environmental science,g4,diizin final · achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd...

180
Do Sns Tmri-mxsf Kifil z

Upload: others

Post on 05-Mar-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

Do�� S��ns T�m�ri-m�xs�f

Kifil �z

Page 2: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil
Page 3: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

Do�� S��ns T�m�ri-m�xs�f

Kifil �z

M�msb��b As�f� Dəs�lə�

Am�rə Xən� G�sh�w

Shishk�isb��b Məsfin Abəbə

Si�um Kəbədə

!ubisk� shishk�isk� Məs"e Mekonn

Akr Sən��" Wor%o M�mo

Es �� el %�bskiz�

Diizin "�chkiz Məkonn I�rz Bo�kn�

B���rs siəz Grm� Buoz B��r

Melk�is Məkonn I�rz Bo�kn�

200, Bi�r�u

Miz�n Təfəri

Page 4: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

��� ��/�/�/�//�/ ��� � ���� �� ��

��� ����� ��� �� �� �� � !"#

��/�/�/�//�/ ��� � ���� �� �� ��� ����� ��� �� �� �� � ��� $%&'# 2006 +.� (2014)

Environmental Science Grade 4 Student Text Book in Diizin. First trial edition,published for Mother Tongue medium of instruction pilot classes by SIL Bench-Maji Zone Language Development and Mother Tongue Based Multilingual Education Project, P.O. Box 64, Mizan Teferi, Tel. 047 335 1715

The project is implemented jointly by Southern Nations, Nationalities and Peoples Regional Government, Bench-Maji Zone Administration, and SIL Ethiopia.

Page 5: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di i

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Kesi Howdn .................................................................................. G��di

Howdn !o�: Ink� h��du ............................................................... 0

0.0. Inik� h��d�sis i"su b�ssi�o ............................................... 0

0.0.0 I"su .............................................................................. 0

0.0 2. Y��bk� h�d� i"ssu izk "iidəki kudu ............................... 05

0.2. Y�rbmk�ki indu .............................................................. 03

0.3. Un"uk� b��ruk� .............................................................. 3�

0.�. Īib ���b m�ms ................................................................ 37

Howdn X����: G�bk� nuo�u ink� shish"�"kid�kie ........................... �3

2.0. Eru ................................................................................ �3

2.2. A �əli hur"ki "əmi ............................................................ 53

2.3. Uusu .............................................................................. ,,

2.�. Hh���k� wo��l ............................................................... 8,

Howdn K�du: 9-�obu .................................................................. 32

3.0 Gobu � �ədnks" n�k "əni? ................................................ 32

3.0.0 Wuchku .................................................................... 32

3.0.2 Top’i�k� ho"k� b��l ................................................... 33

3.0.3 Top’i� �obk� �ob �kr .................................................. 3,

3.0.� Top’i� �obk� hh���kki �ob (hh��� b��l)..................... 000

3.0.5. Top’i�k� cho�� %o� hur"dəki nuudu ........................... 003

3.0.,. Top’i� ���b hh�shund�kie ........................................ 000

3.2. Top’i�-"əmi .................................................................. 003

3.2.0 Kuoshuk� ��fk�k� .................................................. 003

3.2.2. Indus"ri .................................................................. 022

3.2.3 Hurumk� induk� ...................................................... 025

3.2.�. Turizm .................................................................... 030

Howdn Kubm: Ink� ��bk� shiishik� ............................................. 0�0

�.0. Top’i� �obk� nuo�u xhornkki d��ku n���� ...................... 0�0

�.0.0 Top’i�-d��ku n���� ��ln xus"nkid�kie ....................... 0�0

Page 6: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ii

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�.2. Shish"ki ki�mik� �-nuo�u jə�zhk� ................................... 0,�

�.2.0 Y��b hh�shunz ........................................................ 0,�

�.2.2. Hh�shun"ki ki�mi nuo�u jə�d�kie ................................ 0,,

�.2.3 Guzdu jə�zh ............................................................ 0,8

No�u wuchku...................................................................... 070

Page 7: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Howdn !o�: Ink� h��du Nuo�uk� ��bu

i"su kowb��bk� zə�"ik� m�msnki i"su

kow/hh��xhi pro"in hormon

I"shu dəmbi wochkr kiz b��"�min

k�rboh��dre" �əl�ki n���� hh���

0.0. Inik� h��d�sis i"su b�ssi�o

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. I"u � əmd�k� cho�sh" ink� hh��d� i"sk� h�" �ir �ir � ���fini?

2. Y��b %o� i"su əmk��" � %i� nof �ln" izk� h�" �ir zi��u hur"ini?

3. Si��� � �əndks" n�k "əni?

�. A�s si��� i" sə xuskini?

0.0.0 I"su

� I"su � �ədnks" n�k "əni?

I"su �ənd��d� əmdn"ə� bə�dn"ə� edəki nuo�u � �mks" ink� h��d� sis

%exsuk� uusuk� "�"ə� ink� hh��du huo"n e"ə� (dons"ə�) xs�b"in

kel"ə� hh�� eln %�bs məchikiz "i�o. !i�b�is: d��bu/buk� %i"�, xilu,

suolu, �chku, u�u, inch��b muu�u, k�ndu, kəchi, ��bu, iək�, k��ro",

wur�i"s, mi���u, … k��r m�nz.

Y��b "��n� �-i"sun � �əlik m�msz "i"i. Hh�� isi � əmdəki i"s� ch�lki

kuduk � �m wo��lki kuok�k wuochi xhild�kiek� h�" "ən hur"d��z "i�o.

I�k� ��n" �iəd�kie insh ��buk� i"su ��buk� hh��kien � əmks" ch�l

wuochi xhild�kien "ən əmdənno.

Achkuk� u�uk� � əmks" d�z �mk��ki kudu %��k ��pm�kiek� h�d�

wochkrmki wuoch� eru �mkiz "ən əmdənno. !i�b�is: Achkuk� u�uk�

Page 8: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 2

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

I"su ink� h��d� sis hownsd��d�k� ch�k i"su �ilks" xs�b"sdəki

xs�b"k�n z��r xuusdəki "mr" i"su dəmbi �əndə�o. I"su dəmbi "mr"k�

cho�� si��� i�kz sədnndəki nuo�u "i�o.

0. I"suk� cho��ki kow

I"suk� kow: � �ədnks" � əmdəki i"sik� cho�� ink� h��d�s � �əli �

�əliki kudu %��k\ hownsdəki nuo�un məchikiz "i�o. Y�ku ish �əli ish

�əliki kow is" kinishi.

H��kie ch�k:

�. k�rboh��dre" e. Yəl�ki n����

b. dii�i (kowk� zə�"ik�) ə. b��"�min

d. pro"in f. hh���, hh��kie "inishi.

I"su kow�kie iz� huo"dəki b��l "i�o. So ��k� hirdnki ��ku kow�kie

i"suk� h�" "ən hur"d��z "inishi. Kow�kie %o� %o� ish kik��" ink� h��d�

sis "�dəki howns�s hh��k� %��� sən"i.

�. K�rboh��dre"

K�rboh��dre" ink� hh��d� sis %ezuk� uusuk� "�dəki"inishi. Shi�� uus

�md��z ishi "id�k� h�" "��nishi ink� cho���" nə� ��bm ��b �lz "i"i.

!o� %o� kiəl" � əmdəki nuo��k� cho�� � edəki k�rboh��dre" �əshn"

ink� ��rbm��" �ulkos ���shi�o. Yəs ebnk��ki kudu %��k �ukos ink�

��rbm��" ��bm� ink� mər"i� ch�k �l��kojin �ənd��d� ��bm� ie�o.

K�rboh��dre" ink� h�d� kid� �əsh"iks" lnk� bow��" ��bki

kulkos(�l��kojin) �ənd��d� shi�� "�chim uus �mi�o.

K�rboh��dre" huo"dəki b��l�kie d��bu/buku %i"�, imbu, muuzu,

dinich, %i"u, suolu, ruuzu, uoli, h�d�d� ��n" �iəd�kie "inishi.

Page 9: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

suolu %i"u dii�i "��ri

dinich d��bu/buku %i"u shuk�r

Akr 0.0.0 K�rboh��dre" %��kki i"s�kie

K�rboh��dre" �əsh"n" d�d ���sd�kiek� h�" hur"dəki xs�b"u m�r�sməs

�əndə�o. M�r�sməs milki"�kie hh��k� %��� "�dnkid�kie "inishi.

0. D�d�kie ishik� chuonu kobchininishi,

2. Ishik� h�d� kow� k��n ishik� h��d� i��z h��d ��n" shim"ri�o,

3. Xs�b"� ishin �ə"rski d�du chomu chominishi.

Akr 0.0.2 M�r�sməsk məchinki d�du

Page 10: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

b. Kowk� zə�"ik�: kowk� zə�"ik� uusuk� %ezuk� "�dəki i"suk� cho��

kiz ishi �mks" k�rboh��dre" i"s�kie x���� kuchu

uusk kiz "inishi.

Kowb��b: �ob"�"ki %ezu %��k k�lbz �m �l�ki ��pm eru "inishi.

!i�b�is: ��pm eru: dii�i, �chku kowb��b

I"suk� hh�" hur"d��z: shəno, m�r��rin

Zə�"i: Gob"�"ki %ez %��k hh��z �m �ld��d�kie i�kd�kie i"shuk�

wuochik�k� h�" hur"d��z "inishi.

!i�b�is: i"suk� h�" hur"d��z: �i�ri-zə�"i, iək���bu-zə�"i, nuu�u-

zə�"i, "i�lbu-zə�"i

Y�bmk� nuuduk�k� h�" hur"d��z: wur�i"s-zə�"i

zə�"i h�mbər�ər ocholoni

�chku dii�i ��bu

Akr 0.0.3 Kowk� zə�"ik� ishik� h�" hur"dəki i"su

d. Pro"in

Ink� h�d��"ki mər"i ���s ���sd�kie ii�"ə� doz"ə� iən hownsdəki

ku�dn� pro"in �əndə�o. Pro"in �mino �sid �əndəki nuo�u wochkur

%��k %ə�dnd��z "i�o. Amino �sidk� cho��ki ku�dn�kie k�rbo,

Page 11: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 5

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

h��drojin, oksjin, n��"rojin hh��kie "inishi. Amino �sidk� cho�� pro"in

� �lkid� k�rboh��dre"k� kowk�k� m�nz �mki nuo�u m�nz �ln ie�o.

Pro"in ink� h��d�sis hh��k� %���ki howns�kien "�d��z "i�o.

0. Mər"i dedkizn k�lbs"ə�, shubki mər"i b��l" %�lz hur"n e"ə� ie�o.

2. H��d huo"n ie�o (donsi�o)

3. Uus "�dəki i"su ��n" �iəz "i�o. A iək kowk� k�rboh��dre"k�

k��n" hownsz "i�o.

Pro"in iz" hur"�ki b��l

Pro"in ishi� hur"dəki b��l�kie ��pmk� nuuduk� i"shuk� "inishi.

Y�pmk� h�" hur"d��z: u�u, mi���u, �chku (kobu �chku, zunuk�

eskuk� o�"ik� �chku), … k��r m�nz

I"suk� h�" hur"d��z: hhə�"r, b��%il, shinbr�, do��er, misr hh��kie ish

�mks";

� Kiəlk dons"ə� h��du uunn iə"ə� iə�ki i"su əmk�" � %i�n" "�nn

ii�i"i.

mi���� u�u wur�i"s b��%il

misr shimbr� �chku kob�chku

Akr 0.0.� Dons"ə� h��du uunn iə"ə� iə�ki i"su

Page 12: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Pro"inizk� cho�� kə�ki i"su i�kz kiəl d�d ���sd�kiek� ku�shərkor

�əndəki xs�b"u kodiəz "i�o. D�d ���sz 2-3 bi�r�u d�d �mkiz xs�b"�

izn shi�� �inz "i�o. Ku�shərkor milki"�kie hh��k� %��� kid�kie "inishi.

0. D�d ���sd�kie ishik� chuonu ju�ri xs�s"ninishi.

2. Ishik� �sh� %��k�zk� ishik� �b��"k� %ə�sinishi. (ez�ninishi)

3. Ishik� ss�r� "subi�o, wuo�i�o, ch�ni�o (duln duli�o).

Akr 0.0.5 Ku�shərkor %��k xs�b"dəki d�du

e Yəl�ki n����

Yəl�ki n���� ink� hh�d� � %ə�d��d�s kek %ə�"ə� %ubn ki�mki kudu

%��k %ə�n howns"ə� ch�k xs�b"k� h�" inn keldəki uo�u "inishi.Yəl�ki

n�����kie � �əli � �əliki i"sk� h�" ���finno. Nuo�u hh��kie ink�

hh�du jə�zh �lz sisk� ink� uusu k�lbz sisk� ink� �zhu k�lbz sisk� i�kz

b�ssz ish �mks" ink� h��du sis ��k "ən ise b�ssinishi.

9 əmdəki i"suk� cho�� �əl�ki n���� �iln" %o� %o� xs�b"uk� h�"

wuu"inno. Hh��kiek� cho�� ��k kid�kie wok %��� kid�kie "inishi.

� I"suk cho�� dumu/��rən/ �əs"n" �nimi�� �əndəki ��rbm

kolsdəki xs�b" kodie�o.

� K�lsiəmk� fosforəsk� �iln" ink� �zhuk� uusuk� "��n� k�lbi"i.

D�d ���sd�kiek� h�"k�lsiəmk� foforəsk� �əsh"iks" ishik� �shu

k��rk��r �m dochi�o.

Page 13: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 7

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� 9 əmdki i"suk� cho�� ��odin k��n" "��ro�d �əndəki �uljin�

"��n� � %ə�d�s kek %ə�"i. Hh�� kuok�k �uljin� ink� kum"�" i�kz

%ə�si �l bolu �ədn oshkundə�o.

A�odin "��roksin �əndəki hormon si����z "i�o. T��roksin ch�k i��

jə�zh sis b�ssz "i�o. Yiə %i�n� hormon hh�� �iln" i�� īin ��"z "i�o.

("��n� iskz "i"i.) Hormon �ənd��d�kie ink� h�d��" � �əli � �əliki

%ə�dn %ə�dəki hh���z �mki ziib "inishi. Ishi si��m hur"dəki b��l�

indokr��n �əndəki �uljin hulik��zk� h�" "i�o. Hh�� �uljin

hulik��d�kiek� h�" %əshk�sh kiəsdəki ziib hh���d�kie (hormon�kie)

d��z ��rbmk� cho�� "ən wuu"ishi ��rbm kuok� %��k b�s"nki b��l"

"ədə��.

Akr 0.0., Bolu xs�b"u

sibsu "subz ��bu d��bu �chku wur�i"s

Akr 0.0.7 Yəl�ki n���� %��k xsoxsnki i"su

Page 14: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 8

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Sənxərəzh 0.0.0 Yəl�ki n���� %��k xsoxsnki i"suk� ish "�dəki hownsk�

Yəl�ki n�����

sumu

Iz� � hur"dəki i"su Ink� h��d� sis � "�dəki hownsu

K�lsiəm u�u, ��bu, iək� �zhuk� uusuk�n k�lbsi�o, mər"ik�

nərbuk�n ishi wəshi %ə�n ie�o

Fosforəs u�u, ��bu, �chku,

wur�i"s, kobu,

i"su-��bu,

uusuk� �zhuk� kek bez"ə� ii�"ə�

iən hownsi�o

dumu/��rən/ bow, mi���uk�

ch�� "subd�,

sibsu "subz, iək�

Y�rbm "subn ed��z "i�o.

Himo�lobin huo"n hownsd��z

"i�o. Hh�� k��n" "��n� oksjin

�əndəki n��r� ink� h�d��" ini"i.

��odin wur�i"s, "umu

z���" bezdəki

wuochi,

Ink� h��d� kek k�rboh��dren

kobn hownsi�o. Bulu "s�b"n

keli�o.

klorin xhow(%uu��) Jərmhh�rku � "id�s jərm� %o�

%o�d�kien debushu�o. I"su nidnn

hownsz "i�o.

ə. B��"�min

B��"�min�kie i"suk� iəkk�� h�" hur"dəki ink� jə�zh kidnsis bss�ki

nuo�u "inishi. Yəl�ki n�����kie ��n" kiəlk � əmdəki i"suk� k��k

%i���ki nuo�u "inishi.

B��"�min�kie ishi "iid��d�k� h�" x���� b��l" besknd��z "inishi.

Hh��kie chk�k

� Hh���� "iid��z: %i�b�is, b��"�min bi k� b��"�min si k�

� Kow� "iid��z: %i�b�is, b��"�min e k� b��"�min di k� b��"�min ke

k�

B��"�min � əmdəki nuo��kiek� cho� ink� h��d� xs�b"k d��dn"ki

kuduk "ən məchini�o.

Page 15: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

B��"�min�kie %o� %o� ish kik��" ink� h��d� ishi "�dəki howns�kiek�

iz� ish hur"dəki b��lk� wok %���ki sənxərəj�k� h�" hirdnki�o.

B��"�min ‘bi’k� ‘i’k� i"su ink�mər"i��" nidn k��n iəz "in��shi. Sənxərəzh 0.0.2 B��"�min�kiek� ishik� ho"k� b��lk� ish hownsd��zk� ishi k��n" �iə�ki

xs�b"uk�.

b��"

�mi

n

Iz" � hur"dəki b��l � hownsd��z A k��n" huo"�ki

xs�b"u

e bow, iək� ��n" �iəz, u�u,

k��ro", milil, dii�i, mi���u

Ink� kuu"un

(b��chin) jə�zh

ie�o

ink� kuu"u k�lbi�o,

�uo" "�nn kek sie"i

bi h��ku h�"knk��ku ruuzu,

bo��u, wur�i"s, b��%il,

shinbr�, … k��r m�nz

ink� mər"i� i"su

xidmn ie�o

i"su o�ss"ə� ink�

chuonuk� h�"

��"ssn"ə�, ink�

mər"i zil�sm"ə�

si i�kz �l dedk��ki iək, bo"u,

%��ri, iək�, səl�x�, inch ��bu,

bur"uk�n, luomi, p�p��,

wo�ni, �buk�do, m�n�o,

hh�d�d� ��n" �iəd�kie

d��nuk� ��rbm

mər"ik� k�lbn

ie�o

h��du bichi"ə�

d��nu ��rbm"ə�

di wur�u"s zə�", mi���uk� cho��

"subd�, dii�i, kosm ch��zhi

uusuk�k�

�zhuk�n

k�lbsi�o

�shu k��rk��r

�mi�o

i bow, z�r�u, ruuzu, u�u,

bo��u, z��b"ki iək� hh�d�dkie

ink� h�d� i"su

nidnn ("iin)

hownsi�o

Zu�u zu�sz "i�o %o�

%o� ��pmk�

nuuduk�k� h�".

Y��bn n�k � iə�kin"

"��n� �nəsi kek

xus"nki"i.

ke Z��b"ki iək��kie, iək� (kozu ��rbm b�ldn bow xs�b"uk�

Page 16: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 00

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

b��"

�mi

n

Iz" � hur"dəki b��l � hownsd��z A k��n" huo"�ki

xs�b"u

shishk�) ie�o ��rbm b�ldk

%o��zk�

f. Hh���

� Hh��� shuunukki nuo�u sis sho�" b�ss�ki nuo�u "i�o.

� Ink� h�d��"ki in"s�kiek� cho�� i�kd� hh��� "i�o. Ink� h�d��"

m�"u %o�k� cho�� "uus"�mu kuch� ( 70%) hh��� "i�o.

Hh��� ink� h�d� "�dəki howns�kie hh��kie "inishi.

� 9 əmki i"su u�dn"ə� nidn"ə� iən ie�o.

� Ink� h�d� %ezn m�msi�o.

� Che�ki nuo�un ink� h�s��" kob kesdə�o.

� Nidnki i"su ink� h�d��" m�n" m�n" "s�kn hownsdə�o.

Hh��� ink� h�d��" i�kz kuok� kiəs�kin keskid� b��l" � bə�z b�ssi�o.

Ink� hh�d� hh���n x���� kuok� "ən ���fdə�o.

0. I"su k�lbsk� h�": %i�b�is; mmuzu, dinich, k��ro", buku %i"u,

suolu, hh��d�kien � əmn".

2. I"su hh��zk� h�": %i�b�is; inch ��bu xhubdnkiz, shuk�sh��,

�i�nu, u�u, hh��kien � bə�ks".

M�msnki i"su

� M�msnki i"su � �ədnks" n�k "əni??

� M�msnki i"sun chim kiəl � əmdəki i"suk� cho�� uus "�d��zk�

h��du ho"sz (donsz)k� xs�b"u keld��zk� hh��kien %o� %o�

kuduk məchikiz "i�o. M�msnki i"su � m�msn əmdn�kid� �"n

kuok�k� bi�r�uk� %ə�dnk� sədn�s əmdz "i�o.

�. A"n n�k "ən": Kuochink� ni��kzk� ish� bi�r�� � iək %o� �mn"

%i�n" "��nish� ukul k�lb"ə� wuo�"ə� ie"i. Ni��kz "s�ki�o. Hh��

ch�k ise ��bk�k �md��z "i�o.

Page 17: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 00

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� M�nd� k� xi�msd��ən d�dk kinen sis i"su i�kz i əmz b�ssi�o.

Yir� �mks" i �əli iizhk� �"nki d��d� k�n əmsd��n "i�e.

b. Bi�r�u n�k "ən": Bi�r�u %o� xsoxski d�duk� bi�r�u x����

d�duk� m�msnki i"su ukulkiz ish� sis "��n� b�ssi"i. Bi�r�� ii�d�

��n" m�msnki i"su � �əshin əmdz b�ssi�o.

d. !ə�dn n�k "ən": Uusu %ə�dn k�lbz %ə�d��zk� %ə�dn īpm xsuufu

%ə�dn %ə�d��zk� � m�ms sən" %ə�dn in"sz %ə�d��z m�msnki

i"su i�kz � əmz b�ssi�o. Yir"əs" uusu %ə�dn %ə�d��z i�kz uus

ch�ndə�o. M�msnki i"su ishi� huo"dəki b��l kubm�kie hh��k�

%��� kid�kie "inishi.

0. U�u buudu

U�uk� u�uk� h�" hur"dəki nuo��kiek�: dii�i, ��bu, dii�hh���,

u�u d�bu hh��kie ish �mks" isk"ə� dons"ə� iəz "inishi. Hh��k�

��k� u�u ��ku nuo��kien el %�bs məchikiz "i�o.

2. Achku buudu

� Achku pro"ink xsoxsnki i"su "i�o.

� Y�pk� nuuduk�k� � ���f�ki pro"in� i"suk� iək�k� h�" � ���f�ki

pro"inn� sis "s�kki�o.

3. I"su ��bu buudu

� Hh��kie ch�k uusuk� %ezuk� "�dəki i"sk xsoxskzi "inishi.

Suoluk� boku %i"uk� %ownsuk� bo��uk� z�r�uk� duzhik� h�"

k�"sndəki i"suk� i"su ��buk� hh��kie "inishi.

�. Iək�k� inchi ��buk� buudu

� I�kz ish kik��" inn xs�b"k� h�" keldəki b��"�min"k� �əl�ki

n����k xsoxskiz "inishi. k��ro", %ə�sr, muuzu, bur"uk�n, iək�,

%osx�, səl�x�, "im"im, iək�k� inch ��buk� i"s�kie "inishi.

Page 18: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 02

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!ə�dnk edn sədnz

T�m�ri�kie, buuduk �l no�um i"ik� shish"�" i"su �mdəki i"suk�

cho��ki nuo�u ��k�kien ishi hur"dəki b��l�s sənxərəzh�k�

cho�� xsoxsin"i.

Sənxərəzh 0.0.3 i"su hh��xhi hur"dəki b��l ��k�kie

H�di I"su hh��xhi I"su hh��xhi hur"dəki b��l

0 K�rbo h��dre"

2 Kowk� zə�"ik�

3 pro"in

� Yəl�ki n����

5 b��"�min

, hh���

!ə�dn kudu

T�m�ri�kie buuduk �l hh��k� %��� kid�s i" n�bbd�k� cho�sh"

hirdnkid�k� cho�� sə"s�k m�msnki i"su, ju�k� m�msnki i"su, �uo"

m�msnki i"su, �ə �ə no�um m�ms xsoxssin"i. Suolu, buku %i"u, �chku,

u�u, mi���u, iisn, duzhi, wur�i"s, bow, muuzu, bur"uk�n, luomo,

m���o, �bok�do, %ə�sr, k��ro", imbu, səl�x�, �olkəchi, iək�, p�s"�,

ruuzu, %i"u, "im"im, %osx�,

Hh��ku bi��r � əmdəki i"s�kien sənxərəzhk� h�" m�z�b"ə�

B�ss�ki nuo��kie

d�b"�r, pen��iə %i�n" irs�s

!ə�dn kudu � buudu %��k

Chim kiəl sə"s�k, ju�k�, �uo" i" əmdəki i"s�kien i"su buudu kubm�kiek

besk hiir xs��fin"i.

Page 19: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 03

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Sənxərəzh 0.0.� Kiəlk � əmdəki i"s�kie i"su buudu kubm�kiek� cho�� besknz

H�

di S�

mn"

kiə

l�ki

e U�u buudu Achku bbudu I"suk� i"su

��buk� bbudu

Iək�k� inch

��buk� buudu

sə"s

k�

ju�k

�uod

i"su

sə"s

k�

ju�k

�uod

i"su

sə"s

k�

ju�k

�uod

i"su

sə"s

k�

ju�k

�uod

i"su

0 j�b��b

2 k�du��b

3 or�b

� i�du��b

5 �rbu

, kubm��b

7 huudu

!ə�dn xus"nz 0.0 �. Hh��k� %���ki uechk��kien kek �mkid�s “�əshu” kek �mk�� kid�s “i�zu” �ə

b���rsin"i.

0. Yəl�ki n�����kie ishik� cho���" uus �m�ki nuo�u i�kz �nkiz

"inishi.

2. T��roksin i�� jə�zh sis i�kz b�ssz "i�o.

3. Wur�i"s i�odin %��k ki i"su "i�o.

�. I"s�kie k�du b��l" "ən beskndənishi.

5. Kow�kie shish"�"ki %ezu �əshks" "ii hh���z �mz "inishi.

b. “A”k� %��� "�dnkid�kie sis “B”k� %��� "�dnki b���irs�kien ishik� ��b boski�s

biər kek sə ki�msin"i.

“A” “B”

______0. B��"�min ke �. berberi(i"su o�ssi�o)

______2 B��"�min i b. rike"s

______3 B��"�min di d. ��rbm "��n� b�ldi"i.

______� B��"�min si e. zu�um/zu�i

______5 B��"�min bi ə. D��nu ��r��rbmki zi��u

f. h��du/kuu"u k�lbsz

Page 20: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. ud�" kek siək %i�"ə�

d Uechk� hh��k� %��� kid�kien wolki b��l"�" �m�ki nuo�u biər xsossin"i.

0. Ink� h�d�ki in"s�k�cho�� 70% �m�kid� "i�o.

2. Zə�"i i�kz k� h�" hur"d��z "inishi.

3. Shuk�r ��n"ki nuo�u ishik� cho��ki i"s�kie �əndənishi.

e. Uechk� hh��kie sis "�dnki brk��kiek� cho�� �m�kid�s kek sə biərin"i.

0. Pro"in i"suk� h�" huo"d��d� n��d� "əni?

�. u�u d. hhə�"r

b. ��bu e. dii�i

2. Ruuzuk� z�r�uk� i"su buudu kubm�kiek� cho�� n��d�� "ənishi

kini?

�. Z��b"ki i"suk� inch ��buk� b. i"shu ��bu

d. ��bu e.u�u

3. Yəl�ki n���� wok %��� kid�kiek� cho�� %o�d� �əsh"ən" ��rbm

�il xs�b" kodie�o?

�. k�lsiəm b. dumu

d. ��odin e. fosforəs

�. D�d ���sd�kie ishi-i"suk� cho�� pro"in kek ���fk ish %i�n"

____ xs�b" %��k zi��minishi.

�. �nimi�� b. ku�shərkor

d. rike"s e. iskərbi

5. Ink� uusuk� �zhuk� k�lbn hownsd��z �əndə�o.

�. k�siəmk� fosforəsk� d. ��odin

b. klorin e. Dumu

Page 21: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 05

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

0.0 2. Y��bk� h�d� i"ssu izk "iidəki kudu

I"su "iiz b��ssz "i�o.

T�m�ri�kie, uechk� hh��liek� h�" no�umin"i.

0. Y��b %o� əmki i"su sho�" uusu "ən� �mi?

2. I"su nidnn ed��d�kie eduk� hh�hu�k� innk� �iin �ild�k�

n�kin ki %ə�dn "ənishi %ə�də�o i" �ə ebdəni??

I"su xidm/nidn/indu n�k "əni?

I"su ���s ���szk� dd�n" � "ii"ə� ��rbm cho�� wuu�ki b��l" �

"�chim�kid� i"su nidn (Di�es"ion ) �ədn oshkndə�o.

I"su nidn i�kz � b�ss�kid� ink� h�d� mər"i�kie i"su ish ���f ishi

%ə��kid�s kek ish %ə�n hownsz "i�o.

I"su nidn i"su xiiddəki h��d�kiek� ishik hownsmdəki �uljin�kiek� h�"

miərdəki hh��� inz��m kuok� %əudnd��z "i�o.

I"su nidnsis �mdəki h��d�kie hh��kie "inishi.

� edu

� hh�hu�

� �iin �ilz/���sz

� �iin i�kd� nidnk��ki i"su "��k� kuok� b���r �m izk kiəsd��z "i�o.

Sho�" � sədnks" ink� i"su xiiddəki hh��d�kie i"su "iiddəki huli

(Di�es"ive "r�c") �ədn oshkundənishi. I"su xiiddəki huli (di�es"ive

"r�c") e" %ə� ��"s "u�""ki h��d�kien %�bs məchikiz "i�o.

Page 22: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 0.0.8 i"su nidn/xidk� dəmbi h��d�kie

� edu

Edu iz" i"su ��"s nidn/xidndəki b��l "i�o. Gə"si "s�n" i"su �zhu %��

h�rfsndə�o. Yiək hh��xhi/xhudu %��k woskn i�blk �usi nok�is

kundndə�o. Nok�" "iəki i"s� h�" edndəki wəsh� %��k shi�� hh�hu��

wuudə�o.

Edu k�rboh��dre" i"s�kiek� iz" ish ��"s xidndəki b��l "i�o. Xhuduk�

cho��ki inz��m "��li (p"��lin) is�"rchn k��r �ilz �mki m�l"os

�ənd��d��is "��chi�o.

b hh�hu�

� I"su hh�hu� ed� � wuud�k� cho�sh" hh�hu�� "ən "ədə�o.

� Y��shki kiəl sis i"su iz� �l"ə� xidn"ə� edəki b��l "i�o.

� Ink� hh�hu��k� "ipm� hh��� %əshk�shd��z "i�o.

� !əshk�shki hh����kie ishik� cho���" h��droklorik �əndəki

�sidk� inz��mk� %�bs məchikiz "inishi.

�iin ���sd�/�ild�

xhudu �ulzhin

edu

bow

hh�hu�

chechkish īi

chechkshn kob �iin

���sd�� "ədəki huli

("ubo)

ni�mxsu

chii "��k�/dolu

�iin i�kd�

wolki �iin/s�m

Page 23: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 07

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� H��droklorik �əndəki �sid� ki�"nz (hi��lz) "iki i"su %��k

wochkrm ink� cho�� wuudəki jərm�kien debushd��z "i�o.

� Inz��m�kie pro"in-i"s�kien k��r ish �ism nidnn hownsdənishi.

� Pro"inn�kie "��nishi ed� "ən nidndə"i.

d. Yiin ���sd�/�ild�

Hh�hu�k� chon� is" ��bm" nidnki i"su d�s �m k��r �iin ���sz/�ilz�is

"s�kdə�o. Gə"si "s�n" k��r �iin ���sd�� "s�kdəki hh����kie iz" ish

miərdəki b��l�:

0. Bowk� h�": chechkish i"su kowb��b�kien biri biri ���s ���sz e

"��chi"ə� hh�hu�� k��r �ədəki i"su izk� �sid�s "��chin edə�o.

2. Ni�mxsu: ni�nxsuk cho� kiəsdəki hh���

3. Yiin ���sz: �iink� cho��ki hh���

Hh���z so �əli" � səkid�kie ishik� cho�h�ki inz��m�kie �iin ���sd�k�

cho�� i"su k��r i�kz nidnn e "��chidənishi.

Nidn� ho�d�k� cho�sh" i"su nidnd� �iin ���sd�k� "ipm"ki huli ���s

���sd�kie kuok� ��rbm %��k ki�mdəki kudu %�rn �əndə�o. !�rki i"s�

��rbm kuok� %��k ink� � "iə�ki b��l" "ədə�o. Nidnki i"su shi�� %�rn

�iin ���sd�k� "ipm" ki�lk� kəs"i �krki nuo�u is"ki i�kz hownsdənishi.

Hh��kie ch� bil�� �ədn oshkndənishi.

e. Yiin i�kd�

� Yiin i�kd�k� cho�� "��n� i"su xidndə"i.

� Hh��� h�d�is %�rdə�o.

� Nidnk��ki i"su ���shki kiəlu rek"əmk� cho�� � ��b �ld�k�

cho�sh" � kiəl %��k ink� h�d� � kid�s b��r �m "��k� kuok�

kiəsdə�o.

Z�rn: 0 i"su hulik� cho�� ed� hur"dəki hh��xhi �ndn i"si nidn z�rdn

sədnz

B�ss�ki nuo�u:

Page 24: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 08

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Buku %i"u/s"�rch/, %i"u, burxhu% x����, xhudu, k�lku sh��ch�ki

nuo�u m�nz, hh���

!ə�dn kudu

� Burxh%� %��k�zn b��� b��� x�r�bizk� h�� �nin"i

� Buku %i"u ukulkiz m�msu muo�u burxhu%� %��k�zk cho�

�uchin"i.

� Burxhu% %o�d�k� cho�� hh��� %o�d�k� cho�� xhudu

%��bin"i. Hh����k� xhud�k� ukul ish� �mz b�ssi�o.

Uechk�: 0 burxhu% n��d�k� h�" "əni"i � �əliki nuo�u siəni.?

2. N�kinki nuo�u "əni"i siəni? �ir�nni?

!ə�dn k�du

Y��bk� i"su nidnsdəki (xiiddəki) h��d�kien %i�b�sdəki %i�b�is k�lbki

nuo�uk� h�" (duosi, k�r"on, �krwor%�", inchi hi�lk�) i" %ə�d�k�

cho�sh" i"su xiidd��d�kie d��k %i�b�sin"i. Yiək� cho�sh" buuduk �l

i"su xiiddəki h��d�kie hownsd��d�s %o� %o� � kik��" n�k "ənishi

hownsdən" no�um i"-�r"ib��b�kie sis �ən"i.

!ə�dn kudu kubm

Hh�hu� %i�b�is �m�kizn buuduk �l %ə�n"i. !ə�dn hh��s i" %ə�zn "s�n"

kr"�sk� xho��� ��n" �iəzk� m�msin"i. Yiək� cho�sh" �krk� h�" �

sədnd��d� ��n" �krkiz e %i�b�is�s m�msin"i.

Hh�hu� i"su nidnisk� ��k� �ir edə�o i" �ə ebdəni?

Buuduk no�umin"i.

Akr 0.0 3 Hh�hu� %i�b�is

Page 25: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 03

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

0.2. Y�rbmk�ki indu

Nuo�uk� �bu

��rbm chuonu ��rbm indu how� kuok�

��rbmk� Akr ��rbm kobi��rbm indu h��du kuok�

��rbm "suku "subz ��rbmk� b���r chuonu dumku

��rbm "suku �owdnz k�pil�ris ech �� bi

Ple"le"s edsu/k�bu xs�b"u

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Y�rbm n�k "əni

2. Y�rbm Akr ��s b��l" � beskndəni?

3. Y�rbm "suku ��s b��l" � beskndəni?

�. Y��bk� chuonu (mulmuuzu) ��s huli %��k kiz "əni?

5. Y�rbm indu �ənd��d� n�k "əni?

0. Y�rbm

Y�rbm ink� h�d��" m�n" m�n" "ədki nuo�u hh���z � �mks" izk�

cho���" ��rbm "suku məchikiz "i�o. Y�rbmk� hh���z �mid� pl�zm�

�əndə�o. Y�rbm ink� h�d��" ��rbm ko"əd��zk� koded��zk� %��k "ən

ində�o. Y��bk� h�d�ki ��rbm kubm �krk besknkiz "i�o. Y��b %o�k�

h�d� �kr %o�d� "iki %o� hur"i�o. Y�rbm �kr kubm�kie hh��kkie "inishi.

Hh��kie ch�k:

E (A)

Bi (B)

E k� Bi k� (AB) O (O)k� �ədn xus"nkiz "inishi.

Y�rbm i" səks" n�ku � �krkini?

Y�rbm %ok� %ok� � sədnks" � "subd��d� ��rbm kodəki mər"k � in"ə�

izk� cho�� �əl� ki ��rən (dumu) � �nkid� isi "i�o.

Dumu (irən) ch�k hemo�lobin �əndəki ��rbmk� "subd� � huo"n iəz

"i�o. Hemo�lobin ch�k� oksjin �əndəki n��ru ���bn hownszn kob

Page 26: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 20

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

ind��z "i�o. K�rbod��oks��d (bo��ki n��ru) iz�ki ��rbm "��n� "subz

�mi"i. Zik zik xs����o. I�kz kiəl ��rbm b���rsdeki (kodedəki) mər"ik�

cho�� � sədəki ��rbm� xs��nz "i�o.

Y�rbm mər"i�kie k�du b��l" besknkiz "inishi.. h��kie k�:

� Y�rbm "suku "subz

� Y�rbm "suku �owdnz

� Ple"le"s hh��kie "inishi.

Y�rbm hownsd��z � �əd��d� n�k "əni?

� Y�rbm "suk�kie %o� �krki %ə�dn %ə�dənishi i" �ə ebd�?

Ebm hh��k� h�" no�min"i.

Y�rbm "suku "subz

Y�rbm "suku "subd�kie %ə�dn� n�k "əni?

� Y�rbm "suku "subd� oksjink� nidnki i"suk� kob ink� h�d�is

"ədə�o.

� Y�rbm "suku "subd� oksjin �əndəki n��r�s ink� how���" �ob

k��r h��du m�nz�is "ədə�o.

� Y�rbm "suku "subd�h ch�k k�rbond��oks��d �əndəki n��ru

bo��kid�s ink� h���" %�bs kob k��r how��is kob"ədə�o.

� Ink� h�d��" i"su oksjink ��b ��rbm mər"iki� cho�� "ii ink� mər"i

sis uus "�dənishi.

� Ink� h�d��" %o� %o� b��l"ki mər"�kie ishik� uusu k��n" �ir %i�n"

iək ish %i���kid�s ��rbm mər"i "subz i�kz hownsd��z "i�o.

� Y�rbm "suku "subd� ��rbm mər"i �owdnzk� ple"le"sk� sis "s�k

�əshimkiz "i�o.

Y�rbm "suku �owdnz

� Y�rbm "suku �owdnd� "subd� sis �ilkiz "inishi.

� Ink� h�d� xs�b" %ə�ks" shi�� "ən �əshimz "inishi. Yiək� cho�sh"

xs�b" kodedəki jərm�kiek b�shum ish shorshid�k� cho�sh" b���r

u�nd ish kid� ��n" �mz "inishi.

Page 27: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 20

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Yrbm "suku �owdnd�kie xs�b"u kodedəki jərm�kien ish b�shum

shoshn" inu "��nn xs�b"u xs�b"i"i. Yiə %i�nishi jərm�k

shorshinn" inu xs�b"inno.

� Ishi �əli �mki ��rbm mər"i �owdnd�kie ink� h�d� xs�b"u ke�ki

ziib �mkiz �n"ibodi �ənd��d�s si���z "inishi.

� An"ibodi ink� h��d� xs�b"n � kel�ki uusu us"n iəz "i�o. An"ibodi

ink� h�d� hur"dəki kud� x���� "i�o. Hh�� %��k�z ch�k:

0z. ��rbm kuok� ��"b��bk� kiz d�duk� "s�kdə�o.

2z ki"b�" kuok�(���b %ə�ki kuok� %��k)

!o� %o� xs�b"u sis ink� h��d� xs�b"n � kel�ki kudu (�n"ibodi) n�

m�msn hownsi�o.

Ple"le"s

� Ishik� �əshim� ��rbm "suku "subzk� �owdnzk� sis i�kz �ilkiz

"inishi.

� I"ik� h��d� %exski nuo�u izn %uxsn" ��rbmdə�o. Y�k �

��rbmd�k� cho�sh" ��rbm� ��shdə�o.

� Y�rbmdəki ��rbm� ��shun ed��d�kie ple"le"s �əndəki mər"�kie

"inishi.

ple"le"s ��bm "suku "subz �ərbm "suku �owdnz

Akr 0.2.0 Y�rbm "suk�kie

2. chuonu/mulmuuzu

� I"ik� chuon�k� i�kk� �ilk� n�kin � kin" i" xuski�?

� Chuonu %ə�dn n�k "i�o i" �ə ebdəni? Buuduk �l no�umin"i.

�. Chuok� cho��ki īi��kie

I"ik� k���u �iə %i�n" %u"u kuch�s nuubin"i. I"ik� chuon� i"ik� kuchu i"

nubkid� ��n" ki�o. Chuonu izk� cho���" ��fki b��l kubm is" kinishi.

Page 28: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 22

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

G�fki b��l hh��kie chuonu īi �əndənishi. G�fki b��l hh��kie x�����

%u"u h�" x����� ch�k ����u h�" "ən kinishi.

� Chuonu īi so ��k� �ədnkid�kie orikl �əndənishi. Orikl ("hin)

chuonuk� hh�du kolz "inishi.

� Chuonu īi wok ��k� kid�kie duenz ("hick) "in��shi. Ben"rikl �ədn

oshkund��z "inishi.

� So �k�ki orikl �ənd��d�kie d��n" ��l e�k � "iən kuundənishi.

� Wok ��k� ben"rikl �ənd��d�kie ��rbn ok� � "iən �ii"sdənishi. A

�mn" %i�n" k���" ben"rikl %u""kid� sis duenz "i�o. Yiə sis "ən

k���"kid� %u"" ben"rikl sis "s�k ��rbmn ok�" �ii"sdə�o.

Akr 0.2.2 Chuonuk� cho��ki īi��kie

K���"ki �uonu

kobb��b

K���"ki �uonu

"�dnb��b

!u""ki �uonu

kobb��b

!u""ki �uonu

"�dnb��b

Page 29: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 23

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

b. Chuonu hownsd��z

� Chuonu %ə�dn n�k "əni?

� Chuonu ��rbmn k��r how��isk� h��du m�nz�is �ii"sd��z "i�o.

� Chuonu ��rbmn � �ii"sd��d� �rbm "suk�kie kuok� "i�o.

Y�rbm "suk�kie k�du b��l" besknkiz "inishi.

0. Y�rbm kob"əd��z/��rbm iidi/

Y�rbm�s ink� chuonuk� cho�k kob k��r h��d m�nz�is kob"əd��d�

��rbm kob"əd��z (��rbm iidi) �əndə�o. Y�rbm "suku i�kd� �’or"�

�ədn oshkundə�o.

� Y�rbm h�d�is kob"əd��kie ishik� "ipm� ��l donkiz "i�o.

� Y�rbm kob"ədəki huli�kie i"suk� oksjink� kob indənishi.

2. Y�rbm b���rsi

� K�rbond��oks��dkki ��rbmn ink� h�d� k��r chuuonu īi

%u""kid��is koded��d�kie ��rbm b���irsi �ədn oshkndənishi.

� Y�bm b���irsi huli�kie ishik� "ipm� ��k sh�bsh�b "i�o.

� Y�rbm b���rsi mər"i i�kd� ben�k�p �ədn oshkundə�o.

K�pil�ris ("si"su ��rbm mər"i)

� I"suk� hh���k� oksjink�n ink� h�d�is ish "əd��d�, K�pl�risk�

cho�� k��r "s�k "ədənishi. K�pil�ris ��rbm iidik� b���irsik�k�

ki�mi b��l" �lki ���s ���sz "iki ��bk sədnk %i��z i�kz �ols

səssdəki nuo�uk "ən sədnd��z "inishi.

� K�pl�ris wo��z ish "id�sn "iid��zk� oksjink�n ishik� cho��

d��n" "s�skdənishi. Mər"ik� cho�� dedki nuo�u k�pl�ris kuok�

"ən h�d� m�n" "s�kdə�o.

Page 30: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 2�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 0.2.3 Y�rbm mər"�kie

d. Y�rbm indu

� Y�rbm indu n�k "əni?

Y�rbm indu �ənd��d� ��rbm ink� h�d��" "iə"ə� �iə"ə� � ed��d� "i�o.

Y�rbm %ə�dn hh��s �ed��d� x���� kudu %��k "ən edəno. Hh��kie

chk�:

0. Y�rbm indu how�k� cho��kizk�

2. Y�rbm indu h�d� kizk� "ini��shi.

0. Y�rbm indu how�k� cho�� kiz

0. K�rbond��oks��d iz� �əshki ��rbm ink� h�d� kizn k��r ink�

chuonu ii %u"" kid�� ko"ie�o.

� Ink� how�� kuok� bo��ki n��ru kodn ki��k� � b��l" n��ru jə�zh

(oksjin) ��rbmk� cho� wochkndə�o.

Y�rbm b���irsi

Y�rbmiidi

Y�rbm mər"i ���s ���sz s��rub��b

Chuonuk� wokki h��d duend�

Chuonun shuokdəki shenshin Chuonuk� soki h��d �id�

Page 31: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 25

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Izk� cho�� oksjinkki ��rbm ink� how�� k��r ��rbm "suku

(pulmin�ri be�ns) kuok� ink� chuonu īi k��� h�" kid�� wuudə�o.

� Y�rbm chuonuk� cho�� k��r how��is, how�k� k��r chuonu�i �

indəki ind� ��rbm indu how� cho�� kiz �əndə�o.

Akr 0.2.� Y�rbm indu how�k� cho�� kiz

2. Y�rbm indu h�d�kiz

� Oksjin izk� cho�� is"ki ��rbm ��rbm īi k���" kid�� %ə� ��rbm iidi

i�kd� cho�� (�’or"�k� cho��) wwu�i�o.

� Yiək� cho�sh" ��rbm iidi i�kd�k� cho�� %ə� k��r �i�id�kiek�

cho�� (�r"ərisk� cho��) wuu h�d�is "əshki "ədə�o.

� Y�rbm iidik� cho�ki i"suk� oksjink� mər"i sumz sis �lik�� d��n"

"ie�o.

� Y�rbm ink� k��"ki chuonu� %ə� ink� h�d�is "əshki"ə� h�dk

bo��ki n��ru (k�rbond��oks��d) kob ��rbm b���irsi kuok� k��r

ink� %u""ki chuon� b���rdəki ind� ��rbm indu h�d�kiz �əndə�o.

How�

K���"ki �uonu kobb��b !u""ki �uonu "�dnb��b

Page 32: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 2,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 0.2.5 Y�rbm indu h�d�kiz

e. Chuonu debk�

� Chuonu debk� n�k "əni?

� I"ik� hhUU��s i"ik� b����"ki d�d�k� hiel" d�n hhə�dn siisin"i.

Yir i" siisni?

� Hh�� i" sisk %o��� ��rbm ��rbm iidi kuok� ink� h�d�is wəs"n

"əshkd��z "ən siskni"o.

� Hh�� �md��d�n chuonu debk� �əndə�o.

I"ik� chuon� də%i%� %o�k� cho�� ��s kiəl � debdəni?

Akr�k� � sədnd��d� ��n" e i"ik� kuchu %o�d�s nuubun"i. Akr�k� h�"

“X” milki" is"ki b��l�s i"i nubki kuch�k� h�" b��sin"i.

H��d hh��sn i"ik� kuchu %ə�d�k� ki�lk� kəs"ik ji" məchin"i. Yir i"

siəni? Hh�� i" sədəkin i"ik� kush"�" dumd��d� də%i%�k� cho�� ��s kiəl

"ən� dumdən" h�din"i. H�di hh�� � %i�b�sd��d� i"ik� chuon� də%i%�

Chuonuk� sh�rki

h��du

Chuonuk� sh�rki

h��du

Chuonuk� �uiski

h��du

!u"" ��rbm

kodəki �uonu

Page 33: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 27

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

%o�k� cho�k ��rbm iidi kuok� ��s kiəl"ən� i"ik� h�d�is wosdən" "ən

%i�b�sdə�o.

Akr 0.2., Chuonu debk�kedn m�msnz

ə. Chuonu debk�

� Elki ���bk� chuonu "��n� %o�b��l" "ən debdə"i. Chuonu debk�

bi�r�u %��k, %ə�dndəki %ə�dn %��k, %ezu %��k, xs�b"uk�

hh��d�d� ��n"ki nuo�u %��k "əchimz "i�o.

� D�duk� i�rzk�k� cho�� n��d�k� chuonu "iki i�kz (shi��shi��)

debdə�o i" �ə ebdəni?

� D�d ���szk chuonu i�rzk�� sis "s�k shi�� shi�� debdə�o. Hh��

ch�k� ise �"nki d�duk� chuonu d��"sk��kiz �m"" shi��shi��

debdə�o.

� D�du ���sz �s � �"nks" izk� chuon� də%i%� %o�k� cho�� 0�0 kiəl

diəbi�o.

� Y��b i�rz jə�zhkizk� chuonu də%i%� %o�k� cho�� ከ,5-000 kiəl

diəbi�o.

� H��du wəshish chuonu mər"i�kien k�lbs"ə� chuonu mosmk

diəbn ie�o.

� I" hi�"ks" i"ik� kuchuk� �shuk� mər"i el ��shunishi. Yəs" ishik�

cho��ki ��rbm hui�kie hh�shun"��n i"su nidnzk� oksjink�

���finishi.

Page 34: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 28

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Yəki i"s�k� oksjin�k� mər"i�kie ish %ə�dn�s kek ish %ə�n

hownsinishi.

� Y�rbm mər"i hh��kiek� cho�� k�rbond��oks��d u�nd �

kod��d�k� ��k� "s�k kobi�o. Yir"əni � wəshiks" ink� mər"i�kie

uus ���f� �ə i"su i�kz kə�sdənishi. Mər"i ink� h�d� s�mki

�ulkos�s �l��kojin kuok� %�bsndəki b��l � "id�sn ���b wəshiks"

k��r �ulkos �m uus "�də�o. Hh��sis ink� ��rbm� u�nd kid�sis

m�nz �mki kuok� ��bki n��ru (k�rbond��oks��d) ��rbm

b���irsi kuok� kon"ədə�o.

!ə�dn uchu

T�m�ri�kie buudu %��k �l n���� hh��kie %��k chuonu %i�b�is %ə�n"i.

B�ss�ki nuo��kie: nə�s"ik, x�rmus, chu�zhu

Edsu xs�b" � "id� ��n" ��rbmk "s�kd��z "i�o.

Edsu/k�bu xs�b"u

� Edsu n�k "əni?

� Edsu ech �� bi �əndəki xs�b" kodedəki b��rəs kuok�

huo"dəki ���bk� xs�b"u keldəki uusn �ə"rs wushdəki xs�b"

"i�o.

Top’i�k� cho�� edsu xs�b"b��b�kie ��s ish kini?

� Yəlk� �obenk� cho�� 33 milion ���b edsu xs�b"b��b is" kinishi.

Hh��kiek� cho�� 2.2 milion �m�ki xs�b"b��b Top’i�k� cho��

"ən kinishi. Eds %��k �-�oben (Top’i�)k� cho�� ,50,000 �m�ki

d�du shubd�d� "inishi.

ech �� bi

� ech �� bi n�k "əni?

ech �� bi b��rəs "i�o. b��rəs ��bk sədnk %i�dəki nuo�u ���sz � �mks"

���bk� xs�b" keldəki ��rbm "suku �owdnd� "ən zu" �i��z "i�o. Yəki

kuok�k ink� xs�b" keldəki uus� d��n" k��n xs�b" inn shi�� �ini�o.

Page 35: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 23

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

K��r edsu xs�b"b��b e "��chi�o. A kin ���b izk xs�b" kel�ki uusu

k��n" xs�b" i�kzk� h�" wuu"i�o.

ech �� bi n��� "ən� hur"dəni?

B��rəs hh�� xs�b"�k məchinki ���b�kien:

� ��rbmk� cho��

� kuochink� ni��kzk�k� �"m hh���� (d�d-

hh����/cho�shu�)k�

� xi�muk� cho�k�

� b��rəs�k dedki n���� %ezzk� su"nzk� (hh��"u, mərfi)

hh��kiek� cho�� hur"z "i�o.

z�dnki z�rn�kie kudu %��k ech �� bi b��rəs i�kz kiəl" � hur"d��d�

��rbmk� kuochink� ni��kzk�k� h�d�ki �"m hh���k� hh��kiek� cho��

"ən hur"də�o.

Kek � sədn shishkki bo�sssm berdn īib���bk� ���b hh�shund�k�

ko"n�ki %ə�dn īib ���bk ��"sn īib ���bk�� ���b�kie (b�buk� kuo�k�

kuo�d�d kuochink� ni��kzk� sis) ech �� bik� h�" hə�s no�umdn n�kin

� edn kek ko"nin" ebnz b�ssi�o.

0. Kobssmk� "s�n" kuochin/ni��kz hh���k %i�"ə�

2. Y�r"i ��r"əsn b��sz %o�b��bk� %o�b��nk� �m kobssm

do�"ə�

3. Ishi �əli ishin ish kuo""ə� �uzd"ə� iəzn �f"nkid�kien ish

edəki nə� "�r kuochin/ni��kz d�k� hh��s ish xhə�dnz

b�ssi�o.

So �əli� � səki nuo��kien iəz � �əli izn xs�b"�k� h�" keli�o. Yiək�

cho�sh" b��rəs� k��r ���b hh�shund�� "s�kis (� edəki "əshkis)

howns�kiz � "id�sn i�kz hownsz "i�o.

Edsu ishik "s�kdəki kud�kie

0. T�r edndəki b�nin,

2. Y�rbm shishknks"k� ��rbm kuok� �"ik�,

Page 36: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 30

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Y�rbm� � "s�sksn�kid�k� "s�n" ech �� bi izk� cho�� k��d� �

xus"nz b�ssi�o

3. Kuo�k�ki d�dk�. i �"ks", %i�b�is kuochin %o� i �"ks" ��rbm �"i

kuok� "s�ki�o.

�. Xs�b"�k dedki nuo�u %ezzk� su"nzk� kuok� "s�ki�o.

ech �� bi keldndəki kudu

ech �� bi eds uusb��bn chi���rdəki xs�b"u zi��u %o� �mk %i� əmdzn

kə�sdəki dok� zi��u, ebmk� �əli xs�b"u, �m �iəki xs�b"u "i�o. Xs�b"

hh�� %u"nk %i��z %i�n" � �mn" hh�rksnz "i�o.

ech �� bi keldnzn howns�ki kudu

0. M��shi: bə�kobuk� "�r bo�ssmk %i�"ə�,

2. !o� %o� �nk məchishm: kuochin %o�k� ni��kz %o�k� ��b k�lb

do�z,

3. !oub��b izk me"ki nuo�u su"nzk� %ezzk� �mki n����� m�nz izk

me"k %i��n e"ə�,

�. Azhu chi��k %ozk ��b chi�kk %i�"ə�

5. Akim n���� hh��� ch�� kek k�"sənk��kiz me"k %i�"ə�,

,. B��rəs� iizhk� h�d� �ln d�du xs�s"nki kuochin xs�b"� edəki

d�d�� "s�ki shi�� shi�� �kim d�k� i �iəz b�ssi�o.

7. Kondomn dəmbik xuus izk me""ə�

Eds hh�rkis %ə�dn�k� cho�� � wuun" inis �ir � hownsini?

Edsu xs�b"uk i�kz xs�b" �ə"rd��d�kie ���b hh�shund�k� cho��

uusb��b�kie "inishi. B��rk� un"k� ishi-"mr" īi��k� cho�� eds hh�rku

kib�b�k� cho�� k�"�m"�k �u�"k�ki un"k� b��rk� m��b�rk� cho�� ish

eb wuu"ə� ish �əli ish iəzn iən howns�ki kud�kie hh��k� %��� kid�kie

"inishi.

Page 37: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 30

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� B��rzk� un"ink� kiəl� ishin xs�b"�k� h�" ish wuu"n kuun�kiz "in

kib�bk� cho��k� m��b�r�k� ish xs�b"�k�ki nuo�un xuus ish �əli

ishin xs�b"�k� h�" kuo"z b�ssi�o.

� Xs�b"� izk "əshkdəki kud�k� ziib jə�d� ish �əli ishin ish kuo"z

"ədəs "�dndəki "mr"�k� h�" xuusinishi.

� Un"k� b��rk� ish �əli ishin ish "��chid�k� cho�sh" ���b

hh�shund� xs�b"�s ish xuus"ə� ishi �əli ishin kuo"n "�msinishi.

!i�b�is: idr b��l" huo" "��mu k��sik səs"ə� �iə %i�n" "�mrs"ə� �ə

e ���b hh�shund�s ebs"ə� wəshish"ə� �u�" kuoshu kuosh

hh���d�kie ���b�kien ishik� do��"�" un"k� b��rk� m��b�r

kuok� jə�zh kidn %ə�dnb��bk� ��b ���bn "�mrs"ə� zuurun

howns"ə� � iə�kid� i�kz "ineds hh�rku buuduk� cho�� hh�shin"

wuu %ə�z b�ssi�o.

� T�m�ri�kie "mrk i" ��fki xusk�� kuok� %ə� i"i �əlik� edsun izk i"

kuo"n hownsdəki kud�s %i�b�is �n �ob %o�k� h�"ki d�du x����

�nkki ki�mik� edn�ki xhə�mk�k� h�" no�umkid� shh��k� %���

sienn�

Dər�ik� Wuilbi "mr" īi" ��r"ib��b "in��shi. Ish� xuski nuo��k� h�"

��"s ech �� bi n�kin "ən� ko"n�kin" ihs� no�umki nuo��s � sə��.

Dər�i: Jə�sh U hh���� i Wuilbe?

Wuilbi: S���u � wonmd�, A Dər�e, �ə"u n�kinU hh���kini?

Dər�i: Hh��k �n� s��" "s�k�� �s kifilk wuuhh�?

Wuilbi: "hh��ku �ir�mn� s��" "s�skini? As"�m�ri�kie in�

k�finishi.

Dər�i: Yə"n i�kz u"dəno. Kifil� �n� wuu�kid�k� "s�n" U �iənn�

�"sm k��si k��sn"o.

Wuilbi: i�kz "s�smk"o. Edsu n�kin "ən� "s�kdən" U xuski� U

Dər�e?

Dər�i: ee, bo�ssm kuok� "i�o i Wuilbe!

Page 38: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 32

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Wuilbi: in� hh��" "�m�ri "in�"ni. Ank �n� bo�ssmz (�n� so�uz)

"��n� b�ssi"i.

Dər�i: U �iəd�s siskino, �in U xhə�kd�s� S���u "��s� i Wuilbe.

Wuilbi � xhə�n� siskd�s� S���u "��s� U Dər�e.

Dər�i: In� wuo" k��r �n� ebmkki "�m�ri "in��ni. 9n�-īib

���b�kie hhə�njishum"ə� in� ch�k �uuf �m"ə� �n� iəzn

"ən ebin��ni "��nn �ə"n bo�ssm uechk� uechi"i.

Wuilbi ch�k Dər�in U ebm�s u"kino. H��" k��r �n� k�lb "�mr �uuf

�m�. Jə�sh �l�. Yə"u ch�k jə�sh �l�.

!ə�dn xus"nz 0.2 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i.

0. Y�rbmk� hh���z �mkid� pl�zm� �əndə�o.

2. Chuonu īi��kie kubm kinishi.

3. Y�rbm mə"r"i xsibd�kie oksjin kod��z "inishi.

�. Chuonu debk� bi�r�u %��kk� xs�b"u %��k "��n� "əchimz "i"i.

5. I"k� chuon� i"ik� kuchu i" nubkid� sis i�kz "s�kkki�o. b. "A "k� %��� kid�kie nuo��kie sis " B"k� %��� ishik ki�mz kek ishin məchuki ��b

boski�kien biər ishik ki�msin"i.

"A" "B"

_____0 Ple"le" �. chuonu debk�

_____2 Y�rmb "suku �owdnz b. ��rbm wochkurmn ed��z

_____3 Y�rbp huli wo��z���sz d. ��rbm cho�k %i��n ed��z

_____� hemo�lobin e. xs�b"k b�shumd��z

_____5 I" hi"ks" i"ik� hiel"

%o�d��z

ə. k�pil�ris

f. �’or"�

�. ben"rikls

Page 39: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 33

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. Wolki b��l"�" �m�ki nuo�uk xsoxssin"i.

0. Ink� h���" mər"�kie i"su ish ���fd��d� kuok� "i�o.

2. Oksjin %��kki ��rbm is" � %ə�dəki b��l� chuonu īi "i�o.

3. So ��k�ki chuonu īi x����� %��k�z �əndən��shi.

�. Y�rbm iidi huli ishik� "ipm� kiz "i�o. e. Uechk� hh��kie sis "�dnki berk��kiek� cho�� ��b boski kekki b���irs məchikid�s

biər izk xsoxssin"i.

0. Jə�zhki ���b i�rzk� chuonu də%i%� %o�k� cho�� ��s kiəl � dumini?

�. 72-75 d. 000-0�0

b. 50- ,0 e. ,5- 000

2. Y�rbn chuonuk� cho�� kob h�d�is "ədəki huli,

�. ��rbm iidi d. ��rbm b���irsi

b. k�pl�ri ə. A’or"�

3. Y�rbm "suk�kie ��s b��l" ish beskndəni?

�. kubm b��l" d. x���� b��l"

b. k�du b��l"�" e. uchu b��l"

�. Y�rbm �kr ��s ish kini?

�. 2 b. 3 d. � e. 5

Page 40: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 3�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

0.3. Un"uk� b��ruk�

Nuo�uk� ��bu

b��ru un"u worxsisi

� Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. I" un""ə� b�r"ə� eks" i"ik� h�"�" "əchimki nuo�u �ir i"i sədəni?

2. B��r ni��kzk� h�" � sədnd��d� n�k kiəl" "əni?

3. Un"u kuochink� n�k kiəi" "ən� sədndəni?

Y��b �"n"ə� ii�"ə� �iək� cho�sh" ch�k shub"ə� ed��dz "i�o. D�d

ni��kz kolu � chemks" b�ro �əndə�o. Hh�� ch�k � �m�kid � 0�-0,

bi�r�uk� cho�� � �mks" d�du kuochin i-bi�r�� 00-0� bi�r�u �mn"

un"in �ədni�e.

Un"nk� b��rk� ish bi�r�u d�nssnki d�du kuochink� ni��kzk�k� � �əli

� �əliki kiəln sədndəki nuo�u "i�o. M�nd� ch�k ni��kz sis %o� %o�

"əchim kuochink� h�" "s�n" sədndə�o. un"k� b��ruk� bi�r�u iz"

mosumk id�ndəki kiəl "i�o.

0. B��rk kiəl" ���bk� h�" sədndəki nuo�u

� Gəbilk� h��d hh�rkuzk� h�" "si"suk� "sib"uk� bez"ə� ii�"ə� ie�o.

� Xsi��ri bezk i��k�

� Kumu �uoru d��bi�o

� H�" ii"k� xsuuruk� k�b"ə� don’"ə� ie�o

� Sh�dni�o.

� H��du d��"si�o/k�lbi�o.

� G��l hh�shuni�o.

Page 41: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 35

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

2. Un"n kiəl" kuochink� h�" sədnəki "�chim

� A"m h��dk� h�"k� �ebih�k� "si"su bezi�o.

� Sh�dni�e.

� Xi�mu kiəsi�e.

� Kuo�b��l �ie�o.

� H��du d��"si�o

� Ki��zi hh�shuni�o.

� Kumu �ili�o/kumu shoshk�i�o.

Kuo�b��l ��nd��d� n�k "əni?

Kuo�b��l �"səm %o�k� cho�� %ok� �ə hh��k bi��r � - , �uod d�du-īi�

�usi kuochin hh��d kuokk� cho�dəki ��rbm "i�o. Kuo� b��l � �iən"

d�du %o�n i un""ə� kuolu chemki d�d ��""ə� iəd�s %i�b�sd��z "i�o

"��n� xs�b" "i"i.

3. Ebnk��ki hhə�k� (b��ni) uechk� izk keldn�ki xusk�

T�m�ri kuochid�kie ish-��r"ib��k�k� ���b m�nzk� uesh"ndəki b��nin

uechk�n e ish ko�z "��n� b�ssi"i. Uechkb��b�s ish o�kid�k� nuo��

�mk %i��z "əd�s hə�s ish �iəz b�ssi�o.

- Uechk�b��b� "um � "��nn �əshu %�bi"i �ə nuo�u b��sn" ish o�

u�ki hi�u xuskiz d�k� hə�s ��b"s ��b"s �iəz b�ssi�o.

- D�du kuochid�kie ish "�mrdəki b��l" chə�dn uech"nkizn n�kin

ish �m di�s�kin" d�du x���� hh��k� %��� no�um�kid�s � sə��.

Kunu: jə�sh U hh���� i Ni��e?

Ni��i: " S���u � wonmd�. Jə�sh U hh���� U Kun?"

Kunu: " i b��bu �-��r"ib��n U �mn"o.!"

Ni��i: " Un"" �lki b��zk "iə� �ə eb �lkin"ino �inn � edəki

zi��sis.!"

Page 42: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 3,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Kunu: Yinu �ə"n d�s � u"də�� %�bm. Yiənn u"smb��b k��si

k��s�.

Ni��i: "Yinn U u"dən" "��n� hh�� kiəl" �əki uechk� uechi"i.

Yinu "��n� �mi"i "ən �ədəno. 9-"mr"�s � "�mr ho"s�.

Kunu iizhk melk�� "ən sə �uf"n i b��bu e ko�� �ə zi��sdə�o. Ni��i in�

"�m�ri "in��ni �n� ebm� s�n� bu"z "��n� b�ssi"i. Tmr" "ən" k�lb

"�mrinno "��nn k��si k���s"ə� s�mk �əshi"ə� ie"i �ə iizhk� �b�

chə�kn b��rse.

Nuo��s i" siəd� ��n" Ni��i i-ebmk ki "�m�r �m Kunun "�mrs�ki

xhi���i z�rnk "� i �əli di�ski�e. I"i ch�k hh�� ��n"ki nuo�un i" məl"in

"s�kz b�ssi�o

0.3. !ə�dn xus"nz uechk��kie

Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə b���rsin"i.

0. B��r kiəl iz" h��du i�� ("əchim) i�kz sədndəki b��l "i�o

2. Kuo� b��l kuochink� xs�b" milki" "i�o.

3. Kuochink� un"u bi�r�u 00-0� ki bi�r�u "i�o.

Page 43: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 37

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

0.�. Īib ���b m�ms

nuo�uk� ��bu

īib ���b m�msu �ishu bo�k� uuskki hhə�k�

d�du xs�s"n ebnk��kiz m��shi �"m hh�rkis

Īib ���b m�ms

Īib ���b m�ms īib ���b ish iskznk� ish b�skiz ��n" d�dun ish m�ms

��"n howns�ki kudu "i�o

Hh��k %ə�zn ���b �"k�n � ��"s m�ms"ə� �uzdu"ə� ekid� krs"os �"nk�

"s�n" kiz "iki dəmbik m�msn"ə� me"n"ə� ednk�" %�n �%i�n" u�nd kiz

"i�o

Īib ���b m�ms �ir� hownsini?

0. Īib ���b m�ms d�du ok�sn �"nn howns�ki kudu "i�o.

2. A"ndəki d�d�kiek� h�" jə�zh kidn i�kz m�l sədnn hownsz "i�o.

3. Īib ���b � �md� ��n" eb hownsm do�n hownsz "i�o.

�. Gob cho�� �-"əmi S���u "�kin ��k kid�s � xuus izk me"n hownsz

"i�o.

5. Īib ���sh �ln e īib ���b�kien hhə�njishiz "i�o.

Īib ���b m�msnk��" � %i�n" �ir� kodieni?

0 Iz� iz� d�du �"nn� hh�� ch�k kuo�k� h�" zi��u kodie�o.

2 D�d�kie "��nishi b�buk� kuo�k�k� edn�ki bə�bb�s ���fi"i.

3 B�buk� kuo�k� d�du izk ish isk�ki uusu "��n� ishik� hur"i"i.

� Īib ���b %o�k� �əshim �obk� cho�� ���b hh�shund� ���shin iəz

"i�o.

5 Y��b hh�shund��kik �əshim do�� īik� indu nuo�uk� �kimk� �əki

howns�kie ishi shi�mn ie�o.

, Sho�" � sədnks" īib ���b m�msnk��" � %i�n" ���b hh�shund�

do��k� h�" zi��u kodiəz "i�o.

Page 44: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 38

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Ebnk��"ki d�du xs�s"n n�k "əni?

D�du xs�s"n ebnk��" kiz �ənd��d � ebnk��" %i� wol chə�dn" %o� %o�

kuduk hur"d��z "i�o.

Ebnk��" ki d�du xs�s"n kodedəki nuo�u n�k "əni?

0 Gishu kobssm, uusskki b��nin

2 Īi cho��ki worxsis: !i�b�is: kuo�d�, �bm, uuku-d�d, … k��r

m�nz hh��kie d�du "�"ə� nuo�u m�z worxss"ə� ienishi. D�du

xs�s"n ebnk�� kiz kodiə�ki nuo��kie hh��kie "inishi:

2.0. G�bmk� do�k� cho�ki zi��u

2.2. N����k ki�mki zi��u

2.3. Kiichi (ebm zi��u)

G�bmk� do�� kuok� � sədnks" īpm �ldn d�du xs�s"n"ə� �"nd��z ���b

i�kzk� hh�rkuz "i�o. D�du kuochin ipm i �l d�du xs�s"n" i-kuok� i-

b�bk� i�kz irsinishi. Iizh ��n" �əki i-��r"ib��b�kie iizhin �ilsinishi.

Ebnk�� xs�s"n �"ndəki d�du "��n� kek ebn u"n"ə� bə�bbn"ə� iəz

"i"i. Ch�k n���� k��n "��n� əmsn"ə� bə�s"n"ə� jə�zh ko"n"ə � edn

bə�bbni"i.

T�dnk %i� ��"dəki kuochinenkkie do��k� cho��k� zi��md��z ish

�mks" d�d�kie ch�k wol nə� "irdn"ə� shubu %i�n" shub"ə� edənishi.

B��bzk� "�dnk %i� xs�s"n"ə� �"n"ə� edəki d�du d�du kuochin sis kiichi

"i�o. T��nishi ish u"z��n" ���bk� "s�n" ch�dr in"ə� do�"ə� ie"i,

shuor"ə� show �m"ə� ienishi. ebnk�� d�du xs�s"n %i�sn�ki kud�kie

hh��kie "inishi.

0. M��shi

M��shi kobssmk� "s�n�ki bo�ssn (kuochink� ni��kzk� ��b so�d��zn)

� o�z "i�o. K�lbki ���b "iki m��shin məshi "s�ki�o. kobssmk��"ki

bo�ssmn � o� məshn" � howns�ki nuo�u is" kinishi �ə �kim

xusk�b��b�kie inn xhə�dənishi. Hh��kiek� cho�� ��k kid�kie:

Page 45: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 33

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

0. A"m-h��d xs�b"k� h�" di�sinno/%uu"inno.

2. Ebnk��ki d�du xs�s"n %i����o.

3. Ebnk��ki d�du kuok� �iəki d�du hinsm %i����o.

�. M��shik � do�d��d�s hə�s � �ən" worxsis "��n� � d�k �ie�i.

5. B��r"k� un"" �ədəki zi��u � d�k� �ies hownsi�o.

2. b��ni sis (chu"i sis) ��bnkiz

0. Y�bnkiz �ə"si b��ni/b��bz �iə %i�n" chi"i s %��k �mk��" � %i�n"

��b so�k %i�d��z "i�o.

2. Ebnk��"ki d�du n�k "ən" b��rzk� un"k� kek ish xuusz ��n" � edn

"�mrsnz b�ssi�o.

A"k� hh�rkis kudu xussnz. !i�b�is: kondom, di��fr�m, ��odin,

%edndəki ziibu, hh��kie d�du xs�s"nis hh�rksdəki kudu "inishi.

0.�. !ə�d xus"nz Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə b���rsin"i

0. Y��b u�ndki �ob" "ən ��"s �"k�n � ke�ki kudun eb z��r %eki�o.

2. Ebnk��ki d�du xs�"n kodedəki kudu %o�d� �ishu kobssm "i�o.

3. d�du � ebnki kiəl" m�msn �"n�ki kud� īib ���b m�ms �əndə�o.

Howdn� ho��

0 Ink� h��d sis b�ssdəki nuo��kiek� cho� %o�d� i"su "i�o.

2 I"su əmdn"ə� bə�dn"ə� ednd��z "i�o.

3 I"su i�� sisk� uusu "�"ə� h��du jə�zhk � �ln iəz "i�o.

3. Y��b sumz jə�zh � shihskk� � �ln� b�ssn" kiək kiəlk m�msnki i"su

�əmz b�ssi�o. M�msnki i"su � �əks" i"su buudu kubm�kie , �chku,

u�u, iək�k� inch ��buk� i"su ��buk� hh��kien "ən �ədənno.

əmd� chk� bi�r�uk� �"nk� %ə�dndəki %ə�dnk� sədn�s əmdz "i�o.

�. Ink� h�d� ��rbm indu x���� b��l" bsknkiz "i�o. !o�d� how�

%��ki indu � �mks" bo��ki n��ru kob ��rbm b���irsi kuok�%u""ki

chuonu ī� %ə� how��is "iə"ə� �iək ch�k oksjink ki ��rbm kob

Page 46: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

k���"ki chuonu ī� wuu"ə� � ed��z "i�o. Y�rbm indu x����d�

oksjinkki ��rbm kob ��rbm iidi kuok� k���" chuonu ī� � %ə�

h�d�is "əshkd�k� cho�sh" b��ki n��run (k�rbond��oks��d) � kob

��rbm b���irsi kuok� k���u chuonu ī� wuud�z "i�o.

5. Y��b �"n"ə� ii�"ə� b�b"ə� ho�� kiəl" shubdə�o.

,. B��rk� un"nk� d�nssmki bir�k� h�"ki i�� kiəl "i�o.

7. Kuochinenkie 00-0� bi�r�kki kiəlk� h�" ishik� h�"�" sədndəki

"əchim�kie ki��zi hh�shun"ə� xi�mu kiəs"ə� kumu �il"ə (ish

no�umks") hh��ki ��k kid�kie "inishi.

8. Ni��kd�kie ch�k 0�-0, %��kki bi�r�uk� cho�� ishik� h�"

sədndəki nuo��kie xsi��ri bez"ə� ii"u bez"ə� sh�dn"ə� �uoru

d��b"ə� hh��kie ��k kid�kie "inishi.

3. Īib ���b m�ms iīb���b�kie ish isk�ki d�dun ise ish b�skid� ��n"

ish b�ski kiəl" ish m�ms ��"�ki kudu "i�o.

Page 47: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Ebs uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i.

0. I"su ed� � wuud�k� cho�sh" �iin ���sd�� "ən "ədə�o.

2. Bowk� cho�� kiəsdəki nuo�u hh���z inz��m �əndə�o.

3. Pro"in ed� "ən nidndə�o.

�. Yiin i�kd�� i"su xidndə�o.

5. Kowk� zə�"ik� uus "�dəki i"su "inishi.

,. Ebnk��" xs�s"n �"nki d�du "��n� b�ss�ki u"nk� bə�bbk�n

���fi"i.

b. "A" k� %���ki nuo��kie sis "B"ki %��� � b��l"ki b���irsi məchiki ��b boski�s biər

ki�msin"i.

"A" "B"

----0. Nidnk��ki i"su izk kiəsd��z �. Yiin ���szd�

----2. I"su iz" nidndəki b��l x����z b. edu

-----. chechkish d. bow

----�. I"su nidn iz" ho�dəki b�� e. hh�hu�

----5. Xhu/hh��xhi �ulzhin hur"dəki b��l ə. Yiin i�kd�

d. uechk� hh��kie sis "�dnkid�k� cho�� kek �mkid�s biərin"i.

0. How�k� cho�� kiəsdəki chechkish � hownsd��d�,

�. k�rbo h��dre" i"su xiidn �ə"ə�

b. i"su kowb��bn ���s ���sin iə� �ə"ə�

d. Pro"in i"sn xiidn �ə"ə�

e. i�k�k� inch ��buk�n xiidn �ə"ə�

2. Hh��kiek� cho�� %o�d� i"su is" ho�� nidndəki b��l "i�o.

�. edu b. hh�hu�

d. �iin ���sz e. �iin i�kz

3. Y��bk� chuonunīi ��s ish kini?

�. 2 b. 3 d. � e. 5

Page 48: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �2

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Hh��kiek� cho�� %o�d� "��n� i"su hh���z %i�b�is "i"i.

�. Inch��b xhubdnkiz b. u�u

d. shuk�rsh�� e. k��ro

5. D��nu � ��rbmd��d� i"suk� cho�� b��"�min ___ �əsn"ks" "i�o

�. bi b. e d. di e. si e. Uechk� hh��k� %��� kid�kien wolki b��l"�" �m�ki nuo�u %��k xsoxssin"i.

0. 9 əmdəki i"su� dumu � k��n" ��rbm �il ----- �əndəki xs�b"�s

kodie�o.፡

2. Edsu %u"nk %i�dnz � �mn" %i�n --------- "i�o.

3. ----------kobssmk� "s�n"ki b��nin o�dndəki kudu "i�o.

�. Yiin �ild�k� "ipm" ki�l �krki ch�"is�kie ---------�əndənishi. ə. Uechk� hh��kien shi�" b���rsin"i.

0. A"k� izk kelndək kudu x���� xs��fin"i?

2. Inz��m�kie %ə�dn n�k "əni?

3 Kum" bolu n�k "əni?

� Y�rpm �kr kubm�kien xs��fin"i.?

5. A�s �kr ku�dn ish "iki is" kini? Ish sum�s xs��fin"i.

,. Chuonu %ə�dn n�k "əni?

7. Īib ���b m�ms � �ədnks"?

Page 49: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Howdn X����: G�bk� nuo�u ink�

shish"�"kid�kie

2.0. Eru

nuo�uk� ��bu

eru eru kidn h��du "əchim

h��du izk xus"nkiz �"om molokiul

cho�� isk xus"nkiz eruk� ��bu "əchim

� Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Eru �ənd��d�kie n�k ish "ini?

2. Eru n�kk� h�" hur"kiz "əni?

3. Eru �ənd��d�kie ishk� �irk kiz ish "ini?

0. Eru (Matter)

Eru �ənd��d�kie ink� shish"�"ki nuo�u in"s"ə� �ob məchi"ə� ed��z

sho�" eru �əndənishi. !i�b�is ch�k�l, n��ru, ni��lu, wuochi, ��pm

hh��kie "inishi. Eru ��b %��k sədnk %i�dəki nuo�u ���s ���sz “�"om”

�ənd��zk� h�" hur"d��s "i�o. A"om ��b ki�m molokiul �ədnzn

ho"sdənishi (molokiul �mdənishi).

!i�b�is:

� H��drojin-�"om x����k� oksjin-�"om %o�k� ish ��b ki�mn"

hh��� ho"sinishi (�minishi).

� Oksjin-�"om x����k� k�rbon-�"om %o�k� ish ��b ki�mn"

k�rbond�� oks��d �əndəki hiənu (bo��ki n��r) �minishi.

� Hh�� sis hh���k� k�rbond�� oks��dk� molokiul %i�b�is "in��shi.

Page 50: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ��

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Eru in"s �-�ob �n"ə� ekiz "i�o. !i�b�is: hh��k� n��ruk�

�ədndəki nuo��kiek� cho�� oshknz "in��shi.

xərmus x�r�biəz f�shko

irs�s burxhuk bu"�-��z �ndəki silindər

Akr 2.0.0. A �əli � �əliki eru

3. Eru izk xus"nk kud�kie

Eru izk xus"nki kud� x���� kin��shi. Hh�� %��k�z ch�k fizik�l

kuduk� kemik�lkuduk� "in��shi.

�. fizik�l /h��du/kudu

H��dukki kudu �ənd��d�kie ink� %i�b�is h��d uch�kie kuok�

d��n" xus"nd��z "inishi. Yə � �ədnks" �krk� chupm/shu�k�k�

hh��xhik� ishik� məchi (in"sz/shoshk�z)k� hh���� "iizk� ch�k

eruk� h��du ho"k k�lbzk� hh���zk� hiənuk� "i�o.

�lkol

(hh���z)

selulos

N��ru/

hiənu

Gr�f��"

Bu"�-��z

Hh���

Page 51: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �5

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!i�b�is: hh��� h��du kuok� "��n� izk chupm is" ki"i. T��n� ���bk�

ed� �-hh��xhik kiz "i"i. Kudu m�sn %��k k�lbz (murn), hh���z

ch�k hiənu �ə �mdə�o.

b. kemik�l (cho��ki) kudu

D��n"ki sədnk xus"nk %i�"ə� eru %o� izk� cho�� n�ku �

məchikin"k� n�kk� h�" � %ə�dnkin" %i�b�sdəki ch�k nuo�u

m�nzk n�kin "ən� zurssmkin" %i�b�sdəki kemik�l (cho��) ki

nuo�u �ədn xus"nkiz "inishi.

!i�b�is: K�rbond�� oks��d /bo��ki n��ru/k�rbon �"om %o�k� oksjin

�"om x����k�k� h�" %ə�dnkiz "i�o.

Eru hur"dəki kuok� (State of matter)

Eru k�du kuok�k /S"�"e of m�""er/ "ən hur"d��z "i�o

Hh��kie ch�k

0. K�lbz: � �əlis � k�rzk� izk�k� is"kis "i�o

2. Hh���z: izk� k�rzu kə�kiz, � �mn" %i�n" izk � məchi (volume)

is"ki "i�o

3. Hiənu/n��ru: � �əli k�rzk� məchik� izk� kə�kiz. !i�b�is: n��ru.

K�lbzk�ki %i�b�is: dumu, wər%i, ch�k�l, ni��lu, … k��r m�nz.

Hh���z %i�b�is: hh���, zə�"i

Hiənu eru %i�b�is: n��ru

Hh��� hh���z �mki eru "i�o. A �mn" %i�n" k�du kuok� izn ���finno.

%i�b�is:

� Hh��� zero di�ri sen"i�red � %iəchun" murn �m "əchmi�o.

� Hh��� hh���z �mki nuo�u "i�o. A �mn" %i�n" 0000C �mki %ezu

%��k hiənu (xhubu) �m "əchimz "i�o.

� Hiənu (xhubu) n��ruk� cho�� wuuki hh��� "i�o. Yəki hiənu d�s

�m dii �mi�o. Dii�� ch�k �l %iəchu erkm iiru �m �əlis b���r

diebi�o.

Page 52: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Murn k�lbkid� %ezu uus %��k hh��� �m "ii�o. Hh�� k�du nuo�u

� səkd�kie hh���n eru m�nd�kiek� cho�� � �əlikiz "əd�s

%i�b�sd��z "inishi.

Er�kie ishi in"su is" kiz "inishi. !o� %o�d�kie eru kidn ishik� cho��

kid� kuok� in"sd��zk� shoshk�zk� kinishi. !i�b�is ��n" eru k�lbzn �

sə��. Dumu �fl��b sis "s�k in"sdə�o. Dumuk� ch��ki molokiul�kie

�fl��bk� cho��kid�kie sis i�kz xixssnkiz "inishi. Yiə "ən dumu �irkki

kuduk �fl��b sis "s�k in"sdə�o. Afl��bu dumu � m�msnks" shoshk�z

"i�o.

!i�b�is hh���zk�ki in"sn � sə��. Hh���k� zə�"ik� ��fhh���z

"in��shi. Y�f ish� kik��" �ob məchiz "in��shi, ��f in"sd���z "in��shi.

A �mn" %i�n" ish�k� cho�� eru kidn� � �əli � �əli kiz "id�sn ish�k�

in"s� ch�k m�n m�nz "i�o. Hh��� � "s�k in"skid�sis ��f ish� %�bsn

wochkrnkz" zə�"� ��k ise �l b���r hh����k� s�pm sshokum� hh����

%��� %i�n� edə�o.

Hh���zk� cho�� ki molokiul�kie n��ruk� cho��kid� sis

xixssmkiz ish �mkid� sis hh���z �mki eru n��ru sis in"su "s�kki�o.

!i�b�is, n��ru "��n� izk� məchi is" ki"i. Sədn"ə� kuchuk

məchin"ə� iək %i�dəki erun"i�o. N��ru izk��ki molokiul�s hh���zk�

k�lbzk� %��k � m�msn" i�kz ok� ok� kiz "inishi. Erun �krb��bk�

�krk��zk� �ə beskinno.

� Akrkki eru: %i�b�is, biri: �owdnz �kr %�l�mdəki �krk kiz "i�o.

� Wər%i, xh��kz �krki %�l�md��z "i�o.

� Almunem bir �krkiz � �mksr k�du nuo�u � səkd�kie sho�" dumu

"inishi.

� A�odin ��l xs� bu�z �mkiz "i�o

� Di� �ənd��d� xh��kz "i�o

Page 53: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �7

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akrk��ki eru %i�b�is �mz hh��� "i�o.

Eru %o� %o�d�kie hh���k� cho�� "iid��z "inishi. Hh���� "iidəki

nuo��kie "iid��z �ədn oshknks" h���� ch�k "ii�isd��z �əndə�o.

!i�b�is, hh���k� xhowk�. Xhown "ii�isd��d� hh��� "i�o. Xhow

hh���� "iid��z "əd�sn "iid��z �ədn oshkndə�o. Chow� "iin edəki

hh���� "ii�isd��z �ədn oshkndə�o.

Xhowk� shuk�rk� hh���� "iidəki eru "in��shi.

Ink� shish"�"ki nuo��kie (eru) x���� kudu %��k "əchimdənishi.

Hh��kie ch�k:

�. fizik�l/h��du/ "əchimk�

b. kemik�l/"əchimk� �ədn xus"nkiz "in��shi.

�. Fizik�l /hh��du/ "əchim

!�lz �mki erun ho"sk %i���ki "əchim "iki fizik�l /h��du/ "əchim

�əndə�o. Hh��k� m�nz nuo�uk� h�" �ə"sikid� � kik� �ldəkin

"əchimdəki "əchim "i�o.

Hh��du "əchim hh��kie "inishi. Ishi ch�k:

0. Muurn "iid��z

2. Hh��� chi��nd��z

3. Xhow "iid��z

�. Wor%�" ���s ���sz ju��d��z

0. Murn "iid��z

K�lbki eru edn %ezuk hh���z �mdəki kudu "i�o.

!i�b�is, iiruk ��b deb ju�rki murn ���sh � �ld�k� cho�sh"

ch��zhi izk� h�" �"ks" "iidə�o. Hh���s � səks" murn k�lbd� "iki

hh���z �mki�o "��n� hh��� � "id�k� h�" "əchimki"i.

2. Hh��� chi��nd��z

Hh���z �mki nuo�u /hh���/ %ezu e"��n (əm"��n) hiənu �mdəki kudu

ch��ku �əndə�o.

Page 54: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �8

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!i�b�is, hh��� jə�zh 000 didri sen"i�redk � chi��nn" hiənu (xhubu)

�m "əchimdə�o. Hiənu n��ru "i�o. Kudu m�nzk hinu (xhubu) hiən�

b���rsn %echun hh��� �mi�o "��n� hh��� � "id�s (h��drojin �"om

x����k� oksjin �"om %o�k�) � "id�s "��n� "əchimki"i.

Akr 2.0.2 Hh���k� h��du "əchim

3. Xhow xidnz

Xhow k�lbd�s � kob xiid nidsn" xhow � "ik��" �l nidn "ən %o� nidni�o.

�. Wor%�" ���s ���sz edn ju�d��z

Muumkki wor%�" %o�n izk� hh��ch� h�u m�ms chi��n ju��in"i. I"

ju��ki wor%�"�s ch�k chi��n ju��in"i. Hh��k� cho�� wor%�"�s i" �isz

%o� %i�n" wor%�" � "id� "��n� "əchimi"i.

!ə�dnkki %ə�dn 2.0.0

Murn "iid��d� h��du "əchim "əd�s hh��s %ə� sən"i

B�ss�ki nuo��kie: burxhu%k� murnk�

!ə�dn kudu

� As"�m�ri�/ren �iəd� ��n" buuduk �lin"i.

� Y�kki buudu murn�s burxhu%k� ch�� ish �n hə�k� ch��zhi is"ki

b��l" �nin"i.

chenshi %exs

"o�ms %echu

murn(k�lbz) hh��(cho�z)

henm(xhubu)

Page 55: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di �3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Buudu m�nd�kie murn burxhuk� cho�� ish �n ch��zhi kə�ki

b��l" %ezhun" �n�.

0. As"�m�ri�/reb �əki s��"k� cho�sh" �mki "əchim�s sən"i. I" siəd�k�

cho"sh" uechk� hh��kien i" berkiz kuok� xsuufuk b���rsin"i.

2. N��d� "əki �ə"si ��"s "iini?

3. Murk� "iiki hh���k� ish�k� chon" �ir be�m is" kini

!ə�dn 2.0.2:

Wor%�" %uxsn h��du "əchim sədnz, B�ss�ki nuo�u:wor%�"k� m�%�sk�

!ə�dn kudu

� T��m�ri�kie buuduk besknnishi.

� I"-buudu��" wor%�"k� m�%�sk� m�msin"i.

� Wor%�"�s i" u"d� ��n" ju��in"i/%uxsin"i.

I" səki "əchim�s eb uechk� hh��kien kek b���rsin"i.

0. Wor%�"�s i" ju��"ə� %uxs"ə� iəd�k� choə�sh" izk� h�" ��ski "əchim

i" siəni? I" səki nuo��s no�um kifil��" b���rsin"i.

2. Yiək� cho�sh" i"-�s"�m�ri�/renk no�umin"i.

b. Kemik�lkki (h�d�ki) "əchim

� Kemik�l "əchim nuo�u %�lzk ki "əchim "i�o.

� Kemik�lkki "əchim %o�k� %o�k� ��k� "s�kki nuo�u %�lz huo"n iəz

"inishi. !i�b�is: iisn kuoku � k�mks" sh�zhnk� %ezuk� "ədə�o

(%iəxs"ə� sh��chi"ə�) edə�o. Inchi � l�mks" %ezuk� sh�zhnk�

"ədə�o. !ez� izk i"su k�"səndə�o.

� Hh��kie cho�sh" ho"ki nuo�u %�ld�kie u�ndki nuo�� sis ish �əli

kiz "inishi. Hh�� nuo�u %�lz ��f"n hownsdəki kud� kemik�l

"əchim �əndə�o.

Page 56: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 50

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Kemik�l "əchimk�ki %i�b�is

� Iisn-kuoku sh��m� k��md��z

� Dumu %oxhund��z

� Inchi k��md��z

Inchi k�mks" ��luk� xhubuk� xsi��k�k� hur"də�o. A�luk�

xhubuk� xsi��k�k� hh��kie inchik� izn iən� k�mki oksjink� sis

ishi �əlikiz "inishi.

� Hh�� sis wufk�k� �"sək� %ochunk� hh��d�d� kemik�l "əchim

"inishi. Kemik�l "əchim�kie u�ndki b��l" b��rk %i���ki "əchim

"inishi. H��dk� kemik�lk� "əchim �nk m�ms"nz

H��du (fizik�l) "əchim H�d� (kemik�l) "əchim

- T��nishi nuo�u %�lz ho"si"i - Nuo�u %�lz ho"sinishi.

- Təchim� b���r u�nd� ��n"

�mz "i�o.

- Təchim� "��m� b���r u�nd�

��n" �mz "i"i.

!ə�d 2.0.3

Iisn kuoku/sh��m� k�mk� kemik�l "əchim"id�s %i�b�sd��z: b�ss�ki

nuo�u, sh��m�/iisn kuokuk� kibir"k�

!ə�dn kudu

� T�m�ri�kie buuduk be�minishi.

� I" buudu��" sh��m�k� kibi"k� m�msin"i.

� I"i buudu��" �l sh��m�s shechin"i.

I"i səki "əchim�s eb uechk� hh��kien b���rsin"i.

0. Sh��m�/kuok� merks" �ir i" siəni?

2. A k�mks" izk� kidn� n�k � �mni?

3. Kuoku/sh��m� k�mkid� u�nd� ��n" � b���rsni? I"-

�s"�m�ri�/ren %��k no�umin"i.

!ə�dn 2.0.�

Dumu %ozhun kemik�l "əchim"id�s %i�b�sd��z:

B�ss�ki nuo�u, burxhukk� mism�r %ozhunk��kiz k�duk� hh���k�

Page 57: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 50

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!ə�dn kudu

� T�m�ri�kie buuduk be�min"i.

� Burxhuk x���� ��bm%o� hh���k xsoxssin"o.

� !ozhunk��ki mism�r x���� burxhu%�ki hh�����" �nnin"i.

� K�du kubm �uodu burxhu%�s kek �nin"i.

� S�mki burxhuk k�dd�k� cho�� mism�r�s �nin"i. Burxhuk� u�dn

k��kiz � �mz b�ssi�o. I" səki "əchim�s eb uechk� hh��s

b���rsin"i.

0. K�du kubm �uodk� cho�sh" hh���kki burxhu%k� cho��ki mism�r�

n�k � �krni? Təchim�s xs��fin"i.

2. !ozhunki mism�r�s u�nd � b��l" � edn" � b���ri?

3. Hh���k��"ki burxhu%�k� cho��ki mism�r� �ir�m� izk� �kr� �

kik��" kini? I"-�s"�m�ri�/renk no�umin"i.

Page 58: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 52

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!ə�dn xus"nz 2.0 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i.

--------0. Ink� shish"�"ki nuo��kie sho�" eru �əndənishi.

--------2. Eru k�du b��l" besknz "i�o.

--------3. Hh��� hh���z �mki eru "i�o.

--------�. Hh���k� zə�"k� kuok� %o� (ukul) in"sz "in��shi.

--------5. Di�i �krk��ki er�u %i�b�is "i�o.

b. “A”k� %���ki nuo��kie sis "B"k� %��� biər ki�msin"i.

"A" "B"

---------0. Eruk� si��� "əchim �. henm

---------2. molkiul b. A"om�kiexi"ssm

---------3. N��ru� wuuki hh��� d. Kuoku k��mz

---------�. Wor%�" ju�d��d��z e. xhow

-------- 5."iid��z ə. H��du "əchim

d. Wolki b��l�kien �m�ki nuo�u %��k xsoxssin"i.

0. murn k�lbd� uusu %��k "ii�o.

2. ��k xs�� �i�nu �kr kiz "i�o.

3 ki "əchim�kie "��nishinu�ndki b��l"�" b���rz "i"i.

Page 59: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 53

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

2.2. A �əli hur"ki "əmi

nuo�uk� ��bu

� �əli hur"ki "əmi i"suk� wuochik� ���rukiəl

�u�" hieshi-b�ls %i��ru

b�rə� dis"(Diizi�ob) bi�r�u-b�ls

kerchi �lu/m��l "uru

Hiənub��l (%ezu) "obr �kun�

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. A �əli hur"ki "əmi�kie n�k ish "ini?

2. A �əli hur"ki "əmi ��s b��l" � beskndəni?

3. Hieshi-b�lsk� bi�r�u b�lsk� � �əks" n�k "ən � �ədəni?

�. I"su wuochik�k� �krk� �ir ish hownsdən" hiirin"i.

Y��b ebm sis �m"ə� bow d�msdəki nu�u ���b iən hur"kizk� s���u

��bki el "əmi �ədn xus"nkiz "i�o.

Təmi %i�b�is: īi, m�kin(k��mil), �iəlu, i"suk� wuochik�, ��pm, nuudu,

hh���, �əl�ki n����, … k��r m�nz hh��kie "əmi "inishi.

G�bk�k (� �əli) hur"kiz, �iəluk� cho��, hh����, n��ruk� cho��

do�dəki shuunuk kizk� shuunu k��zk� is" kinishi. Nuo�u hh��kiek�

cho�� ���bk� ebm sisk� sədndəki nuo�u kuok� u"nsd��z � �əli hur"ki

"əmi �ədn xus"nkiz "inishi.

A �əli hur"ki "əmi�kr

A �əli hur"ki "əmi x���� b��l" beskn kiz "i�o. Ishi k� hh��kie "inishi.

�. b���r hur"zk�

b. b���r hur"k %i��zk�

Page 60: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 5�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. A �əli hur"ki "əmi � �əlik b���r hur"�kiz

Hh��kie ishi �əlik si��m �əshim b���r hur"z "inishi. Hh�� ��n"

�əkid�kie %i�b�is: inchi, hh���, ��pmk� nuuduk�, i"su ��buk�

wuochik�, n��ru hh��kien %�bs məchikiz "i�o.

A �əli hur"ki "əmi b���r hur"�kid�kie kek ishi məchinn" i�kz �l

howns�ki "əmi "inishi. Inchi xobdnz b��l" m�nz �shu"ə� �shu"nkizn

bə�bb"ə� kuo""ə� wuochi�ki nuudun dəmbik��"ki x��k� h�" kel"ə�

�obu dinuk� shorkuk� i��lk � hu"kn "ies kuo""ə� �obn %i��ru e kuo""ə�

hh�d�d�kie edn" "əmi�kie wuo"wuo" ko"n �ln howns�ki kudu i�kz "i�o.

b. A �əli hur"ki "əmi b���r hur"k %i��z /�dsnk%i��z

Ish �əli hur"ki "əmi b���r hur" %i��z is" kinishi. Hh��kie b���r hur"k

%i���ki "əmi �ədn xus"nkinishi. howdn k��" ishik � me"nn" ho�z

"inishi. Yiə sis ishin �krki ishi hownsd��d�s howns�kiz ishin �kr kiz �

��f"nz b�ssi�o.

B���r hur"k %i��ki "əmi�kie %i�b�is : n�d�j, �əl�ki n�����kie,

ni��lb��l, wər%i, m�d�b, �lm�z, dum, n��su, xhow, di�i, hh�d�d�kie

i�k i�kd�kie "inishi.

A �əli hur"ki "əmi bə�bb %ə�dnk� h�" "�m�ri�kie wus"nz. Bə�bbn�ki

"əmi i�k i�kd�kie

� I"shuk� wuochik�

� Y�pmk� nuuduk�

� Yiəlu/�ob

� Hh���

� N��ru

!ə�dn

So �əli" �ədnki "əmi�kie n�kin "ənishi bə�bbni�kin" hirdn �ədnz.

� T�m�ri�kie buuduk �l no�um howns�ki ebm�kien xsuufuk i"-

�s"�m�ri sis "��n"i.

Page 61: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 55

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Gob" ���b i�rzk� "əmi ko"k� �uzdu īik no�um i"-�s"�m�ri sis �m

nuo�u kodibn"i.

� I"ik� shish" �ob bə�bb %ə�dnk� h�" hur" %ə� n�kin "əni"i hur"kin"

i"-��r"ib��b�kie sis hiir �ən"i.

2. Hieshi-b�lsk� Bi�r�u-b�lsk�

Shuokuki n��ruk� h�" edndəki z�rnk �ob �m kiəlukkiz (hieshi-

b�lsk�)k� �ob �m sh�dnkizk� nuo� i�kz "in��shi.��f ish� kik��" %o�

�kr kiz ish� �mn" %i�n" ish� �əli �krk kiz ish� "id� sis be�m kiz

"in��shi.

Hieshi- b�ls (we�"her)

M�mz �mki �ob %o�k� cho�� shi�" ki kiəlk kiəlk �mdəki �obu� �mu

hieshi-b�ls �ədn xus"nki�o. (Ebs: hieshi-b�ls �diizin �ob chezhid��zn

"ən %i�b�sdə�o. A �mn" %i�n" hh�s" kiəlk� cho�ki ch��zhik� irzhunk�

el hieshi-b�ls "ən �əndə�o).

Hh�� sis ���shki kiəluk� cho�� də%i%�k� s��"k� kiəl�k� cho�� �mdəki

%ezuk� iirik� ch��zhik� n��ru "əchimk� … k��r m�nz hh�� el sho�" ki

"əchim hieshi-b�lsk cho�� �ob i�kz məchikiz "i�o.

Hh�� kuduk ch��zhib��b, iirub��b, n��rub��b, kolz, %ezu, hh��kie

�ob %o�k� hieshi-b�lsn %i�b�sdəki nuo�u "inishi.

Bi�r�u-b�ls (Climate)

Bi�r�u-b�ls ch�k hh�shun"ki �ob" sh�dn kiəl �m sədndəki hieshi-b�ls

bi�r�u-b�ls �ədədn xus"nki�o.

So �əli� � �iəd� ��n" hieshi-b�ls ���shki �obk� h�" shi�"kki

kiəlk� cho�� suukis �md��z "i�o. Hh�" hh�� "ən hh�shun"ki b��l"

sh�dnki kiəlk� cho�� 30 "ə 35 bi�r�uk %�bs bi�r�u-b�ls �ə

oshkudənno.

Hieshi–b�ls ��n" bi�r�u-b�ls ch�k �obk� cho�� izk� ��bm besk

iiruk� %ezuk� u�dnk� n��ruk� … k��r m�nz hh��kien məchikiz "i�o.

Page 62: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 5,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Hh�� kuduk bi�r�u-b�ls u�dnz, bi�r�u-b�lskolz, bi�r�u-b�ls %echunz,

� �ədn" �ədnz "i�o

So ��kk� � �əkid�kiek� cho�� bi�r�u-b�ls kolzk� u�dnzk�n kek � hiir

sə��. Bi�r�u-b�ls u�dnzn � xuusd�k� "s�n" "umuk� �zhu (sea lavel)

%��k ki zow�kien � sə��.

Gob %o� izk� zow 3,000 me"rk� ��k� 00 0C ��k� �ilki %ezkkiz �

�mn" (%ezhunz) �kun� �əndə�o.

Izk� zow 2300 m "ə3,300 m �m izk� %ezu 000C "ə 050C �ə kiz � �mks"

dis" �ədndə�o.

Izk� zow 0500 "ə 2, 300 me"r �m"ə� 05- 200C %iəxsd��z

hiənub��l �əndə�o.

Hh��kiek� ��k� izk� zow 500 m "ə 0500 m �mkiz 20 "ə 25oC %ezkki

�ob �u�"ki �ob �əndə�o.

Izk� zow 500 me"rk �u�si �m"ə� izk� %ezu 250C k� hh�� sis

"s�kki �ob b�r�� "i�o. B�r�� �u�"ki �ob sis "s�k %iəxs"ə� is" hh���

k���"ə� edəki �ob "i�o.

Top’i� �ob� iiru kiəl is" kinishi. Hh��kiek� cho�� i�kd�kie hh��k�

%��� kid�kie "inishi.

0. G��ru iiru: is" � debdəki kiəl� Chobu, Gur�ur, Guofu, Top’i� �obn

��ln %ubs debd��z "i�o.

- Iir�k� �ədn b��l� �"l�n"ik "umu "i�o. u�dnki n��ruk k��r Top’i�

�ob� wuu %o� %o� b��l" debdə�o. Iiru kidnk� besk 0000 mili

li"rk� ��k "s�kkiz "i�o.

2. Turu iiru: � debdəki kiəlu, Ki�bdu, Ki��k�, Zelu

Page 63: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 57

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 2.2.0 Iirun m�msdəki n���� /ren�ej/

� Iir� �ə debdəki b��l: Hnd wu%��nos �əndəki "umu u�dnki

n��ruk kodn Isi�� �ob�k� kə� kesk� %u"u h�" "s�k �-�obenk�

cho�� %o� %o� b��l" ish �iəks" debdəki iiru "i�o.

� Iir�k� ��bm besk 500 - 0000 ml "i�o.

3. Alu/m��l iiru debdəki kiəlu: Wəshi, Ch�bu, Hh��r�

� Iir� �ə debdəki b��l: Hnd wu%��nos �əndəki "umu u�dnki

n��ruk kodn Isi�� �ob�k� kə� kesk� %u"u h�" "s�k �-

�obenk� cho�� %o� %o� b��l" ish �iəks" debdəki iiru "i�o.

� Iir�k� ��bm besk 500 - 0000 ml "i�o.

Akr 2.2.2 Top’i� �ob�ki iirin %i�b�sdəki k�r"�

wuchku 0. k�l"ki �ob

2. �əliski �ob

2A - chuozhi

2B - "s�nu

2D smx shəlo%o

2E - d�lol

Page 64: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 58

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Bi�r�u-b�ls kolz

Bi�r�u-b�ls kolz Top’i� �ob� �iz�l �m �əlis hinki �ob�kiek� h�"

hur"d��z "inishi.

Hh��kie ch�k�:

� Af�ri �ob k��nzk� �əlis hinkid�kie

� Top’i� �ob %u"" �əlis hinkid�kie

� O��den �obb �əlis hinkid�kie

� Elikərek� Bor�n�k� �ob �əlis hinkid�kie

� Smx sholo%o �iiz�kiek� ishik� shiish�k�

� Top’i�k� kə� wuuk� k���"ki �ob �əlis hinkid�kie

Yəlis hinki �ob/B�mbu �ob:

Gob � �ədnks" � �əli � �əlikiz "ə� ch�k ishik� zow� "umuk� �zhuk �

�əli � �əli be�mkiz "inishi. Top’i� �ob �əl"kiz/b�mbu i�kd�kie ish

hur"dəki b��l� "umu �zhuk� sh�r 0000 me"r %��k �u�s "i�o. !i�b�is:

Af�r �ob k��nz �əlis hinkid� �əlis hinki �ob�kie sis sho�" "s�k k�nkiz

"i�o.

!o� %o� �ob k��d�kie %i�b�is ��n" O��den, Af�r, Top’i�k� kə�

wuuk� k���"ki �ob�kie bi�r�uk� cho�� iiru k��" �ldəki b��l "inishi.

Bi�r�uk ish ���fdəki irruk� ��bm besk 000- 500 mili me"r "i�o. Ishik�

%ezu 25oC k� ��k�"s�kkiz � �mks" ishik� bi�r�u-b�ls kolzk� b�r��

"əi�o. Gob �əliskiz m�nd�kie "��nishi b�r�� ��n" �iəz "i"i. Tumuk�

�zhuk� ��k� 500 – 0500 me"r zowk kiz "inishi. Ishik� bi�r�u-b�ls 20-

250 C "i�o.

Bi�r�u-b�ls iə�ki nuo�u

Bi�r�u-b�ls ���b do��k� �mdəki nuo�u m�nz �obuk� �lik� �ob

d�knk� ��pmk� nuuduk� kidnk� hh��kie kodiə�ki nuo�u ��n" �iəz

kodiəz "i�o. A kin bi�r�u-b�ls hh��k� %���ki kud�kie kuok� � iə�ki

nuo�u is" ki�o.

Page 65: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 53

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Kuoshuk� ��fk�k�

koshu"n i"su �md��kiek� h�" bi�r�u-b�ls � kodedəki nuo�u is" ki�o.

Hh�� kuduk ���b əmdəki i"s�kie bi�r�u-b�ls� be�md� �n" m�n m�nz

"inishi. Yiə sis kuoshub��b i"s�kien is" ish bezdəki b��l b��s

kuoshdə�o.

!i�b�is, bo��uk� z�r�uk� �o %ezhunzk� h�" bezdənishi. Sibsu ch�k

m�mz �mki %ezuk� h�" bezdə�o. I�kz %iəxsdəki �u�"ki �obk� h�"

nibuk� m��muk� duzhik� hh��kie "iki i�kz ���rdənishi.

b. Y��bk� b��chi ofk�

Y��b�kie ish �əli %ezhunk� %ezu i�kzk� h�" ishin kuo""ə� ishik�

hh�d�s shuok� �ə uofdəki b��ch�kie bi�r�u-b�ls� ��n" be�mkiz

"inishi.

!i�b�is, chowdəki xuumukki �obk� �esh"ki chow�s kuun "s�k� ebz

suufuk� �fl��bk� dufu (kuu"uk�) �ə m�msnki b��chi uofdə�o. Hh��k�

��k� %ezu %exss�ki i"su i�kz ish əmz b�ssi�o.

Gu�"k� b�r��� i�kz %iəxsdəki b��l" b��chi shoshk� �fl��bk keshu"nkiz

"iki of"ndə�o.

Akr 2-2-3 !echu�/chow �ob" of"ndəki b��chi

Page 66: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 2-2-� !ezu b��l" of"ndəki b��chi

d. Do�� īi k�fk�

Do�� īi i"suk� b��chik� ��n" ���b sis "s�n" b�ss�ki nuo�u "i�o. Īi

bi�r�u-b�ls kuok� ���bk� h�" �ədəki zi��un kelz "i�o.

!i�b�is

� I�kz chowdəki b��l" k�f"ndəki īi��kie chow keln �ədn k�f"nd��z

"inishi.

� Gu�"k� %ezu b��l" k�f"ndəki īi��kie shoshk�zk� ishik� hush"u

m�"k� %iəru hh�shunkiz "inishi.

� Īi ch�k ���bn əm�ki nuudu chiənzk� h�" kelz "i�o.

e. Indu n����kki miə"u

���b izk %o�z" %o�z" "iə"ə� n����n izk kob"iə"ə� edəki indu n�����kie

bi�r�u-b�ls� ��n" ish �əli ish �əli kiz "inishi. Gobk� "uu�r" chow b��lki

���b�kie ��pmk �ishu"ndəki ���ri %��k "ən ���b�kie n����n %o�z"

%ə� m�n" kob"ədənishi. Tumuk� �iizuk� hh�d�d�kie is" ki b��l" %ez"k�

u�dnki (hh���kki) b��l") hh���-�uonu i�kzk� �uonu �ilzk� … k��r

m�nz hh��kie "iki xus"nki indu n���� "inishi. Gob kolzk� h�" k��milk�

b��burk� k�l" n��ruk� h�" �iər kudu hh��kie i�kz xus"nkiz "inishi.

ə. Y�pmk� nuuduk� i"suk� wuochik� "əshki

Gobk� h�" i"suk� wuochik� ��pmk� nuuduk� "əshkik� si��mk� h�"

bi�r�u-b�ls edəki nuo�� i�kz "i�o. Hh��� �chudəki �ob�kiek� h�"

kolsmk %i���ki inchi kerchik� �im�lk� eskuk� �əki ��pm "iki is" ki�o.

Gobk� "uu�r" k��r chowk� %ezhunk�n məshi�kiz "iki is" kinishi.

!i�b�is duonu %o�d� "i�o.

Page 67: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3. Wuochi

A �əli hur"kizk� ���b iən hur"ki i"suk� wuochik� i"suk� sho�" i"shuk�

wuochik� "ən �əndənishi. S���u ��bkid�kie ���b ishin �shu"ə�

bə�bbk��" %i�n � �əlikki kuduk buo"u �krk� iiruk� ch��zhik� … k��r

m�nz kuduk ish �əli bezd��z "inishi. Y��b iən hur"kiz �ənd��d�kie

���b eb miə"uk �shu"�ə bə�bb"ə� kuo"n %uu"dəki inchi nuushinchi,

m���o, �buk��do, bur"uk�, chu�zhu, xd, hh�� ��n" �iəd�kie "inishi.

I"suk� wuochik� ish �əli �krk� k�rzk� kidn (duenik�k�ilk�) kiz "inishi.

Ishik� sh�dn h�" be�mkiz "inishi. !o�o%�d�kie shi� shi�zn

%o�%o�d�kie ch�k sh�dnzn kinishi. Gobk� cho�� ishik� �əshim

350,000k� ��k� "s�kki i"suk� wuochik� ���b is" kinishi.

Wuochi xhilizh hownsd��z

Wuochi xhild�kie i�kz "ən inn hownsdənishi. Wuochi xhild�kie

�məlm�l (kilorofil) �əndəki kemik� xhilizhn m�msdəki mər"ik kiz

"inishi. Aməlm�l �ənd��d� ch��zhin məchi %i�swuoch�kie is i"sun ish

�əlik ish m�msn hownsd��z "i�o.

� Wuochi xhilizh ���bk� ��pmk� nuuduk� sis i"su �mdənishi.

� !%i�b�is: duzhi, z�r�u, bo��u, sibsi(���chi), nibu (%əzhik�

m��muk�), … k��r m�nz ���b əmd��z "inishi.

� Chu�zhuk� m��"nk� "�rshik� hh��s əmdəki ��pmk� nuuduk� sis

i"su "inishi.

� Afl��b wuochi xhilizh "i�o. Afl��b b��chi izk �obdəmbi b��chik�

xusk� kiəl"ki b��chi keshu"nd��z "i�o. !i�b�is: �fl��b %��k

n�x�l, kuochin b��chi, ���bi, bulku, surn, j��ke", sh��mish

hh��kie %ə�dndənishi.

� Wuochi xhild�kie nuudu do�dəki b��l/�iər "inishi. !i�b�is: "il"i

wuuki %i��r� � �əli � �əliki kebik� bə�k� �eruk� sirk� %əxhink�

hhə�kik� … k��r m�nz hh��kie do�dənishi.

Page 68: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,2

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Wuochi xhild�kie �obk� kidnn kuo""ə� �ob edəki dinis bi�r�u-

b�ls edəki "əchimis hh�d�d�s i�kz kuo"d��z "inishi.

� Wuochi xhild�kie īi k�fk� sis �m�ki nuo�u ishi� i�kz hur"dəki

b��l "inishi. !i�b�is xd, �undu, nuush inchi, d��bu, hh��kie ��k

kid�kie "inishi.

� Wuochi xhild�kie ���b d�d sis uusu huo"dəki b��l

"inishi.!i�b�is: wufk� inchi, b��lu(k�lkm), i"su k�"s"ə� ī�

%iəxs"ə� ed��z "inishi.

Wuochi xhild�kiek� �kr

Gobk� cho�� wuochi xhilizh m�" is" kinishi. Hh��kiek� cho�� %i��ruk�

kerchik� "obrk� wuoch�kie i�kd�kie "inishi. Wuochi hh��kien hh��k�

%��� hh�shun" hiir sienno.

!i��ru

!i��ru inch i�k i�kd�kie ��bm � �mks" iiru iz" i�kz dəbdəki b��l"

hur"d��z "i�o. !i��ruk� cho�� � �əli � �əliki wuochi "s�su is" kinshi.

Hh��kie ch�k: inchui sh�dnz, shi�shi�zk� m��"n ��n" �iəzk� "inishi.

Gobk� cho��� �əli � �əliki b��l" � �əli � �əli �krki %i��ru is" kinishi.

Hh��kie hh��k� %��� "ədnkinishi.

�. Gobk� ki��zi"ki dol�u /Iku�"eri��l/%i��ru

�obk� ki��zi" 5-, di�ri l�"i"iud k���"k� %u""k� ki %i��ru "i�o. !i��ru

hh��ishik� hh��� hh�shunz �mki ishik� �əshimk� i�kk� � �əli � �əli

�mki k�lbki d�zki sh�dn sh�dnz �mki inchi iz�ki %i��ru "i�o.

b. Monsun %i��ru

Iiruk� %ezuk� %ok� %ok� kiəl" is" ���shdəki Isi�� �ob kə�kesk� k���"

kik��"ki %i��ru "i�o. !i��ru hh��k� cho� hhUU� hh�shunz �m"ə�

hhUU� ju�rdəki inchi i�kz kinishi.

Page 69: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. Med"r�n��n %i��ru

G�bm" %ezz �mki 30-50 di�ri l�"i"iud k���"k� %u""k� hur�ki %i��ru

"i�o.

e. Konifərəs %i��ru

Gobk� %ezhu�b��l �mki �ob 50-75 di�ri l�"i"iudk� cho�� hur"dəki

%i��ru "i�o. HhUU� xsubmz �mki sislz (wo��z)kki inchi �nkiz "i�o.

Kerchi

Izk� sh�dn� inchi i�kz sis �ilkiz inchi �əshi"ə� ishk� inchi k�lbz �mkiz

izk� %��� i�kz ii�d��z kerchi �ədn xus"n kiz "i�o. Kerchi iiru i�kz debk

%i�dəki b��l" b�r��� k��r bezd��z "i�o.

3.Tobr

Tuolu ��n" shi�ki ishik� inchi k�lbk %i�dəki wuoch�kie "iki "obr

�əndənishi. Ishik� chupmk� ishik� shishk� h�" ishik� "�lk� ishik�

hhUU�k� ishik� ��buk� ziib �md��z "inishi.

!i�b�is: xen�d�m, �r"i, kushidhhUU�, … k��r m�nz hh��kie

xus"nkiz "inishi. Hh��k� ��k� %o� %o� chu�zhuk� m��"nk� "obrk�

���b "inishi.

!i��ru �shu wuochi xhilizh ko"k� kudu "i�o.

!i��ru �iəlun izk� xhu�xhuk məchi n��ruk� hh���k� izn kob"ies

keld��z "i�o. Hh��k� ��k� %i��ru � �shu"n" �obk� kidn m�ms kuo"z

"i�o. A edəki hieshi b�lis "əchimis kuo"z "i�o ch�k�. !i��r � �shu"n"

�obis ch��zhik� h�" �iər "i�o.

Ink� shiish�s wuo" wuo" � kuo"n� b�ssn" inchi � �shuz b�ssi�o.

Inchi biəzu �ob" �uoshuk� ��fk�k� %ə�dn �uzdu īi" hownsm m�ms"ə�

�shu"ə� � iəz b�ssi�o.

Ashu� sis "mr" īi �uzdub��k � no�um "�m�ri�kien wow"s

hh�shun" �shuz "��n� �uufi"i.

Page 70: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

K�"�mk� cho�� %əbəle �uzdub��bk � ��bn ���b hh�shund�

wow"sn do��b��b %o� inchi biəzu %o� �shun� edn do�� b��l�s j���

j��� xhilikiz �mn� �shu"nz �mi�o.

Hh��k� ��k� �u�" kuoshub��b� ish do�dəki b��l" ishik� �u��

kuoshuk� jə�zh kidnk� %ə�dnb��b�kie howsnishi bə�bbz �mi�o.

M�nd� %i��ru bə�bbn ko"nk��" � %i�"ə� xobdn k�s"n"ə� edn" �əki

chə�kn� kodie�o. Hh��kie ch�k:

� Buo"u shorku/dinu

� I��l

� Wuochi�ki nuuduk� buolu

� bulk�/wolkidn/

� Gobk� "əchimk� hh��kien shi�� kodiəz "i�o.

!i�b�is: dinu/�ob shorku kuoshub��b ���f�kid�s �isz "i�o. Iiru kə�dn

ch�k kuoshub��bk� � –īib ���bk�n h��d h�ds�kiz "i�o. Yiə sis bi�r�u-

b�ls "əchim kuoshub��bn %o� %i�n ���b hh�shund�k� h�" zi��u

kudiəz "əd�s ���b el � xuusz b�ssi�o.

!ə�dn xus"nz 2.2 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i.

____0.A �əli hur"ki n�d�j b���r hur"�ki "əmi "i�o.

_____2.Hieshi-b�lsk� bi�r�u-b�lsk� %o� "in��shi.

_____3.Turu iiru �ədəki b��l� hindu "umu "i�o.

_____�.Yəliski �ob �ənd��d�kie el %o� "inishi.

_____5.Kerchi inchik� wuochik�n hh��� �əshki b��l" "ən ���finno.

b. Uechk� hh��k� %���kid�kie sis "�dnki berk��k� cho�� �m�kid�s biər xsoxssin"i.

0. A �əli hur"ki "əmi ��s b��l" � beskndəni?

�. kubm b��l" b. k�du b��l"

d. x���� b��l" e. uchu b��l"

2. hh��kiek� cho�� b���r hur"k %i���ki "əmi n��d� "əni?

Page 71: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,5

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. chu�zu b. bul�� d. %i��ru e. wər%i

3. Bi�r�u-b�ls kodedəki nuo�� n��d� "əni?

�. b��chi b. i"su d.īi/�iər e. sho�"

�. Top’i� �ob �əlis hinkid�kie sis "s�k �əlis hinkid�.

�. O��den �əliski �ob d. Af�ri �əlis hinki ��b

b. Eleri �əlis hinki �ob e. Borən� �əlis hinki �ob

5. I"suk� wuochuk� howsnd��z %i�b�sd��d� n��d� "əni?

�. Gobk� kidnn m�ms kuo"dənishi.

b. Nuudu ishi� do�d��z "inishi.

d. I"su/əmdu �mdənishi. e. sho�"

d. Uechk� hh��kien kek b���rsin"i.

0. 500 k� ��k� "s�kki zowkki �ob ______ �ədn xus"nki�o.

2. Iiru m�msdəki n���� _________ �ədn oshkndə�o.

3. G��ru kiəl" iiruk� ��bm besk ________ milime"r "i�o.

�. Nibu ,m��mu, duzhi ________ �ob" ���rdəki i"su "inishi.

Page 72: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

2.3. Uusu

nuo�uk� ��bu

uusu mu� elek"irisi"i jenəre"ər

%ezu shoshk� elek"rom��ne" "ermome"r

b�"ir �"i elek"rik birbr

%�l�m m��ne" elek"rik kərən"

� Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Uusu n�k "əni?

2. Uusu �ir � hownsini?

3. Uusu hur"dəki b��l�kie n�k ish "ini?

�. Uusu kidn n�k "əni?

Uusu

Uusu %o� %ə�dnn ed��z "i�o. Yiə sis h��du (eru) %o� nuo�u %o�n �

%ə��kid� � us"d� ��n" "i�o.

Uusu hownsd��z

Iizh" � do�dəki �oben uusun � �əli ��əlikki kuduk "ən inis "�də�e.

Y��b ch�k hh�� � �əli� �əliki uus�s � xuusd� ��n" %o� %o� miə"n izk

me"də�o.

!i�b�is: wufk� inchik� cho�� kuf ��bki kemik�l uusu iis" ki�o.

Wufk� inchi wuf"n huo"dəki %ezu uus� iz" m�n m�nz %ə�dənno.

Iz ��n" n�d�j-zə�"k� ���zuk� cho�ki uusu is" ki�o. Hh�� ��n"ki

nuo��kie k��milk� cho�� ish k��mn" k��mil�kien %ə�dn %ə�ss�ki uusu

ishi� hur"də�o.

Hh��k� ��k� �ok� h�", hh��� h�", k�l" n��rk� h�" � inks"

wushik xus"nd��z "i�o. Yəki wəshi mək�nik�wi uusu �ədn oshkndə�o.

Page 73: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,7

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 2.3.0 Yəl"k� hh��� h�"k� k�l"k� ki indu sis mək�nik�wi uusu b�ssi�o

Indu n���� �kr�k� h�" sədnd��kie ish wəshin hownsdəki mək�nik�wi

n��� "ənishi ���fdə�o i" �ə ebdəni?

Uusu hur"dəki b��l

Uusu ho"k� b��l �ənd��d�kie uusun � �əli � �əlikki kuduk ishik�

cho�� �nkiz "inishi. Hh��kie ch�k:

� Ch��zhi uusu

� N��ru uusu

� Huof hh��� uusu

� I"su uusu

� N�d�j uusu

� B�"ir ni��l uusu

Ch��zhi uusu

Ch��zhi �obuk� cho�� uus "�dəki nuo�u i�kknen"i�e. Ch��zhik� h�"

hur"dəki uusu k�du kudu %��k "ən %ə�dnk� h�" hieshdə�o.

0. I�kz kiəl xus"nki ch�lkiz "id� ch��zhi %ezu %ə�dnk� h�" hieshdəki

kudu "i�o. Hh�� "��n� %ez� %bsn�ki n���� m�nz b��sz "i"i. Yiə sis

Page 74: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,8

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

ch��zhi uusk �ədəki %ezu �əndə�o. !i�b�is: xhurdnki b��chi, xidn

�ədn kolsnki i"su, ch��zh" kolsn kolz "inishi.

2. Ch��chik� sh�zhn %�bsn"ə� �ndn"ə� iəzn howns�ki� �əliki kuduk

%əudnki n���� is" kinishi. Hh�� ��n"ki n�����kien � �n ch��zhik�

h�" hur"dəki uus�s %ə�dnk� h�" heshzn chi��linno. Kudu h�� chk�

�əbir ch��zhi %ezu �əndə�o. !i�b�is: ch��zhik hh��� %exsnz"ə�

i"su k�"sn"ə� iə�ki n����� %ə�dn %ə�dnk� h�" heshkinishi.

Akr 2.3.2 S��ni k��nz hh��� chenshnz "i�o.

3. Kə�k� bb��zhi (kə�k� �shu) �ndn ishi korən"i %ə�dnz "i�o. B��zhi

�ə kid�kie ishik� h�" ch��chi sh�zhn �"n" elek"rik uusu �mz "inishi.

!i�b�is: ink� �ob� �u�"ki �ub�kiek� cho�� ch��zhk ki�mki b��zhi ish

�ndn ishik koren"i ��f"n"ə� %o� %o� %ə�dn sis �m"ə� ed��d� xus"nkiz

"i�o. Yəki b��zhik� h�" ��f"ndəki elek"rik uus�kien īi cho�ki sh�nk�

�uolu sik�s k��n�ki hh���n izk � �ishun"k� hh�� sis hownsi�o.

Hh��k� ��k� sh�zhn uusuk ebm %ə�dn izk %ə�n�ki n���� ���s ���sz

i" siəzn "��ni"i %i���"i. Yəki n�����kie ch��zhi sh�zhn�s elek"rik

uusu�is "��chi�ki b��zhik kiz "inishi. Yiə "ən b�"ir ni��lk� uusu "���ki

nuo�u m�nz �ndk %i�n ���bn hownsdənishi.

S��ni k��nz

Page 75: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di ,3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 2.3.3 Kə�k� b��zhik� kə�k� b��zhik %ə�dəki n����k�

N��ru uusu

Ink� �ob��" %o� %o� b��l" birbir n��rk k��n�ki hh��� �ishu"n"ə� i"su

�uolu sis �m�ki uusu ��f"ədəki kudu �mki�o.

Ink� �ob� i�kz %i�n" xus"nk��" � %i�n" �ob m�n" n��ru izk korən"i

uusu %ə�dn sis �mdə�o.

N��ruk� huo"�ki uus� izk� kidn h�" ���shki korən"i "i�o. Izk� kidn

i�kki korən"i � ���f� b��sn" i�kz �mki n��ru birbis � �shuz b�ssi�o.

N���� hh��kie n��ru i�kz n�rmdəki b��l zowk� h�" ishi �shu"nz

b�ssi�o.

Akr 2.3.� N��ru birbr hh��� k��n� �ishud��z

ch��zhik� b��zhi

ch��zhik� b��zhi(sol�r)

Page 76: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 70

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Hh��� uusu

Gobk� h�"ki hh����kie i�kz kiəl indu ind��z "inishi. Uor"ki hh��kie

k��r "umu�us "ən wuofdənishi. Indəki(wəshidəki) hh����kie %ə�dnk�

h�" ish heshnk� bi�r�i i�kz "s�kki�o.

!i�b�is: hh��� �uolu %�� i"su � xidnd��d� uor" huof hh��" �uol�k�

birbr�s birbs"��n� "ə �uol�s wəshishks" "ən xiiddə�o. Hh��� �uolu

hh��" %i�n" %o� %o� b��l" nə� izk xidndə�o.

Hh���k� h�" hur"dəki uusu ink� �ob� i�kz kiəlu korən"i sis "ən

�mdə�o. Hh���k� h�" hur"dəki korən"i hh���-korən"i �əndə�o. Ink�

hh���-korən"i ho"sdəki x��bi i�k i�kd�kien i"i xuski�?

!o%�, məlkəw�kən�, finxh�, "əkəze, �ibe, �bə�k� h�" �enchundəki

hid�se-�iəd� hh��kie hh���-korən"i ��fk� x��bi "inishi.

Hh���-korən"i xx�bi�kie n�kinn "ənishi korən"i ho"sdən" i" xuski�?

Hh��k� %��k hh���-korən"i n�kin "ən� hur"dən" shi�" hirdn ki�o.

Akr 2.3.5 Hh���k korən"i uusu �əf"ndəki x��bi

Gə"si "s�n" huofdəki hh��� � �enchunz b�ssi�o. Yəs" hh��� m�" %o�

b��l" �iizi �iz ��bi�o.

%�bssu b��l

bu�nbu� hh�shunz

�enchu

Gənəre"ər(elek"rik

uusu "�dəki b��k

Page 77: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 70

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Genchu�k "ok�� � bi"nks" hh���� uusu %��k kuun "ərb��n�s dub

mosmk � birbirn ie�o. Tərb��n� elek"ik ho"sdəki jənəre"ər� %��k

z���k ki�msn kiz "i�o. Hh�� sis "ərb��n� mosmk birbirks"

jənəre"ər�k� h�d� elekk"rik "�dəki h��d�kie mosmk wəshi korən"i

ho"sinishi.

I"su uusu

I"su izk� cho�� ��bki kemik�l uusu is" kiz "i�o. Hh�� ��bki kemik�l

uus� ink� mər"i� oksjin %��k � k�mks" ink� h��d� %o� %o� kuduk

wəshin edə�o.

N�d�j uusu

G�bk�k hhur"dəki n�d�jk� iz ��n �əki hiənk�u k��milk� b��burk�

�iərk� f�brik�k� hh��kien wəshishdəki %ezn ho"sd��z "inishi. Gob

i�kzk� cho�� korən"i uusu � hur"d��d� i�kz �mki ni��lxs��nzk�

n�d�jk� ho"s �s hur"də�o.

B�"ir ni��l uusu

B�"ir uus "�dəki nuo��kiek� cho�� %o�d� "i�o. B�"ir mər"ik� h�" ��bki

kemik�l uusu is" ki�o. Uusu hh�� nuo�u m�nz ki�m sh�zhnk� korbn"i

uusuk� "�də�o. !i�b�is: kuchu-b�"ir � %o� "��n� sh��chi"i. Sh�zhn �

���f� b��sin" b�"irk� b�"irni��lk� b�"irk� ��buk� %o� b��l" � %�bs

ki�msz b�ssi�o.

M�nd� n�fx�k� benzink� "��n� � �əli ise k��mil %o�n woshishi"i.

S��ns kuduk f�brik�k� cho�� m�msnki b�"irni��l i�kz b�ssi�o. Yə"rki

ni��l k��mil�k� korən"i %ə�dn� ��shun� k��mil� "��n� wəshi"i.

2.Uusu kidn (forms)

Uusu � �əli � �əlikki kidnk kiz "i�o. Hh��kie ch�k: %ezu, sh�zhn,

u�ki(%o��), koren"i, hh��kie "inishi.

� !ezu n�k "əni?

Page 78: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 72

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Ti"k� n�k "əni?

!ezu ���b do��k� cho�� i�kz b�ss"ə� i�kz hownsdəki nuo�u "i�o.

Ch��zhi �-�obenk� h�" %ezuk� sh�zhnk� "�dəki nuo�u i�knen "i�e.

!ezuk� sh�shnk� uusuk� kidn ish� �əli ish� �əlikiz "in��shi. !ezuk�

"i"k�k� %o� �krkiz ish �mn" %in" ish� be�mkid�s � xuusz b�ssi�o.

Kibir" k��md��z chi��ndəki hh���s � "s�k %iəxsn" %i�n" "��n� ��bm�s

chensh� %iəxsi"i.

Hh��� kiəm� � chenshi siinik� cho�h %��bm" kiəm� kid�k� siini cho��

kid�k� ukul %iəxsinishi. A �mn" %i�n" kiəm� kid� siini cho�� kid� sis

"s�k "ii"i�o. Hh��s z�rnk � sədnn� b�ssn" ��f ish�k� cho�� murn �

�uchin" kiəm� kid� murn m�" "ii�is�kin siini� kid� ��k "ən ise "ii�isi�o.

Yiə sis "i"k� nuo�u i�k (eru kidn) %��k m�msnz "i�o. I�k nuo�u %o�k�

cho�ki� eru kidn "i�o.

Ti"k�k ki nuo�u izk� "i"k� uus� i�kz � �mks" � edəki hh��fn" izk� "i"k�

uus� �ildə�o. Ti"k� nuo�u %o�k� cho�� molokiul�kie wəshin

m�msd��z "i�o.

!ezu nuo�u %o�k� %ezuk� %ezhunk�n %i�b�sd��z "i�o. !ezuk�

%ezhunk� %ezu kidnk m�msnd��z "i�o. Hh�� sis �mdəki n����

"ermome"r �əndə�o.

Akr 2.3., Termome"r, %ezu m�ms n����

Page 79: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 73

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Ti"k� uusu wofk� /cho�/ "s�k � �ədnks" "i"k� � ki b��l�k� k��r

m�n"k� is" � �ilki b��l" � "əd��z "i�o. Kudu m�nzk "i"k� �ənd��d�

%ezu iz" � i�kki b��l" k��r %ezu �ilki b�l" "ədəki kudu "i�o.

Ti"k� k�du kuok�k "ən %o� b��l" � kid�s k��r m�n" "s�kdə�o. Hh��kie,

�", mu�, b��zhi "inishi.

0.A"/�"sisi (conduc"ion)

!əzu %o�z" %ə� m�n" �" %��k "s�kdə�o. Yə ki kuduk %ezu � "s�kd��d�

nuo��kie %ezu "s�skd��z ish �mn" "i�o.

Xixssn k�lbki nuo�uk� h�d� %ezu molokiul�kie %�chuks" "s�kdə�o.

hh�� "iki %ezu �" %��k "s�kdə�o �əndə�o. Hh�s" k�lbki nuo�u sho�"

"��n� %ezun �" %��k ukul "s�ski"i.

!i�b�is: birik� m�d�bk� �lmunemk� �r�b dumuk� n�sk� %ezu jə�zh

"s�skd��z ish �mks" m�s"�", buo"u, inchi, nes"ik,… k��r m�nz hh��kie

mo so ��k� kid�kie ��n" "��nishi kek "s�skz ""i"i. Yir�mni "��nishi ishi

��n" �əki nuo�k %ə�dnkiz "i"i.

!ə�dnkki %ə�dn 2.3.

!ezu nuo�u k�bzk� cho�� � "s�kdən" sədnz

B�ss�ki nuo�u: �r�b dumuk� z���u, kur�z, sh��m�, kiəmu, kibir"

!ə�dn kudu: �r�b dumu z����s izk� kəs"i %o�d�s kur�z/sh��m�k�

h�" �nin"i. Izk� cho�sh" ��k �l i"ik� kuchuk� kəs"�s

z����k� kə�s"i %o�d�k� məchin"i.

Yir i" siəni?

Page 80: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 7�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 2.3.7 !ezu �" %��k "s�kd��z

2. Mu� (Convec"ion)

!ezu "s�k kudu %o�d� mu� �ənd��d� "i�o. Hh�� kuok� hh���zk�

hiənu n��ruk� %ezn %o�z" kob m�n" "ədənishi. Hh��� � chi��nd��d�

mu� kuok� "ən chi��ndə�o. Hh��� � chenshiks" "��n� %���ki hh���

"iki %o� chi��ndəi, so e"kid� ch�k chi��ndə�o.

Hh�� �ir�m� �ə �mni? Hh��� ch�nuk� chi��nk��ki hh���k�k� n��d�

"əki i�kz xixssnkiz "ini?

Ch�nki hh���k� xixssn holn kin i�kz xixssnki hh��� xhild�sis kudu

ki�sk sh�r s�pm "s�kdə�o. A b��l" �iəki hh���� ch�k %iəxsi�o.

!iəxsd�ki��k� wolkid� �b��l" �ə%iəxs� ie�o. Wo��l� �əki kuduk nə�

�mi�o. Yəki kudu %��k nuo�u %o� %iəxsdəki kudu mu� �əndə�o.

!esu hiənuk� n��ruk� %o� �krki kuduk is" kiz "i�o.

kiəmu

�r�b-dumu

Sh��m�/kuo

ku k�lku

Page 81: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 75

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 2.3.8 N��ruk� mu� kudu

0. B��zhi(�shu)/R�di�"ion/

B��zhi(�shu) izk %ezu "s�kdəki kudu k�dd� "i�o. !ezu b��zhi kuok�

%o� b��l" %ə� m�n" "s�kdə�o. hh��k� %i�b�is jə�zh �m�kid� ch��zhi

%ezu "i�o.

�ob � %iəxsd��d� kə�k� h�" b��zhik (kə�k� �shuk) �ədəki %ezu kuok�

"i�o.

� Ch��zhi %ezu n�kin � �m �əl" �obk� h�" �ədəni?

Kə� i �əli b��zhi kesd��n "i�e. Hh�� ch�k elek"rom��ne" uusu %�n"

�iəz "i�o. Elek"rom��ne" uusu "��n� iz� �"s�k�ki �ob wolki b��l b��sz

"i"i. Hh�� sis kə�k� h�" b��zhi kiəsd��d� n��rik� �iə %i�n� �ir %i�n"

kə�ki b��l" "s�k indəki �əlk� �obk� h�" �ədə�o.

Akr 2.3.3 Ch��zik� %ezu b��zhik �əlis ind��z

�uo" ju�k�

hh���

�obu

�obu hh��

Page 82: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 7,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Sh�zhn

Kə� (ch��zhi) �-�ob� sis sh�zhnk� %ezuk� "�dəki nuo�u i�knen "i�e.

Sh�zhnk� %ezuk� ish� �əli ish� �əli ki uusu "in��shi.

G�bk�k� ��k� (S���u ��bz %i�n") sh�zn � ���fd��d� korən"ik� wufk�

inchik� hh��k� h�" � �mks" izk� cho� hur"dəki %ez� i"su k��"sik�

hh��� chenchik� %ə�dn m�nz sis �mdə�o.

!o��/u�ki

!o��k� u�kik� �ud�n %��k "ən hur"də�o. !i�b�is cho��ik� �i"�rk�

kirnk� h�"ki �ud�n %��k %o�� sis"ndə�o.

!ok� hur"dəki b��l�kie hh��kie "inishi.

��n"su m�sin% "�rbu �i"�r cho��i

Akr 2.3.00 !o�� hur"dəki kudu

!o��k� u�kik� k�lbz, hh��z, n��ru, �mki nuo�uk� cho�� "s�kd��z

"i�o. !ok�/u�ki erru k�lbzk� cho�� shi�� "s�kdə�o. Hh���z n��ru sis

%o��k� u�kik�n shi�� "s�sdə�o.

!o��k� u�kik� eru k�lbzk� ch�� 05 kiəl �mz ��n" m�lki kuduk n��ru

sis "s�k ində�o. !o��k� hiənuk� mosm hh���zk� cho�� � kiəl ��n"

n��ru sis "s�kki�o. Hiənu "��n� so k�l�k� cho�� "s�kz "i"i.

Elek"rik

Elek"risi"i s��ns "mr"k� cho�� "mr" %o�d� "i�o. Tmr" hh��k� cho�k

i�kz b�ss�ki nuo�� korən"ik� kidn/�əshim "i�o. Korən"i ch�k elek"rik

uusu "�d��z "i�o.

Page 83: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 77

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Elek"rik uusu ink� do�� īi" �mpulk� cho�� sh�zhn "��z "i�o. R�diok�

"elebizhink� � siis"ə� sə"ə� iən hownsz "i�o. Hh��k� ��k� elek"rik

%��k %ə�dəki �uolu, silki, f�ks, f�brik�-m�shin, … k��r m�nz hh��kie

sis uusu �mdə�o. Ch�k� i"su k��"sd��z, suolu b�shur, k�w��, �i�nu

xiidd��z, hh��� chenshid��z, … m�nz hh��kie i�ki n���� elek"rik

uusuk inn hownsd��z (izk � me"d��z) "inishi.

Elek"rik %��k � me"nn" inchi "emdn� %i��ru xobk� %i�n� iəz "i�o.

Elelk"rik uusu � bss"nkid� ��n" � hur"n" �ob %o� i�� sis b�ssz "i�o.

Hh�� ch�k indus"ri i��k ��b hur"dəki uusu �ism�s � məshin iəz "i�o.

Kes"ndəki n���� kuduk � sədnks" ���sz"ə ch�k u"nkiz "i�o.

Koren"i uusu hur"dəki b��l

Elek"rik uusun � �əli� �əliki b��l" ���finno. I�kd�kie: b��"irk�

jənəre"ərk� "in��shi.

�. B�"ir

Elek"rik uusuk %ə�dəki n���� i�kd�kie elek"rik mər"i %o� sis "s�kkiz

izk %ə�dənishi. Yir "əni elek"rik mər"i %o�k� h�" ish ���fdəki elek"rik

uus� b�sski howns�s ishi "��n iəz "i�o.

!i�b�is: kuchu b��"ir elek"rik mer"i %o�k� ��k� "s�kkiz � �n" "ən �s

kek sh��chi�o. R�dio, "elebizhin, "ep, k�mer�, hiənu iskd��z, ebm

%ə�dn n����, … k��r m�nz elek"rik mər"i %o� sis "s�kkiz "ən

kodənishi.

X����k� x����sis "s�kki ele"rik mər"in ish ��b ki�mn" b��"ir �əndə�o.

B��"ir ni��lu ���sz � "id�sn "��n� chenki nuo�u kodiə"i. A kin s��ns

%ə�dn � �əli � �əliki z�rn %ə�dn sis �mdə�o.

Akr 2.3.00 Elek"rik mer"i k�duk %ə�dnki b�"ir

Page 84: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 78

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!əudn 2.3.2: Kuchu b�"ir %ə�dnz

B�ss�ki nuo��kie:b�"ir ni��lu k�du, k�rdu wor%�" biri izk xs�s"ndəki

nəs"ik, b�"irk� ��bu, korən"i shibu, pl�s"ər (xhue��)

!ə�dn kudu: b�"ir ni��l k�d�kien d�z �n ki�m wor%�"k "suofin"i.

� Tsob� edəki wuchkumis biri nəs"ik� %��k d��z � �lkik��" izk�

"ipm"�" xs��xsin"i.

� Korən"i shib�s ��k i" orksd�k� cho�sh" izk� kəs"i %o�d�s b��"ir

��b�k� h�" pl�s"ərk �"səsin"i.

� Ho�� kiəl" shib�k� kəs"i %o�d�s b��"ir ��bu chochnkid�s

b�"ir�k� �ə�l" �"ssin"i.

Uechk�

0. !ə�dn�k� h�" �ir i" sə xuusni ?

2. Cho�sh" "s�n" ednki nuo��kien izk� h�" hur"kid�s i"-

��r"ib��b�kie sis �ən"i.

Akr 2.3.02 Kuchu b�"ir %ə�dndəki kudu

b. Jənəre"ər

Jənəre"ər korən"i uusu i�kz izk� ���fdəki n���� "i�o. Do�� iik�

f�brik� i�kzk� ku" k��rki m�br�"k� h��kie sis b�ss�ki elek"rik uusu

jənəre"ərk� "ən ��f"ndə�o.

Jənəre"ər korən"i "�d��z is" kinishi. Yəki h��d�kie korən"i uusu ish

"���kid� ish wəshiks"k� �iə %i�n" ish birbrks"k� "i�o. Jənəre"ər

Page 85: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 73

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

mək�nik�l uusun k��r elek"rik uusu e "��chi korən"i uusu i�kz

ho"sd��z "i�o. A �mn" jənəre"ər ishik� kidn� be�mkiz "ini jənəre"ər

sumz "��n� el %o� �mki uusu "��si"i.

Jənəre"ərk� nəd�j(n�fx�,benzin)k� uusu �obdəki hh��� �enchunkizk�

%��k "ən �s uusu � "��n edni�o.

Dəbub killk� cho�� elek"rik uusus %ə�dn sis heshinki hh���� n��d�

"əni?

Elek"rik-kərən"

Dumu �mki n����k� cho� holnki elek"ron�kie �"om %o�z" %ə� �"om

m�n" "ədənishi. M�n kuok� elek"rik-kərən" �ənd��d� elek"rik uusu

wuofd��z(cho�d��z) "i�o. Elek"rik-kərən" sh�dn kiəl � �ln� b�ssn"

"s�skdəki dumu k�lbz b�ssi�o.

Elek"rik sərku�" /elek"rik birbr/

Elek"ik birbr �ənd��d� elek"rik uusu xsuozk huofd��z "i�o. Elek"rik

birbr shoshk�z %o� sh�zhn � "��n� b�ssn" hh��kien �nkiz � �mz

b�ssi�o.

� Elek"ik mer"kki b��"ir

� Ampul

� Shibuk� korən"ik�

� !ibshik� bi�k�k� b��l

B�"irni��l: b�"irk� cho�ki kemik�l uus�s elek"rik uusu e "��chiz "i�o

Ampul: korən"i uusun uusu m�nz e "��chidə�o. !i�b�is, %ezuk�

sh�zhnk� e "��chidbo.

Korən"i shibu: be�mki b��l %�bsn ki�m iz� korən"i uusu "s�sknn

honsdə�o.

!ibshik� bi�k�k� b��l: uus�k� ind� %ibshin"ə� bi�"n"ə� ie�o.

Page 86: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 80

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 2.3.03 Elelk"rik birbr shoshk�z

5. M��ne"

� M��ne" dumu du�lk� �mki nuo�u %o� %o�n xuuk�dəki nuo�u

k�lbz "i�o.

� Eru sumz el m��ne" ishin � xuuk�i/� �iushi?

� Uechk� wok %��ki %ə�dn�s %ə��s b���rsin"i.

!ə�dnki %ə�dn 2.3.3: Mn��neb��b �mki n����k� �mk��kizk� berdn

xus"nz

� B�ss�ki nuo�u: nəh�s, dumu, irs�s, %or%�r, nəs"ik, m�s"�", inchi,

�lmunem, … k��r m�nz

!ə�dn kudu

� So ��k� hirdnki n�����kien %o� b��l" s���ni� �nin"i.

� I" �nki n�����kien %o� %o� m��ne"k �ishu sən"i.

� M��ne" ishin �ishuk %i�dəki n�����kie (m��ne"hh�rku) n��d�

ish "ini?

Uechk�

0. !ə�dn�k� h�" �ir i"i xuusni?

2. Dumuk� m�s"�"k�k� chon"�" �ir be�m i" siəni?

!ə�dn�k� h�" i" ��fkid�s sənxərəj��" �nin"i.

B�"ir ni��l

Shibu(ki�msz)

B�"irk� ��bu

Page 87: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 80

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Sənxərəj 2.3.0 M��ne"b��bk� m��ne" hh�rki n����

eru m��ne"b��b m��ne"hh�rku

dumu

Nəh�s

Məd�b

irs�s

nikel

�lmunem

%or%�r

inchi

nəs"ik

� M��ne" elki erun xuuk�k � %i���d�s i" xuussk��?

M��ne" ishin �ishudəki n�����kie m��ne"b�� �ədnks" m��ne" ishin

�ishuk��" %i�d��d�kie m��ne" hh�rku �əndənishi.

M��ne" ��s �krkiz "əni?

� I�kz kiəl" xus"nki ���b %ə�ki m��ne"�kie x��� ish� �mks" b��r

b��ne"k� h�ru-�shu m��ne" �ədn xus"n kiz "in��shi.

Akr 2.3.0� M��ne" �kr

Page 88: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 82

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

M��ne"k� "izhi

M��ne" %o�n dumuk� sidr (nidnz) is"ki n����� i" i�r"s �"səs b���rs

kob kesn" dumu sidr�s kob %ə��o. Hh��k m��ne"�k h��d m�nd� sis

izk� kə�s"� %��k�z sidr i�kz məchin��shi. Hh�� ch�k m��ne"k� kə�s"�

%��k� dumu �mki nuo�un i�kz uusuk xuuk�z ish� "id�sn %i�b�sdə�o.

M��ne"k� hh��du hh�� %��k�z m��ne"k� "izhi �əndən��zhi.

Akr 2.3.05 M��ne"k� "izh� %��k� zm�nd� sis "s�k dumu �ishuz "in��shi.

M��ne" sumz "izhi x���� �nki�o. Hh�� %��kk�z k���"ki "izhik� %u""ki

"izhik� �əndən��shi. M��ne"k� "izh� %��k�z ikz �ishuz /xuuk�z

"in��shi.

Korən"i /elek"rom��ne" /m��ne"

Korən"i "s�skdəki eruk� cho� � cho�/huob "s�kks" "��n� sədndə"i.

Korən"i birbr�k� cho�� is"kid�s izk h�" hur"dəki nuo��kie %��k "ən

xuusdənno. Birbr�k� cho�� korən"i is" kin" �mpol� sh�zhn "��si�o.

Yiə sis sh�shn korən"ik� h�" hur"d��z "i�o. Ch�k �mpol� ��k �

sh��chid�k� cho�sh" kuchuk � məchin"i %iəxsi�o. Hh��k� h�" �

xuusd� %ezu korən"ik� h�" hur"d��z "i�o.

M�nd� m��ne"b��b �əndə�o. Yə � �ədnks" m��ne" �m

korən"ik� h�" hur"ki nuo�u m�nz "i�o. Korən"i � �n %ə�dəkin ���b

%ə�ki m��ne" �ə kid� korən"i-m��ne" �əndə�o.

Page 89: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 83

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!ə�dn 2.3.� Koren"i-m��ne"b��b "əd� z�rdnz

b�ss�ki nuo�u

Elek"rik mər"i, mism�r i�kz, m�d�b shibu, wor%�" mərfi

!ə�dn:

� M�d�b shib�s mism�r�k� h�" mir�in"i.

� Shib�k� kəs"i x�����s ��f elek"rik mer"�kiek ki�msin"i.

� Yiək� cho�sh" shibuk mir�nki mism��r�s wor%�" mərf�kie d�k�

d�nsin"i.

� Mism�r� � d�k� d�nki wor%�" mərf�kien � �ishu"i/� xuuk�i"i

səw�?

� Elek"rik mər"i�kien �uchi"ə� �ils"ə� e mism�r�k� �ishu uus�

m�ms sən"i.

Uechk�

!ə�dn�k� �ir i" xuusni?

Akr 2.3.0, Korən"i mir�nki shibuk� cho�� hobks" mism�r� m��ne" �mi�o.

!ə�dn 2.3.� i" siəd� ��n" shibu mism�r�k� h�" mir�nkid�k� cho��

korən"i hobks" m��ne" ��n" �mdə�o. Yiə "ən wor%�" mərfi izk� b���

kid�kien �ishudə�o. Shibu mir�� elek"rik %��k ki�mk %i�n" mism�r�

"��n� wor%�" mərf�s �ishu"i.

Dumu z���u %��k mir�nki shib�k� h�" korən"i cho�n/huofn � kiəliski

m��ne" %ə�dnz "i�o. Yəki wochkr korən"i-m��ne" �iə %i�n"

dumu

Mir�nki shibu

Page 90: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 8�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

elek"rom��ne" �əndə�o. Elek"rom��ne" dumu z���u izk� �ndki shibu

mir "i�o.

Akr 2.3.07 Korən"i-m��ne"/elek"rom��ne"

Koren"-m��ne"k� �ishu uus�s � isk� b��sn" hh��k� %���ki nuo�u

x����� %��k�z b�ssz "in��shi. !o�d� mir�nki shib�k� cho�� huofdəki

korən"i� iskn izk m��ne"� iskni�o. X�����d� mir�n�ki shib�kien �

�əshin" m��ne"�k� uus� ch�k i�ki�o.

Korən"i-m��ne" m��ne" ��b� ��n" izk� k���"k� %u""ki "izhik kiz "i�o.

Tizh� %��k�z korən"i-m��ne"�k� kəs"i x�����k� h�" "ən ki�o. N��d�

"əki k���"ki "izhin� n��d� "iki %u"" kizn� kid�s � xuus�kid �komp�s

"ən �n izk xuusinno.

Komp�s hel kiəl"k� �ir�k� �obk� k���"k� %u""k� %i�b�sdəki kuok�

%i�b�sdəki n���� "i�o.

Akr 2.3.08 Korən"i-m��ne"k� "izhin komp�sk "ən z��rinno.

Page 91: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 85

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Komp�sk� kə�s"�kie m��ne" %ə�dnkiz "iki korən"i-m��ne"�k

�ishushminishi. Komp�s�k� %u""ki "izh� �ishu"n b��l"kid� korən"i-

m��ne"�k� k���"ki "izhi "i�o. Ch�k iz ��n" komp�s�k� k���"ki "izh�

�ishu"n b��l"kid� korən"i-m��ne"�k� %u""ki "ishi "i�o.

Korən"i (elek"rom��ne") m��ne" howns hh��kie "inishi.

� Elek"rik ��n"s %ə�dni�o.

� Elekrik mo"�r, %i�b�is elek"rik uusuk xiiddəki �uolu

� Tepk iidd��d�, "elebizhin, r�dio � siis"ə� sə"ə� ed��d�kie

elek"rom��ne" %ə�dnkiz "inishi.

� B��chi xhurdndəki n����, �əli/s��ru kolsd��z, elek"rik

"s�skdəki dumu b��b b��bz hh�� el elec"rom��ne %ə�dn "inishi.

� K��mil, b��bur, hh��� �uonu, … k��r m�nz hh��kie

elek"rom��ne"k "ən �n ish %ə�dn�s shi�" d��n" %ə�dənishi.

!ə�dn xus"nz 2.3 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i

0. Uusu %ə�dn %o� %ə�dnn hownsd��z "i�o

2. Uusu hur"dəki b��l ch��zhi "iki %o�ki�e.

3. Iizhi� � do�ki �oben uusun � �əli � �əliki kuduk "ən inis "�də�e.

�. M��ne" elki erun sho�" �ishud��z (xuuk�d��z) "i�o.

5. Uusu kidn�kiek� cho�� %o�d� %ok�/u�iki "i�o.

b. “B”k� %��� "�dnkid�� biər “A”k� %��� kid�k ki�msin"i.

" A " " B "

0. Ch��zhi %ezu �. n��ru

2. "ermome"r b. b��zhi/�shu

3. Hh���zk� hiənu/xhubuk� d. �"

�. Buozdəki n��ru e. %ezu m�msd��z

5. K�lbki h�d� %ezu "s�kks" ə. mu�

Page 92: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 8,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

2.�. Hh���k� wo��l

nuo�uk� ��bu

hh��� henm/xhubu ku�dn

hh���k� wo��l di�/diw iiru

Ebsu uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Hh��� n�k "əni?

2. Hh��� �ir� hownsini?

3. Hh���n n��� "ənn ���fini?

�. Hh���k� wo��l �ənd��d� n�k "əni?

Hh��� ��ku er�kiek� cho�� %o�d� "i�o. Hh��� h��drojin �"om

x����k� oksjin �"om %o�k�k� h�" %ə�dn kiz "i�o. H�drojin �"om

x����k� oksjin �"om %o�k� ish ��b ki�mn" hh��� �minishi. Hh�� sis

hh��� molokiul "i�o.

Hh��� uusu "�dəki eru %i�n" �mk��" � %i�n" shuunuk ki nuo��kie

"��nishi hh���k��" �li"i. Hh��� ishi sis b�ssi�o.

Hh��� �ir sis "ən� b�ssini?

0. Hh��� mər"i ���szk� /hiw�sk�/ cho�� i�kz b��l" �ldəki eru "i�o.

Mər"� be�m� ��n" shuunukki nuo�uk� mər"i� ,0- 35% �m�ki

b��l�s məchikid� hh��� "i�o. !i�b�is: ���b,0-,5%, "sukunuudu

35%.

Hh��� "ii�isd��z "i�o.

2. Hh��� "ii�isd��z � �ədnks" %i�b�is i"shk� cho�� xhowk�

shuk�rk� �ndənno. Xhowk� shuk�rk� k�lbz "i�o. Hh�� sis hh���

"iki "ii�isz "i�o.

3. Hh��� ink� h�d� i"suk� che�ki nuo�uk� %�bs kob ind��z "i�o.

Page 93: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 87

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!i�b�is: nidnki i"su ��rbm kuok� ink� mər"i� ish "iən ink� h�d�

kob indənishi. M�nd� ink� mer"�kie o�ki nuo�u chiənz (dirkm

��n" �iəz) /cellul�r w�s"e produc"s/b�ssk %i���ki nuo�u ��rbm

kuok� mili� "ə uolu �m"ədənishi. %i�b�is �uri�� /ure�/ %o�d�

"i�o.

�. Wuochi xhild�kie hh���k "ən ish i"su m�msdənishi. Hh��k� ��k�

wuochi xhilizh ishik xhu�xhu %��k ishi kodəki hh����s i�kz %ezu

is"ki kiəl" ishik� hh����k� %���ki huli kuok� hiənu ��n" n��ru

cho�� ish ki�sk� "ədə�o. Hh�� ch�k ishi� hh����s %ezu �odsis

keldə�o.(!echushdə�o.)

5. Y��bk� nuudu m�nz i�k i�kz ishik� h�d�ki %ezn hh��� %�k� "ən

%echudənishi. !i�b�is: ���b�kie xhurumdənishi, nuud�kie iz�

borku xhurum k��sdənishi.

,. Y��b�kie ishi do����" hh���k i"su k�"s"ə� shurum"ə� xhuur"ə�

nuo�u m�nz me""ə� edənishi.

7. Hh��� indu sis k� howdn buoz sisk� iz� do�dəki nuudu sis

�md��z "i�o. !i�b�is wur�i"s, ��zu … k��r m�nz

Hh���n n��� � ���fini?

Hh��� iiruk� "umu�k� �iizuk� uor"k� %ul�ilk� … k��r m�nz ��f"nd��z

"i�o.

Hh��� k�du kud�kiek k�lbz, hh���z, hiənu(xhubu) kuduk ��f"nd��z

"i�o.

Uechk�: hh��� hur"dəki kudu h��dk kid� �irk "ən� m�s"nini? H��dki

"əchim %o�d�k� h�" � %ə�dn %o�z" "�sh"ni? n�kini?

Hh���" iz"ki h��dkki "əchim�s %i�b�s�kid� kiəl�k� h�"ki %ez� "i�o. Is"

ki %ez� �uchin"ə� �ils"n"ə� edn h��dkki "əchim %o�d�k� %ə�dn "əchim

m�nd� ko�s "ədni�o.

Page 94: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 88

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Hh�� �ədnks" b�ss�ki %ezu � �uchinn" murn� hh��� �mn�

hh���� � chensh"n hiənu/xhubu �mn� ie�o. Iz ��n" hiənu/xhubu "id�

%echun hh��� �m"ə� murn �m"ə� ie�o.

Hh��� wo��l �ənd��d� n�k "əni?

Ch��zhenk� %ezu �iizuk� "umuk�k� h�"k� �obuk� h�"k� ki hh����s

ish %exss"��n henm (xhubu �m) sh�r k�lis "ədə�o.

Hiən� k�lis � kesks" %iəchu dii �mi�o. Guisi �əliski n��r� sis so

��k� kid� %echu�z "id�sn dii�� d�s d�s �m %iəchu iirik� murnk�

�mi�o. Hh��� � � %iəxsn" xhubu (hiənu), � %iəchun" hh���zk� k��r

k�lbz (murn)k� � �m "əchimks" k��r i"sz �mz "i�o.

Hh��k� cho�sh� in"su n��r sis "s�k iiruk� murnk� �m �əlk�

wwu" diəbi�o.

Hh�� hh��� hiənu/xhubu �m"ə� xhubukid� ch�k b���r iiri �m debdəki

kud� hh��� wo�� �əndə�o. Yiəsi iiru hh��� wo��lk� h�" hur"z "i�o.

Akr 2.�.0 Hh��� wo��l

uoru

iiru

Hh���

��bsndəki �iəlu

Hh���

�ishu

ch��zh

Henm (�obuk� uor"ki

hh���k� h�")

�iizu

%uor

%uil�il

Wuochik�

nuuduk�k� hh���

!���ki �iəlu

Hh�� �əl�is

wuud�s

i��l

Hh��� ��bsndəki

�iəlu

Page 95: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 83

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!ə�dn xus"nz 2.� Uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i.

0. Hh���k� h��dkki "əchim x���� b��l" besknd��z "i�o.

2. Ink� mər"i ���szk� (hiw�sk�) hh��d i�kd� ��rbm "i�o.

3. I"suk� wuochik� sis hh��� i"su "ənish m�msn b�ssdə�o.

�. Hh��� ���bk� h�" %ezu k��n hownsd��z "i�o.

5. Hh��� ��ku er�kiek� cho�� %o�d� "i�o.

b. Uechk� hh��kien �m�ki nuo�u hiənu %o�kizk xsoxssin"i.

0. Mər"i ���szk� (hiw�sk�) cho�� ,0- 35% �m�kid�s məchikid�

_____ "i�o.

2. H��drojin �"om x����k� oksjin �"om %o�k� ki�m wochkrnks"

hur"d��d� __________ �ə�ndə�o.

Ho��

Inshish"�" shuunukki nuo�uk� shuunuk��ki nuo�uk� el is" kinishi.

Nuo�u hh��kie eru �ədn oshkundənishi.

� Eru � %ə�dnkid� �"om �əndəki ��bk sədnk %i�dəki nuo�uk� h�"

"i�o.

� Eru �mki nuo�u k�du b��l" "ən beskndə�o. Hh��kie ch�k: k�lbzk�

hh���zk� n��ru(hiənu)k� "inishi. Eru izk h��dkizk� h�d�ki �krk�

"əchimk�ki "i�o.

� Y��b ebn xsoxssdəki nuo�u sumz ���b iən hur"kizk�k � �əli ��bk�k

hur"kin sho�" "əmi "əmi "i�o. Hh��k� ��k� ch�k � �əli hur"ki ���b

izk me"dəki "əmi “� �əli hur"ki "əmi” �əndə�o.

� A �əli hur"ki "əmi b���r hur"z (si��mz)k� si��mk %i��zk�/b���r

hur"k%i��z �ədn x���� buuduk beskndənishi.

Page 96: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 30

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� A �əli hur"ki "əni "s�sz is" kinishi. !i�b�is: i"suk� wuochik� ,

�iəlu, hh���, n��ru, �əl�ki n����, … k��r m�nz hh��kie ��k

kid�kie "inishi.

� Uusu ���b d�dk� kiəlu hiəlukki do�� sis i�kz b�ssz "i�o.

� Uusu %ə�dn %o� %ə�dnn hownsd��z "i�o.

� Uusu hur"dəki b��l�kiek� cho�� ���shkid�kie: ch��zhi,

elek"risi"i, n��ru, huofdəki hh���, i"su, n�d�j, … k��r m�nz

"inishi.

� Uusuk� ch�� is" kid�kie ; %ezu, sh�zh, u�ki/%o�� hh��kie "inishi.

� Hh��� shuunukki nuo�u sis sho�" i�kz b�ssdəki eru "i�o.

� Hh���n %ul�il�k� k��n�k� hh��� ��bm�k� iiruk�… k��r m�nz

���finno. A kin �obk� cho�� shuunkki nuo�u "��n� hh��� k��" �

�lin" chi��li"i.

Ebsu uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i.

0. Inchi kolz "��n� %ezu "s�skz "i"i.

2. Hh���zk� cho�� "��n� %ezu "s�kz "i"i.

3. Uusu nuo�u %ə�dnn ed��z "i�o.

�. Y�pmk� nuuduk� �əliki "əmi � ish�əli ishin huo"z "inishi.

5. Bi�r�u-b�l� �ob %ubk� el %o� "i�o.

b. Uechk� hh��kie sis "�dnki berk��kiek� cho�� � b��l" �mkid�s biər izk xsoxssin"i.

0. Hh��kiek� cho�� %ezu hur"dəki b��l �mkid� n��d� "əni?

�. ch��zhi b. B��lu/k�lkm d. ��bk�ki n�d�j e. sho�"

2. Hh��kiek� cho�� %ezu "s�skd��d� n��d� "əni?

�. hh��� b. buo"u/�iəlu d. dumu e. nes"ik

3. Eru � hur"kid� ��bk sədnk %i�dəki ___________ k� h�" "i�o.

�. eru ku�dn d. molokiul

b. �"om e. sho�"

Page 97: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 30

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Hh��kiek� cho�� izk� hh��d h�" � �əli k�zk� məchik� �nkid�

n��d� "əni?

�. hh���z b. k�lbz d N��ru/hiənu e. sho�"

5. Indu n���� �ob kolzk� h�" %ə�d��d� n��d� "əni?

�. k��mil d. Hh��� �uonu ���sz

b. Yiər e. sho�"

d. Wok %��� wolki b��l "�dnkid�kien �m�ki nuo�uk kek xsoxssin"i.

0. U�ki/%o�� "��n� ______ cho�� inz "i"i.

2. M��ne" sumuzk� "izh� x���� � �mks" hh�� ch�k_____ k�

_______ �əndən��shi.

3. Hh��� hh���z � "id�s b���r hiənu �mdəki kudu ______ %��k

"i�o.

�. Inchi �əshimki b��l _________ �ədn oshkndə�o.

5. 9 �ob "op’i� �obenk� cho�� 3,300 me"r �mki zowkki �ob izk�

hieshi-b�ls _________ "i�o.

e. Uechk� hh��kien shi�" b���rsin"i.

0. M��l iiru kiəl�kien xs��fin"i/�ən"i

2. Top’i�k� cho�� bi�r��s mulu iiru debdəki b��l kubm�kien

xs��fin"i/�ən"i.

3. Bi�r�u-b�ls kolzkki �əlis k��nz �mki �ob�kiek� �əlis hinki �ob�

n��d� "əni?

�. Y�k m�mkki �obk� h�" shi�"ki kiəlk� cho�� kiək �mdəki iiruk�

ch��zhi %ezuk� … k��r m�nz "əchim n�k � �ədn oshkndəni?

Page 98: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 32

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Howdn K�du: 9-�obu

3.0 Gobu � �ədnks" n�k "əni?

nuo�uk� ��bu

�obu kekros �obk� hh��chu ushum(kə�s"i)

ho"k� b��l ken"ros �rinwich meridi��n

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Gobu � �ədnks" n�k "əni?

2. 9-�oben ik "ini?

3. 9-�oben �obk� ki�zik� n��z h�" i kini?

3.0.0 Wuchku

Gobu � �ədnks" � �əli izn �nk hhə�siki �-burjik� � �ezn (���dkki) �əki

ishi �əli ish-dəmbuk� ish ��bi kuduk� ish-�ob eduk� �ə �nkiz "i�o. Kifil

0-3zk %əbəlek� zuonk� killk� �əkizn "�mrkini"i. !əbəle � ��bks"

wərəd�n, wərəd� ch�k � ��bks" Zuon, zuon�kie ish ��bm" killn

ho"snishi. Kill�kie ish ��bm" �obu �minishi. 9-�b Top’i� �oben kill

"s�su ��bm �s hur"kin "i�e. 9-�oben s��n killk� k�"�m� �uzdu

x����k� �nkin "i�e. Hh��kiek� cho�� %o�d� iz� � do�dəki Dəbub Yin"

Yin"ki Y��b Hh�shund�kie Kill� "i�o.

Top’i� �obk� k���" Afrik�k� ushum" kin i �mks" �ob hh�shunz "inishi

�əndəki �ob�kiek� ch�� %o�nen "i�e.

Page 99: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 33

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 3.0.0Top’i�k� killk ki be�m�mn %i�b�sdəki k�r"�

0. Adis�b�b�(k�"�m� �uzdu) 7. H�r�ri

2. Af�r 8. Orohi��

3. Am�r� 3. Sum�le

�. bensh��ul �umuz 00. Dəbub Yin" Yin"ki ���b

hh��shund�kie

5. Dred�w� (k�"�m� �uzdu) 00. Ti�r��

,. G�mbel�

3.0.2 Top’i�k� ho"k� b��l

Top’i� �obenk� ho"k� b��l� x���� kuduk xus"nz "i�o. Hh�� ch�k kek

�əshu kizk� m�ms/n�chus kuduk� "in��shi.

�. Kek/�əshu (absolute) ki ho"k� ���l

Kek/�əshuki ho"k� b��l �ənd��d� kekrosk� ken"rosk� ch�"is �ndn �ob

%o� hurdəki b��l xus"nkis" "i�o. Ch�"is hh�� %��k�z ebm� kiz "in��shi

"��nish� �obk� h�" ch�"snki sədnd��z "i"i. Top’i�k� kekki ho"k� b��l�

�obk� ki��z" k���" 30-050 ken"ros , �rimwich meridi��nk� %u"" 330�80

kekros "i�o. Iizhk� ho"k� b��l hh�� Top’i� �oben %ezu b��lk� cho��ki

�ob i �mn eki�o.

Page 100: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 3�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

b. M�ms/n�chushikki (relative) ho"k� b��l

Gob %o� izk� ���d"ki �ob�kiek � ��disnkid� sədn m�mskki ho"k� b��l

�ədni�o. Hh�� kudu %��k �-�obenk� ���di"ki ho"k� b��l�s wok %���

sənxərəj��" sən"i. Sənxərəj 3.0.0 Top’i�k� ���di"ki ho"k� b��l

G��di"ki �ob-sumu Iz"���di � ki�mki

kuok�

Sh�dn km

%��k

Hh�shun k�re

kilomer" %��k

Sud�n Kə� wuuk� 0750 2505825

Sum�li�� Kə� kesk� %u"" 0,00 ,38000

Keni�� !u"" 7,0 580000

Er"r� K���" 8�0 007000

jibu"i Kə� kesk� 300 23000

Guuchi 52,0

Sənxərəj�s � səkd� ��n" � �mn" uchu �ob�kie %��k i �ob�k� sh�dn�

25,0 kilome"r � �mks" hh��kiek� cho�� sh�dn" i ��dinkid� Sud�n

%��k "i�o. G�udi shi�d� ch�k Jibu"i %�� i ��disnki ���d� "i�o.hh��k�

��k� ch�k iizhk� ���di"ki �ob�kiek� cho�� Sud�n %o� %i�n" hh��shun

"s�kki �ob "��n� is" ki"i.

Akr 3.0.2 Top’i�k� i-ki���b��b Afirk�k ushum" kid�kien %i�b�sdəki k�r"�

0.Sud�n (səmen Sud�nk� dəbub Sud�nk�) 2.Keni�� 3.Som�li��

�.Jibu"i� 5Er"r�

Page 101: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 35

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

b. Top’i�k� hh��chu

Top’i�k� hh��ch� (hh�shun) 000,000 k�re kilome"r "i�o. Iizhk�

hh�shun� Afirk�k� cho��ki �ob hh�shund�kiek� cho�� %o�nen i �mn

eki�o. Hh�� ch�k Afirk�k� cho�� 00z ��ln �obk� cho�� 28z i �mn e

ki�o. Ki���"ki �obk� cho�� Sud�n %o� %i�n" "��n� hh�shun kuok� iizh

sis "s�kkiz is" ki�o. Sənxərəj 3.0.0 k� h�" kid� Top’i�k� ���di"ki

�ob�kiek� hh�shun�s %i�b�sd��z "i�o.

d. Top’i�k� hh�shunk� k�rzk�

Top’i� hh�shunin �ədn�ki k���" %ə� %u"" 0230 kilome"r, "s�n" %ə�

cho�sh" 0,,, kilome"r sh�dn kin "i�e. Hh�� d�nss�ki sh�dn� k��rk��r

�m� �mkin i �mn eki�o.

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. G��di"ki �ob�kiek� cho�� Top’i� sis hh�shun "s�kkid� ik "əni?

2. Top’i� �ob n��d�k "əni sh�dn" ���disnkini?

3. Top’i� ���dib��kiek� izk� hh��chu ���sd� �ob n��d� "əni?

�. Top’i� �oben n�kin "ən k�rzn kin "ini?

!ə�dn

Top’i�ki� iizk� ���di"ki �ob�kien %i�b�sdəki k�r"� buuduk �l %ə� i"-

�s"�m�ri�/ren sis "���n"i.

Page 102: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 3,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3.0.3 Top’i� �obk� �ob �kr

nuo�uk� ��bu

�ob �kr �əliski �ob "umuk� �zhu

zow �ob k�l"kiz smx shələ%o (buunuoru)

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Gobk� �kr �ənd��d� n�k "əni?

2. Ink� shish"�" �ob �kr�kie ��s ish kini?

3. Buonuor ��s i" sə xuskini?

Gob �kr �ənd��d� �obk� �li (k�rzu) "i�o. Hə�" � kiəs inkɨ shiish� sən"

�ob �kr ��əli � �əli kizn sienno. B�mbuk� "ipmk� buunuoruk� … k��r

m�nz �əkizn sienno.

9-�obenk� �ob �kr k�du i�k i�kz b��l" besknkiz "i�o. Hh��kie ch�k:

0. K�l"ki �ob (S��kub��b),

2. Yəlis hinki �ob (b�mbu),

3. Buunuoru hh��kie "inishi.

wuchku

Dis"

�u�"kiz

Hiənub��l

B�rə�

wuchku

Page 103: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 37

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 3.0.3 Top,i�k� �ob �krn %i�b�sdəki k�r"�

0. K�l"ki �ob (S��kub��b)

K�l"ki �ob(�ob s��kub��b) �ənd��d�kie "umu-�zhuk� ��k� 0000

me"r zowk �mki �ob "inishi. Zow hh��kiek� (Pl�"e�us) xuumuk�n %�bs

�nkiz "i�o. Top’i� �oben Afirk� �ob m�nd�kiek i m�msn sədnks" k�l"ki

�ob "s�su �nkin "i�. Hh�� kuok� Afrik�k� "s�nu h�"ki �ob�kiek� ə"si

(du�kr) �ədn xus"nkin "i�e. Top’i�k� k�liski �ob� �obenk� �0%

�m�kid�s məchiki�o. K�l"ki �ob�kie k�du b��l" beskndənishi.

Hh��kiech�k:

�. K�l"ki �ob�obk� k���" kid�kie'

b. K�l"ki �ob �obk� chuozhik� %u"" kid�kie

d. K�l"ki �ob �obk� "s�nuk� %u"" kid�kie �ədn xus"nkinishi.

Top’i�k� smx shəlo%o k�l"ki �ob hh��kien x���� b��l" beskki�o. K�l"ki

�ob �obk� k���"k� �obk� chuozhik� %u"u h�"kid�kie smx shəlo%ok�

chuochi h�" kiz ish �mks" k�l"ki �ob �obk� "s�nk� ���k"kid�kie ch�k

smx shəlo%ok� "s�n h�" "ən kinishi. (�kr 3.3n sən"i)

�. K�l"ki �ob�obk� k���" kid�kie

K�l"ki �ob hh��kie "i�r�� zow�kiek� �obk� k���" chon"ki xuum�kiek�

chochushm�k� shəw� zow�kiek� məchkiz "inishi. Gobk� k���" chon"ki

xuum�kiek� cho�� R�sd�shin �əndəki xuum� Top’i�k� cho�� xuumu

i�kz "i�o. Izk� sh�dn� "umuk� �zhuk sh�r �,20 me"r "i�o.

b. K�l"ki �ob �obk� chuozhik� %u"" kid�kie

K�l"ki �ob hh��kie ch�k G�mo Konso xuumu chochushmk� M��ji

Korbm xuum�kiek� Jim� �ob zow�kiek� Bensh���ul Gumuz �ob

s��kb��b�kien el %�bs məchikiz "inishi. G��mo xuumu chochushm�k�

Tumu �zhu �ənd��d� hh��� "umuk� �obuk� iz" d��z ki�mdəki b��l "i�o.

Page 104: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 38

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

h�"ki xuumu Gu�e �ənd��d� h��kiek� cho�� xuumu sh�dnd� � �mks"

izk� sh�dn� "umu �zhuk sh�r �200 me"r "i�o.

d. K�l"ki �ob �obk� "s�nuk� %u"" kid�kie �ədn xus"nkinishi.

Hh��kie B��lek� Arsik� Sid�m�k�k� k�l"ki �ob�kie "inishi. B��le �ob

k�l"kid�kiek� h�"ki xuumu Tuludim"u �ənd��d� ishik� cho�� sh�dnd�

� �mks" Top’i�k� cho�� R�sd�shink� cho�sh" x����d� iz "i�o. Izk�

sh�dn� "umu �zhuk sh�r �377 me"r "i�o.

Sho�" � sədnks" �-�ob��" k�l"ki �ob�kie iiru i�kz ���f"ə� �ob�ki huof

hh����kie iz" ��"sdəki b��l �m xus"nkinishi. Gob h��kie hh���� ishin

kob %ekin buunuork� s��kuk� �mkinishi.

Sənxərəj 3.0.2 �000 me"rk ��k� sh�dnki Top’i� xuum�kie iz" ishki b��lk�n %i�b�sd��z

H�di Xuum�-sumu sh�dn (me"r

%��k)

Is" � ki b��l

0 r�sd�shin �,20 Gobk� k���"ki zow�kie

2 Lə�əd� �532 Gobk� k���"ki zow�kie

3 Mə�nbəro ��72 Gobk� k���"ki zow�kie

� Ab���red ��,2 Gobk� k���"ki zow�kie

5 Ilo ��80 Gobk� k���"ki zow�kie

, Lif�huləzər ��5, Gobk� k���"ki zow�kie

7 B�hi"o ��37 Gobk� k���"ki zow�kie

8 Məsuri�� �3,0 Gobk� k���"ki zow�kie

3 Gu �280 Gobk� k���"ki zow�kie

00 R�sbrh�n �030 Gobk� k���"ki zow�kie

00 Xho%e �000 Gobk� k���"ki zow�kie

02 !olo �300 Gobk� k���"ki zow�kie

03 L�lib�l� �27, Gobk� k���"ki zow�kie

0� Abunə�osef �200 Gobk� k���"ki zow�kie

05 Abu�emed� �05� Gobk� k���"ki zow�kie

0, Gu�e �200 Kə� wuuk� %u""ki �ob

Page 105: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 33

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

zow�kie

07 K�k� �080 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie

08 B�d� �033 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie

03 Xhil�lo �033 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie

20 B�"u �307 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie

20 Tuludim"u �377 Kə� kesk� %u""ki �ob zow�kie

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. K�l"ki �ob �ənd��d� ��s me"rk� ��k� "s�k sh�dn kiz "əni?

2. I"ik� �ob"�" xus"nki xuumu is" � ki�? Is" � kin" ik xuumu �

�əndəni?

2. Yəliski �ob (b�mbu �obu)

Top’i� �ob� ishik sh�dn 0000 me"r sis �ilki �ob�kie �əliski /b�mbu �ob

�ədn xus"nkiz "inishi. Yəki �ob�kie ishik� bi�r�u b�ls kolzk� %ezu

�mkiz "inishi. Gobenik� z���" k��rki �ob "inshi. K�du b��l" besknkiz

ish �mks" hh��kie ch�k�:

�. B�mbu �ob �obkk� chuozhi h�" kid�kiek� '

b. B�mbu �ob �obk� "s�nk� k���u h�" kid�kie k�

d. Aw�sh Af�rk� b�mbu �ob�kiek� hh��kie "inishi.

�. B�mbu �ob �obkk� chuozhi h�" kid�kiek� '

B�mbu �ob hh��kie Top’i�k� Sud�nk�k� z���" k���" %u"" ch�dr hikr

�lki �ob "inishi. Ishik� cho�� Təkəzek� An�ərəbk� Ab��dind�rk�

Akobo (D�ru)k� B��rok� �ob b�mb�kien �nkiz "inishi. Akobok� B��ro

�ob b�mb�kie %ezu b��l" � �mn" %i�n" u�dnz � "id�k h�" m�nd�kie sis

� �əli kiz "i�o.

b. B�mbu �ob �obk� "s�nk� k���u h�" kid�kie

B�mbu hh��kie ch�k O��den, Elkəren, Borən�, hh��kie "inishi.

Hh��kie h�shunz �m �obenk� h��ch�k� 33% �m�kid�s məchikinishi.

Page 106: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 000

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. Aw�sh Af�rk� b�mbu �ob�kiek� hh��kie "inishi.

B�bbu hh��kie Top’i�k� �əl�is �i"ski buunuoru (smx shəlo%o)k� cho��

"i�o. Hh�� ch�k �obenk� cho��ki �ob b�b�b�kiek� cho�� k��nd� �

�mks" "umu �zhuk� �uisi 00, me"r �mki Kob�r (D�lol) buunuor� iz�

"ən ki�o.9-�obenk� cho��ki �ob b�mb�kie ishik� bi�r�u-b�ls %ezzk�

kolz �nkiz ish �mks" ���b iz" ok� ok� be�m do�"ə� o�"i ���f hh���dəki

���b �ob "inishi.

3. Buunuor�kie

Buunuoru ek hh���� k�lis %ə�ki �ob x����k� chon"ki sh�dn"ə� �əl�is

k�n"ə� eki �ob "i�o. Buunuoru izk� �kr x���kiz "i�o. Hh�� ch�k:

�. Hh��� buunuoruk�

b. Yəl�is �ir"ski buunuoru

�. Hh��� buunuoru

Huof hh����kie ishik ��"si b��l" ish %ə� huofdəki kiəl" ishik� hh��li

i�kd�k� h�" mosmk huofdənishi. Hh�� �obn i�kz dinsdə�o. (huku

ko"ədə�o). Yəki din� buunuoru ho"sdə�o. Yəku kuduk ho"ki buunuoru

hh��� buunuoru �ədn oshkndə�o. 9-�ob��" hh�� %�nki dinki

buunuor�kiek� cho�� sh�dnd� Ab�� buunuor� � �mks" k�du kilome"r

�əl�is k�nki�o.

b. Yəl�is �ir"ski buunuoru (smx shəlo%o)

Gobk� cho��ki h��du d��"s �lk��" � %i�n" woshiz "i�o. Hh�� ch�k

�obk� hə�k�ki h��dk� h�" k�"n� ek hh��� x���� sh�sh�dn %uzn ie�o.

Ek hh��� %uzki k�"n�k� chon"ki �ob� �əl�is �ir"s buunuoru �ədn

xus"nki �ob �mi�o. Top’i�k� smx shəlo%o �əndəki �ob� �əki kuduk "ən

hur"kiz "i�o.

Top’i� buunuor i�kd� (smx shəlo%o) Afirk�k� cho�� buunuoru i�kd� �

�mks" Top’i�n %u"k� chuezhi h�" k��r k���k� "s�nu h�" hh�shun

Page 107: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 000

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

"əd��z "i�o. Gob �iz�l hh�� chuezhik� k %u"" xubms �m"ə� k���k�

"s�nu h�" hh�shun "əd��z "i�o. Top’i� smx shəlo%o ch���"ki b�bbu �

�mks" �ob woshik� s�"��əmor�k� howdn k��" iz� sədnd��z "i�o. Ch�k

izk� cho�� S���u ��bki �iizu i�kz məchiki�o. Hh��kiek� cho� ziw��,

l�n��no, �w�s�, �bi"�, sh��l�, ��kkid�kie "inishi.

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Top’i�k k�liski �ob�kien x���� b��l" beskd��d� n�k "əni?

2. K�l"ki �ob Top’i�k� %u""kid�kiek� cho�� oshkundəki �ob�kie

n��d�kie ish "ini?

3. Kob�r buunuor� �əl"ki n��d�� "ən� kini?

�. Hh��� buunuoru n�kin "ən� �m hur"dəni?

!ə�dn

�. Buuduk be�m Top’i� �obenk� kidn k�r"� %ə�n"i.

b. I"%ə�ki k�r"�k� h�" �obk� kidn � �əli � �əlikizn %i�b�sin"i.

d. I" %ə�ki %ə�dn� si"-�s"�m�ri�/ren sis səssin"i.

3.0.� Top’i� �obk� hh���kki �ob (hh��� b��l)

nuo�uk� ��bu

hh��� ���sz chə�dn" k��"sdəki hh���

ho��/�shuk� b��l hh��� h��chu

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. I"ik� �ob" n�kinki hh��� � "iki is" kini?

2. Hh��� n�kin ki howns � "�dəni?

3. 9-�ob�ki hh��� i�k i�kd�kiek� cho�� x�����s �ən"i.

Page 108: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 002

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Hh���b��b � �əd��d�kie "umu i�kzk� "umu �ilzk� �iizuk� huof/uor"ki

hh���k� hh��s el %�bs məchikiz "ən �ədənno. Hh��kiek cho�� �-

�ob��" huof hh���k� �iizuk� is" kinishi.

9-�oben hh��� "əmi �nki Afirk� �ob�kiek� cho�� i�knen ("s�nin )

"i�e. Hh��� "əmi hh�� �obenk�ki "əmik� hh�shun"ki ki�mik�

polə"ik�k� cho�� %ə�dn i�kz %ə�d��s "i�o. Top’i� hh��� "s�su iizh"

��"s huof� �iizu i�kz iizh��� kid� sis Afirk�k� "s�nu h�" k���"ki

�o��kiek� cho�� hh��� hh��chu i �ədn oshkunn eki�o. Hh��k� hh���

uork� �iizu i�k i�kd�kien � sə��.

�. Huof hh���

Top’i� �ob k�l" kid�kie (zow �mkid�kie) �obenk� hh��� is" %ə�dəki

b��l "inishi. Hh��� hh��kie �obenk� b�bbuk� �əliski �ob�kien %uxsu �

�əli � �əliki b��l" huofdənishi. 9-�obenk� hofk� kud�s k�du b��l"

besk sienno.

0. Chuozhi h�"ki hofk�k�

2. !u"k� "s�nu h�"ki hofk�k�

3. Smx shəlo%o�ki hofk� hh��kie "inishi.

0. Cuozhi h�"ki hofk�

Hh�� �obenk� cho�� hh�shunz hh��� i�kz məchikiz "i�o. Hh��kie

�obenk� chuozhi kuok��s "ə ish kiəsd�k� cho�sh" ����u h�" məchi in

Sud�nk� Gbxsk�n %uxsu "ə Med"r�ni�� "umu� ki�mdənishi. Hofk�

hh��� "ədəki hh����kie hh��k� %��� hirdnkid�kie "inishi.

� Təkəzek� iz� ki�mdəki hh��� ���sd�kiek�.

� Ab��k� iz� ki�mdəki hh��� ���sd�kiek�

� B��rok� iz� ki�mdəki hh��� ���sd�kiek� hh��kie "inishi.

Hh��� ���sz �ənd��d�kie "ə hh��� i�kz ki�mdəki hh��� "inishi.

Page 109: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 003

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

2. !u"k� "s�nu h�"ki hofk�

Top’i�k� %u""k� %u"k� chuozhi kuok�" "ədəki Keni��k� Som�li��k�n

%uxsu hind wu%i��nos �əndəki "umu��" ki�mdəki hh����kie məchiki

wofk� "i�o. H��k� cho�� w�bishəbəle, �ən�le, d�w� hh����kie iz� is"

kinishi. W�bishəbəle uor� Som�li�� b�rə� kuok� "ə k�sə� ��" �əl� wuu

%i�də�o. Gən�lek� D�w� uor� %��k�z Top’i�k� Som�li��k�k� ���di"

ish� ki�md�k� cho�sh" ��b hind wu%��nos �əndəki "umu��"

wuudən��shi.

3. Smx shəlo%o�ki hofk�

Hofk� hh�� m�nd�kie sis izk� hh��chu (hh�shun) h�" ���sd� "i�o.

Huof hh���ki hh��kie ishik� ki�m b��l� �obenk� z���"k� �obenk�

cho��ki smx shəlo%o �iiz�kie "inishi. Smx shəlo%o �iiz� wudəki hh���

%o� %o�d�kien wok %��k sənxərəj�k� h�" sən"i.

Sənxərəj 3.0.3 Smx shəlo%ok� cho��ki �iiz� wuudəki hh����kie %i�b�sd��z

H�di Huofhh���� sumu Iz� �

wuudəki

�iizu

Yiiz� is"ki b��l/�ob

0 Gibe/omo(H��zhi) "urk�n� Top’i�k� Keni��k�k� z���"

2 Aw�sh Abe Top’i�k� Jibu"ik�k� z���"

3 Bl�"e Ab��� Top’i� smx sholo%ok� cho��

� Mə%i Zw�� Top’i� smx sholo%ok� cho��

5 Sə�ən Xhow

"umu

Top’i� smx sholo%ok� cho��

, Hh��� xs��nz H�w�s� Top’i� smx sholo%ok� cho��

Page 110: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 00�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr 3.0.� Top’i� huof hh��� i�k i�kd�kie

Top’i� hh����kie (huof hh��) izk xus"nkiz

� I�kd�kie �obenk� hə�k� uu" ish huof "əd��d�sn ��ln hh���

�mkinishi.

� G��ru (iiru) bi�r�" i�kdənishi/k��"sdənishi. Kə� kiəl" hin"ə�

�""ə� edənishi.

� Zow"/k�l"ki �obk� h�" ish ��"s huofd��d�s hh��� �obmk�

chə�dn k��"sd��z ishi� �əshki�o.

� Ish huofd��d� chork�snki k�k�luk� cho�� "ən huofdənishi.

� I�kz �obn dinsd��z "inishi.

Top’i� hh����kie �ob "əmik� h�" hownsd��z

� Elek"rik uusu ���fk� bb��l: %i�b�is, Top’i� hh��� i�kd�kie uusu

��fk� %ə�dnk� h�" heshinkinishi. Aw�shk� "əkəzek� w�bishəbəle

hh����kiek� h�" �enchunki �ench� kuok� elek"rik uusu

wuchku

0. Mərəb

2. Təkəze

3. Ab��

�. Aw�sh

5. Gibe

,. B��ro

7. Akobo(D�ru)

8. D�w�

3. Gən�le

00. W�bishəbəle

Page 111: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 005

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

��f"ndə�o. Hh��" d��n"ki kiəlk �b�� hh����k� h�" edndəki

"əchim �ench� uusu i�kz "��sz "i�o.

� Kuoshu sis (hh��� "s�sk kuoshu): %i�b�is, �w�sh hh����k� h�"

wonjik� m�"�h��r� uo�li �u� � ��"snd�k� ch�sh" shuk�r

f�brik�k� "��b��b �mki�o.

� Wur�i"s məchi sis: b��ro hh���� iz� wur�i"s məchində�o.

� Indusis: hh��k� h�" ish "�dəki howns� �ilz "i�o. A �mn" %i�n"

b��ro hh���� � %o� dolki hh��� indu sis �md��z "i�o.

Sənxərəj 3.� Top’i�k� uor"ki hh����kie ishik� ���s ���szk�

H�

di

Hh��� uor�

sumu

Hh���� is"

��bdəki �obk�

hh��chu (skuer

k.m)

Sh�dn (k.m %��k) Xus"nki hh��� ���s

����sd�kie Gob

cho��

Gob

uu"

�uuchi

0 Ab�� 038508 800 ,50 0�50 Bəshəlo, jəm�,

mu�ər, �udər,

finxh�, dədes�,

dəbus, bələs,

dindər

2 W�bishəb

əle

205�07 03�0 ,,0 2000 R�mis, erər,

dəkə"�, fəf�n,

�obəle, mojo,

��le"i

3 Gən�le 0,80�0 �80 378 858 D�w�, wə�,

wələməl, mən�

� �w�sh 003703 0200 - 0200 A%�%i, kəsəm,

borkən�, mile

5 Təkəze 87733 ,08 5,0 00,8 Tir�ri, �"b�r�,

��n�, �n�ərəb

, Omo/�ibe

(H��zhi)

77205 7,0 - 7,0 Gojəb, dinch�,

�l�əl, �ibe,

Page 112: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 00,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

7 b��ro 75708 227 280 507 Akobo (D�ru),

sə�ilo

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. 9-�ob�ki hh��� i�i�kd�kiek� sum�s hiir oshkin"i.

2. 9-�ob�ki hh���kie �ob "əmik� �ir "ənishi howns�kin" �ən"i.

3. Top’i�k� huof hh��kie n�kin kiz ish "ini?

�. Top’i� hh��� huof�kiek� cho�� sh�n huof "əd��d� hh��� n��d�

"əni?

b. Yiizu

Yiizu "��n� huof hh��� ��n" huofz "i"i. Yiə %i�n� %o� b��l" ��b �lkiz

"id�k� h�" huof hh��� sis ��l � �əlikiz "i�o. Top’i� iizhk� �iizi "s�su

�nki �ob "i�e. Top’i��ki �iiz�kie k�du b��l" beskn sədnz "inishi.

Hh��kie ch�k:

0. K�l"ki �ob�kiek� h�"ki �iizu

2. Smx shəlo%o (buunuor�kie) �iizu

3. Y��b %ə�ki �iizu hh��kie "inishi.

0. K�l"ki �obk� h�"ki �iizu

To’pi�k� k�l"ki �obk� h�"ki �iiz�kiek� cho�� x��n�, �shə��e h��%,

�ud�, bishof"u, hor� (chu�du), wənxhi, indi, i�k i�kd�kie "inishi.

X��n� Top’i�k� cho��ki �iiz�kiek� cho�� izk� hh�shun kuok� i�kd� �

�mks" izk� hh��ch� 3,00 k�re kilome"r "i�o.

2. Buunuor�kiek� cho�� ki �iizu

Top’i� sxm shəlo%o �əndəki buunuoru i�kd� iz� �iizi "s�si �nkiz "i�o.

Hh��kiek� cho�� zw��, l����no, �bij�"�, sh��l�, h�w�s�, xh��mo,

�b���, "urk�n� ("ur�en/rudolf), �səle iz� kinishi. Buunuoru hh��k�

Ebs: T�m�ri�ki, H��% �əndəki �iizu Wolo �ob� is" ki�o.

Page 113: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 007

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

cho��ki �iiz�kiek� cho�� i�kd� �b��� �iiz� "i�o. Sh��l� �əndəki �iiz�

Top’i� �ob�ki �iiz�kiek� cho�� �əli�is �iz�l kuok� xus"nkiz "i�o.

(sənxərəj 3.5n sən"i)

3. Y��b %ə�ki �iizu

Huof hh��� �ecnchun hur"ki �iizu ���b %ə�ki �iizu "ən �ədn

xus"nkinishi.ish hownsd��d � elek"rik uusuk� hh��� "s�skndəki

kuoshuk� �əkiz sis "i�o. Hh�� kuok�k�k hur"ki �iiz�kiek� cho�� %o%�,

məlkəw�k�, �b�s�mu’el, finxh�, �l�əl �ibe, iz� kinishi. Hh��" �b��

hh���k� h�" %ə�dndəki �iiz� Afirk�k� cho� ���b %ə�ki �iizu i�kd� �

mzn "��n� %i���"i �ədn ebndə�o.

Akr 3.5 Top’i� �iizu i�k i�kd�kien %i�b�sdəkik�r"�

Top’i� �iiz�kie �ob "əmik� h�" hownsd��z

� Indusis: %i�b�is, X��n� �iizu k��r �iiz�� cho��ki �o��bkiek�k�

�or�or��is izk "ədndə�o

� Wur�i"s məchi: %i�b�is, zw��k� cho�� wur�i"s i�kz məchində�o.

� Turizm sis: %i�b�is, l����nok� h�w�s� �iiz�kie ���b iz" "ə n��ru

debdn"ə� how"ə� edəki b��l "inishi.

wucku

0. x��n�

2. �be

3. zw��

�. l����no

5. �bij�"�

,. sh��l�

7. h�w�s�

8. �b���

3. xh��mo

00. "urk�n� ("ur�en)

Page 114: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 008

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Elek"rik uusu: %i�b�is,%o%� �iiz� elek"rik uusu "�d��z "i�o.

Sənxərəj 3.5 Top’i�k� cho��ki �iiz�kiek� hh�shun (hh��chu)k� �iz��l k�n %i�b�sd��z

H�

di

Yiizu

sumu

hh��chu

(k.m

%��k)

�iz�ln

(me"r

%��k)

Yiiz�k� kidn

0 X��n�

3,00 3 Hhə��ki �obk� h�"ki �iizu

2 Ashə��e 20 25 Hhə��ki �obk� h�"ki �iizu

3 H��% 35 23 Hhə��ki �obk� h�"ki �iizu

� Ab��� 00,0 03 Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu

5 Abij�"� 205 0� Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu

, Sh��l� �03 2,, Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu

, H�w�s� 023 00 Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu

7 Xh�mo 550 00 Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu

8 L�n��no

230 �, Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu

3 Zw�� �3� � Smx shəlo%ok� cho��ki �iizu

00 !o%� 250 3 Y��b %ə�ki �iizu

Sənxərəj�s sə uechk� hh��kien b���rsin"i.

0. I�kz hh�shunki �iiz� ik "əni?

2. I�kz �əl�is �iz�lnki �iiz� n��d� "əni?

3. Gədnkid�kiek� cho�� ���b %ə�ki �iizu "id� n��d� "əni?

Page 115: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 003

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3.0.5. Top’i�k� cho�� %o� hur"dəki nuudu

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Wuochi�ki nuudu i"ik� shish"�" k��r i" xuskid�kien oshkin"i.

2. Wuochiki nuud�kie ��pm %��k �irk� h�" "ənishi be�mkini?

3. Gob�ki p�rku �ir� hownsini?

nuo�uk� ��bu

�ob�ki p�rku �ob ch�� %o�ki nuudu ko"nki b��l

Top’i� �oben iizhk� bi�r�u-b�lz � �əli � �əlikiz �nkin i �md�sn � �əli �

�əliki wuochi "s�sz iizhi� bezd��n "i�e. Hh�� ch�k� nuuduk� kebik�

"s�su iizhi� bezn eki�o. Mərəj� %i�b�sd��d� ��n" Top’i�k� cho��:

� 2�2 xi�msd��z (u�ub��b), ishik� cho�� "uus�kie Top’i� �ob�

%o� kiz

� 857 kebik� ���b,ishik� cho� x����"�mu uch�kie Top’i� �ob� %o�

kiz "inishi.

Sənxərəj 3., Wuochi�ki nuudu Top’i� �ob� %o� kid�kien %i�b�sd��z

H�di Nuudu-sumu Iz� � �lki p�rku/ko"nki b��l

0 W�li�� ��beks Səmen xuum�kie p�rk�

2 Dis"ki duunu (ni��l�) B��le xuum�kie p�rk�

3 Bo"ku i�kz ("subz) Səmen xuum�kie p�rk�

� Minilik dōw Səmenk� b��lek� xuum

p�rk�kiek� cho��

5 k�r�u Nəxhs��r p�rk�k� sn%əle

ko"nki b��l"

, Y�"n "subz Səmenk� b��lek� xuum

p�rk�kiek� cho��

7 Wuochi�ki kull Y�n�udir�s� p�rk� (Af�r

kill)

Page 116: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 000

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Nuudu bə�bbnz

!i��ru xobk�k� %oshnkki debushk� ku�s-��l %��k wuochi�ki nuud�kie

shub"ə� k��"ə� edənishi. A kin ishi k�� ho�d�k� "s�n" � bə�bbz

b�ssi�o. Ishin � bə�bb� b��sn" hh��kien � iəz b�ssi�o.

� !i��run �shu"ə� bə�bb"ə� (ishi-i"suk� ishi-īik� "i�o)

� Y��b hh�shund�s wuochu�ki nuudu hownsd��z n ish xuusn

"�mrs"ə�

� Nuudu ki��k� debushk�n hh�rks"ə�

� Gob-p�rkuk� ko"n�ki �obk�n m�ms"ə�, hh��kie � iə�ki bə�bb

"inishi.

w�li�� ��beks minilik dōw

bo"ki i�kz ni��l�

Page 117: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 000

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

sir k�r�u ��"n "subin

Akr 3., Top’i�k� cho�� %o�ki nuud�kien %i�b�sdəki �kr

!ə�dn

Wuochi�ki nuudu �ob cho�� %o� kid�kie ���zex�k� "ebbrk� �iə %i�n"

lo"əri "ike"k h�" i" ��fki �krn kode kifil��" īi��k� b�" �"ssin"i. Iz" ish

hur"�ki b��l�k� ishik� sum�k�n �kr�k� %��� xs��fin"i. Ebsu: T�m�ri�kie �kr�kie i" %�bsks" i" edəki m�xs�f�k� h�" ju��is, �iə hh�rksnkiz "i�o.

3.0.,. Top’i� ���b hh�shund�kie

nuo�uk� ��bu

���bk�k� īik� h�di m�k�l�wi is"�"s"iks biiro � �əliki h�di

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Top’i� ���b�kiek� �əshim ��s � kini?

2. Gu�"k� k�"�m"k� do�kid�k� n��d� "əki "s�kkini?

3. Kuochink� ni��kzk�k� cho�� n��d� "əki "s�kki� i" �ədəni?

Tmr" hh��k� h�" Top’i�k� hh��shun"ki ���b nuo�uk� ���bk�

�əshimk� "ifm/"əshkik� ���b �əshi i�kz � �mn" ko�iə�ki nuo�uk�

hh��s siənd�ni"i. Y��bk� �əshim izk xus"ndəki kudu %po�d� ���bk�

īik� h�di "i�o. Hh�� ���bk� �əshimn izk kek � xuusdəki kudu "i�o. 9-

�ob��" ���bk� īik� h�di � ��"snk� d��n"ki kiəluk� cho��h "i�o. Ts�n"

"s�n" � ��"snkid� 037,, x����z 038, bi�r�u %��k � �mks" k�dd� ch�k

Page 118: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 002

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

0333 bi�r�u %��k "ən ednki�o. Tmr" hh�� sis mər j� "�d��z �mkid�

m�kəl�wi is"�s"iks biiro keskiz d��n"ki kiəlk 0333 bi�r�uk kid� "i�o.

M�k�l�wi is"�s"iks biiro ���bk� īik� h�din "s�nz �m %ubsdəki %ə�dn īi

"i�o. Hh��k� cho�sh" Top’i� ���bk� �əshim�sn %o� %o� kuduk sienno.

�. Top’i� ���bk� �əshim �"n %��k Sənxərəj 3.7 Top’i� ���bk� �əshimn �"nk %i�b�sd��z

A"n Gəshim M�"u %��

Ni��kz 37,23,,,57 50.5

Kuochim 3,,,20,8�8 �3.5

Guuchi 73,308,505 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u

Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" ni��kd�kie kuochin sis ,7�,803

�m�kiz "s�kki�o.� �mn" %i�n" "��n� �əshim �ufki"i, �iəsn� ukul

"in��shi �ədnz "i�o.

b. Top’i� ���b �əshim killk� cho�� Sənxərəj 3.8 Top’i� ���bk� �əshimn %i�b�sd��z

Kill�-sumu Y��bk� �əshim Gobenk� cho�� kid�k� cho�� m�"u

%��k � sədnks"

Ti�r�� �,30�,�5, 5.8

Af�r 0,�00,032 0.3

Am�r� 07,20�,05, 23.3

Oromi�� 27,058,�70 3,.7

Som�li �,�33,0�7 ,.0

Benish���ul

�umuz

,70,8�7 0.3

Dəbub kill 05,0�2,530 20.�

G�mbel� 30,,30, 0.�

H�r�ri 083,3�� 0.2

Adis�b� 2,738,2�8 3.7

Page 119: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 003

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Dred�w� 3�2,827 0.5

A �əliki h�di 3,,570 0.0

Guuchi 73,308,505 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u

Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" Oromi�� kill� ���b hh�shun" �nkiz �

�mks" izk� ���b �ilki kill� H�r�ri kill "i�o.

d. Top’i� ���b �əshim bi�ru %��k

Bi�r�u i�k i�kz k�du b��l" besknz "i�o. Hh�� ch�k 0-0� bi�r�u, 05-,�

bi�r�u, ,� bi�r�u %��k sh�r �ədnd��z "i�o. 05-,� bi�r�k kid�kie

%ə�dnb��b �ədn xus"nkiz "inishi. Yəkid�kie %ə�dn %ə�d��z ish "id�sn

%ə�"ə� ���f"ə� ed��z "inishi. D�d ���szk� i�rzk� %ə�dnb��bk� h�"

kichi hh���d��z (�ə"rz) "inishi. Yə � kid�sis d�duk� i�rzk� � ���shn"

%ə�dnb��b�s zi��si�o. Sənxərəj 3.3 Y��bk� �əshimn bi�r�uk səssd��z

I�� kidn bi�r�u M�"u %��k

D�d���sz 0 _ 0� �5.0

B��rk� �olnk� 05 _ ,� 50.8

I��u ,� %��k sh�r 3.2

Guuchi 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u

Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" d�d ���szk� i�rzk� %ə�dnb��b�k�

d�ssmkiz ish "id�sn %ə�dnb��b %o� �ə"rz %o�n izk� %��� hhə�si�o.

Page 120: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 00�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. Top’i� ���bk� �əshim �u�"ki �ob"(��x�r�) Sənxərəj 3.00 Y��bk� �əshimn �u�"k� k�"�m"k� %i�b�sd��z

Do�� b��l Y��bk� �əshim M�"u %��k

Gu�" ,0353085 83.3

K�"�m" 0035,070 0,.0

Guuchi 73308505 000 Kodn b��l: M�k�l�wi is"�s"iks biiro 0333bi�r�u

Sənxərəj 3.00k� h�" � səd��d� ��n" � �mn" i�kd� (83.3) �m�ki Top’i�

���b�kie ish do�d��d� �u� � �mks" izk ish hh���d��d� kuoshuk�

��fk�k� "i�o.

Top’i� ���bk� i�� (�əshim)

Top’i� ���b ishi� mismk ii�dəki �ob�kiek� cho�� %o�nen "i�e. 0333

���bk� īi h�di� %i�b�sd�� ��n" bi�r�u i��� 2., "i�o m�"uk� cho��.

I�� hh�� ishik� i�� mosmk ii�dəki �obk� cho� i wuun eki�o. Top’i�

���b mosmk ii�n (�əshimn) ed��d�kiek� cho��,

0. D�d"ki kobssm

Kuochin ii�k��" i %i� b��bk� "�dnks" i�kz i ��"n �"m ebmk��" �əshimz

"i�o. A kid�sn d�du kuochin i edəki i�� k��" b��zbk� chu"n"ə� "�dn"ə�

i ies � hh�rksz b�ssi�o.

2. A"m keli (hh�rkis) �ilsm

Top’i�k� cho�� ��"b��n %o�k� �"k ��bm be�m%��k , "i�o. Hh�� i�kz

�"mn kodiəz "i�o. Zi��u hh��sn wuchk�kid� īib ���b sumz īib ���b

m�mzk�ki xusk�n kek ish xuusn� ednz b�ssi�o.

Page 121: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 005

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3. Kuochink� ebndəki ebm �ilsm

Dəmbi chiənd�kiek� cho�� %o�d� kuochin īi cho�� %o� i �lnednd��d�

"i�o. Hh��" nuo�u el shishkdəki kuochid�kie ni��kzk ukul edn

%ə�dndəki %ə�dn is"ki, � �mi" %i�n" nuo�u chiənd�kie "��nishi k���

hoki"i. A"m�s k��r �əshid��d� hh�d�d� ��n" �əki nuo��kie "ikin � eb

k�lb �inmz b�ssi�o.

Y��bk� �əshim ("əshki)

Y��bk� �əshim ("əshki) � �əks" ���b xixssm"ə� ch�l "ifm"ə� eki kudu

izk �ədnd��z "i�o. Y��bk� �əshim � hh���k� � hh���k� � �əli� �əli kiz

"i�o. Hh�� %o� %o� b��l" i��z xixssm do�ə"� m�n" be�m ok� ok�

do�"ə� edənishi. Y��bk� "əshk� h�" nuo�u kodedəki nuo�u i�k

i�kd�kie;bi�r�u-b�lsk� �iəlu/buo"uk� �krk� "inishi.

�. Bi�r�u-b�ls

9-�obenk� cho�� � sədnd��d� ��n" �iəlu u�dndəki b��l"k� �obu

%echumki b��l" ���b i�kz xixssm do�� %ezu �ob �mki b��l" ek�"

hh����" "ifm do�� edə�o. A kin ink� �ob� ���b d�nssm do�dəki

b��l�kie dis"k� hiənu b��l" � �mks" �u�" %ezu b��l"k� b�rə��k� "ifm

do�dənishi. A sədnd��d� ��n" � �mn" ink� �ob�ki ���b 70%

�m�kid�ie dis"k� hiənu b��l" �mki �obk� h�" "ən dobdənishi.

b. Yiəlu/buo"u �kr

Ink� �ob� � �əli � �əliki �iəlu �kr is" ki�o. ��bm"� d��kub��b is"

wuochi bezz �mks" %o� %o�d� ch�k "��n� i"suk� wuochik� u"d��z "i"i.

Yiə sis �ob d��kub��b �mki b��l" ���b d�nssn do�də�o. M�n kuok�

i"suk� wuochik� bezk %i�dəki �obk� h�" ���b ok� ok� "ifm do�də�o.

d. Gobk� �li

B�mbu �mki �ob�kie do�� sis %ubnkiz ish �mn" %i�n" � �oben kuok�k

ishik� bi�r�u-b�ls�k� h�" ���b ishik� h�" xixssmk %i� "ifm "ifm

Page 122: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 00,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

do�dəko. Top’i�k� cho�� iz" ���b i�kz xixssm do�dəki �ob�kie dəbub

killk� cho�� "ənkinishi. Hh��kie sənxərəj�k� h�" sən"i.

Sənxərəj 3.00 Dəbub killk� cho�� ���b xixssmk do�dəki b��l�kie

Zuon Wərəd� Y��bk� �əshim

(k�re kilome"rk� cho��)

Gedi’o Won��o 008,

Wol��"� D�mo"��le 72,

Sid�m� Alə"�wondo ,87

Gedi’o Yir��xhəfe ,58

Kənb�"� xənb�ro !�xh�bir� ,08

Wol��"� Sodozuri�� ,08

Sid�m� Dər� ,0,

Kənb�"� xənb�ro An��xh� ,07

Kənb�"� xənb�ro !ədid���mel� 578

sid�m� !əbədino 77

Y��bk� mosmk ki i�� kodiəki nuo��kie

So ��k� � �ədnd� ��n" Top’i� ���b�kie i�kz mosmk ii�dəki �ob�kiek�

cho�� kin i �mks" zi��u hh��kie ish �mzn "��nishi %i��"i.

0. Ts�n" b�ss�ki nuo�u, b��chi, i"su, īi b�ss�kid� ��n" uusb��b�

(05 – �5 bi�r�u �mkid�) i�kz izk� h�" %ə�dn in"si�o.

2. Y��b i�kd� �u�"/��x�r� do�d��z � "id�sn �obu �ilsmi�o. Gob

�ilo �ədn %i��ru xobdn k�s"ni�o.

3. Y��b shi�� shi�� � �əshmn" "mr" īi �ili�o, �kim howns shi�mi�o,

indun�����k� do�� īik� �əki howns�kie shi�minishi. A kin

hh��kiek� ish ��n"�ə zi���kie sis �ədn ���bk� �əshim� �ilsni�o.

Hh�� sis:

�. D�d"ki kobssm ko"n"ə� hh�rksn"ə� edni�o.

b. Īib ���b m�mzk�ki nuo�un ���b hh�shund�s xuss"ə�

%ə�dnk� h�" ishi heshin kuo" sə"ə�.

Page 123: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 007

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. Kuochid�kien eb elki b��l" ish huo" %ə�n %ubsn"ə� � ednz

b�ssi�o.

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. D�d ���szk� i��zk� uusb��b sis "s�k �əshimn" � kodiə�ki zi��u

n�k "əni?

2. Y��b i��/�əshim n�kin "ən� edn ko"nini?

3. Kuochin sis ebm � "�dnz �ir�m� b�ssni?

!ə�dn

Buuduk �l sənxərəj 3.0.8 k� h�" "�dnki Top’i� ���bk� �əshimn (kill

%��k) %i�b�sdəki �r�f %ə�n"i. Hirdnkiz "�dni�o. I" %ə�ki �r�f�s ī"k�

"ipm" �"ssin"i.

!ə�dn xus"nz3.0 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i

0. Top’i� Afirk� �obk� chuozhi h�"ki �ob "i�e.

2. Top’i�k� k�l"ki �ob�kie iz" hh��� ��"s huofdəki b��l "inishi.

3. Top’i� hh����kie indu sis ish "�dəki howns� i�kz "i�o.

�. Top’i� �ob� �u�"(��x�r�) do�dəki ���b�kie k�"�m" do�d��d� sis

�əshim "s�kkinishi.

5. Top’i� ���bk� i�� �ilki �obk� cho�� "ən besknin "i�e.

b. Uechk� hh��kie sis kek �mki b���irsi biərin"i.

0. H��k� cho�� Top’i� %��k "s�nu h�" ���dsmkid� �ob n��d� "əni?

�. Er"r� b. Sud�n

d. Jibu"i e. Keni��

2. Hh��k� cho�� k���" zow� beskn�kid� n��d� "əni?

�. Konso xuumu z��ksm b. M�ji korbm xuumu

d. Ti�r�� zow�kie e. Sid�m� �obk�l"kid�kie

Page 124: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 008

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3. Top’i� hh��� �be �iiz� wuud��d�

�. �w�sh b. �ibe

d. �b�� e. b��ro

�. K���k� "s�nu h�"ki �ob" �əl"kiz �m�kid� n��d� "əni?

�. Təkəzek� �əl"ki �ob b. Ab��dindərk� �əl"ki �ob

d. Akobo b��rok� �əl"ki �ob e. O��denk� �əl"ki �ob

5. Hh��kiek� cho�� Top’i�k� cho�� %o� iz"ki nuudu,

�. hhə�ki b. ni��l�

d. nuh�/"�l�� e. nuuchu

,. Top’i� �ob� ���b i�� i�kz sis �mk %i���kid�,

�. �"k� hh�rkis kuduk %ə�dnz b. i��k��" %i�dn kobssnd��z

d. �"k� ko"ki �ilsm e. kuochid�kie ebnk %i�d��z

d. “A”k� %��� "�dnkid�kien “B”k� %��� biər ki�msin"i.

e. Wolki b��l"�" kekki b���irsi xsoxssin"i.

0. Top’i� _______ killk� ________ k�"�m� �uzdu %��k be�mkin

"i�e.

2. Top’i� iizhk� iz"ki �ob k�l"kid�kiek� h�" _________ �ədn

oshkundə�e.

3. Wuochi�ki nuudn � bə�bb� �ə ed��d�kiek� cho�� x����� %��k�z,

�. ___________________________________

b. ___________________________________

“A” “B”

0. i�kz �iz�lnki �iizu �. w�bishəbəle

2. Ab�� hh����k� ���sz b. h�w�s� �iizu

3. Y��b %ə�ki �iizu d. "əkəze

�. Som�le b�rə�� %i�dəki hh��� e. sh��l� �iizu

5. Med"r�ni�� "umu� wuudəki hh��� ə.%o%� �iizu

f. mu�ər

Page 125: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 003

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3.2. Top’i�-"əmi

nuo�uk� ��bu

"əmi m�mz indus"ri ���sz "eknolo�i

o�"i ����fd��z indus"ri "s�n" b�ss�ki nuo�u

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Y��b d�d sis "s�n" b�ss�ki nuo��kie n�k n�k ish "ini?

2. I"ik� shish"�" do�dəki ���b�kie %ə�dəki %ə�dn i�k i�kd�kie n�k

ish "ini?

Tmr" hh��k� cho�� "op’i� ���b�kie n�kinki %ə�dn "ənishi %ə� ish

���fzn ���fdən" "mrnd�ni"i.

Y��b "s�n" b�ss�ki nuo�u k�d�kien � xsoxssn" "ən do�� do�i�o. Ts�n"

b�ss�ki nuo��kie i"suk� īik� b��chik� "inishi. Y��b � hh�� "s�n"

b�ss�ki nuo��kien � �əli hur"kizk� ���b eki nuo��kiek� h�" uusu ch�n

�s xsoxssi�o. Y��b %ə� n���� ���fdəki %ə�dn b��lkie kuoshuk�

��fk�k�, indus"ri, ni�id, indu n����, "urizm, hh��kie i�kd�kie "inishi.

Hh��k� ��k� "eknoloji i�� �-�oben isi � "�dəki howns�s cho�sh" "s�n"

��k sienno.

3.2.0 Kuoshuk� ��fk�k�

Kuoshuk� ��fk�k� x���� nuo�un məchikiz "i�o. Hh�� ch�k i"su

kuoshuk� ��pm ��fk�k� "in��shi. 9-�ob�ki ���b i�kd�kie (85%

�m�kid�) %ə�dn hh��k "ən do�dənishi. Kuoshuk� ��fk�k� %ə�ddn� �-

�obenk� buo"ki uusu "i�o. Yə � kid� sis iz� hur"d��d � �-���b�kie sis

əmdu �m"ə� uu"ki n��� izk "�sh"n"ə� edə�o. 9-�oben kuoshu sis

%ubnkin "i�e. Kuoshu sis i %ubnn ekid�k� cho�� %o� %o�d�kie :

� Kuoshu sis �m�ki �ob hh�shunz is" ki�o.'

� Ise ki hh��� is" ki�o.

� !ubnki bi�r�u-b�sk kin i �md� "i�o.

Page 126: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 020

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. I"su kuoshu

9-�oben bi�r�u b�ls � �əli � �əlikiz �nkin i "id� ��n" �ob�k � �əli �

�əli bezdəki i"su �nkin"i�e. Top’i�k� bi�r�u b�ls� uchu kiz "inishi. Sənxərəj 3.02 A �əli � �əliki bi�r�u b�lsk� h�" bezdəki i"s�kie

Bi�r�u-b�ls�

sumu

Izk� zow

("umuk� �zhuk sh�r)

G��rdəki i"s�kie

Akun� 3300 %��k� sh�r bo��u, udu

Dis" 2300-3300 bo��u, z�r�u, b��%il,

hhə�"r

Hiənu b��l" 0500-2300 Sibsu, duzhi, msr,

�i�nu, udu

Gu�" 500-0500 M��mu, %əzhi, suufu,

nuu�u, �i�ri

B�rə� 500 Is" i"su bezk %i�d��z

Sənxərəj�k� h�" � səd��d� ��n" �-�oben "əmi m�mz "�dəkiz �i�nu

i�kz kiəl" hiənu b��l" �mki �obk� h�" "ən bezdə�o. Yəki �obk� cho��

%o� %o�d�kie Sid�m�, Gedi’o, K�fu, Wolə��, Ilub��bur, H�r�r �i�nu

��rsk xus"n kiz "inishi. Kolsm shuork %i� xus"nki udu ���b i�kz xixssm

do�ki b��l" Dəbub killk� k�l" �mki �obk� h�" i�kz howsndəki i"su "i�o.

I"su ise � �lz ��n" ��rsnz sis %ə�dn�ki %ə�dn

�. Iiru bi�r�u %o� ko"n kosh"nd��d�s uor"ki hh���n �enchu �u��is

k�rs izk kuosh m�m"ə�.

b. Gobdəmbik kosh"ndəki kuosh�s k��r xusk� kiəl"ki kuoshuk

"��chi kuosh"ə�.

d. Gob dəmbi ( oshuk� k�rkrk� �əkid�kien) �ob d��kuk kuosh i�kz

��rs"ə�.

e. Berdnki buukumk� xsi��xs-hh�rkuk� hh��kiek %ə�"ə�.

Page 127: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 020

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

ə. I"su � ���rd�k� cho�sh" � edəki ded"ə� dubn"ə� ies kek � sədn

xus"k� kiəl"ki kuduk "emdz b�ssi�o.

f. Xusk� kiəl"ki indu n���� �n i"sun di�sk kek �n"ə�.

�. Kuob��bk� ���f hh���d��zk� xusk� kiəl"ki kuoshk� ��fk�k�n

ish xuusn e"ə�.

Gu� kuoshu n����

9-�ob��" �u� i�kz kiəl zoku %��k "ən kosh"ndə�o. Zoku %��k �

koshks" izk � �n kuoshdəki n�����kie k��shi, mof�r, %�mb�r hh��kie

is" kinishi. Gob� zi��s"ə� kelm"ə� ekiz �mn" duomuk� �əsh"ik�

shuo�k� hh��kie xus"nki n���� "inishi. G�rki i"su izk hh�"k�dəki

n�����kie m��xhidk� hh��rik� wəlik� "inishi. Xusk� kiəl"ki n����

"��n� �nəsi dəmbi �m xus"nki"i. As k��r ebn kek %ə�dn�ki nuo�u "i�o.

Akr 3.7 Kuoshu n�����kien %i�b�sdəki �kr

b. Y�pm ��fk�

9-�oben ��pm ��fk� kuok� Afrik�k� cho�� "s�nin "i�e. A �mn" %i�n"

��fk�� �ob dəmbi kuok� ednd��z �mn "��n� %ə�dn hh��k� h�" �

��f"n ebnkid� ��n" huo"də"i. Y��sh "ən ise ��f"ndə�o. Top’i�k� cho��

��pm ��fk� kuoshuk wochkrn"ə� ch�k � �əlis %ə�dn"ə� edə�o. Y�pm

��fk�n ish %ə�dn e do�d��d�kie ���f hh���d��kie ish �mks" � �obk�

cho�� �u�" �mki �ob" Borən�k� Af�rk� O��denk�k� cho�� do�dənishi.

Page 128: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 022

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Sənxərəj 3.03 9-�ob�ki ��pm �əshimn %i�b�sdəki sənxərəj (033,_37)

Y�pm�k� �kr Gəshim

Ushumb��b 38,7�3,320

Zuni 08,075,580

Esku 0�,858,,50

Woluh�ru 0,507,330

H�ru 307,,00

H�ru kulul 333,02�0

Gim�l �5,,300

Kobu 30,8,8,5�0

d. Wochkr kuoshuk� ��fk�k�

Kuoshu %ə�dn hh�� kuoshub��b�kie i"su kuoshuk� ��pm ��fk�k�n

%�bs %ə�d��z "i�o. I�kz kiəl ink� �ob� dis" do�dəki ���b�kie

(kuoshub��b�kie) wochkr kuoshu "ən kuoshdənishi.

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Gibir n�kk� n�kk� � �ədn kes"ndəni?

2. I"ik� �ob" ��rsndəki i"s�kien hiir xs��fin"i.

3. Ink� �ob� ��pm ���f hh���d��d�kie n��z" ish do�dəni?

�. Kuoshuk� h�" huo"dəki ��fk��s n�kin "ənn iskini?

3.2.2. Indus"ri

Indus"ri � �əd��d� � �əli � �əliki kuoshuk� ��fk�k� %i�ruk� �əl�ki

n����k� �əkid�kien "u�ni ish kik��" kob ���bk� n����k� �n ��fk�

m�nz "�sh"ndəki %əu�dn kudu "i�o. !i�b�is: ��fk� %ə�dnk hur"dəki

kuu"u xh�muk� borsuk� �m "əsh"nd��s "i�o.

Page 129: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 023

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Indus"ri hownsd��z

0. 9-�oben "əmi m�mz ii�n �-kuok�k hownsi�o. Hh�� ch�k

�obenk� 02% �m�kid�s məchiki�o.

2. Gob�ki ���bis %ə�dn ho"sdə�o.

3. K�"�m�kien mosmk ish ii�n edə�o.

�. Indu n����, ki�mi, jə�zh kidn, "mr" %ə�dn hh�shunn hownsi�o.

b. Indus"ri �kr

Ink� �ob�ki indus"ri�kie x���� b��l" beskn sədnz "inishi. Hh��kie

ch�k indus"ri ���szk� xusk� kiəl" kizk� �ədn xus"nkin�shi.

Indus"ri ���sz (���b��b)

Indus"ri hh�d�d�kei ink� �ob� bi�r�u i�kz �l %i�d�z "�nishi. Indus"ri

���sd�kiek �ob dəmbi n����k� ���b uusuk� �n shish"ki n����

"u�nikizn �ob" izk me"n�ki n���� %ə�dnd��z "inishi. !i�b�is: �fl��bu

%��k ���bik� n�x�lk� �əki b��chi kesh"ndə�o. Kiəmu "oku %��k

b�shur, j�b�ni, iək� kiəmu, �əki n�����kie d�bdndənishi.

Indus"ri ���sd�kie �on i�kz iskz "i ki"ishi "��nishi � b�ss�kid� ��n"

kek ii�ki"i, �nəsi cho�shi %ekinishi.

Xusk� kiəl"ki indus"ri

Xusk� kiəl"ki indusri�kien ink� �ob� d��n"ki kiəlk xus"nkiz "inishi.

Indus"ri hh��kie xusk� kiəl"ki n����k� "�mrki ���bk� uusu hur"dəki

b��l � �əli � �əlikizn �n d��n"ki kiəlk %ə�dn i�kzn shishk�s "s�su %ə�

ho"sd��z "inishi. Yəki indus"ri�kien x���� b��l" besk sienno. Hh��

shoshk�zk� in"szk� �ədn xus"nkiz "i�o.

Indus"ri shoshk�z

Indus"ri hh��kie ho�d��z i"suk� b��chik� �əkid�kien %ə�d��z "i�o.

!i�b�is: muu�u %echunz f�brik�, sə�"n f�brik�,b��chi f�brik�

Page 130: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 02�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�əkid�kie "inishi. Ink� �ob�ki indus"ri i�kd�kie indus"ri shoshk�z

"inishi.

Indus"ri in"sz

Sh�dn kiəl �l�ki nuo��kien %ə�dəki indus"ri indus"ri in"sz �əndə�o.

Hh��kie ch�k k��mil, kompi"ər, �iər, mo"ər bishkli", hh�d�d���n"

�iəd�kie "inishi. Ink� �ob� i�kz in"sz �mki indus"ri ���sh is" kinishi.

!i�b�is: A%�%i dumu %ə�dn f�brik�, Bishof"u m�kin ki�msk� chochi

b��l xus"nkid�kie "inishi.

d. 9-�obenk� indus"ri b��l�kie

Top’i�k� cho�� xusk� kiəl"ki indus"ri i�kz kiəl" k�"�m" k��r ��bkinishi.

Hh��kie Adis�b��k� N�zre"k� Dred�w�k� i�k i�kd�kie ish �mks"

hh��k� ��k� H�w�s�k� B�hr d�rk� Kombolch�k� Arb� minxhk�

h�r�rk� Gonderk� Jim�k� Mə%əle�k� indus"ri is" kinishi.

Sho�" indus"ri m�mzki "əmi i�� sis ish hownsd��d� 00%

�m�kid� "i�o. Hh�� ch�k ii�ki �ob�kiek� cho�� indus"ri hownd��d�

sədnks" i�kz �ilkiz ri�o. !i�b�is: Ch�in� �ob�. Sənxərəj .0� Top’i�k� cho�� xusk� kiəl"ki indus"rik� ishik� cho�� %ə�dnkid�

H�

di

Indus"ri �kr Edn hur"dəki nuo�u i�k i�kd�kie

0 I"su f�brik� Tsof"nki �chku, sə�"n, busku", "sof"nki

u�u(cheli), … k��r m�nz

2 Muu�u f�brik� Biir�, muu�u %əchunz, muu�u ki�"nz,…

k��r m�nz

3 B��chi f�brik� Ans�l, k��ki b��chi, suufu

b��chi,l��nən b��chi, … k��r m�nz

� d�mbu Shij�r � �əli � �əlikiz

5 kuu"u Borsu, xh�mu kuu" b��chi, … k��r

m�nz

, Inchi %ə�dn Do�� īi"k� %ə�dn īi"k�ki n����

7 Dumu �mk��"ki n���� M�s"�"k� simi"ok� �əki nuo��kie

Page 131: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 025

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

8 Dumu �mkiz Mism�rk�k ə"si %or%�rk� hh�d�d�kie

3 Kemik�l Disknd��zk� chuufdəki nuo�uk�

hh�d�d� ��n" �iəz

00 Himə" f�brik� M�xs�fk� ���zi"k� k��r m�nd�kie

!ə�dn

0. Indus"ri ���sz i"ik� shish"�"kid�kiek� cho�� %o�d�s i" howki

kiəl" buoz sən"i.

2. I" buoz siəd�k� cho�sh" i" səki nuo��s i"-��r"ib��b�kie sis kifil

��" �ən"i. I" buoz səks" hh��kien kek eb sən"i.

I" buoz səki indus"rk� sumu %ə�dnb��bk� �əshim

izk %ə�dndəki n���� "u�ni %ə�dn��f"ndəki ��fk�

s�mn"k� cho�� ��f"ndəki ��fk� ���b h�shund� sis ish "�dəki

howns

3.2.3 Hurumk� induk�

nuo�uk� ��bu

hurum kuu"u dufu hh�l�is n����

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Ni�id (hurum) �ənd��d� n�k "əni?

2. I"ik� �ob" ��s �krki ni�id "əki is" kini?

3. I"ik� �ob" �ob m�n" kon"ə hurdndəki nuo�u n��d�kie ish "ini?

�. 9-�obeni uu" wosdəki nuo��kiek� cho�� k�d�kien �ən"i.

5. I"k� �ob" ���b�kie izk in"ə� kodn ko"ə� edəki indu n�����kie

n��d� ish "ini?

Page 132: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 02,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Ni�id (hurum)

Ni�id (hurum) n���� "əchim(hə�sk� i�isk� edndəki hurum)k� %ə�dnk

edndəki hownsn %�bs məchikiz "i�o. Hurum n���� "əchim�k� ��k�

���b hh�shud�kie sis �nkki ki�mi kudu �mki i�kz b�ssz "i�o.

Ni�id hurum kudu

U�ndki kiəl�k� h�" ink� �ob� n���� "iki n����k "�sh"ndə�o. Hh��"ki

kiəl�k� h�" hurum kud� biri %��k �mki�o.

Ni�id �kr

Ni�id/hurum wəshi x���� b��l" be�mkiz "i�o. Hh�� %��k�z �ob

cho��ki hurumk� uu"ki hurumk� "in��shi.

Gob�ki hurum

Hurum hh�� �ob %o�k� cho��ki kill�k� zuon�k� wərəd��k� %əbəle�k�

chon" �nk edndəki hurum "i�o. !i�b�is: Adis�b�bk� H�w�s�k� chn",

Hos��n�k� Wol��"�k� chon" edndəki hurum %o�d�k� is"ki n���� is" �

kə�ki b��l" kon"ə b��szk� hurdndə�o. !i�b�is ��nr muuzu

Arb�mixhi� kodn m�n" "ə hurdndə�o.

Uu"ki hurum

Hurum hh�� �obu %o� �ob %o�zk hurumdəki hurum "i�o. Top’i� �ob

i�kz %��k ki�m hurumd��n "i�e. Hh��kiek� cho�� %o� %o�d�kie

J�p�nk� Jərmənk� S�wdi�r�bi��k� X��link� Ch��n�k� Hindk� … k��r

m�nz hh��kie "inishi. i hurum� �oben wəsdəki nuo�uk� hhə�ns �ob�is

i huur kodedəki n�����kiek� h�" �ichkiz "i�o. Goben uu" wəs"ə�

hhə�ns �ob�is wuus"ə� edəki nuo� i�k i�kd�kien wok %���

sənxərəj�k� h�" sən"i.

Sənxərəj 3.05 K��r uu" i wəs"ə� hhə�ns �ob�is wuus"ə� edəki nuo�u i�k i�kd�kie

Gob uu" wos"ndəki nuo�u Gob cho��is kodn wuudəki nuo�u

�i�nu n�d�j

kuu"u A �əli � �əliki m��shin

I"su kowb��b kemik�l

Page 133: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 027

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

I"su ��bu !udnki i"su

Achkuk� �chkuk� h�"

huo"zk�

Yəl�ki n���� iz" ��bm" %ə�dn

ho�kiz

O�"i �opm" kiz Elek"roniks n���� (r�dio,

"elebizhin)

Inchi-��buk� kusumk�

!im�mk� %im�mk�

���bk�

Iisnkuokuk� xhou���k�

9-�obenk�ki "əmi�k� buo"ki uusu k�lbz �ədn xus"nkid� �i�nu "i�o.

9-�obenk� ni�id (hurum) n�chushi

Ni�id (hurum ) n�chushi �ənd��d�kie hə�s � huur ���fdəki n����

(birik�) kidnk� hə�"ki n����n � huurdiə� �ə kesd��zk� hh��k�

chon"�"ki be�m "i�o. 9-�obeni uu" i wos ���fdəki n����� sis uu"

hhə�ns i huur kodedəki n����k� h�" i kesdəki n����� "s�kki�o. Hh��

ch�k ni�dk� cho�� i k�srn �mki�o.

9-�oben iizhk� h�" �ədəki ni�id kis�rk h�" � e ki�sk�ki %ə�dn�kiek�

cho��:

� Uu""ki n���� "əchim�s � �əshi�ki kudu k��r uu" wos"ndəki

n�����kien kek � shish�sz b�ssi�o.

� Uu" hhə�ns n���� i�kz %��k hurdn kondedəki nuo��kien �-�ob� �

%ə� ���f�ki kudu b��s"ə�.

� Uu" �ədəki hh�l�is/uomu n�����kien %i�s"ə� � iəz b�ssz "i�o.

b. Indu n����

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Indu n���� �ir� hownsini?

2. Ink� shish"�" ���b i�kz isk me"dəki indu n����� n��d� "əni?

Page 134: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 028

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Gob dəmbikki indu n�����kie

�. ���b kodn kod��z b. �im�l n���� kod��z

d. ���ri ���bn kob ind��z e. h�ru ���bk� n����k� kod��z

b. Xusk� kiəl"ki indu n����

�. Bishkili" b. k��mil

d. hh��� �uonu i�kz/m�rk�b e. b��bur

Page 135: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 023

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�iər

Akr 3.8 Indu n��k��kien %i�b�sd��z

0. Indu n�����kie hownsd��z

Y��b�kie n����k� ishi �əli ishik�n izk ish kob "iə"ə� �iə"� edəki indu

n���� iz" kinishi. Indu n���� %��k ���bk� nuo�u %o� %i�n m�nz �ob

dəmbik� ebmk� hh��kie ch�k %o�z" %o�z" "ədənishi. Hh�� ch�k ���b

���b %��k �ob "əmik� polə"ik�k� h�" �nk i�kz ki�mn ed��z "i�o.

2. Indu n���� �kr�kie

9-�ob�ki indu n���� �ob dəmbik kizk� xusk� kiəl"kiz �ədn x����

b��l" besknkiz "i�o.

2.0 Gob dəmbi induk� indu n����k�

Indu n����k� kudu hh�� ��pmk� buo"(kulul, h�ru, wolu h�ru)�ək�

���bk kodnd��zn (���bk� buo"k� �əli"k�) �əkiz "i�o. Yəki indu

n�����k� kuduk� ink� �ob� �u�" (��x�r�) i"su ��rkiz ībsi kondiən�

hurdn�ki nuo�u ��bis kon"ən� edəki ed��z "i�o. K�"�m cho�� � �mn"

%i�n" n���� %o�z" %o�z" �əki kuduk kon"ədə�o.

2.2. Xusk� kiəl"ki induk� indu n����k�

Indu n����k� kudu hh�� ���bk� n����k� k��mil, b��bur, �iər, hh���

�uonu i�kz (m�rk�b) %��k kodn"əd��z "i�o. Hh��kiek � in"ə� me""ə�

iən� b�ssn" ishi �əli kudu ishi sis b�sz "inishi. !i�b�is: k��mil sis

k��mil kudu b�ssi�o. B��bur sis b��bur h�did b�ssi�o. M�rk�bk� iz" �

��shu�ki �ob(wodəb), �iərk� �iər-miəb(�iər is" hin�ki �ob

b�bu/bu"sk�) b�ssi�o.

Page 136: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 030

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Kudu indu n����

Ink� �ob�ki induk� cho�� i�kz hownsd��d� kudu "i�o. M�nd�kie sis

kudu � sədnks" kudu %ə�dn sis kesndəki kesi ��l shoshk�zn� �

hownsd��d� %er" ko"ə %er" �nd��z � �md�k� h�" izk�ki howns� i�kz

"i�o. 9-�ob� k��mil kudu %ə�dn sis zi��sz %i�n" � �mn" Adis�b�b� %ə�

�ob cho�� "ifm %ə�dnki �sf�l" kud�kiek� h�rchik %ə�dnki kud�kie

hh��" i�kz hownsdənishi.

9-�obki kud�kie ishik� sh�dn� 37000 kilome"r �mi�o �ədn ebndə�o

B��bur h�"ki indu n����

Top’i�k� cho�� "��n� b��bur kudu i�kz hh�shun" %ə�dnki"i.

Adis�b��-Jibu"i ki kudu u�nd kid� 780 kilome"r sh�dn kiz "i�o. Wuo"

k��r Adis�b�k� �ob m�nd�kiek�n ki�ms�ki kudu 5000 kilome"r �mz

%ə�dn �ədn ebnki�o.

K�l"ki indu n����

K�l" �iərkki indu %ubnkiz mosmk "ədnd��z �mki indu "i�o. K�l"ki indu

ink� �ob� sh�dn" �lkiz "i�o. Ink� k�l"ki kud ���lnki �ob� kudu i�kz

"inishi �ənd��d�kiek� cho�� besknkiz "i�o. Top’i�k� �iər kud� %o�z"

%o�z" � edəki ����k� h�" �oben �ob m�nzk i ki�mdəki ki�m� shishkkis

�mn eki�o. Bole ��lnki �iər miəd� %�lz i�kz xus"nkiz "i�o. Gob�ki ����

sis �m�ki �iər miədu Arb�minxhik� Dred�w��k� Mə%əle�k�

B�hrd�r�k� Gonder�k�Aksum�k� Jiji���k� �ob m�n" k��r hh�shunsn

%ə�dndənishi.

Hh��� h�"ki indu n����

Hh��� indu m�nd�kie sis d��n"ki n���� "ədnd��z, nuo�u in"szn i�kz

%�bs %ok� ko"əd��z "i�o. Top’i� iizhk� "umu %eru kə�kin i �mn" %i�n"

iizhk� ���di"ki �ob�kie �ob "��b iz" %ə�də�e. Ink� �ob� indu sis

�mdəki hh��" xus"n kid� B��ro "i�o. X��n� �əndəki �iiz� ch�k m�mzki

howns shish"ki ���b�kie sis hownsdə�o induk� h�".

Page 137: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 030

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3.2.�. Turizm nu�uk� ��bu

xhubuk��z "uris" �ishud��z

"urizm loj sədn buozu

Uechk� hh��kiek� h�" buuduk �l no�umin"i.

0. Sədn buoz n�k "əni?

2. Hh��k� u�nd �ə"si buozu i" buoz sə xuski�?

2. I"ik� shish"�" uu"ki ���bk� �ob ���bk� ish buoz siə� �ə �əd�?

3. Buoz səd��z ish edəki �ədən" ish buoz səd��d� n�k "əni?

�. Wuchku

Turizm �ənd��d� ���b�kie iz" ishi do�ki b��l" %ə� hh��rku "s�sk"ə�

xus"nki �obn buoz siə� �ə "iə"ə� how"ə� ishi zuurun uech� �ə "ədəki

"ədn (indu) "i�o. Turizm indus"ri xhubuk��z �ədn xuus"nkiz "i�o. 9-

�obeni "uris" �ishudəki nuo�u "s�su �nkin i "id�ssn uu"ki ���b "s�su

bi�r�uk� cho�� bozsdə�e.

b. Turizm �-�obenn hownsdəki howns

� 9-�oben izk uu"ki n���� "��chidəki kudu "i�o.

� Shish"ki ���b�kie izk %ə�dn ���fdəki kudu "i�o.

� 9-�obu dəmbi �ob m�n" xus"nn edə�o.

� Gob i�� %ə�dn (kuduk� ho"elk� …k��r m�nz) %ə�dn iskdə�o.

d. Y��bn u"nski nuo�u ink� �ob�kid�kie

Top’i� ���bn u"snki nuo�u "s�su �nkin "i�e. A �mn" %i�n" hh��k� h�"

"��ni i ���f�kid� ��n" ���fdə"i. Ink� �ob� ���bn u"nski nuo��kie A

�əli hur"kizk� ���b iən hur" kizk� kinishi.

Page 138: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 032

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

e. Y��bn u"nski nuo�u � �əli hur"kiz

Gobk� kidn/�lik� hh��� uoru, buunuoru, chu�m hh���, �ob� %o�ki

nuudu, hh��kie i�kz u"nki ���bn u"nski nuo�u "inishi. Hh��kiek�

��k� nuud�kie iz� do�dəki %i��r�kie ���bn u"nsdəki nuo�uk� cho��

kiz "inishi. !i�b�is,

� Səmen xuum�k� cho��ki nuud�kie

� B��le xuumuk� cho��ki nuud�kie

� Ab�� buunuor� hh��� �obm

� Abi��"�k� sh��l�k� ��lnki p�rk�ki kebi … k��r m�nz

ə. Y��bnu"nski nuo�u ���b ekiz

Ink� �ob� ���b ekiz "iki ���bn u"nski nuo�u nuo�u xhornk kizk� �ob

dəmbik kizk� �ədn x���� b��l" beskn kiz "i�o.

� Y��bn u"nski nuo�u nuo�u xhornkid�kie �shu"nki ni��lu,

��bi īi ni��luk %�shu"n k�f"nkiz, kuu"k� h�"ki xsuufu,

u�ndki sil�m �uf� īi, … k��r m�nz hh��kie "inishi. !i�b�is:

�ksum h�wl�", xi�� �shu"nki ni��lu, f�sil �inbu, l�libəl�ki

��bi īi, nəj�sh �o� īi, hh�d�d�kie "inishi.

� Y��bn u"nski nuo�u �ob dəmbik ki � �əd��d�kie, �in"ki

���b�kiek� b��chi ofk�, melk� n����, əmdu dəmbi, buozk�

duufuk� hh�d�d�kie "inishi.

Page 139: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 033

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�obdəmbi ofk�(dəbub�) xis �b�� hh��� �obm

k�ə� wuuks" (x��n� �iiz�k� h�")

Akr 3.2.3 Y��bn u"nski nuo�u %o� %o� � �əli hur"kizk� ���b iən hur"kizk�

f. !ə�dn�k� h�" ��f"ndəki ��fk�� n�kin "ən� edn ii�ini

� Kudu jə�zh k�rs"ə� indu n���� kek m�ms"ə�.

� G�lnki p�rkk� nuudu �er�ki b��lk� m�ms"ə� is" kid�kien sə kek

kuo""ə�

� Kek howns�ki howns b��l ho"elk� lojk� �əki nuo�u m�ms"ə�

k��r hh�shuns"ə�.

� Nuudu do�� b��lk� ishi-i"suk� �mki wuoch�s kek kuo""ə� h��r

b��ln bə�bb"ə�.

� Nuudu x�� %oshink ednd��zn kel hh�rks"ə�

� Gobn iik� kuo" buoz səd��d�kie shork�k��" ish in buozzn

m�ms"ə�

Page 140: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 03�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Yəki %ə�dnk� h�" "�mrki ���bn �n %ə�ss"ə� hh��kie edn�ki

nuo�uk� cho�� is" kid�kie "inishi.

Teknoloji i��

Uechk� hh��kiek h�" no�umin"i.

0. Teknoloji � �ədnks" n�k "əni?

2. Teknolojik� h�" n�kk� n�kk� �əndəki howns � ���fini?

3. Teknolojik� hur"ki nuo�u izk i" me"d��d�kien hiir �ən"i.

�. Wuchku

Y��b�kie ishi sis "s�n" b�ss�ki nuo��kien ishi ���f� �ə ishi ebmk

ed��z "i�o. Y��b�kie %ə�dn hh��sn ish %ə�ks" izk ishi %ə�d��d�kie

uusu "�d��z (hh���n, n��run, xhubun/hiənun,) hh��kiek ish me"�

edəki �inm� "enolojin %i�b�sd��z "i�o.

Gobdəmbi � �m� xusk� kiəl"ki n���� izk %ə�dnd��z �m ish ebm� s

xsoxss� %ə�dənishi. Hh��" � kiəl�k� h�" �ob� ko"n sədnd��d�

indus"rik�ki "eknoloji "i�o. Hh�� ch�k � �oben mosmk ii�n iəz "i�o.

b. Teknoloji hownsd��z

Teknoloji ���bn i�kz kuduk hownsdə�o. Hh��kiek� cho��:

� Y�f"ndəki nuo�u shishk"ə� �əshim"ə� iən hownsdə�o.

� Y�f"n �ədn ch�ndəki uusun %i�si�o.

� !ə�dn shoshk�zk� xs�b"s %i��z �mn eki�o.

� Y��b m�lki do�� do�n eki�o.

d. 9-�oben "eknolojikki miə"k� h�"

Top’i� � �əli � �əliki %ə�dnk� h�" kiəlu kodiəki "eknolojik me"dəki �oəb

"i�e. Hh�� ch�k kuoshuk� indus"rik� induk� ki�mik� hh��kie "inishi.

Page 141: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 035

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

0. Kuoshuk� h�"

Kuoshu n���� ink� bi�r�ski %i�n" � �mn" i�kz kiəl" � %ə�dndəki kud�

u�nd i��nki chueshi %eki kuduk "i�o. A �mn" %i�n" kuosh� k��r xusk�

kiəl"ki kuduk kosh"nn m���s" i�kz �inmdə�o. Hh�� izk %ə�dnn �ədn:

� Kuoshu sis �m�ki n�����kiek %ə�dnz

� Kuoshu sis �m�ki nuo�u (�obd��ku, buukum jə�sh,

xsi��xshh��rku) hh��kiek %ə�dnz,

� I"su %�bsdəki b��l�lkie xusk� kiəl"kiz �mn ednd��z,

� Hh��� �iəd� kuoshu isknzk� h�",

� Nuo�u jə�zh k��r k��r hh�shunszk� h�" %ə�dn�ki %ə�dn,

2. Indus"rik� h�"

Ink� �ob� xusk� kiəl"ki indus"ri�kie xusk� kiəl"ki "eknoloji %��k

howns"n %ə�dn jə�zh %ə� �ob cho�� �mzk� ch�k uu" wos"ə� e i�kz

hownsdənishi.

3. Uusu ��fk� %ə�dnk� h�"

Indu"ri�kie elek"rik uusu i�kz "ən b��sz "inishi. 9-�oben ch�k uusu

hh��s "���ki hh��� i�k "�mkin "i�e. Hh��" kiəl�k� h�" uussu hh��kie

��f"n�ki %ə�dn hh����kiek� h�"% ə�dndə�o. !i�b�is: �l�əl �ibe,

"əkəze, %o%�, məlkəw�k�, hh��kie uusu "�dəki hh��� "inishi.

�. Ki�m %ə�dnk� h�"

Hh�� kuok� �-�oben "eknolojik %ə�d��n "i�e. Hh�� ch�k silkik� h�"

kodndəki silki (mob��l)k� kompi"ərk� in"ərne"k� mosmk ish ii�d��d�

sədndə�o.

Page 142: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 03,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Hh��k� ��k� ni�id %ə�dn, �əl�ki n���� �ishk�, hh��kiek� "eknolojik

%ə�dndə�o. Teknoloji so ��k� �ədnkid�kiek � %ə�ks" �-�oben i��

kuduk� h�" ini�e.

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. 9-�ob�ki indus"ri %��k %ə�dnki nuo�uk � me"z �ir�m� b�ssini?

2. I"ik� shish" ���b hh�shud�kie "eknolojik ish %ə�zk� h�" �ir ish

edəni?

!ə�dn xus"nz 3.2 �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i

0. Top’i� iizhk� bi�r�u-b�lz kuoshuk� ��fk�k� sis %ubnkiz �nkin"i�e.

2. Yəliski �ob �u�"kid�k� h�" i�kz kiəl ��p ��f"ndə�o.

3. 9-�ob� edndəki kuoshu i�kd� xusk� kiəl"ki kudu kosh"nd��z "i�o.

�. Teknoloji nuo�unshishkki kuduk m�" ��f"nn hownsd��z "i�o.

5. Ink� �ob�ki indus"ri i�kd�kie in"sz "inishi.

b. Uechk� hh��kie sis kekki b���irsi biərin"i.

0. Hh��k� cho�� Top’i�k� cho�� %echu� b��l" ���rdəki i"su,

�. duzhi b. bo��u

d. �i�ri e. nibu

2. Hh��kiek� cho�� i"su indus"ri %ə�kid�,

�. m��xhid b. �ns�l

d. busku" e. xh�mu

Page 143: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 037

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

3. Indu n����k� cho�� %er"k� %er"k� �ədn xus"nkid�,

�. b��bur b. k��mil

d. �iər e. hh��� indu n����

�. Hh��k� cho��"enoloji howns �mkid� n��d� "əni?

�. �əshim shik�k hur"kiz b. %ə�dnk� h�" uusu ch�nn %i�sz

d. shishkki do�k� hur"z e. sho�" b���irsi �minishi.

5. Top’i� uu" i wəsdəki nuo�u kuoshuk� ��fk�k� h�" hur"ki nuo�u

izk n���� i�kz i ���fd��d�,

�. �i�nu b. kuu"u

d. kusum e. i"su kowb��b

,. Y��bn u"nsdəki nuo�u hh��kiek� cho�� nu�o xhornkid�,

�. h�di�� ���b�kie ofk� b. �b�� hh���obm

d. �ksu h�wl" e. sho�" b���irs "inishi

d. Wolki b��l�kien kekki b���irsk xsoxssin"i.

0. Ink� �ob� i�kz b��l" izk i"su hh�k�dəki n���� _____ �əndə�o.

2. Indus"ri xhubuk��z �ənd��d� ______ "i�o.

Ho��

Top’i� Afirk�k� ushum" "s�n"ki �ob i �əli iizhin kuo"u holn �lkin "i�e.

Top’i� uchu �obk ��dismkin "i�e. Chuezhi h�" Sud�n %��k, "s�nu h�"

Jibu"i, k���" Er"r�, %u"" Keni��k� Som�li��k� %u""ki "s�nuk� hh��kie

"inishi.

Top’i� �obk� kidn/�li k�du b��l" besknz "i�o. Hh�� ch�k k�l"ki

�obk� �əliski �obk� buunuoruk� "inishi. K�l"ki �ob � kuok�k k�du

b��l" beskn kiz "i�o. Hh�� ch�k k�l"ki �ob: �obk� k���" kizk�

chuezhik� %u"u h�" kizk� "s�nuk� %u"u h�"kizk� �əndənishi. Y�liski

�ob�kie hh�� ��n" ch�k k�du b��l" besknkiz "inishi. Hh��kie ch�k

�əliski �ob %u""kid�kie, "s�nuk� %u"" kid�kie,�w�shk� �əl"ki �ob�kie,

"inishi.

Page 144: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 038

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Top’i� �ob�ki buunuor�kie x���� b��l" "ən besknd��z "inishi. Hh���

iən hur"kizk� �obu �əl� wəshn �md��zk� "i�o.

Gobenk� cho�� hh��� uoru "s�su is" kinishi. Hh��kie hofk� kudu

k�du b��l" besknd��z "inishi. Hh��kie Top’i�k� chueozhi h�" kiz,

"s�nuk� %u"u h�"kiz,smx shəlo%o� cho��kiz �əndənishi. Top’i�k�

cho��ki �iiz�kien k�du b��l" besk sienno. Hh��kie ch�k k�l"ki �obk�

h�" kiz, buunuor�ki �iizu, ���b %ə�ki �iizu "inishi. Wuochi� ki nuudu

i�kz is"n� ch�k �ob cho�� %o� hur"dəki nuudu is" kinishi.

Top’i� ���b�kie �əshim� ���bk� īik� h�di 0333 bi�r�k kid�k�

7330,505 � "id�sn %i�b�sdə�o. 9-�oben ���b i�kz �əshimki

�ob�kiek� cho�� %o�nen "i�e. Yəki i�� mosmk kid�kien � �inm

�shushz b�ssi�o.

Top’i� ���b�kie �u� kuoshuk� indus"rik� ��bu hurum (ni�id)k�

�əki %ə�dn %ə� do�dənishi. Kuoshuk� ��fk�k� �ənd��d� i"su ��rsk�

��pm ��fk�k�n %�bs �nkiz "i�o. Ink� �ob ���b i�kz %ə�dn hh��k "ən

do�də�o. 9-�ob� ki indus"ri�kie ���szk� xusk� kiəl" kizk� �ədn

beskndənishi. Xusk� kiəl"ki indus"ri�kie ch�k in"szk� shoshk�zk� �ədn

x���� b��l" beskndənishi. Top’i� �ob hurm� x���� b��l" �ob cho��

kizk� uu" kiz�k �ədn beskndə�o. Indu n����k� kuduk� ���bk� kodn

(n����)k�n %o�z" kob m�n"ədəki kudu "i�o. I�kz hownsdəki ind�

kudu/k��mil "i�o. 9-�oben ���bn u"nski nuo�u "s�su �nkin "i�e. A

�mnr %i�n" hh��k� h�" %ədndəki %ə�dn� ���sh kiz "i�o. Hh��" kiəl�k�

h�" �obenk� �ob�ki "əmi m�mzk� h�" xusk� kiəl"ki "eknoloji %��k izk�

�ə wuu""ə� %ə�"ə� edə�e.

Page 145: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 033

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Ebs uechk� �. Uechk� hh��kie sis nuo�� kek �mn" “�əshu”, kek �mk��" � kin" “i�zu” �ə

b���rsin"i

0. Top’i� Afirk� �ob hh�shunz �ənd��d�kiek� cho�� besknd��n "i�e.

2. Top’i� hh����kie ��lnkiz "inishi.

3. Ink� �ob� %ezzk� kolz �mki �ob�kiek� h�" ���b xixssm do�də�o.

�. Top’i� "urizmk� h�" i wuusdəki n������ iizhk�ki u"nis nuo��kie

kuok� � sədnks" i�kz "i�o.

b. Uechk� hh��kie sis kekki b���irsi biərin"i.

0. Top’i�k� cho��ki xuumu i�kd�,

�. b�"u xuumu b. xhil��lo xuumu

d. r�sd�shn xuumu e. �u�e xuumu

2. Top’i� hh��� i�kz indu sis �md��d�,

�. �b�� b. b��ro

d. "əkəze e. d�w�

3. Top’i�� �iizu i�kd�,

�. x��n� �iizu b. �b��� �iizu

d. �shə��e �iizu e. zw�� �iizu

�. I"su kuoshu kiəl" � iə�ki nuo�u %o�d�,

�. �obd��kuk kuosh"ə� b. berdnki buukumk kuosh"ə�

d. xsi��xshh�rku ziibuzib"ə� e. sho�" b���irs �minishi.

5. B��chi f�brik� H�w�s�� kid� n��d�� "ən� besknni?

�. indus"ri shoshk�z b. indus"ri in"sz

d. indus"ri ���sz e. b���irsi "��n� is" ki"i

,. Indu nuo�u %ubnkiz mosmz �ənd��d�,

�. k��mil/m�kin b. b��bur

d. �iər e. hh��� �uonu i�kz/m�rk�b

Page 146: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. Wolki b��l�kien kekki b���irsk xsoxssin"i.

0. Gobk� chuonu d�mkr �lk %i�ks" �mdəki �obu kidn ______

�əndə�o.

2. Kuoshuk� ��fk�k� _____ k� _______k�n %�bs məchikiz "i�o.

3. 9 iə"" "urizmk� wus"ndəki n����n isk�ki kud�kiek� cho�� x�����

s�ən"i.

�. ________________________________

b. ________________________________

Page 147: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Howdn Kubm: Ink� ��bk� shiishik�

�.0. Top’i� �obk� nuo�u xhornkki d��ku

n����

nuo�uk� ��bu

d��kun���� �obdəmbi �rkioloji nuo�u-"sidn

Uechk� hh��kiek� h�" no�umon"i.

� D��ku n���� � bə�bbn" �ir � hownsini?

�.0.0 Top’i�-d��ku n���� ��ln xus"nkid�kie

D��ku n���� � �ədnks" �ob %o�k� cho�� � �əli hur"kizk� �obdəmbik�

nuo�u xhornk� �əkiz "iki %o�zk� %o�zk� %ixssn�ki nuo�u ("əmi) "i�o.

9-�oben nuo�u xhonk� �obdəmbik�ki d��ku n���� m�" �nkin"i�e.

D��ku n���� hh��kie ishik� kidnk� melk�k� h�" xus"nkiz ish �mks"

ishik� cho�� is" kid�kie ��ln xus"n kiz "inishi. G�b ki�mki burj�kiek�

Tmr"k� S��nsk� Gobdəmbik� (TSG) dirji"� Afirk� �ob� m�"u %o�k�

x���"�mu "uusu �m�ki d��ku n��k� xus"nkiz ish �mn eki�o. Hh��k�

cho�� s��n�kie Top’i� �ob� kiz "inishi. Hh�� sis Top’i� �ob m�nd�kie

sis "s�nin "i�e. A nuo�u xhorn d��ku n�����kiek� cho�� i�k i�kd�kie

hh��k� %��� kid�kie "inishi.

�. Aksum h�wl"

H�wl" hh��ke T�r�� killk� cho�� Aksum k�"�m" "ən kinishi. H�wl"

hh��kie ish-bi�r�� 0700 �mkiz "inishi. H�wl"�kie ni��lu %o� "iki k�rsn

%ə�dnkiz ish �mks" ishik� %ozh�shn melk�sn ���bn xho�mski kuok�

melk� kiz "inishi.

Page 148: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�2

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Ishik� cho� 33 me"r sh�dnkid� �əl" wu"ki�o. Izk� b��� �shkid�kiek�

cho�� sh�dnd� 22 me"r sh�dnkiz "i�o.

Top’i� 0328 – 0333 X��lin m���s" iizhin uusuk %uor kiəl"�" h�wl"

%o�d� kon"ə Rom k�"�m" �shu"n %eki �s Top’i� Fedər�l Demokr�si

Ripublik (TFDR) m���s" uusuk "ən Ch�bu �"səm 0337 bi�r�u %��k

�ob� b���rsn konde Aksum" �shu"nki�o.

�. h�wl"�kiek� ��bm b. ishik� cho�� h�wl" i�kd�

Akr �.0.0 Aksum h�wl"�kie

b. L�lib�l� ��bi īi��kie

L�lib�ki ��bi īi��kie iz" ishki �ob� �m�r� killk� cho�� Səmen wolo

zuon L�lib�b k�"�m� "i�o. Y�bi īi��kie 03 m�"u bi�r�uk� cho� burji

L�lib�b k��fz "inishi. Y��bn i�kz xho�mski kudu %��k ni��lu %o� "iki

hu�lsn k�f"nkiz "inishi. L�lib�b ��bi īi��kie 00 ish �mks" 25 bi�r�uk�

cho�� k�f"n ho� kiz "inishi �əndə�o.

Page 149: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Sho�" � sədnks" b. so �uis ��l�l � sədnks"

Akr �.0.2 L�lib�l� ��bi īi��kiek� cho� Gor�is-īi ��nd��d�

d. Gondər burj���b�kie b�"sk� īi

07 m�"u bi�r�uk� cho�� Top’i�k� cho�h k�f"nki �imb�kiek� cho��

i�kz xus"nki ��ln xus"n m�z�bnkid� F�sil �inb� "i�o. Īi hh�� F�sil

�shushki k�"�m Gondərk� cho�� "ən ki�o. izk� b����" F�silk� cho�sh"

burjiki burji m�nd�kie īi b�"sk��k� cho���" is" kinishi.

Ake �.0.3 Burji F�sil B�"sk� īi��

e. Xi�� �shu"nki ni��l�kie

Ashu"nki ni��l�kie %o� %o� b��l" də�nik� h�" nuo�u ebs� �ədn

�shu"nkiz "inishi. Yəki ni��l�kie kiəl�k� h�"ki ���b�kie k�rzu k�rsik�

h�" n�ki ish xuskin" ���b�kiek� xusk��s %i�b�sd��z "inishi. Ink� �ob�

Page 150: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0��

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�shu"nki ni��l�kiek� cho�� dəbub kill �ur��e zuonk� cho��ki xi��

ni��l�kie ��lnki d��ku n���� �m m�z�bnkiz "inishi.

Akr �.0.� Xi�� �shu"nki ni��l�kie

ə. H�rər �ob�ki �inbu

H�r� �inb� is"ki �ob� Adis�b�bk� "s�nu h�" 525 kilome"r ok�ki �ob

H�r�ri kill k�"�m �mki H�r�k� cho�� "i�o. Ginbu hh�� 0, m�"u

bi�r�uk� h�" H�r�rn �uzdki Nur Muh�jid k��fz "i�o. Ginbu hh��

jə��ol �imbu "ən �əndə�o. Iz� � wudn �mn" izk� %er� uchu kinishi.

Ishik� cho�� wok �kr�k� h�" � sədnd��d� ��n" %o�d� showb�r "i�o.

�. Buo"ki �kr b. Showb�r

Akr �.0.5 H�rər �inbu

Page 151: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�5

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

f. Gob cho�� səmen xuum�kie p�rku

Top’i�k� xuumu �ob� i�kz zowki �ob xus"nkid�kie k���" xus"nki

xuumu z��ksnb��b�kie "inish. Yə z��ksnkid��kiek� cho�� R�sd�shin

is"ki b��l biək�"kid� "i�o. Xuumu z��ksn hh��kiek� h�"ki səmen

xuumu p�rk� ��lnki d��ku n���� �m m�z�bn ki�o. �ob p�rku hh��

�bocho�� %o� ki nuudu w�li�� ��beksk� ��"n "subzk� xhil�d� bo"kuk�

hh��kie hur"dəki b��l "i�o. Sho�" 22000 hek"�r �m�ki hh��chu �nki

�ob �nkiz "i�o.

Akr �.0., Səmen xuum�kie p�rku

�. Wok ��k�ki omo (H��zhi) buunuoru

U�ndki ���b�kiek�ki nuo�u xhorn iz" b�s"n z�rdnki �ob�kiek� cho��

%o�d� "i�o. Gobu hh�� "urk�kn� (Tur�en) �iiz�k� shish" dəbub omo

zuon� "i�o. Buunuoru hh��� �rkioloji kuok� ednki z�rn�k 2.5 _ 3

miliom bi�r�u �mki ���bk� hh��du "sidn (uusu), kuoshk� %ə�dn n����

iz" ho"ki b��l "i�o.

Page 152: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr �.0.7 Wok ��k�ki omo (H��zhi) buunuoru �kr

h. Wok ��k�ki �w�sh buunuoru

Gob hh�� Af�r killk� cho�� kiz � �mks" �rkioloji z�rn iz" i�kz ednki

b��l "i�o. Gob hh��k� h�" 3.2 milion bi�r�u �mki ���bk� uusu H�d�r

�əndəki b��l" ho"ki�o. Tsidn hur"kid� (uus�) Luusi/Din%nəsh �ədn"ə�

��lnki d��ku n���� �m m�z�bn ki�o. z�rnb��b�kie �əd��d���n" �

�mn" Luusi 25 bi�r�u ���b kuochin "ikin i �mks" ishk� h��d�k �0%

�m�kid� hur"ki�o. Hh�� �-�obeni u�ndi ���b iizhi� hur"ki "id�sn

%i�b�sd��z "i�o.

M�nz ch�k hh�� d��n"ki kiəlk �w�shk� biək�" ednki �rkioloji z�rnk

Luusi isi i�rz �mki uusu hur"ki�o. Izk� bi�r�� �.3 milion �m�o

�ənd��z � �mks" R�midos �ədn sumsnki�o. Hh�� ch�k Top’i� �obe

u�ndiki �ob" ���b iizhi� hur"kin "id�sn k��r %i�b�sd��z �mki�o.

Page 153: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�7

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr �.0.8 Luusik� h��du "sidn

i. Konso �ob� �iəlu bə�bb kudu ("��ru "�ris)

9-�obeni zowkki �ob i�kz �nkin i "id� ��n" dinu iizhi �əshimkin "i�e.

Konso ���b�kie bi�r�u b�ls zin�skid�k� �obk� kidn chiənd� nə� shim

�lkiz ish "id�s xus"nkiz "inishi. Y��b hh��kie 20 �"m (�00) bi�r�u

�m�ki kiəlu "��ru "�risk xus"n kiz "inishi. Ish dəmbi �mki�o "��ru

"�risi. Hh�� %��k "��ru "�ri k��r k��r %ixssnn ekinishi. !ə�dn jə�zh

hh�� �ob� ��ln xus"nkiz �m m�z�bnn �mki�o.

Akr �.0.3 Konso �ob� �iəlu bə�bb kudu ("��ru "�ris)

Page 154: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�8

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Sənxərəj �.0.0 G�ln xus"nki Top’i� d��ku n���� s��n�kie

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Top’i�n ��ln i xus"nn eki d��ku n�����kien hiir �ən"i.

2. D��ku n���� hh�d�d�kie ��lnki d��ku n���� ish �m

m�z�bnkid� �ir � hownsini?

3. G�ln m�z�bnki d��ku n�����kiek� cho�� �-kill�k� cho��kid�kie

n��d�kie ish "ini?

Nuo�u xhornkki d��ku n���� hownsd��z

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Nuo�u xhornkki d��ku n����k� cho�� k�d�kien ushkin"i.

2. D��ku n���� hownsd��zn i"-��r"ib��b�kie sis �ən"i.

H�d

i

D��ku n�����

sumu

D��ku n�����k� �kr Iz" d��ku n���� � �m�

m�z�bnki bi�r�u

Iz" � ki kill

0 Aksum h�wl" Nuo�u xhurn 0380 Ti�r��

2 F�sil �inbu Nuo�u xhurn 0373 Am�r�

3 L�libəl� ��bi

ī��kie

Nuo�u xhurn 0378 Am�r�

� Səmen p�rku G��bk hur"kiz 0378 Am�r�

5 Wokki �w�sh

buunuoru

Nuo�u xhurn 0380 Af�r

, Wokki omo

buunuoru

Nuo�u xhurn 0380 Dəbub kill

7 Xi�z �shu

ni��l�kie

Gobdəmbi 0380 Dəbub kill

8 H�rər �inbu Nuo�u xhurn 200, H�rəri

3 Konso �obdəmbi

m�rku

Gobdəmbi 2000 Dəbub kill

Page 155: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0�3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

D��ku n�����kie i�kz hownsd��z "inishi. Hh��kie ch�k:

�. Y��bk� �obk�n %i�b�s nuo�u xhornk� kudu �mdənishi.

b. Gob %o�k� cho��ki ���b ish �əli ishin ish xuus"ə� "�mr"ə� iən

hownsdənishi.

d. U�ndki ���b�kie eb %ə�kiz xus"n"ə� k��r ch�k ebn %ə�dnn kudu

�minishi.

e. Gob buz səd��d�kien u"ns ki nuo�u �m izk n���� ��f"ndəki kudu

�mi�o.

ə. Shish"ki ���b�kie izk %ə�dn ���f�ki kudu �mi�o. A kin �-d��ku

edəki wu��n"ə� ��luk k��m"ə� iiruk� chə�kn� m�nzk k��s ish

bə�bbnz b�ssi�o.

Gobdəmbi d��ku n����

So ��k� �obdəmbi d��ku n���� ��ln xus"nkid�kiek� ��k� m�nz ish

��n" �iə zink� �ob��" "s�su is" kinishi. Gob dəmbi � �əks" ���b

hh�shund�kie %o� b��l" ��b eki %ə�dn�kie ��bm "i�o. !i�b�is:

�obedu, xsuufu %ə�dn, kiəl h�dd��z, ə� b��chi sibk�k� kechuk�k�,

əmdu dəmbi, duufu, uechishm, buozk� b��n kobssm dəmbi, %ə�dn

dəmbik� hh��kie is"kid� "inishi. Hh�� ch�k ���bk� do�� kudun

%i�b�sd��z "i�o. Y��b %ə�dn"s�sz %ə�" �s b�ss�ki nuo��kien

xsoxssdə��. Dəmbi hh��kie is"u ��rsuk�, īik� b��chi sibk�/kechuk�k�

b��zhub��bn kelk� k�fi shishk�shk� … k��r m�nz sis hownsdənishi.

Hh��kiek� cho�� kubm�kien � sə��

�. B��chi ofk� dəmbi

Top’i� �oben iizhi� ish �əli ishi �əliki ���b "s�su do�də�n i "id�sn

kuchu b��chi �ob" %ə�dnkiz "s�su �nkin "i�e. Hh��k� cho�� Dəbub kill

���b�kie ish �əli ish �əliki ���b m�" �nkiz � "id�sn �obdəmbi m��chi

"s�su �mnki�o.

Page 156: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 050

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr �.0.00 Gobdəmbi b��chi

b. K�fi shishk�is dəmbi

9-�ob��" i�kz b��l" ���bk�chon" hur"dəki k�fi �ob" ���b i�rzk "ən

��bn no�umdndə�o. B��k� b��bzk� ���dib��bk� ���dib��bk� �ob"k�

�mdəki nuo�u ���b i�rzk "ən wuchkndə�o

Akr �.0.00 Nuo�uk� h�"ki ���b i�rz

!ə�dn

I"ik� �ob" kuchu b��chi siibdəki ���bn i" buoz siəd�k� cho�sh" kifil�

i"-"�r"ib��b�kie sis hiir �ən"i.

Page 157: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 050

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Top’i�k� �ob eduk� kuo��kie (G��ni)

nuo�uk� ��bu

edn m�mnkiz wow"u/z��ri ��luk xushxishnd��z

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Gobedu �ir "ən� hownsdəni?

2. I"ik� shish"�" hh�shun" no�umndəki �ob ed� n��d� "ən?

Top’i� ish �əli ish �əlikin���bn �nki �ob i "id� ��n" �ob edu "s�su

iizhi� �əndəki �ob "i�e. Xus"nki �ob ed�kie ziəd"�m ��ku xheshi ish

�mks" hh��kiek� cho�� uchu"�m ��ku �m�kid�kie Dəbub killk� cho��

"ən kinishi. Top’i� �ob ed�kie i�k i�k kubm b��l" beskndənishi.

Hh��kie ch�k:

�. Omokk� ���b

b. Kushk� ���b

d. Nilo s��r�k� ���b

e. Semk� ���b hh��kie "inishi.

�. Omok� ���b

Omo �obeduk� ���b no�umd��d�kie u�ndki �ob" ��"s Top’i�k� cho��

do�ki ���b�kie "inishi. Top’i�k� chuozhik� %u"u h�" Dəbub killk�

cho��ki Omo hh����k� z����s ki ���b�kie "inishi. Omo ���b ish

�ənd��d� Omo (H��zhi) hh����k� z����s ish in do�d��d�

oshkndənishi. Gob edu hh��k� %��� kid�kie wəl��"in, K�fin, G�moin,

Diizin, Benchin, … k��r m�nz "inishi.

b. Kushk� ���b

Gob edu hh��s no�umd��d�kie Top’i�k� cho�� i�kz b��l" "əshki

nkinishi. Kush �ob ed�kieek� cho�� izn no�umdəki ���b i�kz �nkid�

Ooro nuo�u "i�o. Oromo ���b�kie Oromi�� kill� "ən kinishi. Kushk�

���b �mki �ob ed�kie Sid�min, Gedi’o nuo�u, Burji nuo�u, Af�rin,

Page 158: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 052

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

K�mb�"in, Sum�lin, H�di�� nuo�u, Konsin, A�əwin,hh��d�d�kie

"inishi. Ebs: Hh��k� �əli� hirdnkid�kie sho�" �ob edu "inishi.

d. N��lo s��r�k� ���b

Gob edk� ���b hh�� iz" no�umdndəki b��l� Top’i��k Sud�nk� ���di"

"i�o. Gobedu Nilos��r�k� cho�� kid�kie: surmin (Tirbmk� Bə�"ik�),

B�lis, Nuer, A�w�k, Kun�m�, Gumuzun, Məsə��o, hh��kie

i�ki�kd�kie "inishi.

e. Semk� ���b

Semk� ���b �mki �ob edun no�umd��d�kie �oli, "i�ir, killk� cho��kiz

ish �mks" hh��k� ��k� Hr�rik� dəbub kill k� cho�� Gur��e zuonk�

Silxe zuonk� cho�� kinishi. Gob edu i�k i�kd�kie �oli, "i�rin, �ur��in,

�dərin, Ar�ob� nuo�u "inishi.

Uechk� hh��kie b���rsin"i.

0. Sənxərəj�s xsoxssin"i.

2. I"-�ob ed� �ob eduk� ���b n��d�� "ən� beskndəni?

3. Gob edu el ukul "ən" buuduk �l eb no�umin"i.

Gob-ed� �edn oshkund��z Gob-ed�k� kuo�

Gur��e �ob-edu

Oromo-�ob edu

Kun�m�-�ob edu

Wol�"�-�ob edu

Gedi’o �ob edu

Ti�irin

Page 159: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 053

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Edn m�mnki nuo�u

0. Edn m�mnki nuo�u jə�zh

9-�beni edn m�nkinuo�u (dəmbi) jə�zhk� �obdəmbi "s�su �nkin "i�e.

Y�k kid�kien � sən",

� I"su kuoshu kudu: Əmdu i"su izk � kuoshdəki kud� �-d��ku

n���� "i�o. Oromo ���b�kie , shii bi�r�uk� "s�n" udu ish

�shudəki dəmbi� hh��" dəbub kill ���b�kiek� cho�� i�kz b��l"

xus"nki %ə�dn �mki�o. Hh�� ��n" semk� ���bb �mki �ob edu

no�umdəkie ���b�kiek� cho�� Golu , shii bi�r�uk� "s�n" ish

�ə"s kuoshdəki i"su sibsu edn bu"k�dəki kudu is" ki�o. Hh��"

Top’i�k� cho�� i�kz b��l" sibsu xus"nki i"su �mki�o.

� Ankki � hownsmki kudu: Ink� �ob��" ���b�kie ishi do����" �nk

ish hownsmdəki kudu "s�su is" ki�o. %ə�dn ��b wow"k z��rik

%ə�"ə� zi��ukiəl"k� jə�zh kiəl"k� ��b"ə� idr ��b"ə� n���� zi��un

��b hownsm"ə� � edəki idrk� wu%ubk� hh��kie ��k kid�kie

"inishi.

� K�fi izk � shishk�sdəki kudu: Y��b i�rzk (b��bin ���bk)

no�umdnd��z �-�ob��" �nkki k�fi izk wuchkndəki kudu i�kz "i�o.

Y��b i�rd�kie ��b no�umdənishi, !�bs ki�msdənishi, iik�

ho"sənishi.

Edn m�mnki nuo�u chiənz:

9-�obeni eedn m�mnki nuo�u jə�zhk xsoxsnkin "i�e. A �mn" %i�n" edn

m�mnki nuo�u chiənz ch�k sədndənishi. Yəki nuo��kie h��du

�əsh"s"ə� ���bk� ���b �mn �ils"ə� ���bk� jə�zh kidn kə�s subuk�

kə�dnk� kodiəz "inishi. Hh��kiek� cho��:

� D��nu ��r"sənd��z

� Tsəkir �uxsnd��z

� D�du kuochink� h��du %uxsnd��z

� A�"n �ə"rkin kuosu ziib bəs�"nd��z

� Melk� sis �ədn h��du %uxsn"ə� kərsi k�rsn"ə�ed��z

Page 160: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 05�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

� Kuochi �ishk b��n kodnd��z

� A�lk xoshxishnd��z

� B��n kodn �ədn ���b debdn shubd��z���bk� ni��kzh��d

%uxsnd��z

� Diizi ziib m�msnk��" bə�dnd��z/zibnd��z

� D�du kuochin i��k��" %i� b��bzk� chu"nd��z

� Duufu kiəl" ��bu ��"sk� hieli dumuk� wu"k�k� �əli bur"uk�

… k��r m�nz hh�� ��kkid�kie "inishi.

Edndəki nuo�u hh��kie ish kodedəki xs�b"u zi��uk� ���bk� cho��ki

zi��u i�kz � "id�sn ish o�dn %i�"ə� kə�s"n"ə� ednz b�ssi�o. A kin

sho�" � kik��" � xhə�"ə� "�mrs"ə� �ə � iəz b�ssi�o.

Uechk� hh��kie b���rsin"i.

0. I"k� �ob" sədndəki edn m�mnki nuo�u chiənzk� jə�zhk�n hiir

xs��fin"i.

2. Jə�d�kie isknn� chiənd�kie edn k��n� iə�ki kud�kiek� h�" no�um i"

no�umkid�s kifil��" ��"skz �ən"i.

Top’i�-���b ish-�obn u"d��z

9-�beni � �əli ��əliki %ə�dn məchi iizhin oshkush"ə� i shordn holn

do�n eki ���b �uuf "s�su �nkin "i�e. H��kie ch�k:

� Akr �krsk� ə�k� %��k

� Ispor" %��k

� Xsuufu %ə�dn %��k

� S��nsk� "eknolojik� %��k

� Gob keli %��k

� Gob bə�bbk� ko"k� %��k �ə %ə�d��z "�nishi.

Page 161: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 055

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Ə�k� �kr �krsk�

K�rsk� īi k�fk�k� �krsk� hh��s %�bs �nkiz "i�o. 9-�oben hh��kie %ə�

iizh oshkush"ə� i shordnn edəki xus"nki ���b �nkin "i�e. Hh��kiek�

cho��:

0. Y�red, ���b jə�zh

Y��b�kie ə�k ishin ���bzn (G��bb��bn) wonmdənishi. Hh�� ��n"

ch�k u"smk� iris (duufu) k�n izk %i�b�sdənishi. Top’i� Or"odoks

b�"�sk�nk� cho�� wənm ə�k xus"nkid� Y�red jə�d� "i�o. Y�red jə�d�

505 bi�r�uk� Aksum k�"�m" "ən �"nki�o. Yiək� cho�sh" S���u nuo�un

� n�bb"ə� kek x�nə�d�k� cho�sh" hh��k� kiəlk Or"odoks b�"�sk�n"ki

ə� kud�kien m�mski�o.Əə��kie �’iz, izl, �r�r��b �ədn xus"nkiz "inishi.

Akr �.0.02 Y�red, ���b jə�zh

2. Shordnkiz Dok"ər Xl�hun Gəsəsə

Top’i� �ob� xusk� kiəl"ki ə�k� cho�� "s�nb��b %o�d� shordnkiz Dr

Xl�hun Gəsəsə "i�o.shordnkiz Dr Xl�hun Gəsəsə 0333 bi�r�uk� h�"

Woliso� �"no. Ə� kuok� i�kz u"nki ə�b��b "i�o. Izk� xusk��k� "h� ə�

burji �ədnz "i�o.

Page 162: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 05,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Akr �.0.03 Shordnkiz Dok"ər Xl�hun Gəsəsə

3. Shordnki Lore" Me"rin Afəwər% Təkle

032� bi�r�uk Am�r� kill� Shew�� �"no. Cho�sh"ki "mr"�s �ob� "�m

ho"so. Yiək 0333 bi�r�k I��ilz �ob� "ə �krk� disk xusk�n "�mrdiəki�o.

shordnki Lore" Me"rin Afəwər% Təkle � �əli � �əliki �kr �krs s��l

xus"nkiz "i�o.

�. Shordnki Lore" Me"rin Afəwər% Təkle b. A �krs s�lki �kr�kiek� cho�� %o�

Akr �.0.0�

!ə�dn

I"in u"nski nuo�u %o�n �krs s��l kifil� i"-��r"ib��b�kie sis səssin"i.

B�ss�ki n����

irs�s, l�p’is, � huo"n" irs�s si��lib��b, wor%�" bi�dnz

Page 163: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 057

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

b. Ispr" kuok�

Top’i� ispor" %ə�dnk� cho�� izk i�kz i xus"nkid� �"le"iks "i�o. Hh��k

i�k sumb��m i �m xus"n"ə� �obe-b�ndir� ��ln kodn d�b�b" k�l" %ə�n

ekid�kie "��nishi ���sh ki"i. Hh��kiek� cho�� ��k kid�kien sienno.

� A"le" Abəbə Bi%il�

A"le" Abəbə Bi%il� 032� bi�r�u %��k Oromoi�� kill səmen show� zuon

Məndid� k�"�menk 3 k.m ok�ki J�"o �əndəki �ob" �"no. 0352 bi�r�u

%��k m�r�"on hi��r Rom k�"�m" ednd�k� h�" hi�" "s��n" "s�n"

S�h�r�k� �uisi �obk� cho� wər%i kobz "i�o. Gobk� cho�� �iə kiəl"

���bn cho�mskid� �shu %��ki/xh�muk��" wol "ən hi��" shorshiki�o.

Shorshi hh��sn kubm bi�r�uk� cho�sh" 035, bi�r�uk� J�p�n k�"�m

Toki�o� xh�muk hi�" shorshi x��m ki�o.

Akr �.0.05: Abəbə Bi%il�

� A"le" H�ile Gəbrəsl�se

A"le" H�ile Gəbrəsl�se oromi�� kill� msr�% Arsi zuonk� cho��

03,5 bi�r�uk �"no. H�ile Gəbrəsl�se hi��" cho��� wuud�k�

cho�sh" 00 shik� 5 shi me"rk� i�kz shorshnki %i���ki

shorshib��b �mki�o. Hh��k �-�oben b�ndir� ��lnk� d�b�b"

Page 164: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 058

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

ch�k ch�k kodn %ə�n eki�o. Hh��" %i�n" m�r�"onk� m�r�"onk�

��bmk�n iz� iz� shorshidəki �"le" "i�o.

Akr �.0.0, A"le" H�ile Gəbrəsl�se bə�ssmk� h�"

� A"le" Dər�r"u Tulu

Dər�r"u Tulu 03,� bi�r�uk oromoi�� kill msr�% �rsi zuon� Bə%oji

�ənd��k� �"ne. 038� bi�r�uk ��lnki olompik B�rselon�� 00,000 me"r

hi�" wər%i kobki�e. Hh��k Afirk� �ob�ki kuochiz xs��nd�kiek� cho��

�ə"sin �mki�e. Shorshi hh��sn 0332 %��k Sidni� x��mki�e. Dər�r"u

Tulu Arsi� cho�sh" keski �"le"�kie sis kudu �mkin "i�e.

Akr �.0.07: A"le" Dər�r"u Tulu

Page 165: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 053

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Sənxərəj �.0.2 A"le" m�"kid�kiek� cho�� xus"kiz ��kkid�kien %i�b�sd��z

Xrunəsh Dib��b� !ənənis� Bə%ələ Məsərə" Dəf�r

Akr �.0.08

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Abəbə Bi%il� �ir %��k "ən� �ob� ���bn xho�mssni?

2. H��le Gəbrəsil�sek� !ənənis� Bə%ələk% %o� b��l" izk ish�

xus"nki hi��" b��l� ��sk� ��sk� me"r "əni?

3. Afirk� �ob ���b xs��nin �ə"si "s�n" wor%i med�li�� kobki �"le"en

ik "ini?

�. A"le" xus"nkiz is" i�kz keski �ob� kill n��d�k� cho�� � kini?

H�

di

A"le" sumu A"n

bi�r�u

A"n b��l Iz" �/I hi�"ki hi��"

0 Bəl��nəh

Dins�mo

0357 Sid�m�/Afər�r� M�r�"on

2 Mruxs Yifxər 033, Tir��/Adi�r�" 5 shii m. k� 00 shii m. k�

3 !ənənis� Bə%ələ 037� Arsi/Bə%oji 5 shii m. k� 00 shii m. k�

� Məsərə" Dəf�r 037, Adis�b� 3 shii m. k� 00 shii m. k�

5 Xrunəsh

Dib��b�

0378 Arsi/Bə%oji 5 shii m. k� 00 shii m. k�

, Gəz�hə� Abər� 0370 Arsi/I"ə�� M�r�"on

Page 166: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. Xsuufu %ə�dn

9-�oben xsuufu xs��fdəki ���b "s�su �nkin "i�e.

� Shordnki Dr H�dis Aləm��əhu

Shordnki Dr H�dis Aləm��əhu 0302 bi�r�uk Goj�m �ob� �"nkiz �

�mks" � "mr"�s Adis�b�b� � ho"sd�k� cho�sh" �s"�m�ri �m %ə�ki�o. A

xs�fki m�xs�fk� cho�� i�kz xus"nkid� “u"smk "ə də�n" "iəz/��b shubz

” �ə �əd��d� "i�o. M�xs�f� �iə kiəl" �uzd� n�kin ���b izk kundn"ə

zu"n"ə� ed��z "əd�sn %i�b�sd��zz "i�o.

� Xsə���e Gəbəmdin

Lore" Xsə���e � �"nkid Ambok� cho�� 0328 bi�r�k "ən �"nkiz � �mks"

xus"nki ki�msk� "��muk��si xs��fd��z "i�o. A xs�fki ki�ms nuo��k�

cho�� xus"nkid� ��ln� kusmi �əd��d� � �mks" "��muk��si nuo��

P’exros kiəl �nin� ��d��z "i�o.

�. Shordnki Dr H�dis Aləm��əhu b. Lore" Xsə���e Gəbrəmdin

Akr �.0.03

e. S��nsk� "eknolojik� h�"

S��nsk� "eknolojik� h�" Top’i� ���b ��ln xus"nkid�kiek� cho��

i�kz "s�n" oshkund��d� Dr Aklilu Ləm� is" ki�o. Dr Aklilu Ləm�

Som�le killk� cho�� Jiji�� k�"�m" 0328 bi�r�k �"no. Gob cho��

"mr" i�kzk� �unibərs"i "mr"�s � ho"sd�k� cho�sh" Səmen

Amerik� �ob� "ə 035, bi�r�k dok"ər �m s��nsk� h�" "�mrki�o.

Page 167: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,0

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Dr Aklilu Ləm� ��l � xus"nkid� sholshn ziib � �n bilh�rzi��

xs�b" kodedəki mi��l�kie ii�k��" ish %i� zibn" ish k��d�s � z��r

xussd�k� cho�sh" "i�o. A %ə�dn hh��k� h�" ��ln xus"nki ���b

xuusiz �m "�� "�dn kobki ���b �mki�o.

Akr �.0.20 Dr Aklilu Ləm�

!ə�dn

0. Sholshun n�kinki wuochi "ən"k� �ir ed��z "ən" i" īib ���b�kien

uechin"i.

2. I"ik� shish"�"ki �kim īi" "ə bilh�rzi�� n�kinki xs�b" "ən" uechi siis i"

xuusd�s kifil� i" ��r"ib��b�kie sis �ən"i.

ə. Gobu ko"k� h�"

9-�obeni holn i kid� ��n" shordn �lki �ob "i�e. Adw� b��zhuk� kiəl"

�-b��zhub��b�s kichish �ib"ə� ���b xs��nd�kie sis kudu k�rski �ob

"i�e. Afirk� �obenn uusub��b�kie ch�rshuhsmks" Afirk� �obk� cho��

kundk��" holn %eki �ob Top’i�k� L��beri��k� "in��shi. Hh��s el ekid�

�-�beni %i�n �inn "s�n"� �ədəki ���b�kie "inishi. Hh�� kuduk

oshkn�ki ��� �uuf (Jə�n� ) �mkiz is" kinishi. Hh��kiek� cho�� Burji

Tedrosk� burji Yoh�nsk� Alul� Ab�bnə��k� oshkunz "inishi.

D��n"ki kiəlk� kiz "iki oshkn�kid�kie ch�k� mejər jenər�l

H��əlom Ar’��� "i�r�� kill Shirek� cho�� 03�8 bi�r�k �"no. Mejər

jenər�l H��əlom Ar’��� d��u �indki �inm�k� cho�� "s�nb��b �m

�inmkiz "i�o.

Page 168: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,2

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

A %ə�ki %ə�dn� isi �ədn iz" � �"nki �ob" Shire k�"�m"�" �-sumuk

h�wl" �shush"nki�.

�. Burji Tedros b. burji Yoh�ns d. burji Minilik

e. mejər jenər�l H��əlom Ar’��� ə. shire �shu"nki h�wl"�

Akr �.0.20

f. Gob ko"k�k� bə�bbk�

Hh��"ki kiəl�k� h�" �obk� cho��ki zi��u i�kd� n��ru duochi "i�o.

Zi��u hh��s kodedəki nuo�� �obk� bi�r�u-b�ls kodedəki duochi "i�o.

Hh��k�ki zi��u b��bd� %i��ruk�ki kə�dn "i�o. Zi��� wuchkn�ki kudu

%o�d� %i��ru k��n bulk�nki �ob�s inchi � �shuz "iki b�ssi�o.

!ə�dn hh�� �obu bə�bbn�ki kudu i�kd� "i�o. Hh�� kuok� oshkn�ki

���b�kiek� cho�� %o�d� Dr Təwəldəbrh�n Gəbrə’i�zi�bher "i�o.

Dr Təwəldəbrh�n �ob bə�bbk� ko"k�k� h�" %ə�dn i�kz %ə�ki Top’i�

�obk� �ob ko"k� ��bk� cho�� �uzdu i�kz �m %ə�kiz "i�o.

Akr �.0.22 Dr Təwəldəbrh�n

Page 169: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

!ə�dn xus"nz�.0 �. Uechk� hh��k� %���kid�kien “�əshu” k� “i�zuk�” b���rsin"i.

0. D��ku n���� � �əks" � �əli hur"kizn "ən %o� �ədnno.

2. Aksum h�wl" Rom� �shu"nkid� b���rsn konde u�nd � b��l"�"

�shush"nki�o.

3. Xi�� �shu"nki ni��l�kie Dəbub killk� cho�� kiz "inishi.

�. Də�n h�" "iə�ki u"sm �əd��d�s xs�f kid� Lore" Xsə���e

Gəbrəmədin "i�o.

5. Xrunəsh Dib��b� iz� zi� shorshib��n i �md� m�r�"ok "ən �mki�e.

b. Uechk� hh��kie sis �m�kizn sə biərin"i.

0. Aksum h�wl"� kill n��d�k� cho� "ən� kini?

�. Am�r� kill b. Oromi�� kill d. Ti�r�� kill e. Af�r kill

2. L�lib�l� ��bi īi ni��lu k�rs"n k�f"nkid�kiek� �əshim�,

�. ziəd b. s��n d. uchu e. "�m%o�xhesh

3. Səmen xuum�kiek� h�"ki p�rk� d��ku n���� nn��dbuud� � kini?

�.d��kun��� nuo�u xhornkkiz b. �ob dəmbi d��ku n����

d.S���u ��bki d��ku n���� e. b���irs "��n� is" ki"i

�. Gob edu hh��kie iz� kə� nuo�� n��d� "əni?

�.Adərin/H�rərin b. G�moin

d.Wol��"in e. D�wroin

5. Hh��kiek� cho�� edn m�mnki nuo�u chiənz �mkid�,

�. K�fi shishk�is d�du kuochink� h��du %uxsnd��z

d. hownsm e. i"su kuoshu

,. Shordnkiz Lore" Me"ri �r"is" Afəwər% "əkle izk xus"nki xusk��

�. xsuufu b. ə� %��k

d. ispor" e. �kr �krs %��k

7. Abəbə Bi%il� �ə"si iz" m�r�"o � shorshiki �ob�

�. J�p�n/Toki�o b. Ispen/B�rselon�

d. X��lin/Rom e. Ch��n�/Beji��

Page 170: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

d. wolki b��l"�" kekki b���irs�s xs��fin"i.

0. Luusik hh�du "sidn� �-bi�r��________� �mks" is" � hur"ki

�ob� _________ �ədn xus"nkiz "i�o.

2. Top’i�k� %u"u h�" Sud�nk� z���s no�umdndəki nuo�uk� ���n�

______ �əndə�o.

3. Y��red jə�zh ə� k�d�kie ________ k� _____k� ______ �ədn

xus"nkinishi.

�.2. Shish"ki ki�mik� �-nuo�u jə�zhk�

nuo�uk� ��bu

ch�dr/hə�skiz %o� �m ��bnkiz

���b hh�shunz ��b %o� sədn �uzdu jə�zh

���bk� o�dnkiz

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Y��b hh�shunz �ənd��d� n�k"əni?

2. Y��b hhshunzk chn" n�kinki ki�mi i"səkini?

�.2.0 Y��b hh�shunz

Y��b hh�shunz �ənd��d� �-S���u ���dik ki �obk� kuf ��b d�nnsn

do�ki ���b "s�su kiz �ə "i�o. Yə ��bki ����b isi �əli izk ishi xus"nki

dəmbik� izk� ish �uzdndəki nuo�uk� izk �nk ish ki�mdəki kuduk�

�əkiz "inishi.

Y��b do�� ��bm dod��d��z � "id� sis �nkki ki�mik� h�" �ichikiz "i�o.

!i�b�is: b��bzk� b��nik� d�duk� ��"b��bk� "�m�rik� �s"�m�rik�

%ə�dnb��bk� hhə�sikizk� i�rk� d�duk� … k��r m�nz shish"ki

do��b��b "inishi. Ki�mi hh�� ch�k x���� kuduk kiz "i�o. Nə� m�mnki

ki�mik� kizk� h�" �ichiki ki�mik� "in��shi.

Page 171: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,5

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

�. Nə� m�nki ki�mi

Y��b�kie kiəlk kilək ish do�dəki do���k� cho�� hh�shun"ki ki�mi ishi

k�lbs� ed��z "i�o. !i�b�is: ��"b��bk� d�duk� ��bi-b�bk� ��bi-d�dk�

edəki ki�mi� %o�d� "i�o.

Akr �.2.0 īib ���b

b. Kizk� h�" �ichiki ki�mi

Hh�� ��n"ki ki�mi %o�b��b � �əli %o� nuo�u ���f m�nd� ch�k ���fn

edəki wəshi "i�o. !i�b�is: Dok"�r xs�b"b��n � �kmks" n����

���fdə�o. Xs�b"b��b� ch�k � kuo" �kmdn %uu"d� "ən ebdə�o. Hh��

kuduk xs�b"b��b�k� dok"ər�k� chon"�" ki�mi is" ki�o.

A kin ink� hh�shun"ki ki�mi��s � iskn" in sis jə�zh "i�o. M�nd� ch�k

�nk � u"sn"ə� honsm"ə� iəd�k� m�nz p��sik� o�ssmk� wu��uk� �əki

nuo�u chiənd�s � o�z b�ssi�o.

d. Do�� kudun isk�ki %ə�dn

Y��b�kie �uo" səs" ish %ə�dəki %ə�dn��" "ən do�dənishi. Kuoshuk�

f�brik�k� howns %ə�dn m�n m�nzk� cho�� in ��b"sdənishi. Y��b

sumuz � %ə�dəki %ə�dnn kek � %ə� � ���f�kizn ���fz b�ssi�o. K�lb

%ə�dəki ���bk �-do��� ii�i�o. Zi��uk� d�hnk� h�" ho"kli�o. Y��b �-

s��r" ii�dəki i�� �ob-i�� sis "�l "i�o.

Page 172: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,,

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

e. M�nd�kie ���f�ki kuok� sədn edn�ki hownsu

Y��b ��bm do��n u"d��z "i�o. A kin � ��b do�ks" �nk %o�z sis eb�

eb� � iəz b�ssi�o. Yirk � �mn" � �əli in sis � ebd��d� ��n" m�nd�kie

sis nuo�u jə�zh � ebz hh�shun" do��k� cho�� u"k��" � %i� iə�ki nuo�u

"əd�sn � xuusz b�ssi�o. 9 �əli inis %o� ebd��z � �mn" ��əlis inn %o�

u"d��z �mknno.

�.2.2. Hh�shun"ki ki�mi nuo�u jə�d�kie

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Hh�shun"ki ki�mi nuo�u jə�zh �ənd��d�kie n�k ish "ini?

2. Hh�shun"ki ki�mi jə�zhn � shuorz �ir � hownsini?

Yirkki ���b sumuz �uo" səs" � do�dəki do���k� cho�� izk � iins"n

indəki dəmdi is" kinishi. Yəki dəmbi ���rd�kien "ən hh�shun" ki�mi

nuo�u jə�zh �ədnno. Y��b hh�shund�k� cho�� � do�ks" dəmbi

hh��kien � xuus"ə� shuor"ə� iəz b�ssi�o. Hh�� ch�k� ���bk� o�dnkiz

�mk � %i��n iəz "i�o. Hh��kiek� c�o��:

�. Y��b �m

Y��b �m hh�shun"ki do��k� "�l "i�o. Xs�"zn uechi"ə� �ə"rzn

howns"ə� uus �ə"rkizn howns"ə� �əki %ə�dn jə�d�kie ���b �mn

%i�b�sd��z "inishi.

b. Jə�zh ��b sədn

Y��b sho�" � ��bdnks" %o� "i�o (ukul "i�o). Yə � kid�sn "əmib��bk�

d�hk� i�kz, �ilz, kuochin, ni��kz, xsonz, xs��nz, sho�" ��b %o� jə�zh

��bk � sə"ə� məshi"ə� � iə�kid� ebm jə�zh �nki ���b iə�ki nuo�u "i�o.

d. M��shi

Y��b hh�shun"ki do��k� cho�� iik�k � do��kid� m��shi %��kki ebmk�

cho�� � �lks" "i�o. Hh�� ch�k�,īi� ���bk� cho��k� shish"�k�

%əbəle�k� �ob�k� � %ə�dnz b�ssi�o. !o�z %o�zn siis"ə� ��b edu %o�

no�um"ə� zi��un no�um wuchk"ə� edn�kid� %i�b�is %o� "i�o.

Page 173: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,7

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

e. A�b %o� sədn

A�b %o� sədn �əshuk� kekk� ki �əki nuo�u chochin b��sd��z "i�o.

Y��bn ��b %o� sədəki ���b ���bn el jə�zh ��b "ən sie�o. A�b %o�

sədn/ch�nu � dochiks" ���b kuuninno. Yə �kid�sn ��b %o� sədn

���bk� h�" w"nk %i�d��z � �mz b�ssi�o. A�b %o� sədn īib ���bk "ən

��"si�o. Īib ���bk� cho�� ��"b��b d�dun kuchin, ni��kz, duochiz,

jə�zhki, �iək��" ish %i� %o� b��l" bə�bb"ə� hhə�s"ə� iəz b�ssi�o.

A�"b��b %o� %o� ish-d�d ni��kz "�mrnishi eks" "��nishi kuochin

"�mrn edə"i. Hh�� ��n" ki nuo�u o�dn %i��z "i�o.

ə. Yəshu kiz

Yəshukiz ���bn du��sk %i�"ə� ��bnkiz �mndzn %i�b�sd��z "i�o.

Nuo�u jə�zh hh�� ���b hh�shund�k� cho�� � do�ks" ���b�kien i�kz

u"d��z "i�o. 9-īib ���b sisk� ��r"ib��b sisk� "mr" īi sisk� �-�ob is

sho�" �əshukiz ��bnkiz � �mz b�ssi�o.

f. Hə�s kiz/ch�dr kiz

Hə�s /ch�drkiz hh�shun"ki ki�mi-nuo jə�zh "i�o. Chim kiəl jə�zh �mk

� %i��z "��n� %i��"i. A �mn" %i�n" ���b m�nz � chensh�s in sis �ən"

ebm jə�zhk � sə shishk�sz b�ssi�o.

�. Shorshishm

Shorshishm hh�shun"ki nuo�uk� "�lu "i�o. Shorshishm īik� cho�� "ən

��"sn ii�z "i�o. B�buk� kuo�k�n shuor"ə� �-�s"�m�rin shuor"ə� ���b

sumz el holnkiz "əd�sn xuus ko"ə� � e shorshishm �nk ��b do�z

b�ssi�o.

h. Ukul �m (���b el ukul "i�o)

Ukul �m hh�shun"ki ki�mik� cho�� b�ssz "i�o. Y��b�kie �"nk� h�"k�

��bi %��kk� �ob eduk� ���bk� �in �ink� ukul ish "id� � shordn ko"nz

b�ssi�o.

Page 174: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,8

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Nuo�u hh��k� "s�n" hirdnkid�kie i"ik� īpm n�kin "ən� ishik

%ə�dndən" no�umin"i.

2. Hh�shun� ki�mi nuo�u jə�zh hirdnkid�kiek� m�nz hiir �ən"i.

�.2.3 Guzdu jə�zh

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Guzdu jə�zh �ənd��d� n�k "əni?

2. Guzdu jə�zh īi��kie n�k n�k ish "ini?

Guzdu jə�zh � �ədnks" �m�ki nuo�u �ə"ə� �ədnki nuo�un %ə�dnk� h�"

heshin"ə� ednzn %i�b�sd��z "i�o. Guzdu k��si i�kd�s k��sd��d�

m���s" (�uzdub��b) "i�o. Guzdu jə�zh ���b hh�shund� ��b %o�k

sədn"ə� hhə�s"n"ə� ednn howns�ki kudu jə�zh "i�o. Yəki kuduk ���b

hh�shunz �uzdndə�o. !ə�dn sis ���bn wow"sdə�o. Guzdu jə�zh ishik

xus"nki nuo�u is" kinishi. Hh��kie ch�k�:

� !ə�dnn hə�s /ch�dr %ə�"ə�

� 9 chə�nshn" uech"nino �ə eb m�m"ə�

� A �əli nuo�u ��n" %ə�"ə�

� Shishkki %ə�dn %ə�"ə�

� Wəshu k�b �m�kizn %ə�"ə�

� Y��bi �ə %ə�k %i�"ə� �ubun o�"ə�

� Hi�n shuor"ə� m�nd�kie shuorn e"ə�

Guzdu jə�zh izk edndəki īi��kie i�kz kinishi. Hh��kiek� cho�� %əbəle

�uzduk� "mr" īik� jə�zh kidn %ə�dn īi��kiek� huolisk� wərəd� %ə�dn

īi��kiek� ��k kid�kie "inishi. M���s" īi hh��kie %əudn ish %ə�ks" �uzdu

jə�zhk� h�" ish �ich %ə�z b�ssi�o. !i�b�is: "mr" īpmki �uzd�kie

b�s"nki ���b�kie b�ss�ki xusk��s ���fn ish eb ish nuo�u ��n" hə�s

kek ish %ə�z b�ssi�o. Hh��k� ��k� �s"�m�rik� kifil hh�l�%�k� ish

%ə�dn�s ish chə�nsh" isi uesh"nd�s ish xuus hə�ski kuduk %ə�z

b�ssi�o.

Page 175: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 0,3

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Uechk� hh��kiek� h�" no�umin"i.

0. Kodn ish kobis �uf"nki ���b i�rzn i" ���fn" n�k i" iəz "əki

b�ssini?

2. Guzdu jə�zh izk xus"nki nuo��kie n�k n�k ish "ini?

!ə�dn xus"nz �.2 �. Uechk� hh��kien “Yəshu” “I�zu” �ə b���rsin"i.

0. Yirkki ���b hh�shunz izk ish do�dəki dəmbik� �uzdu kuduk�

ishik� is" ki�o.

2. B�buk� d�duk� ki�mi kizk� h�" �ichiki ki�mi %i�b�is �mz "i�o.

3. !ə�dn jə�z� %ə�dnd��z ���b �m %i�b�is "i�o.

�. Shorshushm īi cho�� ��"sn iskn�ki dəmbi "i�o.

5. Guzdu jə�zh i�� shi�� kodiəz "i�o.

b. Uechk� hh��kie sis �m�ki b���irs biərin"i.

0. Hh��kiek� cho�� keki nuo�u ch�ndn kek �əd��d� n��d� "əni?

�. shorshihsm b. ���b �m d. ��b %o� sədn e. m��shi

2. Hh��kiek� cho�� �uzdu jə�zh �mk %i��d� n��d� "əni.

�. chenshz uesh"nz b. �ubub��b d. hə�s/ch�dr

e. hi�u shuord��z

3. Hh��kiek� cho�� �uzdu jə�zh īi �mkid�n��d� "əni?

�. frd īi b. huolis d. "mr" īi

e. shou�" b���irsi "inishi.

Wolki b��l"�" kekki xsoxssin"i.

0. Y�k m�mzki �obk� h�" kuf ��bdo�dəki ���b______ �əndə�o.

2. Təmib��b, d�hu, �ilz, i�kz, kuochin, ni��kz, �iək � %i� ���bn ��b

%o� siə�kiz __________ nuo�u jə�zhk� h�" hur"z "i�o.

3. Y��b el ��b %o� hhə�s"nn hownsdəki kudu i�kd� _______ "i�o.

Page 176: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 070

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Chochi

D��ku n���� � �ədnks" �ob %o�k� cho�� A �əli hur"kizk� nuo�u

xhornk� �ob dəmbi �mki k��r %o�zk� %o�zk "s�kn %ixssnddəki "əmi

"i�o. Top’i� ��ln xus"nki d��ku n���� s��n �nkin "i�e. Hh��kie ch�k

Aksum howl"�k� F�silk� b�"sk� īi��kiek L�lib�l� ��bi īi��kiek�

səmenki p�rk�k, wokki �w�sh buunuor�k� wokki omo (H��zhi) hh����

buunuor�k� xi�� �shu"nki ni��luk� H�r�r �inb�k� Konso �ob "��ruk�

hh��kie "inishi. D��ku n�����kie i�kz hownsz "inishi. Hh��k� cho��

�ob %o�n n�kin kiz "ən" %i�b�s"ə� nuo�u xhrnk� kudu %i�b�"ə� e %ə�z

"inishi. Gob %o� ���b ish �obn ish xuus"ə� "�mr"ə� iən hownsdənishi.

Gob buoz səd��d�kie sis ishin u"nskiz �m n���� ��fk� kudu �m

hownsdənishi. Shish"ki ���b�kie ishik %ə�dnb��b �mn edənishi.

Top’i�k� �in" �in"ki ���b hh�shund�kie �ob i "id��k� ��k�

ziəd"�mi ziədxheshi �ob edu iizh� no�mdndə�. Gob edu hh��kkie kuo�

kubmk besknkiz "inishi. Omok� ���b, Kushk� ����b, Nilos��r�k�

���b, Semk� ���b,"inishi. Ink� �ob��" edn m�mnki nuo�u "s�su

is"kinishi. Hh��kiek� cho�� i�kd�kie jə�zh ish �mks" �ilz �ədnk %i��z

chk� chiənz is" kinishi. Jə�d�s isk"ə� chiənd�s hh�rks"ə� kə�s"ə� � iəz

b�ssi�o. 9-�oben � �əli � �əli ki %ə�dn %ə� iizhin oshkush"ə� i shordn

holn do�n eki ���b �uuf "s�su �nin "i�e. Hh��kie ch�k ə�k�, �kr

�kirsik� ispor"k� xsuufu %ə�dnk� s��nsk� "eknolojik� %��k �obu

ko"k�k� �obu bə�bb %��k �ə %ə�kid�kien ���finno.

Y��b hh�shunz �ənd��d� S���u ��bkin �-�eznkki �ob m�mz

%o�k� cho�� kuf ��b do�kiz "i�o. Yə ��bki ���b�kie ki�mi x����

kuduk kiz "i�o. !o�d� nə� m�mnki ki�mi � �mks" x����d� �mki

nuo�uk� h�" �ichiki ki�mi "i�o. Y��b hh�shun"kiz sumz kiəlk kiəlk �

do�dəki do����" � kuo""ə� izk hhə�s"ndəki dəmbi is" kinishi. Hh��kie

���b �m, ��b jə�zh sədn, m��shi, ��b %o� sədn, �əshukiz,

shorshushm, ukul hh��kie "inishi. Guzdu jə�zh ���b izk ��b %o� sədn

hhə�s"ndəki kudu i�kd� "i�o.

Page 177: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 070

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

Ebs uechk� �. Uechk� hh��kien “�əsu”, “i�zu” �ə b���rsin"i.

0. D��ku n���o u�ndki ���b xusk�n %i�b�sdənishi.

2. Top’i� �oben kundnk�� holn %eki �ob "i�e.

3. Gob edu Top’i�k� cho�� no�umdnd��d�kiek� �əshim� kubm

"inishi.

�. Bilh�zi�� xs�b"u ziibn sholshnk� ��fkid� Dr Aklilu Ləm� "i�o.

5. Y��b izk� ��bk� h�" %o�d� %o�d�k be�m kiz "i�o.

b. Uechk� hh��kie sis kek �mki b���irsi biərin"i.

0. Burji F�sil b�"sk�� is" k�f"nki bi�r��.

�. 00 m�"u bi�r�u b. 07 m�"u bi�r�u

d. 20 m�"u bi�r�u e. 5 m�"u bi�r�u

2. H�r� �inb�s k�bskid� ik "əni?

�. Nurmuh�jid b. burji F�sil

d. burji Minilik e. burji L�lib�l�

3. Ni��lu m�rkk� "��ru "��risk ��ln xus"nki ���b�kie

�. G�mbel� ���b�kie b. Bensh���ul ���b�kie

d. Konso ���b�kie e. Af�r ���b�kie

�. Afirk�k� cho�� �ə"siki wər%i kodiəki Top’i� kuochin hi��" b��nen,

�. Məsərə" Dəf�r b. Xrunesh Dib��b�

d. F�xum� Rob� e. Dər�r"u Tulu

5. Hh��kiek� cho�� edn m�mnki nuo�u chiənz �mkid�,

�. K�fi shishk�is kudu b. D�du kuchin h��d %uxsnd��z

d. Hownsm e. I"su kuoshu d. Wolki b��l"�" kekki b���irsi xs��fin"i.

0. Aw�sh buunuor� hur"ki Luusi sis i�rz �mki uus� ______ �əndə�o.

2. Y��b hh�shund� izk mme"dəki hurk� huurdəki n�����kien

_______ �ədənno.

No�u wuchku

Page 178: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 072

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

A �əli hur"ki "əmi Y��bn hownsdəki nuo�u A �əli hur"kiz.

Dinu/shorku Yiəlu/�obu hh���k� n��ruk� %��k kodnd��z.

Eru Ink� shish"�ki nuo�u ins"ə� �ob məchi"ə�

oiə�kiz

Eru (M�""er ) Nuo�u %o� izk %ə�dnki/izk� h�" hur"kin

���sin.

Eruk� kidn Nuo�u %o�k� cho�ki eruk� kidn (�ilk� i�kk�)

Gob-dəmbi Hh�shun" buudukki ���b nuo�u shornks ik

ish "in"k� �ob eduk� dəmbik� … k��r m�nz.

Gobk� kidn/�li Kobk� �li/kidnk� �krk� (k�l", �əl"/b�mbu,

zow, …)

H�wl" U�ndki ���b ishi miə" sis %ə� izk me" %ekin

k��r m�nz sis "s�skn %eki d��ku n����.

Hh��� �iəd� (chobr) Hh���n %o� %o� b��l" (uor"k� �iiz�k�%ul�i�k�

�əl�k� … k��r m�nz) kob chork�sn hh����is

"s�skndəki kudu.

Ho"k� b��l Nuo�u %o� is" hur"dəki b��l (�ob)

Īi Y��mk� ��pmk� is" �erdəki b��l (do�� b��l)

Indu nuo�u Y��bk� �iə %i�n� n����k� %o�" %o�z" "ədəki

kudu.

Indus"ri Yəl�ki n����k� kuoshuk� h�" hur"ki nuo�un

"u�ni nuo�u/n���� e f�brik�k� cho�� izk

%ə�dndəki "əmi m�mz %o�.

Indu"ri ���sz /���b��b Y��bk� uusuk� �ob dəmbik %ə�dn n����k�%

�ndn %ə�d��z.

I"su Ink� h��d� � b��sd�s ���fn hownsd��z "iki

əmdn"ə� bə�dn"ə� edəki nuo�u.

I"su dəmbi I"suk� əmduk�n z��rdəki s��nsi.

I"suk� wuochik� Gobk� hh���k� h�" ii�"ə� ish i"sn ish �əli

Page 179: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 073

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

m�msdəki shuunu �nki nuo�u.

K�r"� Gobk� �lik� kidnk� ��bm"k� �iə %i�n" sho�"k�

so �uis ��l�l� � sədnd��z ��n" edn wor%�"

�krsn ndf %ə�dndəki xusk�.

K�"�m i�kz Guzdu b��l�kie is" ki b��l" %ə�dn īi��kie is"ki

b��l.

Kill Feder�lk� %���ki buudu %o�k� �iə %i�n" �in"

�in"ki ���b hh�shun" %�bs �nki �uzdu i�kz

Ku�dn (Elemen") Sho�" ish kik��" �"om %o�k� h�" %ə�dnki eru.

M�msnki i"shu Erun ishik� �krk� �əshik� �n %�bs məchikiz

"iki m�msnki i"su "i�o.

N��ru Wəshi ind��z (n�rmd��z)

Ni�id/��bu hurum N����/nuo�u �on"ə ��b" hurdn"ə� �iə %i�n"

"�sh"n"ə� edəki %ə�dn

Nuudu Y��bk� d�nk %i� ok� wuochi�k� k��n�k�

�uow cho�� k� do�d��z.

!əbəle Wərəd�k��ki �uzdudkn cho�� �uzdu �ilz

Si��m�ki/b���r hur"�ki

"əmi

9 b���r b���rs izk me"dəki � �əli hur"ki "əmi

"iki b���r hur"d��z.

Teknoloji Y��b�kie ishi sis "s�n" b�ss�ki nuo�un

xsoxss� �ə s��ns kuok�ki %ə�dn kudu %��k

indus"ri %ə�"ə� m�ndsi %ə�dn i�kz k "əmi

m�mz "�sh"ndəki xusk� "i�o.

Təmi Y��b ebmn xsoxs�ki nuo�u A �əli hur"kizk�

��� iən hur"kizk�.

Təmi m�mz/�ob-"əmi

m�mz

Gob %o� ���b ish "əmin me"dəki kuduk�

��fkk� hurum(n����) "əchimk� … k��r m�nz

hh��kien %�bs �nki ebm "i�o.

Turizm Gob %o�k�ki "əmik� d��ku n����k� �ob�ki

Page 180: Environmental science,G4,Diizin final · Achkuk uu k əmks" dz mkki kudu %k p mki ek hd wochkrmki wuoch eru mkiz "ən əmdənno. !ibis: Ac hkuk uu k . Gdi 2 Dogŋ Sayns Kubm kifil

G��di 07�

Dogŋ Sayns Kubm kifil Tamati-maxsaf 200, Bi�r�u

nuo�u jə�zhn kuon"""ə� bə�bb"ə� � edn �obn

buoz səd��z sis səss"ə� izk n���� ��f"ndəki

kudu "i�o.

Tu�niki n���� Indusrik� cho��ki %ə�dn sis �mdəki �əl�ki

n����k� kuoshu kosh"nkizk�.

Uusu !ə�dn %o� %ə�dnn hownsd��z

Wərəd� Zuonk� %���ki �uzdu.

Xusk� i�kz Hh�shun"ki ���b buudu %o� kiz "əmi %��kk�

hh�shun � ki ��bm�k� cho��k� h��k� cho��

� ii�ki i��

Y��b d�nssm(xixssm) Gob %o�k� h�" do�ki ���b iz" ish do�ki �ob�k

ish m�msn sədnks"

Y��bk� "əshki/�əshim Y��bk� do�� ("ifm ek�" hh����" do�kiz)

Yəl�ki n���� Yəl� �ish"n kiəs"ə� �iə %i�n" �obk� h�"

hur"dəku indus"ri sis "u�ni n���� �mdəki eru.