �ilz
Si��m�ki/b���r hur"�ki
"əmi
9 b���r b���rs izk me"dəki � �əli hur"ki "əmi
"iki b���r hur"d��z.
Teknoloji Y��b�kie ishi sis "s�n" b�ss�ki nuo�un
xsoxss� �ə s��ns kuok�ki %ə�dn kudu %��k
indus"ri %ə�"ə� m�ndsi %ə�dn i�kz k "əmi
m�mz "�sh"ndəki xusk� "i�o.
Təmi Y��b ebmn xsoxs�ki nuo�u A �əli hur"kizk�
��� iən hur"kizk�.
Təmi m�mz/�ob-"əmi
m�mz
Gob %o� ���b ish "əmin me"dəki kuduk�
��fkk� hurum(n����) "əchimk� … k��r m�nz
hh��kien %�bs �nki ebm "i�o.
Turizm Gob %o�k�ki "əmik� d��ku n����k� �ob�ki
G��di 07�
Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u
nuo�u jə�zhn kuon"""ə� bə�bb"ə� � edn �obn
buoz səd��z sis səss"ə� izk n���� ��f"ndəki
kudu "i�o.
Tu�niki n���� Indusrik� cho��ki %ə�dn sis �mdəki �əl�ki
n����k� kuoshu kosh"nkizk�.
Uusu !ə�dn %o� %ə�dnn hownsd��z
Wərəd� Zuonk� %���ki �uzdu.
Xusk� i�kz Hh�shun"ki ���b buudu %o� kiz "əmi %��kk�
hh�shun � ki ��bm�k� cho��k� h��k� cho��
� ii�ki i��
Y��b d�nssm(xixssm) Gob %o�k� h�" do�ki ���b iz" ish do�ki �ob�k
ish m�msn sədnks"
Y��bk� "əshki/�əshim Y��bk� do�� ("ifm ek�" hh����" do�kiz)
Yəl�ki n���� Yəl� �ish"n kiəs"ə� �iə %i�n" �obk� h�"
hur"dəku indus"ri sis "u�ni n���� �mdəki eru.