ff lat - terre francescane ff lat 01 scripta francis… · ff (fontes franciscani) lat (in latino)...

FF (Fontes Franciscani) LAT (in Latino) 01. Scritti e opuscoli di Francesco e Chiara d'Assisi Pagina 1 di 178

.

FF Lat fonti francescane latine.

a.

A Scripta

B Biographiae

C. Scritti coevi

- Investigationis Franciscanarum Fontium Instrumenta (IFFI)

>> 224. 281.

A.

1. scripta et opuscula Francisci

2. scripta Clarae

B.

3. corpus Celanensis (vita I, vita II, Miracula)

- 3a. Legenda umbra, Celanensis (2007)

4. corpus Bonaventurianum (Leg. maior, Leg. minor, Miracula)

5. IULIANUS de Spira, LEONARDUS de Bessa

6. corpus sociorum I : Leg. trium soc., Anon. perus.

7. corpus sociorum II: Spec. minus. | CompAss., Spec. maius seu Speculum perfectionis stricte dictu

8. corpus spiritualium I: Acta b. Fr. et sociorum eius, Sacrum commercium

9. corpus spiritualium II: ANGELO Clareno : Arbor vitae, Liber chronicarum sive tribulationum ordinis minorum

10. corpus Clarianum (legendae, processo di beatificazione)

11. corpus Textus minores.

C.

Agnese di Praga

Antonio di Padova

Bartolomeo da Pisa, De conformitate

Chronica dei 24 Generali

Egidio d'Assisi

Elisabetta d'Ungheria

Maria d'Oignie, di Giacomo da Vitry (anche Lettere e Historia)

Regola Ospedale S. Spirito

Rizzerio

Salimbene di Parma

Statuti


Sigle e Abbreviazioni* *elenco italiano

Scritti di san Francesco

Amm Ammonizioni

CantCreat Cantico delle Creature

CommPater Commento al "Pater noster" Fior Fioretti di San Francesco

1LettFed Lettera a tutti i Fedeli (prima redazione)

2LettFed Lettera a tutti i Fedeli (seconda redazione)

LettReggPop Lettera ai Reggitori di popoli LettJacopa Lettera alla signora Jacopa

LettMin Lettera ad un ministro

LettCust Lettera a tutti i guardiani dei Frati minori LettLeone Lettera a frate Leone

LettOrd Lettera al Capitolo generale e a tutti i Frati

LodiVirtù Lodi delle Virtù

LodiDioAltiss Lodi di Dio Altissimo RegBoll Regola bollata

RegNonBoll Regola non Bollata

SalVerg Saluto alla beata Vergine SpecPerf Specchio di perfezione

Test Testamento

TestSiena Testamento di Siena UffPass Ufficio della Passione del Signore

Biografie di san Francesco

1Cel Vita prima di San Francesco, Tommaso da Celano

2Cel Vita seconda di San Francesco, Tommaso da Celano 3Cel Miracoli, Tommaso da Celano

LegUmbra Vita prima/2 e miracoli, Tommaso da Celano (Dalarun 2007)

AnPer Anonimo Perugino CompAss Compilazione d'Assisi (identica a Legenda Perugina)

LegMag Legenda Maggiore, San Bonaventura

LegPer Legenda Perugina (identica a Compilazione d'Assisi)

LegTreComp Legenda dei tre Compagni

Scritti e biografie di santa Chiara

3LettAgnese Lettera terza alla beata Agnese di Praga 4LettAgnese Lettera quarta alla beata Agnese di Praga

LegChiara Legenda di santa Chiara

RegChiara Regola di Santa Chiara TestChiara Testamento di Santa Chiara

[FF1-2, Fonti Francescane. [Prima edizione 1977, IV edizione 1990.] Scritti e biografie di san

Francesco d'Assisi. Cronache e altre testimonianze del primo secolo francescano. Scritti

e biografie di santa Chiara d'Assisi, a cura di Ernesto CAROLI, coordinamento di Felicia-

no OLGIATI, Stanislao DA CAMPAGNOLA, Luigi PELLEGRINI, Chiara Augusta LAINATI,


Padova, EMP (Edizioni Messaggero Padova), 1999, IV edizione [1990] II ristampa

[1999], 135 x 210 mm, 2827 pp.

[FF2 Fonti Francescane. Nuova edizione [2004]. Scritti e biografie di san Francesco d'Assisi.

Cronache e altre testimonianze del primo secolo francescano. Scritti e biografie di santa

Chiara d'Assisi. Testi normativi dell'Ordine Francescano Secolare, a cura di Ernesto

CAROLI, coordinamento di Carlo PAOLAZZI e, nelle sezioni, di Felice ACCROCCA (II), Al-

fonso MARINI (III), Costanzo CARGNONI (III), Marco BARTOLI (IV), Lino TEMPERINI

(V), Padova, EFR [Editrici Francescane], 2004 (giugno), 135 x 210 mm, 2365 pp.

----

[Autografi 2000, ] A. BARTOLI LANGELI, Gli autografi di Frate Francesco e di Frate Leone, Corpus Chri-

stianorum, Autographa Medii Aeui 5, Turnhout, 2000, 153 x 243 mm, 164 pp. compren-

sive di 27 tav. b./n. [le pagine 135-136 sono stampate due volte, con soggetti diversi, su

due carte tra loro differenti] Indice, p. 5-6. Premessa, Perugia, giugno 1998, p. 7-9. Avvertenza, abbreviazioni, p. 10.

Parte prima. Gli autografi di frate Francesco, pp. 11-75.

1. Scritti da Francesco, 13-29. Storia delle due reliquie, 17-21. La grafia di frate Francesco, 21-23. Una scrittura comune, un alfabetismo elementare, 23-29.

2. La chartula assisana, 30-41. Descrizione, 30-31. Le rubriche di frate Leone, 31-35.

Le 'Laudes Dei altissimi', 35-41.

3. L'Epistola spoletina, 42-56. Descrizione, 42-46. Le righe 1-15, 46-56.

4. Le divine parole scritte, 57-75. Le epistole generali di frate Francesco, 58-61. Le epistole personali: i testi e le attestazioni, 61-67. 'Scribere' e 'facere scribi', 67-71. Il senso dell'autografia francescana, 71-75.

Parte seconda. Gli autografi di frate Leone, 77-130.

1. 'In memoria et devotione sancti Patris', 79-103. Da biglietti personali a reliquie del 'beatus pater', 80-82. Il 'Breviario di san Francesco', 82-89. La scrittura di frate Leone (con un piccola scoperta), 89-93. Leone, Chiara e la tradizione francescana, 93-103.

2. Il manoscritto di Messina, 104-130. Un codice discusso, 104-108.

Descrizione, 108-130. - Dati grafico-testuali, 115-118. - La scrittura, 118-121. - La copertina, 121-124. - Può darsi, 125-130.

Indici, 131-134. Fonti, 131-132. Autori citati, 132-134.

Tavole, 135-164. Indice delle Tavole, 135b. Gli autografi di frate Francesco, 1-3 / 137-139. Il 'Breviario di s. Francesco' (Assisi, Protomonastero di S. Chiara), 4-10 / 140-146.

Le note obituarie dei 'tres socii' nel Capitolario del Sacro Convento, 11 / 147. Il manoscritto di Messina (Monastero di Montevergine), 12-18 / 148-164.


[D'Alençon, 1906] THOMAS DE CELANO, S. Francisci Assisiensis Vita et miracula, additis opusculis liturgi-

cis, a cura di Edouard d'Alençon, OFM Cap, Roma, Desclée, 87* + 481 p. Con dedica

autografa 1909. Prefazione, 5*-8*.

Prolegomena, 9*-80*.

Tabella concordantiae, 81*-84*.

Index, 85*-87*

Legenda prima beati Francisci, 1-152. Legenda secunda beati Francisci, 153-338.

Tractatus de Miraculis beati Francisci, 339-432.

Opuscula liturgica, 433-451.

Index rerum, personarum et locorum, 453-481.

[Flores, Cambell 1967] > Legenda Perusina >> Compilatio Assisiensis (anche: Legenda Antiqua)

I Fiori dei tre Compagni - Flores Trium Sociorum, Testi francescani latini ordinati

con introduzione e note da Jacques Cambell ofm, versione italiana a cura di Nello

Vian, Milano, Vita e Pensiero, 1967 (aprile), 190 x 130 mm, 32* + 451 pp. Introduzione. Il Florilegio dei Tre Compagni, J. Cambell, Roma, 16 maggio 1966, a 700 anni

dal Capitolo generale di Parigi, 9*-32*. Note 1-18, pp. 387-391. 700 anni di 'questione francescana', 9*-12*

Le risultanze della Lettera a frate Crescenzio, 12*-15* Tre autori e quattro informatori, 15*-17*.

Un solo redattore letterario, 17*-19*.

Il titolo, 19*.

Valore storico, 19*-23*.

Valore spirituale, dottrinale, canonico, 23*-27*.

Non integrità delle fonti, ma integrità sostanziale dei testi, 27*-28*.

Confronto del florilegio con lo 'Speculum maius' e la Seconda del Celano, 29*-31*.

Contenuto della nostra raccolta, 31*-32*.

Flores Trium Sociorum, 1-363, Note, 392-416 [nota 462], Prologus, Epistola Trium Sociorum b. Francisci, 2-7.

Cum de mandato proximi... humiliter et devote, 2.-6. Greccio, 11 agosto 1246. Note, 1-17.

Sectio A, 1-8. 1. Post reversionem de Senis... verum fuit sicut illis praedixerat, 8.-10, note 18-20. *2. Nam b. Franciscus pro maxima nobilitate... multotiens et perhibuit testimonium, 10.-14.

3.a. Immo quodam tempore cum visitaret... non erant de pane triticeo, 14.-16., nota 21. 3.b. Post comestionem vero surrexit... Dominus tecum est et te cum ipso, 16.-20. 4. Nam voluntas b. Francisci fuit... Quod ita fiebat in antiquo tempore, 20. 5. Unde in primordio Religionis... misericordiam non imploravit, 20.-22, Nota 22. 6. Alio tempore quidam spiritalis homo... gaudens pro elemosina!, 22. 7. Cum in palacio episcopatus Assisii... , 22.-26., Note 23-24., 8. Alia vice in illis diebus quidam medicus...Bene veniat soror mea mors!, 26.-28., Note 25-28.

Sectio B, 9-26. 9. Fr. Ricerius de Marchia Anconitana... cum cimgulo et femoralibus, pp. 28.-30., Note 28-29.

10. Unde quadam vice dixit: Religio et vita... Fili, factum est quod postulasti!, p. 30. 11a. Unde dicebat b. Franciscus quod ideo... esse venturam in Ecclesia sua., pp. 28.-30., Note 30-31. 11b. Unde sicut revelatum fuit f. Francisco... in concilio omnibus annunciavit., p. 32., Note 32-34. 12. Similiter et salutationem quam deberent... fratribus reverentiam exibebunt., pp. 32.-34., Note 35-37. 13. Et ait b. Franciscus: Non est magnum... solum altissimum et gloriosum., p. 34. 14. Si vero aliquis frater voluerit dicere... et consolabatur spiritus eius., pp. 34.-36. 15. Unde quodam tempore quando de ultramarinis... et operibus vultis habere loculos!, pp. 36.-38., Note

38-41.

16. Verum licet ministri scirent quod... usque ad diem mortis suae., pp. 38.-40., Nota 42. 17. Similiter quodam tempore fuit quidam... dimiserunt vocationem suam., pp. 40.-42. Note 43-45. 18. Et dicebat: Multi sunt qui totum studium... supra multa vos constituam., pp. 42.-44., Note 46-47, 19. Unde propter hoc dicebat b. Franciscus... in se quod docebat fratres suos., pp. 44.-46., Nota 48. 20. Cumque ille frater novitius de quo... inflat, caritas autem aedificat., pp. 46.-48., Note 49-51. 21. Alia vice cum sederet b. Franciscus... sterilem amore Domini Dei, pp. 48.-50., Note 52-53. 22. Postea elapsis pluribus mensibus... in alio quam in fructu cognoscitur., pp. 50.-52., Note 54-55. 23.a. Iterum dum maneret b. Franciscus... cur sustines et non corrigis., pp. 52.-54., Nota 56.


23.b. B. Franciscus dixit ad eum: Dominus... reddere rationem ulterius., pp. 54.-58., Nota 57.

24. Unde in Testamento suo fecit scribi... et erunt venturi ad Religionem, p. 58., Note 58-59. 25. Sed quidam dixerunt ei quod non... sicut advenae et peregrini., pp. 58.-60., Nota 60. 26.a. Nos vero qui cum ipso fuimus quando... valde utilia toti Religioni., p. 60., Note 61-62. 26.b. Sed quia ipse plurimum timebat... secundum voluntatem suamm pp. 60.-62.

Sectio C, 27a-28. 27.a. Quadam nocte b. Franciscus tantum... fratres suos ante mortem suam, p. 62., Nota 63. 27.b. Postea iussit apportari coram se panes... liberati sunt statim., pp. 62.-64., Note 64-65. 28. Quadam nocte cum esset valde debilis... nobis scribere et narrare, pp. 64.-68., note 66-69.

Sectio D, 29-45c. 29. Quadam die dum iaceret infirmus... Tu verum dicis quoniam ita erit!, p. 68.

30. Considerans unus de sociis b. Francisci... illud cogitavit in corde suo., pp. 68.-70., Nota 70. 31. Socius b. Francisci cum maneret... infirmitatibus suis cum illa carta., pp. 70.-72, Note 71-74. 32. Videns b. Franciscus dum in eodem... fuit ad S. Mariam de Portiuncula., pp. 72.-74., Note 75-76. ■33.a. Quadam die vocavit b. Franciscus ad se... Dominus suis sociis inspiraret., p. 74. 33.b. Nam b. Franciscus a tempore suae conversionis... sequi voluntatem Domini, p. 74. 33.c. Socii eius videntes ipsum ita infirmum... quoniam ita pauper volo mori, p. 76., Note 77-78. 33.d. Postea quadam die dixit eis: Statim... ambulare posset per miliare unum., p. 76. 34. Quadam die, dixit quidam Frater... kella morte seconda no li fara male. pp. 76.-80., Note 79-82.

35.a. Quadam die b. Franciscus vocavit ad se... partibus fecit huc venire., pp. 80.-82., Note 83-86. 35.b. Et sic introivit ad b. Franciscum... b. Franciscus migraret ad Dominum., pp. 84.-86., Nota 87. 36. B. Franciscus a principio suae conversionis... sed inter fratres suos., pp. 86.-88., Note 88-89. 37. Quadam vice cum praedicaret populo... tanquam discretus homo., pp. 88.-90., Note 90-91. 38. Nam saepe cum b. Franciscus honorificaretur... contraria beneficiis Dei., pp. 90.-92. 39.a. Inter fratres suos b. Franciscus humilis... oboedientiam et reverentiam., pp. 92, Note 92-93. 39.b. Et surgens iunctis manibus et oculis... Domine reddere rationem, pp. 92.-94., Nota 94. ■39.c. Et exinde usque ad mortem suam... unus de aliis fratribus, p. 94. [testo breve: altre tre parole]

40.a. Immo non solum Generali ministro... oboediebat vice ministri Generalis., p. 94., Nota 95. 40.b. Immo quadam vice dixit sociis: Hanc... cuius amore sibi subditus est., pp. 94.-96., Note 96-97. 40.c. Similiter dixit: Non est aliquis praelatus... vel dixit michi tale verbum., p. 96. 40.d. Pauperculus esse voluit quoniam... et cordam et femoralia., p. 98., Nota 98. 41.a. Immo quodam tempore suae infirmitatis... pro duce itineris sui., p. 98. 41.b. Unde quanto magis morti appropinquabat... vivere et mori posset., p. 98., Nota 99. 42. In die qua domina Iacoba paravit... et alii fratres videntes hoc., pp. 98.-102., Note 100-104. 43.a. Nam quodam tempore considerans... praedixerat per Spiritum sanctum., p. 102. 43b. Nam frater Bernardus in aegritudine mortis... accipiam, si non, non!, pp. 102.-104.

43.c. Postulavit sibi unctionem sanctam dari... tanquam Sanctum Domini., pp. 104.-106., Note 105-107. 43.d. Ex quo autem coepit infirmari voluit... tanquam Sanctus qui rideret., p. 106. 44.a. In illa hebdomada qua migravit b. Franciscus... consolationem de me habebunt., pp. 108.-110, Note

108-110. 44.b. Factum est autem ut cum paulo post... consolatio earum in hoc saeculo., p. 110., Note 111-112. 45.a. Sero diei sabbati post vesperas ante noctem... ad modum circuli cantando., p. 112., Nota 113. 45.b.1. Nos vero qui fuimus cum b. Francisco... divitibus debeant saturari, pp. 112.-114., Note 114-115. 45.b.2. Nam b. Franciscus maiorem reverentiam... etiam animalibus et avibus., p. 114.

45.c. Dicebat b. Franciscus de lauda: Soror lauda... et libenter videbat., p. 114., Note 116-117.

Sectio E, 46a-49d. 46.a. Quodam tempore b. Franciscus iverat... b. Franciscus cum socio suo., pp. 116.-118., Note 118-122. 46.b. Cum autem in prima nocte vellet ibi... patientia ipsas supportarent., pp. 118-124, Note 123-125. 46.c. Et summo mane descendit b. Franciscus... de Fonte Columbarum iuxta Reate., p. 124., Nota 126. 47.a. Quodam tempore ivit b. Franciscus... omnia quae sibi acciderant., pp. 124.-128., Note 127-129. 47.b. Et licet habuerit multas consolationes... sicut fratres desiderabant., p. 128. 48.a. Quodam tempore b. Franciscus manebat... toto tempore vitae suae., pp. 128.-130., Note 130-132. 48.b. Nam postquam exivit de saeculo... ut murmurem de infirmitate., pp. 130.-132.

49.a. Nam licet per multos annos haberet... suum qui est ipse Deus!, pp. 132.-134., Note 133-134. 49.b. Et dicebat: Tunc exultat diabolus... trabem unam semper ibi adiciendo., pp. 134.-136. 49.c. Et ait: Servus Dei in comedendo... inde magis infirmaretur, p. 136. 49.d. Et in hoc summum et praecipuum studium... ad laetitiam interiorem., pp. 136.-140., Nota 135.

Sectio F, 50-68b. 50. Quodam tempore in primordio scilicet... sicut ei necesse fuerit., pp. 140.-142., Note 136-137. 51. Nam primi fratres et alii qui venerunt... cibis et rebus non delicatis., pp. 142.-144., Note 138-139. 52.a. Cum coepisset b. Franciscus habere fratres... de saeculo esset debilior., p. 146., Note 140-141. 52.b. Unde considerans quod tantum laborem... nichil est terra vel coelum., pp. 146.-148., Nota 144.

52.c. Et quia pauci adhuc erant non poterat... licentiam eundi pro elemosina., p. 148., Nota 145. 53. Eodem tempore cum esset b. Franciscus... sufficerent eis per unum diem., pp. 148.-150., Note 146-

150.


54. Quodam tempore cum esset b. Franciscus... recordatum est inter fratres., pp. 150.-152., Note 151-

153. 55. Quodam tempore cum esset b. Franciscus... penituit eum illuc venisse., pp. 152.-154., Note 154-156. 56. Quidam frater spiritualis homo et... positus fuit meritis b. Francisci., pp. 154.-156., Note 157-158. 57.a. Videns b. Franciscus quod numerum... sermo ceteris fratribus, pp. 156.-158., Note 159-162. *57.b. Surrexit ergo b. Franciscus et ivit ad episcopum... et ceteris fratribus suis., pp. 158.-160. 57.c. Et gavisus est inde plurimum b. Franciscus...ad S. Mariam de Angelis., pp. 160.-162., Note 163-166. 57.d. Et licet abbas et monachi libere concessissent... quoddam vas plenum oleo., p. 162. 57.e. Nos vero qui fuimus cum b. Francisco... maxima reverentia et devotione., pp. 162.-164., Nota 167. 57.f. Quod et antiqui fratres nostri fecerunt... sicut convenit et sicut vellem., pp. 164.-166.

57.g. Volo igitur quod semper sit sub potestate... et plantulam suam., pp. 166.-168., Note 168-170. 58. Quodam tempore prope capitulum... et reparari si esset necesse., pp. 168.-172., Note 171-175. 59.a. Alio tempore minister Generalis volebat... pp. 172.-174., Note 176-177. 59.b. Cumque iam quasi illa domus esset aedificata... aptum locum ad manendum., p. 174., Nota 178. 60.a. Quidam frater spiritualis homo cui nimis... et aliquando ibi hospitabatur., pp. 174.-176. [silicibus per

filicibus] 60.b. Cumque maneret et oraret in ea per aliquot... Nolite solliciti esse., pp. 176.-178., Note 179-181- 61.a. Nam circa mortem suam in Testamento suo... paupertatem et humilitatem, p. 178, Nota 182. poche

righe. 61.b. Unde quodam tempore cum esset apud Senas... penitus observarentur., pp. 178.-180., Note 183-185. 61.c. Postea deberent ire ad episcopum illius... eos pro meis dominis., pp. 180.-182., Note 184-190. 61.d. Deinde accepta benedictione ab episcopo... scandalum inde esset., pp. 184.-186., Note 191-196. 62 In illis autem diebus et in eadem cella... verecundantur et affliguntur., pp. 186.-190., Note 197-199. 63.a. Quodam tempore cum maneret b. Franciscus... celebranda divina mysteria., p. 190., Nota 200. 63.b. Cum vero quadam die iret b. Franciscus... eis quia pauperes erant., pp. 190.-194., Note 201-204. 63.c. Et quia b. Franciscus nimis diligebat... Ioannem sed sanctum Ioannem., pp. 194.-196., Nota 205.

64. Quodam tempore ibat praedicando... aliis pauperibus sua erogare., pp. 196.-198., Note 206-208. 65. Iisdem temporibus cum in eodem... temptationem numquam habuisse., pp. 198.-200., Note 209-211. 66. Quodam tempore dum quadam die... et testimonium perhibuit., pp. 200.-204., Note 212-219. 67.a. Quodam tempore b. Franciscus ibat... quievit et dormivit in pace., pp. 204.-206., Note 220-227. 67.b. Mane autem facto reversus est ad ipsum... exaltari et sedere in ea., pp. 206.-208, Note 228-232. 68.a. Quodam tempore cum b. Franciscus... suam laudabilius terminavit., pp. 210.-212., Note 233-235. 68.b. Idem etiam frater post assumptionem... multiformis Dei gratiae decoratus., p. 212, Note 236-237.

Poche righe.

Sectio G, 69-84. 69. Cum sanctissimus pater noster... sollicitos similiter et devotos., pp. 212.-216., Note 238-239. 70. Tempore illius capituli celebrati in eodem... cum illis conversabor., pp. 216.-218., Note 240-241. 71.a. Nam b. Franciscus tantam reverentiam... ad faciendum hostias., pp. 218.-220., Note 242-244. 71.b. Cumque eligeret b. Franciscus de illis... cella manu facta., pp. 220.-222., Note 245-246. 72. Ut autem pervenerunt ad Aretium... sanctissimi fratris Silvestri., pp. 222.-224., Note 247-248. 73. Cumque pervenisset b. Franciscus... in vallem Spoletanam, pp. 224.-226., Note 249-255. 74. Quodam tempore cum appropinquaret... ubi lucrum est animae., pp. 226.-228., Note 256-257. 75. Quodam tempore in estate cum esset... sibi mansuetas faciebat., pp. 230.-232., Note 258-259.

76. Quodam tempore b. Franciscus manebat... quidve deberent vitare., pp. 232.-234., Note 260-263. 77.a. Unde quodam tempore considerans... in perpetuum non relinquam., pp. 234.-236., Note 264-267. 77.b. Et alloquens eius animum consolatus... et post mortem meam., pp. 236.-238., Note 268-272. 78. Quodam tempore cum iret b. Franciscus... hominem qui sit pauperior me., pp. 238.-240. 79. Cum b. Franciscus ivisset ad quoddam... salvatione humani generis, pp. 240.-242., Note 273-274. 80. Quodam tempore quidam frater quem... fecerat scandalum fratri suo., pp. 242.-244., Nota 275. 81. Fuit quidam frater sanctae conversationis... numquam habuisset., pp. 244.-246., Nota 276. *82.a. Quodam tempore in quodam heremitorio... quam ostendistis eis., pp. 246.-250., Note 277-280.

82.b. Surrexerunt ergo fratres et fecerunt... ad Dominum conversi fuerunt., p. 250., Nota 281. 83. Quodam tempore cum esset hospitatus... miraculo annuntiaverunt., pp. 250.-252., Nota 282. 84. Fuit frater quidam honeste et sancte... et aliis reputabatur sanctus., pp. 254.-256., Note 283-284.

Sectio H, 85-123. 85. Quodam tempore cum esset apud Reate... consolandum spiritum eius., pp. 258.-262., Note 285-294. 86. Eodem tempore mansit b. Franciscus... mortem suam similiter., pp. 262.-264., Note 295-298. 87. Eodem tempore mansit b. Franciscus... sanctitatem huius sancti!, pp. 266.-268., Note 299-305. 88. Quodam tempore dum iret b. Franciscus... qui cognoverunt ipsos., pp. 268.-272., Note 305-314. 89. In tempore in quo nullus recipiebatur... Deum in sancto suo., pp. 272.-274., Note 315-317.

90. Quodam tempore cum maneret in eodem... habere non poterant., pp. 274.-276., Note 318-320. 91. Quodam tempore ibat b. Franciscus... domino Papa et Cardinalibus., p. 276., Note 321-324. 92. Quidam frater spiritualis homo et amicus... nisi vocaret ipsum., pp. 276.-280., Note 325-330. 93. Quodam tempore quidam minister... honeste voluit corrigere eos., pp. 280.-282., Note 331-337. 94.a. Item dicebat quod fratres ita humiles... multum inde fuerunt aedificati, pp. 284., Note 338-340. 94.b. Mensam nullam ibi vidit quia fratres... in terra ad comedendum., pp. 284.-286., Nota 341. 95.a. Videns etiam b. Franciscus quod ille... Dominum sicut poterant., pp. 286.-288., Note 342-345. *95.b. Habebant autem illis temporibus... ad litteram omnia impleta., pp. 288.-290., Note 346-350.


96.a. Quodam tempore b. Franciscus praedicabat... Dominum convertebatur., pp. 290.-294., Note 351-

357. 96.b. Et factum est divina permissione ut... praedixerat de eis b. Franciscus., pp. 284., Note 358-359. 97. Dum iret per quandam provinciam... acciderat multotiens annuntiavit., pp. 294.-296., Nota 360. 98.a. Cum b. Franciscus per longum tempus... suis propriis non curabat., pp. 296.-298., Note 361-365. 98.b. Unde quodam tempore paucis annis... plorare et fortiter lacrimari., pp. 298.-300., Nota 366. 99. Alia vice tempore suae infirmitatis oculorum... suo corpori erat austerus., pp. 300., Note 367-370. 100. Unde quodam tempore cum aliquantulum... et desideria carnis?, pp. 302.-304., Note 371-377. 101. Similiter quodam tempore cum mansit... manifestum est coram Deo., pp. 304.-306., Note 378-380. 102. Immo ubicumque vel coram quibuscumque... suas infirmitates., pp. 306.-308., Note 381-383.

103.a. Alio tempore ibat per civitatem Assisii... habuerit inde vanam gloriam., p. 308. 103.b. Et multa alia exempla iis similia quae... illud facere potuisset., pp. 308.-310., Note 384-385. 104.a. Videns episcopus Hostiensis qui postea... facias te adiuvari et curari., p. 310., Nota 386. 104.b. Similiter duobus annis ante obitum suum... tempus ad medendum, pp. 310.-312., Note 387-390. 105.a. Cumque iaceret ibi b. Franciscus usque... diabolica sicut ut fuit, pp. 312.-314., Note 391-392. 105.b. Unde quadam nocte considerans b. Franciscus... iam esses in regno meo., p. 314., Nota 393. 105.c.1. Et surgens mane dixit sociis suis: Si... deberemus non laudamus., pp. 314.-316., Nota 394. 105.c.2. Et sedens coepit meditari et postea... et servateli cum grande umilitate., pp. 316.-318., Nota 395.

105.d. Et fecit cantum in ipsis et docuit socios... salvatione dati fuerunt., pp. 318.-320., Note 396-397. 105.e. Nam Laudes Domini quas fecit videlicet... usque ad diem mortis suae., pp. 320.-322. 106.a. Eodem tempore cum iaceret infirmus... amicitiam et dilectionem., pp. 322.-324., Note 398-402. 106.b. Et congregatis omnibus in platea claustri... scribere et narrare., pp. 324.-328., Note 403-404. 107. Similiter illis diebus et in eodem loco... existerent patientes., pp. 328.-330., Note 405-410. 108. Factum est autem dum appropinquaret... minister eius illud ageret., pp. 330.-332., Note 411-416. 109. Postea quadam nocte cum prae doloribus... laboris fructum amitterent., pp. 332.-334. 110. Et factum est cum quadam die veniret... et tamen nichil ei profuit., pp. 334.-336., Note 417-418.

111. Et non est mirum si ignis et aliae creaturae... Illius cuius est creatura, pp. 336.-338., Nota 419. 112. Alia vice cum fecit quadragesimam...frater ignis ipsam comederet., pp. 338.-340., Note 420-422. 113. Item cum abluieret sibi manus eligebat... ab omnibus laudaretur., pp. 340.-342., Note 423-425. 114. Eodem tempore quaedam mulier paupercula... expensas amore Dei., pp. 342-346., Note 426-429. *115. Unde nos qui fuimus cum b. Francisco... habere nisi tunicam unam., p. 346., Note 430-431. 116. Unde quodam tempore cum iret per quandam... tunicam sua et dedit illi., p. 348., Nota 432. 117. Nam multotiens inde sustinebat multam... esset tunicam mutarent., pp. 348.-350., Note 433-436. 118.a. Alia vice quidam pauperculus cum... suis occasione b. Francisci, pp. 350.-352., Note437-439.

118.b. Cum fratres accomodarent illi aliquem... necesse est posset ei dare., p. 352., Nota 440. 119. Quodam tempore in primordio Religionis... mantellum pauperi, pp. 352.-354., Note 441-446. 120. Alio tempore dum maneret apud ecclesiam... scribere et narrare., pp. 356.-358., Note 447.-451. 121. Eodem tempore dum maneret b.... in manibus et pedibus et latere., pp. 356.-358., Note 452-453. 122. Iisdem temporibus cum b. Franciscus... atque interemptus est., pp. 358.-360., Note 454-459. 123. Quadam vice dum b. Franciscus manere... bene loqueris bene operaris., pp. 360.-362., Note 460-

462.

Appendice, 1-10, testo latino-italiano, 364-383, Note, 416 [nota 463]-418 [nota 500]. 1. Cum autem fr. Leo an b. Franciscus... Franciscus vere purissimus conversatur., p. 364, Nota 463. 2. Dixit fr. Angelus socius b. Francisci... quod scripsi et non largius., p. 364, Nota 464. 3.a. Beato patri nostro Francisco existenti... aut cogites bene., p. 366.

3.b. Qui immediate ivit ad fr. Angelum... sed de aliis michi non parcas!, p. 366, Nota 465. 4. Retulit fr. Leonardus quod s. Franciscus... Laudato sia il Segnore!, p. 366.-368., Note 466-473. 5. Item retulit ibidem quod una die... et vera virtus et salus animae., p. 370.-372., Note 369-480. 6. Item retulit dunc ibidem quod s. Franciscus... et ipse eum adiuvare repromisit., p. 372.-374., Note

481-486. 7.a. Nota. Fr. M(asseus) socius alius b. Francisci... nec in lucem aius aciem figere., p. 374, Nota 487. 7.b. Et idem dicebat de Innocentio papa tertio... interpretatus est ipse papa visionem., p. 374, Nota 488. 8. Idem Frater tibi dicebat de praedicatione avium... certificatus fuerat etc., pp. 374, Note 489-490.

9.a. Referebat Generalis minister quod socius... de sacra cruce Salvatoris., pp. 376.-378., Note 491-493. 9.b. Aliam quaestionem idel soldanus fecit ei... in responsionibus eius., p. 378., Note 494-495. 10. Refert tibi fr. Io(annes) magnae sanctitatis vir... supplere solet defectus., pp. 380.-382., Note 496-

500. *Cinque complementi tratti dal codice Upsala (Bibl. Univ. C4)

2. ...ac etiam postquam multiplicati fuerunt (p. 12, lin. 8-9) 57b. Surrexit ergo b. Franciscus et ivit ad episcopum Assisii et eadem verba quae coram fratribus (p.

158, lin. 8-9). 82a. de verbis Domini; ad ultimum autem petatis eis (p. 248, lin. 11-12) 95b. indignatus est zelus eius super eos et avertit manum misericordiae suae ab eis et reversa est

plaga grandinis et luporum (p. 290, lin. 11-12). 115. aliquando dabat ei tunicam (p. 346, lin. 20).

Nota sul testo, 419-422. La nostra Appendice, 420-422.


Prospetto delle fonti usate, 423-429.

Indice-Sommario de "I Fiori dei Tre Compagni", titoli in italiano, 431-441.

Indice dei nomi e delle cose, 442-451.

[Fontes 1995, ] Fontes Franciscani, a cura di Enrico MENESTÒ e Stefano BRUFANI, con la collabora-

zione di Giuseppe CREMASCOLI, Emore PAOLI, Luigi PELLEGRINI, STANISLAO DA

CAMPAGNOLA, apparati e indici a cura di Giovanni BOCCALI, Assisi-S.Maria degli An-

geli, Edizioni Porziuncola (Testi 2), 1995 (dicembre), 240 x 168 mm, 15 + 2581 pp. .

.

.

. .

.

. . .

[Scritti 2002, ] FRANCESCO D'ASSISI, Scritti. Testo latino e traduzione italiana, a cura di A. CABASSI e

G.G. MERLO, presentazione di G. Miccoli, Milano, EFR, 2002, 165 x 208 mm, 9+637

pp. .

.

.

. . .

. .

.

[Testimonia minora, 1926] Testimonia minora saeculi XIII de s. Francisco Assisiensi, a cura di p. Léonard

Lemmens, nel VII centenario del transito del Santo, Firenze-Quaracchi (Collectanea Phi-

losophico-Theologica, 3), 1926, 127 pp.

Introduzione, 5-8. Cap. I. San Francesco nelle Cronache del secolo XIII, 9-33.

a. Testimoni de visu, 9-20. 1. Tommaso, arcidiacono di Spalato, cf. 1Cel 36, 9-10. 2. Passio sancti Verecundi militis et martyris, cf. 2Cel 111, LegMag 8, 6, 10-11. 3. 4. Tommaso il Tosco, Gesta Imperatorum et Pontificum,

5. 6. 7. Burchard di Ursperg [+ 1230], 8. Chronicon Montis Sereni, Magdeburg, 9. Chronicon Erici [sic] Regis, 1232,

b. Cronisti che seguono testimonianze scritte, 20-26. 1. Chronicon Normanniae, 20-21. 2. Officio di san Francesco, 21.

3. Legenda prima, 4. Legenda mionor, 5. Walter di Gisburn, 6. Salimbene, 7. Vincenzo di Beauvais, 25-26.

c. Cronisti che riferiscono la fama presso il popolo, 26-33. 1. Ruggero di Wandover,

Cap. II. San Francesco nei documenti e monumenti del XIII secolo, 33-52.


1. Famiglia, 34-35.

2. Due eventi nelle Marche, 35-36. 3. Donazione della Verna, 1213, 36-38. 4. Due iscrizioni, 38-39. 5. Monastero di Camerino/San Severino, 39. 6. Chartula di frate Leone, 40. 7. Testimoni delle stimmate, dal Processo di canonizzazione, 41. 8. Decreto del capitolo di Padova 1276, 42.

a. Testimonianza di frate Benedetto, 42-43. b. Testimonianza di Pietro Zzalfano, 43-44.

c. Testimonianza di Giacomo coppoli, 44-52.

Cap. III. San Francesco nelle letture liturgiche del secolo XIII, 52-63 1.

2. 3. 4.

.

Cap. IV. San Francesco nei libri agiografici da leggersi del secolo XIII, 63-66. 1. Bartolomeo da Trento, 63-65. 2. Rogrego Cerrato, 65. 3. Legenda Aurea, 66. 4. Vita francese di Paul Meyer, 66.

Cap. V. San Francesco nelle legende di San Domenico, nel secolo XIII, 67-73. 1. 2. 3.

.

Cap. VI, San Francesco nei Sermoni del secolo XIII, 73-79. 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8.

Cap. VII. San Francesco nelle Lettere del secolo XIII, 79-91. .

.

Cap. VIII. San Francesco presso altri Autori del secolo XIII, 92-102.. .

.

Appendice.

4 Sermoni su san Francesco d'Assisi, autore fr. Giacomo da Varazze/Voragine, op, 103.-121. Sermo I. Quoad animam et quoad corpus sanctus fuit, 103-107. Sermo II. Quomodo angelicus, virtuosus et divinus homo extitit, 107-112. Sermo III. De stigmatibus sancti Francisci, 113-117. Sermo IV. De quatuor virtutibus in eo repertis, 117-121. Paupertas, Humilitas, Amore di Dio, Obbedienza.

.

[LegUmbra 2007] DALARUN Jacques, Vers une résolution de la Question franciscaine. La 'Légende om-

brienne' de Thomas de Celano, Paris, Fayard, 2007 (maggio), 152 x 234 mm, 372 pp.

Testo critico, pp. 250-317. Avertissement, pp. 7-9.

Introduction, pp. 11-18.

1. Prémisses historiographiques, pp. 19-43.

Les miracles du manuscrit 338 d'Assise: de Paul Sabatier à Luigi Pellegrini, pp. 19-27.

De la 'Légende naplitaine' à la 'Légende ombrienne', pp. 27-43.

2. Contours, nature et identité de la 'Légende ombrienne', pp. 45-110.

Présentation des témoins, pp. 47-55. Contours de la partie biographique, pp. 56-58.

Nature de la 'Légende ombrienne', pp. 59-66.

Proximité des témoins, pp. 66-74.

Contours du recueil des miracles, pp. 74-80.

La 'Légende ombrienne' et les miracles d'Assise, pp. 80-89.


Identité de la 'Légende ombrienne', pp. 90-93.

Les scribes au travail, pp. 93-110.

3. Datation et position dans l'hagiographie franciscaine, pp. 111-142.

Datation des témoins manuscrits, pp. 113-118.

Datation par critique interne, pp. 118-124.

Position dans la chaine des légendes célaniennes, pp. 124-136.

Position entre les récits des Compagnons, pp. 136-142.

4. Attribution, rédaction et commande, pp. 143-168.

Les progrès du 'cursus', pp. 145-151.

Identité de l'auteur, pp. 151-155.

L'agiographe au travail, pp. 155-161. Le commande?, pp. 162-168.

5. Teneur, sens historique et fortune, pp. 169-223.

Le contenu, pp. 171-177.

Datations croisées, pp. 177-186.

Scénarios, pp. 186-188.

La 'Légende ombrienne' ou l'ultime recours de frère Elie, pp. 188-194.

La 'Légende ombrienne' ou les espoirs déçus d'Aymon de Faversham, pp. 194-204.

La 'Légende ombrienne' ou les revirements de Crescent de Jesi, pp. 204-218.

Evaluation, pp. 219-223.

Conclusion. La serrure et la clé, pp.225-241.

La 'Légende ombrienne'. Edition critique et traduction, pp. 243-311.

Texte, pp. 250-311.

Transcription d'un extrait abrégé de la 'Vita secunda', pp. 313-317.

Les bréviaires franciscains conservés à la Biblioteca apostolica Vaticana, pp. 319-325.

Bibliographie, pp. 327-350.

Index des manuscrits, pp. 351-355.

Index des noms de personnes et de lieux, pp. 357-366.

Table des planches, p. 367.

Table des matières, pp. 369-370.


Nella numerazione dei periodi, si segue la metodologia tenuta dalla California University per gestire il Thesaurus Linguae

Graecae (TLG)

Franciscus Assisiensis,

Autographa (2) et Opuscula

[Autografi 2000, ] A. BARTOLI LANGELI, Gli autografi di Frate Francesco e di Frate Leone, Corpus Christianorum, Autographa Medii Aeui 5, Turnhout, 2000, 153 x 243 mm, 135 pp. + 27 tav. f.t. b./n.

[Fontes 1995, ] Fontes Franciscani, a cura di Enrico MENESTÒ e Stefano BRUFANI, con la collaborazione di Giu-seppe CREMASCOLI, Emore PAOLI, Luigi PELLEGRINI, STANISLAO DA CAMPAGNOLA, apparati e

indici a cura di Giovanni BOCCALI, Assisi-S.Maria degli Angeli, Edizioni Porziuncola (Testi 2),

1995 (dicembre), 168 x 240 mm, 15 + 2581 pp.

[Scritti 2002, ] FRANCESCO D'ASSISI, Scritti. Testo latino e traduzione italiana, a cura di A. CABASSI e G.G.

MERLO, presentazione di G. Miccoli, Milano, EFR, 2002, 165 x 208 mm, 9+637 pp.

[Paolazzi, RnB, 2007] PAOLAZZI Carlo, La 'Regula non Bullata' dei Frati Minori (1221). Dallo 'stemma codicum' al te-

sto critico, Grottaferrata, Quaracchi Ed. (edizione Archivum Franciscanum Historicum,H6),

2007, 152 p.


Serie alfabetica latina

ADMONITIONES* [Adm]

Exhortationes ad veram fidem et ad veram beatitudinem

De mystagogica veritate (1-12) et de beatitudine (13-) [Fontes 1995, pag. 25]

Verba Sanctae Admonitionis [Scritti 2002, pag. 446]

cf. file 22mag12

[Admonitio 1. De corpore Domini]

IL CORPO DEL SIGNORE

[FF1-2,-2 141]

[00001]

Dicit Dominus Jesus discipulis suis: Ego sum via, veritas et vita; nemo venit ad Patrem nisi per me.

[00002]

Si cognosceretis me, et Patrem meum utique cognosceretis; et amodo cognoscetis eum et vidistis eum.

[00003]

Dicit ei Philippus: Domine, ostende nobis Patrem et sufficit nobis. [00004]

Dicit ei Jesus: Tanto tempore vobiscum sum et non cognovistis me?

Philippe, qui videt me, videt et Patrem (Gv 14, 6-9) meum?

[00005] Pater lucem habitat inaccessibilem (cfr. 1 Tim 6, 16),

[00006]

et spiritus est Deus (Gv 4, 24), [00007]

et Deum nemo vidit unquam (Gv 1, 18).

[00008]

Ideo nonnisi in spiritu videri potest, quia Spiritus est qui vivificat; caro non prodest quidquam (Gv 6, 64). [00009]

Sed nec Filius in eo, quod aequalis est Patri, videtur ab aliquo aliter quam Pater, aliter quam Spiritus Sanctus.

[FF1-2, 142]

[00010]

Unde omnes qui viderunt Dominum Jesum secundum humanitatem [apax microfrase

] [00011]

et non viderunt et crediderunt secundum spiritum et [2x microfrase

] divinitatem, ipsum esse verum Filium Dei, damnati

sunt.

[00012] Ita et modo omnes qui vident sacramentum, quod sanctificatur per verba Domini super altare per manum sacerdotis in

forma panis et vini,

[00013] et non vident et credunt, secundum spiritum et divinitatem, quod sit veraciter sanctissimum Corpus et Sanguis Domini

nostri Jesu Chri- [Fontes 1995, pag. 26] -sti [Christi], damnati sunt,

[00014] ipso Altissimo attestante, qui ait: Hoc est corpus meum et sanguis mei novi testamenti [qui pro multis effundetur] (cfr. Mc

14, 22.24);

[00015]

et: Qui manducat carnem meam et bibit sanguinem meum, habet vitam aeternam (cfr. Gv 6, 55).


[FF1-2, 143]

[00016]

Unde Spiritus Domini, qui habitat in fidelibus suis, ille est qui recipit sanctissimum Corpus et Sanguinem Domini.

[00017] Omnes alii, qui non habent de eodem Spiritu et praesumunt recipere eum, iudicium sibi manducant et bibunt (cfr. 1 Cor

11, 29).

[00018] Unde: Filii hominum, usquequo gravi corde? (Sal 4, 3).

[00019]

Ut quid non cognoscitis veritatem et creditis in Filium Dei (cfr. Gv 9, 35)?

[FF1-2, 144]

[00020]

Ecce, quotidie humiliat se (cfr. Phil 2, 8), [00021]

sicut quando a regalibus sedibus (Sap 18, 15) venit in uterum Virginis;

[00022] quotidie venit ad nos ipse humilis apparens;

[00023]

quotidie descendit de sinu [Scritti 2002, pag. 448] Patris (cfr. Gv 1, 18) super altare in manibus sacerdotis. [00024]

Et sicut sanctis apostolis in vera carne, ita et modo se nobis ostendit in sacro pane.

[00025]

Et sicut ipsi intuitu carnis suae tantum eius carnem videbant, [00026]

sed ipsum Deum esse credebant oculis spiritualibus contemplantes,

[00027] sic et nos videntes panem et vinum oculis corporeis

[00028]

videamus et credamus firmiter, eius sanctissimum Corpus et Sanguinem vivum esse et verum.

[FF1-2, 145]

[00029]

Et tali modo semper est Dominus cum fidelibus suis, [00030]

sicut ipse dicit: Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi (cfr. Mt 28, 20).

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por


Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por


Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

*

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra


Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

FF1 1977, 141-145 FF2 2004, 141-145 F. OLGIATI e C. PAOLAZZI.

[FF1 1977, 141] 1 Il Signore Gesù dice ai suoi discepoli: Io sono la vi-

a, la verità e la vita; nessuno viene al Padre se non per me.

2 Se aveste conosciuto me, conoscereste an-

che il Padre mio; ma da ora in poi voi lo conoscete e

lo avete veduto. 3 Gli dice Filippo: Signore, mostraci il Padre e ci ba-

sta. 4

Gesù gli dice: Da tanto tempo sono con voi e

non mi avete conosciuto? Filippo, chi vede me, vede anche il Padre mio (Gv 14, 6-9). 5

Il Padre abita una luce inaccessibile (cf 1Tm 6, 16),

e Dio è spirito, e nessuno ha mai visto Dio (Gv 4, 24

e Gv 1, 18). 6

Perciò non può essere visto che nello spirito, poiché è lo spirito che dà la vita; la carne

non giova a nulla (Gv 6, 64). 7

Ma anche il Figlio, in ciò per cui è uguale al Padre, non può essere visto da alcuno in maniera diversa dal

Padre e in maniera diversa dallo Spirito Santo.

[FF1 1977, 142] 8 Perciò tutti coloro che videro il Signore Gesù se-

condo l’umanità, ma non videro né credettero, se-

condo lo spirito e la divinità, che egli è il vero Figlio di Dio, sono condannati. 9 E cosi ora tutti quelli che vedono il sacramento, che

viene santificato per mezzo delle parole del Signore sopra l’altare nelle mani del sacerdote, sotto le specie

del pane e del vino, e non vedono e non credono, se-

condo lo spirito e la divinità, che è veramente il san-

tissimo corpo e il sangue del Signore nostro Gesù Cristo, sono condannati,

10 perché è l’Altissimo stes-

so che ne dà testimonianza, quando dice: Questo è il

mio corpo e il mio sangue della nuova alleanza [che sarà sparso per molti](Mc 14, 22. 24),

11 e ancora:

Chi mangia la mia carne e beve il mio sangue, ha la

vita eterna (cf Gv 6, 55).

[FF1 1977, 143] 12

Per cui lo Spirito del Signore, che abita nei suoi fe-

deli, è lui che riceve il santissimo corpo e il sangue del Signore.

13 Tutti gli altri, che non partecipano del-

[FF1 1977, 141] 1 Il Signore Gesù dice ai suoi discepoli: Io sono la vi-

a, la verità e la vita; nessuno viene al Padre se non per mezzo di me.

2 Se aveste conosciuto me, conosce-

reste anche il Padre mio; ma da ora in poi voi lo co-

noscete e lo avete veduto. 3 Gli dice Filippo: Signore, mostraci il Padre e ci ba-

sta. 4

Gesù gli dice: Da tanto tempo sono con voi e

non mi avete conosciuto? Filippo, chi vede me, vede anche il Padre mio (Gv 14, 6-9). 5 Il Padre abita una luce inaccessibile (cf 1Tm 6, 16),

e Dio è spirito, e nessuno ha mai visto Dio (Gv 4, 24

e Gv 1, 18). 6

Perciò non può essere visto che nello Spirito, poiché è lo spirito che dà la vita; la carne

non giova a nulla (Gv 6, 64 Volg). 7

Ma anche il Figlio, in ciò in cui è uguale al Padre, non è visto da alcuno in maniera diversa da come si

vede il Padre né da come si vede lo Spirito Santo.

[FF1 1977, 142] 8 Perciò tutti coloro [quelli] che videro il Signore Ge-

sù secondo l’umanità, ma non videro né credettero,

secondo lo spirito e la divinità, che egli è il vero Fi-glio di Dio, sono condannati. 9 E cosi ora tutti quelli che vedono il sacramento, che

viene santificato per mezzo delle parole del Signore sopra l’altare nelle mani del sacerdote, sotto le specie

del pane e del vino, e non vedono e non credono, se-

condo lo Spirito e la divinità, che è veramente il san-

tissimo corpo e il sangue del Signore nostro Gesù Cristo, sono condannati,

10 1perché √ lo stesso Altis-

simo 2ne 3dà 4testimonianza, il quale dice: Questo è

il mio corpo e il mio sangue della nuova alleanza [che sarà sparso per molti](Mc 14, 22. 24),

11 e an-

cora: Chi mangia la mia carne e beve il mio sangue,

ha la vita eterna (cf Gv 6, 55).

[FF1 1977, 143] 12

E perciò lo Spirito del Signore, che abita nei suoi

fedeli, è lui che riceve il santissimo corpo e √ sangue del Signore.

13 Tutti gli altri, che hanno la presunzio-


lo stesso Spirito e presumono ricevere il santissimo

corpo e il sangue del Signore, mangiano e bevono la

loro condanna (cf 1Cor 11,29). 14

Perciò: Figli degli

uomini, fino a quando sarete duri di cuore? (Sal 4,3) 15

Perché non conoscete la verità e non credete nel

Figlio di Dio? (cf Gv 9,35)

[FF1 1977, 144] 16

Ecco, ogni giorno egli si umilia (cf Fil 2,8), come

quando dalla sede regale (cf Sap 18,15) discese nel

grembo della Vergine; 17

ogni giorno egli stesso viene a noi in apparenza umile;

18 ogni giorno discende dal

seno del Padre sull'altare nelle mani del sacerdote. 19

E come ai santi apostoli si mostrò nella vera carne, così anche ora si mostra a noi nel pane consacrato. 20

E come essi con gli occhi del loro corpo vedevano

soltanto la carne di lui, ma, contemplandolo con gli occhi dello spirito, credevano che egli era lo stesso

Dio, 21

così anche noi, vedendo pane e vino con gli

occhi del corpo, dobbiamo vedere e credere ferma-

mente che questo è il suo santissimo corpo e sangue vivo e vero.

[FF1 1977, 145] 22

E in tale maniera il Signore è sempre presente con i

suoi fedeli, come egli stesso dice: Ecco, io sono con

voi sino alla fine del mondo (Mt 28, 20).

ne di riceverlo senza partecipare dello stesso Spirito

mangiano e bevono la loro condanna (cf 1Cor 11,

29). 14

Perciò: Figli degli uomini, fino a quando sare-

te duri di cuore? (Sal 4, 3) 15

Perché non conoscete la verità e non credete nel Figlio di Dio? (cf Gv 9, 35)

[FF1 1977, 144] 16

Ecco, ogni giorno egli si umilia (cf Fil 2,8), come

quando dalla sede regale (cf Sap 18,15) discese nel

grembo della Vergine; 17

ogni giorno egli stesso viene a noi in apparenza umile;

18 ogni giorno discende dal

seno del Padre sull'altare nelle mani del sacerdote. 19

E come ai santi apostoli si mostrò nella vera carne, così anche ora si mostra a noi nel pane consacrato. 20

E come essi con la vista del loro corpo vedevano

soltanto la carne di lui, ma, contemplandolo con gli occhi spirituali, credevano che egli era lo stesso Dio, 21

così anche noi, vedendo pane e vino con gli occhi

del corpo, dobbiamo vedere e credere fermamente

che questo è il suo santissimo corpo e sangue vivo e vero.

[FF1 1977, 145] 22

E in tal modo il Signore è sempre √ con i suoi fede-

li, come egli stesso dice: Ecco, io sono con voi sino

alla fine del mondo (Mt 28, 20).

[Admonitio 2. De malo propriae voluntatis]

IL MALE DELLA PROPRIA VOLONTÀ

[FF1-2, 146]

[00031] Dixit Dominus ad Adam: De omni ligno comede, de ligno autem scientiae boni et mali non comedas (cfr. Gen 2, 16-17).

[00032]

De omni ligno paradisi poterat comedere, quia, dum non venit contra obedientiam, non peccavit.

[FF1-2, 147] [00033]

Ille enim comedit de ligno scientiae boni,

[00034]

qui sibi suam voluntatem appropriat et se exaltat [00035]

de bonis, quae Dominus dicit et [Fontes 1995, pag. 27] operatur in ipso;

[00036] et sic per suggestionem diaboli et transgressionem mandati factum est pomum scientiae mali.

[00037]

Unde oportet, quod sustineat poenam.

FF1 1977, 146-147 FF2 2004, 146-147, 4 varianti,

[FF1 1977, 146] 1

Disse il Signore a Adamo: Mangia pure i frutti di qualunque albero, ma dell’albero della scienza del

bene e del male non ne mangiare (Gen 2,16-17). 2

[FF1 1977, 146] 1

Disse il Signore a Adamo: Mangia pure √√ di qua-lunque albero, ma dell’albero della scienza del bene

e del male non ne mangiare (Gen 2,16-17). 2

Adamo


Adamo poteva dunque mangiare i frutti di qualunque

albero del Paradiso, egli, finché non contravvenne

all’obbedienza, non peccò.

[FF1 1977, 147] 3 Mangia infatti, dell’albero della scienza del bene

colui che si appropria la sua volontà e si esalta per i beni che il Signore dice e opera in lui;

4 e così, per

suggestione del diavolo e per la trasgressione del

comando, è diventato per lui il frutto della scienza

del male. 5 Bisogna perciò che ne sopporti la pena.

poteva dunque mangiare √√ di qualunque albero del

Paradiso, perché, fino a quando non contravvenne

all’obbedienza, non peccò.

[FF1 1977, 147] 3 Mangia infatti, dell’albero della scienza del bene

colui che si appropria la sua volontà e si esalta per i beni che il Signore dice e opera in lui;

4 e così, per

suggestione del diavolo e per la trasgressione del

comando, ne nacque il pomo della scienza del male. 5

Bisogna perciò che ne sopporti la pena.

[Admonitio 3. De vera et de charitativa et de perfecta oboedientia]°

L'OBBEDIENZA vera, caritativa, PERFETTA

[FF1-2, 148]

[00038]

Dicit Dominus in Evangelio: Qui non renuntiaverit omnibus, quae possidet, non potest meus esse discipulus (Lc 14, 33); [00039]

et: Qui voluerit animam suam salvam facere perdet illam (Lc 9, 24).

[00040] Ille homo relinquit omnia quae possidet, et perdit corpus suum,

[00041]

qui se ipsum totum praebet ad obedientiam in manibus sui praelati.

[00042] Et quidquid facit et dicit, quod ipse sciat, quod non sit contra voluntatem eius,

[00045]

dum bonum sit quod facit, vera obedientia est.

[FF1-2, 149]

[00046]

Et si quando [Scritti 2002, pag. 450] subditus videat meliora et utiliora animae suae [00047]

quam ea, quae sibi praelatus praecipiat,

[00048] sua voluntarie Deo sacrificet;

[00049]

quae autem sunt praelati, opere studeat adimplere.

[00050]

Nam haec est caritativa oboedientia [apax microfrase

] (cfr. 1Pt 1, 22),

[00051]

quia Deo et proximo satis-facit.

Vangelo di Matteo 5, 38-48

5, 38 < Audistis quia dictum est · | >> Oculum pro oculo | [fol. 15 a]

>> √ dentem pro dente |

5, 39 < Ego autem dico vobis | < Non resistere malo |

> Sed √ qui √ percusserit alapam |

> in √ maxillam tuam · | > converte illi |

5, 40 > et alteram · |

5,38 audistis quia dictum est oculum pro oculo et dentem pro dente

5,39 ego autem dico vobis non resistere malo sed si

quis te percusserit in dextera maxilla tua praebe illi et alteram


> √√ Qui voluerit √ iudicio congredi |

> et tunicam tuam accipere |

> dimittes ei et vestimentum |

5, 41 > Et qui te angariaverit · | > milium unum |

> vade cum eo · |

> adhuc alia duo | 5, 42 > Qui √-te ≈ petit da(t) √ |

> et volenti mutuari √√ | > ne avertaris |

5, 43 < Audistis quia dictum est |

>> Diliges proximum tuum | >> et odies inimicum tuum |

5, 44 < Ego autem dico vobis |

> Diligite inimicos vestros | > Benedicite maledicentibus vos |

> Benefacite odientibus vos |

> et orate · | > pro caluminiantibus |

> ≈≈ et-persequentibus vos |

5, 45 > ut sitis fili |

> Patris vestri | > qui in caelis est · |

> Quia solem suum oriri facit |

> super malos ≈ et-bonos · | > et pluet |

> super iustos et iniustos |

5, 46 > Si enim dilexeritis diligentes vos | > quam mercedem habebitis |

> Non et publicani sic faciunt |

5, 47 < Et si salutaveritis fratres vestros |

> tantum | > quid amplius facitis |

> Non et gentiles idem faciunt |

5, 48 < Estote ergo vos perfecti | > sicut Pater vester in caelis |

> perfectus est |

5,40 et ei qui vult tecum iudicio contendere et tuni-

cam tuam tollere remitte ei et pallium

5,41 et quicumque te angariaverit mille passus vade

cum illo alia duo 5,42 qui petit a te da ei et volenti mutuari a te ne

avertaris

5,43 audistis quia dictum est diliges proximum tuum

et odio habebis inimicum tuum 5,44 ego autem dico vobis diligite inimicos vestros

benefacite his qui oderunt vos et orate pro per-

sequentibus et calumniantibus vos 5,45 ut sitis filii Patris vestri qui in caelis est qui so-

lem suum oriri facit super bonos et malos et

pluit super iustos et iniustos

5,46 si enim diligatis eos qui vos diligunt quam mercedem habebitis nonne et publicani hoc fa-

ciunt

5,47 et si salutaveritis fratres vestros tantum quid

amplius facitis nonne et ethnici hoc faciunt

5,48 estote ergo vos perfecti sicut et Pater vester

caelestis perfectus est

[FF1-2, 150]

[00052] Si vero praelatus aliquid contra animam suam praecipiat,

[00053]

licet ei non obediat, tamen ipsum non dimittat.

[Ep Fid VIII. Umiltà nel comandare]

[FF1-2, 197] 41Et nullus homo teneatur ex obedientia obedire alicui in eo, ubi committitur delictum vel peccatum. 42Cui autem obedientia commissa est et qui habetur maior sit sicut minor (Lc 22, 26) et aliorum fratrum

servus. 43Et in singulos fratres suos misericordiam faciat et habeat, quam vellet sibi fieri, si in consimili

[Fontes 1995, pag. 83] casu esset (cfr. Mt 7, 12).

[FF1-2, 198] 44Nec ex delicto fratris irascatur in fratrem, sed cum omni patientia et humililate ipsum benigne moneat et sustineat.

[00054]

Et si ab aliquibus persecutionem inde sustinuerit, magis eos diligat propter Deum.


[00055]

Nam qui prius persecutionem sustinet, quam velit a suis fratribus separari,

[00056]

vere permanet in perfecta obedientia, quia ponit animam suam (cfr. Gv 15, 13) pro fratribus suis.

[FF1-2, 151]

[00057] Sunt enim multi religiosi, qui sub specie meliora videndi quam quae sui praelati praecipiunt,

[00058]

retro aspiciunt (cfr. Lc 9, 62) [00059]

et ad vomitum propriae voluntatis redeunt (cfr. Prov 26, 11; 2 Petr 2, 22),

[00060]

hi homicidae sunt [00061]

et propter mala sua exempla multas animas perdere faciunt. [Fontes 1995, pag. 28]

FF1 1977, 148-151 FF2 2004, 148-151. 15 varianti

[FF1 1977, 148] 1

Dice il Signore nel Vangelo: Chi non avrà ri-

nunciato a tutto ciò che possiede non può essere mio discepolo (Lc 14, 33),

2 e: Chi vorrà salvare la sua

anima, la perderà (Lc 9, 24). 3

Abbandona tutto quello che possiede e perde il suo corpo colui che sottomette totalmente se stesso

all’obbedienza nelle mani del suo superiore. 4

E qua-

lunque cosa fa o dice che egli sa non essere contro la

volontà di lui, purché sia bene quello che fa, è vera obbedienza.

[FF1 1977, 149] 5

E se qualche volta il suddito vede cose migliori e

più utili alla sua anima di quelle che gli ordina il su-

periore, volentieri sacrifichi a Dio le sue e cerchi in-

vece di adempiere con l’opera quelle del superiore. 6

Infatti questa è l’obbedienza caritativa, perché com-

piace a Dio e al prossimo (cf 1Pt 1,22).

[FF1 1977, 150] 7

Se poi il superiore comanda al suddito qualcosa

contro la sua coscienza, pur non obbedendogli, tutta-via non lo abbandoni. 8

E se per questo dovrà sostenere persecuzione da

parte di alcuni, li ami di più per amore di Dio. 9

Infatti, chi sostiene la persecuzione piuttosto che volersi separare dai suoi fratelli, rimane veramente

nella perfetta obbedienza, poiché sacrifica la sua a-

nima (cf Gv 15,13) per i suoi fratelli.

[FF1 1977, 151] 10

Vi sono infatti molti religiosi che, col pretesto di vedere cose migliori di quelle che ordinano i loro su-

periori, guardano indietro (cf Lc 9,62) e ritornano al

vomito (cf Pr 26,11; 2Pt 2,22) della propria volontà. 11

Questi sono degli omicidi e sono causa di perdizio-ne per molte anime con i loro cattivi esempi.

[FF1 1977, 148] 1

Dice il Signore nel Vangelo: Chi non avrà ri-

nunciato a tutto ciò che possiede non può essere mio discepolo (Lc 14, 33),

2 e: Chi vorrà salvare la sua

anima, la perderà (Lc 9, 24). 3

Abbandona tutto quello che possiede e perde il suo corpo colui che offre tutto se stesso all’obbedienza

nelle mani del suo prelato. 4

E qualunque cosa fa o

dice che egli sa non essere contro la volontà di lui,

purché sia bene quello che fa, è vera obbedienza.

[FF1 1977, 149] 5

E se qualche volta il suddito vede cose migliori e

più utili alla sua anima di quelle che gli ordina il pre-

lato, di sua spontanea volontà sacrifichi a Dio le sue

e cerchi invece di adempiere con l’opera quelle del prelato.

6 Infatti questa è √ obbedienza caritativa,

perché soddisfa a Dio e al prossimo (cf 1Pt 1,22).

[FF1 1977, 150] 7 Se poi il prelato dovesse comandare al suddito qual-

cosa contro la sua anima, pur non obbedendogli, tut-tavia non lo abbandoni. 8

E se per questo dovrà sostenere persecuzione da

parte di alcuni, li ami di più per amore di Dio. 9

Infatti, chi sostiene la persecuzione piuttosto che volersi separare dai suoi fratelli, rimane veramente

nella perfetta obbedienza, poiché sacrifica la sua a-

nima (cf Gv 15,13) per i suoi fratelli.

[FF1 1977, 151] 10

Vi sono infatti molti religiosi che, con il pretesto di vedere cose migliori di quelle che ordinano i loro

prelati, guardano indietro (cf Lc 9, 62) e ritornano al

vomito (cf Pr 26, 11; 2Pt 2, 22) della propria volontà. 11

Questi sono degli omicidi e a causa dei loro cattivi esempi mandano in perdizione √ molte anime.


[Admonitio 4. Ut nemo appropriet sibi praelationem]

CHE NESSUNO SI APPROPRI LA CARICA [//si glorii dell'ufficio] DI SUPERIORE

[FF1-2, 152]

[00062]

Non veni ministrari, sed ministrare (cfr. Mt 20, 28), dicit Dominus. [00063] Illi qui sunt super alios constituti, tantum de illa praelatione glorientur,

[00064]

quantum si essent in abluendi fratrum pedes officio deputati. [00065]

Et quanto magis turbantur de ablata sibi praelatione quam de pedum officio,

[00066]

tanto magis sibi loculos ad periculum animae componunt (cfr. Gv 12, 6).

FF1 1977, 152 FF2 2004, 152, 3 varianti 1

Dice il Signore: Non sono venuto per essere servito

ma per servire (Mt 20,28). 2

Coloro che sono costituiti in autorità sopra gli altri,

tanto devono gloriarsi di quell’ufficio prelatizio,

quanto se fossero deputati all’ufficio di lavare i piedi (cf Gv 13,14) ai fratelli.

3

E quanto più si turbano se viene loro tolta la carica che se fosse loro tolto il servizio di lavare i piedi, tan-

to più mettono insieme per sé un tesoro fraudolento

(cf Gv 12,6) a pericolo della loro anima.

1 2Dice-il-Signore: 1-Non sono venuto per essere

servito ma per servire (Mt 20,28). 2 1Coloro 2che 3sono 6costituiti √√ 4sopra 5gli-altri,

6tanto 9devono-gloriarsi [glorientur] 7di

8quell’ufficio-prelatizio [illa praelatione], 9quanto 10se 11fossero 15deputati all’ ufficio [officio] 12di

lavare 14i piedi (cf Gv 13,14) 13ai fratelli [fratrum]. 3 E quanto più si turbano [Et quanto magis turbantur]

se viene loro tolta la prelatura [de ablata sibi praela-

tione] che se fosse loro tolto il compito di lavare i

piedi [quam de pedum officio], tanto più mettono in-

sieme per sé un tesoro fraudolento (cf Gv 12,6) a pe-ricolo della propria anima.

[Admonitio 5. Ut nemo superbiat, sed glorietur in cruce Domini]

[FF1-2, 153]

[00067]

Attende, o homo, in quanta excellentia posuerit te Dominus Deus, [00068]

quia creavit et formavit te

[00069] ad imaginem dilecti Filii sui secundum corpus et similitudinem (cfr. Gen 1, 26) secundum spiritum.

[FF1-2, 154]

[00070] Et omnes creaturae, quae sub caelo sunt, secundum se serviunt, cognoscunt et obediunt Creatori suo melius

quam tu.

[00071] Et etiam daemones non crucifixerunt eum, sed tu cum ipsis crucifixisti eum

[00072]

et adhuc cru- [Scritti 2002, pag. 452] -cifigis [crucifigis] delectando in vitiis et peccatis.

[00073] Unde ergo potes gloriari?


[00074]

Nam si tantum esses subtilis et sapiens

[00075]

quod omnem scientiam (cfr. 1 Cor 13, 2) haberes [00076]

et scires interpretari omnia genera linguarum (cfr. 1 Cor 12, 28)

[00077] et subtiliter de caelestibus rebus perscrutari,

[00078]

in omnibus his non potes gloriari; [00079]

quia unus daemon scivit de caelestibus et modo scit de terrenis plus quam omnes homines,

[00080]

licet aliquis fuerit, qui summae sapientiae cognitionem a Domino receperit specialem. [00081]

Similiter et si esses pulchrior et ditior ab omnibus et etiam si faceres mirabilia, ut daemones fugares,

[00082] omnia ista tibi sunt contraria et nihil ad te pertinet et in his nil potes gloriari;

[00083]

sed in hoc possumus gloriari in infirmitatibus nostris (cfr. 2 Cor 12, 5) [00084]

et baiulare quotidie sanctam crucem Domini nostri Jesu Christi (cfr. Lc 14, 27). [Fontes 1995, pag. 29]

incompl.

FF1 1977, 153-154 FF2 2004, 153-154, 10 varianti,

[FF1 1977, 153] 1

Considera, o uomo, in quale sublime condizione ti

ha posto il Signore Dio, poiché ti ha creato e formato a immagine del suo Figlio diletto secondo il corpo e a

similitudine (cf Gen 1,26) di lui secondo lo spirito.

[FF1 1977, 154] 2

E tutte le creature, che sono sotto il cielo, ciascuna

secondo la propria natura, servono, conoscono e ob-bediscono al loro Creatore meglio di te.

3 E neppure i

demoni lo crocifissero, ma sei stato tu con essi a cru-

cifiggerlo, e ancora lo crucifiggi quando ti diletti nei vizi e nei peccati.

4 Di che cosa puoi dunque gloriar-

ti? 5

Infatti, se tu fossi tanto sottile e sapiente da posse-dere tutta la scienza (cf 1Cor 13,2) e da sapere inter-

pretare tutte le lingue (cf 1Cor 12,28) e acutamente

perscrutare le cose celesti, in tutto questo non potresti

gloriarti; 6

poiché un solo demonio seppe delle realtà celesti e ora sa di quelle terrene più di tutti gli uomini

insieme, quantunque sia esistito qualcuno che rice-

vette dal Signore una speciale cognizione della som-ma sapienza. 7

Ugualmente, se anche tu fossi il più bello e il più

ricco di tutti, e se tu operassi cose mirabili, come scacciare i demoni, tutte queste cose ti sono di osta-

colo e non sono di tua pertinenza, ed in esse non ti

puoi gloriare per niente; 8 ma in questo possiamo glo-

riarci, nelle nostre infermità (cf 2Cor 12,5) e nel por-tare sulle spalle ogni giorno la santa croce del Signo-

re nostro Gesù Cristo (cf Lc 14,27).

[FF1 1977, 153] 1

Considera, o uomo, in quale sublime condizione ti

ha posto il Signore Dio, poiché ti ha creato e formato a immagine del suo Figlio diletto secondo il corpo e a

similitudine (cf Gen 1, 26) di lui secondo lo spirito.

[cf. Amm 1]

[FF1 1977, 154] 2

E tutte le creature, che sono sotto il cielo, per parte

loro servono, conoscono e obbediscono al loro Crea-tore meglio di te.

3 E neppure i demoni lo crocifisse-

ro, ma √√ tu insieme con loro lo hai crocifisso, e an-

cora lo crucifiggi quando ti diletti nei vizi e nei pec-cati.

4 Di che cosa 2puoi 1dunque 3gloriarti?

5 Infatti, se tu fossi tanto sottile e sapiente da posse-

dere tutta la scienza (cf 1Cor 13,2) e da saper inter-pretare tutte le lingue (cf 1Cor 12,28) e perscrutare in

profondità le cose celesti, in tutto questo non puoi

gloriarti; 6

poiché un solo demonio seppe delle realtà

celesti e ora sa di quelle terrene più di tutti gli uomini √, quantunque sia esistito qualcuno che ricevette dal

Signore una speciale cognizione della somma sapien-

za. 7

Ugualmente, 2se 1anche tu fossi il più bello e √ più

ricco di tutti, e se tu operassi cose mirabili, come scacciare i demoni, tutte queste cose ti sono di osta-

colo e nulla ti appartiene, e in esse non ti puoi gloria-

re per niente; 8

ma in questo possiamo gloriarci[:]

nelle nostre infermità (cf 2Cor 12,5) e nel portare sulle spalle [baiulare] ogni giorno la santa croce del

Signore nostro Gesù Cristo (cf Lc 14,27).


[Admonitio 6. De imitatione Domini, boni pastoris]

[FF1-2, 155]

[00085] Attendamus, omnes fratres, bonum pastorem, qui pro ovibus suis salvandis crucis sustinuit passionem.

[00086]

Oves Domini secutae fuerunt eum

in tribulatione et persecutione, verecundia et fame, in infirmitate et tentatione et ceteris aliis, [00087]

et de his receperunt a Domino vitam sempiternam.

[00088]

Unde magna verecundia est nobis servis Dei, quod sancti fecerunt opera

[00089]

et nos recitando ea volumus recipere gloriam et honorem.

FF1 1977, 155 FF2 2004, 155, 5 varianti 1

Guardiamo con attenzione, fratelli tutti, il buon pa-

store che per salvare le sue pecore (cf Gv 10,11; Eb 12,2) sostenne la passione della croce. 2

Le pecore del Signore l’hanno seguito nella tribola-

zione e persecuzione (cf Gv 10,4), nell’ignominia e nella fame (cf Rm 8,35), nella infermità e nella tenta-

zione e in altre simili cose; e ne hanno ricevuto in

cambio dal Signore la vita eterna. 3 Perciò è grande vergogna per noi servi di Dio, che i

santi abbiano compiuto queste opere e noi vogliamo

ricevere gloria e onore con il semplice raccontarle!

1 Guardiamo-con-attenzione [Attendamus], 2fratelli

1tutti, il buon pastore 1che 2per 6salvare 3le 5sue 4pecore (cf Gv 10,11; Eb 12,2) 8sostenne 9la-

passione 7della-croce. 2

Le pecore del Signore l’hanno seguito [secutae fue-runt eum] nella tribolazione e nella persecuzione (cf

Gv 10,4), nella vergogna e nella fame (cf Rm 8,35),

nell'infermità e nella tentazione e in altre simili cose [ceteris aliis]; e per questo [de his] hanno ricevuto

√√ dal Signore la vita eterna [sempiternam]. 3 1Perciò [Unde] 4è 2grande 3vergogna 5per-noi

6servi 7di-Dio, che i santi abbiano compiuto le opere [quod sancti fecerunt opera] 1e 2noi [et nos]

5vogliamo 6ricevere 7gloria 8e 9onore 3con-il-solo

4raccontarle [recitando ea]!

EpFid 1

[Cap. I] De illis qui faciunt poenitentiam]

[FF1-2, 17

[00001] Omnes qui Dominum diligunt ex toto corde, ex tota anima et mente, ex tota virtute (cfr. Mc 12,

30)

[00002] et diligunt proximos suos sicut se ipsos (cfr. Mt 22, 39),

[00003] 2et odio habent corpora eorum cum vitiis et peccatis,

[00004] 3et recipiunt corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi,

[00005] 4et faciunt fructus dignos poenitentiae:

[00006]

O quam beati et benedicti sunt illi et illae,

[00007]

dum talia faciunt et in talibus perseverant, [00008]


6quia requiescet super eos spiritus Domini (cfr. Is 11, 2; 1Pt ...)

[00009]

et faciet apud eos habitaculum et mansionem (cfr. Gv 14, 23)

[00010] Et* sunt filii patris caelestis (cfr. Mt 5, 45), cuius opera faciunt.

[00011]

Et* sunt sponsi, fratres et matres Domini nostri Jesu Christi (cfr. Mt 12, 50). [00012]

Sponsi sumus, [Fontes 1995, pag. 74] quando Spiritu Sancto coniungitur fidelis anima Domino

nostro Jesu Christo. [00013]

Fratres ei sumus, quando facimus voluntatem patris qui in caelis est (Mt 12, 50).

[00014]

Matres, quando portamus eum in corde et corpore nostro (cfr. 1Cor 6, 20) [00015]

per divinum amorem et puram et sinceram conscientiam.

[00016] Parturimus eum per sanctam operationem,

[00017]

quae lucere debet aliis in exemplum (cfr. Mt 5, 16). [00018]

O quam gloriosum est, sanctum et magnum in caelis habere patrem!

[00019]

O quam sanctum, paraclitum, pulchrum et admirabilem talem habere sponsum! [00020]

O quam sanctum et quam dilectum, beneplacitum, humilem, pacificum, dulcem, amabilem et

super omnia desiderabilem habere talem fratrem et talem filium, Dominum nostrum Jesum Christum,

[00021]

qui posuit animam pro ovibus suis (cfr. Gv 10, 15).

[00022] Et* oravit patri dicens:

[00023]

Pater sancte, serva eos in nomine tuo (Gv 17, 11), [00024]

quos dedisti mihi in mundo; tui erant et mihi dedisti eos (Gv 17, 6).

[00025] Et verba, quae mihi dedisti, dedi eis,

[00026]

et ipsi acceperunt et crediderunt vere, quia a te exivi et cognoverunt, quia tu me misisti (Gv 17,

8). [00027]

Rogo pro eis et non pro mundo (cfr. Gv 17, 9).

[00028] Benedic et sanctifica (Gv 17, 17)

[00029]

et pro eis sanctifico me ipsum (Gv 17, 19). [00030]

Non pro eis rogo tantum, sed [Scritti 2002, 496] pro eis qui credituri sunt per verbum illorum in

me (Gv 17, 20),

[00031] ut sint sanctificati in unum (cfr. Gv 17, 23)

[00032]

sicut et nos (Gv 17, 11). [00033]

Et volo, pater, ut ubi ego sum et illi sint mecum, ut videant claritatem meam (Gv 17, 24)

[00034]


in regno tuo (Mt 20, 21).

[00035]

Amen.

[Admonitio 7. Ut bona operatio sequatur scientiam]

[FF1-2, 156]

[00090] Dicit apostolus: Littera occidit, spiritus autem vivificat (2Cor 3, 6).

[00091]

Illi sunt mortui a littera, qui tantum sola verba cupiunt scire, [00092]

ut sapientiores teneantur inter alios

[00093] et possint acquirere magnas divitias dantes consanguineis et amicis.

[00094]

Et illi religiosi sunt mortui a littera, [00095]

qui spiritum [Scritti 2002, 454] divinae litterae nolunt sequi,

[00096]

sed solum verba magis cupiunt scire et aliis interpretari. [00097]

Et illi sunt vivificati a spiritu divinae litterae,

[00098] qui omnem litteram, quam sciunt et cupiunt scire, non attribuunt corpori,

[00099]

sed verbo et exemplo reddunt ea altissimo Domino Deo, cuius est omne bonum.

FF1 1977, 156 FF2 2004, 156 5 varianti, 1

Dice l’Apostolo: La lettera uccide, lo spirito in-

vece dà vita (2Cor 3, 6). 2 Sono morti a causa del-

la lettera coloro che unicamente bramano sapere le sole parole, per essere ritenuti i più sapienti in

mezzo agli altri e potere acquistare grandi ric-

chezze e darle ai parenti e agli amici. 3

Così pure sono morti a causa della lettera quei

religiosi che non vogliono seguire lo spirito della

divina Scrittura, ma piuttosto bramano sapere le sole parole e spiegarle agli altri. 4

E sono vivificati dallo spirito della divina Scrit-

tura coloro che ogni scienza che sanno e deside-

rano sapere, non l’attribuiscono al proprio io, ma la restituiscono, con la parola e con l’esempio,

all’altissimo Signore Dio, al quale appartiene o-

gni bene.

1 Dice l’Apostolo: La lettera uccide, lo Spirito invece dà

vita (2Cor 3, 6). 2

Sono uccisi [Illi sunt mortui] dalla lettera coloro-che [qui] desiderano [cupiunt] ≈ unicamente [tantum] sapere

le sole parole [sola verba], per essere ritenuti i più sa-

pienti [ut sapientiores teneantur] in mezzo agli altri e potere acquistare [et possint acquirere] grandi ricchezze

e-darle [dantes] ai parenti [consanguineis] e agli amici. 3 Così pure 1[Et] 4sono 5uccisi 6dalla 7lettera [sunt mor-

tui a littera] 2quei 3religiosi 8che non vogliono seguire

9lo spirito 10della-divina 11Scrittura [divinae Litterae],

12ma 13piuttosto [sed solum] bramano [magis cupiunt]

sapere [scire] le sole parole [solum verba] e spiegarle agli altri. 4

1E 4sono 3vivificati 4dallo spirito 5della divina

6Scrittura [divinae Litterae] 2coloro 7che 8ogni scienza [qui omnem litteram] che sanno e desiderano [cupiunt]

sapere, non l’attribuiscono al proprio io carnale [non at-

tribuunt corpori], 1ma 6la 5restituiscono [reddunt ea] 2con-la-parola 3e 4con-l’esempio 7all’Altissimo 8Si-

gnore 9Dio, 9al-quale 10appartiene [cuius est] 11ogni

12bene.


[Admonitio 8. De peccato invidiae vitando]

[FF1-2, 157]

[00100] Ait apostolus: Nemo potest dicere: Dominus Jesus, nisi in Spiritu Sancto (1Cor 12, 3);

[00101]

et: Non est qui faciat bonum, non est usque ad [Fontes 1995, pag. 30] unum (Rom 3, 12). [00102]

Quicumque ergo invidet fratri suo de bono, quod Dominus dicit et facit in ipso,

[00103] pertinet ad peccatum blasphemiae,

[00104]

quia ipsi Altissimo invidet (cfr. Mt 20, 15), qui dicit et facit omne bonum.

FF1 1977, 157 FF2 2004, 157, 1 variante, 5 interventi

1 Dice l’Apostolo: Nessuno può dire: Signore Gesù

se non nello Spirito Santo (1Cor 12,3); 2

e ancora: Non c’è chi fa il bene, non ce n’è neppure uno (Rm

3,12; Sal 13,1). 3

Perciò, chiunque invidia il suo fratello riguardo al bene che il Signore dice e fa in lui, commette peccato

di bestemmia, poiché invidia lo stesso Altissimo, il

quale dice e fa ogni bene (cf Mt 20,15).

1

Dice l’Apostolo: Nessuno può dire: Signore Gesù

se non nello Spirito Santo (1Cor 12,3),; 2

e ancora [et]: Non c’è chi fa [faciat] il bene, non ce n’è neppu-

re uno [usque ad unum] (Rm 3,12; Sal 13,1). 3

2Perciò 1chiunque 3invidia 4il 6suo 5fratello per il bene che il Signore dice e fa in lui [in ipso], commet-

te peccato [pertinet ad peccatum] di bestemmia,

1poiché 4invidia 2lo-stesso 3Altissimo, il-quale dice e fa ogni bene (cf Mt 20,15).

[Admonitio 9. De inimicorum vera dilectione]°

[FF1-2, 158]

[00105]

Dicit Dominus: Diligite inimicos vestros

[benefacite his qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos] (Mt 5, 44). [00106]

Ille enim veraciter diligit inimicum suum, qui non dolet de iniuria, quam sibi facit,

[00107] sed de peccato animae suae uritur propter amorem Dei.

[00108]

Et ostendat ei ex operibus dilectionem.

FF1 1977, 158 FF2 2004, 158 7 varianti 1 Dice il Signore: Amate i vostri nemici [e fate del

bene a quelli che vi odiano, e pregate per quelli che vi perseguitano e vi calunniano] (Mt 5,44).

2 Infatti,

veramente ama il suo nemico colui che non si duole

per l’ingiuria che quegli gli fa, 3

ma brucia nel suo

intimo, per l’amore di Dio, a motivo del peccato dell’anima di lui.

4 E gli dimostri con le opere il suo

amore.

1 Dice il Signore: Amate [Diligite] i vostri nemici [e

fate del bene a quelli che vi odiano [oderunt vos], e pregate per quelli che vi perseguitano e vi calunnia-

no] (Mt 5,44). 2

2Infatti, 3veramente ≈ 4ama [diligit]

5il 7suo 6nemico 1colui [Ille] 8che [qui] non si duole

dell’ingiuria che (l'altro) gli fa [quam sibi facit], 3

1ma 6brucia √√√, 7spinto [propter] 8dall'amore 9di-

Dio [amorem Dei.], 2a-motivo 3del-peccato

4dell’anima 5di-lui. 4 1E 3gli 2mostri [et ostendat ei]

con le opere [ex operibus] il suo amore [dilectionem].

EPISTOLA AD MINISTRUM [EpMin]


[Scritti 2002, 314] [Fontes 1995, pag. 95]

[FF1-2, 234]

[00001]

Fratri N. ministro: Dominus te benedicat (cfr. Num 6, 24a).

[00002]

Dico tibi, sicut possum, de facto animae tuae, quod

[00003]

ea quae te impediunt amare Dominum Deum,

[00004]

et quicumque tibi impedimentum fecerit sive fratres sive alii, [00005]

etiam si te verberarent, omnia debes habere pro gratia.

[00006]

Et ita velis et non aliud.

[00007]

Et hoc sit tibi per veram obedientiam Domini Dei et meam,

[00008]

quia firmiter scio, quod ista est vera obedientia.

[00009]

Et dilige eos qui ista faciunt tibi.

[00010] Et non velis aliud de eis, nisi quantum Dominus dederit tibi.

[00011]

Et in hoc dilige eos;

[00012]

et non velis quod sint meliores christiani.

[FF1-2, 235]

[00013]

Et istud sit tibi plus quam eremitorium.

[00014]

Et in hoc volo cognoscere, si tu diligis Dominum et me servum suum et tuum, [00015]

si feceris istud, scilicet quod non sit aliquis frater in mundo, qui peccaverit, quantumcumque potuerit pec-

care,

[00016]

quod, postquam viderit oculos tuos, numquam recedat sine misericordia tua,

[00017]

si quaerit misericordiam.

[00018]

Et si non quaereret misericordiam, tu quaeras ab eo, si vult misericordiam.

[00019]

Et si millies postea coram oculis tuis peccaret, dilige eum plus quam me [00020]

ad hoc, ut trahas eum ad Dominum [sicut bona mater];

[00021]

et semper miserearis talibus.

[FF1-2, 236]

[00022] Et istud denunties guardianis, quando poteris, quod per te ita firmus es facere.

[FF1-2, 237]

[00023]

De omnibus autem capitulis, quae sunt in regula, quae loquuntur de mortalibus peccatis, [00024]

Domino adiuvante in capitulo Penteco- [Fontes 1995, pag. 96] -stes [Pentecostes] cum consilio fratrum

faciemus istud tale capitulum:

[00025]

Si quis fratrum instigante inimico mortaliter peccaverit, per obedientiam teneatur recurrere ad guardianum

suum.


[00026]

Et omnes fratres, qui scirent eum peccasse,

[00027]

non faciant ei verecundiam neque detractionem,

[00028]

sed magnam misericordiam habeant circa ipsum

[00029]

et teneant multum privatum peccatum fratris sui;

[00030]

quia non est opus sanis medicus, sed male habentibus (Mt 9, 12).

[00031] Similiter per obedientiam teneantur eum mittere custodi suo cum socio.

[00032]

Et ipse custos misericorditer provideat ei,

[00033]

sicut ip- [Scritti 2002, 316] -se (ipse) vellet provideri sibi, si in consimili casu esset (cfr. Mt 7, 12).

[FF1-2, 238]

[00034] Et si in alio peccato veniali ceciderit, confiteatur fratri suo sacerdoti.

[00035]

Et si non fuerit ibi sacerdos, confiteatur fratri suo, [00036]

donec habebit sacerdotem, qui eum absolvat canonice, sicut dictum est.

[00037]

Et isti penitus non habeant potestatem iniungendi aliam poenitentiam nisi istam:

[00038]

Vade et noli amplius peccare (cfr. Gv 8, 11).

[FF1-2, 239]

[00039]

Hoc scriptum, ut melius debeat observari, habeas tecum usque ad Pentecosten;

[00040]

ibi eris cum fratribus tuis. [00041]

Et ista et omnia alia, quae minus sunt in regula,

[00042]

Domino Deo adiuvante, procurabitis adimplere. [Scritti 2002, 318, bianca]

[Admonitio 10. De castigatione / custodia° corporis*]

LA MORTIFICAZIONE DEL CORPO

[FF1-2, 159] [00109]

Multi sunt, qui dum peccant vel iniuriam recipiunt, saepe inculpant inimicum vel proximum.

[00110] Sed non est ita: quia unusquisque in sua potestate habet inimicum, videlicet corpus, per quod peccat.

[00111]

Unde beatus ille servus (Mt 24, 46),

qui talem inimicum traditum in sua potestate semper captum tenuerit [00112]

et sapienter se ab ipso custodierit;

[00113] quia dum hoc fecerit, nullus alius inimicus visibilis vel invisibilis ei nocere poterit. [Scritti 2002, pag. 454]

FF1 1977, 159 FF2 2004, 159, 7 varianti, molti interventi 1

Ci sono molti che, quando peccano o ricevono 1

2Ci-sono 1molti 3che, quando peccano o ricevono


un’ingiuria, spesso incolpano il nemico o il prossimo. 2 Ma non è così, poiché ognuno ha in suo potere il ne-

mico, cioè il corpo, per mezzo del quale pecca. 3

Perciò è beato quel servo (Mt 24,46) che terrà sem-pre prigioniero un tale nemico affidato in suo potere

e sapientemente si custodirà dal medesimo; 4

poiché,

finché si comporterà così, nessun altro nemico visibi-le o invisibile gli potrà nuocere.

un torto [iniuriam], spesso incolpano il nemico o il

prossimo. 2Ma non è così, 1poiché 2ognuno 6ha 3in

4suo 5potere [in sua potestate] 7il-nemico, cioè il

corpo, a causa del quale [per quod] pecca. 3

Perciò [Unde] √ beato quel servo (Mt 24,46) 1che

avrà 8sempre 10tenuto [tenuerit] 9prigioniero [cap-

tum] 2un-tale 3nemico 4consegnato [traditum] 5in 6suo 7potere [in sua potestate] || 1e 2sapientemente

3si [se] 6difenderà [custodierit] 4da 5lui; 4

poiché,

1finché 3farà 2questo, [dum hoc fecerit] nessun altro

nemico visibile o invisibile 1gli [ei] 3potrà [poterit] 2nuocere.

[Admonitio 11. Ut nemo irascertur de malo alterius / De vera paupertate]°

NON LASCIARSI GUASTARE A CAUSA DEL PECCATO ALTRUI

[FF1-2, 160]

[00114] Servo Dei nulla res displicere debet praeter peccatum.

[00115]

Et quocumque modo aliqua persona peccaret, [00116]

et propter hoc servus Dei non [Fontes 1995, pag. 31] ex caritate turbaretur et irasceretur,

[00117]

thesaurizat sibi culpam (cfr. Rom 2, 5). [00118]

Ille servus Dei, qui non irascitur neque conturbat se pro aliquo

[00119]

recte vivit sine proprio.

[00120]

Et beatus est, qui non remanet sibi aliquid reddens quae sunt caesaris caesari, et quae sunt Dei Deo (Mt 22,

21). [Speculum minus, 1983, pag. 148]

[45] [>]

1 Dicebat beatus Franciscus: «Servo Dei nulla res displicere debet praeter pecca-

tum; 2 et quocumque modo aliqua persona peccaret, et propter hoc servus Dei, non ex caritate, turbaretur et irasceretur, thesaurizat sibi culpam.

3 Ille servus Dei qui non irascitur neque conturbat se pro aliquo, recte vivit sine

proprio. 4 Et beatus est qui non retinet sibi aliquid, reddens quae sunt Cesaris Cesari et

quae sunt Dei Deo

[> Adm. 21]

5 Beatus servus, qui quando loquitur, sub specie mercedis omnia sua non manifestat et non

est velox ad loquendum, sed sapienter providet, quae debet loqui et respondere.

6 Vae illi religioso, qui bona, que sibi Dominus ostendit, non retinet in corde suo et aliis

non ostendit per operationem, sed sub specie mercedis magis hominibus [verbis] cupit os-

tendere. 7 Ipse recipit mercedem suam, et audiente[s] (audientes) parum fructum repor-

tant». [Fontes 1995, 1826 bianca]

FF1 1977, 160 FF2 2004, 160 trad. identica* : 9 differenze 1

Al servo di Dio nessuna cosa deve dispiacere eccet-1

Al servo di Dio nessuna cosa deve dispiacere eccet-


to il peccato.

2 E in qualunque modo una persona

peccasse e, a motivo di tale peccato, il servo di Dio,

non più guidato dalla carità, ne prendesse turbamento

e ira, accumula per sé come un tesoro quella colpa (cf Rm 2,5).

3 Quel servo di Dio che non si adira né si

turba per alcunché, davvero vive senza nulla di pro-

prio. 4

Ed egli è beato perché, rendendo a Cesare quello

che è di Cesare e a Dio quello che è di Dio (Mt

22,21), non gli rimane nulla per sé.

to il peccato. 2

E in qualunque modo una persona [a-

liqua persona] peccasse e, a motivo di tale peccato

[propter hoc], il servo di Dio, non più guidato [-] dal-

la carità [-] ne prendesse turbamento e ira [turbaretur et irasceretur], accumula per sé come un tesoro [the-

saurizat sibi] quella colpa (cf Rm 2,5). 3

Quel servo

di Dio che non si adira né si turba [conturbat se] per alcunché, davvero [recte] vive senza nulla di proprio. 4

Ed egli è beato perché, rendendo a Cesare quello

[quae] che è di Cesare e a Dio quello [quae] che è di

Dio (Mt 22,21), non gli rimane* [retinet: Spec. mi-nus 45] nulla per sé [≈ non remanet sibi aliquid].

[Admonitio 12. De cognoscendo Spiritu Domini]

[FF1-2, 161]

[00121]

Sic potest cognosci servus Dei, si habet de Spiritu Domini: [00122]

cum Dominus operaretur per ipsum aliquod bonum,

[00123] si caro eius non inde se exaltaret, quia semper est contraria omni bono,

[00124]

sed si magis ante oculos se haberet viliorem

[00125] et omnibus aliis hominibus minorem se existimaret.

FF1 1977, 161 FF2 2004, 161 con piccola variante ; 9 varianti 1 A questo segno si può riconoscere il servo di Dio,

se ha lo spirito del Signore: 2

se, quando il Signore

compie, per mezzo di lui, qualcosa di buono, la sua

«carne» non se ne inorgoglisce - poiché la «carne» e sempre contraria ad ogni bene -,

3 ma piuttosto si ri-

tiene ancora più vile ai propri occhi e si stima più

piccolo di tutti gli altri uomini.

1 A questo segno [Sic] si può riconoscere il servo di

Dio, se ha lo spirito [de Spiritu] del Signore: 2

se,

cioè quando [cum] il Signore compie [operaretur],

per mezzo di lui, qualcosa di buono, la sua «carne» [si caro eius] non se ne inorgoglisce [non inde se e-

xaltaret] - poiché la «carne» è sempre contraria ad

ogni bene -, 3

ma piuttosto [sed si magis] si ritiene [≈se haberet] ancora più vile ai propri occhi e si sti-

ma più piccolo [minorem se existimaret] di tutti gli

altri uomini.

[Admonitio 13. De vera pacifica patientia / De pacificis]° cf. 15

[FF1-2, 162] [00126]

Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur (Mt 5, 9).

[00127]

Non potest cognoscere servus Dei, quantam habeat patientiam et humilitatem in se, dum satisfactum est sibi.

[00128]

Cum autem venerit tempus, quod illi qui deberent sibi satisfacere, faciunt sibi contrarium,

[00129]

quantam ibi patientiam et humilitatem tantam habet et non plus.


FF1 1977, 162 FF2 2004, 162 trad. identica* 1

Beati i pacifici, perché saranno chiamati figli di Dio (Mt 5,9).

Il servo di Dio non può conoscere quanta pazienza e

umiltà abbia in sé finché gli si dà soddisfazione. 2

Quando invece verrà il tempo in cui quelli che gli

dovrebbero dare soddisfazione gli si mettono contro,

quanta pazienza e umiltà ha in questo caso, tanta ne

ha e non più.

1 Beati i pacifici, perché saranno chiamati figli di

Dio (Mt 5,9).

Il servo di Dio non può conoscere quanta pazienza e

umiltà abbia in sé finché gli si dà soddisfazione [dum satisfactum est sibi].

2 Quando invece verrà il tempo

in cui quelli che gli dovrebbero dare soddisfazione

gli si mettono contro [faciunt sibi contrarium], quan-

ta pazienza e umiltà ha in questo caso [ibi], tanta ne ha e non più.

[Admonitio 14. De vera paupertate spiritus]°

LA POVERTÀ DI SPIRITO

[FF1-2, 163]

[00130]

Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum (Mt 5, 3).

[00131] Multi sunt, qui orationibus et officiis insistentes

[00132]

multas ab- [Fontes 1995, pag. 32] -stinentias [abstinentias] et afflictiones in suis corporibus faciunt, [00133]

sed de solo verbo, quod videtur esse iniuria suo- [Scritti 2002, pag. 458] -rum [suorum] corporum vel de aliqua re, quae

sibi auferretur,

[00134] scandalizati continuo perturbantur.

[00135] Hi non sunt pauperes spiritu;

[00136] quia qui vere pauper est spiritu, se ipsum odit et eos diligit qui eum percutiunt in maxilla (cfr. Mt 5, 39).

FF1 1977, 163 FF2 2004, 163 trad. identica* 1 Beati i poveri in spinto, perché di essi è il regno dei

cieli (Mt 5,3). 2

Ci sono molti che, applicandosi insistentemente a

preghiere e occupazioni, fanno molte astinenze e

mortificazioni corporali, 3

ma per una sola parola che sembri ingiuria verso la loro persona, o per qualche

cosa che venga loro tolta, scandalizzati, tosto si irri-

tano. 4

Questi non sono poveri in spirito, poiché chi è veramente povero in spirito odia se stesso (cf Mt

5,39; Lc 14,26) e ama quelli che lo percuotono nella

guancia.

1 Beati i poveri in spinto, perché di essi è il regno dei

cieli (Mt 5,3). 2

Ci sono molti che, applicandosi insistentemente a

preghiere e occupazioni [officiis], fanno molte asti-

nenze e mortificazioni corporali [afflictionibus in suius corporibus],

3 ma per una sola parola che sem-

bri ingiuria verso la loro persona [suorum corporum],

o per qualche cosa che venga loro tolta, scandalizzati, tosto [continuo] si irritano.

4 Questi non sono poveri

in spirito, poiché chi è veramente povero in spirito

odia se stesso (cf Lc 14,26) e ama quelli che lo per-cuotono nella guancia (cf. Mt 5,39).

[Admonitio 15. De pacem servantibus]° cf. 13.

[FF1-2, 164] [00137]

Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur (Mt 5, 9).


[00138]

Illi sunt vere pacifici, qui de omnibus, quae in hoc saeculo patiuntur,

[00139]

propter amorem Domini nostri Jesu Christi [apax frase

]1 in animo et corpore pacem servant.

FF1 1977, 164 FF2 2004, 164 1 variante, 1 Beati i pacifici, poiché saranno chiamati figli di Dio

(Mt 5,9).

2

Sono veri pacifici coloro che in tutte le contrarietà

che sopportano in questo mondo, per l’amore del Si-gnore nostro Gesù Cristo, conservano la pace

nell’anima e nel corpo.

1 Beati i pacifici, poiché saranno chiamati figli di Dio

(Mt 5,9).

2

Sono veri [Illli sunt vere] pacifici coloro che [qui]

in tutte le cose [de omnibus] che sopportano [patiun-tur] in questo mondo [saeculo], per l’amore [propter

amorem] del Signore nostro Gesù Cristo, conservano

[servant ≈] la pace nell’anima [in animo] e nel corpo.

[Admonitio 16. De munditia cordis]

[FF1-2, 165] [00140]

Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt (Mt 5, 8).

[00141]

Vere mundo corde sunt qui terrena despiciunt,

[00142] caelestia quaerunt

[00144]

et semper adorare et videre Dominum Deum vivum et verum [00145]

mundo corde et animo non desistunt.

FF1 1977, 165 FF2 2004, 165, 2 varianti, 7 interventi 1

Beati i puri di cuore, poiché essi vedranno Dio (Mt

5,8).

2

Veramente puri di cuore sono coloro che di-

sdegnano le cose terrene e cercano le cose celesti, e non cessano mai di adorare e vedere il Signore Dio,

vivo e vero, con cuore ed animo puro.

1 Beati 1i 3puro 2di-cuore, 4poiché 5essi [ipsi]

7vedranno 6Dio (Mt 5,8).

2

1Veramente 3puri [puro] 2di 4cuore 5sono

6coloro-che 8disprezzano [despiciunt] 7le-cose-terrene √ 9cercano 8le-cose-celesti, || 1e [semper]

16non 17cessano-mai [desistunt] 3di-adorare 4e

5vedere 6il-Signore 7Dio, 8vivo 9e 10vero, 11con 13cuore 14ed 15animo 12puro [mundo].

[Admonitio 17. De humili servo Dei] cf. 19

[FF1-2, 166]

[00146]

Beatus ille servus (Mt 24, 46), qui non magis se exaltat

1 In genere ricorre il sintagma 'propter amorem Domini Dei'


[00147]

de bono, quod Dominus dicit et operatur [3x microfrase, di cui 2x qui

]2 per ipsum,

[00148]

quam quod dicit et operatur per [Fontes 1995, pag. 33] alium. [00149]

Peccat homo, qui magis vult recipere a proximo suo,

[00150] quam non vult dare de se Domino Deo.


Beato quel servo (Mt 24,46) il quale non si inorgo-

glisce per il bene che il Signore dice e opera per

mezzo di lui, più che per il bene che dice e opera per mezzo di un altro.

2 Pecca l’uomo che vuol ricevere

dal suo prossimo più di quanto non vuole dare di sé

al Signore Dio.

1 Beato quel servo (Mt 24,46) il quale non si inorgo-

glisce [non magis se exaltat] per il bene che il Signo-

re dice e opera per mezzo di lui, più che per il bene che [quam quod] dice e opera per mezzo di un altro.

2

Pecca l’uomo che vuol ricevere dal suo prossimo più

di quanto non vuole [quam non vult] dare di sé al Si-

gnore Dio. Cf. RegNB 17, de praedicatoribus.

[Admonitio 18. De compassione proximi]

[FF1-2, 167] [00151]

Beatus homo,

qui sustinet proximum suum secundum suam fragilitatem

[00152]

in eo quod vellet sustineri ab ipso, si in consimili casu esset (cfr. Gal 6, 2; Mt 7, 12).

[FF1-2, 168] [00153]

Beatus servus,

qui omnia bona reddit Domino Deo [apax microfrase

],

[00154]

quia qui sibi aliquid retinuerit abs- [Scritti 2002, 460] -condit [abscondit] in se pecuniam Domini Dei sui (Mt 25, 18) [00155]

et quod putabat habere, auferetur ab eo (Lc 8, 18).

FF1 1977, 167-168 FF2 2004, 167-168 trad. identica*

[FF1 1977, 167] 1 Beato l’uomo che offre un sostegno al suo prossimo

per la sua fragilità, in quelle cose in cui vorrebbe es-sere sostenuto da lui, se si trovasse in un caso simile.

[FF1 1977, 167] 1 Beato l’uomo che offre un sostegno [qui sustinet] al

suo prossimo per [secundum] la sua fragilità, in quel-le cose in cui [in eo quod] vorrebbe essere sostenuto

da lui [ab ipso], se si trovasse [si ... esset] in un caso

2 La terza ricorrenza è nella 'regola' [regole]-non-bollata, cap. 17 De praedicatoribus, probabile contesto originario della

'Ammonizione'. Il testo RegNB 17 è il seguente: [FF1-2, 47] 5Unde deprecor in caritate, quae Deus est (cfr. 1 Gv 4, 16), omnes

fratres meos praedicatores, oratores, laboratores, tam clericos quam laicos, ut studeant se humiliare in omnibus, 6non gloriari nec in se

gaudere nec interius se exaltare de bonis verbis et operibus, immo de nullo bono, quod Deus facit vel dicit et operatur in eis aliquando

et per ipsos, secundum quod dicit Dominus: «Veruntamen in hoc nolite gaudere, [Fontes 1995, pag. 201] quia spiritus vobis subiciun-tur» (Lc 10, 20).


[FF1 1977, 168] 2

Beato il servo che restituisce tutti i suoi beni al Si-gnore Iddio, perché chi riterrà qualche cosa per sé,

nasconde dentro di sé il denaro del Signore suo Dio

(cf Mt 25,18), e gli sarà tolto ciò che credeva di pos-sedere (cf Lc 8,18).

simile [in consimili casu].

[FF1 1977, 168] 2 Beato il servo che restituisce [reddit] tutti i suoi be-

ni al Signore Iddio, perché chi riterrà qualche cosa

per sé, nasconde dentro di sé [in se] il denaro del Si-

gnore suo ≈ Dio (cf Mt 25,18), e gli sarà tolto [aufe-retur ab eo] ciò [quod] che credeva di possedere [≈

putabat habere] (cf Lc 8,18).

[Admonitio 19. De humili et simplici servo Dei]° cf. 17

[FF1-2, 169]

[00156]

Beatus servus, qui non tenet se meliorem,

[00157]

quando magnificatur et exaltatur ab hominibus,

[00158]

sicuti quando tenetur vilis, simplex et despectus, [00159]

quia quantum est homo coram Deo, tantum est et non plus.

[00160]

Vae illi religioso, qui ab aliis positus est in alto

[00161]

et per suam voluntatem non vult descendere.

[00162]

Et beatus ille servus (Mt 24, 46), qui non per suam voluntatem ponitur in alto

[00163]

et semper desiderat esse [apax microfrase

] sub pedibus aliorum.

FF1 1977, 169 FF2 2004, 169 1

Beato il servo, che non si ritiene migliore, quando viene lodato e esaltato dagli uomini, di quando è rite-

nuto vile, semplice e spregevole, 2

poiché quanto

l’uomo vale davanti a Dio, tanto vale e non di più. 3

Guai a quel religioso, che è posto dagli altri in alto e

per sua volontà non vuol discendere. 4 E beato quel servo (cf Mt 24,46), che non viene po-

sto in alto di sua volontà e sempre desidera mettersi

sotto i piedi degli altri.

1 Beato il servo, che non si ritiene migliore [non tenet

se meliorem], quando viene magnificato ed esaltato

dagli uomini, di quando [sicuti quando] è ritenuto

[tenetur] vile, semplice e spregevole [despectus], 2

poiché quanto l’uomo vale [est] davanti a Dio, tanto

vale [est] e non di più. 3

Guai a quel religioso, 1che 4è 5posto 2dagli 3altri 6in 7alto e per sua volontà non vuole discendere. 4 E beato quel servo (cf Mt 24,46), che non viene po-

sto in alto di [per] sua volontà e sempre desidera sta-

re [esse] sotto i piedi degli altri.

[Admonitio 20. De bono religioso et de vano religioso]°


[FF1-2, 170]

[00164]

Beatus ille religiosus,

qui non habet iucunditatem et laetitiam nisi in sanctissimis eloquiis [2x microfrase, in realtà è apax

]3 et operibus Domini

[00165]

et cum his producit homines [2x microfrase, cf. sotto 00168

] ad amorem Dei cum gaudio et laetitia (cfr. Sal 50, 10).

[00167] Vae illi religioso, [Fontes 1995, pag. 34] qui delectat se in verbis otiosis et vanis

[00168] et cum his producit homines ad risum.


Beato quel religioso, che non ha giocondità e letizia se non nelle santissime parole e opere del Signore

2 e,

mediante queste, conduce gli uomini all’amore di

Dio con gaudio e letizia (cf Sal 50,10). 3

Guai a quel religioso che si diletta in parole oziose e frivole e con

esse conduce gli uomini al riso.

1 Beato quel religioso, che non ha giocondità e letizia

se non nelle santissime parole [eloquiis] e opere del

Signore 2

e, mediante [cum] queste, conduce [produ-

cit] gli uomini all’amore di Dio con gaudio e letizia (cf Sal 50,10). 3 Guai a quel religioso che si diletta in parole oziose e

frivole [vanis] e con esse conduce [producit] gli uo-

mini al riso.

[Admonitio 21. De sapiente servo Dei / De inani et loquaci religioso]°

[FF1-2, 171]

3 Ricorre anche nello Spec. Maius, con citazione esplicita della nostra 'Admonitio': 2SP [FF1-2, 1795] cap. 7/8 dedicato all'orazione e

alla letizia.

Qualiter reprehendit socium qui erat tristis in facie. 2SP [FF1-2, 1794]

96, 1 Dicebat beatus Franciscus: quoniam scio quod daemones invident mihi de beneficiis quae Dominus mihi dedit scio etiam et vi-

deo quod cum non possunt per me nocere mihi insidiantur et student mihi nocere per socios meos.

Si vero per me et socios meos mihi [Fontes 1995, 2004] nocere non possunt cum magna confusione recedunt.

Immo quandoque si essem tentatus vel acediosus cum considero laetitiam socii mei statim occasione laetitiae illius revertor de tenta-

tione et acedia ad interiorem et exteriorem laetitiam.

Propterea ipse pater valde arguebat illos qui exterius tristitiam praetendebant.

Nam quadam vice reprehendit unum de sociis qui tristis in facie apparebat.

Et ait illi: cur ostendis exterius dolorem et tristitiam de tuis offensis?

Inter te et Deum habeas hanc tristitiam et ora ipsum ut per misericordiam suam parcat tibi et reddat animae tuae laetitiam salutaris sui

qua per peccati demeritum est privata. Coram me autem et aliis studeas semper habere laetitiam nam servo Dei non convenit coram fratre suo vel alio ostendere tristitiam et

faciem turbulentam.

2SP [FF1-2, 1795]

Non quidem intelligendum est vel credendum quod pater noster omnis maturitatis et honestatis amator voluerit hanc laetitiam ostendi

per risum vel etiam per nimium verbum vanum cum per hoc non laetitia spiritualis sed vanitas et fatultas ostendatur.

Immo in servo Deirisum et verbum otiosum singulariter abhorre- [Fontes 1995, 2005] -bat (abhorrebat) cum non solum vellet eum

non debere ridere sed nec minimam occasionem ridendi aliis exhibere.

Unde in quadam sua admonitione clarius expressit qualis debet esse laetitia servi Dei. Ait enim: beatus ille religiosus qui non habet

iucunditatem et laetitiam nisi in sanctissimis eloquiis et operibus Domini et cum eis provocat homines ad amorem Dei ingaudio et

laetitia. Et vae illi religioso qui delectatur in verbis otiosis et inanibus et cum eis provocat homines ad risum.

Per laetitiam ergo faciei intelligebat fervorem et sollicitudinem atque dispositionem et praeparationem mentis et corporis ad facien-

dum libenter omne bonum quia per huiusmodi fervorem et dispositionem magis provocantur alii quandoque quam per ipsum actum bonum.


[00169]

Beatus servus, qui quando loquitur, sub specie mercedis omnia sua non manifestat

[00170]

et non est velox ad loquendum (cfr. Prov 29, 20),

[00171] sed sapienter providet, quae debet loqui et respondere.

[00172]

Vae illi religioso, qui bona, quae Dominus [≈: Spec. minus 45b] sibi ostendit, [00173]

non retinet in corde suo (cfr. Lc 2, 19.51)

[00174] et aliis non ostendit per operationem, sed sub specie mercedis

[00175]

magis hominibus verbis cupit ostendere. [00176]

Ipse recipit mercedem suam (cfr. Mt. 6, 2.16)

[00177]

et, audientes, parum fructum reportant. [Scritti 2002, 462]

FF1 1977, 171 FF2 2004, 171 1

Beato il servo che, quando parla, non manifesta tut-

te le sue cose, con la speranza di una mercede, e non è veloce a parlare (Pr 29,20), ma sapientemente pon-

dera di che parlare e come rispondere. 2

Guai a quel religioso che non custodisce nel suo cuore i beni che il Signore (cf Lc 2,19.51) gli mostra

e non li manifesta agli altri nelle opere, ma piuttosto,

con la speranza di una mercede, brama manifestarli

agli uomini a parole. 3

Questi riceve già la sua mer-cede (cf Mt 6,2: 6,16) e chi ascolta ne riporta poco

frutto.

1 Beato il servo che, quando parla, non manifesta tut-

te le sue cose, in vista di una mercede, e non è veloce a parlare (Pr 29,20), ma sapientemente valuta che

cosa deve dire e √ rispondere. 2

Guai a quel religioso che non custodisce nel suo cuore i beni che il Signore (cf Lc 2,19.51) gli mostra

e non li manifesta agli altri attraverso le opere, ma

piuttosto, col vano pretesto di una ricompensa, prefe-

risce manifestarli agli uomini a parole. 3 Questi riceve

già la sua mercede (cf Mt 6,2: 6,16) e gli ascoltatori

ne riportano poco frutto.

[Speculum minus, 1983, pag. 148]

[45] [>] 1 Dicebat beatus Franciscus: «Servo Dei nulla res displicere debet preter peccatum; 2 et quocumque modo aliqua persona peccaret, et propter hoc servus Dei, non ex caritate, turbaretur et irasceretur, the-saurizat sibi culpam. 3 Ille servus Dei qui non irascitur neque conturbat se pro aliquo, recte vivit sine proprio. 4 Et beatus est qui non retinet sibi aliquid, reddens quae sunt Cesaris Cesari et quae sunt Dei Deo

[> Adm. 21]

5 Beatus servus, qui quando loquitur, sub specie mercedis omnia sua non manifes-tat et non est velox ad loquendum, sed sapienter providet, quae debet loqui et res-

pondere.

6 Vae illi religioso, qui bona, que sibi Dominus ostendit, non retinet in corde suo et aliis non ostendit per operationem, sed sub specie mercedis magis hominibus

[verbis] cupit ostendere. 7 Ipse recipit mercedem suam, et audiente[s] [audientes]

parum fructum reportant». [Fontes 1995, 1826 bianca]

[Admonitio 22. De correctionis patientia]°

[FF1-2, 172] [00178]


Beatus servus, qui disciplinam, accusationem et re-prehensionem

[00179] ita patienter ab aliquo sustineret sicut a semetipso.

[00180]

Beatus servus, qui reprehensus

benigne acquiescit, verecunde obtemperat,

humiliter confitetur et

libenter satisfacit.

[00181]

Beatus servus, qui non est velox ad se excusandum

[00182]

et humiliter sustinet verecundiam et reprehensionem de peccato,

[00183] ubi non commisit culpam.

FF1 1977, 172 FF2 2004, 172 1 variante, monti interventi 1

Beato il servo che è disposto a sopportare così pa-

zientemente da un altro la correzione, l’accusa e il

rimprovero, come se li facesse da sé. 2

Beato il servo che, rimproverato, di buon animo ac-

cetta, si sottomette con modestia, umilmente confessa

e volentieri ripara. 3 Beato il servo che non è veloce a

scusarsi e umilmente sopporta la vergogna e la ri-

prensione per un peccato, sebbene non abbia com-

messo colpa.

1 Beato il servo che è disposto a sopportare 1così

2pazientemente 8da 9un 10altro [ita patienter ab ali-

quo] 3la 4correzione [disciplinam], 5l’accusa 6e 7il 7rimprovero [reprehensionem], come se venissero da

lui stesso [sustineret sicut a semetipso]. 2

Beato il servo che, rimproverato [reprehensus], di buon animo accetta [benigne acquiescit], si sottomet-

te con modestia [verecunde obtemperat], umilmente

confessa e volentieri ripara [satisfacit]. 3

Beato il servo che non è veloce a scusarsi [ad se e-xcusandum] e umilmente sopporta [sustinet] la ver-

gogna e la riprensione per un peccato, anche quando

[ubi] non ha commesso colpa.

[Admonitio 23. De humilitate inter dominos]

[FF1-2, 173]

[00184]

Beatus servus, qui ita inventus est humilis inter subditos suos, sicuti quando esset inter dominos suos.

[00185]

Beatus servus, qui semper [Fontes 1995, pag. 35] permanet sub virga correctionis.

[00186]

Fidelis et prudens servus est (cfr. Mt 24, 45), qui in omnibus suis offensis

[00187]

non tardat interius punire per contritionem et exterius per confessionem et operis satisfactionem.

FF1 1977, 173 FF2 2004, 173 due varianti, 6 interventi 1 Beato il servo che viene trovato così umile tra i suoi

sudditi come quando fosse tra i suoi padroni.

1 Beato il servo che viene trovato [inventus est] così

umile tra i suoi sudditi come quando fosse tra i suoi


2 Beato il servo che si mantiene sempre sotto la verga

della correzione. 3

È servo fedele e prudente (Mt

24,45) colui che di tutti i suoi peccati non tarda a pu-

nirsi, interiormente per mezzo della contrizione ed esteriormente con la confessione e con opere di ripa-

razione.

padroni. 2 Beato il servo 1che si mantiene [permanet] 2sempre

sotto la verga della correzione. 3

4E' 5servo 1fedele 2e 3prudente (cf. Mt 24,45) 6colui -che di [in] tutte le sue mancanze 1non 2tarda

4a-punirsi 3interiormente 5per-mezzo-della 6contri-

zione ed esteriormente con [per-mezzo-della] la con-fessione 1e con 3la soddisfazione 2delle-opere

[dell'opera] di riparazione.

[Admonitio 24. De in infirmitate dilectione vera]°

[FF1-2, 174]

[00188]

Beatus servus, qui tantum diligeret fratrem suum, quando est infirmus,

quod non potest ei satisfacere,

[00189] quantum quando est sanus, qui potest ei satisfacere.

FF1 1977, 174 FF2 2004, 174 traduz. identica, 5 interventi

Beato il servo che tanto è disposto ad amare il suo fratello quando è infermo, e perciò non può ricam-

biargli il servizio, quanto l’ama quando è sano, e può

ricambiarglielo.

Beato il servo che tanto è disposto ad amare [dilige-ret] 1il 3suo 2fratello quando è infermo, e perciò

[quod] non può ricambiargli il servizio [ei satisface-

re], 1quanto l’ama 2quando 3è 4sano, e può ri-

cambiarglielo [qui potest ei satisfacere].

[Admonitio 25. De vera in absentia fratris dilectione]°

[FF1-2, 175]

[00190]

Beatus servus,

qui tantum diligeret et timeret fratrem suum, cum esset longe ab ipso,

[00191] sicuti quando esset cum eo,

[00192]

et non diceret aliquid post ipsum, quod cum caritate non posset dicere coram ipso. [Scritti 2002, 464]

FF1 1977, 175 FF2 2004, 175 4 varianti e diversi interventi

Beato il servo che tanto amerebbe e temerebbe un suo fratello quando fosse lontano da lui, quanto se

fosse accanto a lui, e non direbbe dietro le sue spal-

le niente che con carità non possa dire in sua pre-

senza.

Beato il servo che è capace di amare e temere il suo fratello [qui tantum diligeret et timeret fratrem suum]

quando è lontano [cum esset longe] da lui [ab ipso],

allo stesso modo di quando si trova insieme con lui [si-

cuti quando esset cum eo], 1e 2non 3direbbe 5dietro 6le-sue-spalle [post ipsum] 4cosa-alcuna [aliquid] ||

1che [quod] 5con 6carità 2non 3possa 4dire 7in 8sua

9presenza [coram ipso].


[Admonitio 26. De fide* in Ecclesiae clericis / Ut servi Dei honorent clericos]

[FF1-2, 176]

[00193]

Beatus servus, qui portat fidem in clericis, qui vivunt recte secundum formam Ecclesiae Romanae.

[00194]

Et vae illis qui ipsos despiciunt, licet enim sint peccatores,

[00195] tamen nullus debet eos iudicare, quia ipse solus Dominus reservat sibi ipsos ad iudicandum.

[00196]

Nam quantum est maior administratio eorum, quam habent de sanctissimo Corpore et Sanguine Domini nostri Jesu Chris-ti, quod ipsi reci- [Fontes 1995, pag. 36] -piunt [recipiunt] et ipsi soli aliis ministrant,

[00197]

tantum plus peccatum habent, qui peccant in ipsis, quam in omnibus aliis hominibus istius mundi.

FF1 1977, 176 FF2 2004, 176 nove varianti 1

Beato il servo che ha fede nei chierici che vivono

rettamente secondo le norme della Chiesa romana. 2

E guai a coloro che li disprezzano. Quand’anche, in-

fatti, siano peccatori, tuttavia nessuno li deve giudi-

care, poiché il Signore esplicitamente ha riservato

solo a se stesso il diritto di giudicarli. 3

Invero, quanto più grande è il ministero che essi

svolgono del santissimo corpo e sangue del Signore

nostro Gesù Cristo, che proprio essi ricevono ed essi soli amministrano agli altri, tanto maggiore peccato

commettono coloro che peccano contro di essi, che

se peccassero contro tutti gli altri uomini di questo

mondo.

1 Beato il servo che ha fede [portat fidem] nei chierici

che vivono rettamente secondo la forma della Chiesa Romana. 2

E guai a coloro che li disprezzano [despiciunt;]

quand’anche infatti [tamen] siano / fossero peccatori,

tuttavia nessuno 2li 1deve 3giudicare, poiché il Si-gnore in persona riserva solo a se stesso il diritto di

giudicarli [ipse solus Dominus reservat sibi ipsos ad

iudicandum]. 3

Infatti, 1quanto 3maggiore 2è il ministero che essi

svolgono [administratio eorum] riguardo al [quam

habent de] santissimo Corpo e Sangue del Signore

nostro Gesù Cristo, che √ essi ricevono ed essi [ipsi] soli 3amministrano 1agli 2altri, || 7così 8quelli 9che

10peccano 11contro 12di 13loro 6hanno 4un

5peccato 1tanto 2più 3grande [tantum plus peccatum habent qui peccant in ipsis], 14che √ 15contro 16tutti

17gli-altri 18uomini 19di-questo 20mondo [quam in

omnibus aliis hominibus istius mundi].

[Admonitio 27. De undecim virtutibus contra vitios / De virtute effugante vitio]°

[FF1-2, 177] [00198]

Ubi caritas est et sapientia, ibi nec timor nec ignorantia.

[00199]

Ubi est patientia et humilitas, ibi nec ira nec perturbatio. [00200]

Ubi est paupertas cum laetitia [apax mircofrase

], ibi nec cupiditas nec avaritia.

[00201] Ubi est quies et meditatio, ibi neque sollicitudo neque vagatio.

[00202]

Ubi est timor Domini ad atrium suum custodiendum (cfr. Lc 11, 21), ibi inimicus non potest habere locum ad ingredien-dum.

[00203]

Ubi est misericordia et discretio, ibi nec superfluitas nec induratio.


FF1 1977, 177 FF2 2004, 177 una variante : 11 interventi

[FF1 1977, 177] 1 Dove è amore e sapienza,

ivi non è timore né ignoranza. 2

Dove è pazienza e umiltà,

ivi non è ira né turbamento. 3

Dove è povertà con letizia, ivi non è cupidigia né avarizia. 4

Dove è quiete e meditazione,

ivi non è affanno né dissipazione.

5

Dove è il timore del Signore a custodire la sua casa

(cf Lc 11,21),

ivi il nemico non può trovare via d’entrata. 6

Dove è misericordia e discrezione,

ivi non è superfluità né durezza.

[FF1 1977, 177] 1 Dove è carità e sapienza,

ivi non è [nec] timore né [nec] ignoranza. 2

Dove è pazienza e umiltà,

ivi non è [nec] ira né [nec] turbamento. 3

Dove è povertà con letizia, ivi non è [nec] cupidigia né [nec] avarizia. 4

Dove è quiete e meditazione,

ivi non è [neque] affanno [sollicitudo] né [neque]

dissipazione [vagatio]. 5

Dove è il timore del Signore a custodire la sua ca-

sa [atrium] (cf Lc 11,21),

ivi il nemico non può trovare [habere locum] via d’entrata [ad ingrediendum]. 6

Dove è misericordia e discrezione,

ivi non è [nec] superfluità né [nec] durezza [indura-

tio].

[Admonitio 28. De abscondendo bono ne perdatur]

[FF1-2, 178]

[00204]

Beatus servus, qui thesaurizat in caelo (cfr. Mt 6, 20) bona, quae Dominus sibi ostendit,

[00205]

et sub specie mercedis non cupit manifestare hominibus,

[00206]

quia ipse Altissimus manifestabit opera eius quibuscumque placuerit.

[00207]

Beatus servus [22x],

qui secreta Domini

observat in corde suo [Scritti 2002, 466 bianca] (cfr. Lc 2, 19.51).

FF1 1977, 178 FF2 2004, 178 1 variante : 7 interventi 1

Beato il servo che accumula nel tesoro del cielo (cf Mt 6,20) i beni che il Signore gli mostra e non brama

di manifestarli agli uomini con la speranza di averne

compenso 2

poiché lo stesso Altissimo manifesterà le sue opere a chiunque gli piacerà. 3

Beato il servo che conserva nel suo cuore (cf Lc

2,19.51) i segreti del Signore.

1 Beato il servo che accumula nel tesoro [thesaurizat]

del [in] cielo (cf Mt 6,20) i beni che il Signore gli

mostra [ostendit] 1e 5non 6brama [cupit] 7di-

manifestarli 8agli-uomini 2in 3vista [sub specie] 4di una ricompensa [mercedis]

2 poiché lo stesso Altissi-

mo manifesterà 1le 3sue 2opere a chiunque gli piace-

rà. 3

Beato il servo 1che 6conserva [observat] 7nel 9suo 8cuore (cf Lc 2,19.51) 2i 3segreti 4del 5Signore.

FF 1-2, 2850. 71

Et quoniam arcta est via et semita, et angusta est porta per quam itur et intratur ad vitam, et

pauci sunt qui ambulant et intrant per eam. 72

Et si aliqui sunt qui ad tempus ambulant per eam,


pau- [Fontes 1995, 2319] -cissimi [paucissimi] sunt qui perseverant in ea. 73

Beati vero quibus da-

tum est ambulare per eam et perseverare usque in finem.

FF 1-2, 2851. 74

Caveamus ergo, quod si per viam Domini intravimus, quod culpa nostra et ignorantia, aliquo

tempore ab ipsa nullatenus declinemus, 75

ne tanto Domino et suae Virgini matri et patri nostro

beato Francisco, Ecclesiae triumphanti et etiam militanti iniuriam deferamus. 76

Scriptum est

enim: Maledicti qui declinant a mandatis tuis.

AUDITE, POVERELLE [Audite]

[Fontes 1995, pag. 245]

[FF1-2, xx]

[FF2 263b] [Scritti 2002, 241 >]

[0001] Audite, poverelle dal Signór[e] vocáte,

ke de multe parte et provincie séte adunáte:

vivate sémpre en-veritáte,

ke en obediéntïa morïáte.

[0002]

Non guardate a la víta de-fóre, ka quella dello spírito è-miglióre.

[0003] Io ve prégo per-grand'amóre

k'aiáte discrecïóne de le lemosene ke ve dà-el Segnór[e].

[Scritti 2002, 242]

[0004]

Quelle ke sunt adgravate de ínfirmitáte et l'altre ke per lor[o] s[u]ò ádfatigáte,

tutte quante lo sostengáte en-páce,

[0005]

Ka multo ve[n]deri[te] cara quésta fa[t]íga,

ka cascúna serà-regína en celo coronata cum la Vérgene María.

BENEDICTIO FRATRI BERNARDO DATA [BenBern]

[Fontes 1995, pag. 239]

[FF1-2, xx] [00001]

Scribe, sicut dico tibi:

[00002]

Primus frater, quem dedit mihi Dominus, fuit frater Bernardus,

[00003]


et qui primo incepit et complevit perfectissime perfectionem sancti evangelii

distribuendo bona sua omnia pauperibus.

[00004]

* propter quod et propter multas alias praerogativas teneor ipsum magis diligere quam aliquem fratrem totius religionis. [00005]

Unde volo et praecipio [3x], sicut possum, quod, quicumque fuerit Generalis minister, ipsum diligat et honoret tamquam

me ipsum, [00006]

et etiam alii ministri provinciales et fratres totius religionis ipsum teneant vice mea.

BENEDICTIO S. CLARAE ET EIUS SORORIBUS IN SCRIPTIS MISSA [BenCl] [Fontes 1995, pag. 239]

[FF1-2, xx] [00001]

...ad consolandam ipsam scripsit ei per litteram

[00002] suam benedictionem ac etiam absolvit ipsam ab omni defectu,

[00003]

si quem habuisset, in eius mandatis et voluntatibus et mandatis et voluntatibus Filii Dei.

BENEDICTIO FRATRI LEONI DATA [BenLeo] [Fontes 1995, pag. 49] editio Bartoli-Langeli pp. 112-113.

[Scritti 2002, pag. 112]

[Autografi 2000, pag. 38]

[FF1-2, 262]

[00001]

Benedicat tibi Dominus et custodiat te; [00002]

ostendat faciem suam tibi et misereatur tui.

[00003] Convertat vultum suum ad te et det tibi pacem (Num 6, 24-26).

[00004]

Dominus benedicat, frater Leo, te (cfr. Num 6, 27b).

CANTICUM FRATRIS SOLIS [CantSol] vel LAUDES CREATURARUM [FF1-2, 263]

[Scritti 2002, pag. 234 >]

[Fontes 1995, pag. 39]

[00001]Altissimu onnipotente bon signore,

tue so le laude, la gloria e l'onore et onne benedictione.

[00002] Ad te solo, altissimo, se konfano,

et nullu homo ene dignu te mentovare.

[00003] Laudato sie, mi signore, cun tucte le tue creature,

spetialmente messor lo frate sole,

lo qual'è iorno, et allumini noi per loi.


[00004] Et ellu è bellu e radiante con grande splendore,

de te, altissimo, porta significatione.

[00005] Laudato si, mi signore, per sora luna e le stelle,

in celu l'ài formate clarite et pretiose et belle.

[00006] Laudato si, mi signore, per frate vento,

et per aere et nubilo et sereno et onne tempo,

per lo quale a le tue creature dai sustentamento.

[Scritti 2002, 235 >]

[00007] Laudato si, mi signore, per sor aqua,

la quale è multo utile et humile et pretiosa et casta.

[00008] Laudato si, mi signore, per frate focu,

per lo quale enn'allumini la nocte, ed ello è bello et iocundo et robustoso et forte.

[00009] Laudato si, mi signore, per sora nostra matre terra, la quale ne sustenta et governa,

et produce diversi fructi con coloriti flori et herba.

[000010] Laudato si, mi signore, per quelli ke perdonano per lo tuo amore, et sostengo infirmitate et tribulatione.

[000011] Beati quelli ke 'l sosterrano in pace, ka da te, altissimo, sirano incoronati.

[000012] Laudato si, mi signore, per sora nostra morte corporale,

da la quale nullu homo vivente po' skappare.

[000013] Guai a quelli, ke morrano ne le peccata mortali:

[Scritti 2002, 236] beati quelli ke trovarà ne le tue sanctissime voluntati,

ka la morte secunda nol farrà male.

[000014] Laudate et benedicete mi signore,

et rengratiate et serviateli cun grande humilitate.

Versio latina : [Fontes 1995, pag. 40-41]

DECLARATIO SUPER PAUPERTATEM

[Scritti 2002, 236] Comp Ass 15 // LP 111

[FF1-2, 1670]

[00001] Dicebat beatus Franciscus frequenter verba ista fratribus:

[00002] «Non fui latro unquam, idest de helemosinis, quae° pauperum sunt hereditas.

[00003]


Semper* minus accepi quam me contingeret, ne defraudarentur alii pauperes sorte sua,

[00004]

quia contrarium facere furtum esset».

EPISTOLA AD SANCTUM ANTONIUM [EpAnt]


[Scritti 2002, 392]

[FF1-2, 251]

[00001]

Fratri Antonio episcopo meo frater Franciscus salutem.

[FF1-2, 252]

[00002] Placet mihi quod sacram theologiam legas fratribus,

[00003] dummodo inter huius studium orationis et devotionis spiritum non exstinguas,

[00004]

sicut in regula continetur.

EPISTOLA CIVIBUS BONONIENSIBUS SCRIPTA [EpBon]

[Fontes 1995, pag. 239]

[Scritti 2002, 554]

Thomas de Eccleston, Tractatus de adventu..., Paris 1909, pag. 40.

[FF1-2, 1.

[00001] Dixit etiam [scl. fr. Martinus de Bartona] quod frater quidam, qui stetit in oratione Brixiae in die Natali Domini, in terrae

motu, quem praedixerat sanctus Franci- Fontes 1995, pag. 240] -scus [Franciscus]

[00002]

et per omnes scholas Bononiae per fratres praedicari fecerat, per litteram, in qua fuit falsum Latinum,

[00003] et ecclesia corruit, sub ruina lapidum illaesus inventus est.

EPISTOLA S. CLARAE DE IEIUNIO SCRIPTA [EpCl]

Fontes 1995, pag. 240] [Scritti 2002, 556]

[FF1-2, 1

[00001] Super his autem, quae me iam tibi reserare mandasti, quae scilicet essent festa, quae forte ut te opinor aliquatenus

aestimasse in varietate ciborum gloriosissimus pater noster sanctus Franciscus nos celebrare specialiter monuisset, caritati

tuae duxi respondendum:

[00002]


Noverit quidem tua prudentia, quod praeter debiles et infirmas, quibus de quibuscumque cibariis omnem discretionem

quam possemus facere nos monuit et mandavit,

[00003] ulla nostrum sana et valida nisi cibaria quadragesimalia tantum, tam in diebus ferialibus quam festivis, manducare debe-

ret,

[00004]

die quolibet ieiunando exceptis diebus Dominicis et Natalis Domini, in quibus bis in die comedere deberemus.

[00005]

Et in diebus quoque Jovis solitis temporibus pro voluntate cuiuslibet, ut quae scilicet nollet, ieiunare non teneretur.

[00006] Nos tamen sanae ieiunamus cotidie praeter dies Dominicos et Natalis.

[00007] In omni vero Pascha, ut scriptum beati Francisci dicit, et festivitatibus sanctae Mariae ac sanctorum Apostolorum ieiunare

etiam non tenemur,

[00008]

nisi haec festa in sexta feria evenirent.

[00009] Et* sicut praedictum est, semper, quae sanae sumus et validae, cibaria quadragesimalia manducamus.

EPISTOLA AD CLERICOS

I [EpCler1] (Recensio prior)

II [EpCler2] (Recensio posterior)


[FF1-2, 207]

[00001] Attendamus, omnes clerici, magnum peccatum et ig-

norantiam, quam quidam habent super sanctissimum

corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi et sac-ratissima nomina et verba eius scripta, quae sanctifi-

cant corpus.

[00002]

Scimus, quia non potest esse corpus, nisi prius sancti-

ficetur a verbo.

[00003] Nihil enim habemus et videmus corporaliter

in hoc saeculo de ipso Altissimo nisi corpus et sangui-

nem, nomina et verba, per quae facti sumus et redemp-ti de morte ad vitam (1 Gv 3, 14).

[FF1-2, 208] [00004]

Omnes autem illi qui ministrant tam sanctissima mys-

teria, considerent intra se, maxime hi qui illicite minis-

trant, quam viles sint calices, corporales et linteamina, ubi sacrificatur corpus et sanguis eiusdem.

[Scritti 2002, 322]

[00001] Attendamus, omnes clerici, magnum peccatum et i-

gnorantiam, quam quidam habent super sanctissimum

corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi et sa-cratissima nomina et verba eius scripta, quae sanctifi-

cant corpus.

[00002]

Scimus, quia non potest esse corpus, nisi prius sancti-

ficetur a verbo.

[00003] Nihil enim habemus et videmus corporaliter

in hoc saeculo de ipso Altissimo, nisi corpus et san-

guinem, nomina et verba, per quae facti sumus et re-dempti de morte ad vitam (1 Gv 3, 14).

[00004]

Omnes autem illi qui ministrant tam sanctissima mi-

nisteria, considerent intra se, maxime hi qui indiscrete

ministrant, quam viles sint calices, corporalia et lin-teamina, ubi sacrificatur corpus et sanguis Domini

nostri.


[00005]

Et a multis in locis vilibus collocatur et relinquitur,

miserabiliter portatur et indigne sumitur et indiscrete

aliis ministratur.

[FF1-2, 209]

[00006] Nomina etiam et verba eius scripta aliquando pedibus

conculcantur;

[00007] quia animalis homo non percipit ea quae Dei sunt (1

Cor 2, 14).

[00008]

Non movemur de his omnibus pietate, cum ipse pius

Dominus [apax]

in manibus nostris se praebeat et eum tractemus et sumamus quotidie per os nostrum?

[00009] An ignoramus, quia venire debemus in manus eius?

[00010] Igitur de his omnibus et aliis cito et firmiter emende-

mus.

[00011]

Et* ubicumque fuerit sanctissimum corpus Domini

nostri Jesu Christi illicite collocatum et relictum, re-

moveatur de loco illo et in loco pretioso ponatur et consignetur.

[00012] Similiter nomina et verba Domini scripta, ubicumque

inveniantur in [Fontes 1995, pag. 60] locis immundis,

colligantur et in loco honesto debeant collocari.

[00013]

Haec omnia usque in finem universi clerici tenentur

super omnia observare.

[00014] Et qui hoc non fecerint, sciant se debere coram Domi-

no nostro Jesu Christo in die iudicii reddere rationem

(cfr. Mt 12, 36).

[00015]

Hoc scriptum, ut melius debeat observari, sciant se be-

nedictos a Domino Deo, qui illud fecerint exemplari.

[00005]

Et a multis in locis vilibus √√ relinquitur, miserabiliter

portatur et indigne sumitur et indiscrete aliis ministra-tur.

[00006] Nomina etiam et verba eius scripta aliquando pedibus

conculcantur;

[00007] quia animalis homo non percipit ea quae Dei sunt (1

Cor 2, 14).

[00008]

Non movemur de his omnibus pietate, cum ipse pius

Dominus [apax]

in manibus nostris se praebeat et eum tractemus [Fontes 1995, pag. 61] et sumamus quotidie

per os nostrum?

[00009] An ignoramus, quia debemus venire in manus eius?

[00010] Igitur de his omnibus et aliis cito et firmiter emende-

mus;

[00011]

et ubicumque fuerit sanctissimum corpus Domini nos-

tri Jesu Christi illicite collocatum et relictum, remo-

veatur de loco illo et in loco pretioso ponatur et consi-gnetur.

[00012] Similiter nomina et verba Domini scripta, ubicumque

inveniantur in locis immundis, colligantur et in loco

honesto debeant collocari.

[00013]

Et scimus, quia haec omnia √√√√ tenemur super om-

nia observare secundum praecepta Domimi et constitu-tiones sanctae matris Ecclesiae. [Scritti 2002, 256]

[00014] Et qui hoc non fecerit, sciat, se coram Domino nostro

Jesu Christo in die iudicii reddere rationem (cfr. Mt

12, 36).

[00015]

Hoc scriptum, ut melius debeat observari, sciant se be-

nedictos a Domino Deo, qui ipsum fecerint exemplari.

I [EpCust1] II [EpCust2]

[Fontes 1995, pag. 65] [Fontes 1995, pag. 69]


[Scritti 2002, 330]

[FF1-2, 240]

[00001] Universis custodibus fratrum minorum, ad quos litterae istae pervenerint, frater Franciscus in Domino Deo vester servus et parvulus,

salutem cum novis signis caeli et terrae, quae magna et excellentissima

sunt apud Deum et a multis religiosis et aliis hominibus minima repu-tantur.

[FF1-2, 241]

[00002] Rogo vos plus quam de me ipso, quatenus, cum decet et videri-tis expedire, clericis humiliter supplicetis, quod sanctissimum corpus et

sanguinem Domini nostri Jesu Christi et sancta nomina et verba eius

scripta, quae sanctificant corpus, super omnia debeant venerari.

[00003] Calices, corporalia, ornamenta altaris et omnia, quae pertinent

ad sacrificium, pretiosa [≡ simplicia] habere debeant.

[00004] Et si in aliquo loco sanctissimum corpus Domini fuerit pau-

perrime collocatum, iuxta mandatum Ecclesiae in loco pretioso ab eis

ponatur et consignetur et cum magna ve-neratione portetur et cum dis-cretione aliis ministretur.

[FF1-2, 242] [00005] Nomina etiam et verba Domini scripta, ubicumque invenian-

tur in [Fontes 1995, pag. 66] locis immundis, colligantur et in loco ho-

nesto debeant collocari.

[FF1-2, 243]

[00006] Et in omni praedicatione, quam facitis, de poenitentia populum

moneatis, et quod nemo potest salvari, nisi qui recipit sanctissimum corpus et sanguinem Domini (cfr. Gv 6, 54).

[00007] Et, quando a sacerdote sacrificatur super altare et in aliqua parte portatur, omnes gentes flexis genibus reddant laudes, gloriam et

honorem Domino Deo[,] vivo et vero.

[00008] Et de laude eius ita omnibus gentibus annuntietis et praedicetis, ut omni hora et quando pulsantur campanae semper ab universo populo

omnipotenti Deo laudes et gratiae referantur per totam terram.

[FF1-2, 244]

[00009] Et, ad quoscumque fratres meos custodes pervenerit hoc scrip-

tum et exemplaverint et apud se habuerint et [Scritti 2002, 324] pro fra-tribus, qui habent officium praedicationis et custodiam fratrum, fe-

cerint exemplari et omnia, quae continentur in hoc scripto, praedicave-

rint usque in finem, sciant se habere benedictionem Domini Dei et

meam.

[000010] Et ista sint eis per veram et sanctam obedientiam. Amen.

[FF1-2, 245]

[00001] Universis custodibus fratrum minorum, ad quos istae litterae

pervenerint, frater Franciscus,

minimus servorum Dei salutem et sanctam pacem in Domino.

[FF1-2, 246]

[00002] Scitote, quod in conspectu Dei sunt quaedam res nimis altae et

sublimes, quae aliquando reputantur

inter homines pro vilibus et abiectis.

[00003] Et* aliae sunt carae et

spectabiles inter homines, quae coram Deo tenentur pro vilissimis et

abiectis.

[FF1-2, 247] [00004] Rogo vos coram Domino

Deo nostro, quantum possum, quod

litteras illas, quae tractant de sanctissimo corpore et sanguine Do-

mini nostri, detis episcopis et aliis

clericis.

[00005] Et* memoria retineatis, quae

super his vobis commendavi-mus.

[FF1-2, 248]

[00006] Aliarum litterarum, quas vo-

bis mitto, ut eas detis potestatibus, consulibus et rectoribus

[00007] Et* in quibus continetur, ut

publicentur per populos et plateas Dei laudes, facite statim multa

exemplaria.

[00008] Et* cum magna diligentia

eas porrigite illis, quibus debeant da-

ri.

EPISTOLA AD FIDELES

I [EpFid1 B] (Recensio prior) II [EpFid2 A] (Recensio posterior)



(Exhortatio ad fratres et sorores de

poenitentia)

[Scritti 2002, 494] [00001]

In nomine Domini!

[Cap. I] De illis qui faciunt poeniten-

tiam]

[FF1-2, 17 [00002]

Omnes qui Dominum diligunt ex toto

corde, ex tota anima et mente, ex tota virtute (cfr. Mc 12, 30) et diligunt pro-

ximos suos sicut se ipsos (cfr. Mt 22,

39), 2et odio habent corpora eorum cum

vitiis et peccatis, 3et recipiunt corpus et

sanguinem Domini nostri Jesu Christi, 4et faciunt fructus dignos poenitentiae:

[00003] O quam beati et benedicti sunt

illi et illae, dum talia faciunt et in tali-

bus perseverant, 6quia requiescet super

eos spiritus Domini (cfr. Is 11, 2) et fa-

ciet apud eos habitaculum et mansio-

nem (cfr. Gv 14, 23)

[00004] Et* sunt filii patris caelestis

(cfr. Mt 5, 45), cuius opera faciunt.

[00005]

Et* sunt sponsi, fratres et matres Do-

mini nostri Jesu Christi (cfr. Mt 12, 50).

[00006]

Sponsi sumus, [Fontes 1995, pag. 74]

quando Spiritu Sancto coniungitur fide-lis anima Domino nostro Jesu Christo.

[00007] Fratres ei sumus, quando facimus vo-

luntatem patris qui in caelis est (Mt 12,

50).

[00008]

Matres, quando portamus eum in corde

et corpore nostro (cfr. 1 Cor 6, 20) per divinum amorem et puram et sinceram

conscientiam.

[00009] Parturimus eum per sanctam

operationem, quae lucere debet aliis in

exemplum (cfr. Mt 5, 16).

[00010] O quam gloriosum est, sanc-

tum et magnum in caelis habere pa-


[Scritti 2002, 474]

[00001]

In nomine Domini Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.

[FF1-2, 179]

[00002] Universis christianis religiosis, clericis et laicis, masculis et

feminis, omnibus qui habitant in universo mundo, frater Franciscus,

eorum servus et subditus [sintagma apax

], obsequium cum reverentia, pacem veram de caelo et sinceram in [

sintagma apax] Domino caritatem.

[FF1-2, 180] [00003] Cum sim servus omnium, omnibus servire teneor et adminis-

trare odorifera verba Domini mei.

[00004] Unde in mente considerans quod, cum personaliter, propter

infirmitatem et debilitatem mei corporis, non possim singulos visi-

tare, proposui litteris praesentibus et nuntiis verba Domini nostri Jesu

Christi, qui est Verbum Patris, vobis referre et verba Spiritus Sancti, quae spiritus et vita sunt (Gv 6, 64).

[I. Il Verbo del Padre]

[FF1-2, 181] [00005] Istud Verbum Patris tam dignum, tam sanctum et gloriosum

nuntiavit altissimus Pater de caelo per sanctum Gabrielem angelum

suum in uterum sanctae et gloriosae virginis Mariae, ex cuius utero

veram recepit carnem humanitatis et fragilitatis nostrae.

[FF1-2, 182]

[00006]Qui, cum dives esset (2 Cor 8, 9) super omnia, voluit ipse in mundo cum beatissima Virgine, matre sua, eligere paupertatem.

[FF1-2, 183]

[00007] 6Et prope passionem celebra- [Fontes 1995, pag. 80] -vit (celebravit)

pascha cum discipulis suis et accipiens panem gratias egit et bene-

dixit et fregit dicens: Accipite et comedite, hoc est corpus meum (Mt 26, 26).

[00008] 7Et accipiens calicem dixit: Hic est sanguis meus novi testamenti, qui

pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum (Mt 26,

27).

[00009] 8Deinde oravit Patrem dicens: Pater, si fieri potest, transeat a me ca-

lix iste (Mt 26, 39).

[00010] 9Et factus est sudor eius sicut guttae sanguinis decurrentis in terram

(Lc 22, 44).

[00011]


trem!

[00011] O quam sanctum, paraclitum,

pulchrum et admirabilem talem habere sponsum!

[00012] O quam sanctum et quam di-lectum, beneplacitum, humilem, pacifi-

cum, dulcem, amabilem et super omnia

desiderabilem habere talem fratrem et

talem filium, Dominum nostrum Jesum Christum, qui posuit animam pro ovi-

bus suis (cfr. Gv 10, 15).

[00013] Et* oravit patri dicens:

[00014] Pater sancte, serva eos in no-mine tuo (Gv 17, 11), quos dedisti mihi

in mundo; tui erant et mihi dedisti eos

(Gv 17, 6).

[000015] Et verba, quae mihi dedisti,

dedi eis, et ipsi acceperunt et credide-

runt vere, quia a te exivi et cognove-runt, quia tu me misisti (Gv 17, 8).

[000016] Rogo pro eis et non pro mun-do (cfr. Gv 17, 9).

[000017] Benedic et sanctifica (Gv 17,

17) et pro eis sanctifico me ipsum (Gv 17, 19).

[000018] Non pro eis rogo tantum, sed [Scritti 2002, 496] pro eis qui credituri

sunt per verbum illorum in me (Gv 17,

20), ut sint sanctificati in unum (cfr. Gv

17, 23) sicut et nos (Gv 17, 11).

[000019] Et volo, pater, ut ubi ego sum

et illi sint mecum, ut videant claritatem meam (Gv 17, 24) in regno tuo (Mt 20,

21).

[000020] Amen.

[Cap. II] De illis qui non agunt poeni-

tentiam.

[000021] Omnes autem illi et illae, qui

non sunt in poenitentia, 2et non reci-

piumt corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi,

3et ope- [Fontes

1995, pag. 75] -rantur (operantur) vitia

et peccata

10Posuit tamen volunta- [Scritti 2002, 476] -tem (voluntatem) suam in

voluntate Patris dicens: Pater, fiat voluntas tua (Mt 26, 42); non sicut

ego volo, sed sicut tu (Mt 26, 39).

[FF1-2, 184]

[000012] 11

Cuius Patris talis fuit voluntas, ut Filius eius benedictus et

gloriosus, quem dedit nobis et natus fuit pro nobis, se ipsum per proprium sanguinem suum sacrificium et hostiam in ara crucis offer-

ret;

[000013] 12

non propter se, per quem facta sunt omnia (cfr. Gv 1, 3), sed pro peccatis nostris,

[000014] 13

relinquens nobis exemplum, ut sequamur vestigia eius (cfr. 1 Petr 2, 21).

[000015] 14

Et vult ut omnes salvemur per eum et recipiamus ipsum puro corde et casto corpore nostro.

[FF1-2, 185] [000016]

15Sed pauci sunt, qui velint eum recipere et salvi esse per

eum, licet eius iugum suave sit et onus ipsius leve (cfr. Mt 11, 30).

[II. Chi non osserva i comandamenti]

[FF1-2, 186]

[000017] 16

Qui nolunt gustare, quam suavis sit Dominus (cfr. Sal 33,

9) et diligunt tenebras magis quam lucem (Gv 3, 19) nolentes adim-

plere mandata Dei, maledicti sunt;

[000018] 17

de quibus dicitur per prophetam: Maledicti qui declinant a

mandatis tuis (Sal 118, 21).

[000019] 18

Sed, o quam beati et benedicti sunt illi, qui Deum diligunt

et faciunt sicut dicit ipse Dominus in evangelio: Diliges Dominum

Deum tuum ex toto corde et ex tota mente, et proximum tuum sicut te ipsum (Mt 22, 37.39). [Fontes 1995, pag. 81]

[III. Amore e culto per Dio]

[FF1-2, 187] [000020]

19Diligamus igitur Deum et adoremus eum puro corde et

pura mente, quia ipse super omnia quaerens dixit: Veri adoratores

adorabunt patrem in spiritu et veritate (Gv 4, 23).

[000021]

20Omnes enim, qui adorant eum, in spiritu veritatis oportet

eum adorare (cfr. Gv 4, 24).

[FF1-2, 188]

[000022] 21

Et dicamus ei laudes et orationes die ac nocte (Sal 31, 4) dicendo: Pater noster, qui es in caelis (Mt 6, 9), quia oportet nos

semper orare et non deficere (Lc 18, 1).


[000022] et qui ambulant post malam

concupiscentiam et mala desideria, car-

nis suae,

[000023] 4et non observant, quae pro-

miserunt Domino, 5et serviunt corpora-

liter mundo carnalibus desideriis et sol-

licitudinibus saeculi et curis huius vi-

tae:

[000024] Detenti a diabolo, cuius sunt

filii et eius opera faciunt (cfr. Gv 8, 41),

[000025]

7caeci sunt, quia verum lumen

non vident Dominum nostrum Jesum

Christum.

[000026] Sapientiam non habent spiri-

tualem, quia non habent Filium Dei ,

qui est vera sapientia Patris, 9de quibus

dicitur: Sapientia eorum deglutita est

(Sal 106, 27).

[000027] Et*: Maledicti qui declinant a

mandatis tuis (Sal 118, 21).

[000028] Vident et agnoscunt, sciunt et

faciunt mala et ipsi scienter perdunt

animas.

[000029] Videte, caeci, decepti ab ini-

micis vestris: a carne, mundo et diabo-

lo; quia corpori dulce est facere pecca-tum et amarum est facere servire Deo;

[000030] 12

quia omnia vitia et peccata

de corde hominum exeunt et procedunt, sicut dicit Dominus in Evangelio (cfr.

Mc 7, 21).

[000031] Et nihil habetis in hoc saeculo

neque in futuro.

[000032] Et putatis diu possidere vani-

tates huius saeculi,

[000033] sed decepti estis, quia veniet dies et hora, de quibus non cogitatis,

nescitis et ignoratis.

[000034] Infirmatur* corpus, mors ap-

propinquat et sic moritur amara morte.

[000035] Et ubicumque, quando-

cumque, qualitercumque moritur homo

in criminali peccato sine poenitentia et

[IV. Confessione dei peccati]

[FF1-2, 189] [000023]

22Debemus siquidem confiteri sacerdoti omnia peccata no-

stra;

[000024] et recipiamus corpus et sanguinem Domini nostri Jesu

Christi ab eo.

[000025] 23

Qui non manducat carnem suam et non bibit sanguinem suum (cfr. Gv 6, 55.57), non potest introire in regnum Dei(Gv 3, 5).

[000026] 24

Digne [Scritti 2002, 478] tamen manducet et bibat, quia qui indigne recipit, iudicium sibi manducat et bibit, non diiudicans

corpus Domini (1 Cor 11, 29), id est non discernit.

[FF1-2, 190]

[000027] 25

Faciamus insuper fructus dignos poenitentiae (Lc 3, 8).

[000028]

26Et diligamus proximos sicut nos ipsos (cfr. Mt 22, 39).

[000029] 27

Et si quis non vult eos amare sicut se ipsum, saltim non inferat eis mala, sed faciat bona.

[V. Giudicare con misericordia]

[FF1-2, 191] [000030]

28Qui autem potestatem iudicandi alios receperunt, iudicium

cum misericordia exerceant, sicut ipsi volunt a Domino misericor-

diam obtinere.

[000031] 29

Iudicium enim sine misericordia erit illis qui non fecerint

misericordiam (Jac 2, 13).

[FF1-2, 192]

[000032] 30

Habeamus itaque caritatem et humilitatem;

[000033] et faciamus eleemosynas, quia ipsa lavat animas a sordibus

peccatorum (cfr. Tob 4, 11; 12, 9).

[000034] 31

Homines enim omnia perdunt, quae in hoc saeculo relin-

quunt;

[000035] secum tamen portant caritatis mercedem et eleemosynas,

quas fecerunt, de quibus habebunt a Domino praemium et dignam

remunerationem. [Fontes 1995, pag. 82]

[VI. Digiuno corporale e spirituale]

[FF1-2, 193]


satisfactione, si potest sa- [Scritti 2002,

498] -tisfacere (satisfacere) et non satis-

facit, diabolus rapit animam suam de

corpore eius cum tanta angustia et tri-bulatione, quod nemo potest scire, nisi

qui recipit.

[000036]

*4Et omnia talenta et potesta-

tem et scientiam et sapientiam (2 Par 1,

12), quae putabant habere, auferretur [!]

ab eis (cfr. Lc 8, 18; Mc 4, 25).

[000037] Et propinquis et ami- [Fontes

1995, pag. 76] -cis (amicis) relinquunt et ipsi tulerunt et diviserunt substantiam

eius et dixerunt postea:

[00038]

Maledicta sit anima sua, quia potuit

plus dare nobis et acquirere quam non

acquisivit.

[00039] Corpus comedunt vermes, et

ita perdiderunt corpus et animam in isto brevi saeculo et ibunt in inferno, ubi

cruciabuntur sine fine.

[00040] Omnes illos quibus litterae is-

tae pervenerint, rogamus in caritate

quae Deus est (cfr. 1 Gv 4, 16), ut ista

supradicta odorifera verba Domini nos-tri Jesu Christi cum divino amore be-

nigne recipiant.

[00041] Et qui nesciunt legere, saepe

legere faciant.

[00042] Et* apud se retineant cum sancta operatione usque in finem, quia

spiritus et vita sunt (Gv 6, 64).

[000043] Et qui hoc non fecerint, tene-

buntur reddere rationem in die iudicii

(cfr. Mt 12, 36) ante tribunal Domini nostri Jesu Christi [Scritti 2002, 500

bianca] (cfr. Rom 14, 10).

[000036] 32

Debemus etiam ieiunare et abstinere a vitiis et peccatis

(cfr. Sir 3, 32) et a superflutate ciborum et potus

[000037] et esse catholici.

[000038] 33

Debemus etiam ecclesias visitare frequenter et venerari

clericos et revereri, non tantum propter eos, si sint peccatores, sed propter officium et administrationem sanctissimi corporis et sangui-

nis Christi, quod sacrificant in altari et recipiunt et [Scritti 2002, 480]

aliis administrant.

[FF1-2, 194]

[000039] 34

Et firmiter sciamus omnes, quia nemo salvari potest, nisi per sancta verba et sanguinem Domini nostri Jesu Christi, quae clerici

dicunt, annuntiant et ministrant.

[000040] 35

Et ipsi soli ministrare debent et non alii.

[000041] 36

Specialiter autem religiosi, qui renuntiaverunt saeculo, tenentur, plura et maiora facere, sed ista non dimittere (cfr. Lc 11,

42).

[VII. Amore per i nemici]

[FF1-2, 195]

[000042] 37

Debemus odio habere corpora nostra cum vitiis et pecca-

tis, quia Dominus dicit in evangelio: Omnia mala, vitia et peccata a 'corde exeunt' (Mt 15, 18-19; Mc 7, 23).

[FF1-2, 196] 38

Debemus diligere inimicos nostros et benefacere his, qui nos odio

habent (cfr. Mt 5, 44; Lc 6, 27). 39

Debemus observare praecepta et

consilia Domini nostri Jesu Christi. 40

Debemus etiam nosmetipsos abnegare (cfr. Mt 16, 24) et ponere corpora nostra sub iugo servitutis

et sanctae obedientiae, sicut unusquisque promisit Domino.

[VIII. Umiltà nel comandare]

[FF1-2, 197] 41

Et nullus homo teneatur ex obedientia obedire alicui in eo, ubi

committitur delictum vel peccatum. 42

Cui autem obedientia commissa est et qui habetur maior sit sicut minor (Lc 22, 26) et aliorum fratrum servus.

43Et in singulos fratres

suos misericordiam faciat et habeat, quam vellet sibi fieri, si in con-

simili [Fontes 1995, pag. 83] casu esset (cfr. Mt 7, 12). [FF1-2, 198] 44

Nec ex delicto fratris irascatur in fratrem, sed cum omni patientia et

humililate ipsum benigne moneat et sustineat.

4 Variante scelta nella Fontes 1995 : Omnia talenta et potestas et scientia et sapientia... auferetur ab eis (cf. 2 Ep.Fid. 83).


[IX. Fuggire la sapienza della carne]

[FF1-2, 199] 45

Non debemus secundum carnem esse sapientes et prudentes, sed

magis debemus esse simplices, humiles et puri. 46

Et habeamus corpo-

ra nostra in opprobrium et despectum, [Scritti 2002, 482] quia omnes per culpam nostram sumus miseri et putridi, foetidi et vermes, sicut

dicit Dominus per prophetam: Ego sum vermis et non homo, oppro-

brium hominum et abiectio plebis (Sal 21, 7). 47

Numquam debemus

desiderare esse super alios, sed magis debemus esse servi et subditi omni humanae creaturae propter Deum (1 Petr 2, 13).

[FF1-2, 200] 48

Et omnes illi et illae, dum talia fecerint et perseveraverint usque in finem, requiescet super eos spiritus Domini (Is 11, 2) et faciet in eis

habitaculum et mansionem (cfr. Gv 14, 23). 49

Et erunt filii Patris cae-

lestis (cfr. Mt 5, 45), cuius opera faciunt. 50

Et sunt sponsi, fratres et matres Domini nostri Jesu Christi (cfr. Mt 12, 50).

51Sponsi sumus,

quando Spiritu Sancto coniungitur fidelis anima Jesu Christo. 52

Fratres enim sumus, quando facimus voluntatem Patris eius, qui est

in caelo (cfr. Mt 12, 50); 53

matres, quando portamus eum in corde et corpore nostro (cfr. 1 Cor 6, 20) per amorem et puram et sinceram

conscientiam; parturimus eum per sanctam operationem, quae lucere

debet aliis in exemplum (cfr. Mt 5, 16). [FF1-2, 201] 54

O quam gloriosum et sanctum et magnum habere in caelis Patrem! 55

O quam sanctum, paraclitum, pulchrum et admirabilem habere sponsum!

56O quam sanctum et quam dilectum, beneplacitum, humi-

lem, pacificum, dulcem et amabilem et super omnia desiderabilem

habere talem fratrem et filium, qui posuit animam suam pro ovibus

suis (cfr. Gv 10, 15) et oravit Patrem pro nobis dicens: Pater sancte, serva [Fontes 1995, pag. 84] eos in nomine tuo, quos dedisti mihi (Gv

17, 11). 57

Pater, omnes, quos dedisti mihi in mundo, tui erant et mihi

eos dedisti (Gv 17, 6). 58

Et verba, quae dedisti mihi, dedi eis; et ipsi acceperunt et cognoverunt vere, quia a te exivi, et crediderunt, quia

tu me misisti (Gv 17, 8); rogo pro eis et non pro mundo (cfr. Gv 17,

9); benedic et sanctifica eos (Gv 17, 17). 59

Et pro eis sanctifico me

ipsum, ut sint sanctificati in (Gv 17, 19) unum sicut et nos (Gv 17, 11) sumus.

60Et volo, Pater, ut ubi ego sum et illi sint mecum, ut vi-

deant claritatem meam (Gv 17, 24) in regno tuo (Mt 20, 21).

[X. Lode a Dio]

[FF1-2, 202 61

Ei autem qui tanta sustinuit pro nobis, tot bona contulit et conferet

in futurum, omnis creatura, quae est in caelis, in terra, in mari et in

[Scritti 2002, 484] abyssis reddat laudem Deo, gloriam, honorem, et benedictionem (cfr. Ap 5, 13),

62quia ipse est virtus et fortitudo

nostra, qui est solus bonus, solus altissimus, solus omnipotens,

admirabilis, gloriosus et solus sanctus, laudabilis et benedictus per infinita saecula saeculorum. Amen.

[FF1-2, 203] 63

Omnes autem illi, qui non sunt in poenitentia et non recipiunt corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi,

64et operantur vitia et

peccata, et qui ambulant post malam concupiscentiam et mala

desideria, et non observant, quae promiserunt, 65

et serviunt


corporaliter mundo carnalibus desideriis, curis et sollicitudinibus

[Fontes 1995, pag. 85] huius saeculi et curis huius vitae, 66

decepti a

diabolo, cuius filii sunt et eius opera faciunt (cfr. Gv 8, 41), caeci

sunt, quia verum lumen non vident Dominum nostrum Jesum Christum.

67Sapientiam non habent spiritualem, quia non habent

Filium Dei inse, qui est vera sapientia Patris; de quibus dicitur:

Sapientia eorum devorata est (Sal 106, 27). 68

Vident, agnoscunt, sciunt et faciunt mala; et scienter perdunt animas.

[FF1-2, 204] 69

Videte, caeci, decepti ab inimicis nostris, scilicet a carne, a mundo

et a diabolo, quia corpori dulce est facere peccatum et amarum ser-vire Deo, quia omnia mala, vitia et peccata de corde hominum exeunt

et procedunt (cfr. Mc 7, 21.23), sicut dicit Dominus in evangelio. 70

Et

nihil habetis in hoc saeculo neque in futuro. 71

Putatis diu possidere vanitates huius saeculi, sed decepti estis, quia veniet dies et hora, de

quibus non cogitatis et nescitis et ignoratis.

[XI. Moribondo impenitente]

[FF1-2, 205] 72

Infirmatur corpus, mors appropinquat, veniunt propinqui et amici

dicentes: Dispone tua. 73

Ecce uxor eius et filii eius et propinqui et

amici fingunt flere. 74

Et respiciens videt eos flentes, movetur malo motu; cogitando intra se dicit: Ecce animam et corpus meum et om-

nia mea pono in manibus vestris. 75

Vere, iste homo est maledictus,

qui [Scritti 2002, 486] confidit et exponit animam suam et corpus et omnia sua in talibus manibus;

76unde Dominus per prophetam: Male-

dictus homo, qui confidit in homine (Jer 17, 5). 77

Et statim faciunt ve-

nire sacerdotem; dicit ei sacerdos: «Vis recipere poenitentiam de om-

nibus peccatis tuis?» 78

Respondet: «Volo». «Vis satisfacere de com-missis et his quae fraudasti et decepisti homines sicut potes de tua

substantia?» 79

Respondet: «Non». Et sacerdos dicit: «Quare non?» 80

«Quia omnia disposui in manibus propinquorum et amicorum». 81

Et incipit perdere loquelam et sic moritur ille miser. 82

Sed sciant omnes, quod ubicumque et qualitercumque homo [Fontes

1995, pag. 86] moriatur in criminali peccato sine satisfactione et po-

test satisfacere et non satisfecit, diabolus rapit animam eius de cor-pore suo cum tanta angustia et tribulatione, quantam nullus scire po-

test, nisi qui recipit. 83

Et omnia talenta et potestas et scientia, quam

putabat habere (cfr. Lc 8, 18), auferetur ab eo (Mc 4, 25). 84

Et pro-pinquis et amicis relinquit, et ipsi tollent et divident substantiam eius

et dicent postea: «Maledicta sit anima eius, quia potuit plus dare no-

bis et acquirere quam non acquisivit». 85

Corpus comedunt vermes; et ita perdit corpus et animam in isto brevi saeculo et ibit in inferno, ubi

cruciabitur sine fine. 86

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.

[FF1-2, 206] 87

Ego frater Franciscus, minor servus vester, rogo et obsecro vos in

caritate, quae Deus est (cfr. 1 Gv 4, 16), et cum voluntate osculandi vestros pedes, quod haec verba et alia Domini nostri Jesu Christi cum

humilitate et caritate debeatis recipere et operari et observare. 88

Et

omnes illi et illae, qui ea benigne recipient, intelligent et mittent aliis in exemplum, et si in ea perseveraverint usque in finem (Mt 24, 13),

benedicat eis Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Amen. [Scritti 2002,

488 bianca]


EPISTOLA FRATRIBUS FRANCIAE MISSA [EpFranc]

Fontes 1995, pag. 241]

[Scritti 2002, 552] Thomas de Eccleston, Tractatus de adventu..., Paris 1909, p. 40.

[FF1-2, 1..

[00001] Et per ipsum scripsit beatus Franciscus propria manu literam, sub divo in pluvia non madefactus, ministro et fratribus

Franciae,

[00002]

ut visis literis iubilarent,

[00003] laudes Deo Trinitati dicentes: Benedicamus Patrem et Filium cum Spiritu Sancto.

EPISTOLA DOMINAE JACOBAE SCRIPTA I [EpJac A]

Fontes 1995, pag. 240] [FF1-2, 1..

[00001]

(... invenitur mulier sancta portasse quidquid ad patris portandum exsequias facta

prius littera continebat):

[00002]

Nam cinerei coloris pannum, quo recedentis corpusculum tegeretur,

[00003]

cereos quoque plu- Fontes 1995, pag. 241]-rimos [plurimos] ,

[00004]

sindonem pro facie,

[00005]

pulvillum pro capite

[00006]

et ferculum quoddam, quod sanctus appetierat detulit.

[FF1-2, 253] [00001]

Alla Signora Jacopa, serva dell’Altissimo, frate Francesco poverello di Cristo,

[00002]

salute nel Signore e unione nello Spirito Santo.

[FF1-2, 254]

[00003]

Sappi, carissima che Dio, per sua grazia, mi rivelò che la fine della mia vita è ormai prossima.

[FF1-2, 255]

[00004]


Perciò, se vuoi trovarmi vivo, vista questa lettera, affrettati a venire a Santa Maria degli Angeli.

[00005]

Se verrai non prima di sabato non mi potrai trovare vivo.

[00006]

E porta con te un panno oscuro in cui tu possa avvolgere il mio corpo,

[00007]

e i ceri per la sepoltura.

[00008]

Ti prego anche di portarmi quei dolci che tu eri solita darmi quando mi trovavo malato a Roma.

EPISTOLA DOMINAE JACOBAE SCRIPTA II

[Scritti 2002, 558]

CompAss 101 // LP 101 < 1SP 11

CompAss 101 SpecPerf 11

[00001] 1 Quadam die beatus Franciscus vocavit ad se socios suos √

: «Vos scitis quemadmodum domina Iacoba de Septem

soliis, michi et nostre ≈ Religioni extitit et est fidelis pluri-

mum et devota; 2 quapropter, ut credo, si significaveritis ei statum meum, pro magna gratia et consolatione habebit;

3 et specialiter significate ei ut mittat vobis pannum pro una

tunica de panno religioso, qui colori cineris assimiletur, [Fontes 1995, 1478] et est tamquam pannus quem faciunt

monachi Cistercienses in ultramontanis partibus;

4 mittat etiam de illa comestione, quam pluries fecit michi,

cum fui apud Urbem». 5 Illam autem comestionem vocant Romani «mortariolum»,

que fit de amigdalis et zucaro vel melle et aliis rebus.

6 Erat enim illa spiritualis mulier sancta vidua et Deo devo-ta de nobilioribus et ditioribus totius Urbis, que tantam gra-

tiam consecuta est a Deo meritis et predicatione beati Fran-

cisci, ut videretur quasi ≈ altera Madalena, plena semper lacrimis et devotione pro amore Dei.

7 Et scripta littera, sicut dixerat. sanctus pater, quidam fra-

ter procurabat invenire aliquem fratrem qui portaret litte-ram, et statim pulsatum fuit ad portam √ ; 8 cumque aperi-

ret ostium quidam frater, vidit dominam Iacobam, que ve-

nerat cum festinatione (cf Lc 1, 39) de Urbe ad visitandum beatum Franciscum, ...

Quadam die beatus Franciscus vocavit ad se socios suos di-

cens: « Vos scitis, quemadmodum domina Ia[coba] de .VII.

sociis michi et religioni nostre extitit et est fidelis plurimum

et devota; 2 quapropter, ut credo, si significaveritis ei sta-tum meum pro magna gratia et consolatione habebit;

3 et specialiter, ut mictat nobis pannum pro una tunica de

panno religioso, qui colori cineris assimiletur, et est tan-quam pannus, quem faciunt monachi Cistercienses in ul-

tramarinis partibus;

4 mictat etiam de illa comestione, quam pluries fecit michi

cum fui apud Urbem». 5 Illam autem comestionem dicunt Romani mortariolum,

quod fit de amigdalis et zucaro vel melle et aliis rebus.

6 Erat enim illa spiritualis mulier, sancta vidua, Deo devo-

ta, de nobilioribus et ditioribus totius Urbis, que tantam

gratiam consecuta [Fontes 1995, 1762] est a Deo meritis et predicatione beati Francisci, ut videretur altera quasi Ma-

gdalena, plena semper lacrimis et devotione pro amore Dei.

7 Et scripta littera sicut dixerat sanctus pater, quidam frater

procuraverat invenire aliquem fratrem qui portaret litteram, et statim pulsatum fuit ad portam fratrum; 8 cumque aperi-

ret hostium quidam frater, vidit dominam Iacobam [que ve-

nerat] cum festinatione a de Urbe ad visitandum beatum Franciscum, ...

EPISTOLA AD FRATREM LEONEM [EpLeo]

[Fontes 1995, pag. 89] editio Bartoli-Langeli 90-92.

[FF1-2, 249]


[Scritti 2002, pag. 120]

[Autografi 2000, pag. 47-51]

[00001]

Frater Leo, frater Francissco tuo salutem et pacem.

[FF1-2, 250]

[00002] Ita dico tibi fili mei sicut mater, quia omnia verba quae diximus in via, breviter in hoc verba [!] dispono et consilio,

[00003] et si dopo tipi [?] oportet propter consilium venire ad me, quia ita consilio tibi:

[00004]

in quocumque modo melius videtur tibi placere Domino Deo et sequi vestigiam [!] et pa- | [Scritti 2002, 121] -upertatem suam

[00005] faciatis cum beneditione [!] Domini Dei et mea obedientia.

[00006] Et si tibi est necesarium animam tuam propter aliam consolationem tua [!]

[00007]

et vis venire ad me veni.

EPISTOLA AD MINISTRUM [EpMin]

[Scritti 2002, 314] [Fontes 1995, pag. 95]

[FF1-2, 234]

[00001]

Fratri N. ministro: Dominus te benedicat (cfr. Num 6, 24a).

[00002]

Dico tibi, sicut possum, de facto animae tuae, quod

[00003]

ea quae te impediunt amare Dominum Deum,

[00004]

et quicumque tibi impedimentum fecerit sive fratres sive alii,

[00005]

etiam si te verberarent, omnia debes habere pro gratia.

[00006]

Et ita velis et non aliud.

[00007] Et hoc sit tibi per veram obedientiam Domini Dei et meam,

[00008] quia firmiter scio, quod ista est vera obedientia.

[00009]


Et dilige eos qui ista faciunt tibi.

[00010]

Et non velis aliud de eis, nisi quantum Dominus dederit tibi.

[00011]

Et in hoc dilige eos;

[00012]

et non velis quod sint meliores christiani.

[FF1-2, 235]

[00013]

Et istud sit tibi plus quam eremitorium.

[00014]

Et in hoc volo cognoscere, si tu diligis Dominum et me servum suum et tuum,

[00015]

si feceris istud, scilicet quod non sit aliquis frater in mundo, qui peccaverit, quantumcumque potuerit peccare,

[00016] quod, postquam viderit oculos tuos, numquam recedat sine misericordia tua,

[00017] si quaerit misericordiam.

[00018]

Et si non quaereret misericordiam, tu quaeras ab eo, si vult misericordiam.

[00019]

Et si millies postea coram oculis tuis peccaret, dilige eum plus quam me

[00020]

ad hoc, ut trahas eum ad Dominum [sicut bona mater];

[00021]

et semper miserearis talibus.

[FF1-2, 236]

[00022] Et istud denunties guardianis, quando poteris, quod per te ita firmus es facere.

[FF1-2, 237] [00023]

De omnibus autem capitulis, quae sunt in regula, quae loquuntur de mortalibus peccatis,

[00024] Domino adiuvante in capitulo Penteco- [Fontes 1995, pag. 96] -stes [Pentecostes] cum consilio fratrum faciemus istud

tale capitulum:

[00025]

Si quis fratrum instigante inimico mortaliter peccaverit, per obedientiam teneatur recurrere ad guardianum suum.


[00026]

Et omnes fratres, qui scirent eum peccasse,

[00027] non faciant ei verecundiam neque detractionem,

[00028] sed magnam misericordiam habeant circa ipsum

[00029] et teneant multum privatum peccatum fratris sui;

[00030]

quia non est opus sanis medicus, sed male habentibus (Mt 9, 12).

[00031]

Similiter per obedientiam teneantur eum mittere custodi suo cum socio.

[00032]

Et ipse custos misericorditer provideat ei,

[00033]

sicut ip- [Scritti 2002, 316] -se (ipse) vellet provideri sibi, si in consimili casu esset (cfr. Mt 7, 12).

[FF1-2, 238]

[00034] Et si in alio peccato veniali ceciderit, confiteatur fratri suo sacerdoti.

[00035]

Et si non fuerit ibi sacerdos, confiteatur fratri suo,

[00036]

donec habebit sacerdotem, qui eum absolvat canonice, sicut dictum est.

[00037]

Et isti penitus non habeant potestatem iniungendi aliam poenitentiam nisi istam:

[00038]

Vade et noli amplius peccare (cfr. Gv 8, 11).

[FF1-2, 239] [00039]

Hoc scriptum, ut melius debeat observari, habeas tecum usque ad Pentecosten;

[00040]

ibi eris cum fratribus tuis.

[00041]

Et ista et omnia alia, quae minus sunt in regula,

[00042] Domino Deo adiuvante, procurabitis adimplere. [Scritti 2002, 318, bianca]

EPISTOLA TOTI ORDINI MISSA [EpOrd]



[Scritti 2002, 396]

[FF1-2, 214]

[00001] 1 In nomine summae Trinitatis et sanctae Unitatis Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen.

[FF1-2, 215] 2 Reverendis et multum diligendis fratribus universis, fratri A., generali ministro religionis minorum fratrum, Domino suo

et ceteris ministris generalibus, qui post eum erunt, et omnibus ministris et custodibus et sacerdotibus fraternitatis eius-dem in Christo humilibus et omnibus fratribus simplicibus et obedientibus, primis et novissimis,

3frater Franciscus, homo

vilis et caducus, vester parvulus servulus, salutem in eo qui redemit et lavit nos in pretiosissimo sanguine suo (cfr. Ap 1,

5), 4cuius nomen audientibus adorate eum cum timore et reverentia proni in terra (cfr. Esdr 8, 6), Dominus Jesus Chris-

tus, Altissimi Filius nomen illi (cfr. Lc 1, 32), qui est benedictus in saecula (Rom 1, 25).

[FF1-2, 216] 5 Audite, Domini filii et fratres mei, et auribus percipite verba mea (Act 2, 14).

6Inclinate aurem (Is 55, 3) cordis vestri et

obedite voci Filii Dei. 7Servate in toto corde vestro mandata eius et consilia eius perfecta mente implete.

8Confitemini ei

quoniam bonus (Sal 135, 1) et exaltate eum in operibus vestris (Tob 13, 6); 9quoniam ideo misit vos (cfr. Tob 13, 4) in

universo mundo, ut [Fontes 1995, pag. 100] verbo et opere detis testimonium voci eius et faciatis scire omnes, quoniam

non est omnipotens praeter eum (Tob 13, 4). 10

In disciplina et obedientia sancta perseverate (Hebr 12, 7) et quae promisi-stis ei bono et firmo proposito adimplete.

11Tamquam filiis offert se nobis Dominus Deus (Hebr 12, 7).

[I. Rispetto per il Corpo del Signore] [FF1-2, 217] 12

Deprecor itaque omnes vos fratres cum osculo pedum et ea caritate, qua possum, ut omnem reverentiam et omnem

honorem, quantumcumque poteritis, exhibeatis sanctissimo corpori et sanguini Domini nostri Jesu Christi, 13

in quo quae

in caelis et quae in terris sunt, pacificata sunt et reconciliata omnipotenti Deo (cfr. Col 1, 20).

[II. La santa Messa]

[FF1-2, 218] 14

Rogo etiam in Domino omnes fratres meos sacerdotes, qui sunt et erunt et esse cupiunt sacerdotes Altis- [Scritti 2002,

398] -simi (Altissimi) , quod quandocumque missam celebrare voluerint, puri pure faciant cum reverentia verum sacrifi-

cium sanctissimi corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi sancta intentione et munda non pro ulla terrena re neque

timore vel amore alicuius hominis, quasi placentes hominibus (cfr. Eph 6, 6; Col 3, 22); 15

sed omnis voluntas, quantum adiuvat gratia, ad Deum dirigatur soli ipsi summo Domino inde placere desiderans, quia ipse ibi solus operatur sicut sibi

placet; 16

quoniam sicut ipse dicit: Hoc facite in meam commemorationem (Lc 22, 19; 1 Cor 11, 24); si quis aliter fecerit,

Judas traditor efficitur et reus fit corporis et sanguinis Domini (cfr. 1 Cor 11, 27). [FF1-2, 219] 17

Recordamini, fratres mei sacerdotes, quod scriptum est de lege Moysi, quam transgrediens etiam in corporalibus sine

ulla miseratione per sententiam Domini moriebatur (cfr. Hebr 10, 28). 18

Quanto maiora et deteriora meretur pati suppli-cia, qui Filium Dei conculcaverit et sanguinem testamenti pollutum duxerit, in quo sanctificatus est, et Spiritui gratiae

contumeliam fecerit (Hebr 10, 29)? 19

Despicit enim homo, polluit et conculcat Agnum Dei, quando, sicut dicit apostolus,

non diiudicans (1 Cor 11, 29) et discernens sanctum panem Christi ab aliis cibariis vel [Fontes 1995, pag. 101] operibus

vel indignus manducat vel etiam, si esset dignus, vane et indigne manducat, cum Dominus per prophetam dicat: Maledic-tus homo, qui opus Deifacit fraudulenter (cfr. Jer 48, 10).

20Et sacerdotes, qui nolunt hoc ponere super cor, in veritate

condemnat dicens: Maledicam benedictionibus vestris (Mal 2, 2).

[FF1-2, 220] 21

Audite, fratres mei: Si beata Virgo sic honoratur, ut dignum est, quia ipsum portavit in sanctissimo utero; si Baptista

beatus contremuit et non audet tangere sanctum Deiverticem; si sepulcrum, in quo per aliquod tempus iacult, veneratur, 22

quantum debet esse sanctus, iustus et dignus, qui non iam moriturum, sed in aeternum victu- [Scritti 2002, 400] -rum (victurum) et glorificatum, in quo desiderant angeli prospicere (1 Petr 1, 12), contractat manibus, corde et ore sumit et

aliis ad sumendum praebet! 23

Videte dignitatem vestram, fratres (cfr. 1 Cor 1, 26) sacerdotes, et estote sancti, quia ipse sanctus est (cfr. Lev 19, 2). 24

Et sicut super omnes propter hoc ministerium honoravit vos Dominus Deus, ita et vos super omnes ipsum diligite, reve-remini et honorate.

25Magna miseria et miseranda infirmitas, quando ipsum sic praesentem habetis et vos aliquid aliud in

toto mundo curatis.

[FF1-2, 221] 26

Totus homo paveat, totus mundus contremiscat, et caelum exsultet, quando super altare in manu sacerdotis est Christus,

Filius Dei vivi (Gv 11, 27)! 27

O admiranda altitudo et stupenda dignatio! O humilitas sublimis! O sublimitas humilis,

quod Dominus universitatis, Deus et Dei Filius, sic se humiliat, ut pro nostra salute sub modica panis formula se abscon-


dat!

28Videte, fratres, humilitatem Dei eteffundite coram illo corda vestra (Sal 61, 9); humiliamini et vos, ut exaltemini ab

eo (cfr. 1 Petr 5, 6; Jac 4, 10). 29

Nihil ergo de vobis retineatis vobis, ut totos vos recipiat, qui se vobis exhibet totum.

[III. Unica Messa in fraternità] [FF1-2, 222] 30

Moneo propterea et exhortor in Domino, ut in locis, in quibus fratres morantur, una tantum missa celebretur in die se-

cundum formam sanctae ecclesiae. [FF1-2, 223] 31

Si vero plures in loco fuerint sacerdotes, [Fontes 1995, pag. 102] sit per amorem caritatis alter contentus auditu celebra-

tionis alterius sacerdotis; 32

quia praesentes et absentes replet, qui eo digni sunt, Dominus Jesus Christus. 33

Qui, licet in pluribus locis esse videatur, tamen indivisibilis manet et aliqua detrimenta non novit, sed unus ubique, sicut ei placet, ope-

ratur cum Domino Deo Patre et Spiritu Sancto Paraclito in saecula saeculorum. Amen.

[IV. Rispetto per la Scrittura] [FF1-2, 224] 34

Et, quia qui est ex Deo verba Dei audit (cfr. Gv 8, 47), debemus proinde nos, qui specialius divinis sumus officiis depu-

tati, non solum audire et facere quae dicit Deus, verum etiam ad insinuandam in nobis altitudinem Creatoris nostri et in ipso subiectionem nostram vasa et officialia cetera cus- [Scritti 2002, 402] -todire (custodire), quae continent verba sua

sancta.

[FF1-2, 225] 35

Propterea moneo fratres meos omnes et in Christo conforto, quatinus, ubicumque invenerint divina verba scripta, sicut

possunt, venerentur; 36

et, quantum ad eos spectat, si non sunt reposita bene vel inhoneste iacent in loco aliquo dispersa,

recolligant et reponant honorantes in sermonibus Dominum, quos locutus est (3 Reg 2, 4). 37

Multa enim sanctificantur per

verba Dei(cfr. 1 Tim 4, 5), et in virtute verborum Christi altaris conficitur sacramentum.

[V. Confessione del santo]

[FF1-2, 226] 38

Confiteor praeterea Domino Deo Patri et Filio et Spiritui Sancto, beatae Mariae perpetuae Virgini et omnibus sanctis in

caelo et in terra, fratri H. ministro religionis nostrae sicut venerabili Domino meo et sacerdotibus ordinis nostri et omni-

bus aliis fratribus meis benedictis omnia peccata mea. 39

In multis offendi mea gravi culpa, specialiter quod regulam, quam

Domino, promisi, non servavi, nec officium, sicut regula praecipit, dixi sive negligentia sive infirmi- [Fontes 1995, pag. 103] -tatis (infirmitatis) meae occasione sive quia ignorans sum et idiota.

[VI. Regola e Ufficio] [FF1-2, 227] 40

Ideoque per omnia oro, sicut possum, fratrem H. generalem Dominum meum ministrum, ut faciat regulam ab omnibus

inviolabiliter observari; 41

et quod clerici dicant officium cum devotione coram Deo non attendentes melodiam vocis, sed consonantiam mentis, ut vox concordet menti, mens vero concordet cum Deo,

42ut possint per puritatem cordis placare

Deum et non cum lascivitate vocis aures populi demulcere.

[FF1-2, 228] 43

Ego enim promitto haec firmiter custodire, sicut dederit mihi gratiam Deus; et haec fratribus, qui mecum sunt, obser-vanda tradam in officio et ceteris regularibus constitutis.

[FF1-2, 229] 44

Quicumque autem fratrum haec observare noluerint, non teneo eos catholicos nec fratres meos; nolo etiam ipsos videre nec loqui, donec poenitentiam egerint.

[FF1-2, 230] 45

Hoc etiam dico de omnibus aliis, qui vagando vadunt, postposita regulae disciplina; 46

quoniam Dominus noster Jesus Christus dedit vitam suam, ne perderet sanctissimi [Scritti 2002, 404] Patris obedientiam (cfr. Phil 2, 8).

[FF1-2, 231] 47

Ego frater Franciscus, homo inutilis et indigna creatura Domini Dei, dico per Dominum Jesum Christum fratri H. mini-

stro totius religionis nostrae et omnibus generalibus ministris, qui post eum erunt, et ceteris custodibus et guardianis fra-trum, qui sunt et erunt, ut hoc scriptum apud se habeant, operentur et studiose reponant.

48Et exoro ipsos, ut, quae scripta

sunt in eo, sollicite custodire ac facere diligentius observari secundum beneplacitum omnipotentis Dei, nunc et semper,

donec fuerit mundus iste. [FF1-2, 232] 49

Benedicti vos a Domino (Sal 113, 23), qui feceritis ista et in aeternum Dominus sit vobiscum. Amen.

[Oratio]


[FF1-2, 233] 50

Omnipotens, aeterne, iuste et misericors Deus, da nobis miseris propter temetipsum facere, quod scimus te velle, et

semper velle, [Fontes 1995, pag. 104] quod tibi placet, 51

ut interius mundati, interius illuminati et igne sancti Spiritus ac-

censi sequi possimus vestigia (cfr. 1 Petr 2, 21) dilecti Filii tui, Domini nostri Jesu Christi, 52

et ad te, Altissime, sola tua gratia pervenire, qui in Trinitate perfecta et Unitate simplici vivis et regnas et gloriaris Deus omnipotens per omnia saecu-

la saeculorum. Amen. [Scritti 2002, 406 bianca]

EPISTOLA AD POPULORUM RECTORES [EpRect] [Fontes 1995, pag. 107]

[Scritti 2002, 410]

[FF1-2, 210]

[00001] 1 Universis potestatibus et consulibus, iudicibus atque rectoribus ubique terrarum et omnibus aliis, ad quos litterae istae

pervenerint, frater Franciscus, vester in Domino Deo servus parvulus ac despectus, salutem et pacem omnibus vobis op-

tans. [FF1-2, 211] 2 Considerate et videte, quoniam dies mortis appropinquat (cfr. Gen 47, 29).

3Rogo ergo vos cum reverentia, sicut possum,

ne propter curas et sollicitudines huius saeculi, quas habetis, Dominum oblivioni tradatis et a mandatis eius declinetis, quia omnes illi, qui eum oblivioni tradunt et a mandatis eius declinant, maledicti sunt (cfr. Sal 118, 21) et ab eo oblivioni

tradentur (Ezech 33, 13). 4Et, cum venerit dies mortis, omnia, quae putabant habere, auferentur ab eis (cfr. Lc 8, 18).

5Et,

quanto sapientiores et potentiores fuerint in hoc saeculo, tanto maiora tormenta sustinebumt in inferno (cfr. Sap 6, 7).

[FF1-2, 212] 6 Unde firmiter consulo vobis, Dominis meis, ut omni cura et sol- [Fontes 1995, pag. 108] -licitudine (sollicitudine) po-

sthabitis et sanctissimum corpus et sanctissimum sanguinem Domini nostri Jesu Christi in eius sancta commemoratione

benigne recipiatis. [FF1-2, 213] 7 Et tantum honorem in populo vobis commisso Domino conferatis, ut quolibet sero annuntietur per nuntium vel per aliud

signum, quo omnipotenti Domino Deo ab universo populo laudes et gratiae referantur. 8Et, si hoc non feceritis, sciatis vos

debere coram Domino Deo vestro Jesu Christo in die iudicii reddere rationem (cfr. Mt 12, 36). 9Hoc scriptum qui apud se retinuerint et observaverint illud, a Domino Deo se noverint benedictos. [Scritti 2002, 412

bianca]

EXHORTATIO AD FRATRES [ExhFr]

[Scritti 2002, 510] cf. ComAss 18 // LegPer 114.

[00001]

1 Dum beatus Franciscus esset in capitulo generali apud sancta Mariam de Portiuncula, quod dictum est capitulos sesto-riorum et fuerunt ibi quinque milia fratres, 2 quamplures fratres sapientes et in scientia docti ad Dominum cardinalem, qui

fuit postea papa Gregorius, qui presens in capitulo erat, dixerunt quod suaderet beato Francisco 3 quod sequeretur consilia

dictorum fratrum sapientium et permitteret se interdiu duci ab eis, allengantes regulam beati Benedicti, beati Augustini et beati Bernanrdi que docent sic et sic ordinate vivere.

4 Tunc beatus Franciscus, audita monitione cardinalis super hoc, cepit eum per manum et duxit eum ad fratres congrega-

tos in capitulo et locutus est sic fratribus: 5 Fratres mei, fratres mei, Deus vocavit me per viam simplicitatis et ostendit

michi viam simplicitatis. 6 Nolo quod nominetis michi regulam aliquam, neque sancti Augustini, nec sancti Bernardi, nec

sancti Benedicti. 7 Et dixit Dominus michi quod volebat quod ego essem 'unus novellus pazzus' in mundo; 8 et noluit nos

ducere Deus per aliam viam quam per istam scientiam; 8 sed per vestram scientiam et sapientiam Deus vos confundet. 9

Sed confido ego in castaldis Domini quod per ipsos vos puniet et ad hoc redibitis ad vestrum statum, ad vestrum vitupe-rium, velitis, nolitis". [...]

EXHORTATIO AD LAUDEM Dei [ExhLD]

[Fontes 1995, pag. 111]

[Scritti 2002, 182]


[00001] 1 Timete Dominum et date illi honorem (Ap 14, 7).

2Dignus est Dominus accipere laudem et honorem (cfr. Ap 4, 11).

3Omnes, qui timete Dominum, laudate eum (cfr. Sal 21, 24).

4Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum (Lc 1, 28).

5Laudate eum caelum et terra (cfr. Sal 68, 35-R).

6Laudate omnia flumina Dominum (cfr. Dan 3, 87).

7Benedicite filii

DeiDominum (cfr. Dan 3, 82). 8Haec dies quam fecit Dominus, exsultemus et laetemur in ea (Sal 177, 24-R). Alleluia,

Alleluia, Alleluia! Rex Israel (Gv 12, 13)! 9Omnis spiritus laudet Dominum (Sal 150, 6).

10Laudate Dominum, quoniam

bonus est (Sal 146, 1); omnes qui legitis haec, benedicite Dominum (Sal 102, 21-R). 11

Omnes creaturae benedicite Dominum (cfr. Sal 102, 22).

12Omnes volucres caeli laudate Dominum (cfr. Dan 3, 80; Sal 148, 7-10).

13Omnes pueri

laudate Dominum (cfr. Sal 112, 1). 14

Iuvenes et virgines laudate Dominum (cfr. Sal 148, 12). [Fontes 1995, pag. 112] 15

Dignus est agnus, qui occisus est, recipere laudem, gloriam et honorem (cfr. Ap 5, 12). 16

Benedicta sit sancta Trinitas atque indivisa Unitas.

17Sancte Michael Archangele, defende nos in proelio.

EXPLICATIO IN PROPHETA EZECHIELE 3, 18 [Scritti 2002, 524]

2 Cel 103, 1

[FF1-2, 690] [00001]

Manente ipso apud Senas contigit illuc venire quemdam de ordine Praedicatorum virum quidem spiritualem et sacrae the-

ologiae doctorem. Visitato igitur beato Francisco ipse pariter et sanctus diu de verbis Domini dulcissima collatione fruun-tur. Interrogavit autem eum dictus magister de illo Ezechielis verbo: si non annuntiaveris impio impietatem suam animam

eius de manu [Fontes 1995, 538] tua requiram. Dixit enim: Multos bone pater ipse cognosco quos sciens esse in peccato

mortali non semper eis impietatem suam annuntio. Numquid de manu mea talium animae requirentur? Cui cum beatus

Franciscus idiotam se diceret et ideo magis docendum ab eo quam supra scripturae sententiam respondere adiecit humilis ille magister: Frater licet ab aliquibus sapientibus verbi huius expositionem audierim libenter tamen super hoc tuum reci-

perem intellectum.

[-] Dixit ad eum beatus Franciscus: Si verbum universaliter debet intelligi taliter ego accipio quod servus Dei sic debet vita et sanctitate in se ardere ut luce exempli et lingua conversationis omnes impios reprehendat. Sic inquam splendor vi-

tae eius et odor famae ipsius [Analecta X, 1941, pag. 192] omnibus annuntiabit iniqultatem eorum.

[-] Plurimum itaque vir ille aedificatus abscedens dixit sociis beati Francisci: Fratres mei theologia viri huius puritate et

contemplatione subnixa est aquila volans; nostra vero scientia ventre graditur super terram.

EXPOSITIO IN PATER NOSTER [ExpPat] [Fontes 1995, pag. 115]

[FF1-2, 266]

[Scritti 2002, 140 >] [00001] 1O sanctissime Pater noster: creator, redemptor, consolator et salvator noster.

[FF1-2, 267] 2Qui es in caelis: in angelis et in sanctis; illuminans eos ad cognitionem, quia tu, Domine, lux es; inflammans ad amorem,

quia tu, Domine, amor es; inhabitans et implens eos ad beatitudinem, quia tu, Domine, summum bonum es, aeternum, a

quo omne bonum, sine quo nullum bonum.

[FF1-2, 268] 3Sanctificetur nomen tuum: clarificetur in nobis notitia tua, ut cognoscamus, quae sit latitudo (cfr. Eph 3, 18) beneficio-

rum tuorum, longitudo promissorum tuorum, sublimitas maiestatis et profundum iudiciorum.

[FF1-2, 269] 4Adveniat regnum tuum: ut tu regnes in nobis per gratiam et facias nos venire ad regnum tuum, ubi est tui visio manifesta,

tui dilectio perfecta, tui societas beata, tui frultio sempiterna.

[FF1-2, 270] 5Fiat voluntas tua sicut in caelo et in terra: ut amemus te ex toto corde (cfr. Lc 10, 27) te semper cogitando, ex tota anima

te semper desiderando, ex tota mente omnes intentiones nostras ad te dirigendo, honorem tuum in omnibus quaerendo et

ex omnibus viribus nostris [Fontes 1995, pag. 116] omnes vires nostras et sensus animae et corporis in obsequium tui a-

moris et non in alio expendendo; et proximos nostros amemus sicut et nosmetipsos omnes ad amorem tuum pro viribus trahendo, de bonis aliorum sicut de nostris gaudendo et in malis compatiendo et nemini ullam offensionem dando (cfr. 2

Cor 6, 3).

[FF1-2, 271]


6Panem nostrum quotidianum: dilectum Filium tuum, Dominum nostrum Jesum Christum, da nobis hodie: in memoriam

et intelligentiam et reverentiam amoris, quem ad nos habuit, et eorum, quae pro nobis dixit, fecit et sustulit.

[FF 272] [Scritti 2002, < 142]

7Et dimitte nobis debita nostra: per tuam misericordiam ineffabilem, per passionis dilecti Filii tui virtutem et per beatis-

simae Virginis et omnium electorum tuorum merita et intercessionem.

[FF1-2, 273] 8Sicut et nos dimittimus debitoribus nostris: et quod non plene dimittimus, tu, Domine, fac nos plene dimittere, ut inimi-

cos propter te veraciter diligamus et pro eis apud te devote intercedamus, nulli malum pro malo reddentes (cfr. 1 Thess 5,

15) et in omnibus in te prodesse studeamus.

[FF1-2, 274] 9Et ne nos inducas in tentationem: occultam vel manifestam, subitam vel importunam.

[FF1-2, 275] 10

Sed libera nos a malo: praeterito, praesenti et futuro. Gloria Patri etc.

EXPLICATIO SUPER OBEDIENTIAM

[Scritti 2002, 530] [2 Cel 152] [FF1-2, 736]

[00001]

Alio tempore sedens cum sociis beatus Franciscus tale quoddam emisit suspirium: vix aliquis religiosus est in toto mundo [Fontes 1995, 579] qui perfecte obediat praelato suo. Permoti socii dixerunt ei: Dic nobis pater quae sit perfecta et summa

obedientia. At ille verum describens obedientem sub figura corporis mortui respondit: tolle corpus exanime et ubi placue-

rit pone. Videbis non repugnare motum non murmurare situm non reclamare dimissum. Quod si statuatur in cathedra non

alta sed ima respiciet si collocetur in purpura duplo pallescet. Hic inquit verus obediens est cur moveatur non diiudicat ubi locetur non curat ut transmutetur non instat. Evectus ad officium solitam tenet humilitatem plus honoratus plus reputat se

indignum.

- Alia vice de huiusmodi loquens concessas post petitionem proprie licentias dixit iniunctas vero nec postulatas sacras obedien- [Analecta X, 1941, pag. 219] -tias (obedientias) nominavit. Utramque bonam dicebat sed aliam tutiorem. Sum-

mam vero et in qua nihil haberet caro et sanguis illam esse credebat qua divina inspiratione inter infideles itur sive ob

proximorum lucrum sive ob martyrii desiderium. Hanc vero petere multum Deo iudicabat acceptum.

FORMA VIVENDI S. CLARAE [FormViv]

[Fontes 1995, pag. 119] [Scritti 2002, 426]

[FF1-2, 139]

[00001] 1Quia divina inspiratione fecistis vos filias et ancillas altissimi summi Regis Patris caelestis, et Spiritui Sancto vos de-

sponsastis eligendo vivere secundum perfectionem sancti Evangelii, 2volo et promitto per me et fratres meos semper ha-

bere de vobis tamquam de ipsis curam diligentem et sollicitudinem specialem.


LAUDES DEI ALTISSIMI [LaudDei]

[FF1-2, 261a]

[Scritti 2002, 106]

[Fontes 1995, pag. 45] editio Bartoli-Langeli pp. 46-48.

[Autografi 2000, pag. 36-38]

[00001]

1. [Tu es sanctus Dominus Deus solus[,] qui facis mirabilia ] (Sal 76, 15). |

2 [Tu es fortis, tu] es magnus (cfr. Sal 85, 10), tu es altisimus (sic), |

tu es rex omnipotens,

tu pater sancte (Gv 17, 11), rex caeli et terrae (cfr. Mt 11, 25).

3 Tu es trinus et un[ic]us Dominus Deus Deorum (cfr. Sal 135, 2);

tu es bonum, omne bonum, summum bonum,

Dominus Deus vivus et verus (cfr. 1 Thess 1, 9).

4 Tu es amor, caritas; tu es sapientia, tu es humilitas [apax],

tu es patientia (Sal 70, 5),

tu es pulchritudo, tu es mansuetudo,

tu es securitas, tu es quietas,

tu es gaudium, tu es spes nostra et laetitia,

tu es iustitia, tu es temperantia, tu es omnia divitia nostra ad sufficientiam.

5 Tu es pulchritudo, tu es mansuetudo; tu es protector (Sal 30, 5),

tu es custos et defensor noster [apax];

tu es fortitudo (cfr. Sal 42, 2), tu es refrigerium.

6 Tu es spes nostra, tu es fides nostra, tu es caritas nostra,

tu es tota dulcedo nostra, tu es vita aeterna nostra:

Magnus et admirabilis Dominus, Deus omnipotens, misericors Salvator.

Edizione diplomatica (Bartoli-Langeli, 2000) (il numero si riferisce alle righe dell'autografo)

[Bartoli-Langeli 2000, pag. 036]

01 [tu es sanctus dominus deus solus qui facis mirabilia |

02 [tu es fortis tu] es magnus tu es altisimus |

03 [tu es] potens tu pater sancte rex celi et |

04 [terre] tu es trinus et unus. dominus d[eus] |

05 [deo]rum tu es bonum omne bonum summum b[onum] |

amor

06 dominus deus uiuus et uerus. Tu es caritas | [Bartoli-Langeli 2000, pag.037]

07 [tu es sa]pientia tu es humilitas tu es pa |

tu es [------]

08 [ciencia-----] tu es securitas tu es qui[e] |

tu es [------]

09 tas. tu es gaudi[um et] letitia tu es iustitia |

omnia nostra

10 [et] temperancia. [tu e]s divitia asufici[encia] |

11 tu es pulcritu[do] tu es mansuetudo |

12 tu es protetor tu es custos et defensor [Bartoli-Langeli 2000, pag. 038]


13 tu es fortitudo tu es refugium tu es spes

14 nostra tu es fides nostra tu es car[itas]

tu es [------]

15 tu es tota dulcedo nostra [---] [tu es]

16 [uita eterna nostra magnus et admirabilis

]

17 [ dominus deus omnipotens misericors salvator

]

Interlineare vedi il file completo nella corrispettiva cartella

Lat 01 [tu es sanctus dominus deus solus qui facis mirabilia | 02 [tu es fortis tu] es magnus tu es altisimus* |

Ita Tu sei santo Signore Dio solo che fai meraviglie Tu sei forte Tu sei grande Tu sei altissimo

Eng Thou art holy Lord God only who works wonders Thou art strong Thou art great Thou art Most-High

Esp 1Tú eres santo, Señor Dios único, que haces maravillas

2Tú eres fuerte, tú eres grande tú eres altísimo,

Fra Tu es saint Seigneur Dieu seul qui fais merveilles Tu es fort Tu es grand Tu es très-haut

Por Tu és sancto Senhor Deus unico o-que fazes maravilhas Tu és forte Tu és grande Tu és altísimo

FF 1974 FF2004 1

Tu sei santo, Signore, solo Dio, che operi cose meraviglio-

se (Sal 76,15). 2

Tu sei forte, Tu sei grande, Tu sei altissimo (cf Sal 85,10),

Tu sei re onnipotente, Tu, Padre santo, re del cielo e della

terra (Gv 17,11; cfr. Mt 11,25). 3

Tu sei trino ed uno, Signore Dio degli dèi (cf Sal 135,2),

Tu sei il bene, ogni bene, il sommo bene, il Signore Dio vivo

e vero (cf 1Ts 1,9). 4

Tu sei amore e carità, Tu sei sapienza,

Tu sei umiltà, Tu sei pazienza,

Tu sei bellezza, Tu sei mansuetudine (cf Sal 70,5),

Tu sei sicurezza, Tu sei quiete. 5

Tu sei gaudio e letizia, Tu sei nostra speranza, Tu sei giu-

stizia,

Tu sei temperanza, Tu sei tutta la nostra ricchezza a suffi-cienza.

6 Tu sei bellezza, Tu sei mansuetudine.

Tu sei protettore, Tu sei custode e nostro difensore (cf Sal

30,5), Tu sei fortezza, Tu sei refrigerio (cf Sal 42,2). 7

Tu sei la nostra speranza, Tu sei la nostra fede, Tu sei la

nostra carità. Tu sei tutta la nostra dolcezza,

Tu sei la nostra vita eterna

grande e ammirabile Signore, Dio onnipotente, misericordioso Salvatore.

1 Tu sei santo, Signore solo Dio, che compi meraviglie.

2. Tu sei forte, Tu sei grande, Tu sei altissimo. Tu sei √ onnipotente, Tu Padre santo, re del cielo e

della terra.

3. Tu sei trino e uno, Signore Dio degli dèi. Tu sei il bene, ogni bene, il sommo bene, √ Signore

Dio vivo e vero.

4. Tu sei amore e carità, Tu sei sapienza. Tu sei umiltà, Tu sei pazienza,

Tu sei bellezzza, √√√

Tu sei sicurezza, Tu sei quiete.

5. Tu sei gaudio e letizia, Tu sei la nostra speranza, Tu sei giustizia

e √√ temperanza,

Tu sei tutto, √ 2ricchezza 1nostra a sufficienza. 6. Tu sei bellezza, Tu sei manduetudine,

Tu sei protettore, Tu sei custode e √ difensore,

Tu sei fortezza, Tu sei rifugio, 7. Tu sei la nostra speranza, Tu sei la nostra fede,

Tu sei la nostra carità,

Tu sei tutta la nostra dolcezza, Tu sei la nostra vita eterna,

grande e ammirabile Signore,

Dio onnipotente, misericordioso Salvatore.

FF 1974 LAT fontes (1995)

1 Tu sei santo, Signore solo Dio, che compi

meraviglie.

1 Tu es sanctus Dominus 2Deus 1solus [apax][,] qui facis mirabilia

(Sal 76, 15).


2. Tu sei forte, Tu sei grande, Tu sei altissimo.

Tu sei √ onnipotente, Tu Padre santo, re del cielo

e della terra.

3. Tu sei trino e uno, Signore Dio degli dèi.

Tu sei il bene, ogni bene, il sommo bene, √

Signore Dio vivo e vero. 4. Tu sei amore e carità, Tu sei sapienza.

Tu sei umiltà, Tu sei pazienza,

Tu sei bellezzza, √√√

Tu sei sicurezza, Tu sei quiete. 5. Tu sei gaudio e letizia, Tu sei la nostra speranza,

Tu sei giustizia e √√ temperanza,

Tu sei tutto, √ 2ricchezza 1nostra a sufficienza. 6. Tu sei bellezza, Tu sei manduetudine,

Tu sei protettore, Tu sei custode e √ difensore,

Tu sei fortezza, Tu sei rifugio,

7. Tu sei la nostra speranza, Tu sei la nostra fede,

Tu sei la nostra carità,

Tu sei tutta la nostra dolcezza, Tu sei la nostra vita eterna,

grande e ammirabile Signore,

Dio onnipotente, misericordioso Salvatore.

2Tu es fortis, tu es magnus (cfr. Sal 85, 10),

tu es altissimus, tu es rex omnipotens [apax], tu Pater sancte (Gv

17, 11), rex caeli et terrae (cfr. Mt 11, 25). 3Tu es trinus et un[ic]us [,] Dominus Deus Deorum (cfr. Sal 135,

2);

tu es bonum, omne bonum [18x], summum bonum,

Dominus Deus vivus et verus (cfr. 1 Thess 1, 9). 4Tu es amor, √ caritas; tu es sapientia,

tu es humilitas [apax], tu es patientia [2x] (Sal 70, 5),

tu es pulchritudo, tu es mansuetudo,

tu es securitas, tu es quietas, tu es gaudium, 3tu 4es 6spes 5nostra 1et 2laetitia,

tu es iustitia, √ tu es temperantia, tu es omnia divitia [apax] nostra

ad sufficientiam [5x]. 5Tu es pulchritudo, tu es mansuetudo;

tu es protector (Sal 30, 5),

tu es custos et defensor [apax] noster ;

tu es fortitudo (cfr. Sal 42, 2), tu es refrigerium [meglio:

refugium] 6Tu es 2spes 1nostra,

tu es 2fides1 nostra,

tu es 2caritas 1nostra, tu es tota 2dulcedo [apax]1nostra,

tu es 2vita 3aeterna [apax] 1nostra:

Magnus et admirabilis Dominus, [apax] Deus omnipotens, misericors Salvator.[apax]

LAT 1995 TRADUZ nostra (18set12) 1 Tu es sanctus Dominus 2Deus 1solus[,] qui facis mirabi-

lia (Sal 76, 15). 2Tu es fortis, tu es magnus (cfr. Sal 85, 10),

tu es altissimus, tu es rex omnipotens, tu Pater sancte (Gv

17, 11), rex caeli et terrae (cfr. Mt 11, 25). 3Tu es trinus et un[ic]us [,] Dominus Deus Deorum (cfr.

Sal 135, 2);

tu es bonum, omne bonum, summum bonum,

Dominus Deus vivus et verus (cfr. 1 Thess 1, 9). 4Tu es amor, √ caritas; tu es sapientia,

tu es humilitas [apax], tu es patientia [2x] (Sal 70, 5),

tu es pulchritudo, tu es mansuetudo, tu es securitas, tu es quietas,

tu es gaudium, 3tu 4es 6spes 5nostra 1et 2laetitia,

tu es iustitia, √ tu es temperantia,

tu es omnia divitia nostra

ad sufficientiam. 5Tu es pulchritudo, tu es mansuetudo;

tu es protector (Sal 30, 5),

tu es custos et defensor noster [apax];

tu es fortitudo (cfr. Sal 42, 2), tu es refrigerium [meglio: refugium] 6Tu es 2spes 1nostra,

tu es 2fides1 nostra,

tu es 2caritas 1nostra,

1 Tu sei Santo, Dio, solo che fai meraviglie.

2 Tu sei forte, Tu sei grande.

Tu sei altissimo, Tu sei re onnipontente,

Tu Padre santo, re del cielo e della terra. 3 Tu sei trino e uno Signore, Dio degli Dei.

Tu sei il bene, tutto il bene, il sommo bene,


tu es tota 2dulcedo 1nostra,

tu es 2vita 3aeterna 1nostra:

Magnus et admirabilis Dominus,

Deus omnipotens, misericors Salvator.

[FF1-2, 261b]

[Scritti 2002, 108]

Rubrica fr. Leonis :

[00001]

Beatus Franciscus duobus annis ante mortem sua

fecit quadra | gesimam in loco Alverne

ad honorem beate Virginis matris Dei et beati | Michaelis archangeli

a festo Assumptionis sancte Marie Virginis

usque ad festum sancti | Michaelis septembris.

Et facta est super eum manus Domini.

Post visionem et allocutionem Seraphyn

et impressionem stigmatum Christi in corpore suo

fecit has laudes ex alio | latere cartule scriptas

et manus sua* scripsit,

gratias agens Deo de beneficio sibi | collato.

LAT 2005 FF22004

Beatus Franciscus duobus annis ante mortem sua

fecit quadra | gesimam in loco Alverne

ad honorem beate Virginis matris Dei et beati | Michaelis

archangeli

a festo Assumptionis sancte Marie Virginis

usque ad festum sancti | Michaelis septembris.

Et facta est super eum manus Domini. Post visionem et allocutionem Seraphyn

et impressionem stigmatum Christi in corpore suo

fecit has laudes ex alio | latere cartule scriptas et manus sua* scripsit,

gratias agens Deo de beneficio sibi | collato.

Il beato Francesco due anni prima della 2sua 1morte 1fece

4nel 5luogo 6della 7Verna 2una 3qua- | -resima ad onore

della beata Vergine Madre di Dio e del beato | Michele Arcangelo, dalla festa dell'Assunzione di santa Maria

Vergine fino alla festa di san | Michele di settembre; e

scese su di lui la mano del Signore[:] dopo la visione e le

parole [il discorso] del Serafino e l'impressione delle stimmate di Cristo nel 2suo 1corpo, | fece queste lodi

6scritte 1dall' 2altro 3lato 4della 5 pergamena

e le 4scrisse 1di 2sua 3mano, 2rendendo 1grazie a Dio per il beneficio a lui fatto

[dato/consegnato].

[FF1 1977, 262]

FF 1977, 262 FF22004 1

Il Signore ti benedica e ti custodisca (Nm 6,24-26),

mostri a te il suo volto e abbia misericordia di te. 2

Rivolga verso di te il suo sguardo e ti dia pace. 3

Il Signore benedica te, frate Leone.

1 Il Signore ti benedica e ti custodisca;

mostri a te il suo volto e abbia misericordia di te. 2 Rivolga 4il 5suo 5volto 1verso 2di 3te e ti dia pace.

3 Il Signore benedica te, frate LeTone.


LAUDES

AD OMNES HORAS

DICENDAE [

LaudHor]

[Fontes 1995, pag. 141]

[FF 264]

[Scritti 2002, 148 >]

[00001] 1Sanctus, sanctus, sanctus [Is 6]

Dominus Deus omnipotens, qui est et qui erat et qui venturus est (cfr. Ap 4, 8):

Et laudemus et superexaltemus eum in saecula. [Dan 3]

2Dignus es, Domine Deus noster,

accipere laudem, gloriam et honorem et benedictionem (cfr. Ap 4, 11):

Et laudemus et superexaltemus eum in saecula.

3Dignus est Agnus, qui occisus est,

accipere virtutem et divinitatem et sapientiam et fortitudinem et honorem et gloriam et benedic-

tionem (Ap 5, 12):


4

Benedicamus Patrem et Filium cum Sancto Spiritu:


5Benedicite omnia opera Domini Domino (Dan 3, 57):

Et laudemus et superexaltemus eum in saecula. [Fontes 1995, pag. 142]


6

Laudem dicite Deo nostro omnes servi eius et qui timetis Deum, pusilli et magni (cfr. Ap 19,

5):


7

Laudent eum gloriosum caeli et terra (cfr. Sal 68, 35-R):


8Et omnis creatura, quae in caelo est et super terram et quae subtus terram et mare et quae in

eo sunt (cfr. Ap 5, 13):


9Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto:


[Scritti 2002, < 150] 10

Sicut erat in principio et nunc et semper et in saecula saeculorum. Amen.


[FF1-2, 265] 11

Oratio:

Omnipotens, sanctissime, altissime et summe Deus,

omne bonum, summum bonum, totum bonum, (2x)

qui solus es bonus (cfr. Lc 18, 19),

tibi reddamus omnem laudem, omnem gloriam, omnem gratiam,

omnem honorem, omnem benedictionem

et omnia bona.

Fiat. Fiat. [2x, cf. sotto FF 281] Amen.

Saluto Alla BVM Maria

OFFICIUM PASSIONIS DOMINI [OffPass]

[Fontes 1995, pag. 145]

[Introductio]

[FF1-2, 279] [Scritti 2002, 158 >]

[00001] Incipiunt[ur] psalmi, quos ordinavit beatissimus pater noster Franciscus ad reverentiam et memoriam et laudem passionis Domini.

Qui dicendi sunt per quaslibet horas diei et noctis unum. Et incipiunt a completorio feriae sextae Parasceve, eo quod in illa nocte tra-ditus fuit et captus Dominus noster Jesus Christus. Et nota, quod sic dicebat istud officium beatus Franciscus: Primo dicebat oratio-

nem, quam nos docuit Dominus et Magister: Sanctissime pater noster etc. cum laudibus, scilicet: Sanctus, sanctus, sanctus sicut supe-

rius continetur. Finitis laudibus cum oratione incipiebat hanc antiphonam, scilicet: Sancta Maria. Psalmos dicebat primo de sancta

Maria; postea dicebat alios psalmos quos elegerat, et in fine omnium psalmorum, quos dicebat, dicebat psalmos passionis. Finito

psalmo dicebat hanc antiphonam, scilicet: Sancta Maria virgo. Finita antiphona expletum erat officium.

[Pars I: Pro sacro triduo hebdomadae maioris et feriis per annum]

[Scritti 2002, 160 >]

Ad Completorium Antiphona: Sancta Maria Virgo

Psalmus [I]


[FF1-2, 280]

[00001] 1Deus vitam meam annuntiavi tibi * posuisti lacrimas meas in conspectu tuo (Sal 55, 8b-9).

2Omnes inimici mei adversum me cogitabant mala mihi (Sal 40, 8a; R) * et consilium fecerunt in unum (cfr. Sal 70, 10c;

G). 3Et posuerunt adversum me mala pro vobis * et odium pro dilectione mea (cfr. Sal 108, 5). [Fontes 1995, pag. 146]

4Pro eo, ut me diligerent, detrahebant mihi * ego autem orabam (Sal 108, 4).

5Mi pater sancte (Gv 17, 11), rex caeli et terrae, ne discesseris a me * quoniam tribulatio proxima est et non est qui adiu-

vet (Sal 21, 12; R). 6Convertantur (R) inimici mei retrorsum * in quacumque die invocavero te, ecce cognovi, quoniam Deus meus es (Sal

55, 10; cfr. R). 7Amici mei et proximi mei adversum me appropinquaverunt et steterunt * et proximi mei a longe steterunt (Sal 37, 12;

R). 8Longe fecisti notos meos a me * posuerunt me abominationem sibi, traditus sum et non egrediebar (Sal 87, 9; cfr. R).

9Pater sancte (Gv 17, 11), ne elongaveris auxilium tuum a me (Sal 21, 20) * Deus meus ad auxilium meum respice (cfr.

Sal 70, 12). 10

Intende in adiutorium meum * Domine Deus salutis meae (Sal 37, 23). [Scritti 2002, 162 >]

Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto: Sicut erat in principio et nunc et semper et in saecula saeculorum. Amen.

[FF1-2, 281]

[00001]

Antiphona: 1Sancta Maria virgo, non est tibi similis nata in mundo in mulieribus,

2filia et ancilla altissimi

summi Regis Patris caelestis, mater sanctissimi Domini nostri Jesu Christi, sponsa Spiritus

Sancti: 3ora pro nobis cum S. Michaele archangelo et omnibus virtutibus caelornm et omnibus

sanctis apud tuum sanctissimum dilectum Filium, Dominum et magistrum.- Gloria Patri. Sicut

erat. [Fontes 1995, pag. 147]

[FF1-2, 282] Nota, quod haec antiphona supradicta dicitur ad omnes horas; et dicitur pro antiphona, capitulo, hymno, versiculo et ora-

tione; et ad matutinum et ad omnes horas similiter.

Nihil aliud in ipsis dicebat nisi hanc antiphonam cum suis psalmis.

Ad absolutionem officii semper dicebat beatus Franciscus:

[00001]

Oratio:

Benedicamus Domino Deo vivo et vero:

laudem, gloriam,

honorem, benedictionem

et omnia bona referamus ei semper.

Amen. Amen. Fiat. Fiat.

[Scritti 2002, 164 >]


Ad Matutinum

Antiphona: Sancta Maria Virgo

Psalmus [II]

[FF1-2, 283] [00001] 1Domine Deus salutis meae * in die clamavi et nocte coram te (Sal 87, 2).

2Intret in conspectu tuo oratio mea * inclina aurem tuam ad precem meam (Sal 87, 3).

3Intende animae meae et libera eam * propter inimicos meos eripe me (Sal 68, 19).

4Quoniam tu es, qui abstraxisti (R) me de ventre ' spes mea ab uberibus matris meae * in te proiectus sum ex utero (Sal

21, 10). 5De ventre matris meae Deus meus es tu * ne discesseris a me (Sal 21, 11).

6Tu scis improperium meum et confusionem meam * et reverentiam meam (Sal 68, 20).

7In conspectu tuo sunt omnes, qui tribulant me * improperium exspectavit cor meum et miseriam (Sal 68, 21a-b).

8Et sustinui, qui simul contristaretur et non fuit * et qui consolaretur et non inveni (Sal 68, 21c-d). [Fontes 1995, pag.

148] 9Deus, iniqui insurrexerunt in (R) me * et synagoga potentium quaesierunt animam meam et non proposuerunt te in cons-

pectu suo (Sal 85, 14). 10

Aestimatus sum cum descendentibus in lacum * factus sum sicut homo sine adiutorio inter mortuos liber (Sal 87, 5-6a). 11

Tu es sanctissimus pater meus * Rex meus et Deus meus (cfr. Sal 43, 5a). 12

Intende in adiutorium meum * Domine Deus salutis meae (Sal 37, 23).

[Scritti 2002, 166 >]

Ad Primam

Antiphona: Sancta Maria Virgo Psalmus [III]

[FF1-2, 284] 1Miserere mei, Deus, miserere mei * quoniam in te confidit anima mea (Sal 56, 2a).

2Et in umbra alarum tuarum sperabo * donec transeat iniqultas (Sal 56, 2b).

3Clamabo ad sanctissimum patrem meum altissimum * Dominum (R), qui benefecit mihi (cfr. Sal 56, 3).

4Misit de caelo et liberavit me * dedit in opprobrium conculcantes me (Sal 56, 4a-b).

5Misit Deus misericordiam suam et veritatem suam * animam meam eripuit (Sal 56, 4c-5a; R) de inimicis meis fortissi-

mis et ab his, qui oderunt me, quoniam confortati sunt super me (Sal 17, 18). 6Laqueum paraverunt pedibus meis * et incurvaverunt animam meam (Sal 56, 7a-b).

7Foderunt ante faciem meam foveam * et inciderunt in eam (Sal 56, 7c-d).

8Paratum cor meum, Deus, paratum cor meum * cantabo et psalmum dicam (Sal 56, 8).

9Exsurge, gloria mea, exsurge psalterium et cithara * exsurgam diluculo (Sal 56, 9). [Fontes 1995, pag. 149]

10Confitebor tibi in populis, Domine * et psalmum dicam tibi in gentibus (Sal 56, 10).

11Quoniam magnificata est usque ad caelos misericordia tua * et usque ad nubes veritas tua (Sal 56, 11).

12Exaltare super caelos Deus * et super omnem terram gloria tua (Sal 56, 12).

Nota, quod praedictus psalmus semper dicitur ad primam.

[Scritti 2002, 168 >]

Ad Tertiam


Psalmus [IV] [FF1-2, 285]

1Miserere mei, Deus, quoniam conculcavit me homo * tota die impugnans tribulavit me (Sal 55, 2).

2Conculcaverunt me inimici mei tota die * quoniam multi bellantes adversum me (Sal 55, 3).

3Omnes inimici mei adversum me cogitabant mala mihi * verbum inicum° constituerunt adversum me (Sal 40, 8b-9a; cfr.

R). 4Qui custodiebant animam meam * consilium fecerunt in unum (Sal 70, 10b).

5Egrediebantur foras * et loquebantur (Sal 40, 7; R) in idipsum (Sal 40, 8a; G).

6Omnes videntes me deriserunt me * locuti sunt labiis et moverunt caput (Sal 21, 8).

7Ego autem sum vermis et non homo * opprobrium hominum et abiectio plebis (Sal 21, 7).

8Super omnes inimicos meos factus sum opprobrium vicinis meis valde * et timor notis meis (Sal 30, 12a-b). [Fontes

1995, pag. 150] 9Pater sancte (Gv 17, 11) ne elongaveris auxilium tuum a me * ad defensionem meam conspice (Sal 21, 20).

10Intende in adiutorium meum * Domine Deus salutis meae (Sal 37, 23).


[Scritti 2002, 170 >]

Ad Sextam


Psalmus [V] [FF1-2, 286]

1Voce mea ad Dominum clamavi * voce mea ad Dominum deprecatus sum (Sal 141, 2).

2Effundo in conspectu eius orationem meam * et tribulationem meam ante ipsum pronuntio (Sal 141, 3).

3In deficiendo ex me spiritum meum * et tu cognovisti semitas meas (Sal 141, 4a-b).

4In via hac qua ambulabam * absconderunt superbi laqueum mihi (Sal 141, 4c-d; cfr. R).

5Considerabam ad dexteram et videbam * et non erat qui cognosceret me (Sal 141, 5a-b).

6Periit fuga a me * et non est, qui requirat animam meam (Sal 141, 5c-d).

7Quoniam propter te sustinui opprobrium * operult confusio faciem meam (Sal 68, 8).

8Extraneus factus sum fratribus meis * et peregrinus filiis matris meae (Sal 68, 9).

9Pater sancte (Gv 17, 11), zelus domus tuae comedit me * et opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me (Sal 68,

10). 10

Et adversum me laetati sunt et convenerunt * congregata sunt super me flagella et ignoravi (Sal 34, 15). [Fontes 1995,

pag. 151] 11

Multiplicati sunt super capillos capitis mei * qui oderunt me gratis (Sal 68, 5a-b). 12

Confortati sunt, qui persecuti sunt me inimici mei iniuste * quae non rapui tunc exsolvebam (Sal 68, 5c-d). 13

Surgentes testes iniqui * quae ignorabant interrogabant me (Sal 34, 11). 14

Retribuebant mihi mala pro bonis (Sal 34, 12a) et detrahebant mihi * quoniam sequebar bonitatem (Sal 37, 21). 15

Tu es sanctissimus pater meus * Rex meus et Deus meus (Sal 43, 5). 16

Intende in adiutorium meum * Domine Deus salutis meae (Sal 37, 23).

[Scritti 2002, 172 >]

Ad Nonam


Psalmus [VI] [FF1-2, 287]

1O vos omnes, qui transitis per viam * attendite et videte, si est dolor sicut dolor meus (Lam 1, 12a-b).

2Quoniam circumdederunt me canes multi * concilium malignantium obsedit me (Sal 21, 17).

3Ipsi vero consideraverunt et inspexerunt me * diviserunt sibi vestimenta mea et super vestem meam miserunt sortem (Sal

21, 18b-19). 4Foderunt manus meas et pedes meos * et dinumeraverunt omnia ossa mea (Sal 21, 17c-18a; R).

5Aperuerunt super me os suum * sicut leo rapiens et rugiens (Sal 21, 14).

6Sicut aqua effusus sum * et dispersa sunt omnia ossa mea (Sal 21, 15a-b).

7Et factum est cor meum tamquam cera liquescens * in medio ventris mei (Sal 21, 15c; R).

8Arult tamquam testa virtus mea * et lingua mea adhaesit faucibus meis (Sal 21, 16a-b). [Fontes 1995, pag. 152]

9Et dederunt in escam meam fel * et in siti mea potaverunt me aceto (Sal 68, 22).

10Et in pulverem mortis deduxerunt me (cfr. Sal 21, 16c) * et super dolorem vulnerum meorum addiderunt (Sal 68, 27b).

11Ego dormivi et resurrexi (Sal 3, 6; R) * et pater meus sanctissimus cum gloria suscepit me (cfr. Sal 72, 24c).

12Pater sancte (Gv 17, 11) tenuisti manum dexteram meam ' et in voluntate tua deduxisti me * et cum gloria assumpsisti

me (Sal 72, 24; R). 13

Quid enim mihi est in caelo * et a te quid volui super terram (Sal 72, 25).

[Scritti 2002, 174 >]

14Videte, videte, quoniam ego sum Deus, dicit Dominus * exaltabor in gentibus et exaltabor in terra (cfr. Sal 45, 11).

15Benedictus Dominus Deus Israel (Lc 1, 68a), qui redemit animas servorum suorum de proprio sanctissimo sanguine suo

* et non derelinquet omnes qui sperant in eo (Sal 33, 23; R). 16

Et scimus, quoniam venit * quoniam veniet iustitiam iudicare (cfr. Sal 95, 13b; R!).

Ad Vesperam


Psalmus [VII] [FF1-2, 288]

1Omnes gentes plaudite manibus * iubilate Deo in voce exsultationis (Sal 46, 2).

2Quoniam Dominus excelsus * terribilis Rex magnus super omnem terram (Sal 46, 3).

3Quia sanctissimus Pater de caelo, Rex noster ante saecula * [Fontes 1995, pag. 153] misit dilectum Filium suum de alto

et operatus est salutem in medio terrae (Sal 73, 12). 4Laetentur caeli et exsultet terra ' commoveatur mare et plenitudo eius * gaudebunt campi et omnia, quae in eis sunt (Sal

95, 11-12a).


5Cantate ei canticum novum * cantate Domino omnis terra (cfr. Sal 95, 1).

6Quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis * terribilis est super omnes Deos (Sal 95, 4).

7Afferte Domino patriae gentium ' afferte Domino gloriam et honorem * afferte Domino gloriam nomini eius (Sal 95, 7-

8a). [Scritti 2002, 176 >]

8Tollite corpora vestra ' et baiulate sanctam crucem eius * et sequimini usque in finem sanctissima praecepta eius (cfr. Lc

14, 27; 1 Petr 2, 21). 9Commoveatur a facie eius universa terra * dicite in gentibus, quia Dominus regnavit a ligno (Sal 95, 9b-10a; G/R).

[FF1-2, 289] Usque huc dicitur a feria sexta Parasceven usque ad festum Ascensionis quotidie. In festo vero Ascensionis superadduntur isti versiculi: 10

Et ascendit ad caelos et sedet ad dexteram sanctissimi Patris in caelis exaltare super caelos Deus * et super omnem ter-

ram gloria tua (Sal 56, 12). 11

Et scimus quoniam venit * quoniam veniet iustitiam iudicare.

[FF1-2, 290]

Et nota, quod ab Ascensione usque ad Adventum Domini dicitur eodem modo quotidie iste psalmus, scilicet: Omnes gen-tes cum supradictis versiculis dicendo ibi Gloria Patri, ubi finitur psalmus, scilicet: quoniam veniet iustitiam iudicare. Nota quod hi psalmi supradicti dicuntur a feria sexta Parasceven usque ad Dominicam Resurrectionis. Eo modo dicuntur ab octava Pentecostes usque ad Adventum Domini et ab octava Epiphaniae usque ad Dominicam Resurrectionis exceptis Dominicis diebus et festis principalibus, in quibus non

dicuntur; aliis vero diebus quotidie dicuntur. [Fontes 1995, pag. 154]

[Scritti 2002, 178 >]

[Pars II: Pro tempore paschali]

In sabbato sancto, scilicet expleto die sabbati:

Ad Completorium

Antiphona: Sancta Maria Virgo Psalmus [VIII]

[FF1-2, 291] 1Deus in adiutorium meum intende * Domine ad adiuvandum me festina.

2Confundantur et revereantur * qui quaerunt animam meam.

3Avertantur retrorsum et erubescant * qui volunt mihi mala.

4Avertantur statim erubescentes * qui dicunt mihi: Euge, euge.

5Exsultent et laetentur in te omnes qui quaerunt te * et dicant semper: Magnificetur Dominus: qui diligunt salutare tuum.

6Ego vero egenus et pauper sum * Deus, adiuva me.

7Adiutor meus et liberator meus es tu * Domine ne moreris (Sal 69, 2-6).

Et dicitur quotidie ad completorium usque ad octavam Pentecostes.

[Scritti 2002, 180 >]

Ad Matutinum Dominicae Resurrectionis Antiphona: Sancta Maria Virgo

Psalmus [IX]

[FF1-2, 292] 1Cantate Domino canticum novum * quia mirabilia fecit (Sal 97, 1a-b).

2Sacrificavit dilectum Filium suum dextera eius * et brachium sanctum suum (cfr. Sal 97, 1c-d).

3Notum fecit Dominus salutare suum * in conspectu gentium revelavit iustitiam suam (Sal 97, 2). [Fontes 1995, pag. 155]

4In illa die mandavit Dominus misericordiam suam * et nocte canticum eius (cfr. Sal 41, 9a-b).

5Haec est dies, quam fecit Dominus * exsultemus et laetemur in ea (Sal 117, 24).

6Benedictus qui venit in nomine Domini * Deus Dominus, et illuxit nobis (Sal 117, 26a.27a).

7Laetentur caeli et exsultet terra ' commoveatur mare et plenitudo eius * gaudebunt campi et omnia quae in eis sunt (Sal

95, 11-12a). 8Afferte Domino patriae gentium ' afferte Domino gloriam et honorem * afferte Domino gloriam nomini eius (Sal 95, 7-

8a).

[FF1-2, 293] Usque huc dicitur a Dominica Resurrectionis usque ad festum Ascensionis quotidie ad omnes horas praeter ad vesperam

et ad completorium et primam. Nocte vero Ascensionis superadduntur isti versiculi:

[Scritti 2002, 182 >]

9Regna terrae cantate Deo * psallite Domino (Sal 67, 33a).

10Psallite Deo, qui ascendit super caelum caeli * ad orientem (Sal 67, 33b-34a).


11

Ecce dabit voci suae vocem virtutis ' date gloriam Deo super Israel * magnificentia eius et virtus eius in nubibus (Sal

67, 34b-35). 12

Mirabilis Deus in sanctis suis * Deus Israel ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi suae, benedictus Deus (Sal 67, 36).

Gloria. [FF1-2, 294]

Et nota, quod iste psalmus ab Ascensione Domini usque ad octavam Pentecostes dicitur quotidie cum supradictis versicu-

lis ad matutinum, et tertiam et sextam et nonam, dicendo ibi Gloria Patri ubi dicitur: benedictus Deus, et non alibi. Item nota, quod eodem modo dicitur solummodo ad matutinum in Dominicis diebus et principalibus festis ab octava Pentecostes usque ad adventum Domini, et ab octava Epiphaniae usque ad feriam quintam Coenae Domini, quia in ipsa die cum discipulis suis Dominus pascha manducavit; vel

alius psalmus potest dici ad matutinum vel ad vesperam, quando vult, scilicet: Exaltabo te Domine etc. [Sal 29], sicut in psalterio habetur; et hoc a

Dominica Resurrectionis usque ad festum Ascensionis, et non plus. [Fontes 1995, pag. 156]

Ad Primam

Antiphona: Sancta Maria Virgo.

Psalmus: Mirerere mei, Deus, miserere mei ut supra [Sal III]

Ad Tertiam, Sextam et Nonam

dicitur Psalmus: Cantate ut supra [Sal IX]

Ad Vesperam Psalmus: Omnes gentes ut supra [Sal Vll]

[Scritti 2002, 184 >]

[Pars III: Pro Dominicis et principalibus festivitatibus]

[FF1-2, 295] Incipiunt alii psalmi, quos similiter ordinavit beatissimus pater noster Franciscus, qui dicendi sunt loco psalmorum supradictorum passionis Domini in Dominicis diebus et principalibus festivitatibus ab octava Pentecostes usque ad Adventum et ab octava Epiphaniae usque ad feriam quintam Coenae Domimi; sane intelligas, ut dicantur in ipsa die, quia pascha Domini est.

Ad Completorium


Psalmus: Deus in adiutorium sicut habetur in psalterio [Sal VIII]

Ad Matutinum

Antiphona: Sancta Maria Virgo. Psalmus: Cantate ut supra [Sal IX]

Ad Primam


Psalmus: Miserere mei Deus, miserere mei ut supra [Sal III] [Fontes 1995, pag. 157]

[Scritti 2002, 186 >]

Ad Tertiam Antiphona: Sancta Maria Virgo.

Psalmus [X]

[FF1-2, 296] 1Jubilate Domino omnis terra, ' psalmum dicite nomini eius * date gloriam laudi eius (cfr. Sal 65, 1-2).

2Dicite Deo, quam terribilia sunt opera tua, Domine * in multitudine virtutis tuae mentientur tibi inimici tui (Sal 65, 3).

3Omnis terra adoret te et psallat tibi * psalmum dicat nomini tuo (Sal 65, 4).

4Venite, audite et narrabo, omnes qui timetis Deum * quanta fecit animae meae (Sal 65, 16).

5Ad ipsum ore meo clamavi * et exsultavi sub lingua mea (Sal 65, 17; R).

6Et exaudivit de templo sancto suo vocem meam * et clamor meus in conspectu eius (Sal 17, 7c-d).

7Benedicite gentes Dominum nostrum * et auditam facite vocem laudi eius (cfr. 65, 8).

8Et benedicentur in ipso omnes tribus terrae * omnes gentes magnificabunt eum (Sal 71, 17c-d).

9Benedictus Dominus Deus Israel * qui facit mirabilia magna solus (Sal 71, 18; R).

10Et benedictum nomen maiestatis eius in aeternum * et replebitur maiestate eius omnis terra, fiat, fiat (Sal 71, 19).

[Scritti 2002, 188, >]

Ad Sextam

Antiphona: Sancta Maria Virgo. Psalmus [XI]

[FF1-2, 297]


1Exaudiat te Dominus in die tribulationis * protegat te nomen DeiJacob (Sal 19, 2).

2Mittat tibi auxilium de sancto * et de Sion tueatur te (Sal 19, 3). [Fontes 1995, pag. 158]

3Memor sit omnis sacrificii tui * et holocaustum tuum pingue fiat (Sal 19, 4).

4Tribuat tibi secundum cor tuum * et omne consilium tuum confirmet (Sal 19, 5).

5Laetabimur in salutari tuo * et in nomine Domini Deinostri magnificabimur (Sal 19, 6; R).

6Impleat Dominus omnes petitiones tuas ' nunc cognovi, quoniam (Sal 19, 7a-b) misit Dominus Jesum Christum Filium

suum * et iudicabit populos in iustitia (Sal 9, 9b). 7Et factus est Dominus refugium pauperum ' adiutor in opportunitatibus in tribulatione * et sperent in te qui noverunt

nomen tuum (Sal 9, 10-11a; R). 8Benedictus Dominus Deus meus (Sal 143, 1b) ' quia factus est susceptor meus et refugium meum * in die tribulationis

meae (cfr. Sal 58, 17c-d). 9Adiutor meus, tibi psallam ' quia Deus susceptor meus * Deus meus, misericordia mea (Sal 58, 18).

[Scritti 2002, 190 >]

Ad Nonam


Psalmus [XII] [FF1-2, 298] 1In te, Domine, speravi, non confundar in aeternum * in iustitia tua libera me et eripe me (Sal 70, 1b-2a).

2Inclina ad me aurem tuam * et salva me (Sal 70, 2b).

3Esto mihi in Deum protectorem ' et in locum munitum * ut salvum me facias (Sal 70, 3a-b).

4Quoniam tu es patientia mea, Domine * Domine, spes mea a iuventute mea (Sal 70, 5).

5In te confirmatus sum ex utero ' de ventre matris meae tu es protector meus * in te cantatio mea semper (Sal 70, 6).

[Fontes 1995, pag. 159] 6Repleatur os meum laude ' ut cantem gloriam tuam * tota die magnitudinem tuam (Sal 70, 8).

7Exaudi me, Domine, quoniam benigna est misericordia tua * secundum multitudinem miserationum tuarum respice in me

(Sal 68, 17). 8Et ne avertas faciem tuam a puero tuo * quoniam tribulor, velociter exaudi me (Sal 68, 18).

9Benedictus Dominus Deus meus (Sal 143, 1b) ' quia factus est susceptor meus et refugium meum * in die tribulationis

meae. 10

Adiutor meus tibi psallam ' quia Deus susceptor meus * Deus meus, misericordia mea (Sal 58, 18).

Ad Vesperam


Psalmus: Omnes gentes ut supra [Sal VII]

[Scritti 2002, 192 >]

[Pars IV: Pro tempore Adventus Domini] [FF1-2, 299] Incipiunt[ur] alii psalmi, quos simililer ordinavit beatissimus pater noster Franciscus, qui dicendi sunt loco psalmorum

supradictorurm passionis Domimi ab Adventu Domini usque ad vigiliam Nativitatis et non plus.

Ad Completorium


Psalmus [XIII]

[FF1-2, 300] 1Usquequo, Domine oblivisceris me in finem? * Usquequo avertis faciem tuam a me?

2Quamdiu ponam consilia in anima mea * dolorem in corde meo per diem?

3Usquequo exaltabitur inimicus meus super me? * Respice, et exaudi me, Domine, Deus meus. [Fontes 1995, pag. 160]

4Illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in morte * nequando dicat inimicus meus: Praevalui adversus eum.

5Qui tribulant me, exsultabunt si motus fuero * ego autem in misericordia tua speravi.

6Exsultabit cor meum in salutari tuo; cantabo Domino, qui bona tribuit mihi * et psallam nomini Domini altissimi (Sal

12, 1-6).

[Scritti 2002, 194 >]

Ad Matutinum

Anfiphona: Sancta Maria Virgo. Psalmus [XIV]

[FF1-2, 301] 1Confitebor tibi, Domine, sanctissime Pater, Rex caeli et terrae * quoniam consolatus es me (cfr. Is 12, 1).

2Tu es Deus salvator meus * fiducialiter agam et non timebo (cfr. Is 12, 2a-b).

3Fortitudo mea et laus mea, Dominus * et factus est mihi in salutem (Is 12, 2c-d).


4Dextera tua, Domine, magnificata est in fortitudine ' dextera tua, Domine, percussit inimicum * et in multitudine gloriae

tuae deposuisti adversarios meos (Exod 15, 6-7a). 5Videant pauperes et laetentur * quaerite Deum et vivet anima vestra (Sal 68, 33).

6Laudent illum caeli et terra * mare et omnia reptilia in eis (Sal 68, 35).

7Quoniam Deus salvam faciet Sion * et aedificabuntur civitates Iudae (Sal 68, 36a-b; R).

8Et inhabitabunt ibi * et haereditate acquirent eam (Sal 68, 36c).

9Et semen servorum eius possidebit eam * et qui diligunt nomen eius habitabunt in ea (Sal 68, 37). [Fontes 1995, pag.

161]

Ad Primam Antiphona: Sancta Maria Virgo.

Psalmus: Miserere mei, Deus, miserere mei

ut supra [Sal III]

Ad Tertiam Antiphona: Sancta Maria Virgo.

Psalmus: Jubilate Deo ut supra [Sal X]

Ad Sextam Antiphona: Sancta Maria Virgo.

Psalmus: Exaudiat te ut supra [Sal XI]

[Scritti 2002, 196 >]

Ad Nonam


Psalmus: In te, Domine, speravi ut supra [Sal XII] Ad Vesperam


Psalmus: Omnes gentes ut supra [Sal VII] [FF1-2, 302] Nota etiam, quod non dicitur totus psalmus, sed usque ad versum scilicet: Commoveatur a facie eius universa terra; sane intelligas,

ut dicatur totus versus: Tollite corpora vestra. Finito isto versu dicitur ibi: Gloria Patri et sic dicitur ad vesperam quotidie ab Adventu usque ad vigi-liam Nativitatis.

[Pars V: Pro tempore Nativitatis Domini usque ad octavam Epiphaniae]

Ad Vesperam in Nativitate Domini Antiphona: Sancta Maria Virgo.

Psalmus [XV]

[FF1-2, 303] 1Exsultate Deo adiutori nostro (Sal 80, 2a) * iubilate Domino Deo vivo et vero in voce exsultationis (cfr.

Sal 46, 2b). [Fontes 1995, pag. 162] 2Quoniam Dominus excelsus * terribilis Rex magnus super omnem terram (Sal 46, 3).

3Quia sanctissimus pater de caelo, Rex noster ante saecula (Sal 73, 12a) ' misit dilectum Fillum suum de alto * et natus

fuit de beata virgine sancta Maria.

[Scritti 2002, 198 >]

4Ipse invocavit me: Pater meus es tu (Sal 88, 27a) * et ego primogenitum ponam illum, excelsum prae regibus terrae (Sal

88, 28). 5In illa die mandavit Dominus misericordiam suam * et nocte canticum eius (cfr. Sal 41, 9a-b).

6Haec est dies, quam fecit Dominus * exsultemus et laetemur in ea (Sal 117, 24).

7Quia sanctissimus puer dilectus datus est nobis ' et natus fuit pro nobis (cfr. Is 9, 6) in via et positus in praesepio * quia

non habebat locum in diversorio (cfr. Lc 2, 7). 8Gloria in altissimis Domino Deo * et in terra pax hominibus bonae voluntatis (cfr. Lc 2, 14).

9Laetentur caeli et exsultet terra ' commoveatur mare et plenitudo eius * gaudebunt campi et omnia, quae in eis sunt (Sal

95, 11-12a). 10

Cantate ei canticum novum * cantate Domino omnis terra (cfr. Sal 95, 1). 11

Quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis * terribilis est super omnes Deos (Sal 95, 4). 12

Afferte Domino patriae gentium ' afferte Domino gloriam et honorem * afferte Domino gloriam nomini eius (Sal 95, 7-8a). [Fontes 1995, pag. 163] 13

Tollite corpora vestra ' et baiulate sanctam crucem eius * et sequimini usque in finem sanctissima praecepta eius (cfr. Lc

14, 27; 1 Petr 2, 21).


Nota, quod iste psalmus dicitur a Nativitate Domini usque ad octavam Epiphaniae ad omnes horas. Si quis voluerit dicere hoc officium beati Franci-

sci, ita dicat illud: primo dicat Pater noster cum laudibus, scilicet: Sanctus, sanctus, sanctus. Finitis laudibus cum oratione ut supra incipiatur anti-phona: Sancta Maria cum psalmo, qui constitutus est unicuique horae diei et noctis. Et cum magna reverentia dicatur.

PARABULA REGIS [ParReg]

[Scritti 2002, 506]5

Frater Franciscus, requisitus quis pasceret fratres suos, quia indifferenter omnes recepit, respondit: "Quidam rex impre-

gnavit quandam in nemore; que peperit. Quem cum per aliquod tempus nutrierat, venit ad portam regis ut filium suum de cetero pasceret.

Quod cum cunciatum esset regi, respondti. "Tot pravi et inutiles in curia mea comedunt cibum; iustum est ut filius meus

inter eos sustentatur".

Quod exponens, dixit se esse mulierem quam Dominus verbo suo impregnavit, qui filios spirituale genuit. Ex quo Dominus tot insiustos pascit, non est mirandum, si filios proprios inter alios sustentet".

REGULA BULLATA [RegBull]

[Fontes 1995, pag. 171]

[Scritti 2002, 370]

[FF2 73a] 1 [Honorius episcopus... 4 quae talis est:]

RegBull [caput I]

[FF1-2, 74] In nomine Domini!

Incipit vita Minorum Fratrum:

[FF1-2, 75] 1Regula et Vita Minorum Fratrum haec est, scilicet Domini nostri Jesu Christi sanctum Evangelium observare vivendo in

obedien- [Fontes 1995, pag. 172] -tia, (obedientia) sine proprio et in castitate.

[FF1-2, 76] 2Frater Franciscus promittit obedientiam et reverentiam Domino papae Honorio ac successoribus eius canonice intrantibus

et Ecclesiae Romanae. 3Et alii fratres teneantur fratri Francisco et eius successoribus obedire. [Scritti 2002, 372]

[caput II]

De his qui volunt vitam istam accipere, et qualiter recipi debeant6.

[FF1-2, 77] 1Si qui voluerint hanc vitam accipere et venerint ad fratres nostros, mittant eos ad suos ministros provinciales, quibus so-

lummodo et non aliis recipiendi fratres licentia concedatur. 2Ministri vero diligenter examinent eos de fide catholica et ec-

clesiasticis sacramentis. 3Et si haec omnia credant et velint ea fideliter confiteri et usque in finem firmiter observare

4et

uxores non habent vel, si habent, et iam monasterium intraverint uxores vel licentiam eis dederint auctoritate diocesani

episcopi, voto continentiae iam emisso, et illius sint aetatis uxores, quod non possit de eis oriri suspicio, 5dicant illis ver-

bum sancti Evangelii (cfr. Mt 19, 21 par), quod vadant et vendant omnia sua et ea studeant pauperibus erogare. 6Quod si

facere non potuerint, sufficit eis bona voluntas.

[FF1-2, 78] 7Et caveant fratres et eorum ministri, ne [Fontes 1995, pag. 173] solliciti sint de rebus suis temporalibus, ut libere faciant

de rebus suis, quidquid Dominus inspiraverit eis. 8Si tamen consilium requiratur, licentiam habeant ministri mittendi eos

ad aliquos Deum timentes, quorum consilio bona sua pauperibus erogentur.

[FF1-2, 79] 9Postea concedant eis pannos probationis, videlicet duas tunicas sine caputio et cingulum et braccas et caparonem usque

ad cingulum, 10

nisi eisdem ministris aliud secundum Deum aliquando videatur.

[FF1-2, 80]

5 BIHL, S. Francisci parabola in sermonibus Odonis de Ceritonia an. 1219 conscriptis, in AFH 22 (1929) 584-486 (testo a pag. 585). Il Sermone è sul testo di Mt 6, 24-33 'Nemo potest duobus Dominis servire'. 6 La numerazione delle Fontes 1995 è sfalsata di un versetto poiché vi si computa anche il titolo, originale.


11

Finito vero anno probationis, recipiantur ad obedientiam promittentes vitam istam semper et regulam observare. 12

Et

nullo modo licebit eis de ista religione exire iuxta mandatum Domini papae, 13

quia secundum sanctum Evangelium nemo

mittens manum ad aratrum et aspiciens retro aptus est regno Dei(Lc 9, 62).

[FF1-2, 81] 14

Et illi qui iam promiserunt obedientiam habeant unam tunicam cum caputio et aliam sine caputio qui voluerint ha-

[Scritti 2002, 374] -bere (habere). 15

Et qui necessitate coguntur possint portare calciamenta. 16

Et fratres omnes vestimentis

vilibus induantur et possint ea repeciare de saccis et aliis peciis cum benedictione Dei. 17

Quos moneo et exhortor, ne des-piciant neque iudicent homines, quos vident mollibus vestimentis et coloratis indutos, uti cibis et potibus delicatis, sed

magis unusquisque iudicet et despiciat semetipsum. [Fontes 1995, pag. 174]

[caput III]

De divino officio et ieiunio, et quomodo fratres debeant ire per mundum.

[FF1-2, 82] 1Clerici faciant divinum officium secundum ordinem sanctae Romanae Ecclesiae excepto psalterio,

2ex quo habere pote-

runt breviaria.

[FF1-2, 83] 3Laici vero dicant viginti quattuor Pater noster pro matutino, pro laude quinque, pro prima, tertia, sexta, nona, pro quali-

bet istarum septem, pro vesperis autem duodecim, pro completorio septem; 4et orent pro defunctis.

[FF1-2, 84] 5Et ieiunent a festo Omnium Sanctorum usque ad Nativitatem Domini.

6Sanctam vero quadragesimam, quae incipit ab

Epiphania usque ad continuos quadraginta dies, quam Dominus suo sancto ieiunio consecravit (cfr. Mt 4, 2), qui volunta-

rie eam ieiunant benedicti sint a Domino, et qui nolunt non sint astricti. 7Sed aliam usque ad Resurrectionem Domini ieiu-

nent. 8Aliis autem temporibus non teneantur nisi sexta feria ieiunare.

9Tempore vero manifestae necessitatis non teneantur

fratres ieiunio corporali. [FF1-2, 85] 10

Consulo vero, moneo et exhortor fratres meos in Domino Jesu Christo, ut, quando vadunt per mundum, non litigent ne-

que contendant verbis (cfr. 2 Tim 2, 14), nec alios iudicent; 11

sed sint mites, pacifici et modesti, mansueti et humiles, ho-neste loquentes omnibus, sicut decet.

12Et non debeant [Fontes 1995, pag. 175] equitare, nisi manifesta necessitate vel in-

firmitate cogantur.

[FF1-2, 86] 13

In quamcumque domum intrave- [Scritti 2002, 376] -rint (intraverint), primum dicant: Pax huic domui (cfr. Lc 10, 5). 14

Et secundum sanctum Evangelium de omnibus cibis, qui apponuntur eis, liceat manducare (cfr. Lc 10, 8).

[caput IV]

Quod fratres non recipiant pecuniam.

[FF1-2, 87] 1Praecipio firmiter fratribus universis, ut nullo modo denarios vel pecuniam recipiant per se vel per interpositam perso-

nam. 2Tamen pro necessitatibus infirmorum et aliis fratribus induendis per amicos spirituales ministri tantum et custodes

sollicitam curam gerant secundum loca et tempora et frigidas regiones, sicut necessitati viderint expedire; 3eo semper sal-

vo, ut, sicut dictum est, denarios vel pecuniam non recipiant.

[caput V]

De modo laborandi.

[FF1-2, 88] 1Fratres illi, quibus gratiam dedit Dominus laborandi, laborent fideliter et devote,

2ita quod, excluso otio animae inimico,

sanctae orationis et devotionis spiritum non exstinguant, cui debent cetera temporalia deservire. 3De mercede vero laboris

pro se et suis fra- [Fontes 1995, pag. 176] -tribus (fratribus) corporis necessaria recipiant praeter denarios vel pecuniam 4et hoc humiliter, sicut decet servos Dei et paupertatis sanctissimae sectatores. [Scritti 2002, 378]

[caput VI]

[FF1-2, 89]

Quod nihil approprient sibi fratres, et de eleemosyna petenda et de fratribus infirmis.

[FF1-2, 90] 1Fratres nihil sibi approprient nec domum nec locum nec aliquam rem.

2Et tanquam peregrini et advenae (cfr. 1 Petr 2, 11)

in hoc saeculo in paupertate et humilitate Domino famulantes vadant pro eleemosyna confidenter, 3nec oportet eos vere-

cundari, quia Dominus pro nobis se fecit pauperem in hoc mundo (cfr. 2 Cor 8, 9). 4Haec est illa celsitudo altissimae pau-

pertatis, quae vos, carissimos fratres meos, heredes et reges regni caelorum instituit, pauperes rebus fecit, virtutibus su-


blimavit (cfr. Jac 2, 5).

5Haec sit portio vestra, quae perducit in terram viventium (cfr. Sal 141, 6).

6Cui, dilectissimi fra-

tres, totaliter inhaerentes nihil aliud pro nomine Domini nostri Jesu Christi in perpetuum sub caelo habere velitis.

[FF1-2, 91] 7Et, ubicumque sunt et se invenerint fratres, ostendant se domesticos in- [Fontes 1995, pag. 177] -vicem (invicem) inter

se. 8Et secure manifestet unus alteri necessitatem suam, quia, si mater nutrit et diligit filium suum (cfr. 1 Thess 2, 7) car-

nalem, quanto diligentius debet quis diligere et nutrire fratrem suum spiritualem?

[FF1-2, 92] 9Et, si quis eorum in infirmitate ceciderit, alii fratres debent ei servire, sicut vellent sibi serviri (cfr. Mt 7, 12).

[caput VII]

De poenitentia fratribus peccantibus imponenda.

[FF1-2, 93] 1Si qui fratrum, instigante inimico, mortaliter peccaverint, pro illis peccatis, de quibus ordinatum fuerit inter fratres, ut re-

curratur ad solos ministros provinciales, teneantur praedicti fratres ad eos recurrere quam citius poterint, sine mora. [FF1-2, 94] 2Ipsi vero ministri, si presbyteri sunt, cum misericordia iniungant illis poenitentiam; si vero presbyteri non sunt, iniungi

faciant per alios sacerdotes ordinis, sicut eis secundum Deum melius videbitur expe- [Scritti 2002, 380] -dire (expedire). [FF1-2, 95] 3Et cavere debent, ne irascantur et conturbentur propter peccatum alicuius, quia ira et conturbatio in se et in aliis impe-

diunt caritatem.

[caput VIII]

De electione generalis ministri huius fraternitatis et de capitulo Pentecostes.

[FF1-2, 96] 1Universi fratres unum de fratribus istius religionis teneantur semper habere generalem ministrum et servum totius frater-

nitatis [Fontes 1995, pag. 178] et ei teneantur firmiter obedire. 2Quo decedente, electio successoris fiat a ministris provin-

cialibus et custodibus in capitulo Pentecostes, in quo provinciales ministri teneantur semper insimul convenire, ubicum-que a generali ministro fuerit constitutum;

3et hoc semel in tribus annis vel ad alium terminum maiorem vel minorem, si-

cut a praedicto ministro fuerit ordinatum.

[FF1-2, 97] 4Et si aliquo tempore appareret universitati ministrorum provincialium et custodum, praedictum ministrum non esse suffi-

cientem ad servitium et communem utilitatem fratrum, teneantur praedicti fratres, quibus electio data est, in nomine Do-

mini alium sibi eligere in custodem. 5Post capitulum vero Pentecostes ministri et custodes possint singuli, si voluerint et

eis expedire videbitur, eodem anno in suis custodiis semel fratres suos ad capitulum convocare.

[caput IX]

De praedicatoribus. [FF1-2, 98] 1Fratres non praedicent in episcopatu alicuius episcopi, cum ab eo illis fuerit contradictum.

2Et nullus fratrum populo pe-

nitus audeat praedicare, nisi a ministro generali huius fraternitatis fuerit examinatus et approbatus, et ab eo officium sibi

praedicationis concessum. [FF1-2, 99] 3Moneo quo- [Scritti 2002, 382] -que (quoque) et exhortor eosdem fratres, ut in praedicatione, quam faciunt, sint exami-

nata et casta eorum eloquia (cfr. Sal 11, 7; 17, 31), ad utilitatem et aedificationem populi, 4annuntiando eis vitia et vir-

tutes, poenam et gloriam cum brevitate sermonis; quia verbum abbreviatum fecit Dominus super terram (cfr. Rom 9, 28).

[Fontes 1995, pag. 179]

[caput X]

De admonitione et correctione fratrum.

[FF1-2, 100] 1Fratres, qui sunt ministri et servi aliorum fratrum, visitent et moneant fratres suos et humiliter et caritative corrigant eos,

non praecipientes eis aliquid, quod sit contra animam suam et regulam nostram.

[FF1-2, 101] 2Fratres vero, qui sunt subditi, recordentur, quod propter Deum abnegaverunt proprias voluntates.

3Unde firmiter praeci-

pio eis, ut obediant suis ministris in omnibus quae promiserunt Domino observare et non sunt contraria animae et regulae

nostrae.

[FF1-2, 102]


4Et ubicumque sunt fratres, qui scirent et cognoscerent, se non posse regulam spiritualiter observare, ad suos ministros

debeant et possint recurrere. 5Ministri vero caritative et benigne eos recipiant et tantam familiaritatem habeant circa ipsos,

ut dicere possint eis et facere sicut Domini servis suis; 6nam ita debet esse, quod ministri sint servi omnium fratrum.

[FF1-2, 103] 7Moneo vero et exhortor in Domino Jesu Christo, ut caveant fratres ab omni superbia, vana gloria, invidia, avaritia (cfr.

Lc 12, 15), cura et sollicitudine huius saeculi (cfr. Mt 13, 22), detractione et murmuratione,

[FF1-2, 104] et non curent nescientes litteras litteras discere;

8sed attendant, quod super omnia desiderare debent habere Spiritum Do-

mini et sanctam eius operationem, 9orare semper ad eum puro corde et habere humilitatem, patientiam in persecutione et

infirmitate 10

et diligere eos qui nos persequuntur et reprehendunt et arguunt, quia [Fontes 1995, pag. 180] dicit Dominus: Diligite inimicos vestros et orate pro persequentibus et calumnianti- [Scritti 2002, 384] -bus (calumniantibus) vos (cfr. Mt

5, 44). 11

Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum (Mt 5, 10). 12

Qui au-

tem perseveraverit usque in finem hic salvus erit (Mt 10, 22).

[caput XI]

Quod fratres non ingrediantur monasteria monacharum.

[FF1-2, 105] 1Praecipio firmiter fratribus universis, ne habeant suspecta consortia vel consilia mulierum,

2et ne ingrediantur monasteria

monacharum praeter illos, quibus a sede apostolica concessa est licentia specialis;

[FF1-2, 106] 3nec fiant compatres virorum vel mulierum nec hac occasione inter fratres vel de fratribus scandalum oriatur.

[caput XII]

De euntibus inter saracenos et alios infideles. [FF1-2, 107] 1Quicumque fratrum divina inspiratione voluerint ire inter saracenos et alios infideles petant inde licentiam a suis minis-

tris provincialibus. 2Ministri vero nullis eundi licentiam tribuant, nisi eis quos viderint esse idoneos ad mittendum.

[FF1-2, 108] 3Ad haec per obedientiam iniun- [Fontes 1995, pag. 181] -go ministris, ut petant a Domino papa unum de sanctae Roma-

nae Ecclesiae cardinalibus, qui sit gubernator, protector et corrector istius fraternitatis,

[FF1-2, 109] 4ut semper subditi et subiecti pedibus eiusdem sanctae Ecclesiae stabiles in fide (cfr. Col 1, 23) catholica paupertatem et

humilitatem et sanctum evangelium Domini nostri Jesu Christi, quod firmiter promisimus, observemus. [Scritti 2002,

386]

[FF2 109b] 6[Nulli ergo omnino hominum... 9 Datum Laterani tertio kalendas decembris, Pontificatus nostri anno otavo]

[Scritti 2002, 388 bianca]

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por


Regula non bullata [RegNBull] [Fontes 1995, pag. 185] [Paolazzi, RnB, 2007, pag. 126]

[FF1-2, 1*]

Questa è la prima Regola che il beato Francesco compose e il signor Papa Innocenzo gli confermò senza bolla

[Scritti 2002, 254]

[Prologus]

[FF1-2, 2] [00001]

1In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti! Amen.

[00002] 2Haec est vita [evangelii Jesu Christi, ] quam frater Franciscus petiit a Domino papa concedi et confirmari sibi; et

ille concessit et confirmavit sibi et suis fratribus habitis et futuris.

[FF1-2, 3]

[00003] 3Frater Franciscus et quicumque erit caput istius religionis promittat obedientiam Domino Innocentio papae et re-

verentiam et suis successoribus.

[00004] 4 Et [omnes] alii fratres teneantur obedire [≈ ╢] fratri Francisco et eius successoribus.

[Cap. I: Quod fratres debent vivere sine proprio et in castitate et obedientia]

[FF1-2, 4]

[00005] 1Regula et vita istorum fratrum haec est, scilicet vivere in obedientia, in castitate et sine proprio, et Domini nostri

Jesu Christi doctrinam et vestigia sequi,

[00006] qui dicit: 2Si vis perfectus esse, vade (Mt 19, 21) et [Fontes 1995, pag. 186] vende omnia (cfr. Lc 18, 22), quae

habes, et da pauperibus et habebis thesaurum in caelo; et veni, sequere me (Mt 19, 21).

[00007] 3 Et: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me : [om. Flood] (Mt 16,

24).

[00008] 4Item: «Si quis vult venire ad me et non odit patrem et matrem et uxorem et filios et fratres et sorores, adhuc au-

tem et animam suam, non potest meus esse discipulus» (Lc 14, 26).

[00009] 5Et: «Omnis, qui reliquerit patrem aut matrem, fratres aut sorores, uxorem aut filios, domos aut agros propter me,

centuplum accipiet et vitam aeternam possidebit» [Scritti 2002, 256] (cfr. Mt 19, 29; Mc 10, 29; Lc 18, 29).

Esser

Reg. n. boll.

Esser

cod. Worcester

[Paolazzi, RnB, 2007, 126]

[Cap. II: De receptione et vestimentis fratrum]

[FF1-2, 5] [000010] 1Si quis divina inspiratione volens accipere hanc vitam venerit ad nostros fratres, benigne recipiatur ab eis.

[000011] 2Quodsi fuerit firmus accipere vitam nostram, multum caveant sibi fratres, ne de suis temporalibus negotiis se intromit-

tant, sed ad suum ministrum, quam citius possunt, eum repraesentent.


[000012] 3Minister vero benigne ipsum recipiat et confortet et vitae nostrae tenorem sibi diligenter exponat.

[000013] 4Quo facto, praedictus, si vult et potest spiritualiter sine impedimento, omnia sua vendat et ea omnia pauperibus studeat

erogare.

[FF1-2, 6]

[000014] 5Caveant sibi fratres et minister fratrum, quod de negotiis suis nullo modo intromittant se;

[000015] 6neque recipiant aliquam pecuniam neque per se neque per interpositam personam.

[000016] 7Si tamen indigent, alia necessaria corporis praeter pecuniam recipere possunt fratres causa necessitatis sicut alii pauperes.

[FF1-2, 7] [000017] 8Et cum reversus fuerit, minister concedat ei pannos probationis usque ad annum, scilicet duas [Fontes 1995, pag. 187]

tunicas sine caputio et cingulum et braccas et caparonem usque ad cingulum.

[000018] 9Finito vero anno et termino probationis recipiatur ad obedientiam.

[000019] 10

Postea non licebit ei ad aliam religionem accedere neque «extra obedientiam evagari» iuxta mandatum Domini papae et

secundum evangelium;

[000020]

quia «nemo mittens manum ad aratrum et aspiciens retro aptus est regno Dei» (Lc 9, 62).

[000021] 11

Si autem aliquis venerit, qui sua dare non potest sine impedimento et habet spiritualem voluntatem, relinquat illa, et suf-

ficit sibi.

[000022] 12

Nullus recipiatur contra formam et institutionem sanctae Ecclesiae.

[FF1-2, 8]

[000023] 13

Alii vero fratres, qui promiserunt obedientiam, habeant unam tunicam cum caputio et aliam sine caputio, si necesse fue-

rit, et cingulum et braccas.

[000024] 14

Et omnes fratres vilibus vestibus induantur, et possint eas repeciare de [Scritti 2002, 258] saccis et aliis peciis cum be-

nedictione Dei;

[000025]

quia dicit Dominus in evangelio: «Qui in veste pretiosa sunt et in deliciis» (Lc 7, 25)

[000026]

et «qui [Paolazzi, RnB, 2007, 127] mollibus vestiuntur, in domibus regum sunt» (Mt 11, 8).


[000027] 15

Et licet dicantur hypocritae, non tamen cessent bene facere

[000028] nec quaerant caras vestes in hoc saeculo, ut possint habere vestimentum in regno caelorum.

[Cap. III: De divino officio et ieiunio]

[FF1-2, 9]

[000029] 1Dicit Dominus: Hoc genus daemoniorum non potest exire nisi in ieiunio et oratione (cfr. Mc 9, 28);

[000030] 2et iterum: «Cum ieiunatis nolite fieri sicut hypocritae tristes» (Mt 6, 16).

[FF1-2, 10]

[000031] 3Propter hoc omnes fratres sive clerici sive laici faciant divinum officium, laudes et orationes, secundum quod debent fa-

cere.

[000032] 4Clerici [Fontes 1995, pag. 188] faciant officium et dicant pro vivis et pro mortuis secundum consuetudinem clericorum.

[000033] 5Et pro defectu et negligentia fratrum dicant omni die Miserere mei Deus (Sal 50) cum Pater noster;

[000034] 6et pro fratribus defunctis dicant De profundis (Sal 129) cum Pater noster.

[000035] 7Et libros tantum necessarios ad implendum eorum officium possint habere.

[000036] 8Et laicis etiam scientibus legere psalterium liceat eis habere illud.

[000037] 9Aliis vero nescientibus litteras librum habere non liceat.

[FF1-2, 11]

[000038] 10

Laici dicant Credo in Deum et viginti quattuor Pater noster cum Gloria Patri pro matutino;

[000039] pro laudibus vero quinque;

[000040]

pro prima Credo in Deum et septem Pater noster cum Gloria Patri;

[000041]

pro tertia, sexta et nona et unaquaque hora septem;

[000042]

pro vesperis duodecim;


[000043]

pro completorio Credo in Deum et septem Pater noster cum Gloria Patri;

[000044]

pro mortuis septem Pater noster cum Requiem aeternam;

[000045]

et pro defectu et negligentia fratrum tria Pater noster omni [: quelibet] die. [Scritti 2002, 260]

[FF1-2, 12]

[000046] 11

Et similiter omnes fratres ieiunent a festo Omnium Sanctorum usque ad Natale

[000047]

et ab Epiphania, quando Dominus noster Jesus Christus incepit ieiunare usque ad Pascha.

[000048] 12

Aliis autem temporibus non teneantur [Paolazzi, RnB, 2007, 127] secundum hanc vitam nisi sexta feria ieiunare.

[000049] 13

Et liceat eis manducare de omnibus cibis, qui apponuntur eis, secundum evangelium (cfr. Lc 10, 8).

[Cap. IV: De ministris et aliis fratribus qualiter ordinentur]

[FF1-2, 13]

[000050] 1In nomine Domini!

[000051] 2Omnes fratres, qui constituuntur ministri et servi aliorum fratrum, in provinciis et in locis, in quibus fuerint, [Fontes

1995, pag. 189] collocent suos fratres,

[000052] quos saepe visitent et spiritualiter moneant et confortent.

[000053] 3Et omnes alii fratres mei benedicti diligenter obediant eis in his, quae spectant ad salutem animae et non sunt contraria

vitae nostrae.

[000054] 4Et faciant inter se sicut dicit Dominus: «Quaecumque vultis, ut faciant vobis homines et vos facite illis» (Mt 7, 12);

[000055] 5et: «Quod non vis tibi fieri, non facias alteri».

[FF1-2, 14] [000056] 6Et recordentur ministri et servi, quod dicit Dominus: Non veni ministrari, sed ministrare (Mt 20, 28)

[000057]

et quia commissa est eis cura animarum fratrum,


[000058]

de quibus, si aliquid perderetur propter eorum culpam et malum exemplum, in die iudicii oportebit eos reddere rationem

(cfr. Mt 12, 36) coram Domino Jesu Christo.

[Cap. V: De correctione fratrum in offensione]

[FF1-2, 15]

[000059] 1Ideoque animas vestras et fratrum vestrorum custodite;

[000060]

quia horrendum est incidere in manus Deiviventis (Hebr 10, 31).

[000061] 2Si quis autem ministrorum alicui fratrum aliquid contra vitam nostram praeciperet vel contra [Scritti 2002, 262] animam

suam, non teneatur ei obedire;

[000062] quia illa obedientia non est, in qua delictum vel peccatum committitur.

[FF1-2, 16] [000062] 3Verumtamen omnes fratres, qui sunt sub ministris et servis, facta ministrorum et servorum considerent rationabiliter et

diligenter.

[000063] 4Et si viderint aliquem illorum car- [Paolazzi, RnB, 2007, 129] -naliter [carnaliter] et non spiritualiter ambulare pro recti-

tudine vitae nostrae, post tertiam admonitionem, si non se emendaverit, in capitulo Pentecostes renuntient ministro et ser-vo totius fraternitatis nulla contradictione impediente.

[FF1-2, 17]

[000064] 5Si vero inter fratres ubicumque fuerit aliquis frater volens carnaliter et non spiritualiter ambulare, [Fontes 1995, pag.

190] fratres, cum quibus est, moneant eum, instruant et corripiant humiliter et diligenter.

[000065] 6Quodsi ille post tertiam admonitionem noluerit se emendare, quam citius possunt, mittant eum vel significent suo minis-

tro et servo,

[000066] qui minister et servus de eo faciat, sicut sibi secumdum Deum melius videbitur expedire.

[FF1-2, 18] [000067] 7Et caveant omnes fratres tam ministri et servi quam alii, quod propter peccatum alterius vel malum non turbentur vel

irascantur,

[000068]

quia diabolus propter delictum unius multos vult corrumpere;

[000069] 8sed spiritualiter, sicut melius possunt, adiuvent illum qui peccavit,


[000070]

quia non est sanis opus medicus, sed male habentibus (cfr. Mt 9, 12 cum Mc 2, 17).

[FF1-2, 19]

[000071] 9Similiter omnes fratres non habeant in hoc potestatem vel dominationem maxime inter se.

[000072] 10

Sicut enim dicit Dominus in evangelio: «Principes gentium dominantur eorum, et qui maiores sunt potestatem exercent in eos» (Mt 20, 25), non sic erit inter fratres (cfr. Mt 20, 26a).

[000073] 11

Et quicumque voluerit inter eos maior fieri, sit eorum minister (cfr. Mt 20, 26b) et servus.

[000074] 12

Et qui maior est inter eos fiat sicut minor (cfr. Lc 22, 26).

[FF1-2, 20] [000075] 13

Nec aliquis frater malum faciat vel malum dicat alteri;

[000076] 14

immo magis per caritatem spiritus voluntarie ser- [Scritti 2002, 264] -viant (serviant) et obediant invicem (cfr. Gal 5,

13) [apax*].

[000077] 15

Et haec est vera et sancta obedientia Domini nostri Jesu Christi.

Esser

Reg. n. boll.

Esser

cod. Worcester

[FF1-2, 21]

[000078] 16

Et omnes fratres, quoties declinaverint a mandatis Domini et extra obedientiam evagaverint, sicut dicit propheta (Sal

118, 21),

[000079] sciant se esse maledictos extra obedientiam, quousque steterint in tali peccato scienter.

[000080] 17

Et quando perseveraverint in mandatis Domini, quae promiserunt per sanctum evangelium et vitam ipsorum,

[000081] sciant se in vera obedientia stare, et benedicti sint a Domino. [Fontes 1995, pag. 191] [Paolazzi, RnB, 2007, 130]

[Cap. VI: De recursu fratrum ad ministros et quod aliquis frater non vocetur prior]

[FF1-2, 22] [000082] 1Fratres, in quibuscumque locis sunt, si non possunt vitam nostram observare, quam citius possunt, recurrant ad suum mi-

nistrum hoc sibi significantes.


[000083] 2Minister vero taliter eis studeat providere, sicut ipse vellet sibi fieri, si in consimili casu esset (cfr. Mt 7, 12).

[000084] 3Et nullus vocetur prior, sed generaliter omnes vocentur fratres minores.

[000085] 4Et alter alterius lavet pedes (cfr. Gv 13, 14).

[Cap. VII: De modo serviendi et laborandi]

[FF1-2, 24] [000086] 1Omnes fratres, in quibuscumque locis steterint apud alios ad serviendum vel laborandum, non sint camerarii neque can-

cellarii

[000087]

neque praesint in domibus, in quibus serviunt;

[000088]

nec recipiant aliquod officium, quod scandalum generet vel animae suae faciat detrimentum (cfr. Mc 8, 36);

[000089] 2sed sint minores et subditi omnibus[,] qui in eadem domo sunt.

[000090] 3Et fratres, qui sciunt laborare, laborent et eandem artem exerceant, quam noverint, si non fuerit contra salutem animae

et honeste poterit operari.

[000091] 4Nam propheta [Scritti 2002, 266°] ait: Labores fructuum tuorum manducabis; beatus es et bene tibi erit (Sal 127, 2;-R);

[000092] 5et apostolus: Qui non vult operari non manducet (cfr. 2 Thess 3, 10);

[000093] 6et: Unusquisque in ea arte et officio, in quo vocatus est, permaneat (cfr. 1 Cor 7, 24).

[000094] 7Et pro labore possint recipere omnia [Fontes 1995, pag. 192] necessaria praeter pecuniam.

[000095] 8Et cum necesse fuerit, vadant pro eleemosynis sicut alii pauperes.

Esser

Reg. n. boll.

Esser

cod. Worcester

[FF1-2, 25]

[000096] 9Et liceat eis habere ferramenta et instrumenta suis artibus opportuna.

[000097]


10

Omnes fratres studeant bonis operibus insudare,

[000098]

quia scriptum est: Semper facito aliquid boni, ut te diabolus inveniat occupatum.

[000099] 11

Et iterum: Otiositas inimica est animae.

[000100] 12

Ideo servi Dei semper orationi vel alicui bonae operationi insistere debent. [Paolazzi, RnB, 2007, 131]

[FF1-2, 26]

[000101] 13

Caveant sibi fratres, ubicumque fuerint in eremis vel in aliis locis, quod nullum locum sibi approprient nec alicui de-

fendant.

[000102]

14Et quicumque ad eos venerit amicus vel adversarius, fur vel latro benigne recipiatur.

[000103]15

Et ubicumque sunt fratres et in quocumque loco se invenerint, spiritualiter et diligenter debeant se revidere*

et honorare ad invicem sine murmuratione (1 Petr 4, 9).

[FF1-2, 27] [000104]

16Et caveant sibi, quod non se ostendant tristes extrinsecus et nubilosos hypocritas;

[000105] sed ostendant se gaudentes in Domino (cfr. Phil 4, 4) et hilares et convenienter gratiosos.

Esser

Reg. n. boll.

2Cel 128

[cfr. l.c. VII, 16].

16Et caveant sibi,

quod non se ostendant

tristes extrinsecus et nubilosos hypocritas;

sed ostendant se

gaudentes in Domino (cfr. Phil 4, 4)

et hilares et convenienter gratiosos.

Caveant fratres,

ne se ostendant extrinsecus

nubilosos et hypocritas tristes, sed ostendant se

gaudentes in Domino,

hilares et iucundos [iocundos] et convenienter gratiosos

[Cap. VIII: Quod fratres non recipiant pecuniam]

[FF1-2, 28]

[000106] 1Dominus praecipit in evangelio: Videte, cavete ab omni malitia et avaritia (cfr. Lc 12, 15);

[000107] 2et: Attendite vobis a sollicitudine huius saeculi et a curis huius vitae [Scritti 2002, 268] (cfr. Lc 21, 34). [Fontes

1995, pag. 193]

[000108] 3Unde nullus fratrum, ubicumque sit et quocumque vadit, aliquo modo tollat nec recipiat nec recipi faciat pecu-

niam aut denarios neque occasione vestimentorum nec librorum nec pro pretio alicuius laboris, immo nulla occasione,

[000109] nisi propter manifestam necessitatem infirmorum fratrum;

[000110] quia non debemus maiorem utilitatem habere et reputare in pecunia et denariis quam in lapidibus.

[000111] 4Et illos vult diabolus excaecare, qui eam appetunt vel reputant lapidibus meliorem.


[000112] 5Caveamus ergo nos, qui omnia relinquimus (cfr. Mt 19, 27), ne pro tam modico regnum caelorum perdamus.

[000113] 6Et si in aliquo loco inveniremus denarios, de his non curemus tamquam de pulvere, quem pedibus calcamus

[TrSoc 9, 12-13: FF 1439],

[000114] quia vanitas vanitatum et omnia vanitas (Eccle 1, 2).

[000115] 7Et si forte, quod absit, aliquem fratrem contigerit pecuniam vel denarios colligere vel habere,

[000116] excepta solummodo praedicta infirmorum necessitate,

[000117] omnes fratres teneamus eum pro falso fratre et apostata et fure et latrone et loculos habente (cfr. Gv 12, 6), nisi

vere poenituerit.

[000118] 8Et nullo modo fratres recipiant nec recipi faciant nec quaerant nec quaeri faciant pecuniam pro eleemosyna

[000119] neque denarios pro aliqui- [Paolazzi, RnB, 2007, 132] -bus [aliquibus] domibus vel locis;

[000120] neque cum persona pro talibus locis pecunias vel denarios quaerente vadant.

[000121] 9Alia autem servitia, quae non sunt contraria vitae nostrae, possunt fratres locis facere cum benedictione Dei.

[000122] 10

Fratres tamen in manifesta necessitate leprosorum possunt pro eis quaerere eleemosynam.

[000123] 11

Caveant tamen multum a pecunia.

[000124]

12Similiter caveant omnes fratres, ut pro nullo turpi lucro terras circueant. [Scritti 2002, 270]

[Cap. IX: De petenda eleemosyna]

[FF1-2, 29] [000125]

1Omnes fratres studeant sequi humilitatem et paupertatem Domini nostri Jesu Christi

[000126] et recordentur, quod nihil aliud oportet nos [Fontes 1995, pag. 194] habere de toto mundo,

[000127] nisi, sicut dicit apostolus, habentes alimenta et quibus tegamur, his contenti sumus (cfr. 1 Tim 6, 8).

[FF1-2, 30]

[000128] 2Et debent gaudere, quando conversantur inter viles et despectas personas, inter pauperes et debiles et infirmos

et leprosos et iuxta viam mendicantes.

[FF1-2, 31] [000129]

3Et cum necesse fuerit, vadant pro eleemosynis.

[000130] 4Et non verecundentur

[000131] et magis recordentur, quia Dominus noster Jesus Christus, Filius Dei vivi (Gv 11, 27) omnipotentis, posuit fa-

ciem suam ut petram durissimam (Is 50, 7), nec verecundatus fuit.

[000132]

5Et fuit pauper et hospes et vixit de eleemosynis ipse et beata Virgo et discipuli eius.

[000133] 6Et quando facerent eis homines verecundiam et nollent eis dare eleemosynam, referant inde gratias Deo;


[000134] quia de verecundiis recipient magnum honorem ante tribunal Domini nostri Jesu Christi.

[000135] 7Et sciant, quod verecundia non patientibus, sed inferentibus imputatur.

[000136] 8Et eleemosyna est hereditas et iustitia, quae debetur pauperibus, quam nobis acquisivit Dominus noster Jesus

Christus.

[000137] 9Et fratres, qui eam acquirendo laborant, magnam mercedem habebunt et faciunt lucrari et acquirere tribuentes;

[000138] quia omnia, quae relinquent homines in mundo peribunt,

[000139] sed de caritate et de eleemosynis, quas fecerunt, habebunt praemium a Domino. [Paolazzi, RnB, 2007, 133]

[FF1-2, 32]

[000140] 10

Et secure manifestet unus alteri necessitatem suam, ut sibi necessaria inveniat et ministret.

[000141] 11

Et quilibet diligat et nutriat fratrem suum, sicut mater diligit et nutrit filium suum (cfr. 1 Thess 2, 7), in quibus

ei Deus gratiam largietur.

[000142] 12

Et qui non manducat, manducantem non iudicet (Rom 14, 3b).

[FF1-2, 33]

[000143] 13

Et quandocumque [: quando] necessitas supervenerit, liceat universis fratribus, ubicumque fuerint, uti omnibus

cibis, quos pos- [Scritti 2002, 272] -sunt (possunt) homines manducare,

[000144] sicut Dominus dicit de David, qui comedit panes propo- [Fontes 1995, pag. 195] -sitionis (propositionis) (cfr.

Mt 12, 4), quos non licebat manducare nisi sacerdotibus (Mc 2, 26).

[000145]

14Et recordentur, quod dicit Dominus: Attendite autem vobis, ne forte graventur corda vestra in crapula et

ebrietate et curis huius vitae et superveniat in vobis repentina dies illa;

[000146]

15tanquam enim laqueus superveniet in omnes, qui sedent super faciem orbis terrae (cfr. Lc 21, 34-35).

[000147] 16

Similiter etiam tempore manifestae necessitatis faciant omnes fratres de eorum necessariis, sicut eis Dominus gratiam largietur, quia necessitas non habet legem.

[Cap. X: De infirmis fratribus]

[FF1-2, 34] [000148]

1Si quis fratrum in infirmitate ceciderit, ubicumque fuerit, alii fratres non dimittant eum,

[000149] nisi constituatur unus de fratribus vel plures, si necesse fuerit, qui serviant ei, sicut vellent sibi serviri (cfr. Mt 7, 12);

[000150] 2sed in maxima necessitate possunt ipsum dimittere alicui personae, quae suae debeat satisfacere infirmitati.

[FF1-2, 35]

[000151] 3Et rogo fratrem infirmum, ut referat de omnibus gratias Creatori;

[000152] et quod qualem vult eum Dominus, talem se esse [Paolazzi, RnB, 2007, 134] desideret sive sanum sive infir-

mum,


[000153] quia omnes, quos Deus ad vitam praeordinavit aeternam (cfr. Act 13, 48),

[000154] flagellorum atque infirmitatum stimulis et compunctionis spiritu erudit,

[000155]sicut Dominus dicit: «Ego quos amo corrigo et castigo» (Ap 3, 19).

[000156]

4Et si quis turbabitur vel irascetur sive contra Deum sive contra fratres,

[000157] vel si forte sollicite postulaverit medicinas nimis desiderans liberare carnem cito morituram, quae est animae inimica, a malo sibi evenit et carnalis est,

[000158] et non videtur esse de fratribus, quia plus diligit corpus quam animam. [Scritti 2002, 274] [Fontes 1995, pag.

196]

[Cap. XI: Quod fratres non blasphement nec detrahant, sed diligant se ad invicem]

[FF1-2, 36] [000159]

1Et omnes fratres caveant sibi, ut non calumnientur neque contendant verbis (cfr. 2 Tim 2, 14);

[000160] 2immo studeant retinere silentium, quandocumque eis Deus gratiam largietur.

[000161]

3Neque litigent inter se neque cum aliis,

[000162] sed procurent humiliter respondere dicentes: Inutilis servus sum (cfr. Lc 17, 10).

[FF1-2, 37]

[000163] 4Et non irascantur,

[000164] quia omnis, qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio; qui dixerit fratri suo: raca, reus erit concilio; qui dixerit:

fatue, reus erit gehennae ignis (Mt 5, 22). 5Et diligant se ad invicem, sicut dicit Dominus: «Hoc est praeceptum meum ut

diligatis invicem, sicut dilexi vos» (Gv 15, 12). 6Et ostendant ex operibus (cfr. Jac 2, 18) dilectionem, quam habent ad in-

vicem, sicut dicit apostolus: «Non diligamus verbo neque lingua, sed opere et veritate» (1 Gv 3, 18). 7Et neminem blas-

phement (cfr. Tit 3, 2). 8Non murmurent, non detrahant aliis, quia scriptum est: Susurrones et detractores Deo sunt odibiles (cfr. Rom 1, 29).

9Et

sint modesti omnem ostendentes mansuetudinem ad omnes homines (cfr. Tit 3, 2). 10

Non iudicent, non condemnent.

11

Et sicut [Paolazzi, RnB, 2007, 135] dicit Dominus, non considerent minima peccata aliorum (cfr. Mt 7, 3; Lc 6, 41); 12

immo magis sua recogitent in amaritudine animae suae (Is 38, 15).

[

13Et contendant intrare per angustam portam (Lc 13, 24),

[ quia dicit Dominus: Angusta porta et arcta via est, quae ducit ad vitam; et pauci sunt, qui inveniunt eam (Mt 7, 14).

[Cap. XII: De malo visu et frequentia mulierum]

[FF1-2, 38] 1Omnes fratres, ubicumque sunt vel vadunt, caveant sibi a ma- [Fontes 1995, pag. 197] -lo (malo) visu et frequentia mu-

lierum. 2Et nullus cum eis consilietur aut per viam vadat solus aut ad mensam in una paropside comedat.

3Sacerdotes ho-

neste loquantur cum eis dando poenitentiam vel aliud [: aliquod] [Scritti 2002, 276] spirituale consilium. 4Et nulla penitus

mulier ab aliquo fratre recipiatur ad obedientiam, sed dato sibi consilio spirituali, ubi voluerit, agat poenitentiam. 5Et mul-


tum omnes nos custodiamus et omnia membra nostra munda teneamus, quia dicit Dominus: «Qui viderit mulierem ad

concupiscendam eam, iam moechatus est eam in corde suo» (Mt 5, 28); 6et apostolus: An ignoratis, quia membra vestra

templum sunt Spiritus Sancti? (cfr. 1 Cor 6, 19); itaque qui templum Deiviolaverit, disperdet illum Deus (1 Cor 3, 17).

[Cap. XIII: De vitanda fornicatione]

[FF1-2, 39] 1Si quis fratrum diabolo instigante fornicaretur, habitu exuatur quem pro sua turpi iniqultate amisit, et ex toto deponat et a

nostra religione penitus repellatur. 2Et postea poenitentiam faciat de peccatis (cfr. 1 Cor 5, 4-5).


[Cap. XIV: Quomodo fratres debeant ire per mundum]

[FF1-2, 40] 1Quando fratres vadunt per mundum, nihil portent per viam neque (cfr. Lc 9, 3) sacculum (cfr. Lc 10, 4) neque peram

neque panem neque pecuniam (cfr. Lc 9, 3) ne- [Fontes 1995, pag. 198] -que (neque) virgam (cfr. Mt 10, 10). 2Et in

quamcumque domum intraverint, dicant primum: Pax huic domui (cfr. Lc 10, 5). 3Et in eadem domo manentes edant et bi-

bant quae apud illos sunt (cfr. Lc 10, 7). 4Non resistant malo (cfr. Mt 5, 39), sed qui eos percusserit in una maxilla, prae-

beant et alteram (cfr. Mt 5, 39 et Lc 6, 29). 5Et qui aufert eis ves- [Scritti 2002, 278] -timentum (vestimentum), et tunicam

non prohibeant (cfr. Lc 6, 29). 6Omni petenti se tribuant; et qui aufert quae sua sunt, ea non repetant (cfr. Lc 6, 30).

[Cap. XV: Quod fratres non equitent] [FF1-2, 41] 1Iniungo omnibus fratribus meis tam clericis quam laicis euntibus per mundum vel morantibus in locis, quod nullo modo

apud se nec apud alium nec alio aliquo modo bestiam aliquam habeant. 2Nec eis liceat equitare, nisi infirmitate vel magna

necessitate cogantur.

[Cap. XVI: De euntibus inter saracenos et alios infideles]

[FF1-2, 42] 1Dicit Dominus: «Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum».

2Estote ergo prudentes sicut serpentes et simplices

sicut columbae (Mt 10, 16). 3Unde quicumque frater voluerit ire inter saracenos et alios infideles, vadat de licentia sui mi-

nistri et servi. 4Et minister det eis licentiam et non contradicat, si viderit eos [Paolazzi, RnB, 2007, 137] idoneos ad mit-

tendum; nam [Fontes 1995, pag. 199] tenebitur Domino reddere rationem (cfr. Lc 16, 2), si in hoc vel in aliis processerit indiscrete.

[FF1-2, 43]

5Fratres vero, qui vadunt, duobus modis inter eos possunt spiritualiter conversari.

6Unus modus est, quod non faciant lites

neque contentiones, sed sint subditi omni humanae creaturae propter Deum (1 Petr 2, 13) et confiteantur se esse christia-

nos. 7Alius modus est, quod, cum viderint placere Domino, annuntient verbum Dei, ut credant Deum omnipotentem Pa-

trem et Fi- [Scritti 2002, 280] -lium (Filium) et Spiritum Sanctum, creatorem omnium, redemptorem et salvatorem Fi-

lium, et ut baptizentur et efficiantur christiani, quia quis renatus non fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest intrare in

regnum Dei(cfr. Gv 3, 5). [FF1-2, 44] 8Haec et alia, quae placuerint Domino, ipsis et aliis dicere possunt, quia dicit Dominus in evangelio: Omnis, qui confitebi-

tur me coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre meo, qui in caelis est (Mt 10, 32). 9Et: Qui erubuerit me et

sermones meos, et Filius hominis erubescet eum, cum venerit in maiestate sua et Patris et angelorum (cfr. Lc 9, 26). [FF1-2, 45]


10

Et omnes fratres, ubicumque sunt, recordentur, quod dederunt se et reliquerunt corpora sua Domino Jesu Christo. 11

Et

pro eius amore debent se exponere inimicis tam visibilibus quam invisibilibus; quia dicit Dominus: Qui perdiderit ani-

mam suam propter me, salvam faciet eam (cfr. Lc 9, 24) in vitam aeternam (Mt 25, 46). 12

Beati qui persecutionem patiun-

tur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum (Mt 5, 10). 13

Si me persecuti sunt, et vos persequentur (Gv 15, 20).

14Et: Si persequuntur vos in una civitate, fugite in aliam (cfr. Mt 10, 23).

15Beati estis (Mt 5, 11), [Fontes 1995,

pag. 200] cum vos oderint homines (Lc 6, 22) et maledixerint vobis (Mt 5, 11) et persequentur vos (cfr. l. c.) et separave-

rint vos et exprobraverint et eiecerint nomen vestrum tamquam malum (Lc 6, 22) et cum dixerint omne malum adversum vos mentientes propter me (Mt 5, 11).

16

Gaudete in illa die et exsultate (Lc 6, 23), quoniam merces vestra, multa est in caelis (cfr. Mt 5, [Paolazzi, RnB, 2007, 138] 12).

17 Et ego dico vobis amicis meis, non terreamini ab his (cfr. Lc 12, 4),

18et nolite timere eos qui occidunt corpus

(Mt 10, 28) et post hoc non habent amplius quid faciant (Lc 12, 4). 19

Videte, ne turbemini (Mt 24, 6). 20

In patientia enim

vestra possidebitis animas vestras (Lc 21, 19); 21

et qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit [Scritti 2002, 282]

(Mt 10, 22; 24, 13).

[Cap. XVII: De praedicatoribus]

[FF1-2, 46] 1Nullus frater praedicet contra formam et institutionem sanctae Ecclesiae et nisi concessum sibi fuerit a ministro suo.

2Et

caveat sibi minister, ne alicui indiscrete concedat. 3Omnes tamen fratres operibus praedicent.

4Et nullus minister vel prae-

dicator appropriet sibi ministerium fratrum vel officium praedicationis, sed quacumque hora ei iniunctum fuerit, sine om-

ni contradictione dimittat suum officium. [FF1-2, 47] 5Unde deprecor in caritate, quae Deus est (cfr. 1 Gv 4, 16), omnes fratres meos praedicatores, oratores, laboratores, tam

clericos quam laicos, ut studeant se humiliare in omnibus, 6non gloriari nec in se gaudere nec interius se exaltare de bonis

verbis et operibus, immo de nullo bono, quod Deus facit vel dicit et operatur in eis aliquando et per ipsos, secundum quod

dicit Dominus: «Veruntamen in hoc nolite gaudere, [Fontes 1995, pag. 201] quia spiritus vobis subiciuntur» (Lc 10, 20).

[FF1-2, 48] 7Et firmiter sciamus, quia non pertinent ad nos nisi vitia et peccata.

8Et magis debemus gaudere, cum in tentationes varias

incideremus (cfr. Jac 1, 2) et cum sustineremus quascumque animae vel corporis angustias aut tribulationes in hoc mundo

propter vitam aeternam. 9Omnes ergo fratres caveamus ab omni superbia et vana gloria.

10

[Et] custodiamus nos a sapientia huius mundi et a prudentia carnis [Paolazzi, RnB, 2007, 139] (Rom 8, 6). 11

Spiritus

enim carnis vult et studet multum ad verba habenda, sed parum ad operationem; 12

et quaerit non religionem et sanctitatem in interiori spiritu, sed vult et desiderat habere religionem et sanctitatem foris apparentem hominibus.

13Et isti sunt, de

quibus dicit Dominus: Amen dico vobis, receperunt mercedem suam (Mt 6, 2). 14

Spiritus autem Domini vult mortificatam

et despectam, vilem et abiectam esse carnem. 15

Et studet ad [Scritti 2002, 284] humilitatem et patientiam et puram et sim-

plicem et veram pacem spiritus. 16

Et semper super omnia desiderat divinum timorem et divinam sapientiam et divinum amorem Patris et Filii et Spiritus Sancti.

[FF1-2, 49] 17

Et omnia bona Domino Deo altissimo et summo reddamus et omnia bona ipsius esse cognoscamus et de omnibus ei gra-tias referamus, a quo bona cuncta procedunt.

18Et ipse altissimus et summus, solus verus Deus habeat et ei reddantur et

ipse recipiat omnes honores et reverentias, omnes laudes et benedictiones, omnes gratias et gloriam, cuius est omne bo-

num, qui solus est bonus (cfr. Lc 18, 19). [Fontes 1995, pag. 202] 19

Et quando nos videmus vel audimus malum dicere vel facere vel blasphemare Deum, nos bene dicamus et bene-faciamus et laudemus Deum (cfr. Rom 12, 21), qui est benedictus in saecula (Rom 1, 25).

[Worc. 56Et quando audimus homines malum dicere vel blasphemare Dominum, nos bene faciamus et benedicamus et laudemus

Dominum, qui est benedictus in saecula. [più antico: simplicior]

[Cap. XVIII: Qualiter ministri conveniant ad invicem]


[FF1-2, 50] 1Quolibet anno unusquisque minister cum fratribus suis possit convenire, ubicumque placuerit eis, in festo sancti Michae-

lis archangeli de his quae ad Deum pertinent, tractaturus.

2Omnes enim ministri, qui sunt in ultramarinis et ultramontanis partibus, semel in tribus annis, et [Paolazzi, RnB, 2007,

140] alii ministri semel in anno veniant ad capitulum Pentecostes apud ecclesiam sanctae Mariae de Portiuncula, nisi a

ministro et servo totius fraternitatis aliter fuerit ordinatum. [Scritti 2002, 286]

[Cap. XIX: Quod fratres vivant catholice]

[FF1-2, 51] 1Omnes fratres sint catholici, vivant et loquantur catholice.

2Si quis vero erraverit a fide et vita catholica in dicto vel in

facto et non se emendaverit, a nostra fraternitate penitus expellatur.

[FF1-2, 52] 3Et [Fontes 1995, pag. 203] omnes clericos et omnes religiosos habeamus pro Dominis in his quae spectant ad salutem

animae et a nostra religione non deviaverint, et ordinem et officium eorum et administrationem in Domino veneremur.

[Cap. XX: De poenitentia et receptione corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi] [FF1-2, 53] 1Et fratres mei benedicti tam clerici quam laici confiteantur peccata sua sacerdotibus nostrae religionis.

2Et si non potue-

rint, confiteantur aliis discretis et catholicis sacerdotibus scientes firmiter et attendentes, quia a quibuscumque sacerdoti-bus catholicis acceperint poenitentiam et absolutionem, absoluti erunt procul dubio ab illis peccatis, si poenitentiam sibi

iniunctam procuraverint humiliter et fideliter observare. 3Si vero tunc non potuerint habere sacerdotem, confiteantur fratri

suo, sicut dicit apostolus Jacobus: «Confitemini alterutrum peccata vestra» (Jac 5, 16). 4Non tamen propter hoc dimittant

recurrere ad sacerdotem, quia potestas ligandi et solvendi solis sacerdotibus est concessa.

[FF1-2,-2 54] 5Et sic contriti et confessi sumant corpus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi cum [Paolazzi, RnB, 2007, 141] magna

humilitate et veneratione recordantes, quod +ipse Dominus dicit: Qui manducat carnem meam et bibit sanguinem meum

habet vitam aeternam (cfr. Gv 6, 55); 6et: «Hoc facite in meam commemorationem» [Scritti 2002, 288] (Lc 22, 19).

[Cap. XXI: De laude et exhortatione, quam possunt omnes fratres facere]

[FF1-2, 55]

1Et hanc vel talem exhortationem et laudem omnes fratres mei,

quandocumque placuerit eis,

annuntiare possunt inter quoscumque [Fontes 1995, pag. 204] homines

cum benedictione Dei:

2Timete et honorate,

laudate et benedicite,

gratias agite (1 Thess 5, 18) et adorate Dominum Deum omnipotentem in trinitate et unitate,

Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, creatorem omnium. 3Agite poenitentiam (cfr. Mt 3, 2),

facite dignos fructus poenitentiae (cfr. Lc 3, 8),

quia cito moriemur. 4Date et dabitur vobis (Lc 6, 38).

5Dimittite et dimittetur vobis (cfr. Lc 6, 37).

6Et si non dimiseritis hominibus peccata eorum (Mt 6, 14),

Dominus non dimittet vobis peccata vestra (Mc 11, 25);

confitemini omnia peccata vestra (cfr. Jac 5, 16). 7Beati qui moriuntur in poenitentia,

quia erunt in regno caelorum. 8Vae illis qui non moriuntur in poenitentia,


quia erunt filii diaboli (1 Gv 3, 10),

cuius opera faciunt (cfr. Gv 8, 41)

et ibunt in ignem aeternum (Mt 18, 8; 25, 41). 9Cavete et abstinete ab omni malo

et perseverate usque in finem in bono. [Scritti 2002, 290]

1Et hanc vel talem exhortationem et laudem

omnes fratres mei,

quandocumque placuerit eis, annuntiare possunt

inter quoscumque [Fontes 1995, pag. 204] homines

cum benedictione Dei:

2Timete et honorate,


gratias agite (1 Thess 5, 18) et adorate

Dominum Deum omnipotentem

in trinitate et unitate,

Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, creatorem omnium. 3Agite poenitentiam (cfr. Mt 3, 2),

facite dignos fructus poenitentiae (cfr. Lc 3, 8),

quia cito moriemur.

4Date et dabitur vobis (Lc 6, 38). 5Dimittite et dimittetur vobis (cfr. Lc 6, 37). 6Et si non dimiseritis hominibus peccata eorum (Mt 6, 14),

Dominus non dimittet vobis peccata vestra (Mc 11, 25);

confitemini omnia peccata vestra (cfr. Jac 5, 16).

7Beati qui moriuntur in poenitentia,


quia erunt filii diaboli (1 Gv 3, 10),

cuius opera faciunt (cfr. Gv 8, 41)

et ibunt in ignem aeternum (Mt 18, 8; 25, 41).

9Cavete et abstinete ab omni malo

et perseverate usque in finem in bono. [Scritti 2002, 290]

58Hanc vel talem exhortationem vel laudem

possunt omnes fratres √

quantumcumque inspiraverit eis Deus annuntiare

inter quoscumque homines

cum benedictione Dei et licentia sui ministri:

59Timete [Fontes 1995, pag. 129] et honorate,


gratias agite (1 Thess 5, 18) et adorate

Dominum Deum nostrum, omnipotentem

in Trinitate et Unitate,

Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, creatorem omnium. 60Agite poenitentiam (cfr. Mt 3, 2)

et facite dignos fructus poenitentiae (cfr. Lc 3, 8),

quia scitote quod cito moriemur.

61«Date et dabitur vobis» (Lc 6, 38). 62Dimittite et dimittetur vobis (cfr. Lc 6, 37). 63Et «si non dimiseritis» (Mt 6, 14),√√√

Dominus non «dimittet vobis peccata vestra» (Mc 11, 25);

confitemini omnia peccata vestra (cfr. Jac 5, 16).

64Beati qui moriuntur in poenitentia,


quia erunt «filii diaboli»,

cuius opera faciunt (Gv 8, 41)

et ibunt in ignem aeternum.

66Cavete et abstinete ab omni malo

et perseverate usque in finem in bono.

[Cap. XXII: De admonitione fratrum]

[FF1-2, 56]

1Attendamus, omnes fratres, quod dicit Dominus: Diligite inimicos vestros et benefacite his qui oderunt vos (cfr. Mt 5, 44

par.), 2quia Dominus noster Jesus Christus, cuius sequi vestigia debemus (cfr. 1 Petr 2, 21), traditorem suum vocavit ami-

cum (cfr. Mt 26, 50) et crucifixori- [Paolazzi, RnB, 2007, 142] -bus [crucifixoribus] suis sponte se obtulit. 3Amici igi-

[Fontes 1995, pag. 205] -tur (igitur) nostri sunt omnes illi, qui nobis iniuste inferunt tribulationes et angustias, verecundias et iniurias, dolores et tormenta, martyrium et mortem;

4quos multum diligere debemus, quia ex hoc quod nobis inferunt,

habemus vitam aeternam.

[FF1-2, 57]


5Et odio habeamus corpus nostrum cum vitiis et peccatis suis; quia carnaliter vivendo vult diabolus a nobis auferre amo-

rem Jesu Christi et vitam aeternam et se ipsun cum omnibus perdere in infernum; 6quia nos per culpam nostram sumus

foetidi, miseri et bono contrarii, ad mala autem prompti et voluntarii, quia sicut Dominus dicit in evangelio: 7De corde

procedunt et exeunt cogitationes malae, adulteria, fornicationes, homicidia, furta, avaritia, nequitia, dolus, impudicitia,

oculus malus, falsa testimonia, blasphemia, stultitia (cfr. Mc 7, 21-22; Mt 15, 19). 8Haec omnia mala ab intus de corde

hominis procedunt (cfr. Mc 7, 23) et haec sunt quae coinquinant hominem (Mt 15, 20). 9Nunc autem, postquam dimisimus mundum, nihil aliud habemus facere, nisi sequi voluntatem Domini et placere sibi ip-

si.

[FF1-2, 58] 10

Multum caveamus, ne simus terra secus viam vel petrosa vel spinosa, secundum quod dicit Dominus in evangelio: 11

Semen est verbum Dei(Lc 8, 11). 12

Quod autem secus viam cecidit et conculcatum est (cfr. Lc 8, 5), hi sunt, qui audiunt

(Lc 8, 12) verbum et non intelligunt (cfr. Mt 13, 19); 13

et confestim (Mc 4, 15) venit diabolus (Lc 8, 12) et rapit (Mt 13,

19), quod seminatum est in cor- [Scritti 2002, 292] -dibus [cordibus] eorum (Mc 4, 15) et tollit verbum de cordibus eo-rum, ne credentes salvi fiant (Lc 8, 12).

14Quod autem super petrosam cecidit (cfr. Mt 13, 20), hi sunt, qui, cum audierint

verbum, statim cum gaudio (Mc 4, 16) suscipiunt (Lc 8, 13) illud (Mc 4, 16). 15

Facta autem tribulatione et persecutione

propter verbum, continuo scandalizantur (Mt 13, 21) et hi radicem in se non habent, sed temporales sunt (cfr. Mc 4, 17), quia ad tempus cre- [Fontes 1995, pag. 206] -dunt [credunt] et in tempore tentationis recedunt (Lc 8, 13).

[ 16

Quod autem in spinis cecidit, hi sunt (Lc 8, 14), qui verbum Dei audiunt (cfr. Mc 4, 18), et sollicitudo (Mt 13, 22) et aerumnae (Mc 4, 19) istius saeculi et fallacia [Paolazzi, RnB, 2007, 143] divitiarum (Mt 13, 22) et circa reliqua concu-

piscentiae introeuntes suffocant verbum et sine fructu efficiuntur (cfr. Mc 4, 19).

[ 17

Quod autem in terram bonam (Lc 8, 15) seminatum est (Mt 13, 23), hi sunt, qui in corde bono et optimo audientes verbum (Lc 8, 15) intelligunt et (cfr. Mt 13, 23) retinent et fructum afferunt in patientia (Lc 8, 15).

[FF1-2, 59]

18Et propterea nos fratres, sicut dicit Dominus, dimittamus mortuos sepelire mortuos suos (Mt 8, 22).

19Et multum caveamus a malitia et subtilitate satanae, qui vult, quod homo mentem suam et cor non habeat ad Deum.

20Et

circuiens desiderat cor hominis sub specie alicuius mercedis vel adiutorii tollere et suffocare verbum et praecepta Domini a memoria et volens cor hominis per saecularia negotia et curam excaecare et ibi habitare, sicut dicit Dominus:

21Cum

immundus spiritus exierit ab homine, ambulat per loca arida (Mt 12, 43) et inaquosa quaerens requiem; 22

et non inve-

niens dicit: Revertar in domum meam, unde exivi (Lc 11, 24). 23

Et veniens invenit eam vacantem, scopis mundatam et or-natam (Mt 12, 44).

24Et vadit et assumit alios septem spiritus nequiores se, et ingressi habitant ibi, et sunt novissima ho-

minis illius peiora prioribus (cfr. Lc 11, 26).

[FF1-2, 60] 25

Unde, omnes fratres. custodiamus nos multum, ne sub specie alicuius mercedis vel [Scritti 2002, 294] operis vel adiuto-

rii perdamus vel tollamus nostram mentem et cor a Domino. 26

Sed in sancta caritate, quae Deus est (cfr. 1 Gv 4, 16), rogo

omnes fratres tam ministros quam alios, ut omni impedimento remoto et omni cura et sollicitudine postposita, quocumque

[Fontes 1995, pag. 207] modo melius possunt, servire, amare, honorare et adorare Dominum Deum mundo corde et pura mente faciant, quod ipse super omnia quaerit.

Esser

Reg. n. boll. 22, 25-31 (: 26)

Esser 362

cod. Worcester

25 Unde omnes fratres custodiamus nos multum

ne sub specie

alicuius

mercedis

vel operis

vel adiutorii

perdamus vel tollamus

nostram mentem et cor

a Domino.

26 Sed in sancta

caritate quae Deus est,

14 Unde omnes fratres custodiamus nos multum,

ne sub specie

alicuius

operis ≈

vel mercedis

vel adiutorii

perdamus aut tollamus

mentem ≈ nostram et cor

a Domino.

15 Sed in √

caritate quae Deus est


rogo omnes fratres

tam ministros quam alios

ut omni impedimento remoto

et omni cura et sollicitudine

postposita,

quocumque modo

melius possunt

servire, amare, honorare

et adorare

Dominum Deum

mundo corde et pura mente faciant,

quod ipse super omnia quaerit

27 et semper faciamus ibi

habitaculum et mansionem

ipsi qui est Dominus

Deus omnipotens,

Pater et Filius

et Spiritus Sanctus

qui dicit :

Vigilate.

rogo omnes fratres

tam ministros quam alios

ut omni impedimento remoto,

√ omni cura et sollicitudine

postposita,

quocumque √

√ possunt,

amare ≈ servire √

et adorare

Dominum Deum

mundo corde et pura mente faciant,

quod ipse super omnia quaerit,

16 et semper faciamus √

habitaculum et mansionem

ipsi, qui est Dominus

Deus omnipotens,

Pater et Filius

et Spiritus Sanctus,

qui dixit :

Vigilate...

[FF1-2, 61] 27

Et [Ac] semper faciamus ibi habitaculum et mansionem (cfr. Gv 14, 23) ipsi, qui est Dominus Deus omnipotens, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, qui dicit: Vigilate itaque omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere omnia mala, quae

ventura sunt et stare ante Filium hominis (Lc 21, 36). 28

Et cum stabitis ad orandum (Mc 11, 25) dicite (Lc 11, 2): Pater

[Paolazzi, RnB, 2007, 144] noster qui es in caelis (Mt 6, 9). 29

Et adoremus eum puro corde, quoniam oportet semper ora-re et non deficere (Lc 18, 1);

30nam Pater tales quaerit adoratores.

31Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum, in spiritu

et veritate oportet eum adorare (cfr. Gv 4, 23-24). 32

Et ad ipsum recurramus tamquam ad pastorem et episcopum anima-

rum nostrarum (1 Petr 2, 25), qui dicit: Ego sum pastor bonus, qui pasco oves meas et pro ovibus meis pono animam me-

am. 33

Omnes vos fratres estis; 34

et patrem nolite vobis vocare super terram, unus est enim Pater vester, qui in caelis est. 35

Nec vocemini magistri; unus est enim magister vester, qui in caelis est (cfr. Mt 23, 8-10). 36

Si manseritis in me, et verba

mea in vobis manserint, quodcumque volueritis, petetis et fiet vobis (Gv 15, 7). 37

Ubicumque sunt duo vel tres congregati

in nomine meo, ibi sum in medio eorum (Mt 18, 20). 38

Ecce ego sum vobiscum usque ad consummationem saeculi (Mt 28, 20).

39Verba, quae locutus sum vobis, spiritus et vita sunt (Gv 6, 64).

40Ego sum via, veritas et [Fontes 1995, pag. 208] vi-

ta (Gv 14, 6).

[FF1-2, 62] 41

Teneamus ergo verba, vitam et doctrinam et sanctum eius evangelium, qui dignatus est pro nobis rogare Pa- [Scritti 2002, 296] -trem (Patrem) suum et nobis eius nomen manifestare dicens: Pater clarifica nomen tuum (Gv 12, 28a) et cla-

rifica Filium tuum, ut Filius tuus clarificet te (Gv 17, 1b). 42

Pater, manifestavi nomen tuum hominibus, quos dedisti mihi

(Gv 17, 6); quia verba, quae dedisti mihi, dedi eis; et ipsi acceperunt et cognoverunt, quia a te exivi et crediderunt, quia tu me misisti.

43Ego pro eis rogo, non pro mundo,

44sed pro his quos dedisti mihi, quia tui sunt et omnia mea tua sunt (Gv

17, 8-10). 45

Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti mihi, ut ipsi sint unum sicut et nos (Gv 17, 11b). 46

Haec

loquor in mundo, ut habeant gaudium in semetipsis. 47

Ego dedi eis sermonem tuum; et mundus eos odio habuit, quia non sunt de mundo, sicut et ego non sum de mundo.

48Non rogo, ut tollas eos de mundo, sed ut serves eos a malo (Gv 17, 13b-

15). 49

Mirifica eos in veritate. 50

Sermo tuus veritas est. 51

Sicut tu me misisti in mundum, et ego misi eos in mundum. 52

Et

pro eis sanctifico[Paolazzi, RnB, 2007, 145] meipsum, ut sint ipsi sanctificati in veritate. 53

Non pro eis rogo tantum, sed

pro eis, qui credituri sunt propter verbum eorum in me (cfr. Gv 17, 17-20), ut sint consummati in unum, et cognoscat mundus, quia tu me misisti et dilexisti eos, sicut me dilexisti (Gv 17, 23).

54Et notum faciam eis nomen tuum, ut dilectio,

qua dilexisti me sit in ipsis et ego in ipsis (cfr. Gv 17, 26). 55

Pater, quos dedisti mihi, volo, ut ubi ego sum, et illi sint me-

cum, ut videant claritatem tuam (cfr. Gv 17, 24) in regno tuo (Mt 20, 21). [Scritti 2002, 298] Amen. [Fontes 1995, pag. 209]

[Cap. XXIII: Oratio et gratiarum actio]


[FF1-2, 63] 1Omnipotens, sanctissime, altissime et summe Deus, Pater sancte (Gv 17, 11) et iuste, Domine rex caeli et terrae (cfr. Mt

11, 25), propter temetipsum gratias agimus tibi, quod per sanctam voluntatem tuam et per unicum Filium tuum cum Spiri-tu Sancto creasti omnia spiritualia et corporalia et nos ad imaginem tuam et similitudinem factos in paradiso posuisti (cfr.

Gen 1, 26; 2, 15). 2Et nos per culpam nostram cecidimus.

[FF1-2, 64] 3Et gratias agimus tibi, quia, sicut per Filium tuum nos creasti, sic per sanctam dilectionem tuam, qua dilexisti nos (cfr.

Gv 17, 26), ipsum verum Deum et verum hominem ex gloriosa semper Virgine beatissima sancta Maria nasci fecisti et

per crucem et sanguinem et mortem ipsius nos captivos redimi voluisti. [FF1-2, 65] 4Et gratias agimus tibi, quia ipse Filius tuus venturus est in gloria maiestatis suae mittere maledictos, qui poenitentiam

non egerunt et te non cognoverunt, in ignem aeternum, et dicere omnibus, qui te cognoverunt et adoraverunt et tibi servie-

runt in poenitentia: Venite, benedicti Patris mei, pericipite regnum, [Scritti 2002, 300] quod vobis paratum est ab origine mundi (cfr. Mt 25, 34). [Paolazzi, RnB, 2007, 146]

[FF1-2, 66] 5Et quia nos omnes miseri et peccatores non sumus digni nominare te, suppliciter exoramus, ut Dominus noster Jesus

Christus Filius tuus dilectus, in quo tibi bene complacuit (cfr. Mt 17, 5), una cum Spiritu Sancto Paraclito gratias agat tibi,

sicut tibi et ipsi placet, pro omnibus, qui tibi semper sufficit ad omnia, per quem nobis tanta fecisti. Alleluia.

[FF1-2, 67] 6Et gloriosam matrem beatissimam Mariam semper Virginem, beatum Michaelem, Gabrielem et Raphaelem et omnes

choros beato- [Fontes 1995, pag. 210] -rum (beatorum) seraphim, cherubim, thronorum, dominationum, principatuum,

potestatum (cfr. Col 1, 15), virtutum, angelorum, archangelorum, beatum Joannem Baptistam, Joannem Evangelistam, Pe-

trum, Paulum et beatos patriarchas, prophetas, Innocentes, apostolos, evangelistas, discipulos, martyres, confessores, vir-gines, beatos Eliam et Enoch et omnes sanctos, qui fuerunt et erunt et sunt propter tuum amorem humiliter deprecamur,

ut, sicut tibi placet, pro his tibi gratias referant summo vero Deo, aeterno et vivo, cum Filio tuo carissimo [Scritti 2002,

302] Domino nostro Jesu Christo et Spiritu Sancto Paraclito in saecula saeculorum (Ap 19, 3). Amen. Alleluia (Ap 19, 4).

[FF1-2, 68]

7Et Domino Deo universos intra sanctam ecclesiam catholicam et apostolicam servire volentes et omnes sequentes or-

dines: sacerdotes, diaconos, subdiaconos, acolythos, exorcistas, lectores, ostiarios et omnes clericos, universos religiosos

et religiosas, omnes conversos et parvulos, pauperes et egenos, reges et principes, laboratores et agricolas, servos et Do-

minos, omnes virgines et continentes et maritatas, laicos, masculos et feminas, omnes infantes, adolescentes, iuvenes et senes, sanos et infirmos, omnes pusillos et magnos, et omnes populos, gentes, tribus et linguas (cfr. Ap 7, 9), omnes na-

tiones et omnes homines ubicumque terrarum, qui sunt et erunt, humiliter rogamus et supplicamus nos omnes fratres mi-

nores, servi inutiles (Lc 17, 10), ut omnes in vera fide et poenitentia perseveremus, quia aliter nullus salvari potest. [Pao-

lazzi, RnB, 2007, 147]

[FF1-2, 69] 8Omnes diligamus ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente, ex tota virtute (cfr. Mc 12, 30) et fortitudine, [Scritti 2002,

304] ex toto intellectu (cfr. Mc 12, 33), ex omnibus viri- [Fontes 1995, pag. 211] -bus (viribus) (cfr. Lc 10, 27), toto nisu,

toto affectu, totis visceribus, totis desideriis et voluntatibus Dominum Deum (Mc 12, 30 par.), qui totum corpus, totam

animam et totam vitam dedit et dat omnibus nobis, qui nos creavit, redemit et sua sola misericordia salvabit (cfr. Tob 13, 5), qui nobis miserabilibus et miseris, putridis et foetidis, ingratis et malis omnia bona fecit et facit.

[FF1-2, 70] 9Nihil ergo aliquid aliud desideremus, nihil aliud velimus, nihil aliud placeat et delectet nos nisi Creator et Redemptor et

Salvator noster, solus verus Deus, qui est plenum bonum, omne bonum, totum bonum, verum et summum bonum, qui so-

lus est bonus (cfr. Lc 18, 19), pius, mitis, suavis et dulcis, qui solus est sanctus, iustus, verus, sanctus et rectus, qui solus

est benignus, innocens, mundus, a quo et per quem et in quo (cfr. Rom 11, 36) est omnis venia, omnis gratia, omnis gloria

omnium poenitentium et iustorum, ommium beatorum in caelis congaudentium. [FF1-2, 71] 10

Nihil ergo impediat, nihil separet, nihil interpolet. [Scritti 2002, 306] 11

Ubique nos omnes omni loco, omni hora et omni

tempore, quotidie et continue credamus veraciter et humiliter et in corde teneamus et amemus, honoremus, adoremus, serviamus, laudemus et benedicamus, glorificemus et superexaltemus, magnificemus et gratias agamus altissimo et sum-

mo Deo aeterno, trinitati et unitati, Patri et Filio et Spiritui Sancto, creatori omnium et salvatori omnium in se credentium

et sperantium et diligentium eum, qui sine initio et sine fine immutabilis, invisibilis, inenarrabilis, ineffabilis, incompre-


hensibilis, investigabilis (cfr. Rom 11, 33), benedictus, laudabilis, gloriosus, superexaltatus (cfr. Dan 3, 52), sublimis, e-

xcelsus, suavis, amabilis, delectabilis et totus super omnia desiderabilis in saecula. Amen. [Scritti 2002, 308] [Fontes

1995, pag. 212] [Paolazzi, RnB, 2007, 148]

[Cap. XXIV: Conclusio]

[FF1-2, 72] 1In nomine Domini! Rogo omnes fratres, ut addiscant tenorem et sensum eorum quae in ista vita ad salvationem animae

nostrae scripta sunt, et ista frequenter ad memoriam reducant. 2Et exoro Deum, ut ipse, qui est omnipotens, trinus et unus,

benedicat omnes docentes, discentes, habentes, recordantes et operantes ista, quoties repetunt et faciunt quae ibi ad salu-tem animae nostrae scripta sunt,

3et deprecor omnes cum osculo pedum, ut multum diligant, custodiant et reponant.

[FF1-2, 73]

4Et ex parte Dei omnipotentis et Domini papae et per obedientiam ego frater Franciscus firmiter praecipio et iniungo, ut

ex his, quae in ista vita scripta sunt, nullus minuat vel in ipsa scriptum aliquod desuper addat (cfr. Deut 4, 2; 12, 32),

nec aliam regulam fratres habeant.

5Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto, sicut erat in principio et nunc et semper et in saecula saeculorum.

Amen. [Scritti 2002, 310 bianca]


La REGULA NON BULLATA [RegNB]

o Regole (TrSoc 9,11) FF 1439

FRAGMENTA ALTERIUS RE-

GULAE NON BULLATAE

[Fragm]

[Fontes 1995, pag. 185] [Paolazzi, RnB, 2007, pag. 126]

[FF1-2, 1*]

Questa è la prima Regola che il beato Francesco compose e il signor Papa Innocenzo gli confermò senza bolla

[Scritti 2002, 254]

[Prologus] [FF1-2, 2]

[00001] 1In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti! Amen.

[00002] 2Haec est vita [evangelii Jesu Christi, ] quam frater Franciscus petiit

a Domino papa concedi et confirmari sibi; et ille concessit et confirmavit sibi

et suis fratribus habitis et futuris.

[FF1-2, 3] [00003]

3Frater Franciscus et quicumque erit caput istius religionis promittat

obedientiam Domino Innocentio papae et reverentiam et suis successoribus.

[00004] 4 Et [omnes] alii fratres teneantur obedire [≈ ╢] fratri Francisco et

eius successoribus.

[Cap. I: Quod fratres debent vivere sine proprio et in castitate et obe-

dientia]

[FF1-2, 4]

[00005] 1Regula et vita istorum fratrum haec est, scilicet vivere in obedientia,

in castitate et sine proprio, et Domini nostri Jesu Christi doctrinam et vestigia

sequi,

[00006] qui dicit:

2Si vis perfectus esse, vade (Mt 19, 21) et [Fontes 1995,

pag. 186] vende omnia (cfr. Lc 18, 22), quae habes, et da pauperibus et ha-

bebis thesaurum in caelo; et veni, sequere me (Mt 19, 21).

[00007]

3 Et: Si quis vult post me venire, abneget semetipsum et tollat crucem

suam et sequatur me : [om. Flood] (Mt 16, 24).

[00008]

4Item: «Si quis vult venire ad me et non odit patrem et matrem et

uxorem et filios et fratres et sorores, adhuc autem et animam suam, non po-

test meus esse discipulus» (Lc 14, 26).

[00009] 5Et: «Omnis, qui reliquerit patrem aut matrem, fratres aut sorores,

uxorem aut filios, domos aut agros propter me, centuplum accipiet et vitam

aeternam possidebit» [Scritti 2002, 256] (cfr. Mt 19, 29; Mc 10, 29; Lc 18, 29).


[Cap. II: De receptione et vestimentis fratrum]

[FF1-2, 5]

[000010] 1Si quis divina inspiratione volens accipere hanc vitam venerit ad nostros

fratres, benigne recipiatur ab eis. 2Quodsi fuerit firmus accipere vitam nos-

tram, multum caveant sibi fratres, ne de suis temporalibus negotiis se intro-

mittant, sed ad suum ministrum, quam citius possunt, eum repraesentent.

[Fontes 1995, pag. 123]

[Scritti 2002, 338]

I. Fragmenta codicis Wigorniensis

(cod Wo : Worcester)

1[Attendamus, omnes fratres], quod [dicit

Dominus]: Diligite inimicos vestros et

benefacite his qui oderunt vos (cfr. Mt 5,

44 par.), quia Dominus noster Jesus

Christus, cuius sequi vestigia debemus

(cfr. 1 Petr 2, 21), traditorem suum vo-cavit amicum et crucifixoribus suis

sponte se obtulit. 2Amici igitur nostri

sunt omnes illi qui iniuste nobis inferunt

tribulationes, angustias, ] verecundias,

iniurias et dolores et tormenta, mar-

tyrium et mortem; quos multum diligere

debemus, quia ex hoc, quod nobis in-

ferunt, habemus vitam aeternam. 3Et cas-

tigemus corpus nostrum crucifigentes

illud cum vitiis et concupiscentiis et pec-

catis, quia carnaliter vivendo vult nobis auferre amorem Jesu Christi et vitam

aeternam et mittere se ipsum cum anima

in infernum; [Fontes 1995, pag. 124] 4quia nos per culpam nostram fuimus

foetidi, bono contrarii, ad malum prompti

et voluntarii; 5quia sicut dicit Dominus:

«De corde procedunt et exeunt cogitatio-

nes malae» (Mc 7, 21) et cetera... 6sed autem, postquam dimisimus mun-

dum, nihil aliud habere[!] facere, nisi ut

solliciti simus sequi voluntatem et

placere ipsi; 7multum caveamus, ne simus terra secus viam posita petrosa vel

spinosa, secundum quod dicit Dominus

in evangelio: «Semen est verbum Dei(Lc

8, 11); 8quod autem secus viam cecidit,

conculcatum est» (Lc 8, 5) et cetera

usque ibi: «fructum afferunt in patientia»

(Lc 8, 15).

9Et propterea omnes fratres, sicut dicit

Dominus: «Dimittamus mortuos... suos»

(cfr. Mt 8, 22); 10et multum caveamus a malitia et subtilitate satanae, qui vult, ne

homo virtutem [Scritti 2002, 340] suam

et cor suum habeat ad Dominum Deum; 11et circuiens desideret cor hominis sub

specie alicuius mercedis vel adiutorii tol-

lere et suffocare verbum et praecepta

Domini a memoria et volens cor hominis

per saecularia negotia et curas inhabitare

et excaecare, sicut dicit Dominus: 12«Cum immundus spiritus» (Mt 12, 43)

et cetera usque ibi: 13«Fiunt novissima illius hominis peiora prioribus» (Mt 12,

45).


3Minister vero benigne ipsum recipiat et confortet et vitae nostrae tenorem

sibi diligenter exponat. 4Quo facto, praedictus, si vult et potest spiritualiter

sine impedimento, omnia sua vendat et ea omnia pauperibus studeat erogare.

[FF1-2, 6] 5Caveant sibi fratres et minister fratrum, quod de negotiis suis nullo modo

intromittant se; 6neque recipiant aliquam pecuniam neque per se neque per

interpositam personam. 7Si tamen indigent, alia necessaria corporis praeter

pecuniam recipere possunt fratres causa necessitatis sicut alii pauperes.

[FF1-2, 7] 8Et cum reversus fuerit, minister concedat ei pannos probationis usque ad an-

num, scilicet duas [Fontes 1995, pag. 187] tunicas sine caputio et cingulum et braccas et caparonem usque ad cingulum.

9Finito vero anno et termino proba-

tionis recipiatur ad obedientiam. 10

Postea non licebit ei ad aliam religionem

accedere neque «extra obedientiam evagari» iuxta mandatum Domini papae et secundum evangelium; quia «nemo mittens manum ad aratrum et aspi-

ciens retro aptus est regno Dei» (Lc 9, 62). 11

Si autem aliquis venerit, qui sua

dare non potest sine impedimento et habet spiritualem voluntatem, relinquat illa, et sufficit sibi.

12Nullus recipiatur contra formam et institutionem sanctae

Ecclesiae.

[FF1-2, 8] 13

Alii vero fratres, qui promiserunt obedientiam, habeant unam tunicam cum caputio et aliam sine caputio, si necesse fuerit, et cingulum et braccas.

14Et

omnes fratres vilibus vestibus induantur, et possint eas repeciare de [Scritti

2002, 258]saccis et aliis peciis cum benedictione Dei; quia dicit Dominus in evangelio: «Qui in veste pretiosa sunt et in deliciis» (Lc 7, 25) et «qui [Pao-

lazzi, RnB, 2007, 127] mollibus vestiuntur, in domibus regum sunt» (Mt 11,

8). 15

Et licet dicantur hypocritae, non tamen cessent bene facere nec quaerant caras vestes in hoc saeculo, ut possint habere vestimentum in regno caelo-

rum.

[Cap. III: De divino officio et ieiunio] [FF1-2, 9] 1Dicit Dominus: Hoc genus daemoniorum non potest exire nisi in ieiunio et

oratione (cfr. Mc 9, 28); 2et iterum: «Cum ieiunatis nolite fieri sicut hypocri-

tae tristes» (Mt 6, 16).

[FF1-2, 10] 3Propter hoc omnes fratres sive clerici sive laici faciant divinum officium,

laudes et orationes, secundum quod debent facere. 4Clerici [Fontes 1995,

pag. 188] faciant officium et dicant pro vivis et pro mortuis secundum con-

suetudinem clericorum. 5Et pro defectu et negligentia fratrum dicant omni die

Miserere mei Deus (Sal 50) cum Pater noster; 6et pro fratribus defunctis di-

cant De profundis (Sal 129) cum Pater noster. 7Et libros tantum necessarios

ad implendum eorum officium possint habere. 8Et laicis etiam scientibus le-

gere psalterium liceat eis habere illud. 9Aliis vero nescientibus litteras librum

habere non liceat.

[FF1-2, 11] 10

Laici dicant Credo in Deum et viginti quattuor Pater noster cum Gloria Pa-

tri pro matutino; pro laudibus vero quinque; pro prima Credo in Deum et sep-tem Pater noster cum Gloria Patri; pro tertia, sexta et nona et unaquaque ho-

ra septem; pro vesperis duodecim; pro completorio Credo in Deum et septem

Pater noster cum Gloria Patri; pro mortuis septem Pater noster cum Re-quiem aeternam; et pro defectu et negligentia fratrum tria Pater noster omni

[: quelibet] die. [Scritti 2002, 260]

[FF1-2, 12] 11

Et similiter omnes fratres ieiunent a festo Omnium Sanctorum usque ad Na-

tale et ab Epiphania, quando Dominus noster Jesus Christus incepit ieiunare

usque ad Pascha. 12

Aliis autem temporibus non teneantur [Paolazzi, RnB,

14Unde, omnes fratres, custodiamus nos

multum, ne sub specie alicuius operis vel

mercedis vel adiutorii perdamus aut tol-

lamus mentem nostram et cor a Domino. 15Sed in caritate, quae Deus est (cfr. 1 Gv

4, 16), rogo omnes fratres tam ministros

quam alios, ut omni impedimento remo-

to, omni cura et sollicitudine postposita,

quocumque possunt, amare, servire et

adorare Dominum Deum mundo corde et

pura mente faciant, quod ipse super

omnia quaerit. 16Et semper faciamus ha-bi- [Fontes 1995, pag. 125] -taculum

(habitaculum) et mansionem (cfr. Gv 14,

23) ipsi, qui est Dominus Deus omnipo-

tens, Pater et Filius et Spiritus Sanctus,

qui dixit: «Vigilate itaque omni tempore

orantes, ut digni habeamini fugere omnia

mala, quae ventura sunt et stare ante Fi-

lium hominis» (Lc 21, 36); «et cum sta-

bitis ad orandum (Mc 11, 25), dicite (Lc

11, 2): Pater noster» (Mt 6, 9). 17Et ado-

remus eum puro corde, «quoniam oportet semper orare et non deficere» (Lc 18, 1); 18«nam et Pater tales quaerit» adoratores

(cfr. Gv 4, 23). 19«Spiritus est Deus et

eos qui adorant eum, in spiritu et veritate

oportet adorare» (Gv 4, 24). Et ad eum

recurramus tamquam «ad pastorem et

episcopum animarum» (1 Petr 2, 25) nos-

trarum, qui dicit: «Ego sum pastor bo-

nus» (Gv 10, 11) et cetera usque ibi:

«animam meam pono pro ovibus meis»

(Gv 10, 15). 20«Omnes vos fratres estis et

patrem nolite vocare vobis super terram» (Mt 23, 8-9) et cetera. 21Ne[!] «vo-

[Scritti 2002, 342] -cemini (vocemini)

magistri» (Mt 23, 10) et cetera. 22«Si

manseritis in me et verba mea in vobis

manserint, quodcumque volueritis, pete-

tis et fiet vobis» (Gv 15, 7). 23«Ubicumque sunt duo vel tres congre-

gati in nomine meo» (Mt 18, 20) et cete-

ra. 24«Ecce ego vobiscum sum in omni-

bus diebus» (Mt 28, 20) et cetera. 25«Verba, quae locutus sum vobis, spiri-tus et vita sunt» (Gv 6, 64). 26«Ego sum

via, veritas et vita» (Gv 14, 6). 27Teneamus ergo verba, doctrinam, vitam

et sanctum evangelium Domini nostri

Jesu Christi, qui dignatus est pro nobis

rogare Patrem et nobis suum nomen ma-

nifestare dicens: Pater, «manifestavi no-

men tuum hominibus» (Gv 17, 6) et cete-

ra usque ibi: 28«Pater, quos dedisti mihi,

volo, ut ubi sum, et illi sint mecum, ut

videant [Fontes 1995, pag. 126] clarita-

tem meam» (cfr. Gv 17, 24) «in regno tuo» (Mt 20, 21). 29Gloria Patri et Filio et

Spiritui Sancto, sicut erat in principio et

nunc et semper et in saecula saeculorum.

Amen. 30Et ostendant fratres pauperibus delecta-


2007, 127] secundum hanc vitam nisi sexta feria ieiunare.

13Et liceat eis

manducare de omnibus cibis, qui apponuntur eis, secundum evangelium (cfr.

Lc 10, 8).

[Cap. IV: De ministris et aliis fratribus qualiter ordinentur]

[FF1-2, 13] 1In nomine Domini!

2Omnes fratres, qui constituuntur ministri et servi alio-

rum fratrum, in provinciis et in locis, in quibus fuerint, [Fontes 1995, pag.

189] collocent suos fratres, quos saepe visitent et spiritualiter moneant et

confortent. 3Et omnes alii fratres mei benedicti diligenter obediant eis in his,

quae spectant ad salutem animae et non sunt contraria vitae nostrae. 4Et fa-

ciant inter se sicut dicit Dominus: «Quaecumque vultis, ut faciant vobis ho-

mines et vos facite illis» (Mt 7, 12); 5et: «Quod non vis tibi fieri, non facias

alteri». [FF1-2, 14] 6Et recordentur ministri et servi, quod dicit Dominus: Non veni ministrari,

sed ministrare (Mt 20, 28) et quia commissa est eis cura animarum fratrum, de quibus, si aliquid perderetur propter eorum culpam et malum exemplum,

in die iudicii oportebit eos reddere rationem (cfr. Mt 12, 36) coram Domino

Jesu Christo.

[Cap. V: De correctione fratrum in offensione]

[FF1-2, 15] 1Ideoque animas vestras et fratrum vestrorum custodite; quia horrendum est

incidere in manus Deiviventis (Hebr 10, 31). 2Si quis autem ministrorum ali-

cui fratrum aliquid contra vitam nostram praeciperet vel contra [Scritti 2002,

262] animam suam, non teneatur ei obedire; quia illa obedientia non est, in qua delictum vel peccatum committitur.

[FF1-2, 16] 3Verumtamen omnes fratres, qui sunt sub ministris et servis, facta ministro-

rum et servorum considerent rationabiliter et diligenter. 4Et si viderint ali-

quem illorum car- [Paolazzi, RnB, 2007, 129] -naliter [carnaliter] et non spi-

ritualiter ambulare pro rectitudine vitae nostrae, post tertiam admonitionem,

si non se emendaverit, in capitulo Pentecostes renuntient ministro et servo totius fraternitatis nulla contradictione impediente.

[FF1-2, 17] 5Si vero inter fratres ubicumque fuerit aliquis frater volens carnaliter et non

spiritualiter ambulare, [Fontes 1995, pag. 190] fratres, cum quibus est, mo-neant eum, instruant et corripiant humiliter et diligenter.

6Quodsi ille post ter-

tiam admonitionem noluerit se emendare, quam citius possunt, mittant eum

vel significent suo ministro et servo, qui minister et servus de eo faciat, sicut sibi secumdum Deum melius videbitur expedire.

[FF1-2, 18] 7Et caveant omnes fratres tam ministri et servi quam alii, quod propter pecca-

tum alterius vel malum non turbentur vel irascantur, quia diabolus propter

delictum unius multos vult corrumpere; 8sed spiritualiter, sicut melius pos-

sunt, adiuvent illum qui peccavit, quia non est sanis opus medicus, sed male

habentibus (cfr. Mt 9, 12 cum Mc 2, 17). [FF1-2, 19] 9Similiter omnes fratres non habeant in hoc potestatem vel dominationem

maxime inter se. 10

Sicut enim dicit Dominus in evangelio: «Principes gen-tium dominantur eorum, et qui maiores sunt potestatem exercent in eos» (Mt

20, 25), non sic erit inter fratres (cfr. Mt 20, 26a). 11

Et quicumque voluerit

inter eos maior fieri, sit eorum minister (cfr. Mt 20, 26b) et servus. 12

Et qui maior est inter eos fiat sicut minor (cfr. Lc 22, 26).

[FF1-2, 20] 13

Nec aliquis frater malum faciat vel malum dicat alteri; 14

immo magis per

tionem quam habent invicem, sicut dicit

apostolus: «Non diligamus verbo neque

lingua» (1 Gv 3, 18) et cetera. 31Omnes fratres, ubicumque sunt, ca-

veant sibi a malo visu et frequentia mu-

lierum et nullus cum eis consilietur solus.

Infra: 32Et multum nos et omnia membra

nostra munda teneamus, quia dicit Do-

minus: «Omnis qui viderit mulierem ad

concupiscendum» (Mt 5, 28) et cetera.

Infra: 33Quando fratres vadunt per mundum ni-hil portent per viam neque sacculum (cfr.

Lc 10, 4) «neque peram neque panem

neque pecuniam (cfr. Lc 9, 3) neque vir-

gam neque calceamenta» (cfr. Mt 10,

10). Infra: 34

[Non resistant malo, sed qui eos per-

cusserit in una maxilla, praebeant ei et

alteram (cfr. Mt 5, 39). 35Et qui aufert eis

vestimentum, et tunicam non prohibeant

(cfr. Lc 6, 29), et qui aufert ab eis quae

sua sunt, non repetant (cfr. Lc 6, 30). 36Fratres qui de] licentia sui ministri va-

dunt inter in- [Scritti 2002, 344] -fideles

(infideles) duobus modis p[ossunt] con-

versari spiritualiter. 37Unus modus est,

quod non faciant lites neque conten-

tiones, sed sint subditi «omni humanae

[Fontes 1995, pag. 127] creaturae propter

Deum» (1 Petr 2, 13) et confiteantur se

esse christianos. 38Alius modus est, quod,

cum viderint Deo placere, annuntient

verbum Dei, ut credant in Deum Patrem

omnipotentem et Filium et Spiritum Sanctum. Infra: 39Et omnes fratres, ubicumque sint, re-

cordentur, quod dederunt se et relique-

runt se et corpora sua Domino Jesu

Christo. 40Et pro eius amore debent sus-

tinere persecutionem et mortem tam ab

inimicis visibilibus et invisibilibus; et

cetera. Infra:

41Omnes fratres moribus praedicent. 42Nullus minister vel praedicator appro-priet sibi ministerium vel officium prae-

dicationis, sed quacumque[!] ei iniunc-

tum fuerit, dimittat officium suum. 43Unde deprecor in caritate, quae est

Deus (cfr. 1 Gv 4, 16), omnes fratres

meos praedicatores, oratores, laboratores,

tam clericos quam laicos, ut studeant se

humiliare in omnibus, 44non gloriari, in

se gaudere neque interius se exaltare de

bonis verbis et operibus, immo de nullo

bono, quod Deus facit vel dicit vel opera-

tur in eis quandoque et per ipsos, secun-dum quod dicit Dominus: «Verumtamen

in hoc nolite gaudere, quod vobis spiritus

subiciuntur» (Lc 10, 20), et cetera. 45Et firmiter sciamus, quod non pertinet

ad nos nisi vitia et peccata; 46sed magis


caritatem spiritus voluntarie ser- [Scritti 2002, 264] -viant (serviant) et obe-

diant invicem (cfr. Gal 5, 13) [apax*]. 15

Et haec est vera et sancta obedientia

Domini nostri Jesu Christi.

[FF1-2, 21] 16

Et omnes fratres, quoties declinaverint a mandatis Domini et extra obedien-

tiam evagaverint, sicut dicit propheta (Sal 118, 21), sciant se esse maledictos extra obedientiam, quousque steterint in tali peccato scienter.

17Et quando

perseveraverint in mandatis Domini, quae promiserunt per sanctum evange-

lium et vitam ipsorum, sciant se in vera obedientia stare, et benedicti sint a

Domino. [Fontes 1995, pag. 191] [Paolazzi, RnB, 2007, 130]

[Cap. VI: De recursu fratrum ad ministros et quod aliquis frater non vo-

cetur prior]

[FF1-2, 22] 1Fratres, in quibuscumque locis sunt, si non possunt vitam nostram obser-

vare, quam citius possunt, recurrant ad suum ministrum hoc sibi signifi-

cantes. 2Minister vero taliter eis studeat providere, sicut ipse vellet sibi fieri,

si in consimili casu esset (cfr. Mt 7, 12). 3Et nullus vocetur prior, sed genera-

liter omnes vocentur fratres minores. 4Et alter alterius lavet pedes (cfr. Gv 13,

14).

[Cap. VII: De modo serviendi et laborandi]

[FF1-2, 24] 1Omnes fratres, in quibuscumque locis steterint apud alios ad serviendum vel

laborandum, non sint camerarii neque cancellarii neque praesint in domibus,

in quibus serviunt; nec recipiant aliquod officium, quod scandalum generet

vel animae suae faciat detrimentum (cfr. Mc 8, 36); 2sed sint minores et

subditi omnibus[,] qui in eadem domo sunt. 3Et fratres, qui sciunt laborare, laborent et eandem artem exerceant, quam

noverint, si non fuerit contra salutem animae et honeste poterit operari. 4Nam

propheta [Scritti 2002, 266°] ait: Labores fructuum tuorum manducabis; bea-tus es et bene tibi erit (Sal 127, 2;-R);

5et apostolus: Qui non vult operari

non manducet (cfr. 2 Thess 3, 10); 6et: Unusquisque in ea arte et officio, in

quo vocatus est, permaneat (cfr. 1 Cor 7, 24). 7Et pro labore possint recipere

omnia [Fontes 1995, pag. 192] necessaria praeter pecuniam. 8Et cum necesse

fuerit, vadant pro eleemosynis sicut alii pauperes.

[FF1-2, 25] 9Et liceat eis habere ferramenta et instrumenta suis artibus opportuna.

10Omnes fratres studeant bonis operibus insudare, quia scriptum est: Semper

facito aliquid boni, ut te diabolus inveniat occupatum. 11

Et iterum: Otiositas inimica est animae.

12Ideo servi Dei semper orationi vel alicui bonae opera-

tioni insistere debent. [Paolazzi, RnB, 2007, 131]

[FF1-2, 26] 13

Caveant sibi fratres, ubicumque fuerint in eremis vel in aliis locis, quod

nullum locum sibi approprient nec alicui defendant. 14

Et quicumque ad eos venerit amicus vel adversarius, fur vel latro benigne recipiatur.

15Et ubicum-

que sunt fratres et in quocumque loco se invenerint, spiritualiter et diligen-

ter debeant se revidere* et honorare ad invicem sine murmuratione (1 Petr 4, 9).

debemus gaudere, «cum in tentationes

varias» inciderimus (cfr. Jac 1, 2) et cum

sustinuerimus quascumque animae et

corporis angustias et tribulationes in

[Scritti 2002, 346] hoc mundo propter

vitam aeternam. 47Omnes ergo fratres caveamus a super-

bia et vana gloria; custodiamus nos mul-

tum a sapientia huius mundi et prudentia

carnis. 48Spiritus enim carnis vult et stu-

det multum ad verba habenda, sed parum

ad operationem; 49et quaerit non religio-nem et sanctitatem [Fontes 1995, pag.

128] spiritus, sed vult et desiderat reli-

gionem et sanctitatem foris apparentem

hominibus. 50Et isti sunt, de quibus dicit

Dominus: «Amen dico vobis, receperunt

mercedem suam» (Mt 6, 2). 51

Spiritus

autem Domini vult mortificationem et

despectam, vilem et abiectam et oppro-

briosam esse carnem. 52Et studet ad hu-

militatem et patientiam, puram simplici-

tatem et veram pacem spiritus. 53Et super omnia desiderat divinum timorem et di-

vinam sapientiam et divinum amorem

Patris et Filii et Spiritus Sancti.

54Et omnia bona Domino Deo altissimo

et summo reddamus et omnia bona ipsius

esse recognoscamus. 55Et ipse accipiat

omnes honores et reverentias, omnes

laudes et benedictiones, omnes gratias et

glorias, cuius est omne bonum, qui solus

est bonus (cfr. Lc 18, 19). 56Et quando audimus homines malum

dicere vel blasphemare Dominum, nos

bene faciamus et benedicamus et lau-

demus Dominum, «qui est benedictus in

saecula» (Rom 1, 25).

57Omnes clericos et religiosos habeamus

pro Dominis in his quae spectant ad salu-

tem animae, et a mea religione non de-

viaverint; et ordinem et administrationem

eorum in Domino veneremur et officium.

Infra: [Scritti 2002, 348] 58Hanc vel talem exhortationem vel lau-

dem possunt omnes fratres quantum-

cumque inspiraverit eis Deus annuntiare

inter quoscumque homines cum benedic-

tione Dei et licentia sui ministri: 59Timete [Fontes 1995, pag. 129] et ho-

norate, laudate et benedicite, gratias agite

(1 Thess 5, 18) et adorate Dominum

Deum nostrum, omnipotentem in Trini-

tate et Unitate, Patrem et Filium et Spiri-

tum Sanctum, creatorem omnium. 60Agite poenitentiam (cfr. Mt 3, 2) et fa-cite dignos fructus poenitentiae (cfr. Lc

3, 8), quia scitote quod cito moriemur. 61«Date et dabitur vobis» (Lc 6, 38). 62Dimittite et dimittetur vobis (cfr. Lc 6,

37). 63Et «si non dimiseritis» (Mt 6, 14),


[FF1-2, 27] 16

Et caveant sibi, quod non se ostendant tristes extrinsecus et nubilosos hypo-

critas; sed ostendant se gaudentes in Domino (cfr. Phil 4, 4) et hilares et con-

venienter gratiosos.

Caveant fratres, ne se ostendant extrinsecus nubilosos et hypocritas tristes,

sed ostendant se gaudentes in Domino, hilares et iucundos [iocundos] et conve-nienter gratiosos [2 Cel 128] [cfr. l.c. VII, 16].

[Cap. VIII: Quod fratres non recipiant pecuniam]

[FF1-2, 28] 1Dominus praecipit in evangelio: Videte, cavete ab omni malitia et avaritia

(cfr. Lc 12, 15); 2et: Attendite vobis a sollicitudine huius saeculi et a curis

huius vitae [Scritti 2002, 268] (cfr. Lc 21, 34). [Fontes 1995, pag. 193] 3Unde nullus fratrum, ubicumque sit et quocumque vadit, aliquo modo tollat

nec recipiat nec recipi faciat pecuniam aut denarios neque occasione vesti-mentorum nec librorum nec pro pretio alicuius laboris, immo nulla occa-

sione, nisi propter manifestam necessitatem infirmorum fratrum; quia non

debemus maiorem utilitatem habere et reputare in pecunia et denariis quam in lapidibus.

4Et illos vult diabolus excaecare, qui eam appetunt vel reputant

lapidibus meliorem. 5Caveamus ergo nos, qui omnia relinquimus (cfr. Mt 19,

27), ne pro tam modico regnum caelorum perdamus. 6Et si in aliquo loco in-

veniremus denarios, de his non curemus tamquam de pulvere, quem pedibus

calcamus [TrSoc 9, 12-13: FF 1439], quia vanitas vanitatum et omnia vanitas

(Eccle 1, 2). 7Et si forte, quod absit, aliquem fratrem contigerit pecuniam vel

denarios colligere vel habere, excepta solummodo praedicta infirmorum ne-cessitate, omnes fratres teneamus eum pro falso fratre et apostata et fure et

latrone et loculos habente (cfr. Gv 12, 6), nisi vere poenituerit.

[

8Et nullo modo fratres recipiant nec recipi faciant nec quaerant nec quaeri

faciant pecuniam pro eleemosyna neque denarios pro aliqui- [Paolazzi, RnB,

2007, 132] -bus [aliquibus] domibus vel locis;

[ neque cum persona pro talibus locis pecunias vel denarios quaerente

vadant.

[

9Alia autem servitia, quae non sunt contraria vitae nostrae, possunt fratres

locis facere cum benedictione Dei. 10

Fratres tamen in manifesta necessitate

leprosorum possunt pro eis quaerere eleemosynam. 11

Caveant tamen multum a pecunia.

12Similiter caveant omnes fratres, ut pro nullo turpi lucro terras

circueant. [Scritti 2002, 270]

[Cap. IX: De petenda eleemosyna]

[FF1-2, 29] 1Omnes fratres studeant sequi humilitatem et paupertatem Domini nostri Jesu

Christi et recordentur, quod nihil aliud oportet nos [Fontes 1995, pag. 194]

habere de toto mundo, nisi, sicut dicit apostolus, habentes alimenta et quibus tegamur, his contenti sumus (cfr. 1 Tim 6, 8).

[FF1-2, 30] 2Et debent gaudere, quando conversantur inter viles et despectas personas,

inter pauperes et debiles et infirmos et leprosos et iuxta viam mendicantes. [FF1-2, 31] 3Et cum necesse fuerit, vadant pro eleemosynis.

4Et non verecundentur et

magis recordentur, quia Dominus noster Jesus Christus, Filius Dei vivi (Gv

Dominus non «dimittet vobis peccata

vestra» (Mc 11, 25); confitemini omnia

peccata vestra (cfr. Jac 5, 16). 64Beati qui

moriuntur in poenitentia, quia erunt in

regno caelorum. 65Vae illis qui non mo-

riuntur in poenitentia, quia erunt «filii

diaboli», cuius opera faciunt (Gv 8, 41)

et ibunt in ignem aeternum. 66Cavete et

abstinete ab omni malo et perseverate

usque in finem in bono.

67Caveant omnes fratres, ubicumque fue-rint, in eremis vel aliis locis, quod nul-

lum locum vel aliquam rem sibi appro-

prient nec alicui defendant. 68Et quicum-

que ad eos venerit amicus vel adversarius

cum ipsis aliquo modo non contendant. 69

Et ubicumque sint fratres et in quo-

[Scritti 2002, 350] -cumque (quocum-

que) [loco se invenerint, spiritualiter et

diligenter debeant se revidere et hono-

rare ad invicem sine murmuratione (1

Petr 4, 9). 70Et caveant sibi, quod non ostendant se tristes, extrinsecus nubilosos

et hypocritas; sed ostendant se «gau-

dentes in Domino» (cfr. Phil 4, 4) et hi-

lares et iucundos*] et convenienter gra-

tiosos. [Fontes 1995, pag. 130] 71Rogo quemlibet fratrem infirmum, ut

referendo de omnibus gratias Creatori

qualem vult eum Deus talem se esse de-

sideret sive sanum sive infirmum, quia

omnes, quos Dominus praeordinavit «ad

vitam aeternam» (cfr. Act 13, 48), flagel-

lorum atque infirmitatum stimulis atque compunctionis spiritu erudit; sicut: «Ego

quos amo» (Ap 3, 19) et cetera. 72Unde rogo omnes fratres meos infir-

mos, ut in eorum infirmitatibus non iras-

cantur nec conturbentur contra Deum aut

contra fratres, nec multum sollicite me-

dicinas neque nimis desiderent liberare

carnem cito morituram, quae est animae

moritura inimica.

73Omnes fratres studeant sequi humilita-tem et paupertatem Domini nostri Jesu

Christi et recordentur, qumd nihil aliud

oportet nos habere de toto mundo, nisi,

sicut dicit apostolus, habentes [alimenta]

et vestes «quibus tegamur his contenti

simus» (1 Tim 6, 8). 74Et debent gaudere,

quando conversantur inter viles et des-

pectas personas, inter pauperes et debiles

et infirmos et leprosos et iuxta viam

mendicantes. 75Et cum necesse fuerit, vadant pro elee-

mosynis. 76Et non verecundentur, quia Dominus noster Jesus «Christus, Filius

Dei vivi» (Gv 11, 27) omnipotentis, «po-

suit faciem suam ut petram durissimam»

(Is 50, 7) nec verecundatus est. 77Et fuit

pauper et hospes et vixit de eleemosynis


11, 27) omnipotentis, posuit faciem suam ut petram durissimam (Is 50, 7),

nec verecundatus fuit. 5Et fuit pauper et hospes et vixit de eleemosynis ipse

et beata Virgo et discipuli eius. 6Et quando facerent eis homines verecundiam

et nollent eis dare eleemosynam, referant inde gratias Deo; quia de verecun-diis recipient magnum honorem ante tribunal Domini nostri Jesu Christi.

7Et

sciant, quod verecundia non patientibus, sed inferentibus imputatur. 8Et

eleemosyna est hereditas et iustitia, quae debetur pauperibus, quam nobis ac-quisivit Dominus noster Jesus Christus.

9Et fratres, qui eam acquirendo labo-

rant, magnam mercedem habebunt et faciunt lucrari et acquirere tribuentes;

quia omnia, quae relinquent homines in mundo peribunt, sed de caritate et de

eleemosynis, quas fecerunt, habebunt praemium a Domino. [Paolazzi, RnB, 2007, 133]

[FF1-2, 32] 10

Et secure manifestet unus alteri necessitatem suam, ut sibi necessaria inve-

niat et ministret. 11

Et quilibet diligat et nutriat fratrem suum, sicut mater dili-git et nutrit filium suum (cfr. 1 Thess 2, 7), in quibus ei Deus gratiam largie-

tur. 12

Et qui non manducat, manducantem non iudicet (Rom 14, 3b).

[FF1-2, 33] 13

Et quandocumque [: quando] necessitas supervenerit, liceat universis fratri-

bus, ubicumque fuerint, uti omnibus cibis, quos pos- [Scritti 2002, 272] -sunt

(possunt) homines manducare, sicut Dominus dicit de David, qui comedit panes propo- [Fontes 1995, pag. 195] -sitionis (propositionis) (cfr. Mt 12, 4),

quos non licebat manducare nisi sacerdotibus (Mc 2, 26). 14

Et recordentur,

quod dicit Dominus: Attendite autem vobis, ne forte graventur corda vestra in crapula et ebrietate et curis huius vitae et superveniat in vobis repentina

dies illa; 15

tanquam enim laqueus superveniet in omnes, qui sedent super fa-

ciem orbis terrae (cfr. Lc 21, 34-35). 16

Similiter etiam tempore manifestae

necessitatis faciant omnes fratres de eorum necessariis, sicut eis Dominus gratiam largietur, quia necessitas non habet legem.

[Cap. X: De infirmis fratribus]

[FF1-2, 34] 1Si quis fratrum in infirmitate ceciderit, ubicumque fuerit, alii fratres non di-

mittant eum, nisi constituatur unus de fratribus vel plures, si necesse fuerit,

qui serviant ei, sicut vellent sibi serviri (cfr. Mt 7, 12); 2sed in maxima neces-

sitate possunt ipsum dimittere alicui personae, quae suae debeat satisfacere infirmitati.

[FF1-2, 35]

[3Et rogo fratrem infirmum, ut referat de omnibus gratias Creatori;

[ et quod qualem vult eum Dominus, talem se esse [Paolazzi, RnB, 2007, 134] desideret sive sanum sive infirmum, quia omnes, quos Deus ad vitam

praeordinavit aeternam (cfr. Act 13, 48), flagellorum atque infirmitatum sti-

mulis et compunctionis spiritu erudit, sicut Dominus dicit: «Ego quos amo corrigo et castigo» (Ap 3, 19).

4Et si quis turbabitur vel irascetur sive contra

Deum sive contra fratres, vel si forte sollicite postulaverit medicinas nimis

desiderans liberare carnem cito morituram, quae est animae inimica, a malo sibi evenit et carnalis est, et non videtur esse de fratribus, quia plus diligit

corpus quam animam. [Scritti 2002, 274] [Fontes 1995, pag. 196]

ipse et beata Virgo, mater eius sancta

Maria, et discipuli eius. 78Et quando fece-

rint homines eis verecundiam et noluerint

[Scritti 2002, 352] eis dare, referant inde

gratias Domino, quia de verecundiis re-

cipient magnum honorem ante tribunal

Domini nostri Jesu Chriti. [Fontes 1995,

pag. 130] 79Et sciant, quod verecundia non patien-

tibus, sed inferentibus imputabitur; 80quod eleemosyna est hereditas et iusti-

tia, quae debetur pauperibus, quam Do-minus noster Jesus Christus acquisivit. 81Et fratres, qui eam acquirendo laborant,

magnam mercedem habebunt et facient

lucrari et acquirere tribuentes; quia om-

nia, quae homines relinquunt in mundo,

peribunt, sed de caritate et eleemosynis,

quas fecerint, habebunt vitam aeternam.

[Scritti 2002, 354]

II. Fragmenta expositioni Regulae

OFM fratris Hugonis de Dinia inserta 1Unde Sanctus de huiusmodi in regula

nondum bullata dicebat: Caveant sibi

fratres et ministri fratrum, quod de

negotiis suis nullo modo se intromit-

tant [cfr. RegNB II, 5]. 2Antequam regula bullaretur Sanctus

addebat: Et licet dicantur hypocritae, non

cessent bene facere [cfr. l.c. II, 15]. 3Unde ante bullam regula sic habebat:

Aliis autem temporibus non teneantur secundum hanc vitam nisi sexta feria

ieiunare [cfr. l.c. III, 12].

4... ut Sanctus prius in Regula dixit: Re-

cordentur -inquit- ministri quod commis-

sa est eis cura animarum fratrum, de qui-

bus, si aliquis perderetur propter eorum

culpam vel malum exemplum, oportebit

eis reddere rationem coram Domino Jesu

Christo [cfr. l.c. IV, 6]. [Fontes 1995,

pag. 132] 5Sic Sanctus in Regula originali dicebat:

Caveant fratres omnes tam ministri quam

alii, quod propter peccatum alterius vel

malum exemplum non conturbentur vel

irascantur, quia diabolus propter pecca-

tum unius multos vult corrumpere, sed

spiritualiter, sicut possunt, diuvent illum,

qui peccaverit, quia non est opus sanis

medicus, sed iis qui male habent (cfr. Mc

2, 17 par.) [cfr. l.c. V, 7-8].

6... iuxta illud Domini verbum, quod et beatus Franciscus fratribus dicebat:

Principes gentium dominantur eorum, et

qui maiores sunt potestatem exercent in-

ter eos; non sic erit inter vos (Mt 20, 25-

26a) [cfr. l.c. V, 10].


[Cap. XI: Quod fratres non blasphement nec detrahant, sed diligant se

ad invicem]

[FF1-2, 36] 1Et omnes fratres caveant sibi, ut non calumnientur neque contendant verbis

(cfr. 2 Tim 2, 14); 2immo studeant retinere silentium, quandocumque eis Deus gratiam largietur.

3Neque litigent inter se neque cum aliis, sed procurent humiliter respondere

dicentes: Inutilis servus sum (cfr. Lc 17, 10).

[FF1-2, 37] 4Et non irascantur, quia omnis, qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio; qui

dixerit fratri suo: raca, reus erit concilio; qui dixerit: fatue, reus erit gehen-

nae ignis (Mt 5, 22). 5Et diligant se ad invicem, sicut dicit Dominus: «Hoc

est praeceptum meum ut diligatis invicem, sicut dilexi vos» (Gv 15, 12). 6Et

ostendant ex operibus (cfr. Jac 2, 18) dilectionem, quam habent ad invicem,

sicut dicit apostolus: «Non diligamus verbo neque lingua, sed opere et veri-

tate» (1 Gv 3, 18). 7Et neminem blasphement (cfr. Tit 3, 2).

8Non murmurent, non detrahant aliis, quia scriptum est: Susurrones et de-

tractores Deo sunt odibiles (cfr. Rom 1, 29). 9Et sint modesti omnem osten-

dentes mansuetudinem ad omnes homines (cfr. Tit 3, 2). 10

Non iudicent, non

condemnent.

11

Et sicut [Paolazzi, RnB, 2007, 135] dicit Dominus, non considerent minima

peccata aliorum (cfr. Mt 7, 3; Lc 6, 41); 12

immo magis sua recogitent in ama-

ritudine animae suae (Is 38, 15).

[

13Et contendant intrare per angustam portam (Lc 13, 24),

[ quia dicit Dominus: Angusta porta et arcta via est, quae ducit ad vitam; et pauci sunt, qui inveniunt eam (Mt 7, 14).

[Cap. XII: De malo visu et frequentia mulierum]

[FF1-2, 38] 1Omnes fratres, ubicumque sunt vel vadunt, caveant sibi a ma- [Fontes 1995,

pag. 197] -lo (malo) visu et frequentia mulierum. 2Et nullus cum eis consilie-

tur aut per viam vadat solus aut ad mensam in una paropside comedat. 3Sacerdotes honeste loquantur cum eis dando poenitentiam vel aliud [: ali-

quod] [Scritti 2002, 276] spirituale consilium. 4Et nulla penitus mulier ab ali-

quo fratre recipiatur ad obedientiam, sed dato sibi consilio spirituali, ubi vo-

luerit, agat poenitentiam. 5Et multum omnes nos custodiamus et omnia mem-

bra nostra munda teneamus, quia dicit Dominus: «Qui viderit mulierem ad

concupiscendam eam, iam moechatus est eam in corde suo» (Mt 5, 28); 6et

apostolus: An ignoratis, quia membra vestra templum sunt Spiritus Sancti? (cfr. 1 Cor 6, 19); itaque qui templum Deiviolaverit, disperdet illum Deus (1

Cor 3, 17).

[Cap. XIII: De vitanda fornicatione]

7... sic Sanctus ante bullam eos in Regula

hortabatur: Per caritatem spiritus

voluntarie serviant et obediant

invicem (cfr. Gal 5, l3) [apax]. Haec est,

ait, vera et secura obedientia Domini

nostri Jesu Christi [cfr. l.c. V, 14b-15].

8Unde sic prius in Regula dicebatur: Fra-

tres, in quibuscumque locis sunt, qui non

possunt spiritualiter vitam [Scritti 2002,

354] nostram observare, idipsum suo mi-nistro significent. Minister vero taliter

studeat providere, sicut ipse sibi fieri vel-

let [cfr. l.c. VI, 1-2]. 9... vel secundum primam, ut dictum est,

Regulam: In quibuscumque locis sunt

fratres [cfr. l.c. VI, 1]. 10Unde Regula sic prius habebat: Omnes

fratres in quibuscumque locis apud alios

exstiterint, non sint camerarii vel

cancellarii nec praesint honoribus eorum

quibus serviunt; nec recipiant aliquod officium, quod scandalum generet vel

animae suae faciat detrimentum (cfr. Mc

8, 36); [Fontes 1995, pag. 133] sed sint

minores et subditi omnibus, qui in

eisdem domibus sunt [cfr. l.c. VII, 1-2].

11Unde prius in Regula dicebatur: Fratres

qui sciunt laborare, laborent et eam ar-

tem, quam noverunt exerceant, si non

fuerit contra salutem animae [cfr. l.c.

VII, 3].

12Et post pauca: Unusquisque in ea arte

et officio, in quo vocatus est, permaneat

(cfr. 1 Cor 7, 24) secundum dispositio-

nem Minitri [cfr. l.c. VII, 6].

13Unde ante bullam in Regula sic pone-

bat: Servi Dei semper orationi vel alicui

bonae operationi insistere debent [cfr. l.c.

VII, 12].

14Et ante bullam haec in Regula verba erant: Caveant fratres, quod nullum lo-

cum vel aliquam rem sibi approprient

nec alicui defendant [cfr. l.c. VII, 13].

15Sic Sanctus in Regula prius loqueba-

tur... Et iterum: Ubicumque sunt fratres

et in quocumque loco se inveniunt, spiri-

tualiter et diligenter debeant se videre

et honorare ad invicem sine murmura-

tione (1 Petr 4, 9).

Et caveant sibi fratres, quod non osten-

dant se tristes extrinsecus et nu- [Scritti 2002, 358] -bilosos (nubilosos) hypocri-

tas, sed ostendant se gaudentes in Domi-

no et hilares et iucundos et convenienter

gratiosos [cfr. l.c. VII, 15-16]. [Fontes

1995, pag. 134]


[FF1-2, 39] 1Si quis fratrum diabolo instigante fornicaretur, habitu exuatur quem pro sua

turpi iniqultate amisit, et ex toto deponat et a nostra religione penitus repella-tur.

2Et postea poenitentiam faciat de peccatis (cfr. 1 Cor 5, 4-5).


[Cap. XIV: Quomodo fratres debeant ire per mundum]

[FF1-2, 40] 1Quando fratres vadunt per mundum, nihil portent per viam neque (cfr. Lc 9,

3) sacculum (cfr. Lc 10, 4) neque peram neque panem neque pecuniam (cfr.

Lc 9, 3) ne- [Fontes 1995, pag. 198] -que (neque) virgam (cfr. Mt 10, 10). 2Et

in quamcumque domum intraverint, dicant primum: Pax huic domui (cfr. Lc

10, 5). 3Et in eadem domo manentes edant et bibant quae apud illos sunt (cfr.

Lc 10, 7). 4Non resistant malo (cfr. Mt 5, 39), sed qui eos percusserit in una

maxilla, praebeant et alteram (cfr. Mt 5, 39 et Lc 6, 29). 5Et qui aufert eis

ves- [Scritti 2002, 278] -timentum (vestimentum), et tunicam non prohibeant

(cfr. Lc 6, 29). 6Omni petenti se tribuant; et qui aufert quae sua sunt, ea non

repetant (cfr. Lc 6, 30).

[Cap. XV: Quod fratres non equitent]

[FF1-2, 41] 1Iniungo omnibus fratribus meis tam clericis quam laicis euntibus per mun-

dum vel morantibus in locis, quod nullo modo apud se nec apud alium nec

alio aliquo modo bestiam aliquam habeant. 2Nec eis liceat equitare, nisi in-

firmitate vel magna necessitate cogantur.

[Cap. XVI: De euntibus inter saracenos et alios infideles]

[FF1-2, 42]

1Dicit Dominus: «Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum».

2Estote

ergo prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbae (Mt 10, 16). 3Unde quicumque frater voluerit ire inter saracenos et alios infideles, vadat

de licentia sui ministri et servi. 4Et minister det eis licentiam et non contradi-

cat, si viderit eos [Paolazzi, RnB, 2007, 137] idoneos ad mittendum; nam [Fontes 1995, pag. 199] tenebitur Domino reddere rationem (cfr. Lc 16, 2), si

in hoc vel in aliis processerit indiscrete.

[FF1-2, 43]

5Fratres vero, qui vadunt, duobus modis inter eos possunt spiritualiter con-

versari. 6Unus modus est, quod non faciant lites neque contentiones, sed sint

subditi omni humanae creaturae propter Deum (1 Petr 2, 13) et confiteantur

se esse christianos. 7Alius modus est, quod, cum viderint placere Domino,

annuntient verbum Dei, ut credant Deum omnipotentem Patrem et Fi- [Scritti

2002, 280] -lium (Filium) et Spiritum Sanctum, creatorem omnium, redemp-torem et salvatorem Filium, et ut baptizentur et efficiantur christiani, quia

quis renatus non fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest intrare in re-

gnum Dei(cfr. Gv 3, 5). [FF1-2, 44]

16De pecunia inventa Sanctus ita dicebat:

Si invenerimus pecuniam, non curemus

tamquam de pulvere, quem pedibus cal-

camus [cfr. l.c. VIII, 6]. 17Sustinebat [Franciscus] quod fratres

leprosis in magna necessitate eleemosy-

nam quaererent, sic tamen ut a pecunia

multum caverent. Et quamvis pia loca, in

quibus fratres hospitabantur vel mora-

bantur, diligeret, non tamen patiebatur, ut

pro loco aliquo pecuniam quaererent vel

quaeri facerent, vel cum quaerentibus eam irent [cfr. l.c. VIII, 10-11.8]. 18Et primae Regulae littera sic habebat:

Cum necesse fuerit, vadant fratres pro

eleemosyna [cfr. l.c. IX, 3]. 19Hoc ipse diffusius in originali Regula

sic ponebat: Cum necesse fuerit, vadant

fratres pro eleemosyna. Et non verecun-

dentur, sed magis recordentur, quod Do-

minus noster Jesus Christus, Filius Dei

vivi (Gv 11, 27) omnipotentis, posuit

fciem suam ut petram durissimam (Is 50, 7) et neque verecundatus est. Et fuit pau-

per et hospes et vixit de eleemosynis ipse

et discipuli eius. Et quando facerent eis

verecundiam homines et nollent eis dare,

inde gratias Deo agant, quia de verecun-

diis recipient magnum honorem ante tri-

bunal Domini nostri Jesu Christi. Et

sciant, quod verecundia non patientibus,

sed inferentibus imputatur; et quod elee-

mosyna est hereditas et iustitia, quae de-

betur pauperibus, quam acquisivit Domi-

nus noster Jesus Christus. Et fratres, qui eam acquirendo laborant, magnam mer-

cedem habebunt et faciunt lucrari et ac-

quirere tribuentes, quia omnia, quae ho-

mines relinquunt in mundo, peribunt, sed

de caritate et eleemosynis, quas fecerunt,

habe- [Scritti 2002, 360] -bunt (habe-

bunt) praemium a Domino [cfr. l.c. IX,

3-9]. [Fontes 1995, pag. 135] 20Sic Sanctus in Regula prius loquebatur:

Secure manifestet unus alteri necessita-

tem suam, ut sibi necessaria inveniat et ministret [cfr. l.c. IX, 10]. 21...ante bullam Sanctus in Regula sic

monebat: Rogo fratrem infirmum, ut re-

ferendo de omnibus gratias Creatori,

qualem vult eum Dominus, talem se esse

desideret, sanum sive infirmum [cfr. l.c.

X, 3]. 22Et post pauca: Rogo omnes fratres

meos, ut in infirmitatibus non irascantur

vel conturbentur contra Deum vel contra

fratres, nec multum sollicite postulent

medicinam, nec nimis desiderent liberare carnem cito morituram, quae est animae

inimica [cfr. l.c. X, 4]. 23Raca vel fatue fratri typo contumeliae

dicere nefas ducebant, cum et regula

prius et verba haec evangelii exprimeret


8Haec et alia, quae placuerint Domino, ipsis et aliis dicere possunt, quia dicit

Dominus in evangelio: Omnis, qui confitebitur me coram hominibus, confite-

bor et ego eum coram Patre meo, qui in caelis est (Mt 10, 32). 9Et: Qui eru-

buerit me et sermones meos, et Filius hominis erubescet eum, cum venerit in maiestate sua et Patris et angelorum (cfr. Lc 9, 26).

[FF1-2, 45] 10

Et omnes fratres, ubicumque sunt, recordentur, quod dederunt se et relique-runt corpora sua Domino Jesu Christo.

11Et pro eius amore debent se expo-

nere inimicis tam visibilibus quam invisibilibus; quia dicit Dominus: Qui

perdiderit animam suam propter me, salvam faciet eam (cfr. Lc 9, 24) in vi-

tam aeternam (Mt 25, 46). 12

Beati qui persecutionem patiuntur propter iusti-tiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum (Mt 5, 10).

13Si me persecuti

sunt, et vos persequentur (Gv 15, 20). 14

Et: Si persequuntur vos in una civita-

te, fugite in aliam (cfr. Mt 10, 23). 15

Beati estis (Mt 5, 11), [Fontes 1995, pag. 200] cum vos oderint homines (Lc 6, 22) et maledixerint vobis (Mt 5, 11) et

persequentur vos (cfr. l. c.) et separaverint vos et exprobraverint et eiecerint

nomen vestrum tamquam malum (Lc 6, 22) et cum dixerint omne malum ad-versum vos mentientes propter me (Mt 5, 11).

16

Gaudete in illa die et exsultate (Lc 6, 23), quoniam merces vestra, multa est

in caelis (cfr. Mt 5, [Paolazzi, RnB, 2007, 138] 12). 17

Et ego dico vobis ami-cis meis, non terreamini ab his (cfr. Lc 12, 4),

18et nolite timere eos qui occi-

dunt corpus (Mt 10, 28) et post hoc non habent amplius quid faciant (Lc 12,

4). 19

Videte, ne turbemini (Mt 24, 6). 20

In patientia enim vestra possidebitis animas vestras (Lc 21, 19);

21et qui perseveraverit usque in finem, hic salvus

erit [Scritti 2002, 282] (Mt 10, 22; 24, 13).

[Cap. XVII: De praedicatoribus]

[FF1-2, 46] 1Nullus frater praedicet contra formam et institutionem sanctae Ecclesiae et

nisi concessum sibi fuerit a ministro suo. 2Et caveat sibi minister, ne alicui

indiscrete concedat. 3Omnes tamen fratres operibus praedicent.

4Et nullus

minister vel praedicator appropriet sibi ministerium fratrum vel officium

praedicationis, sed quacumque hora ei iniunctum fuerit, sine omni contradic-

tione dimittat suum officium. [FF1-2, 47] 5Unde deprecor in caritate, quae Deus est (cfr. 1 Gv 4, 16), omnes fratres

meos praedicatores, oratores, laboratores, tam clericos quam laicos, ut stu-deant se humiliare in omnibus,

6non gloriari nec in se gaudere nec interius se

exaltare de bonis verbis et operibus, immo de nullo bono, quod Deus facit vel

dicit et operatur in eis aliquando et per ipsos, secundum quod dicit Dominus: «Veruntamen in hoc nolite gaudere, [Fontes 1995, pag. 201] quia spiritus

vobis subiciuntur» (Lc 10, 20).

[FF1-2, 48] 7Et firmiter sciamus, quia non pertinent ad nos nisi vitia et peccata.

8Et magis

debemus gaudere, cum in tentationes varias incideremus (cfr. Jac 1, 2) et

cum sustineremus quascumque animae vel corporis angustias aut tribula-

tiones in hoc mundo propter vitam aeternam. 9Omnes ergo fratres caveamus ab omni superbia et vana gloria.

10

[Et] custodiamus nos a sapientia huius mundi et a prudentia carnis [Pao-

lazzi, RnB, 2007, 139] (Rom 8, 6). 11

Spiritus enim carnis vult et studet mul-

tum ad verba habenda, sed parum ad operationem; 12

et quaerit non religio-

nem et sanctitatem in interiori spiritu, sed vult et desiderat habere religionem

(cfr. Mt 5, 22) [cfr. l.c. XI, 4]. 24Porro evangelium non contendere, non

repetere, non resstere malo docet quae

omnia ante bullam Regula specialiter ex-

primebat; sed nunc concisis ac generali-

bus verbis omnia comprehendit [cfr. l.c.

XI, 1; XIV, 4-7]. 25Duplicem autem modum conversandi

inter incredulos Sanctus in Regula prima

ponens dicebat: Fratres duobus modis

inter eos possunt spiritualiter conversari.

Unus modus est, ut non faciant lites nec contentiones, sed subditi sint omni crea-

turae propter Deum (1 Petr 2, 13) et con-

fiteantur esse se christianos. Alius modus

est, quod cum viderint placere Deo an-

nuntient verbum Dei, ut credant in Deum

Pa- [Fontes 1995, pag. 136] -trem (Pa-

trem) omnipotentem et Filium eius et

Spiritum Sanctum, creatorem omnium,

redemptorem et salvatorem omnium

[Scritti 2002, 362] fidelium, et ut bapti-

zentur et efficiantur christiani, quia sal-vari non possunt, nisi qui baptizarentur et

sint veri et spirituales christiani, quia

«nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiri-

tu Sancto non potest intrare in regnum

Dei» (cfr. Gv 3, 5) [cfr. l.c. XVI, 5-7]. 26Et quibusdam interpositis addebat: Et

recordentur fratres, quod dederunt se et

reliquerunt corpora sua propter Deum

Domino Jesu Christo. Et pro eius amore

debent sustinere tribulationem, persecu-

tionem et mortem, quia dicit Dominus:

«Qui perdiderit animam suam propter me, salvam faciet eam» (cfr. Lc 9, 24).

«Dico autem vobis amicis meis, ne ter-

reamini ab iis, qui occidunt corpus» (Lc

12, 4). «Si vos persequuntur in una civi-

tate, fugite in aliam» (cfr. Mt 10, 23)

[cfr. l.c. XVI, 10-11.17.14]. 27... prout Sanctus in Regula prius

hortabatur dicens: Omnes fratres

operibus praedicent [cfr. l.c. XVII, 3]. 28Miro Sanctus modo personis

ecclesiasticis deferri volebat: Omnes clericos et omnes religiosos habeamus

pro Dominis in iis, qui a nostra religione

non deviant, et ordinem et

administrationem eorum in Domino

veneremur [cfr. l.c. XIX, 3]. 29... cuius interdum pro aedificatione ac

maioris contextus per originem

elucidatione recordor omnes fratres

tenorem et spiritum eorum quae in ipsa

regula scripta erant, docentes, discentes,

inspicientes [habentes] orabat a Domino

benedici [: benedicti ?] [Scritti 2002, 364] [cfr. l.c. XXIV, 1-3]. [Fontes 1995,

pag. 137]


et sanctitatem foris apparentem hominibus.

13Et isti sunt, de quibus dicit Do-

minus: Amen dico vobis, receperunt mercedem suam (Mt 6, 2). 14

Spiritus au-

tem Domini vult mortificatam et despectam, vilem et abiectam esse carnem. 15

Et studet ad [Scritti 2002, 284] humilitatem et patientiam et puram et sim-plicem et veram pacem spiritus.

16Et semper super omnia desiderat divinum

timorem et divinam sapientiam et divinum amorem Patris et Filii et Spiritus

Sancti. [FF1-2, 49] 17

Et omnia bona Domino Deo altissimo et summo reddamus et omnia bona

ipsius esse cognoscamus et de omnibus ei gratias referamus, a quo bona

cuncta procedunt. 18

Et ipse altissimus et summus, solus verus Deus habeat et ei reddantur et ipse recipiat omnes honores et reverentias, omnes laudes et

benedictiones, omnes gratias et gloriam, cuius est omne bonum, qui solus est

bonus (cfr. Lc 18, 19). [Fontes 1995, pag. 202] 19

Et quando nos videmus vel audimus malum dicere vel facere vel blasphe-

mare Deum, nos bene dicamus et bene-faciamus et laudemus Deum (cfr. Rom 12, 21), qui est benedictus in saecula (Rom 1, 25).

[Worc. 56Et quando audimus homines malum dicere vel blasphemare Dominum,

nos bene faciamus et benedicamus et laudemus Dominum, qui est benedictus in

saecula. [più antico: simplicior]

[Cap. XVIII: Qualiter ministri conveniant ad invicem]

[FF1-2, 50] 1Quolibet anno unusquisque minister cum fratribus suis possit convenire, u-

bicumque placuerit eis, in festo sancti Michaelis archangeli de his quae ad

Deum pertinent, tractaturus.

2Omnes enim ministri, qui sunt in ultramarinis et ultramontanis partibus, se-

mel in tribus annis, et [Paolazzi, RnB, 2007, 140] alii ministri semel in anno

veniant ad capitulum Pentecostes apud ecclesiam sanctae Mariae de Portiun-cula, nisi a ministro et servo totius fraternitatis aliter fuerit ordinatum. [Scritti

2002, 286]

[Cap. XIX: Quod fratres vivant catholice] [FF1-2, 51] 1Omnes fratres sint catholici, vivant et loquantur catholice.

2Si quis vero er-

raverit a fide et vita catholica in dicto vel in facto et non se emendaverit, a nostra fraternitate penitus expellatur.

[FF1-2, 52] 3Et [Fontes 1995, pag. 203] omnes clericos et omnes religiosos habeamus pro

Dominis in his quae spectant ad salutem animae et a nostra religione non de-

viaverint, et ordinem et officium eorum et administrationem in Domino vene-

remur.

[Cap. XX: De poenitentia et receptione corporis et sanguinis Domini nos-

tri Jesu Christi]

[FF1-2, 53] 1Et fratres mei benedicti tam clerici quam laici confiteantur peccata sua sa-

cerdotibus nostrae religionis. 2Et si non potuerint, confiteantur aliis discretis

et catholicis sacerdotibus scientes firmiter et attendentes, quia a quibus-cumque sacerdotibus catholicis acceperint poenitentiam et absolutionem, ab-

soluti erunt procul dubio ab illis peccatis, si poenitentiam sibi iniunctam pro-

curaverint humiliter et fideliter observare. 3Si vero tunc non potuerint habere

III. Fragmenta in secunda Vita S.

Francisci fratris Thomae Celanensis

conservata 1[Ministri] teneantur in die iudicii coram

te, Domine, reddere rationem, si aliquis

frater eorum vel negligentia vel exemplo

seu etiam aspera correctione perierit [2

Cel 143] [cfr. RegNB IV, 6].

2... pro generali commonitione in quo-

dam capitulo scribi fecit haec verba: Ca-

veant fratres, ne se ostendant extrinsecus nubilosos et hypocritas tristes, sed o-

stendant se gaudentes in Domino, hilares

et iucundos et convenienter gratiosos [2

Cel 128] [cfr. l.c. VII, 16].

3... inculcans temerario verbum regulae,

quo satis elucet velut pulverem inventum

denarium conculcari debere [2 Cel 66]

[cfr. l.c. VIII, 6].

4Unde in quadam regula scribi fecit haec verba: Rogo omnes fratres meos infir-

mos, ut in suis infirmitatibus non ira-

scantur vel conturbentur contra Deum

vel contra fratres. Non multum sollicite

postulent medicinas, nec nimis deside-

rent liberare carnem cito morituram,

quae est animae inimica. De omnibus

gratias agant, ut quales vult eos esse

Deus, tales se fore desiderent. Quos enim

Deus ad vitam praeordinavit aeternam

(cfr. Act 13, 48), flagellorum atque in-

firmitatum stimulis erudit, sicut ipse dixit: Ego quos amo, corrigo et castigo

[Scritti 2002, 366 bianca] (Ap 3, 19) [2

Cel 175] [cfr. l.c. X, 3-4]. [Fontes 1995,

pag. 138 bianca]

SpPerf Minus 12 // SpPerfMaius 44

12, 4 Supra maximam paupertatem: sicut

in regula dicitur, quod fratres tamquam advene et peregrini [Fontes 1995, 1765]

maneant in domibus in quibus perma-

nent, et nichil sub celo habere velint, nisi

sanctam paupertatem, per quam nutriun-

tur a Deo in hoc mundo cibis corporali-

bus et virtutibus et in futuro celestem

consequentur hereditatem.


sacerdotem, confiteantur fratri suo, sicut dicit apostolus Jacobus: «Confite-

mini alterutrum peccata vestra» (Jac 5, 16). 4Non tamen propter hoc dimit-

tant recurrere ad sacerdotem, quia potestas ligandi et solvendi solis sacerdo-

tibus est concessa.

[FF1-2,-2 54] 5Et sic contriti et confessi sumant corpus et sanguinem Domini nostri Jesu

Christi cum [Paolazzi, RnB, 2007, 141] magna humilitate et veneratione re-

cordantes, quod +ipse Dominus dicit: Qui manducat carnem meam et bibit

sanguinem meum habet vitam aeternam (cfr. Gv 6, 55); 6et: «Hoc facite in

meam commemorationem» [Scritti 2002, 288] (Lc 22, 19).

[Cap. XXI: De laude et exhortatione, quam possunt omnes fratres fa-

cere]

[FF1-2, 55]

1Et hanc vel talem exhortationem et laudem omnes fratres mei, quando-

cumque placuerit eis, annuntiare possunt inter quoscumque [Fontes 1995, pag. 204] homines cum benedictione Dei: 2Timete et honorate, laudate et benedicite, gratias agite (1 Thess 5, 18) et

adorate Dominum Deum omnipotentem in trinitate et unitate, Patrem et Fi-lium et Spiritum Sanctum, creatorem omnium.

3Agite poenitentiam (cfr. Mt

3, 2), facite dignos fructus poenitentiae (cfr. Lc 3, 8), quia cito moriemur. 4Date et dabitur vobis (Lc 6, 38).

5Dimittite et dimittetur vobis (cfr. Lc 6, 37).

6Et si non dimiseritis hominibus peccata eorum (Mt 6, 14), Dominus non di-

mittet vobis peccata vestra (Mc 11, 25); confitemini omnia peccata vestra

(cfr. Jac 5, 16). 7Beati qui moriuntur in poenitentia, quia erunt in regno caelo-

rum. 8Vae illis qui non moriuntur in poenitentia, quia erunt filii diaboli (1 Gv

3, 10), cuius opera faciunt (cfr. Gv 8, 41) et ibunt in ignem aeternum (Mt 18,

8; 25, 41). 9Cavete et abstinete ab omni malo et perseverate usque in finem in

bono. [Scritti 2002, 290]

[Cap. XXII: De admonitione fratrum]

[FF1-2, 56]

1Attendamus, omnes fratres, quod dicit Dominus: Diligite inimicos vestros et

benefacite his qui oderunt vos (cfr. Mt 5, 44 par.), 2quia Dominus noster Je-

sus Christus, cuius sequi vestigia debemus (cfr. 1 Petr 2, 21), traditorem suum vocavit amicum (cfr. Mt 26, 50) et crucifixori- [Paolazzi, RnB, 2007,

142] -bus [crucifixoribus] suis sponte se obtulit. 3Amici igi- [Fontes 1995,

pag. 205] -tur (igitur) nostri sunt omnes illi, qui nobis iniuste inferunt tribula-

tiones et angustias, verecundias et iniurias, dolores et tormenta, martyrium et mortem;

4quos multum diligere debemus, quia ex hoc quod nobis inferunt,

habemus vitam aeternam.

[FF1-2, 57]

5Et odio habeamus corpus nostrum cum vitiis et peccatis suis; quia carnaliter

vivendo vult diabolus a nobis auferre amorem Jesu Christi et vitam aeternam

et se ipsun cum omnibus perdere in infernum; 6quia nos per culpam nostram

sumus foetidi, miseri et bono contrarii, ad mala autem prompti et voluntarii,


quia sicut Dominus dicit in evangelio:

7De corde procedunt et exeunt cogita-

tiones malae, adulteria, fornicationes, homicidia, furta, avaritia, nequitia, do-

lus, impudicitia, oculus malus, falsa testimonia, blasphemia, stultitia (cfr. Mc

7, 21-22; Mt 15, 19). 8Haec omnia mala ab intus de corde hominis procedunt

(cfr. Mc 7, 23) et haec sunt quae coinquinant hominem (Mt 15, 20). 9Nunc autem, postquam dimisimus mundum, nihil aliud habemus facere, nisi

sequi voluntatem Domini et placere sibi ipsi. [FF1-2, 58] 10

Multum caveamus, ne simus terra secus viam vel petrosa vel spinosa, se-

cundum quod dicit Dominus in evangelio: 11

Semen est verbum Dei(Lc 8, 11). 12

Quod autem secus viam cecidit et conculcatum est (cfr. Lc 8, 5), hi sunt, qui audiunt (Lc 8, 12) verbum et non intelligunt (cfr. Mt 13, 19);

13et confestim

(Mc 4, 15) venit diabolus (Lc 8, 12) et rapit (Mt 13, 19), quod seminatum est

in cor- [Scritti 2002, 292] -dibus (cordibus) eorum (Mc 4, 15) et tollit verbum de cordibus eorum, ne credentes salvi fiant (Lc 8, 12).

14Quod autem super

petrosam cecidit (cfr. Mt 13, 20), hi sunt, qui, cum audierint verbum, statim

cum gaudio (Mc 4, 16) suscipiunt (Lc 8, 13) illud (Mc 4, 16). 15

Facta autem tribulatione et persecutione propter verbum, continuo scandalizantur (Mt 13,

21) et hi radicem in se non habent, sed temporales sunt (cfr. Mc 4, 17), quia

ad tempus cre- [Fontes 1995, pag. 206] -dunt et in tempore tentationis rece-

dunt (Lc 8, 13).

[ 16

Quod autem in spinis cecidit, hi sunt (Lc 8, 14), qui verbum Dei audiunt

(cfr. Mc 4, 18), et sollicitudo (Mt 13, 22) et aerumnae (Mc 4, 19) istius sae-culi et fallacia [Paolazzi, RnB, 2007, 143] divitiarum (Mt 13, 22) et circa

reliqua concupiscentiae introeuntes suffocant verbum et sine fructu efficiun-

tur (cfr. Mc 4, 19).

[ 17

Quod autem in terram bonam (Lc 8, 15) seminatum est (Mt 13, 23), hi

sunt, qui in corde bono et optimo audientes verbum (Lc 8, 15) intelligunt et

(cfr. Mt 13, 23) retinent et fructum afferunt in patientia (Lc 8, 15).

[FF1-2, 59]

18Et propterea nos fratres, sicut dicit Dominus, dimittamus mortuos sepelire

mortuos suos (Mt 8, 22). 19

Et multum caveamus a malitia et subtilitate satanae, qui vult, quod homo

mentem suam et cor non habeat ad Deum. 20

Et circuiens desiderat cor homi-nis sub specie alicuius mercedis vel adiutorii tollere et suffocare verbum et

praecepta Domini a memoria et volens cor hominis per saecularia negotia et

curam excaecare et ibi habitare, sicut dicit Dominus: 21

Cum immundus spiri-tus exierit ab homine, ambulat per loca arida (Mt 12, 43) et inaquosa quae-

rens requiem; 22

et non inveniens dicit: Revertar in domum meam, unde exivi

(Lc 11, 24). 23

Et veniens invenit eam vacantem, scopis mundatam et ornatam (Mt 12, 44).

24Et vadit et assumit alios septem spiritus nequiores se, et in-

gressi habitant ibi, et sunt novissima hominis illius peiora prioribus (cfr. Lc

11, 26).

[FF1-2, 60] 25

Unde, omnes fratres. custodiamus nos multum, ne sub specie alicuius mer-

cedis vel [Scritti 2002, 294] operis vel adiutorii perdamus vel tollamus nos-

tram mentem et cor a Domino. 26

Sed in sancta caritate, quae Deus est (cfr. 1 Gv 4, 16), rogo omnes fratres tam ministros quam alios, ut omni impedimen-

to remoto et omni cura et sollicitudine postposita, quocumque [Fontes 1995,

pag. 207] modo melius possunt, servire, amare, honorare et adorare Domi-num Deum mundo corde et pura mente faciant, quod ipse super omnia quae-

rit.

[FF1-2, 61]


27

Et [Ac] semper faciamus ibi habitaculum et mansionem (cfr. Gv 14, 23) ip-

si, qui est Dominus Deus omnipotens, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, qui

dicit: Vigilate itaque omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere omnia

mala, quae ventura sunt et stare ante Filium hominis (Lc 21, 36). 28

Et cum stabitis ad orandum (Mc 11, 25) dicite (Lc 11, 2): Pater [Paolazzi, RnB,

2007, 144] noster qui es in caelis (Mt 6, 9). 29

Et adoremus eum puro corde,

quoniam oportet semper orare et non deficere (Lc 18, 1); 30

nam Pater tales quaerit adoratores.

31Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum, in spiritu et

veritate oportet eum adorare (cfr. Gv 4, 23-24). 32

Et ad ipsum recurramus

tamquam ad pastorem et episcopum animarum nostrarum (1 Petr 2, 25), qui

dicit: Ego sum pastor bonus, qui pasco oves meas et pro ovibus meis pono animam meam.

33Omnes vos fratres estis;

34et patrem nolite vobis vocare su-

per terram, unus est enim Pater vester, qui in caelis est. 35

Nec vocemini ma-

gistri; unus est enim magister vester, qui in caelis est (cfr. Mt 23, 8-10). 36

Si manseritis in me, et verba mea in vobis manserint, quodcumque volueritis,

petetis et fiet vobis (Gv 15, 7). 37

Ubicumque sunt duo vel tres congregati in

nomine meo, ibi sum in medio eorum (Mt 18, 20). 38

Ecce ego sum vobiscum usque ad consummationem saeculi (Mt 28, 20).

39Verba, quae locutus sum

vobis, spiritus et vita sunt (Gv 6, 64). 40

Ego sum via, veritas et [Fontes 1995,

pag. 208] vita (Gv 14, 6).

[FF1-2, 62] 41

Teneamus ergo verba, vitam et doctrinam et sanctum eius evangelium, qui

dignatus est pro nobis rogare Pa- [Scritti 2002, 296] -trem (Patrem) suum et

nobis eius nomen manifestare dicens: Pater clarifica nomen tuum (Gv 12, 28a) et clarifica Filium tuum, ut Filius tuus clarificet te (Gv 17, 1b).

42 Pater,

manifestavi nomen tuum hominibus, quos dedisti mihi (Gv 17, 6); quia verba,

quae dedisti mihi, dedi eis; et ipsi acceperunt et cognoverunt, quia a te exivi et crediderunt, quia tu me misisti.

43Ego pro eis rogo, non pro mundo,

44sed

pro his quos dedisti mihi, quia tui sunt et omnia mea tua sunt (Gv 17, 8-10). 45

Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti mihi, ut ipsi sint unum

sicut et nos (Gv 17, 11b). 46

Haec loquor in mundo, ut habeant gaudium in semetipsis.

47Ego dedi eis sermonem tuum; et mundus eos odio habuit, quia

non sunt de mundo, sicut et ego non sum de mundo. 48

Non rogo, ut tollas eos

de mundo, sed ut serves eos a malo (Gv 17, 13b-15). 49

Mirifica eos in veritate.

50Sermo tuus veritas est.

51Sicut tu me misisti in mundum, et ego misi

eos in mundum. 52

Et pro eis sanctifico[Paolazzi, RnB, 2007, 145] meipsum,

ut sint ipsi sanctificati in veritate. 53

Non pro eis rogo tantum, sed pro eis, qui

credituri sunt propter verbum eorum in me (cfr. Gv 17, 17-20), ut sint con-summati in unum, et cognoscat mundus, quia tu me misisti et dilexisti eos,

sicut me dilexisti (Gv 17, 23). 54

Et notum faciam eis nomen tuum, ut dilectio,

qua dilexisti me sit in ipsis et ego in ipsis (cfr. Gv 17, 26). 55

Pater, quos dedi-sti mihi, volo, ut ubi ego sum, et illi sint mecum, ut videant claritatem tuam

(cfr. Gv 17, 24) in regno tuo (Mt 20, 21). [Scritti 2002, 298] Amen. [Fontes

1995, pag. 209]

[Cap. XXIII: Oratio et gratiarum actio]

[FF1-2, 63] 1Omnipotens, sanctissime, altissime et summe Deus, Pater sancte (Gv 17,

11) et iuste, Domine rex caeli et terrae (cfr. Mt 11, 25), propter temetipsum

gratias agimus tibi, quod per sanctam voluntatem tuam et per unicum Filium

tuum cum Spiritu Sancto creasti omnia spiritualia et corporalia et nos ad imaginem tuam et similitudinem factos in paradiso posuisti (cfr. Gen 1, 26; 2,

15). 2Et nos per culpam nostram cecidimus.

[FF1-2, 64]


3Et gratias agimus tibi, quia, sicut per Filium tuum nos creasti, sic per sanc-

tam dilectionem tuam, qua dilexisti nos (cfr. Gv 17, 26), ipsum verum Deum

et verum hominem ex gloriosa semper Virgine beatissima sancta Maria nasci

fecisti et per crucem et sanguinem et mortem ipsius nos captivos redimi vo-luisti.

[FF1-2, 65] 4Et gratias agimus tibi, quia ipse Filius tuus venturus est in gloria maiestatis

suae mittere maledictos, qui poenitentiam non egerunt et te non cognoverunt,

in ignem aeternum, et dicere omnibus, qui te cognoverunt et adoraverunt et

tibi servierunt in poenitentia: Venite, benedicti Patris mei, pericipite regnum,

[Scritti 2002, 300] quod vobis paratum est ab origine mundi (cfr. Mt 25, 34). [Paolazzi, RnB, 2007, 146]

[FF1-2, 66] 5Et quia nos omnes miseri et peccatores non sumus digni nominare te, sup-

pliciter exoramus, ut Dominus noster Jesus Christus Filius tuus dilectus, in

quo tibi bene complacuit (cfr. Mt 17, 5), una cum Spiritu Sancto Paraclito

gratias agat tibi, sicut tibi et ipsi placet, pro omnibus, qui tibi semper sufficit ad omnia, per quem nobis tanta fecisti. Alleluia.

[FF1-2, 67] 6Et gloriosam matrem beatissimam Mariam semper Virginem, beatum Mi-

chaelem, Gabrielem et Raphaelem et omnes choros beato- [Fontes 1995, pag. 210] -rum (beatorum) seraphim, cherubim, thronorum, dominationum, prin-

cipatuum, potestatum (cfr. Col 1, 15), virtutum, angelorum, archangelorum,

beatum Joannem Baptistam, Joannem Evangelistam, Petrum, Paulum et bea-tos patriarchas, prophetas, Innocentes, apostolos, evangelistas, discipulos,

martyres, confessores, virgines, beatos Eliam et Enoch et omnes sanctos, qui

fuerunt et erunt et sunt propter tuum amorem humiliter deprecamur, ut, sicut tibi placet, pro his tibi gratias referant summo vero Deo, aeterno et vivo, cum

Filio tuo carissimo [Scritti 2002, 302] Domino nostro Jesu Christo et Spiritu

Sancto Paraclito in saecula saeculorum (Ap 19, 3). Amen. Alleluia (Ap 19,

4).

[FF1-2, 68]

7Et Domino Deo universos intra sanctam ecclesiam catholicam et apostoli-

cam servire volentes et omnes sequentes ordines: sacerdotes, diaconos, sub-

diaconos, acolythos, exorcistas, lectores, ostiarios et omnes clericos, univer-

sos religiosos et religiosas, omnes conversos et parvulos, pauperes et egenos, reges et principes, laboratores et agricolas, servos et Dominos, omnes vir-

gines et continentes et maritatas, laicos, masculos et feminas, omnes infantes,

adolescentes, iuvenes et senes, sanos et infirmos, omnes pusillos et magnos, et omnes populos, gentes, tribus et linguas (cfr. Ap 7, 9), omnes nationes et

omnes homines ubicumque terrarum, qui sunt et erunt, humiliter rogamus et

supplicamus nos omnes fratres minores, servi inutiles (Lc 17, 10), ut omnes in vera fide et poenitentia perseveremus, quia aliter nullus salvari potest.


[FF1-2, 69]

8Omnes diligamus ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente, ex tota virtute

(cfr. Mc 12, 30) et fortitudine, [Scritti 2002, 304] ex toto intellectu (cfr. Mc 12, 33), ex omnibus viri- [Fontes 1995, pag. 211] -bus (viribus) (cfr. Lc 10,

27), toto nisu, toto affectu, totis visceribus, totis desideriis et voluntatibus

Dominum Deum (Mc 12, 30 par.), qui totum corpus, totam animam et totam vitam dedit et dat omnibus nobis, qui nos creavit, redemit et sua sola miseri-

cordia salvabit (cfr. Tob 13, 5), qui nobis miserabilibus et miseris, putridis et

foetidis, ingratis et malis omnia bona fecit et facit.


[FF1-2, 70] 9Nihil ergo aliquid aliud desideremus, nihil aliud velimus, nihil aliud placeat

et delectet nos nisi Creator et Redemptor et Salvator noster, solus verus

Deus, qui est plenum bonum, omne bonum, totum bonum, verum et summum bonum, qui solus est bonus (cfr. Lc 18, 19), pius, mitis, suavis et dulcis, qui

solus est sanctus, iustus, verus, sanctus et rectus, qui solus est benignus, in-

nocens, mundus, a quo et per quem et in quo (cfr. Rom 11, 36) est omnis ve-nia, omnis gratia, omnis gloria omnium poenitentium et iustorum, ommium

beatorum in caelis congaudentium.

[FF1-2, 71] 10

Nihil ergo impediat, nihil separet, nihil interpolet. [Scritti 2002, 306] 11

Ubique nos omnes omni loco, omni hora et omni tempore, quotidie et con-

tinue credamus veraciter et humiliter et in corde teneamus et amemus, hono-

remus, adoremus, serviamus, laudemus et benedicamus, glorificemus et su-perexaltemus, magnificemus et gratias agamus altissimo et summo Deo ae-

terno, trinitati et unitati, Patri et Filio et Spiritui Sancto, creatori omnium et

salvatori omnium in se credentium et sperantium et diligentium eum, qui sine initio et sine fine immutabilis, invisibilis, inenarrabilis, ineffabilis, incompre-

hensibilis, investigabilis (cfr. Rom 11, 33), benedictus, laudabilis, gloriosus,

superexaltatus (cfr. Dan 3, 52), sublimis, excelsus, suavis, amabilis, delecta-

bilis et totus super omnia desiderabilis in saecula. Amen. [Scritti 2002, 308] [Fontes 1995, pag. 212] [Paolazzi, RnB, 2007, 148]

[Cap. XXIV: Conclusio]

[FF1-2, 72] 1In nomine Domini! Rogo omnes fratres, ut addiscant tenorem et sensum eo-

rum quae in ista vita ad salvationem animae nostrae scripta sunt, et ista fre-

quenter ad memoriam reducant. 2Et exoro Deum, ut ipse, qui est omnipotens,

trinus et unus, benedicat omnes docentes, discentes, habentes, recordantes et

operantes ista, quoties repetunt et faciunt quae ibi ad salutem animae nostrae

scripta sunt, 3et deprecor omnes cum osculo pedum, ut multum diligant, cu-

stodiant et reponant.

[FF1-2, 73]

4Et ex parte Dei omnipotentis et Domini papae et per obedientiam ego frater

Franciscus firmiter praecipio et iniungo, ut ex his, quae in ista vita scripta sunt, nullus minuat vel in ipsa scriptum aliquod desuper addat (cfr. Deut 4, 2;

12, 32),

nec aliam regulam fratres habeant.

5Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto, sicut erat in principio et nunc et sem-

per et in saecula saeculorum. Amen. [Scritti 2002, 310 bianca]

REGULA PRO EREMITORIIS DATA [RegEr]

[Fontes 1995, pag. 215] [Scritti 2002, 416]


[FF1-2, 136]

1Illi, qui volunt religiose stare in eremis sint tres fratres vel quattuor ad plus; duo ex ipsis sint matres et ha-

beant duos filios vel unum ad minus. 2Isti duo, qui sunt matres, teneant vitam Marthae et duo filii teneant vitam Mariae

(cfr. Lc 10, 38-42)

[FF1-2, 137] et habeant unum claustrum, in quo unusquisque habeat cellulam suam, in qua oret et dormiat. 3Et semper

dicant completorium de die statim post occasum solis; et studeant retinere silentium; et dicant horas suas; et in matutinis

surgant et primum quaerant regnum Dei etiustitiam eius (Mt 6, 33). 4Et dicant primam hora, qua convenit et post tertiam

absolvant silentium; et possint loqui et ire ad matres suas. 5Et, quando placuerit, possint petere ab eis eleemosynam sicut

parvuli pauperes propter amorem Domini Dei. 6Et postea dicant sextam et nonam; et vesperas dicant hora qua convenit.

7Et in claustro, ubi morantur, non permittant aliquam personam introire et neque ibi comedant.

8Isti fratres, qui [Fontes

1995, pag. 216] sunt matres, studeant manere remote ab omni persona; et per obedientiam sui ministri custodiant filios suos ab omni persona, ut nemo possit loqui cum eis.

9Et isti filii non loquantur cum aliqua persona nisi cum matribus suis

et cum ministro et custode suo, quando placuerit eos visitare cum benedictione Domini Dei.

[FF1-2, 138] 10

Filii vero quandoque officium matrum assumant, sicut vicissitudinaliter eis pro tempore visum fuerit di-

sponendum; quod omnia supradicta sollicite et studiose studeant observare. [Scritti 2002, 418 bianca]

SALUTATIO BEATAE MARIAE VIRGINIS [SalBMV] [Fontes 1995, pag. 219]

[FF1-2, 259] [Scritti 2002, 204]

1Ave Domina, sancta Regina, sancta Dei genetrix Maria, quae es virgo ecclesia facta

2et electa a sanctissimo Patre de

caelo, quam consecravit cum sanctissimo dilecto Filio suo et Spiritu sancto Paraclito, 3in qua fuit et est omnis plenitudo

gratiae et omne bonum. 4Ave palatium eius; ave tabernaculum eius; ave domus eius.

5Ave vestimentum eius; ave ancilla

eius; ave mater eius

[FF1-2, 260] 6et vos omnes sanctae virtutes, quae per gratiam et illuminationem Spiritus sancti infundimini in corda

fidelium, ut de infidelibus fideles Deo faciatis.

SALUTATIO VIRTUTUM [SalVirt]

[Fontes 1995, pag. 223]

[Scritti 2002, 210]

[FF1-2, 256] 1 Ave, regina sapientia, Dominus te salvet cum tua sorore sancta pura simplicitate.

2Domina sancta paupertas, Dominus te

salvet cum tua sorore sancta humilitate. 3 Domina sancta caritas, Dominus te salvet cum tua sorore sancta obedientia.

4Sanctissimae virtutes, omnes vos salvet Dominus, a quo venitis et proceditis.

[FF1-2, 257] 5Nullus homo est penitus in toto mundo, qui unam ex vobis possit habere, nisi prius moriatur.

6Qui unam habet et alias

non offendit, omnes habet. 7Et qui unam offendit, nullam habet et omnes offendit (cfr. Jac 2, 10).

8Et unaquaque confundit

vitia et peccata.

[FF1-2, 258] 9Sancta sapientia confundit satan et omnes malitias eius.

10Pura sancta simplicitas confundit omnem sapientiam huius

mundi (cfr. 1 Cor 2, 6) et sapientiam corporis. 11

Sancta paupertas confundit cupiditatem et avaritiam et curas huius saecu-li.

12Sancta humilitas confundit superbiam et omnes homines, qui sunt in mundo, similiter et omnia, quae [Fontes 1995,

pag. 224] in mundo sunt. 13

Sancta caritas confundit omnes diabolicas et carnales tentationes et omnes carnales timores

(cfr. 1 Gv 4, 18). [Scritti 2002, 212] 14

Sancta obedientia confundit omnes corporales et carnales voluntates 15

et habet mortificatum corpus suum ad obedien-

tiam spiritus et ad obedientiam fratris sui 16

et est subditus et suppositus omnibus hominibus, qui sunt in mundo, 17

et non

tantum solis hominibus, sed etiam omnibus bestiis et feris, 18

ut possint facere de eo, quicquid voluerint, quantum fuerit eis datum desuper a Domino[Scritti 2002, 214 bianca] (cfr. Gv 19, 11).

TESTAMENTUM [Test] [Fontes 1995, pag. 227]

[Scritti 2002, 432]

[FF1-2, 110] 1 Dominus ita dedit mihi fratri Francisco incipere faciendi poenitentiam: quia, cum essem in peccatis, nimis mihi videba-

tur amarum videre leprosos. 2Et ipse Dominus conduxit me inter illos et feci misericordiam cum illis.

3Et recedente me ab


ipsis, id quod videbatur mihi amarum, conversum fuit mihi in dulcedinem animi et corporis; et postea parum steti et exivi

de saeculo.

[FF1-2, 111] 4 Et Dominus dedit mihi talem fidem in ecclesiis, ut ita simpliciter orarem et dicerem:

5Adoramus te, Domine Jesu Christe

et ad omnes ecclesias tuas, quae sunt in toto mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam redimisti mun-

dum.

[FF1-2, 112] 6 Postea Dominus dedit mihi et dat tantam fidem in sacerdotibus, qui vivunt secundum formam sanctae ecclesiae Roma-

nae propter ordinem ipsorum, quod si facerent mihi persecutionem, volo recurrere ad ipsos. 7Et si haberem tantam sapien-

tiam, quantam Salomon habuit, et invenirem pauperculos sacerdo- [Fontes 1995, pag. 228] -tes (sacerdotes) huius saecu-li, in parochiis, quibus morantur, nolo praedicare ultra voluntatem ipsorum.

[FF1-2, 113] 8 Et ipsos et omnes alios volo timere, amare et honorare sicut meos Dominos.

9Et nolo in ipsis considerare peccatum, quia

Filium Dei discerno in ipsis, et Domini mei sunt. 10

Et propter hoc facio, quia nihil video corporaliter in hoc saeculo de ip-so altissimo Filio Dei , nisi sanctissimum corpus et sanctissimum sanguinem suum, quod ipsi recipiunt et ipsi soli aliis

ministrant.

[FF1-2, 114] 11

Et haec sanctissima mysteria super omnia volo honorari, venerari et in locis pretiosis collocari. 12

Sanctissima nomina et

verba eius scripta, ubicumque invenero in locis illicitis, volo colligere et rogo, quod colligantur et in loco honesto collo-

centur. [FF1-2, 115] 13

Et omnes theologos et qui ministrant sanctissima verba divina, debemus honorare et venerari, sicut qui ministrant nobis

spiritum et vitam [Scritti 2002, 434] (cfr. Gv 6, 64).

[FF1-2, 116] 14

Et postquam Dominus dedit mihi de fratribus, nemo ostendebat mihi, quid deberem facere, sed ipse Altissimus revelavit

mihi, quod deberem vivere secundum formam sancti Evangelii. 15

Et ego paucis verbis et simpliciter feci scribi et Domi-

nus papa confirmavit mihi. [FF1-2, 117] 16

Et illi qui veniebant ad recipiendam vitam, omnia quae ha- [Fontes 1995, pag. 229] -bere (habere) poterant (Tob 1, 3),

dabant pauperibus; et erant contenti tunica una, intus et foris repeciata, cum cingulo et braccis. 17

Et nolebamus plus ha-

bere. [FF1-2, 118] 18

Officium dicebamus clerici secundum alios clericos, laici dicebant: Pater noster; et satis libenter manebamus in eccle-

siis. 19

Et eramus idiotae et subditi omnibus. [FF1-2, 119] 20

Et ego manibus meis laborabam, et volo laborare; et omnes alii fratres firmiter volo, quod laborent de laboritio, quod

pertinet ad honestatem. 21

Qui nesciunt, discant, non propter cupiditatem recipiendi pretium laboris, sed propter exemplum et ad repellendam otiositatem.

[FF1-2, 120] 22

Et quando non daretur nobis pretium laboris, recurramus ad mensam Domini, petendo eleemosynam ostiatim. [FF1-2, 121] 23

Salutationem mihi Dominus revelavit, ut diceremus: Dominus det tibi pacem.

[FF1-2, 122] 24

Caveant sibi fratres, ut ecclesias, habitacula paupercula et omnia, quae pro ipsis construuntur, penitus non recipiant, nisi

essent, sicut decet sanctam paupertatem, quam in regula promisimus, semper ibi hospitantes si- [Fontes 1995, pag. 230] -

cut (sicut) advenae et peregrini (cfr. 1 Petr 2, 11). [FF1-2, 123] 25

Praecipio firmiter per obedientiam fratribus universis, quod ubicumque sunt, non audeant petere aliquam litteram in cu-

ria Romana per se neque per interpositam personam, neque pro ecclesia neque pro alio loco neque sub specie praedicatio-

nis neque pro persecutione suorum corporum; 26

sed ubicumque non fuerint recepti, fugiant in aliam terram ad faciendam poenitentiam cum benedictione Dei.

[FF1-2, 124] 27

Et firmiter volo obedire ministro generali huius fraternitatis et alio guardiano, quem sibi placuerit mihi dare. 28

Et ita vo-lo esse captus in manibus suis, ut non possim [Scritti 2002, 436] ire vel facere ultra obedientiam et voluntatem suam, quia

Dominus meus est.

[FF1-2, 125]


29

Et quamvis sim simplex et infirmus, tamen semper volo habere clericum, qui mihi faciat officium, sicut in regula conti-

netur.

[FF1-2, 126] 30

Et omnes alii fratres teneantur ita obedire guardianis suis et facere officium secundum regulam. 31

Et qui inventi essent, quod non facerent officium secundum regulam, et vellent alio modo variare, aut non essent catholici, omnes fratres, ubi-

cumque sunt, per obedientiam teneantur, quod ubicumque invenerint aliquem ipsorum, proximiori custodi illius loci, ubi

ipsum invenerint, debeant repraesentare. 32

Et custos firmiter teneatur per obedientiam ipsum fortiter custodire, sicuti ho-minem in vinculis [Fontes 1995, pag. 231] die noctuque, ita quod non possit eripi de manibus suis, donec propria sua per-

sona ipsum repraesentet in manibus sui ministri. 33

Et minister firmiter teneatur per obedientiam mittendi ipsum per tales

fratres, quod die noctuque custodiant ipsum sicuti hominem in vinculis, donec repraesentent ipsum coram Domino Os-tiensi, qui est Dominus, protector et corrector totius fraternitatis.

[FF1-2, 127] 34

Et non dicant fratres: Haec est alia regula; quia haec est recordatio, admonitio, exhortatio et meum testamentum, quod

ego frater Franciscus parvulus facio vobis fratribus meis benedictis propter hoc, ut regulam, quam Domino promisimus, melius catholice observemus.

[FF1-2, 128] 35

Et generalis minister et omnes alii ministri et custodes per obedientiam teneantur, in istis verbis non addere vel minuere. [FF1-2, 129] 36

Et semper hoc scriptum habeant secum iuxta regulam. 37

Et in omnibus capitulis, quae faciunt, quando legunt regulam,

legant et ista verba.

[FF1-2, 130] 38

Et omnibus fratribus meis clericis et laicis praecipio firmiter per obedientiam, ut non mittant glossas in regula neque in

istis verbis dicendo: Ita volunt intelligi. 39

Sed sicut dedit mihi Dominus simpliciter et pure dicere et scribere regulam et

ista verba, ita simpliciter et sine glossa intelligatis et cum sancta operatione observetis usque in finem. [Scritti 2002, 438] [FF1-2, 131] 40

Et quicumque haec observaverit, in caelo repleatur benedictione altissimi Patris et in terra repleatur benedictione dilecti

Filii sui cum sanctissimo Spiritu Paraclito et omnibus virtutibus [Fontes 1995, pag. 232] caelorum et omnibus sanctis. 41

Et ego frater Franciscus parvulus, vester servus, quantumcumque possum, confirmo vobis intus et foris istam sanctissi-

mam benedictionem. [Scritti 2002, 440 bianca]

TESTAMENTUM SENIS FACTUM [TestSen]

[Fontes 1995, pag. 241]

[Scritti 2002, 520] CompAss 59 // LP 17.

[FF1-2, 132] 1 Scribe qualiter benedico cunctis fratribus meis, qui sunt in religione et qui venturi erunt usque ad finem saeculi...

2 Quo-

niam propter debilitatem et dolorem infirmitatis loqui non valeo, breviter in istis tribus verbis patefacio fratribus meis vo-

luntatem meam, videlicet:

[FF1-2, 133] 3 ut in signum memoriae meae benedictionis et mei testamenti semper diligant se ad invicem,

[FF1-2, 134] 4 semper diligant et observent dominam nostram sanctam paupertatem,

[FF1-2, 135] 5 et ut semper praelatis et omnibus clericis sanctae matris ecclesiae fideles et subiecti exsistant.

ULTIMA VOLUNTAS SCRIPTA S. CLARAE [UltVol]

[Fontes 1995, pag. 235]

[Scritti 2002, 426]

[FF1-2, 140] 1 Ego frater Franciscus parvulus volo sequi vitam et paupertatem altissimi Domini nostri Jesu Christi et eius sanctissimae

matris et perseverare in ea usque in finem; 2

et rogo vos, dominas meas, et consilium do vobis, ut in ista sanctissima vita et

paupertate semper vivatis. 3 Et custodite vos multum, ne doctrina vel consilio alicuius ab ipsa in perpetuum ullatenus re-

cedatis.


DE VERA LAETITIA [VPLaet]

[Fontes 1995, pag. 241]

[Scritti 2002, 538]

[FF1-2, 278]

1 Idem [fr. Leonardus] retulit ibidem quod una die beatus Franciscus apud Sanctam Mariam vocavit fratrem Leonem et

dixit: [Fontes 1995, pag. 242] Frater Leo, scribe. 2 Qui respondit: Ecce paratus sum. 3 Scribe -inquit- quae est vera laeti-tia. 4 Venit nuntius et dicit quod omnes magistri de Parisiis venerunt ad Ordinem, scribe, non vera laetitia. 5 Item quod

omnes praelati ultramontani, archiepiscopi et episcopi; item quod rex Franciae et rex Angliae: scribe, non vera laetitia. 6

Item, quod fratres mei iverunt ad infideles et converterunt eos omnes ad fidem; item, quod tantam gratiam habeo a Deo quod sano infirmos et facio multa miracula: dico tibi quod in his omnibus non vera laetitia. 7 Sed quae est vera laetitia?

8 Redeo de Perusio et de nocte profunda venio huc et est tempus hiemis lutosum et adeo frigidum, quod dondoli aquae

frigidae congelatae fiunt ad extremitates tunicae et percutiunt semper crura, et sanguis emanat ex vulneribus talibus. 9 Et

totus in luto et frigore et glacie venio ad ostium, et postquam diu pulsavi el vocavi, venit frater et quaerit: Quis est? Ego respondeo: Frater Franciscus. 10 Et ipse dicit: Vade; non est hora decens eundi; non intrabis. 11 Et iterum insistenti res-

pondeat: Vade, tu es unus simplex et idiota; admodo non venis nobis; nos sumus tot et tales, quod non indigemus te. 12 Et

ego iterum sto ad ostium et dico: Amore Deirecolligatis me ista nocte. 13 Et ille respondeat: Non faciam. 14 Vade ad lo-cum Cruciferorum et ibi pete. 15 Dico tibi quod si patientiam habuero et non fuero motus, quod in hoc est vera laetitia et

vera virtus et salus animae.

[38] [Variazione sulla perfetta letizia]

[Fontes 1995, 1814-1815]

Speculum minus 38, 1983, pp. 130-132 [Fontes 1995, ..] .

= Comp. Ass. 109 : FF2 ... [: LegPer 83 : FF1 1639] = Spec Minus 38 = Little 190 // Spec maius 64 [FF1-2,

1754] = 2Cel 145 [FF1-2, 729]

= Leg. Maior 6, 5 [FF1-2,-2 1108]

1 Cum instaret semel capitulum fratrum apud sanctam Mariam, dixit betus Franciscus socio 7 suo : «Non videtur michi

quod sim frater minor nisi essem in statu quem dicam tibi». Et ait: «Ecce fratres cum devotione et veneratione invitant me ad capitulum et motus [Fontes 1995, 1815] ex devotione eorum vado et rogatus predico illis, sicut docuerit me Spiritus

Sanctus. Finita ergo predicatione, ponatur [quod] dicant adversum me : ‘Nolumus te regnare super nos, non enim es elo-

quens, et nimis verecundamur habere ita simplicem et despectum prelatum super nos, unde de cetero non presumas vocare

te nostrum prelatu’ ; et sic eiciunt me vilipendendo. Non igitur vidtur michi quod sim frater minor si eodem modo non gaudeo cum me vilipendunt, sicut quando me honorant, eorum [Speculum minus, 1983, pag. 132] profectu utrobique

equaliter habente. Nam si gavisus sum de provectu et devotione ipsorum, cum hororant me, ubi periculum anime esse po-

test, magis convenit quod debeam letari et iocundari de profectu meo et salute anime, cum vituperant me cum verecundia eiciendo, ubi lucrum est anime et salus».

ORATIO ANTE CRUCIFIXUM DICTA [OrCruc] / O ALTO E GLORIOSO DIO

[Fontes 1995, pag. 167]

[Scritti 2002, 227]

[FF1-2, 276] Summe, gloriose Deus, illumina tenebras cordis mei et da mihi fidem rectam, spem certam et caritatem perfectam, sen-

sum et cognitionem, Domine, ut faciam tuum sanctum et verax mandatum.

1 O alto e glorioso Dio, | illumina el core mio. |

2 Dame fede diricta, | speranza certa, | carità perfecta, | humiltà profonda, |

3 senno e cognoscemento | che io servi li toi comandamenti. Amen.

8

7 Lettura Bigaroni: sotio.

8 Versione italiana Fontes 1995, pag. 167 : Altissimo glorioso Dio, illumina le tenebre de lo core mio etr dame fede dricta, sperança

certa et caritade perfecta, senno et cognoscemento, signore, che faça lo tuo santo e vera commandamento. Amen. Versione italiana[Scritti 2002, 227]: 1Altissimo, glorioso Dio, illumina le tenebre de lo core mio. 2 E Damme fede dritta, speranza

certa e caritade perfetta, senno e cognoscemento, Signore. 3 che faccia lo tuo santo e verace comandamento. Amen.


ABSORBEAT

[FF1-2, 277] 1 Rapisca, ti prego, o Signore, l’ardente e dolce forza del tuo amore la mente mia da tutte le cose che sono

sotto il cielo, 2 perché io muoia per amore dell’amor mio, come tu ti sei degnato morire per amore dell’amore mio.


.

Clarae Assisiensis Scripta

Lettere [Pozzi], (1999)

Chiara d'Assisi, Lettere ad Agnese. La visione dello specchio [con particolare attenzione al

manoscritto S di Sebenico, M di Milano, H di Hall in Tirolo], a cura di Giovanni POZZI e Bea-

trice RIMA, Milano, Adelphi Edizioni (Piccola biblioteca Adelphi, 426), 1999 (marzo), 105 x

177 mm, 258 pp. Indice, 7.

Avvertenza, 9-10.

Lettere ad Agnese. La Visione dello Specchio, 11-149.

Introduzione, 13-96. Lettere ad Agnese, 15-57, p. Pozzi.

Le vicende editoriale, 15-18.

La fortuna critica, 18-19.

Un nodo critico: Chiara e la mistica, 20-21.

Una prospettiva: le ultime parole [Legenda 44, FF 3252], 22-27.

Le corrispondenti, 27-

Chiara d'Assisi, 27-33.

Agnese di Praga, 33-35.

Le date, 35-37.

Il profilo retorico, 38. Il saluto iniziale, 39-40.

Gli appellativi. 'Sponsa Christi regina', 40-42.

Lo stilema dell'affetto, 42-44.

Il regime delle citazioni, 44-46.

Contingente e assoluto, 46-49.

I valori della mente e del cuore, 49-51.

Lo specchio [L3 12-14], 51-54.

Un circolo, 54-56.

Alla cara sorella, 56-57.

La visione dello specchio, 58-96, B. Rima Origine e fortuna del testo [Processo di canonizzazione], 58-60.

La visione, 61-63.

Lo specchiamento come modello, 63-66.

Il tema dello specchio nei testi mistici, 66-71.

La lavanda, 72-73.

La scala, 73-78.

L'allattamento, 78-90.

a. La maternità divina, 79-81.

b. L'allattamento mariano, 81-86.

c. L'allattamento di Francesco, 86-90.

Lo specchio di Chiara, 90-96.

Lettere ad Agnese, 97-145. Lettera prima, 99-111.

Introduzione, 99-103.

Testo [latino (pagine pari) e italiano (pagine dispari)],104-111.

Lettera seconda, 113-121. Introduzione, 113-115.

Testo [latino e italiano], 116-121.

Lettera terza, 123-133. Introduzione, 123-125.


Lettera quarta, 135-145. Introduzione, 135-137.


La visione dello specchio, 147.


Testo, 149.

Nota sui testi, 151-258. Lettere ad Agnese, 153-175.

I manoscritti, 153-156.

H, Hall, 153-154.

M, Milano, 154-155.

S, Sibenik, 155-156.

Analisi delle varianti, 157-163.

Lettera I, 157-159.

Lettere 2-4, 159-163.

Le relazioni tra i codici, 163-164.

La ricostituzione del testo, 164-172.

Apparato delle varianti, 172-175. Trascrizioni del testo, 175.

La visione dello specchio, 176.

Notizia bibliografica, 177-193.

Regesto dei fatti retorici e storici, 195-248. [Introduzione], 197.

Resoconto delle figure, 198-248

Le figure del ritmo,198-203. Cursus (planus, tardus, velox), 198-203.

Le figure del suono, 203-207. Allitterazione, 203-204. Rima e assonanza, 204-205. Paronomasia (annominazione),205.

Polittoto, 206. Figura etimologica, 206-207.

Formazioni lessicali, 207- Dittologia ed endiadi, 207-208.

Figure di posizione, 208. Anafora, 208.

Origine delle parole, 208-209 Iperbato ed epifrasi, 208-209. Chiasmo, 209.

Equazione dei membri sintattici, 210-212. Isocolia, 210-212.

Impianto delle figure nel periodo, 212-216.

Il discorso epistolare, 216-237. Lo stile della lettera, 216-217. La salutatio, 217-221. Exordium, narratio, petitio, 221-228. Il regime verbale, 228-231. L'articolazione semantica della 'narratio', 231-.

Coincidenze di temi e figure, 237-241. Regime delle citazioni, 241-248.

Regesto della corrispondenza papale ad Agnese di Praga, 249-258. Sincerum animi tui fervorem, 30ago1234, 258-259. Sincerum animi, 31ago1234, 250.

Cum relicta saeculi vanitate, 18mag1235, 251. Filius summi Regis, 18mag1235, 251. Prudentibus virginibus, 25lug1235, 251. Licet velut ignis, 9feb1237, 251. Cum saeculi vanitate relicta, 4apr1237, 252. Cum sicut propositum est, 9apr1237, 252. Prudentibus viriginibus, 14apr1237, 252. Omnipotens Deus qui alto, 14apr1237, 252. Pia credulitate tenentes, 15apr1238, 252-253.

Carissima in Christo filia nostra, 27apr1238, 253. Pia meditatione pensantes, 5mag1238, 253-254. De conditoris omniu ineffabili gratia, 9mag1238, 254-255. Angelis gaudium, 11mag1238, 255-257. Ex parte carissimae, 18dic1238, 257-258. In divini timoris nomine, 13nov1243, 258.


[Fontes 1995, 2263]

[FF1-2, 2859-70] [Lettere, Pozzi (1999), pag. ]

Epistola Prima Ad Beatam Agnetem de Praga

Cursus [Pozzi 1999, 200]

planus tardus velox

6 cordis affectu

15 praestat aeternas

16 vitaque beata

17 pia paupertas - regebat et regit

19 egenus et pauper

23 rubigo consumit

26 deservire non posse

27 certare non posse

vestitum cum nudo

28 regnare cum Christo - transire camelus

gloriosum manere

31 confortari velitis

2 ancilla inutilis

12 soror carissima

16 regnum promittitur

29 luctanti succumbere

30 pro uno recipere

------

23 copiosissima est in caelis

24 Virginis nuncupari

25 firmiter nos novisse

promittitur et donatur

diligitur temporalis

amittitur caritatis

29 divitias temporales

poenitus valeretis - caelestia introire

30 laudabile commercium

temporalia pro aeternis

caelestia pro terrenis

perpetuam possidere

31 visceribus supplicandam

32 de virtutibus in virtutes

desiderio deservitis

praemia elargiri

33 orationibus commendatas

34 perfrui visione

--

2 subtida et ancilla - gloriam adipisci

famula Jesu christi

3 egregie divulgata

in domino et exsulto

4 valeo exsultare - servitium Jesu Christi

5 saeculi dignitate - legitime desponsari

excellentiae decuisset

6 omnia respuentes - penuriam elegistis

7 Dominum Jesum Christum

custodiet et illaesam

10 lapidibus praetiosis

inestimabiles margaritas

nimium veneranda

13 resplendentissime insignita

pauperis crucifixi - desiderio inchoato

14 principis tenebrarum -

vinculis tenebamur

16 dubio exhibetur

17 dominus Jesus Christus

etiam et sunt facta - ceteris amplexari

19 veniens virginalem - voluit apparere

20 pauperrimi et egeni

nimiam egestatem - caelestia possidendo

21 plurimum et gaudete - laetitia spiritali

22 saeculi quam honores

divitiae temporales

recondere quam in terra

[FF1-2, 2859-70]

[Lettere, Pozzi (1999), pag. 104] [00001]

[FF1-2, 2859] 1 Venerabili et sanctissimae virgini, dominae Agneti, filiae excellentissimi ac illustrissimi regis

Bohemiae, 2 Clara indigna famula Iesu Christi et ancilla inutilis dominarum inclusarum monasterii

Sancti Damiani, sua ubique subdita et ancilla, recommendationem sui omnimodam cum reverentia

speciali aeternae felicitatis gloriam adipisci.

[FF1-2, 2860] 3 Vestrae sanctae conversationis et vitae honestissimam famam audiens, quae non solum mihi, sed

fere in toto est orbe terrarum egregie divulgata, gaudeo plurimum in Domino et exsulto; 4 de quo


non tantum ego singularis valeo exsultare, sed universi qui faciunt et facere desiderant servitium

Iesu Christi.

[FF1-2, 2861] 5 Hinc est, quod, cum perfrui potuissetis prae ceteris pompis et honoribus et saeculi dignitate, cum

gloria excellenti valentes inclito Caesari legitime desponsari sicut vestrae ac eius excellentiae de-

cuisset; 6 quae omnia respuentes, toto animo et cordis affectu magis sanctissimam paupertatem et

corporis penuriam elegistis, 7 sponsum nobilioris generis accipientes Dominum Iesum Christum,

qui vestram virginitatem semper immaculatam custodiet et illaesam. [Fontes 1995, 2264]

[FF1-2, 2862] 8 QUEM CUM AMAVERITIS CASTA ESTIS,

CUM TETIGERITIS [Lettere, Pozzi (1999), pag. 106] MUNDIOR efficiemini,

CUM ACCEPERITIS VIRGO ESTIS; 9 CUIUS POSSIBILITAS FORTIOR,

GENEROSITAS CELSIOR,

CUIUS ASPECTUS PULCHRIOR,

AMOR SUAVIOR,

OMNIS GRATIA ELEGANTIOR. 10

Cuius ESTIS IAM AMPLEXIBUS ADSTRICTAE,

QUI pectus VESTRUM ornavit LAPIDIBUS PRAETIOSIS

ET VESTRIS AURIBUS TRADIDIT INAESTIMABILES MARGARITAS 11

Et totam CIRCUMDEDIT VERNANTIBUSQUE CORUSCANTIBUS GEMMIS

atque vos coronavit AUREA CORONA SIGNO SANCTITATIS EXPRESSA.

[FF1-2, 2863] 12

Ergo, soror carissima, immo domina veneranda nimium, quia sponsa et mater estis et soror Do-

mini mei Iesu Christi, 13

virginitatis inviolabilis et paupertatis sanctissimae vexillo resplendentis-

sime insignita, in sancto servitio confortamini, pauperis Crucifixi ardenti desiderio inchoato, 14

qui

pro nobis omnibus crucis sustinuit passionem eruens nos de potestate principis tenebrarum, qua

ob transgressionem primi parentis vincti vinculis tenebamur, et nos reconcilians Deo Patri.

[FF1-2, 2864] 15

O beata paupertas,

quae diligentibus et amplexantibus eam divitias praestat aeternas! 16

O sancta paupertas,

quam habentibus et desiderantibus a Deo caelorum regnum promittitur [Fontes 1995, 2265]

et aeterna gloria vitaque beata procul dubio exhibetur! 17

O pia paupertas,

quam Dominus Iesu Christus,

qui caelum terramque regebat et regit,

qui dixit etiam et sunt facta,

dignatus est prae ceteris amplexari!


18

Vulpes enim foveas, inquit, habent et volucres caeli nidos, Filius autem hominis, id est Christus,

non habet ubi caput reclinet, sed inclinato capite tradidit spiritum. [Lettere, Pozzi (1999), pag.

108]

[FF1-2, 2865] 19

Si ergo tantus et talis Dominus in uterum veniens virginalem, despectus, egenus et pauper in

mundo voluit apparere, 20

ut homines, qui erant pauperrimi et egeni, caelestis pabuli sufferentes

nimiam egestatem, efficerentur in illo divites regna caelestia possidendo, 21

exsultate plurimum et

gaudete repletae ingenti gaudio et laetitia spiritali,

[FF1-2, 2866] 22

quia, cum vobis magis placuisset contemptus saeculi quam honores, paupertas quam divitiae

temporales et magis thesauros in caelo recondere quam in terra, 23

ubi nec rubigo consumit, nec ti-

nea demolitur, et fures non effodiunt, nec furantur, merces vestra copiosissima est in caelis, 24

et

fore digne meruistis soror, sponsa et mater altissimi Patris Filii et gloriosae Virginis nuncupari.

[FF1-2, 2867] 25

Credo enim firmiter vos novisse, quod regnum caelorum nonnisi pauperibus a Domino promitti-

tur et donatur, quia dum res diligitur temporalis fructus amittitur caritatis; 26

Deo et mammonae de-

servire non posse, quoniam aut unus diligitur et alter odio habe- [Fontes 1995, 2266] -tur et aut

uni serviet et alterum contemnet, 27

et vestitum cum nudo certare non posse, quia citius ad terram

deicitur, qui habet unde teneatur, et gloriosum manere in saeculo et illic regnare cum Christo; 28

et

quoniam ante foramen acus poterit transire camelus, scandere quam dives caelica regna. 29

Ideo

abiecistis vestimenta, videlicet divitias temporales, ne luctanti succumbere penitus valeretis, ut per

arctam viam et angustam portam possitis regna caelestia introire.

[FF1-2, 2868] 30

Magnum quippe ac laudabile commercium: [Lettere, Pozzi (1999), pag. 110]

relinquere temporalia pro aeternis,

promereri caelestia pro terrenis,

centuplum pro uno recipere,

ac beatam vitam perpetuam possidere.

[FF1-2, 2869] 31

Quapropter vestram excellentiam et sanctitatem duxi, prout possum, humilibus precibus in Chri-

sti visceribus supplicandam, quatenus in eius sancto servitio confortari velitis, 32

crescentes de bo-

no in melius, de virtutibus in virtute, ut cui toto mentis desiderio deservitis, dignetur vobis optata

praemia elargiri.

[FF1-2, 2870] 33

Obsecro etiam vos in Domino, sicut possum, ut me vestram famulam, licet inutilem, et sorores

ceteras nobis devotas mecum in monasterio commorantes habere (velitis) in sanctissimis vestris

orationibus commendatas, 34

quibus subvenientibus mereri possimus misericordiam Iesu Christi, ut

pariter una vobiscum (sempiterna) mereamur perfrui visione. 35

Valete in Domino et oretis pro me.


Epistola secunda ad beatam Agnetem de Praga

[FF1-2, 2871-82]

Cursus [Pozzi 1999, 201]

planus tardus velox

5 illa perfectio

7 paupertatis effecta

8 prolixitati verborum

10 per amorem illius

15 generalis ministri

20 despectum percussum

7 adhaesit vestigiis

11 videns principium

13 gaudens et alacris

14 nulli consenctiens

17 tibi suggesserti - tiam impediat

18 pauper amplectere

19 factum et sequere

20 virorum vilissimum

regina praenobilis

21 tribulationis commoriens

sanctorum splendoribus

vitae notabitur

23 perituris percipies

----

21 compateris conregnabis

condolens congaudebis

aethereas possidebis

22 homines gloriosum

23 saecula saeculorum

24 Dominum tuum sponsum

25 gratiam operatur

Domino commendare

26 plurimum recommenda

3 gratiae largitori - creditur emanare

titulis decoravit - insigniis illustravit

4 diligens imitatrix - fieri merearis

videant imperfectum

5 thalamo sociabit - solio gloriosus

6 fastigia vilipendens

coniugii parum dignans

7 ardentissimae caritatis

connubio copulari

8 virtutibus oneratam - superfluis onerare

9 superfluum videatur

consolatio provenire

10 hostiam obtulistis

11 facias nec dimittas

12 concito gradu levi - pedibus inoffensis

pulverem non admittant

13 beatitudinis gradiaris

14 proposito revocare - Domini te vocavit

altissimo vota tua

15 consilium imitare

16 carius omni dono

17 contrarium videatur - debeas venerari

consilium imitari

19 contemptibilis in hoc mundo

20 hominum speciosum

multipliciter flagellatum

angustias morientem

considera contemplare

desiderans imitari

[Fontes 1995, 2269]

[Lettere, Pozzi (1999), pag. 116]

[FF1-2, 2871]

[00001] 1Filiae Regis regum, ancillae Domini dominantium, sponsae dignissimae Iesu Christi et ideo regi-

nae praenobili dominae Agneti, 2Clara, pauperum dominarum ancilla inutilis et indigna, salutem et

semper in summa vivere paupertate.

[FF1-2, 2872]


3Gratias ago gratiae largitori, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum creditur ema-

nare, quod te tantis virtutum titulis decoravit et tantae perfectionis insigniis illustravit, 4ut, perfecti

Patris effecta diligens imitatrix, perfecta fieri merearis, ne oculi sui aliquid in te videant imperfec-

tum.

[FF1-2, 2873] 5Haec est illa perfectio, qua te sibi Rex ipse in aethereo thalamo sociabit, ubi sedet stellato solio

gloriosus, 6quod terreni regni fastigia vilipendens et oblationes imperialis coniugii parum dignas,

7aemula sanctissimae paupertatis effecta in spiritu magnae humilitatis et ardentissimae caritatis

eius adhaesisti vestigiis, cuius meruisti connubio copulari.

[FF1-2, 2874] 8Cum vero noverim te virtutibus oneratam parcens prolixitati verborum nolo verbis superfluis one-

rare, 9licet tibi nihil superfluum videatur ex his de quibus posset tibi aliqua consolatio provenire.

[Fontes 1995, 2270] 10

Sed quia unum [Lettere, Pozzi (1999), pag. 118] est necessarium, hoc u-

num obtestor et moneo per amorem illius, cui te sanctam et beneplacentem hostiam obtulisti,

[FF1-2, 2875] 11

ut tui memor propositi velut altera Rachel tuum semper videns principium,

quod tenes teneas,

quod facis facias, nec dimittas, 12

sed cursu concito, gradu levi, pedibus inoffensis

ut etiam gressus tui pulverem non admittant, 13

secura gaudens et alacris per tramitem caute beatitudinis gradiaris,

[FF1-2, 2876] 14

nulli credens, nulli consentiens,

quod te vellet ab hoc proposito revocare,

quod tibi poneret in via scandalum,

ne in illa perfectione, qua Spiritus Domini te vocavit,

redderes Altissimo vota tua.

[FF1-2, 2877] 15

In hoc autem, ut mandatorum Domini securius viam perambules, venerabilis patris nostri fratris

nostri Heliae, generalis ministri, consilium imitare; 16

quod praepone consiliis ceterorum et reputa

tibi carius omni dono.

[FF1-2, 2878] 17

Si quis vero aliud tibi dixerit, aliud tibi suggesserit,

quod perfectionem tuam impediat,

quod vocationi divinae contrarium videatur,

etsi debeas venerari, noli tamen eius consilium imitari,

18sed pauperem Christum, virgo pauper, amplectere.

[FF1-2, 2879]


19

Vide contemptibilem pro te factum et sequere, facta pro ipso contemptibilis in hoc mundo. 20

Sponsum tuum prae filiis hominum [Fontes 1995, 2271] speciosum, pro salute tua factum

virorum vilissimum, despectum, percussum et toto corpore multipliciter flagellatum, inter ipsas

crucis angu- [Lettere, Pozzi (1999), pag. 120] -stias [angustias] morientem, regina praenobilis,

intuere, considera, contemplare, desiderans imitari.

[FF1-2, 2880] 21

Cui si compateris conregnabis,

condolens congaudebis,

in cruce tribulationis commoriens

cum ipso in sanctorum splendoribus mansiones aethereas possidebis, 22

et nomen tuum in libro (vitae) notabitur futurum inter homines gloriosum. 23

Propter quod in aeternum et in saeculum saeculi regni caelestis gloriam pro terrenis et transito-

riis, aeterna bona pro perituris participes et vives in saecula saeculorum.

[FF1-2, 2881] 24

Vale, carissima soror et domina, propter Dominum tuum sponsum;

[FF1-2, 2882] 25

et me cum sororibus meis, quae gaudemus de bonis Domini, quae in te per suam gratiam opera-

tur, stude tuis devotis orationibus Domino commendare. 26

Sororibus etiam tuis nos plurimum re-

commenda.

Epistola tertia ad beatam Agnetem de Praga

[FF1-2, 2883-98]

Cursus [Pozzi 1999, 202-203]

planus tardus velox

1 sorori Agneti - sorori et sponsae

2 auctore salutis

4 exsultatione respiro

supplere defectum

6 concupivi iam tenens

9 me non guadere

11 corona sororum

13 divinitatis ipsius

15 dilectione donavit

17 virgo permansit

19 puellari gestavit

20 maius est caelo

21 esse quam caelum

25 eius vestigiam

27 reginae falluntur

29 reserare mandasti

30 festa quae forte

39 debilitati proclivae

3 vigere intelligo

11 amaritudo et nebula

13 divinae substantiae

18 matri adhaereas

20 hostis insidias

28 licet ascenderint - nubes tetigerint

34 voluntate cuiuslibert

37 sumus et validae

41 reddas obsequium

5 facere alienam

6 videam supplantare

7 de nichilo facta sunt

brachiis amplexari

14 absconditam dulcedinem

amatoribus reservavit

15 penitus praetermissis

16 magnitudinis non est finis

22 nequeant creatore

mansio sit et sedes

26 omnia continentur - fortius possidetur

30 aliquatenus extimasse

specialiter monuisset

31 debiles et infirmas

32 ferialibus quam festivis

quolibet ieiunando

33 comedere deberemus

35 dominicos et natalis


40 esse cognovi

41 sale conditum

42 valere peropto

36 etiam non tenemur

feria evenirent

37 quadragesimalia manducamus

40 abstinentiae austeritate

42 sororibus recommendes

[Fontes 1995, 2275]


[00001]

[FF1-2, 2883] 1In Christo sibi reverendissimae dominae ac prae cunctis mortalibus diligendae sorori Agneti, illu-

stris regis Bohemiae germanae, sed iam summo caelorum Regi sorori et sponsae, 2Clara humilli-

ma (apax

) et indigna Christi ancilla et domina(rum) pauperum serva, salutis gaudia in auctore salu-

tis et quidquid melius desiderari potest.

[FF1-2, 2884]

3De sospitate tua, felici statu et successibus prosperis quibus te in incepto cursu ad obtinendum

caeleste bravium vigere intelligo tanto repleor gaudio, 4tantaque in Domino exsultatione respiro,

quanto te novi et arbitror vestigiorum pauperis et humilis Iesu Christi tam in me quam in aliis ce-

teris sororibus imitationibus mirifice supplere defectum.

[FF1-2, 2885] 5Vere gaudere possum, nec me aliquis posset a tanto gaudio facere alienam

6cum, quod sub caelo

concupivi iam tenens, callidi hostis astutias et perditricem humanae naturae superbiam et vanita-

tem humana corda infatuantem te quadam mirabili ipsius Deioris sapientiae praerogativa suffui-

tam terribiliter ac inopinabiliter videam supplantare, 7absconsumque in agro mundi et cordium

humanorum thesaurum incomparabi- [Lettere, Pozzi (1999), pag. 128]-lem [incomparabilem],

quo illud emitur a quo cuncta de ni- [Fontes 1995, 2276] -hilo facta sunt, humilitate, virtute fidei

ac paupertatis brachiis amplexari;

[FF1-2, 2886] 8et, ut proprie ipsius apostoli verbis utar, ipsius Deite iudico adiutricem et ineffabilis corporis eius

cadentium membrorum sublevatricem.

[FF1-2, 2887] 9Quis ergo de tantis mirandis gaudiis dicat me non gaudere?

10Gaudeas igitur et tu in Domino

semper , carissima, 11

nec te involvat amaritudo et nebula, o in Christo dilectissima domina, ange-

lorum gaudium et corona sororum;

[FF1-2, 2888] 12

pone mentem tuam in speculo aeternitatis, pone animam tuam in splendore gloriae, 13

pone cor

tuum in figura divinae substantiae et transforma te ipsam totam per contemplationem in imagine

divinitatis ipsius,

[FF1-2, 2889] 14

ut et ipsa sentias quod sentiunt amici gustando absconditam dulcedinem, quam ipse Deus ab ini-

tio suis amatoribus reservavit. 15

Et omnibus quae in hoc fallaci mundo perturbabili suos caecos


amatores illaqueant penitus praetermissis, illum totaliter diligas, qui se totum pro tua dilectione

donavit,

[FF1-2, 2890] 16

CUIUS PULCHRITUDINEM, SOL ET LUNA MIRANTUR, cuius praemiorum et eorum pretiosita(ti)s et

magnitudinis non est finis; 17

illum dico Altissimi Filium, quem Virgo peperit, et post cuius par-

tum virgo permansit. 18

Ipsius dulcissimae matri adhaereas, quae talem genuit Filium, quem caeli

capere non poterant, [Lettere, Pozzi (1999), pag. 130]19

et tamen ipsa parvulo claustro sacri uteri

contulit et gremio puellari gestavit.

[FF1-2, 2891] 20

Quis non abhorreat humani hostis insidias, qui per fastum momentaneorum et fallacium gloria-

rum ad nihilum redigere cogit quod malus est caelo?

[FF1-2, 2892] 21

Ecce iam liquet per Dei gratiam dignissimam creaturarum fidelis hominis animam maiorem esse

quam caelum, 22

cum caeli cum creaturis ceteris capere nequeant Creatorem, et sola fidelis anima

ipsius mansio sit et sedes, et hoc solum per caritatem qua carent impii: 23

Veritate dicente: Qui dili-

git me diligetur a Pa- [Fontes 1995, 2277] -tre meo, et ego diligam eum, et ad eum veniemus et

mansionem apud eum faciemus.

[FF1-2, 2893]

24

Sicut ergo Virgo virginum gloriosa materialiter, 25

sic et tu, sequens eius vestigia, humilitatis

praesertim et paupertatis, casto et virgineo corpore spiritualiter semper sine dubietate omni portare

potes, 26

illum continens, a quo et tu (et) omnia contineantur, illud possidens quod et comparate

cum ceteris huius mundi possessionibus transeuntibus fortius possidebitis.

[FF1-2, 2894] 27

In (quo) quidam mundani reges et reginae falluntur, 28

quorum superbiae usque ad caelum licet

ascenderint, et caput earum nubes tetigerit, quasi sterquillinium in fine perduntur.

[FF1-2, 2895] 29

Super his autem quae me iam tibi reserare mandasti, 30

quae scilicet essent festa quae forte, ut te

opinor aliquatenus aestimasse in varietate ciborum gloriosissimus pater noster, sanctus Franciscus,

nos celebrare specialiter nonuisset, caritati [Lettere, Pozzi (1999), pag. 132] tuae duxi responden-

dum. 31

Noverit quidem tua prudentia, quod praeter debiles et infirmas, quibus de quibuscumque

cibariis omnem discretionem quam possemus facere nos monuit et mandavit, 32

nulla nostrum sana

et valida nisi cibaria quadragesimalia tantum, tam in diebus ferialibus quam festivis, manducare

deberet, die quolibet ieiunando, 33

exceptis diebus Dominicis et die Natalis Domini in quibus bis in

die comedere deberemus. 34

Et in diebus quoque Iovis solitis temporibus pro voluntate cuiuslibet,

ut quae scilicet nollet, ieiunare non teneretur.

[FF1-2, 2896] 35

Nos tamen sanae ieiunamus cotidie praeter dies Dominicos et Natalis. 36

In omni vero Pascha, ut

scriptum beati Francisci dicit, et festivitatibus sanctae Mariae ac sanctorum apostolorum ieiunare


etiam [Fontes 1995, 2278] non tenemur, nisi haec festa talia in sexta feria evenirent; 37

et sicut

praedictum est, semper quae sanae sumus et validae, cibaria quadragesimalia manducamus.

[FF1-2, 2897] 38

Verum quia nec caro nostra caro aenea est, nec fortitudo lapidis fortitudo nostra, 39

immo fragi-

les et omni corporali sumus debilitati proclivae, 40

a quadam (in)discreta et impossibili abstinentiae

austeritate quam te aggressam esse cognovi, sapienter, carissima, et discrete te retrahi rogo et in

Domino peto, 41

ut vivens vivens confiteris Domino, rationabile tuum Domino reddas obsequium,

et tuum sacrificium semper sale conditum.

[FF1-2, 2898] 42

Vale semper in Domino, sicut me valere peropto et tam me quam meas sorores tuis sacris oratio-

nibus recommenda [-es].

Epistola quarta ad beatam Agnetem de Praga

[FF1-2, 2899-911]

Cursus [Pozzi 1999, 202-203]

planus tardus velox

1 illustri reginae

4 scripsi frequenter

20 stupenda paupertas

29 amore proclames

30 sponsae coelestis

37 affectum maternum

39 orate pro nobis

1 suae dimidio - suae carissimae

4 mater et filia

7 tuae congaudeo

9 potiri connubio - cordis praecordiis

11 implet benignitas

12 replet suavitas - lucescit suaviter

13 supernae jerusalem

18 sancta humilitas

20 miranda humilitas

28 eius delicias

37 devote suscipias

1 armariae singulari - alias speciali

3 ierit Agnum sequi

4 omnium saeculorum

5 visceribus matris suae

6 pericula manifesta

8 mirifice desponsata

vanitatibus huius mundi

10 incessabiliter admirantur

15 cotidie intuere - iugiter speculare

17 pariter adornatam

carissimam summi regis

18 gratia contemplari

19 panniculis involuti

21 praesepio reclinatur

23 ineffabilem caritatem

genere turpiori

33 pauperculae matris tuae

34 omnibus cariorem

36 filia benedicta

plenius loingua carnis

37 afficior omni die

plurimum recommenda

40 praesentibus recommendo

[Fontes 1995, 2281]



[00001]

[FF1-2, 2899] 1 Animae suae dimidiae et praecordialis amoris armariae singularis,

illustri reginae,

Agni Regis aeterni sponsae,

dominae Agneti,

matri suae carissimae ac

filiae inter omnes alias speciali,

2 Clara, indigna Christi famula et ancilla inutilis

ancillarum eius

commorantium in monasterio Sancti Damiani de Assisio, 3 salutem

et cum reliquis sanctissimis virginibus

ante thronum Dei et Agni

novum cantare canticum

et quocumque ierit Agnum sequi.

[FF1-2, 2890] 4 O mater et filia, sponsa Regis omnium saeculorum,

et si tibi non scripsi frequenter,

prout anima tua et mea pariter desiderat et peroptat aliquatenus,

non mireris 5 nec credas ullatenus incendium caritatis

erga te minus ardere suaviter in visceribus matris tuae.

6 Hoc est impedimentum defectus nuntiorum et viarum pericula manifesta.

7 Nunc vero scribens

caritati tuae congaudeo et exsulto tibi in gaudio spiritus, sponsa Christi, 8 quia velut altera virgo sanctissima,

sancta Agnes,

Agno immaculato, qui tollit peccata mundi,

es mirifice desponsata,

sumptis omnibus vanitatibus huius mundi. [Fontes 1995, 2282]

[FF1-2, 2901] 9 Felix certe cui hoc sacro datur potiri convivio (connu- [Lettere, Pozzi (1999), pag. 140] -bio)

[connubio],

ut ei adhaereatur totis cordis praecordiis, 10

cuius pulchritudinem omnia beata caelorum agmina

incessabiliter admirantur 11

cuius affectus afficit,


cuius contemplatio refecit,

cuius implet benignitas, 12

cuius replet suavitas,

cuius memoria lucescit suaviter, 13

CUIUS ODORE MORTUI RIVIVISCENT,

cuius visio gloriosa beatificabit omnes cives supernae Jerusalem:

[FF1-2, 2902] 14

quae cum sit splendor aeternae gloriae,

candor lucis aeternae

et speculum sine macula (Eb) .

15

Hoc speculum quotidie intuere, o regina, sponsa Jesu Christi,

et in eo faciem tuam iugiter speculare, 16

ut sic totam interius et exterius te adornes amictam circumdatamque varietatibus, 17

omnium virtutum floribus et vestimentis pariter adornata,

sicut decet,

filia et sponsa carissima summi Regis.

[FF1-2, 2903] 18

In hoc autem speculo refulget beata paupertas, sancta humilitas et ineffabilis caritas,

sicut per totum speculum poteris cum Dei gratia contemplari.

[FF1-2, 2904] 19

Attende, inquam, principium huius speculi

paupertatem positi siquidem in praesepio

et in panniculis involuti.

20

O miranda [Fontes 1995, 2283] humilitas,

o stupenda paupertas!

21

Rex angelorum,

Dominus caeli et terrae

in praesepio reclinatur!

22

In medio autem speculi considera

humilitatem, saltem beatam paupertatem,

labores innumeros ac poenalitates

quas sustinuit pro redemptione humani generis.

23

In fine vero eiusdem speculi contemplare ineffabilem caritatem,

qua pati voluit in crucis stipite


et in eodem mori omni mortis genere turpiori. [Lettere, Pozzi (1999), pag. 142] 24

Unde ipsum speculum, in ligno crucis positum,

hic consideranda transeuntes monebat dicens: 25

O vos omnes qui transitis per viam,

attendite et videte si est dolor sicut dolor meus;

26

respondeamus, inquit,

ei clamanti et eiulanti una voce,

uno spiritu:

Memoria memor ero

et tabescet in me anima mea.

[FF1-2, 2905] 27

Huius igitur caritatis ardore accendaris iugiter fortius,

o regina caelestis Regis!

[FF1-2, 2906] 28

Contemplans insuper indicibiles eius delicias, divitias et honores perpetuos 29

et suspirando prae

nimio cordis desiderio et amore proclames: 30

Trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum, sponse caelestis! 31

Curram nec deficiam, donec introducas me in cellam vinariam, 32

donec laeva tua sit sub capite

meo et dextera feliciter amplexabitur me, osculeris me felicissimo tui oris osculo.

[FF1-2, 2907] 33

In hac contemplatione posita, habeas memoriam pauperculae matris tuae, 34

sciens quod ego

tuam felicem memoriam descripsi inseparabiliter in tabulis cordis mei, habens te prae omnibus

cariorem.

[FF1-2, 2908] 35

Quid plura? Sileat in dilectione tua lingua carnis; hoc inquit et loquatur lingua spiritus. 36

O filia benedicta, quoniam dilectionem, [Fontes 1995, 2284] quam ad te habeo, nullatenus

posset exprimere plenius lingua carnis, 37

hoc inquit quae semiplene scripsi, oro benigne ac devote

suscipias, attendens in eis saltem affectum maternum, quo circa te ac filias tuas caritatis ardore af-

ficior omni die, quibus [Lettere, Pozzi (1999), pag. 144] me ac filias meas in Christo plurimum

recommenda.

[FF1-2, 2909] 38

Ipsae vero filiae meae, sed praecipue virgo prudentissima Agnes, soror nostra, se tibi et filiabus

tuis, quantum possunt, in Domino recommendant.

[FF1-2, 2910] 39

Vale, carissima filia, cum filiabus tuis usque ad thronum gloriae magni Dei etoptate pro nobis.

[FF1-2, 2911] 40

Latores praesentium carissimos nostros fratrem Amatum, dilectum Deo et hominibus, e fratrem

Bonaguram caritati tuae, quantum possum, praesentibus recommendo. Amen.


EPISTOLA AD ERMENTRUDEM [FF1-2, 2912-18]

[Fontes 1995, 2287]

[00001] 1, Ermentrudi sorori...

et ipse retribuet. [Fontes 1995, 2288]

9 O carisssima, caelum suspice | quod nos invitat; | ...

EPISTOLA S. CLARA DE IEIUNIO SCRIPTA. (cf. ep. 3, 29-) [FF1-2,

[00001] 1Super his autem, quae me iam tibi reserare mandasti, quae scilicet essent festa, quae forte ut te opinor aliquatenus aestimasse

in varietate ciborum gloriosissimus pater noster sanctus Franciscus nos celebrare specialiter monuisset, caritati tuae duxi re-

spondendum: 2Noverit quidem tua prudentia, quod praeter debiles et infirmas, quibus de quibuscumque cibariis omnem discretionem quam

possemus facere nos monuit et mandavit, nulla nostrum sana et valida nisi cibaria quadragesimalia tantum, tam in diebus fe-

rialibus quam festivis, manducare deberet, die quolibet ieiunando exceptis diebus Dominicis et Natalis Domini, in quibus bis in die comedere deberemus.

3Et in diebus quoque Iovis solitis temporibus pro voluntate cuiuslibet, ut quae scilicet nollet, ieiu-

nare non teneretur. 4Nos tamen sanae ieiunamus cotidie praeter dies Dominicos et Natalis.

5In omni vero Pascha, ut scriptum beati Francisci dicit,

et festivitatibus sanctae Mariae ac Sanctorum Apostolorum ieiunare etiam non tenemur, nisi haec festa in sexta feria eveni-

rent: 6et sicut praedictum est, semper, quae sanae sumus et validae, cibaria quadragesimalia manducamus.

AUDITE, POVERELLE

Per le Signore Povere* del monastero di san Damiano

[FF1, 263]

[0001] 1 Audite, poverelle, dal Signore vocate,

[0002]

ke de multe parte et provincie sete adunate:


[0003] 2 vivate sempre en veritate

[0004]

ke en obedientia moriate.

[0005] 3 Non guardate a la vita de fore,

[0006]

ka quella dello spirito è migliore.

[0007] 4 Io ve prego per grand'amore

[0008]

k'aiate discrecione de le lemosene ke ve dà el Segnore.

[0009] 5 Quelle ke sunt adgravate de infirmitate et l'altre ke per loro suò adfatigate,

[0010]

tutte quante lo sostengate en pace

[0009] 6 Ka multo venderi(te) cara questa fatiga,

[0010]

ka ciascuna serà regina en celo coronata cum la Vergene Maria.

Eventi sanfrancescani connessi con il tema 'divinizzazione adottiva':

A.

supplica ai compagni che lo assistono

[CompAss 86]

[Sua ripugnanza a farsi curare]

[LP 46 : FF 1595]

[Il Signore vi ricompenserà]

[LP 47 : FF1 1596]


LegPer 47 / CompAss 86/b:

FF1 1977, 1596- || FF2, 2004, 1619.

= apax

8 Postea

quadam nocte,

cum pre doloribus suarum infirmitatum

dormire non posset,

cum pietate et sui com- [Bigaroni 1992, pag. 256] -passione (compassione)

dixit sociis suis:

9 Carissimi fratres et filioli mei, non tedeat vel gravet; vos laborare [Fontes 1995, 1605] pro

infirmitate mea, quoniam Dominus pro me servulo suo restituet vobis omnem fructum operatio-

num vestrarum in hoc seculo et in venturo, quas propter sollicitudinem et infirmitatem operari

non valetis;[.] 10 Immo maius lucrum ex hoc acquiritis quam qui adiuvant totam Religionem et

vitam fratrum. 11 Immo etiam ita dicatis michi: 'Super te facimus expensas nostras et Dominus

pro te erit debitor noster'.

12 Hoc autem dicebat sanctus pater volens iuvare et erigere pusillanimitatem spiritus illorum et

debilitatem, ne aliquando temptati occasione illius laboris dicerent:

Nos non valemus orare nec etiam tantum laborem tolerare,

et ne efficerentur tediosi et pusillanimes et sic laboris fructum amitterent.

[Cauterizzazione indolore] [LP 48 : FF 1597]

13 Et factum est, cum quadam die veniret medicus apportans ferrum cum quo faciebat cocturas pro infirmitate oculorum,

et fecisset fieri ignem ad calefaciendum ferrum, et accenso igne misit ferrum in ipsum. 14 Beatus Franciscus ad confor-tandum spiritum suum, ut non expavesceret, dixit ad ignem: °Frater mi ignis, nobilis et utilis inter alias creaturas quas

Altissimus creavit, esto michi in hac hora curialis, quia olim te dilexi et adhuc diligam amore illius Domini qui te creavit;

16 deprecor etiam Creatorem no- [Bigaroni 1992, pag. 258] -strum [nostrum] qui te creavit, ut [Fontes 1995, 1606] ita tuum calorem temperet quod ipsum valeam sustinere. 16 Et, oratione finita, crucis signo signavit ignem.

17 Nos vero qui cum ipso eramus (2Pt 1, 18) omnes fugimus ex pietate et [com]passione illius, et solus medicus cum ipso

remansit. 18 Et facta coctura, reversi sumus ad illum. 19 Qui dixit nobis: Pusillanimes et modicae fidei (Mt 8, 28), quare fugistis? 20 In veritate dico vobis [Mt ...] quod nullum

dolorem sensi nec ignis calorem; immo, si non est bene coctum, adhuc coquat melius.

21 Et miratus est inde valde ille medicus, habens illud pro magno miraculo, quoniam penitus se non movit. 22 Et ait me-dicus: Fratres mei, dico vobis quod non solum de ipso qui est debilis et infirmus, sed de illo qui esset fortis et corpore sa-

nus timerem, ne tam magnam cocturam posset sustinere, quod etiam in quibusdam sum iam expertus.

23 Nam coctura fuit longa, inciplens iuxta auriculam usque ad supercilium oculi, propter flegma multum quod die et noc-

te ad oculos per multos annos cotidie descendebat; 24 unde oportuit quod secun- [Fontes 1995, 1608] -dum (secundum) consilium illius medici omnes vene ab auricula usque ad supercilium oculi inciderentur, °licet totum sibi esset contrarium

secundum consilium aliorum medicorum; quoniam et verum fuit, quia nichil ei profuit. 25 Similiter et alius quidam medi-

cus ambas eius auriculas perforavit, et tamen nichil ei profuit.

[Straordinario rispetto per il fuoco]

[LP 49 : FF 1598] 26 Et non est mirum, si ignis et alie creature venerabantur aliquando ipsum: °quoniam, sicut vidimus nos qui fuimus cum

(2Pt 1, 18) illo, tanta affectione caritatis ipsas diligebat et [Bigaroni 1992, pag. 260] venerabatur, 27 et in eis tantum de-

lectabatur et tanta pietate et compassione circa ipsas spiritus eius movebatur, quod quando quis non honeste tractaret eas

[turbaretur], 28 et ita cum ipsis loquebatur laetitia interiori et exteriori sicut [si] de Deo sentirent, intelligerent et loqueren-tur, ita quod multotiens illa occasione rapiebatar in contemplatione Dei.

29 Nam quadam vice cum sederet iuxta ignem, ipso nesciente, ignis invasit pannos eius de lino iuxta crus. 30 Cumque sentiret calorem ignis et socius eius videret quod ignis combureret pannos eius, cucurrit volens extinguere ipsum. 31 Qui


dixit ei: «Carissime frater, noli male facere fratri igni». 32 Et ita non permisit ei, ut ullo modo ipsum extingueret. 33 Ille

vero statim ivit ad fratrern, qui erat eius [Fontes 1995, 1609] guardianus, et duxit illum ad eum et sic, illo nolente, cepit

extinguere ipsum.

34 Nolebat enim ipse candelam vel lampadem aut ignem extinguere, sicut solet fieri cum est necesse, [tanta] pietate et di-

lectione movebatur circa ipsum. 35 Nolebat etiam ut frater proiceret ignem vel lignum fumigantem, sicut solet multotiens

fieri, sed volebat ut plane poneret ipsum in terram ob reverentiam illius cuius est creatura.

B.

Cetra angelica

LegPer 24 / CompAss 66:

FF1 1977, 1571 || FF2 2004, 1594.

= 2Cel 126 = LegMag 5, 11

FF1, 1977 Gamboso 1571 FF2, 2004 Gamboso/S. Olgiati 1594

24.

All'epoca in cui Francesco era presso Rieti, alloggiando per alcuni giorni in una camera di Tebaldo Saraceno per

motivo del suo male d'occhi, disse una volta a uno dei

compagni che nel mondo aveva imparato a suonare la cetra: Fratello, i figli di questo secolo non sono

sensibili alle cose divine. Usano gli strumenti musicali,

come cetre, arpe a dieci corde e altri, per la vanità e il

peccato, contro il volere di Dio, mentre nei tempi antichi gli uomini li utilizzavano per la lode di Dio e il

sollievo dello spirito. Io vorrei che tu acquistassi di

nascosto una cetra da qualche onesto uomo, e facessi per me una canzone devota. Ne approfitteremmo per

accompagnare le parole e le lodi del Signore. Il mio

corpo è afflitto da una grande infermità e sofferenza; così, per mezzo della cetra bramerei alleviare il dolore

fisico, trasformandolo in letizia e consolazione dello

spirito.

Francesco difatti aveva composto alcune laudi al Signore durante la sua malattia e le faceva talora

cantare dai compagni a gloria di Dio e a conforto della

sua anima, nonché allo scopo di edificare il prossimo

Il fratello gli rispose: Padre, mi vergogno di andare a

chiedere una cetra, perché la gente di questa città sa

che io nel secolo sonavo la cetra, e temo che mi sospettino ripreso dalla tentazione di suonare.

Francesco concluse: « Bene, fratello, lasciamo andare».

La notte seguente il Santo stava sveglio. Ed ecco sulla

mezzanotte, fremere intorno alla casa dove giaceva il

suono di una cetra: era il canto più bello e dilettoso che avesse udito in vita sua. L'ignoto musicista si scostava

tanto lontano, quanto potesse farsi sentire, e poi si

riavvicinava, sempre pizzicando lo strumento.

Per una grande ora durò quella musica. Francesco,

66.

All'epoca in cui il beato Francesco stava presso Rieti, alloggiando per alcuni giorni in una camera di

Teobaldo Saraceno per motivo del suo male d'occhi,

disse una volta a uno dei suoi compagni, che nel mondo aveva imparato a suonare la cetra: Fratello, i figli di

questo secolo non sono sensibili alle cose divine. Usano

gli strumenti nusicali, come cetre, arpe a dieci corde e

altri, per la vanità e il peccato, contro il volere di Dio, mentrenei tempi antichi i santi uomini li utilizzavano

per la lode di Dio e il sollievo dello spirito, Io vorrei

che tu procurassi di nascosto una cetra da qualche galantuomo e mi facessi con essa una melodia adatta.

Ne approfitteremo per accompagnare le parole e le lodi

del Signore. Il mio corpo è afflitto da una grande infermità e sofferenza; così per mezzo della cetra,

bramerei alleviare il dolore fisico, trasforman-dolo in

letizia e consolazione dello spirito.

Il beato Francesco infatti aveva composto alcune lodi al Signore durante la sua malattia 1e 4talora 2le 3faceva

5dire dai suoi compagni a gloria di Dio e a conforto

della sua anima, come pure allo scopo di edificare il prossimo.

Il frate gli rispose: Padre, mi vergogno di andare a

procurarla, soprattutto perché la gente di questa città

sa che io nel secolo sapevo suonare la cetra, e temo possa sospettare che io sia tentato di riprendere a

suonare. Il beato Francesco concluse: 2Allora,1

fratello, lasciamo stare. La notte seguente, 4mentre 5stava 6vegliando, √ 7ecco,

8sulla 9mezzanotte, 1il 2beato 3Francesco sentì intorno

alla casa dove giaceva il suono di una centra: era il canto più bello e dilettevole che avesse udito in vita sua.

E il √ citaredo si allontanava fino a dove poteva farsi

sentire e poi si riavvicinava, sempre suonando la cetra.

E per una lunga ora così egli fece.


intuendo che quella era opera di Dio e non di un uomo,

fu ricolmo di intensa gioia, e con il cuore esultante e

traboccante di affetto lodò il Signore che lo aveva

voluto deliziare con una consolazione così soave e grande.

Al mattino, alzandosi, disse al compagno: Ti avevo

pregato, fratello, e tu non mi hai esaudito. Ma il Signore che consola i suoi amici posti nella tribola-

zione, questa notte si è degnato di consolarmi.

E narrò l'esperienza avuta.

Stupirono i fratelli, comprendendo che si trattava di un grande miracolo, e conclusero che Dio stesso era

intervenuto a portare gioia a Francesco.

In effetti, non solo a mezzanotte, ma anche al terzo rintocco della campana, per ordine del podestà, nessuno

poteva circolare per la città.

D'altronde, come Francesco riferì, la cetra sonante andava e tornava nel silenzio, senza parole di bocca

umana, e ciò per una grande ora, a sollievo del suo

spirito .

Il beato Francesco, intuendo che quella era opera di Dio

e non di √ uomo, fu ricolmo di intensa gioia, e con il

cuore esultante e traboccante di affetto lodò il Signore

che lo aveva voluto deliziare con una consolazione così soave e grande.

Al mattino, alzandosi, disse al compagno: Ti avevo

pregato, fratello, e tu non mi hai esaudito. Ma il Signo-re, che consola i suoi amici posti nella tribolazione,

questa notte si è degnato di consolarmi.

E narrò l'esperienza avuta.

Stupirono i fratelli, comprendendo che si trattava di un grande miracolo, e conclusero che Dio stesso era

intervenuto per consolazione del beato Francesco,

soprattutto tenendo conto che non solo a mezzanotte, ma perfino dal terzo rintocco della campana, per ordine

del podestà, nessuno osava circolare per la città.

D'altronde, come il beato Francesco riferì, la cetra sonante andava e tornava nel silenzio, senza parole di

bocca umana (opera di Dio qual'era), e ciò per una

lunga ora, a sollievo del suo spirito.

C.

San Fabiano: infermità estrema e cantico

BENEDICTIO SANCTAE CLARAE ET EIUS SORORIBUS IN SCRIPTIS [A BEATO FRANCISCO] MISSA

BENEDIZIONE A SANTA CHIARA E ALLE SUE SORELLE IN SCRITTI [DAL BEATO FRANCESCO] MESSA

(Compilatio Assisiensis…) [FF1-2,

[0001] 1....ad consolandum ipsam

[0002]

scripsit ei per litteram suam benedictionem

[0003] 2ac etiam absolvit ipsam ab omni defectu,

[0004]

si quem habuisset, in eius mandatis et voluntatibus

[0005]

et mandatis et voluntatibus Filii Dei.


Lat

1....ad consolandum ipsam scripsit ei per litteram suam benedictionem

2 ac etiam absolvit ipsam

Ita … per consolare essa-stessa scrisse a-lei per lettera la-sua benedizione e anche assolse essa

Eng

Esp

Fra

Por

Lat ab omni defectu, si quem habuisset in eius mandatis et voluntatibus et mandatis et voluntatibus Filii Dei.

Ita da ogni difetto, se alcuno avesse nei suoi mandati e volontà e nei-mandati e volontà del-Figlio di-Dio.

Eng

Esp

Fra

Por

BENEDICTIO [FF1-2, 2854-58]

Le due traduzioni italiane più diffuse ('Fonti Francescane' 1977 e 2004)

FF1 (1977) FF2 (2004)

[FF1 1977, 2854] 1 Nel nome del Padre e del Figlio e dello Spirito Santo (Mt

28,19). Amen. 2 II Signore vi benedica e vi custodisca.

3 Mostri a voi la sua faccia e vi usi misericordia.

4 Rivolga a voi il suo volto e vi doni la sua pace (Nm 6,24-

26); a voi, sorelle e figlie mie, 5 e a tutte coloro che verranno

dopo di voi e rimarranno in questa nostra comunità e alle

altre tutte, che in tutto l'Ordine persevereranno sino alla fine

in questa santa povertà.

[FF1 1977, 2855] 6 Io, Chiara, serva di Cristo, pianticella del santo padre nostro

Francesco, sorella e madre vostra e delle altre Sorelle Povere,

benché indegna, 7 prego il Signore nostro Gesù Cristo per la

sua misericordia e per l'intercessione della sua santissima

madre Maria, del beato arcangelo Michele e di tutti i santi

Angeli di Dio, [del beato padre nostro Francesco] e di tutti i santi e le sante di Dio,

8 perché lo stesso Padre celeste vi doni

e vi confermi questa santissima benedizione in cielo e in

terra (Gen 27,28): 9 in terra, moltiplicandovi, con la sua

grazia e le sue virtù, fra i suoi servi e le sue serve nella

Chiesa militante; 10

in cielo, esaltandovi e glorificandovi

nella Chiesa trionfante fra i suoi santi e sante.

[FF1 1977, 2856] 11

Vi benedico in vita mia e dopo la mia morte, come posso e

più di quanto posso, con tutte le benedizioni, 12

con le quali lo stesso Padre delle misericordie benedisse e benedirà in

cielo (2Cor 1,3 e Ef 1,3) e in terra i suoi figli e le sue figlie

[FF1 1977, 2854] 1 Nel nome del Padre e del Figlio e dello Spirito Santo (Mt

28,19). Amen. 2 II Signore vi benedica e vi custodisca.

3 Mostri a voi la sua faccia e abbia misericordia.

4 Volga il suo volto verso di voi e dia √√ pace (cf. Nm 6,24-

26); a voi, sorelle e figlie mie, 5 e a tutte le altre che verranno

√√√ e rimarranno in questa nostra comunità* e a tutte quelle,

sia presenti che future,1che 7persevereranno 8sino 9alla

10fine 2in 3tutti 4gli 5altri 6monasteri di Signore Povere.

[FF1 1977, 2855] 6 Io, Chiara, ancella di Cristo, pianticell[in]a* del beatissimo

padre nostro san Francesco, sorella e madre vostra e delle

altre Sorelle povere, benché indegna, 7 prego il Signore

nostro Gesù Cristo, per √ sua misericordia e per

l'intercessione della sua santissima madre santa Maria, del

beato arcangelo Michele e di tutti i santi angeli di Dio, 1del 2beato 5Francesco 4nostro 3padre e di tutti i santi e le sante

√√, 8 affinché lo stesso Padre celeste vi doni e vi confermi

questa sua santissima benedizione in cielo e in terra (Gen 27, 28):

9 in terra, moltiplicandovi in √√ grazia e nelle sue virtù,

tra i suoi servi e le sue ancelle nella sua Chiesa militante; 10

e

in cielo, esaltandovi e glorificandovi nella Chiesa trionfante

fra i suoi santi e sante.

[FF1 1977, 2856] 11

Vi benedico in vita mia e dopo la mia morte, come posso e

più di quanto posso, con tutte le benedizioni 12

con le quali √ il Padre delle misericordie benedisse e benedirà in cielo e in

terra i √ figli e le √ figlie, 13

e con le quali un padre* e una


spirituali,

13 e con le quali ciascun padre e madre spirituale

benedisse e benedirà i suoi figli e le sue figlie spirituali.

Amen.

[FF1 1977, 2857] 14

Siate sempre amanti di Dio e delle anime vostre e di tutte

le vostre sorelle, 15

e siate sempre sollecite di osservare

quanto avete promesso al Signore.

[FF1 1977, 2858] 16

Il Signore sia sempre con voi, ed Egli faccia che voi siate

sempre con Lui. Amen.

madre √ benedisse e benedirà i suoi figli e le sue figlie

spirituali*. Amen.

[FF1 1977, 2857] 14

Siate sempre amanti di Dio, delle 2vostre 1anime e di tutte

le vostre sorelle 15

e siate sempre sollecite di osservare

quanto avete promesso al Signore.

[FF1 1977, 2858] 16

Il Signore sia √ con voi, e ora √√√ voi siate sempre con lui.

Amen.

[Fontes 1995, 2323]

[00001]

[FF 1-2, 2854] 1 In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.

2 Benedicat vobis Dominus et custodiat vos.

3 Osten-

dat faciem suam vobis et misereatur vestri. 4 Convertat vultum suum ad vos et det vobis pacem,

sororibus et filiabus meis, 5 et omnibus aliis venturis et permansuris in vestro collegio et ceteris

aliis tam praesentibus quam venturis, quae finaliter perseveraverint in omnibus aliis monasteriis

pauperum dominarum.

[FF 1-2, 2855] 6 Ego Clara, ancilla Christi, plantula beatissimi patris nostri sancti Francisci, soror et mater vestra

et aliarum sororum pauperum, licet indigna, 7 rogo Dominum nostrum Jesum Christum per mise-

ricordiam suam et intercessionem sanctissimae suae genitricis sanctae Marie [Fontes 1995, 2324]

et beati Michaelis archangeli et omnium sanctorum angelorum Dei, beati Francisci patris nostri et

omnium sanctorum et sanctarum, 8 ut ipse Pater caelestis det vobis et confirmet istam sanctissi-

mam suam benedictionem in caelo et in terra: 9 in terra, multiplicando vos in gratia et in virtutibus

suis inter servos et ancillas suas in Ecclesia sua militanti; 10

et in caelo, exaltando vos et glorifi-

cando in Ecclesia triumphanti inter sanctos et sanctas suas.

[FF 1-2, 2856] 11

Benedico vos in vita mea et post mortem meam, sicut possum, de omnibus benedictionibus, 12

quibus Pater misericordiarum filiis et filiabus benedixit et benedicet in caelo et in terra, 13

et pater

et mater spiritualis filiis suis et filiabus spiritualibus et benedixit et benedicet. Amen.

[FF 1-2, 2857] 14

Estote semper amatrices animarum vestrarum et omnium sororum vestrarum, 15

et sitis semper

sollicitae observare quae Domino promisistis.

[FF 1-2, 2858] 16

Dominus vobiscum sit semper et utinam vos sitis semper cum ipso. Amen.

BENEDICTIO

traslitterazione


Lat 1 In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti.

2 Benedicat vobis DOMINUS et custodiat vos.

Ita Nel Nome del-Padre e del-Figlio e dello-Spirito Santo. Benedica a-voi il-Signore e custodisca voi.

Eng

Esp

Fra

Por

>> vai alla cartella dedicata

FORMA VIVENDI S. CLARAE DATA

FORMA DI VIVERE A S. CHIARA DATA FF minor 2788 - 139.

Lat 1Quia Divina inspiratione fecistis vos filias et ancillas altissimi summi Regis Patris caelestis,

Ita 1Poiché per-Divina ispirazione avete-fatto voi figlie e ancelle dell’altissimo sommo Re il-Padre celeste,

Eng

Esp

Fra

Por

>> Vai alla cartella dedicata

segue :

FORMA VIVENDI* SANCTAE CLARAE [DOMINIS PAUPERIBUS]

[FF1-2, 139] FF minor 2788, 139

[00001]

FFL 1995, Cap VI. Testamento 29-33 1Quia

divina inspiratione

fecistis vos filias et ancillas

altissimi summi Regis Patris caelestis,

et Spiritui sancto

vos desponsastis

eligendo vivere secundum perfectionem sancti Evangelii:

2 volo et promitto

per me et Fratres meos

semper habere

29 et ad pietatem er- [Fontes 1995, 2314] -ga (erga) nos motus,

obligavit se nobis

per se et per religionem suam

2habere 1semper


et vobis

tamquam de ipsis

curam diligentem et sollicitudinem specialem.

de nobis

tamquam fratribus suis

curam diligentem et sollicitudinem specialem. 30

Et sic de voluntate Dei et beatissimi patris nostri Francisci ivi-

mus ad ecclesiam Sancti Damiani moraturae, 31

ubi Dominus in

brevi tempore per misericordiam suam et gratiam nos multiplica-

vit, ut impleretur quod Dominus praedixerat per sanctum suum. 32

Nam antea steteramus in loco alio, licet parum. 33

Postea scripsit nobis Formam vivendi et maxime ut in sancta

paupertate semper perseveraremus.

pietate motus scripsit nobis formam vivendi* in hunc modum: 3 QUIA DIVINA INSPIRATIONE FECISTIS VOS FILIAS ET ANCILLAS ALTISSIMI SUMMI REGIS PATRIS CAELESTIS, ET SPIRITUI

SANCTO VOS DESPONSASTIS ELIGENDO VIVERE SECUNDUM PERFECTIONEM SANCTI EVANGELII, 4 VOLO ET PROMITTO PER ME

ET FRATRES MEOS, SEMPER HABERE DE VOBIS TAMQUAM DE IPSIS CURAM DILIGENTEM ET SOLLICITUDINEM SPECIALEM.

FF1-2, 2789. 5 Quod DUM VIXIT DILIGENTER implevit et a Fratribus voluit semper implendum.

>> Test.

33 Postea scripsit nobis Formam vivendi et maxime ut in sancta paupertate semper perseveraremus.

FF1, 1977 FF2, 2004 3 microfrasi di 9 parole [FF1 1977, 139] 1Poichè, per divina ispirazione, vi siete fatte figlie e

ancelle dell'altissimo sommo Re, il Padre celeste, e vi siete sposate allo Spirito Santo, scegliendo di vivere

secondo la perfezione del santo Vangelo, 2voglio e

prometto, da parte mia e dei miei frati, di avere sempre di voi, come di loro, cura e sollecitudine speciale.

1 Poiché per divina ispirazione, vi siete fatte [(vos) fecistis

vos] figlie e ancelle dell'altissimo sommo Re, il Padre celeste, e vi siete sposate [vos desponsastis] allo Spirito Santo, sce-

gliendo di vivere secondo la perfezione del santo Vangelo, 2

1voglio 2e 3prometto 11di 12avere 13sempre 14di 15voi 16come dei miei frati, 4per 5mezzo 6mio 7e 8per 9mezzo

10loro*, cura diligente e sollecitudine speciale.

Test

18 Quanta ergo sollicitudine quantoque studio mentis et corporis mandata Dei et patris nostri servare debemus ut coope-

rante Domi- [Fontes 1995, 2313] -no (Domino) talentum multiplicatum reddamus! 19

Ipse enim Dominus non solum posuit

nos ut formam aliis in exemplum et speculum, sed etiam sororibus nostris quas ad vocationem nostram Dominus advocabit, 20

ut et ipsae sint conversantibus in mundo in speculum et exemplum. 21

Cum igitur nos vocaverit Dominus ad tam magna, ut in

nobis se valeant speculari quae aliis in speculum sunt et exemplum, 22

tenemur multum benedicere Deum et laudare et ad

benefaciendum in Domino confortari amplius. 23

Quapropter, si secundum formam praedictam vixerimus, exemplum nobile

aliis relinquemus et aeternae beatitudinis bravium labore brevissimo acquiremus. 24

POSTQUAM ALTISSIMUS PATER CAELESTIS PER misericordiam suam et GRATIAM COR MEUM DIGNATUS EST

ILLUSTRARE, UT EXEMPLO ET DOCTRINA BEATISSIMI PATRIS NOSTRI FRANCISCI POENITENTIAM FACEREM. 25

PAULO POST CONVERSIONEM IPSIUS, UNA CUM paucis SORORIBUS quas Dominus mihi dederat paulo post con-

versionem meam, OBEDIENTIAM VOLUNTARIE SIBI PROMISI, 26

sicut Dominus lumen gratiae suae nobis contulerat

per eius vitam mirabilem et doctrinam. 27

ATTENDENS AUTEM BEATUS Franciscus QUOD essemus fragiles et debiles se-

cundum corpus, nullam tamen necessitatem, PAUPERTATEM, LABOREM, TRIBULATIONEM VEL VILITATEM ET CON-

TEMPTUM SAECULI recusabamus, 28

IMMO PRO MAGNIS DELICIIS reputabamus sicut exemplis sanctorum et fratrum

suorum examinaverat nos frequenter, gavisus est multum in Domino; 29

et AD PIETATEM er- [Fontes 1995, 2314] -ga (erga)

nos MOTUS, obligavit se nobis per se et per religionem suam HABERE SEMPER DE nobis TAMQUAM DE FRATRIBUS

suis CURAM DILIGENTEM ET SOLLICITUDINEM SPECIALEM.


30

Et sic de voluntate Dei et beatissimi patris nostri Francisci ivimus ad ecclesiam Sancti Damiani moraturae, 31

ubi Dominus

in brevi tempore per misericordiam suam et gratiam nos multiplicavit, ut impleretur quod Dominus praedixerat per sanctum

suum. 32

Nam antea steteramus in loco alio, licet parum. 33

Postea SCRIPSIT NOBIS FORMAM VIVENDI et maxime ut in sancta paupertate semper perseveraremus. 34

Nec fuit con-

tentus in vita sua nos hortari multis sermonibus et exemplis ad amorem sanctissimae paupertatis et observatiam eiusdem, sed

plura scripta nobis tradidit, ne post mortem suam ullatenus declinaremus ab ipsa, 35

sicut et Dei Filius, dum vixit in mundo ab

ipsa sancta paupertate numquam voluit declinare. 36

Et beatissimus pater noster Franciscus, eius vestigia imitatus, sanctam

paupertatem suam, quam elegit per se et per suos fratres, exemplo suo et doctrina, dum vixit, ab ipsa nullatenus declinavit.

Ultima volontà di Francesco

Regola di Chiara, cap. VI

FF1-2, 2790.

FF 1, 1977, FF2, 2004 7 varianti, [FF1 1977, 140] 1

Io, frate Francesco piccolo, voglio seguire la vita e la

povertà dell'altissimo Signor nostro Gesù Cristo e della sua santissima Madre, e perseverare in essa fino alla fi-

ne. 2 E prego voi, mie signore, e vi consiglio che viviate

sempre in questa santissima vita e poverà. 3 E guardatevi attentamente dall'allontanarvi mai da essa

in nessuna maniera per l'insegnamento o il consiglio di

alcuno.

1 Io, frate Francesco piccolino, voglio seguire la vita e la po-

vertà dell'altissimo Signore nostro Gesù Cristo e della sua santissima Madre e perseverare in essa sino alla fine.

2 E prego voi, mie signore e vi consiglio che viviate sempre

in questa santissima vita e povertà. 3 E guardate con grande cura di non allontanarvi mai da es-

sa, in perpetuo e in nessuna maniera per √ insegnamento o √

consiglio di alcuno.

Testo latino FF1-2, 2790. 6 Et ut nusquam declinaremus a sanctissima paupertate quam cepimus nec etiam quae post nos venturae essent, paulo ante

obitum suum iterum scriptis nobis ultimam voluntatem suam dicens: 7 EGO FRATER FRANCISCUS PARVULUS VOLO SEQUE VITAM ET PAUPERTATEM ALTISSIMI [Fontes 1995, 2300] DOMINI

NOSTRI JESU CHRISTI ET EIUS SANCTISSIMAE MATRIS ET perseverare IN EA usque in finem; 8 ET ROGO VOS, DOMINAS

MEAS, ET CONSILIUM DO VOBIS UT IN ISTA SANCTISSIMA VITA ET PAUPERTATE SEMPER VIVATIS. 9 ET CUSTODITE VOS

MULTUM, NE DOCTRINA VEL CONSILIO ALICUIUS AB IPSA IN PERPETUUM ULLATENUS RECEDATIS.

Regula Clarae, VI.

FF1-2, 2787-91.

Testamentum, 1-51

FF 1-2, 2823-42.

[caput VI - (De promissimi beati Francisci et) de non

habendis° possessionibus]

Incipit Testamentum sanctae Clarae virginis.

FF 1-2, 2823. 1 In nomine Domini. Amen.

2 Inter alia beneficia, quae a largitore nostro Patre miseri-

cordiarum recepimus et quotidie recipimus et unde Christi

glorioso Patri gratiarum actiones magis agere debemus, 3

est de vocatione nostra, quae quanto perfectior et maior est,

tanto magis illi plus debemus. 4 Unde apostolus: Agnosce

vocationem tuam.

FF 1-2, 2824.

5 Factus est nobis Filius Dei via, quam verbo et exemplo

ostendit et docuit nos beatissimus pater noster Franciscus,

verus amator et imitator ipsius.


FF 1-2, 2825. 6 Igitur considerare debemus, sorores dilectae, immensa

beneficia Dei in nobis collata, 7 sed inter cetera, quae per

servum suum di- [Fontes 1995, 2312] -lectum [dilectum]

patrem nostrum beatum Franciscum in nobis Deus dignatus

est operari, 8 non solum post conversionem nostram, sed

etiam dum essemus in saeculi miseria vanitate.

FF 1-2, 2823. 9 Nam cum ipse sanctus adhuc non habens fratres nec so-

cios, statim quasi post conversionem suam, 10

cum eccle-

siam Sancti Damiani aedificaret, ubi consolatione divina

totaliter visitatus, compulsus est saeculum ex toto relin-

quere, 11

prae magna laetitia et illustratione Spiritus Sancti

de nobis prophetavit, quod Dominus postea adimplevit.

FF 1-2, 2827. 12

Ascendens enim tunc temporis super murum dictae ec-

clesiae, quibusdam pauperibus, ibi iuxta morantibus, ALTA

VOCE lingua FRANCIGENA loquebatur: 13

VENITE ET

ADIUVATE ME IN OPERE monasterii SANCTI DAMIA-

NI, 14

quoniam adhuc erunt DOMINAE ibi QUARUM FA-

MOSA VITA et conversatione sancta glorificabitur Pater

NOSTER caelestis IN UNIVERSA ECCLESIA sua sancta.

FF 1-2, 2828. 15

In hoc ergo considerare possumus copiosam benignita-

tem Dei in nobis, 16

qui propter abundantem misericordiam

et caritatem suam de nostra vocatione et electione per sanc-

tum suum dignatus est ista loqui. 17

Et non solum de nobis

ista pater noster beatissimus Franciscus prophetavit, sed

etiam de aliis, quae venturae erant in vocatione sancta, in

qua Dominus nos vocavit. 18

Quanta ergo sollicitudine quantoque studio mentis et

corporis mandata Dei et patris nostri servare debemus ut

cooperante Domi- [Fontes 1995, 2313] -no [Domino] ta-

lentum multiplicatum reddamus!

FF 1-2, 2829. 19

Ipse enim Dominus non solum posuit nos ut formam aliis

in exemplum et speculum, sed etiam sororibus nostris quas

ad vocationem nostram Dominus advocabit, 20

ut et ipsae

sint conversantibus in mundo in speculum et exemplum.

FF 1-2, 2830. 21

Cum igitur nos vocaverit Dominus ad tam magna, ut in

nobis se valeant speculari quae aliis in speculum sunt et ex-

emplum, 22

tenemur multum benedicere Deum et laudare et

ad benefaciendum in Domino confortari amplius. 23

Quapropter, si secundum formam praedictam vixerimus,

exemplum nobile aliis relinquemus et aeternae beatitudinis

bravium labore brevissimo acquiremus.

FF 1-2, 2831. 24

POSTQUAM ALTISSIMUS PATER CAELESTIS PER

misericordiam suam et GRATIAM COR MEUM DIGNATUS EST


FF1-2, 2787. 1 POSTQUAM ALTISSIMUS PATER CAELESTIS PER GRATIAM

SUAM COR MEUM [Fontes 1995, 2299] DIGNATUS EST ILLU-

STRE, UT EXEMPLO ET DOCTRINA BEATISSIMI PATRIS NOSTRI

sancti FRANCISCI POENITENTIAM FACEREM, PAULO POST

CONVERSIONEM IPSIUS*, UNA CUM SORORIBUS MEI OBE-

DIENTIAM VOLUNTARIE SIBI PROMISI.

FF1-2, 2788.

2 ATTENDENS AUTEM BEATUS pater QUOD NULLA

PAUPERTATEM, LABOREM, TRIBULATIONEM,, VILITATEM ET

CONTEMPTUM SAECULI timeremus, IMMO PRO MAGNIS

DELICIIS haberemus,

pietate motus scripsit nobis formam vivendi in hunc

modum: 3 QUIA DIVINA INSPIRATIONE FECISTIS VOS FILIAS ET

ANCILLAS ALTISSIMI SUMMI REGIS PATRIS CAELESTIS, ET

SPIRITUI SANCTO VOS DESPONSASTIS ELIGENDO VIVERE

SECUNDUM PERFECTIONEM SANCTI EVANGELII, 4 VOLO ET

PROMITTO PER ME ET FRATRES MEOS, SEMPER HABERE DE

VOBIS TAMQUAM DE IPSIS CURAM DILIGENTEM ET

SOLLICITUDINEM SPECIALEM.

FF1-2, 2789. 5 Quod DUM VIXIT DILIGENTER implevit et a Fratribus vo-

luit semper implendum.

FF1-2, 2790. 6 Et ut nusquam declinaremus a sanctissima paupertate

quam cepimus nec etiam quae post nos venturae essent,

paulo ante obitum suum iterum scriptis nobis ultimam vo-

luntatem suam dicens: 7 EGO FRATER FRANCISCUS PARVULUS VOLO SEQUE VITAM

ET PAUPERTATEM ALTISSIMI [Fontes 1995, 2300] DOMI-

NI NOSTRI JESU CHRISTI ET EIUS SANCTISSIMAE MATRIS ET

perseverare IN EA usque in finem; 8 ET ROGO VOS, DOMI-

NAS MEAS, ET CONSILIUM DO VOBIS UT IN ISTA SANCTIS-

SIMA VITA ET PAUPERTATE SEMPER VIVATIS. 9 ET CUSTO-

DITE VOS MULTUM, NE DOCTRINA VEL CONSILIO ALICUIUS

ILLUSTRARE, UT EXEMPLO ET DOCTRINA BEATISSIMI PATRIS

NOSTRI √ FRANCISCI POENITENTIAM FACEREM. 25

PAULO

POST CONVERSIONEM IPSIUS*, UNA CUM paucis SORORIBUS

√ quas Dominus mihi dederat paulo post conversionem

meam, OBEDIENTIAM VOLUNTARIE SIBI PROMISI, 26

sicut

Dominus lumen gratiae suae nobis contulerat per eius

vitam mirabilem et doctrinam.

FF 1-2, 2832. 27

ATTENDENS AUTEM BEATUS Franciscus QUOD essemus

fragiles et debiles secundum corpus, NULLAM* tamen

necessitatem, PAUPERTATEM, LABOREM,

TRIBULATIONEM VEL VILITATEM ET

CONTEMPTUM SAECULI recusabamus, 28

IMMO PRO

MAGNIS DELICIIS reputabamus sicut exemplis sanctorum

et fratrum suorum examinaverat nos frequenter, gavisus est

multum in Domino;

FF 1-2, 2833. 29

et ad pietatem er- [Fontes 1995, 2314] -ga [erga)] nos

MOTUS, √√√√√√√ obligavit se nobis per se et per

religionem suam HABERE SEMPER DE nobis

TAMQUAM DE FRATRIBUS suis CURAM

DILIGENTEM ET SOLLICITUDINEM SPECIALEM.

FF 1-2, 2834. 30

Et sic de voluntate Dei et beatissimi patris nostri Franci-

sci ivimus ad ecclesiam Sancti Damiani moraturae, 31

ubi

Dominus in brevi tempore per misericordiam suam et gra-

tiam nos multiplicavit, ut impleretur quod Dominus praedi-

xerat per sanctum suum. 32

Nam antea steteramus in loco

alio, licet parum.

FF 1-2, 2835. 33

Postea scripsit nobis FORMAM, VIVENDI et maxime ut in

sancta paupertate semper perseveraremus.

FF 1-2, 2836. 34

Nec fuit contentus in vita sua nos hortari multis sermo-


AB IPSA IN PERPETUUM ULLATENUS RECEDATIS.

FF1-2, 2791. 10

ET SICUT EGO SEMPER SOLLICITA FUI una cum

sororibus meis SANCTAM PAUPERTATEM QUAM DO-

MINO Deo ET BEATO FRANCISCO PROMISIMUS cu-

stodire, 11

SIC TENEANTUR abbatissae QUAE IN OFFI-

CIO MIHI SUCCEDENT et omnes sorores USQUE IN

FINEM inviolabiliter OBSERVARE,

12

videlicet in non recipiendo vel habendo possessionem vel

proprietatem PER SE NEQUE PER INTERPOSITAM

PERSONAM, 13

seu etiam aliqui quod rationabiliter pro-

prietas dici possit, 14

NISI QUANTUM terrae PRO HONE-

STATE ET REMOTIONE MONASTERII NECESSITAS

requirit; 15

ET ILLA TERRA NON LABORETUR, NISI

PRO HORTO ad necessitatem ipsarum.

nibus et exemplis ad amorem sanctissimae paupertatis et

observantiam eiusdem, sed plura scripta nobis tradidit, ne

post mortem suam ullatenus declinaremus ab ipsa, 35

sicut

et Dei Filius, dum vixit in mundo ab ipsa sancta paupertate

numquam voluit declinare.

FF 1-2, 2837. 36

Et beatissimus pater noster Franciscus, eius vestigia imi-

tatus, sanctam paupertatem suam, quam elegit per se et per

suos fratres, exemplo suo et doctrina, dum vixit, ab ipsa

nullatenus declinavit.

FF 1-2, 2838. 37

Considerans igitur, ego Clara, Christi et sororum paupe-

rum monasterii Sancti Damiani ancilla, licet indigna, et

plantu[ncu]la sancti patris, cum aliis meis sororibus, tam

altissimam professionem nostram et tanti patris mandatum, 38

fragilitatem quoque aliarum, quam time- [Fontes 1995,

2315] -bamus [timebamus] in nobis post obitum sancti pa-

tris nostri Francisci, qui erat columna nostra et unica conso-

latio post Deum et firmamentum, 39

iterum atque iterum vo-

luntarie nos obligavimus dominae nostrae sanctissimae

paupertati, ne post mortem meam sorores, quae sunt et

quae venturae sunt, ab ipsa valeant ullatenus declinare.

FF 1-2, 2839. 40

1ET 2SICUT 3EGO studiosa et 5SOLLICITA

4SEMPER 6FUI √√√√ SANCTAM PAUPERTATEM,

QUAM DOMINO √ 1ET patri nostro 2BEATO

3FRANCISCO 4PROMISIMUS, observare et ab aliis fa-

cere observari, 41

SIC TENEANTUR USQUE IN FINEM

illae QUAE MIHI SUCCEDENT in officio sanctam pau-

pertatem cum Dei auxilio OBSERVARE et facere observari.

FF 1-2, 2840. 42

Immo etiam ad maiorem cautelam sollicita fui a Domino

papa Innocentio, sub cuius tempore coepimus, et ab aliis

successoribus suis nostram professionem sanctissimae

paupertatis, quam Domino et beato patri nostro promisi-

mus, eorum privilegiis facere roborari, 43

ne aliquo tempore

ab ipsa declinaremus ullatenus.

FF 1-2, 2841. 44

Quapropter, flexis genibus et utroque homine inclinato,

sanctae matri Ecclesiae Romanae, summo pontifici et prae-

[Fontes 1995, 2316] -cipue (praecipue) Domino cardinali,

qui religioni Fratrum Minorum et nobis fuerit deputatus,

recommendo omnes sorores meas quae sunt et quae ventu-

rae sunt, 45

ut amore illius Dei, qui pauper positus est in

praesepio, pauper vixit in saeculo et nudus remansit in pa-

tibulo, 46

semper gregi suo pusillo, quem Dominus Pater

genuit in Ecclesia sua sancta, verbo et exemplo beatissimi

patris nostri sancti Francisci insequendo paupertatem et

humilitatem dilecti Filii sui et gloriosae Virginis matris


suae,

47 sanctam paupertatem, quam Deo et beatissimo patri

nostro sancto Francisco promisimus, faciat observari et in

ipsa dignetur fovere ipsas semper et conservare.

FF 1-2, 2842. 48

Et sicut Dominus dedit nobis beatissimum patrem no-

strum Franciscum in fundatorem, plantatorem et adiutorem

nostrum in servitio Christi et in his quae Domino et beato

patri nostro promisimus, 49

qui etiam dum vixit sollicitus

fuit verbo et opere semper excolere et fovere nos, plantu-

lam suam, 50

sic recommendo et relinquo sorores meas,

quae sunt et quae venturae sunt, successori beatissimi patris

nostri Francisci et toti religioni, 51

ut sint nobis in adiuto-

rium [Fontes 1995, 2317] proficiendi semper in melius ad

serviendum Deo et observandam praecipue melius sanctis-

simam paupertatem.

FF 1-2, 2843. > 2853.

TESTAMENTUM S. CLARAE [FF1-2, 2823-53]

[Fontes 1995, 2311]

Lat 1 In nomine Domini. Amen.

2 Inter alia beneficia, quae a largitore nostro Patre

Ita Nel nome del-Signore. Amen. Fra gli-altri benefici, che dall' elargitore nostro il-Padre

Eng

Esp

Fra

Por

L'intero testo interlineare, per ovvii motivi di spazio, lo si consulti a parte, nella cartella/file dedi-

cata [NdR]

[00001]

Incipit Testamentum sanctae Clarae virginis.

FF 1-2, 2823. 1 In nomine Domini. Amen.

2 Inter alia beneficia, quae a largitore nostro Patre misericordiarum recepimus et quotidie recipi-

mus et unde Christi glorioso Patri gratiarum actiones magis agere debemus, 3 est de vocatione nos-

tra, quae quanto perfectior et maior est, tanto magis illi plus debemus. 4 Unde apostolus: Agnosce

vocationem tuam.

FF 1-2, 2824.


5 Factus est nobis Filius Dei via, quam verbo et exemplo ostendit et docuit nos beatissimus pater

noster Franciscus, verus amator et imitator ipsius.

FF 1-2, 2825. 6 Igitur considerare debemus, sorores dilectae, immensa beneficia Dei in nobis collata,

7 sed inter

cetera, quae per servum suum di- [Fontes 1995, 2312] -lectum [dilectum] patrem nostrum beatum

Franciscum in nobis Deus dignatus est operari, 8 non solum post conversionem nostram, sed etiam

dum essemus in saeculi miseria vanitate.

FF 1-2, 2823. 9 Nam cum ipse sanctus adhuc non habens fratres nec socios, statim quasi post conversionem

suam, 10

cum ecclesiam Sancti Damiani aedificaret, ubi consolatione divina totaliter visitatus,

compulsus est saeculum ex toto relinquere, 11

prae magna laetitia et illustratione Spiritus Sancti de

nobis prophetavit, quod Dominus postea adimplevit.

FF 1-2, 2827. 12

Ascendens enim tunc temporis super murum dictae ecclesiae, quibusdam pauperibus, ibi iuxta

morantibus, ALTA VOCE lingua FRANCIGENA loquebatur: 13

VENITE ET ADIUVATE ME IN

OPERE monasterii SANCTI DAMIANI, 14

quoniam adhuc erunt DOMINAE ibi QUARUM FA-

MOSA VITA et conversatione sancta glorificabitur Pater NOSTER caelestis IN UNIVERSA EC-

CLESIA sua sancta.

FF 1-2, 2828. 15

In hoc ergo considerare possumus copiosam benignitatem Dei in nobis, 16

qui propter abundan-

tem misericordiam et caritatem suam de nostra vocatione et electione per sanctum suum dignatus

est ista loqui. 17

Et non solum de nobis ista pater noster beatissimus Franciscus prophetavit, sed

etiam de aliis, quae venturae erant in vocatione sancta, in qua Dominus nos vocavit. 18

Quanta ergo sollicitudine quantoque studio mentis et corporis mandata Dei et patris nostri serva-

re debemus ut cooperante Domi- [Fontes 1995, 2313] -no [Domino] talentum multiplicatum red-

damus!

FF 1-2, 2829. 19

Ipse enim Dominus non solum posuit nos ut formam aliis in exemplum et speculum, sed etiam

sororibus nostris quas ad vocationem nostram Dominus advocabit, 20

ut et ipsae sint

conversantibus in mundo in speculum et exemplum.

FF 1-2, 2830. 21

Cum igitur nos vocaverit Dominus ad tam magna, ut in nobis se valeant speculari quae aliis in

speculum sunt et exemplum, 22

tenemur multum benedicere Deum et laudare et ad benefaciendum

in Domino confortari amplius. 23

Quapropter, si secundum formam praedictam vixerimus, exem-

plum nobile aliis relinquemus et aeternae beatitudinis bravium labore brevissimo acquiremus.


FF 1-2, 2831. 24

POSTQUAM ALTISSIMUS PATER CAELESTIS PER misericordiam suam et GRATIAM COR

MEUM DIGNATUS EST ILLUSTRARE, UT EXEMPLO ET DOCTRINA BEATISSIMI PATRIS

NOSTRI √ FRANCISCI POENITENTIAM FACEREM. 25

PAULO POST CONVERSIONEM

IPSIUS*, UNA CUM paucis SORORIBUS √ quas Dominus mihi dederat paulo post

conversionem meam, OBEDIENTIAM VOLUNTARIE SIBI PROMISI, 26

sicut Dominus lumen

gratiae suae nobis contulerat per eius vitam mirabilem et doctrinam.

FF 1-2, 2832. 27

ATTENDENS AUTEM BEATUS Franciscus QUOD essemus fragiles et debiles secundum cor-

pus, NULLAM* tamen necessitatem, PAUPERTATEM, LABOREM, TRIBULATIONEM VEL

VILITATEM ET CONTEMPTUM SAECULI recusabamus, 28

IMMO PRO MAGNIS DELICIIS

reputabamus sicut exemplis sanctorum et fratrum suorum examinaverat nos frequenter, gavisus est

multum in Domino;

FF 1-2, 2833. 29

et ad pietatem er- [Fontes 1995, 2314] -ga [erga)] nos MOTUS, √√√√√√√ obligavit se nobis

per se et per religionem suam HABERE SEMPER DE nobis TAMQUAM DE FRATRIBUS suis

CURAM DILIGENTEM ET SOLLICITUDINEM SPECIALEM.

FF 1-2, 2834. 30

Et sic de voluntate Dei et beatissimi patris nostri Francisci ivimus ad ecclesiam Sancti Damiani

moraturae, 31

ubi Dominus in brevi tempore per misericordiam suam et gratiam nos multiplicavit,

ut impleretur quod Dominus praedixerat per sanctum suum. 32

Nam antea steteramus in loco alio,

licet parum.

FF 1-2, 2835. 33

Postea SCRIPSIT NOBIS FORMAM VIVENDI et maxime ut in sancta paupertate semper

perseveraremus.

FF 1-2, 2836. 34

Nec fuit contentus in vita sua nos hortari multis sermonibus et exemplis ad amorem sanctissi-

mae paupertatis et observantiam eiusdem, sed plura scripta nobis tradidit, ne post mortem suam

ullatenus declinaremus ab ipsa, 35

sicut et Dei Filius, dum vixit in mundo ab ipsa sancta paupertate


FF 1-2, 2837. 36

Et beatissimus pater noster Franciscus, eius vestigia imitatus, sanctam paupertatem suam, quam

elegit per se et per suos fratres, exemplo suo et doctrina, dum vixit, ab ipsa nullatenus declinavit.

FF 1-2, 2838. 37

Considerans igitur, ego Clara, Christi et sororum pauperum monasterii Sancti Damiani ancilla,

licet indigna, et plantu[ncu]la sancti patris, cum aliis meis sororibus, tam altissimam professionem

nostram et tanti patris mandatum, 38

fragilitatem quoque aliarum, quam time- [Fontes 1995, 2315]

-bamus [timebamus] in nobis post obitum sancti patris nostri Francisci, qui erat columna nostra et


unica consolatio post Deum et firmamentum, 39

iterum atque iterum voluntarie nos obligavimus

dominae nostrae sanctissimae paupertati, ne post mortem meam sorores, quae sunt et quae ventu-

rae sunt, ab ipsa valeant ullatenus declinare.

FF 1-2, 2839. 40

1ET 2SICUT 3EGO studiosa et 5SOLLICITA 4SEMPER 6FUI √√√√ SANCTAM PAUPER-

TATEM, QUAM DOMINO √ 1ET patri nostro 2BEATO 3FRANCISCO 4PROMISIMUS, ob-

servare et ab aliis facere observari, 41

SIC TENEANTUR USQUE IN FINEM illae QUAE MIHI

SUCCEDENT in officio sanctam paupertatem cum Dei auxilio OBSERVARE et facere observari.

FF 1-2, 2840. 42

Immo etiam ad maiorem cautelam sollicita fui a Domino papa Innocentio, sub cuius tempore

coepimus, et ab aliis successoribus suis nostram professionem sanctissimae paupertatis, quam

Domino et beato patri nostro promisimus, eorum privilegiis facere roborari, 43

ne aliquo tempore

ab ipsa declinaremus ullatenus.

FF 1-2, 2841. 44

Quapropter, flexis genibus et utroque homine inclinato, sanctae matri Ecclesiae Romanae,

summo pontifici et prae- [Fontes 1995, 2316] -cipue (praecipue) Domino cardinali, qui religioni

Fratrum Minorum et nobis fuerit deputatus, recommendo omnes sorores meas quae sunt et quae

venturae sunt, 45

ut amore illius Dei, qui pauper positus est in praesepio, pauper vixit in saeculo et

nudus remansit in patibulo, 46

semper gregi suo pusillo, quem Dominus Pater genuit in Ecclesia

sua sancta, verbo et exemplo beatissimi patris nostri sancti Francisci insequendo paupertatem et

humilitatem dilecti Filii sui et gloriosae Virginis matris suae, 47

sanctam paupertatem, quam Deo

et beatissimo patri nostro sancto Francisco promisimus, faciat observari et in ipsa dignetur fovere

ipsas semper et conservare.

FF 1-2, 2842. 48

Et sicut Dominus dedit nobis beatissimum patrem nostrum Franciscum in fundatorem, plantato-

rem et adiutorem nostrum in servitio Christi et in his quae Domino et beato patri nostro promisi-

mus, 49

qui etiam dum vixit sollicitus fuit verbo et opere semper excolere et fovere nos, plantulam

suam, 50

sic recommendo et relinquo sorores meas, quae sunt et quae venturae sunt, successori be-

atissimi patris nostri Francisci et toti religioni, 51

ut sint nobis in adiutorium [Fontes 1995, 2317]

proficiendi semper in melius ad serviendum Deo et observandam praecipue melius sanctissimam

paupertatem.

FF 1-2, 2843. 52

Si vero contingeret aliquo tempore dictas sorores locum dictum relinquere et ad alium se tran-

sferre, paedictam formam paupertatis, quam Deo et beatissimo patri nostro Francisco promisimus,

post mortem meam ubicumque fuerint, observare nihilominus teneantur.

FF 1-2, 2844. 53

Sit tamen sollicita et providens tam illa, quae erit in officio, quam aliae sorores, ne circa supra-

dictum locum de terra acquirant vel recipiant, nisi quantum extrema necessitas PRO HORTO ad

excolenda olera poposcit. 54

Si autem ab aliqua parte PRO HONESTATE ET REMOTIONE MO-


NASTERII , ex saepta horti oporteret plus haberi de terra, non permittant plus acquiri vel etiam re-

cipiant, NISI QUANTUM extrema NECESSITAS poscit. 55

ET ILLA TERRA penitus NON LA-

BORETUR nec seminetur, sed semper solida et inculta permaneat.

FF 1-2, 2845. 56

MONEO ET EXHORTOR IN DOMINO JESU CHRISTO omnes sorores meas, quae sunt et

quae venturae sunt, ut semper studeant imitari viam sanctae simplicitatis, humilitatis, pauper-

tatis ac etiam honestatem sanctae conversationis, 57

sicut ab initio nostrae conversionis a Chri-

sto edoctae sumus et a beatissimo patre nostro beato Francisco. 58

Ex quibus, non nostris meritis,

sed sola misericordia et gratia largitoris, ipse Pater misericordiarum, tam his qui longe sunt quam

his qui prope sunt, bonae famae sparsit odorem.

FF 1-2, 2847. 59

Et ex caritate Christi invicem diligentes, amorem, quem intus habetis, foris per opera demon-

stretis, [Fontes 1995, 2318] 60

ut ex hoc exemplo provocatae sorores semper crescant in amorem

Dei etin mutuam caritatem.

FF 1-2, 2848. 61

Rogo etiam illam quae erit in officio sororum, UT MAGIS STUDEAT PRAEESSE ALIIS VIR-

TUTIBUS ET SANCTIS MORIBUS QUAM OFFICIO, 62

quatenus EIUS EXEMPLO PROVOCA-

TAE SORORES suae, non tantum ex officio OBEDIANT sed POTIUS EX AMORE. 63

Sit etiam

provida et discreta circa sorores suas, sicut bona mater erga filias suas, 64

et praecipue UT DE E-

LEEMOSYNIS QUAS DOMINUS DABIT, eis secundum necessitatem uniuscuiusque studeat

providere. 65

Sit etiam tam benigna et communis, ut SECURE possint MANIFESTARE NECES-

SITATES SUAS 66

et recurrere ad eam omni hora confidenter, sicut eis videbitur expedire, tam

pro se quam pro sororibus suis.

FF 1-2, 2849. 67

Sorores VERO QUAE SUNT SUBDITAE RECORDENTUR QUOD PROPTER Deum

ABNEGAVERUNT PROPRIAS VOLUNTATES. 68

Unde volo quod obediant suae matri, sicut

promiserunt Domino, sua spontanea voluntate, 69

ut mater earum videns caritatem, humilitatem et

unitatem quam invicem habent, omne onus quod de officio tolerat, levius portet, 70

et quod

molestum est et amarum, propter earum sanctam conversationem, ei in dulcedinem convertatur.

FF 1-2, 2850. 71

Et quoniam arcta est via et semita, et angusta est porta per quam itur et intratur ad vitam, et

pauci sunt qui ambulant et intrant per eam. 72

Et si aliqui sunt qui ad tempus ambulant per eam,

pau- [Fontes 1995, 2319] -cissimi [paucissimi] sunt qui perseverant in ea. 73

Beati vero quibus da-

tum est ambulare per eam et perseverare usque in finem.

FF 1-2, 2851. 74

Caveamus ergo, quod si per viam Domini intravimus, quod culpa nostra et ignorantia, aliquo

tempore ab ipsa nullatenus declinemus, 75

ne tanto Domino et suae Virgini matri et patri nostro

beato Francisco, Ecclesiae triumphanti et etiam militanti iniuriam deferamus. 76

Scriptum est

enim: Maledicti qui declinant a mandatis tuis.


FF 1-2, 2852. 77

Huius rei gratia flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Jesu Christi, suffragantibus meritis

gloriosae Virginis sanctae Mariae matris eius et beatissimi patris nostri Francisci et omnium sanc-

torum, 78

ut ipse Dominus, qui dedit bonum principium, det incrementum, det etiam finalem per-

severantiam. Amen.

FF 1-2, 2853. 79

Hoc scriptum, ut melius debeat observari, relinquo vobis, carissimis et dilectis sororibus meis,

praesentibus et venturis, in signum benedictionis Domini et beatissimi patris nostri Francisci et

benedictionis meae, matris et ancillae vestrae.

Testamento calco italiano sull’originale latino 1

testo latino

.

calco italiano nostro

1

3

6

9

12

15

18

21

24

27

30

33

1 In nomine Domini.

Amen. 2 Inter alia beneficia,

quae a largitore nostro

Patre misericordiarum recepimus

et quotidie recipimus

et unde Christi

glorioso Patri

gratiarum actiones

magis agere debemus, 3 est de vocatione nostra,

quae quanto perfectior et maior est,

tanto magis illi plus debemus. 4 Unde apostolus:

Agnosce vocationem tuam. 5 Factus est nobis Filius Dei via,

quam verbo et exemplo

ostendit et docuit nos

beatissimus pater noster Franciscus,

verus amator et imitator ipsius. 6 Igitur considerare debemus,

sorores dilectae,

immensa beneficia Dei in nobis collata, 7 sed inter cetera,

quae per servum suum dilectum

patrem nostrum beatum Franciscum

in nobis Deus dignatus est operari, 8 non solum post conversionem nostram,

sed etiam dum essemus

in saeculi miseria vanitate.

9 Nam cum ipse sanctus

adhuc non habens fratres nec socios,

statim quasi post conversionem suam,

1 Nel nome del Signore.

Amen. 2 Tra gli altri benefici

che dall’elargitore nostro

il Padre delle misericordie abbiamo ricevuto

e quotidianamente riceviamo

e dunque del Cristo

al glorioso Padre

azioni di grazie

ancor-più rendere dobbiamo, 3 è per la vocazione nostra,

la quale quanto più perfetta e maggiore è

tanto più a Lui più dobbiamo [..]. 4 Per-questo l’apostolo [dice]:

Conosci-davvero la vocazione tua. 5 Si è fatto a noi, il Figlio di Dio, ‘via’,

la quale, con la parola e l’esempio,

mostrò e insegnò a noi

il beatissimo padre nostro Francesco,

vero amante e imitatore suo. 6 Del-resto considerare dobbiamo,

sorelle dilette,

gli immensi benefici di Dio in noi riunite, 7

ma tra gli altri,

quelli che tramite il servo suo diletto

il padre nostro il beato Francesco

in noi Dio si è degnato di operare, 8 non solo dopo la conversione nostra,

ma anche quando eravamo

nella del mondo miseria vanità [!].

9 Infatti quando lo stesso santo

ancora non avente i frati né i compagni,

subito quasi dopo la conversione sua,


36

39

42

45

48

51

54

57

60

63

66

69

72

75

78

81

84

10 cum ecclesiam Sancti Damiani

aedificaret,

ubi consolatione divina totaliter visitatus,

compulsus est saeculum ex toto relinquere, 11

prae magna laetitia

et illustratione Spiritus Sancti

de nobis prophetavit,

quod Dominus postea adimplevit. 12

Ascendens enim tunc temporis

super murum dictae ecclesiae,

quibusdam pauperibus, ibi iuxta morantibus,

ALTA VOCE lingua FRANCIGENA

loquebatur: 13

VENITE ET ADIUVATE ME

IN OPERE monasterii SANCTI DAMIANI, 14

quoniam adhuc erunt DOMINAE ibi

QUARUM FAMOSA VITA

et conversatione sancta

glorificabitur Pater NOSTER caelestis

IN UNIVERSA ECCLESIA sua sancta. 15

In hoc ergo considerare possumus

copiosam benignitatem Dei in nobis, 16

qui propter abundantem misericordiam

et caritatem suam

de nostra vocatione et electione

per sanctum suum

dignatus est ista loqui. 17

Et non solum de nobis

ista pater noster

beatissimus Franciscus prophetavit,

sed etiam de aliis,

quae venturae erant

in vocatione sancta,

in qua Dominus nos vocavit. 18

Quanta ergo sollicitudine

quantoque studio mentis et corporis

mandata Dei et patris nostri

servare debemus ut

cooperante Domino

talentum multiplicatum reddamus! 19

Ipse enim Dominus

non solum posuit nos

ut formam aliis in exemplum et speculum,

sed etiam sororibus nostris

quas ad vocationem nostram Dominus

advocabit, 20

ut et ipsae sint,

conversantibus in mundo

in speculum et exemplum. 21

Cum igitur nos vocaverit Dominus

ad tam magna,

ut in nobis se valeant speculari

10 quando la chiesa di san Damiano

stava edificando,

dove dalla consolazione divina totalmente visitato,

obbligato fu il mondo totalmente abbandonare, 11

a causa della grande letizia

e illuminazione dello Spirito Santo

di noi profetò,

ciò che il Signore poi adempì. 12

Salendo infatti in quel tempo

sopra un muro di detta chiesa,

a certi poveri, ivi vicino dimoranti,

ad alta voce in lingua francigena

parlava: 13

Venite e aiutatemi

nell’opera del monastero di san Damiano, 14

poiché tra-poco saranno Signore quivi

delle quali [con] la famosa vita

e [con] la comunità santa

sarà glorificato il Padre nostro celeste

nell’universale Chiesa sua santa. 15

In questo dunque considerare possiamo

la copiosa benignità di Dio per noi, 16

il quale a causa dell’abbondante misericordia

e carità sua

circa la nostra vocazione ed elezione

tramite il santo suo [Francesco]

si è degnato di queste cose parlare. 17

E non solo di noi

queste cose il padre nostro

beatissimo Francesco profetò,

ma anche delle altre,

che sarebbero venute

nella vocazione santa

nella quale il Signore noi chiamò. 18

Con quanta dunque sollecitudine

e con quanta applicazione di mente e di corpo

i comandamenti di Dio e del padre nostro [Francesco]

conservare dobbiamo affinché,

con la cooperazione del Signore,

un talento moltiplicato restituiamo! 19

Lo stesso infatti Signore

non solo pose noi

come forma ad altri in esempio e specchio

ma anche alle sorelle nostre

che alla vocazione nostra il Signore

chiamerà, 20

in modo che anch’esse siano,

vivendo nel mondo,

come specchio ed esempio. 21

Dal momento che del resto noi avrebbe chiamato il Si-

gnore a tanto grandi [cose]

in modo che in noi si possano specchiare


87

90

93

96

99

102

105

108

111

114

117

120

123

126

129

132

135

quae aliis in speculum sunt et exemplum, 22

tenemur multum benedicere Deum

et laudare et ad benefaciendum

in Domino confortari amplius. 23

Quapropter,

si secundum formam praedictam vixerimus,

exemplum nobile aliis relinquemus

et aeternae beatitudinis bravium

labore brevissimo acquiremus.

24

POSTQUAM ALTISSIMUS PATER

CAELESTIS PER misericordiam suam et

GRATIAM

COR MEUM DIGNATUS EST ILLUSTRARE,

UT EXEMPLO ET DOCTRINA

BEATISSIMI PATRIS NOSTRI FRANCISCI

POENITENTIAM FACEREM. 25

PAULO POST CONVERSIONEM IPSIUS,

UNA CUM paucis SORORIBUS

quas Dominus mihi dederat

paulo post conversionem meam,

OBEDIENTIAM VOLUNTARIE SIBI

PROMISI, 26

sicut Dominus lumen gratiae suae

nobis contulerat

per eius vitam mirabilem et doctrinam. 27

ATTENDENS AUTEM BEATUS Franciscus

QUOD essemus fragiles et debiles

secundum corpus,

nullam tamen necessitatem,

PAUPERTATEM, LABOREM,

TRIBULATIONEM

VEL VILITATEM ET CONTEMPTUM

SAECULI

recusabamus, 28

IMMO PRO MAGNIS DELICIIS

reputabamus

sicut exemplis sanctorum et fratrum suorum

examinaverat nos frequenter,

gavisus est multum in Domino; 29

et AD PIETATEM erga nos MOTUS,

obligavit se nobis

per se et per religionem suam

HABERE SEMPER

DE nobis TAMQUAM DE FRATRIBUS suis

CURAM DILIGENTEM

ET SOLLICITUDINEM SPECIALEM. 30

Et sic de voluntate Dei

et beatissimi patris nostri Francisci

ivimus ad ecclesiam Sancti Damiani

moraturae,

loro che ad altri in specchio sono ed esempio, 22

siamo tenuto a molto benedire Dio

e lodare e fare del bene

nel Signore essere confortate ancor-più. 23

Per questo,

se secondo la forma predetta avremo vissuto,

un esempio nobile agli altri lasceremo

et dell’eterna beatitudine il pallio/premio

con una fatica-continua, brevissima, acquisteremo.

24

Dopo l’altissimo Padre celeste

per misericordia sua e grazia

il cuore mio si è degnato di illuminare,

in modo che

con l’esempio e la dottrina

del beatissimo padre nostro Francesco

penitenza facessi. 25

Poco dopo la conversione sua,

con poche sorelle

che il Signore a me aveva dato

poco dopo la conversione mia,

obbedienza volontariamente a lui

promisi, 26

come il Signore la luce della grazia sua

a noi aveva data

mediante la di lui vita ammirabile e dottrina. 27

Ritenendo dunque il beato Francesco

che eravamo fragili e deboli

secondo il corpo,

nessuna del resto necessità,

povertà, fatica-continua,

tribolazione,

o svilimento e disprezzo

del mondo

ricusavamo, 28

al contrario come grandi delizie

ritenevamo

come con gli esempi dei santi e dei frati suoi

verificava noi frequentemente,

si rallegrò molto nel Signore; 29

e a pietà per noi mosso,

obbligò se-stesso a noi [sic]

per se per la religione sua

di avere sempre

di noi come dei frati suoi

una cura diligente

e una sollecitudine speciale. 30

E così per volontà di Dio

e del beatissimo padre nostro Francesco

andammo alla chiesa di san Damiano

per dimorarvi,


31

ubi Dominus in brevi tempore

per misericordiam suam et gratiam

nos multiplicavit,

ut impleretur quod Dominus

praedixerat per sanctum suum. 32

Nam antea steteramus in loco alio,

licet parum.

31 dove il Signore in breve tempo

per misericordia sua e grazia,

ci moltiplicò,

affinché si adempisse quanto il Signore

aveva predetto attraverso il santo suo [Francesco]. 32

Infatti poco-prima eravamo state in un altro luogo,

anche se per poco.

B. 33-52

calco italiano sull’originale latino 1

testo latino

. calco italiano

nostro

1

3

6

9

12

15

18

21

24

27

30

33

36

33 Postea SCRIPSIT NOBIS

FORMAM VIVENDI

et maxime ut in sancta paupertate

semper perseveraremus. 34

Nec fuit contentus in vita sua

nos hortari multis sermonibus et exemplis

ad amorem sanctissimae paupertatis

et observatiam eiusdem,

sed plura scripta nobis tradidit,

ne post mortem suam

ullatenus declinaremus ab ipsa, 35

sicut et Dei Filius,

dum vixit in mundo

ab ipsa sancta paupertate


36

Et beatissimus pater noster Franciscus,

eius vestigia imitatus,

sanctam paupertatem suam,

quam elegit per se et per suos fratres,

exemplo suo et doctrina,

dum vixit,

ab ipsa nullatenus declinavit.

37

Considerans igitur, ego Clara,

Christi et sororum pauperum

monasterii Sancti Damiani ancilla,

licet indigna,

et plantula sancti patris,

cum aliis meis sororibus,

tam altissimam professionem nostram

et tanti patris mandatum, 38

fragilitatem quoque aliarum,

quam timebamus in nobis

post obitum sancti patris nostri Francisci,

qui erat columna nostra

et unica consolatio post Deum

33 Dopo scrisse a noi

una Forma di vita

e principalmente affinché nella santa povertà

sempre perseverassimo. 34

Né fu contento in vita sua

di esortarci con molti sermoni ed esempi

all’amore della santissima povertà

e all’osservanza della medesima,

ma molti scritti a noi consegnò,

di modo che dopo la morte sua

per nulla ci ritirassimo da essa, 35

come anche il di Dio Figlio,

mentre visse nel mondo,

da quella santa povertà

mai volle ritirarsi.

36

E il beatissimo padre nostro Francesco,

le sue orme avendo imitato,

la santa povertà sua,

che elesse per se e per i suoi frati,

con l’esempio suo e la dottrina,

mentre visse,

da essa mai si ritirò.

37

Considerando, perciò, io Chiara,

del Cristo e delle sorelle povere

del monastero di san Damiano ancella,

anche se indegna,

e piccola pianta del santo padre [Francesco],

con le altre mie sorelle,

la tanto altissima professione nostra

e di tanto padre il mandato, 38

la fragilità anche delle altre,

la quale temevamo in noi,

dopo la morte del santo padre nostro Francesco

che era colonna nostra

e unica consolazione dopo Dio


39

42

45

48

51

54

57

60

63

66

69

72

75

78

81

84

87

et firmamentum, 39

iterum atque iterum

voluntarie nos obligavimus

dominae nostrae sanctissimae paupertati,

ne post mortem meam

sorores, quae sunt et quae venturae sunt,

ab ipsa valeant ullatenus declinare. 40

ET SICUT EGO studiosa et SOLLICITA

SEMPER FUI

SANCTAM PAUPERTATEM,

QUAM DOMINO

ET PATRI NOSTRO BEATO FRANCISCO

PROMISIMUS,

observare

et ab aliis facere observari, 41

sic TENEANTUR USQUE IN FINEM

illae QUAE MIHI SUCCEDENT IN OFFICIO

sanctam paupertatem

cum Dei auxilio

OBSERVARE et facere observari. 42

Immo etiam ad maiorem cautelam

sollicita fui a domino papa Innocentio,

sub cuius tempore coepimus,

et ab aliis successoribus suis

nostram professionem sanctissimae paupertatis,

quam Domino

et beato patri nostro promisimus,

eorum privilegiis facere roborari, 43

ne aliquo tempore

ab ipsa declinaremus ullatenus. 44

Quapropter,

flexis genibus

et utroque homine inclinato,

sanctae matri Ecclesiae Romanae,

summo pontifici

et praecipue domino cardinali,

qui religioni Fratrum Minorum et nobis

fuerit deputatus,

recommendo omnes sorores meas

quae sunt et quae venturae sunt, 45

ut amore illius Dei,

qui pauper positus est in praesepio,

pauper vixit in saeculo

et nudus remansit in patibulo, 46

semper gregi suo pusillo,

quem Dominus Pater genuit

in Ecclesia sua sancta,

verbo et exemplo

beatissimi patris nostri sancti Francisci

insequendo paupertatem et humilitatem

dilecti Filii sui

et gloriosae Virginis matris suae,

e fondamento [: firmamentum], 39

più e più volte

volontariamente ci obbligammo

verso la signora nostra la santissima povertà

in modo che dopo la morte mia

le sorelle che sono e che verranno,

da essa debbano per nulla allontanarsi. 40

E come io impegnata e sollecita

sempre sono stata

la santa povertà

- che al Signore

e al padre nostro il beato Francesco

promettemmo -

nell’osservare

e dalle altre nel far osservare, 41

così siano tenute sino alla fine

quelle che a me succederanno nell’ufficio

la santa povertà

con il di Dio aiuto

osservare e far osservare. 42

Del resto anche per una maggiore cautela

sollecita fui dal signor papa Innocenzo

- al tempo del quale iniziammo -

e dagli altri successori suoi,

la nostra professione della santissima povertà

che al Signore

e al beato padre nostro [Francesco] promettemmo

con i loro privilegi far rafforzare, 43

affinché in altro tempo

da essa ci allontanassimo per nulla. 44

Per questo,

con piegate le ginocchia

e il doppio uomo inchinato,

alla santa madre Chiesa Romana,

al sommo pontefice

e principalmente al signor cardinale

che alla religione dei Frati minori e a noi

sarà designato [come protettore e correttore],

raccomando tutte le sorelle mie,

che sono e che verranno, 45

affinché per amore di quel Dio

che povero fu posto nel presepe,

povero visse nel mondo

e nudo rimase sul patibolo, 46

sempre al gregge suo ‘piccoli[ni]ssimo’,

che il Signore Padre generò

nella Chiesa sua santa,

con la parola e l’esempio

del beatissimo padre nostro san Francesco

seguendo-intensamente la povertà e l’umiltà

del diletto Figlio suo

e della gloriosa Vergine madre sua,


90

93

96

99

102

105

108

111

114

117

120

123

126

47 sanctam paupertatem,

quam Deo

et beatissimo patri nostro sancto Francisco

promisimus,

faciat observari

et in ipsa dignetur

fovere ipsas semper et conservare. 48

Et sicut Dominus dedit nobis

beatissimum patrem nostrum Franciscum

in fundatorem, plantatorem

et adiutorem nostrum

in servitio Christi

et in his quae Domino

et beato patri nostro promisimus, 49

qui etiam dum vixit sollicitus fuit

verbo et opere

semper excolere et fovere nos,

plantulam suam, 50

sic recommendo et relinquo sorores meas,

quae sunt et quae venturae sunt,

successori beatissimi patris nostri Francisci

et toti religioni, 51

ut sint nobis in adiutorium

proficiendi semper in melius

ad serviendum Deo

et observandam praecipue melius

sanctissimam paupertatem. 52

Si vero contingeret aliquo tempore

dictas sorores

locum dictum relinquere

et ad alium se transferre,

praedictam formam paupertatis,

quam Deo

et beatissimo patri nostro Francisco

promisimus,

post mortem meam

ubicumque fuerint,

observare nihilominus teneantur.

47 la santa povertà

che a Dio

e al beatissimo padre nostro san Francesco

promettemmo,

faccia che sia osservata

e in essa si degni

di sviluppare loro e conservare. 48

E come il Signore diede a noi

il beatissimo padre nostro Francesco

come fondatore, piantatore

e aiutante nostro

nel servizio del Cristo

e in quelle cose che al Signore

e al beato padre nostro [Francesco] promettemmo 49

il quale anche mentre visse sollecito fu

in parola e opera

sempre coltivare e sviluppare noi,

pianticella sua, 50

così raccomando e affido le sorelle mie

che sono e che per-venire sono,

al successore del beatissimo padre nostro Francesco

e a tutta la religione* 51

che sia a noi in aiuto

per progredire sempre in meglio

nel servire Dio

e nell’osservare principalmente meglio

la santissima povertà. 52

Se tuttavia accadesse in qualche tempo

le dette sorelle

il luogo detto [dovessero] lasciare

e ad un altro trasferirsi,

la predetta forma di povertà

che a Dio

e al beatissimo padre nostro Francesco

promettemmo,

dopo la morte mia

ovunque fossero,

ad osservarla nondimeno siano tenute.

C. 53-79.

calco italiano sull’originale latino 1

testo latino

.

calco italiano

nostro

1

3

6

9

53 Sit tamen sollicita

et providens

tam illa, quae erit in officio,

quam aliae sorores,

ne circa supradictum locum

de terra acquirant vel recipiant,

nisi quantum extrema necessitas

PRO HORTO ad excolenda olera poposcit. 54

Si autem ab aliqua parte

53 Sia dunque sollecita

e provvida

tanto quella che sarà nell’ufficio

quanto le altre sorelle,

affinché non circa il sopraddetto luogo

terra acquistino o ricevano,

ne non quanto l’estrema necessita

come orto per coltivare ulivi richiede. 54

Se perciò da qualche parte


12

15

18

21

24

27

30

33

36

39

42

45

48

51

54

57

60

PRO HONESTATE ET REMOTIONE

MONASTERII , ex saepta horti oporteret plus haberi

de terra,

non permittant plus acquiri

vel etiam recipiant,

NISI QUANTUM extrema NECESSITAS poscit. 55

ET ILLA TERRA penitus

NON LABORETUR nec seminetur,

sed semper solida et inculta permaneat. 56

MONEO ET EXHORTOR

IN DOMINO JESU CHRISTO

omnes sorores meas,

quae sunt et quae venturae sunt,

ut semper studeant imitari

viam sanctae simplicitatis, humilitatis, paupertatis

ac etiam honestatem sanctae conversationis, 57

sicut ab initio nostrae conversionis

a Christo edoctae sumus

et a beatissimo patre nostro beato Francisco. 58

Ex quibus,

non nostris meritis,

sed sola misericordia et gratia largitoris,

ipse Pater misericordiarum,

tam his qui longe sunt

quam his qui prope sunt,

bonae famae sparsit odorem. 59

Et ex caritate Christi invicem diligentes,

amorem, quem intus habetis,

foris per opera demonstretis, 60

ut ex hoc exemplo provocatae

sorores semper crescant

in amorem Dei et in mutuam caritatem. 61

Rogo etiam illam quae erit in officio sororum,

UT MAGIS STUDEAT PRAEESSE ALIIS

VIRTUTIBUS ET SANCTIS MORIBUS

QUAM OFFICIO, 62

quatenus EIUS EXEMPLO PROVOCATAE

SORORES suae,

non tantum ex officio OBEDIANT

sed POTIUS EX AMORE. 63

Sit etiam provida et discreta

circa sorores suas,

sicut bona mater erga filias suas, 64

et praecipue UT

DE ELEEMOSYNIS QUAS DOMINUS DABIT

eis

secundum necessitatem

uniuscuiusque studeat providere. 65

Sit etiam tam benigna et communis, ut

SECURE possint MANIFESTARE

NECESSITATES SUAS 66

et recurrere ad eam

per la tutela e la ritiratezza del monastero,

oltre la siepe dell’orto fosse obbligo più avere di

terra,

non permettano più acquistare

od anche ricevano,

nel non quanto l’estrema necessità chiede. 55

E quella terra del resto

non venga lavorata-faticosamente né seminata,

ma sempre intatta e incolta permanga. 56

Ammonisco ed esorto

nel Signore Gesù Cristo

tutte le sorelle mie,

che sono e che stanno per venire,

affinché sempre si sforzino nell’imitare

la via della santa semplicità, umiltà, povertà

ed anche l’onestà di una santa vita, 57

come dall’inizio della nostra conversione

da Cristo fummo e

e dal beatissimo padre nostro il beato Francesco. 58

Da questo,

non per nostri meriti,

ma per sola misericordia e grazia dell’elargitore,

lo stesso Padre delle misericordie,

tanto a quelle che lontane sono

quanto a quelle che vicine sono

della buona fama sparse il profumo. 59

E nella carità del Cristo vicendevolmente amo-

revoli,

l’amore che interiormente avete

fuori per le opere dimostrerete, 60

affinché da questo esempio provocate

le sorelle sempre crescano

nell’amore di Dio e in vicendevole carità. 61

Prego anche quella che sarà nell’ufficio delle so-

relle,

affinché molto si affatichi nel superare le altre

nelle virtù e in santi costumi

piuttosto che nell’ufficio, 62

in modo che dal suo esempio provocate

le sorelle sue,

non tanto per l’ufficio obbediscano

ma piuttosto per amore. 63

Sia anche provvida e discreta

nei confronti delle sorelle sue,

come una buona madre verso le figlie sue, 64

e principalmente quando

delle elemosine che il Signore darà

a loro secondo la necessità

ciascuna si impegni a provvedere. 65

Sia anche tanto benigna e comune che

sicuramente possano manifestare

le necessità loro.


63

66

69

72

75

78

81

84

87

90

93

96

99

102

105

108

111

omni hora confidenter,

sicut eis videbitur expedire,

tam pro se quam pro sororibus suis. 67

Sorores VERO QUAE SUNT SUBDITAE

RECORDENTUR QUOD PROPTER DEUM

ABNEGAVERUNT PROPRIAS VOLUNTATES. 68

Unde volo quod obediant suae matri,

sicut promiserunt Domino,

sua spontanea voluntate, 69

ut mater earum videns

caritatem, humilitatem et unitatem

quam invicem habent,

omne onus quod de officio tolerat,

levius portet, 70

et quod molestum est et amarum,

propter earum sanctam conversationem,

ei in dulcedinem convertatur. 71

Et quoniam arcta est via et semita,

et angusta est porta per quam itur

et intratur ad vitam,

et pauci sunt qui ambulant

et intrant per eam. 72

Et si aliqui sunt

qui ad tempus ambulant per eam,

paucissimi sunt qui perseverant in ea. 73

Beati vero quibus datum est

ambulare per eam

et perseverare usque in finem. 74

Caveamus ergo, quod

si per viam Domini intravimus,

quod culpa nostra et ignorantia,

aliquo tempore ab ipsa nullatenus declinemus, 75

ne tanto Domino

et suae Virgini Matri

et patri nostro beato Francisco,

Ecclesiae triumphanti et etiam militanti

iniuriam deferamus. 76

Scriptum est enim:

Maledicti qui declinant a mandatis tuis. 77

Huius rei gratia flecto genua mea

ad Patrem Domini nostri Jesu Christi,

suffragantibus meritis

gloriosae Virginis sanctae Mariae matris eius


et omnium sanctorum, 78

ut ipse Dominus,

qui dedit bonum principium,

det incrementum,

det etiam finalem perseverantiam.

Amen.

79

Hoc scriptum,

66 e ricorrere ad essa,

in ogni ora, confidentemente,

come a loro sembrerà essere utile,

tanto per se stesse quanto per le sorelle loro. 67

Le sorelle tuttavia che sono suddite

ricordino che per Dio

negarono le proprie volontà. 68

Perciò voglio che obebdiscano alla propria ma-

dre,

come promisero al Signore,

di propria spontanea volontà, 69

in modo che la madre loro vedendo

la carità, l’umiltà e l’unità

che vicendevolmente hanno,

ogni peso che per l’ufficio tollera,

leggermente porti, 70

e ciò che molesto è ed amaro,

per la loro santa vita

per lei in dolcezza si converta. 71

E poiché difficile è la via e i sentieri,

e angusta è la porta per la quale si cammina

e si entra alla vita,

e pochi sono quelli che camminano

ed entrano per essa. 72

E se alcuni sono

quelli che per tempo camminano per essa,

pochissimi sono quelli che perseverano in essa. 73

Beati davvero quelli ai quali è dato

di camminare per essa

e perseverare sino alla fine. 74

Temiamo dunque che

se per la via del Signore entrammo

che per colpa nostra ed ignoranza

in un certo tempo da essa nondimeno decliniamo, 75

non a tanto Signore

e alla sua Vergine Madre

e al padre nostro il beato Francesco,

alla Chiesa trionfante ed anche militante

ingiuria portiamo. 76

Scritto è infatti:

Maledetti quelli che declinano dai comandamenti

tuoi. 77

Per di questa cosa grazia piego le ginocchia mie

al Padre del Signore nostro Gesù Cristo,

aiutanti i meriti

della gloriosa Vergine santa Maria madre sua

e del beatissimo padre nostro Francesco

e di tutti i santi, 78

affinché lo stesso Signore

che diede un buon principio,

di incremento,

dia anche la finale perseveranza.


114

117

ut melius debeat observari,

relinquo vobis,

carissimis et dilectis sororibus meis,

praesentibus et venturis,

in signum benedictionis Domini


et benedictionis meae,

matris et ancillae vestrae.

Amen.

79

Questo scritto,

perché meglio debba essere osservato,

lascio a voi,

carissime e dilette sorelle mie,

presenti e future

in segno di benedizione del Signore

e del beatissimo padre nostro Francesco,

e di benedizione mia,

madre e ancella vostra.

REGULA Clarae [FF1-2, 2744-822]

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

[Fontes 1995, 2291]

[ Innocentius, episcopus, servus servorum Dei, dilectis in Christo filiabus, Clarae abbatissae aliisque sororibus

monasterii Sancti Damiani Assisinatis, salutem et apostolicam benedictionem. Solet annuere Sedes Apostolica piis

votis et honestis petentium precibus favorem benevolum impertiri. Ex parte siquidem vestra nobis exstitit humiliter

supplicatum, ut cum vitae formulam, iuxta quam communiter in spirituum unitate ac voto altissimae paupertatis

vivere debetis, vobis a beato Francisco traditam et a vobis sponte susceptam, venerabilis frater noster Ostiensis et

Velletrensis episcopus duxerit approbandam, secundum quod in ipsius episcopi litteris confectis exinde plenius

continetur, nos id curaremus apostolico munimine roborari. Devotionis igitur vestrae precibus inclinati, quod ab


eodem episcopo super hoc factum est ratum habentes et gratum, illud auctoritate apostolica confirmamus et

praesentis scripti patrocinio communimus, tenorem litterarum ipsarum de verbo ad verbum praesentibus inseri

facientes, qui talis est:

Raynaldus, miseratione divina Ostiensis et Velletrensis episco- [Fontes 1995, 2292] -pus (episcopus), carissimae

sibi in Christo matri et filiae dominae Clarae, abbatissae Sancti Damiani Assisinatis, eiusque sororibus, tam

praesentibus quam futuris, salutem et benedictionem paternam. Quia vos, dilectae in Christo filiae, mundi pompas

et delicias contempsistis et ipsius Christi et eius sanctissimae matris sequentes vestigia elegistis habitare incluso

corpore e in paupertate summa Domino deservire, ut mente libera possitis Domino famulari, nos vestrum sanctum

propositum in Domino commendantes, votis vestris et sanctis desideriis libenter volumus affectu paterno favorem

benevolum impertiri. Eapropter vestris piis precibus inclinati, formam vitae et modum sanctae unitatis et altissimae

paupertatis quam vobis beatus pater vester sanctus Franciscus verbo et scripto tradidit observandam, praesentibus

annotatam, auctoritate Domini papae et nostra vobis omnibus vobisque in vestro monasterio succedentibus in

perpetuum confirmamus in praesentis scripti patrocinio communimus. Quae talis est:]

[caput I - In nomine Domini ! Incipit forma vitae sororum pauperum] 1 Forma vitae Ordinis Sororum Pauperum, quam beatus Franciscus instituit, HAEC EST:

2 DOMINI NOSTRI

JESU CHRISTI SANCTUM EVANGELIUM OBSERVARE, VIVENDO IN OBBEDIENTIA, SINE PROPRIO

ET IN CASTITATE. 3 Clara, indigna ancilla Christi et plantula beatissimi patris [Fontes 1995, 2293] Francisci,

PROMITTIT OBEDIENTIAM ET REVERENTIAM DOMINO PAPAE Innocentio ET SUCCESSORIBUS

EIUS CANONICE INTRANTIBUS ET ECCLESIAE ROMANAE. 4 Et sicut in principio conversionis suae una

cum sororibus suis promisit obedientiam beato Francisco, ita eamdem promittit inviolabiliter servare successoribus

suis. 5 ET ALIAE sorores TENEANTUR semper SUCCESSORIBUS beati Francisci et sorori Clarae et aliis abba-

tissis canonice electis ei succedentibus OBEDIRE.

[caput II - De his quae volunt vitam istam accipere et qualiter recipi debeant] 1 SI QUA DIVINA INSPIRATIONE VENERIT AD NOS VOLENS VITAM ISTAM ACCIPERE, abbatissa so-

rorum omnium consensum requirere teneatur; 2 et si maior pars consenserit, habita licentia Domini cardinalis pro-

tectoris nostri, possit eam recipere. 3 Et si recipiendam viderit, DILIGENTER EXAMINET eam vel examinari fa-

ciat DE FIDE CATHOLICA ET ECCLESIASTICIS SACRAMENTIS. 4 ET SI HAEC OMNIA CREDAT ET

VELIT EA FIDELITER CONFITERI ET USQUE IN FINEM FIRMITER OBSERVARE 5 ET virum NON HA-

BET VEL, SI HABET, ET IAM religionem INTRAVIT AUCTORITATE DIOECESANI EPISCOPI, VOTO

CONTINENTIAE IAM EMISSO, 9AETATE etiam LONGAEVA VEL INFIRMITATE ALIQUA SEU FATULTATE

AD HUIUS VITAE OBSERVANTIAM non impediente, 6 DILIGENTER EXPONATUR EI TENOR VITAE

NOSTRAE. 7 Et si idonea fuerit, DICATUR EI VERBUM SANCTI EVANGELII, QUOD vadat ET vendat

OMNIA SUA ET EA STUDEAT pauperibus EROGARE. 8 QUOD [Fontes 1995, 2294] SI FACERE NON PO-

TUERIT, SUFFICIT EI BONA VOLUNTAS. 9 ET CAVEANT abbatissa et eius sorores NE SOLLICITAE SINT

DE REBUS SUIS TEMPORALIBUS, UT LIBERE FACIAT DE REBUS SUIS QUIDQUID DOMINUS IN-

SPIRAVERIT EI. 10

SI TAMEN CONSILIUM REQUIRATUR, MITTANT EAM AD ALIQUOS discretos et

Deum timentes, QUORUM CONSILIO BONA SUA PAUPERIBUS EROGENTUR. 11

Postea capillis tonsis in

rotundum et deposito habitu saeculari, CONCEDAT EI tres tunicas et mantellum. 12

Deinceps extra monasterium

sine utili, rationabili, manifesta et probabili causa eidem EXIRE NON LICEAT. 13

FINITO VERO ANNO PRO-

BATIONIS, RECIPIATUR AD OBEDIENTIAM PROMITTENS VITAM et formam paupertatis nostrae in per-

petuum observare. 14

Nulla infra tempus probationis veletur. 15

Mantellulas etiam possint sorores haberepro allevia-

tione et honestate servitii et laboris. 16

Abbatissa vero de vestimentis discrete eisdem provideat SECUNDUM quali-

9 Differente numerazione versetti.


tates personarum et LOCA ET TEMPORA ET FRIGIDAS REGIONES, SICUT NECESSITATI VIDERIT E-

XPEDIRE. 17

Iuvenculae in monasterio receptae infra tempus aetatis legitimae tondeantur in rotundum et deposito

habitu saeculari induantur panno religioso, sicut visum fuerit abbatissae. 18

Cum vero ad aetatem legitimam vene-

rint, indutae iuxta formam aliarum faciant professionem suam. 19

Et tam ipsis quam aliis novitiis abbatissa sollicite

MAGISTRAM provideat de discretioribus totius monasterii, 20

QUAE in sancta conversatione et honestis moribus

iuxta formam professionis nostrae eas diligenter INFORMET. 21

In examinatione et receptione sororum servien-

tium extra monasterium servetur forma praedicta; 22

quae POSSINT PORTARE CALCIAMENTA. 23

Nulla nobi-

scum residentiam faciat in monasterio, nisi recepta fuerit secundum formam professionis nostrae. 24

Et amore san-

ctissi- [Fontes 1995, 2295] -mi e dilectissimi pueri pauperculis panniculis involuti, in praesepio reclinati, et san-

ctissimae matris eius MONEO, deprecor ET EXHORTOR sorores meas, ut VESTIMENTIS semper VILIBUS

INDUANTUR.

[caput III - De divino officio et ieiunio, de confessione et communione] 1 Sorores litteratae FACIANT DIVINUM OFFICIUM SECUNDUM CONSUETUDINEM FRATRUM MINO-

RUM, 2 EX QUO HABERE POTERUNT BREVIARIA, legendo sine cantu.

3 Et quae occasione rationabili non

possent aliquando legendo dicere horas suas, liceat eis sicut aliae sorores dicere Pater noster. 4 Quae vero litteras

nesciunt DICANT VIGINTI QUATTUOR Pater noster PRO MATUTINO, PRO LAUDE QUINQUE, PRO

PRIMA vero, TERTIA, SEXTA, NONA PRO QUALIBET ISTARUM horarum SEPTEM, PRO VESPERIS

AUTEM DUODECIM, PRO COMPLETORIO SEPTEM. 5 Pro defunctis etiam dicant in vesperis septem Pater

noster cum Requiem aeternam, pro matutino duodecim, 6 cum sorores litteratae teneantur facere officium mortuo-

rum. 7 Quando vero soror monasterii nostri migraverit, dicant quinquaginta Pater noster.

8 OMNI TEMPORE SO-

RORES IEIUNENT. 9 In Nativitate vero Domini, quocumque die venerit, bis refici possint.

10 Cum ADOLESCEN-

TULIS, debilibus et servientibus extra monasterium, sicut videbitur abbatissae, MISERICORDITER DISPENSE-

TUR. 11

TEMPORE VERO MANIFESTAE NECESSITATIS NON TENEANTUR sorores IEIUNIO CORPO-

RALI. 12

Duodecim vicibus ad minus de abbatissae licentia confiteantur in anno. 13

Et cavere debent ne alia verba

tunc inserant, nisi quae [Fontes 1995, 2296] ad confessionem et salutem pertinent animarum. 14

Septem vicibus

communicent, videlicet in Nativitate Domini, in quinta feria maioris hebdomadae, in Resurrectione Domini, in

Pentecoste, in Assumptione beatae Virginis, in festo sancti Francisci et in festo omnium sanctorum. 15

Pro commu-

nicandis sanis sororibus vel infirmis capellano intus liceat celebrare.

[FF1-2,

[caput IV - De electione et officio abbatissae, de capitulo atque de officialibus et de discretis] 1 In electione abbatissae teneantur sorores formam canonicam observare.

2 Procurent autem ipsae festinanter habere

generalem ministrum vel provincialem Ordinis Fratrum Minorum, 3 qui verbo Deieas informet ad omnimodam

concordiam et COMMUNEM UTILITATEM in electione facienda. 4 Et nulla eligatur nisi professa.

5 Et si non

professa eligeretur vel aliter daretur, non ei obediatur, nisi primo profiteatur formam paupertatis nostrae. 6 QUA

DECEDENTE, ELECTIO alterius abbatissae FIAT. 7 ET SI ALIQUO TEMPORE APPARERET UNIVERSI-

TATI SORORUM PRAEDICTAM NON ESSE SUFFICIENTEM AD SERVITIUM ET COMMUNEM UTILI-

TATEM ipsarum, 10

TENEANTUR PRAEDICTAE sorores iuxta formam praedictam, quam citius possunt, A-

LIAM SIBI IN abbatissam et matrem ELIGERE. 8 Electa vero COGITET QUALE ONUS in se SUSCEPIT ET

CUI redditura est rationem de grege sibi commisso. 9 STUDEAT etiam MAGIS ALIIS PRAEESSE VIRTUTIBUS

ET SANCTIS MORIBUS QUAM OFFICIO, ut EIUS EXEMPLO PROVOCATAE SORORES POTIUS EX AMO-

RE ei OBEDIANT quam timore. 10

PRIVATIS AMORIBUS CAREAT, NE DUM IN PARTE PLUS DILIGIT, IN

TOTUM [Fontes 1995, 2297] SCANDALUM GENERET. 11

CONSOLETUR AFFLICTAS. 12

SIT etiam ULTI-

10 Differente numerazione versetti.


MUM refugium tribulatis, NE SI APUD EAM REMEDIA DEFUERINT SANITATUM, DESPERATIONIS

MORBUS PRAEVALEAT IN INFIRMIS. 13

Communitatem servet in omnibus, praecipue autem in ecclesia, dormi-

torio, refectorio, infirmaria et vestimentis. 14

Quod etiam simili modo servare eius vicaria teneatur. 15

Semel in heb-

domada ad minus abbatissa sorores suas teneatur AD CAPITULUM CONVOCARE; 16

ubi tam ipsa quam sorores

de communibus et publicis offensis et negligentiis humiliter debeant confiteri. 17

Et quae tractanda sunt pro utilitae

et honestate monasterii ibidem conferant cum omnibus sororibus suis; 18

SAEPE enim DOMINUS QUOD MELIUS

EST minori REVELAT. 19

Nullum debitum grave fiat, nisi de communi consensu sororum et manifesta necessitate,

et hoc per procuratorem. 20

Caveat autem abbatissa cum sororibus suis, ne aliquod depositum recipiant in monaste-

rio; 21

saepe enim de huiusmodi turbationes et scandala oriuntur. 22

Ad conservandam unitatem mutuae dilectionis

et pacis, de communi consensu omnium sororum officiales monasterii eligantur. 23

Et eodem modo octo ad minus

sorores de discretioribus eligantur, quarum in his quae forma vitae nostrae requirit, abbatissa uti consilio semper

teneatur. 24

Possint etiam sorores et debeant, si eis utile et expediens videatur, officiales et discretas aliquando re-

movere et alias loco ipsarum eligere.

[caput V - De silentio ac de locutorio et crate] 1 Ab hora completorii usque ad tertiam sorores silentium teneant, exceptis servientibus extra monasterium.

2 Sileant

etiam continue [Fontes 1995, 2298] in ecclesia, dormitorio, in refectorio tantum dum comedunt; 3 praeterquam in

infirmaria, in qua pro recreatione et servitio infirmarum loqui discrete semper sororibus liceat. 4 Possint tamen

semper et ubique breviter submissa voce quod necesse fuerit insinuare. 5 Non liceat sororibus loqui ad locutorium

vel ad cratem sine licentia abbatissae vel eius vicariae. 6 Et licentiatae ad locutorium loqui non audeant, nisi prae-

sentibus et audientibus duabus sororibus. 7 Ad cratem vero accedere non praesumant, nisi praesentibus tribus ad

minus per abbatissam vel eius viacariam assignatis de illis octo discretis, quae sunt electae ab omnibus sororibus

pro consilio abbatissae. 8 HANC formam LOQUENDI teneantur PRO SE ABBATISSA et eius vicaria observare.

9

Et hoc de CRATE RARISSIME ad portam vero nullatenus fiat. 10

Ad quam CRATEM PANNUS INTERIUS APPO-

NATUR, qui non removeatur, nisi cum proponitur verbum Deivel aliqua alicui loqueretur. 11

HABEAT etiam

OSTIUM ligneum duabus diversis SERIS FERREIS, valvis et vectibus optime communitum, 12

ut in nocte maxime

duabus clavibus obseretur, quarum unam habeat abbatissa, aliam vero sacrista; 13

ET MANEAT SEMPER

obseratum, NISI cum auditur divinum officium et PRO CAUSIS SUPERIUS MEMORATIS. 14

Nulla ante solis

ortum vel post solis occasum loqui ad cratem alicui ullatenus debeat. 15

AD LOCUTORIUM vero semper

PANNUS, qui non removeatur, INTERIUS maneat. 16

In quadragesima sancti Martini et quadragesima maiori nulla

loquatur ad locutorium, 17

nisi sacerdoti causa confessionis vel alterius manifestae necessitatis, quod reservetur in

prudentia abbatissae vel eius vicariae.

[FF1-2,

[caput VI - (De promissimi beati Francisci et) de non habendis° possessionibus] 1 POSTQUAM ALTISSIMUS PATER CAELESTIS PER GRATIAM SUAM COR MEUM [Fontes 1995, 2299] DI-

GNATUS EST ILLUSTRARE, UT EXEMPLO ET DOCTRINA BEATISSIMI PATRIS NOSTRI sancti FRANCISCI

POENITENTIAM FACEREM, PAULO POST CONVERSIONEM IPSIUS, UNA CUM SORORIBUS MEIS OBE-

DIENTIAM VOLUNTARIE SIBI PROMISI. 2 ATTENDENS AUTEM BEATUS pater QUOD NULLAM

PAUPERTATEM, LABOREM, TRIBULATIONEM, VILITATEM ET CONTEMPTUM SAECULI timeremus,

IMMO PRO MAGNIS DELICIIS haberemus, PIETATE MOTUS SCRIPSIT NOBIS FORMAM VIVENDI in hunc

modum: 3 QUIA DIVINA INSPIRATIONE FECISTIS VOS FILIAS ET ANCILLAS ALTISSIMI SUMMI REGIS

PATRIS CAELESTIS ET SPIRITUI SANCTO VOS DESPONSASTIS ELIGENDO VIVERE SECUNDUM

PERFECTIONEM SANCTI EVANGELII, 4 VOLO ET PROMITTO PER ME ET FRATRES MEOS SEMPER

HABERE DE VOBIS TAMQUAM DE IPSIS CURAM DILIGENTEM ET SOLLICITUDINEM SPECIALEM.


5 Quod DUM VIXIT DILIGENTER implevit et a Fratribus voluit semper implendum.

6 Et ut nusquam declinaremus

a sanctissima paupertate quam cepimus nec etiam quae post nos venturae essent, paulo ante obitum suum iterum

scriptis nobis ultimam voluntatem suam dicens: 7 EGO FRATER FRANCISCUS PARVULUS VOLO SEQUI VITAM ET PAUPERTATEM ALTISSIMI

[Fontes 1995, 2300] DOMINI NOSTRI JESU CHRISTI ET EIUS SANCTISSIMAE MATRIS ET perseverare

IN EA usque in finem; 8 ET ROGO VOS, DOMINAS MEAS, ET CONSILIUM DO VOBIS, UT IN ISTA

SANCTISSIMA VITA ET PAUPERTATE SEMPER VIVATIS. 9 ET CUSTODITE VOS MULTUM, NE

DOCTRINA VEL CONSILIO ALICUIUS AB IPSA IN PERPETUUM ULLATENUS RECEDATIS.

10 ET SICUT EGO SEMPER SOLLICITA FUI una cum sororibus meis SANCTAM PAUPERTATEM QUAM

DOMINO Deo ET BEATO FRANCISCO PROMISIMUS custodire, 11

SIC TENEANTUR abbatissae QUAE IN

OFFICIO MIHI SUCCEDENT et omnes sorores USQUE IN FINEM inviolabiliter OBSERVARE, 12

videlicet in

non recipiendo vel habendo possessionem vel proprietatem PER SE NEQUE PER INTERPOSITAM PERSO-

NAM, 13

seu etiam aliqui quod rationabiliter proprietas dici possit, 14

NISI QUANTUM terrae PRO HONESTATE

ET REMOTIONE MONASTERII NECESSITAS requirit; 15

ET ILLA TERRA NON LABORETUR, NISI PRO

HORTO ad necessitatem ipsarum.

[caput VII - De modo laborandi] 1 Sorores, QUIBUS DEDIT DOMINUS GRATIAM LABORANDI, post horam tertiae LABORENT ET DE LA-

BORITIO QUOD PERTINET AD HONESTATEM et COMMUNEM UTILITATEM, FIDELITER ET DEVO-

TE, 2 ITA QUOD, EXCLUSO OTIO ANIMAE INIMICO, SANCTAE ORATIONIS ET DEVOTIONIS spiritum

non exstinguant, CUI DEBENT CETERA TEMPORALIA DESERVIRE. 3 Et id quod manibus suis operantur, as-

signare in capitulo abba- [Fontes 1995, 2301] -tissa (abbatissa) vel eius vicaria coram omnibus teneatur. 4 Idem

fiat si aliqua eleemosyna pro sororum necessitatibus ab aliquibus mitteretur, ut in communi pro eisdem recommen-

datio fiat. 5 Et haec omnia pro COMMUNI UTILITATE distribuantur per abbatissam vel eius viacariam de consi-

lio discretarum.

[caput VIII - Quod nihil approprient sibi sorores et de eleemosyna procuranda et de sororibus infirmis] 1 Sorores NIHIL SIBI APPROPRIENT NEC DOMUM NEC LOCUM NEC ALIQUAM REM.

2 ET tamquam

peregrinae et advenae IN HOC SAECULO, IN PAUPERTATE ET HUMILITATE DOMINO FAMULANTES,

mittant PRO ELEEMOSYNA CONFIDENTER, 3 NEC OPORTET EAS VERECUNDARI, QUIA DOMINUS

PRO NOBIS SE FECIT PAUPEREM IN HOC MUNDO. 4 HAEC EST ILLA CELSITUDO altissimae paupertatis, QUAE VOS, CARISSIMAS SORORES MEAS, HE-

REDES ET REGINAS REGNI CAELORUM INSTITUIT, PAUPERES REBUS FECIT, VIRTUTIBUS SU-

BLIMAVIT. 5 HAEC SIT portio VESTRA, QUAE PERDUCIT in terram viventium.

6 CUI, DILECTAE sorores,

TOTALITER INHAERENTES NIHIL ALIUD PRO NOMINE DOMINI NOSTRI JESU CHRISTI et eius sanc-

tissimae matris IN PERPETUUM SUB CAELO HABERE VELITIS. 7 Non LICEAT alicui sorori LITTERAS mit-

tere vel ALIQUID RECIPERE AUT extra monasterium DARE SINE LICENTIA ABBATISSAE. 8 NEC QUIC-

QUAM LICEAT HABERE QUOD ABBATISSA NON DEDERIT AUT PERMISERIT. 9 QUOD SI A PARENTIBUS

SUIS vel ab aliis EI ALIQUID mitteretur, abbatissa FACIAT ILLI DARI. 10

Ipsa autem si indiget uti possit; sin au-

tem sorori indigenti ca- [Fontes 1995, 2302] -ritative communicet. 11

Si vero ei aliqua pecunia transmissa fuerit,

abbatissa de consilio discretarum in his quae indiget illi faciat provideri. 12

DE INFIRMIS sororibus, TAM in consi-

liis quam IN CIBARIIS ET ALIIS NECESSARIIS QUAE EARUM REQUIRIT INFIRMITAS, teneatur firmiter abba-

tissa sollicite per se et alias sorores inquirere 13

et iuxta possibilitatem loci caritative et misericorditer providere. 14

Quia omnes tenentur providere et servire sororibus suis infirmis, SICUT VELLENT SIBI SERVIRI si ab infirmi-

tate aliqua tenerentur. 15

SECURE MANIFESTET UNA ALTERI NECESSITATEM SUAM. 16

Et si mater DI-

LIGIT ET NUTRIT filiam SUAM CARNALEM, QUANTO DILIGENTIUS DEBET soror DILIGERE ET NU-


TRIRE sororem SUAM SPIRITUALEM? 17

Quae infirmae IN SACCIS CUM PALEIS IACEANT ET HABEANT

AD CAPUT CAPITALIA CUM PLUMA; 18

et quae indigent PEDULIS LANEIS ET CULCITRIS uti possint. 19

In-

firmae vero praedictae cum ab introeuntibus monasterium visitantur, possint singulae aliqua bona verba sibi lo-

quentibus breviter respondere. 20

Aliae autem sorores licentiatae monasterium intrantibus loqui non audeant, nisi-

praesentibus et audientibus duabus discretis sororibus per abbatissam vel eius viacariam assignatis. 21

HANC for-

mam LOQUENDI teneantur PRO SE ABBATISSA et eius vicaria observare.

[caput IX - De poenitentia sororibus peccantibus imponenda et de sororibus servientibus extra monaste-

rium] 1 SI QUA soror contra formam professionis nostrae MORTALITER, INIMICO INSTIGANTE, PECCAVERIT,

per abbatissam vel alias sorores bis vel ter admonita, 2 si non se emendaverit, quot diebus contumax fuerit [Fontes

1995, 2303] tot in terra panem et aquam coram sororibus omnibus in refectorio comedat; 3 ET GRAVIORI poenae

SUBIACEAT si visum fuerit abbatissae. 4 Interim dum contumax fuerit, oretur ut Dominus ad poenitentiam cor eius

illuminet. 5 Abbatissa vero et eius sorores CAVERE DEBENT, NE IRASCANTUR VEL CONTURBENTUR

PROPTER PECCATUM ALICUIUS, QUIA IRA ET CONTURBATIO IN SE E IN ALIIS IMPEDIUNT CARI-

TATEM. 6 Si contingeret, quod absit, inter sororem et sororem verbo vel signo occasionem turbationis vel scandali

aliquando suboriri, 7 quae turbationis causam dederit, statim antequam offerat munus orationis suae coram Domino,

non solum humiliter prosternat se ad pedes alterius veniam petens, 8 verum etiam simpliciter roget, ut pro se inter-

cedat ad Dominum quod sibi indulgeat. 9 Illa vero memor illius verbi Domini: Nisi ex corde dimiseritis, nec Pater

vester caelestis dimittet vobis, 10

liberaliter sorori suae omnem iniuriam sibi illatam remittat. 11

Sorores servientes

extra monasterium longam moram non faciant, nisi causa manifestae necessitatis requirat. 12

Et honeste debeant

ambulare et parum loqui, ut AEDIFICARI SEMPER VALEANT INTUENTES. 13

Et firmiter caveant NE HA-

BEANT SUSPECTA CONSORTIA VEL CONSILIA ALIQUORUM. 14

NEC FIANT COMMATRES VIRO-

RUM VEL MULIERUM, NE HAC OCCASIONE murmuratio vel turbatio ORIATUR. 15

Nec praesumant ru-

mores de saeculo referre in monasterio. 16

Et firmiter teneantur de his quae intus dicuntur vel aguntur, extra monas-

terium aliqui non referre, quod posset aliquod scandalum generare. 17

Quod si aliqua simpliciter in his duobus of-

fenderit, sit in prudentia abbatissae MISERICORDITER POENITENTIAM SIBI INIUNGERE. 18

Si autem ex

consuetudine vitiosa haberet, iuxta qualitatem culpae abbatissa de consilio discretarum illi poenitentiam iniungat.

[Fontes 1995, 2304]

[FF1-2,

[caput X - De admonitione et correctione sororum] 1 Abbatissa MONEAT ET VISITET sorores SUAS ET HUMILITER ET CARITATIVE CORRIGAT EAS, NON

PRAECIPIENS ALIQUID EIS QUOD SIT CONTRA ANIMAM SUAM et nostrae professionis formam. 2 So-

rores VERO SUBDITAE RECORDENTUR QUOD PROPTER Deum ABNEGAVERUNT PROPRIAS VO-

LUNTATES. 3 UNDE FIRMITER suis abbatissis obedire teneantur IN OMNIBUS QUAE OBSERVARE DO-

MINO PROMISERUNT ET NON SUNT ANIMAE CONTRARIA et nostrae professioni. 4 Abbatissa VERO

TANTAM FAMILIARITATEM HABEAT CIRCA IPSAS, UT DICERE POSSINT EI ET FACERE SICUT

DOMINAE ANCILLAE SUAE. 5 NAM ITA DEBET ESSE, QUOD abbatissa SIT OMNIUM sororum ANCIL-

LA. 6 MONEO VERO ET EXHORTOR IN DOMINO JESU CHRISTO, UT caveant sorores ab omni SUPER-

BIA, VANA GLORIA, INVIDIA, avaritia, cura et sollicitudine huius saeculi, DETRACTIONE ET MURMU-

RATIONE, dissessione et divisione. 7 Sint vero sollicitae semper invicem servare mutuae dilectionis unitatem,

quae est vinculum perfectionis. 8 ET NESCIENTES LITTERAS NON CURENT LITTERAS DISCERE;

9 SED

ATTENDANT QUOD SUPER OMNIA DESIDERARE DEBENT HABERE SPIRITUM DOMINI ET SANC-

TAM EIUS OPERATIONEM, 10

ORARE SEMPER AD EUM PURO CORDE ET HABERE HUMILITATEM,

PATIENTIAM IN TRIBULATIONE ET INFIRMITATE, 11

ET DILIGERE EOS QUI NOS PERSEQUUNTUR,


REPREHENDUNT ET ARGUUNT, 12

QUIA DICIT DOMINUS: Beati qui persecutionem patiuntur propter ius-

titiam, [Fontes 1995, 2305] quoniam ipsorum est regnum caelorum. 13

Qui autem perseveraverit usque in finem

hic salvus erit.

[caput XI - De clausurae custodia] 1 Ostiaria SIT MATURA MORIBUS ET DISCRETA SITQUE CONVENIENTIS AETATIS, quae ibidem in cellula

aperta sine ostio in die resideat. 2 SIT EI et aliqua SOCIA IDONEA assignata, quae cum necesse fuerit, EIUS VI-

CEM IN OMNIBUS EXSEQUATUR. 3 SIT autem OSTIUM diversis duabus SERIS FERREIS, VALVIS ET

VECTIBUS OPTIME COMMUNITUM, 4 ut in nocte maxime duabus clavibus obseretur, quarum unam habeat

portaria, aliam abbatissa. 5 Et in die SINE CUSTODIA MINIME DIMITTATUR et una clave FIRMITER OBSE-

RETUR . 6 CAVEANT AUTEM STUDIOSISSIME ET PROCURENT NE UNQUAM OSTIUM STET APERTUM,

NISI QUANTO MINUS FIERI POTERIT CONGRUENTER. 7 Nec omnino aperiatur alicui intrare volenti, nisi CUI

CONCESSUM FUERIT A SUMMO PONTIFICE vel a nostro Domino cardinali. 8 Nec ante solis ortum monaste-

rium ingredi nec post solis occasum sorores intus aliquem remanere permittant, nisi exigente manifesta, rationabili

et inevitabili causa. 9 SI PRO BENEDICTIONE ABBATISSAE VEL PRO ALIQUA SORORUM IN MONIALEM

CONSECRANDA VEL ALIO ETIAM MODO CONCESSUM FUERIT ALICUI EPISCOPO MISSAM INTERIUS

CELEBRARE, QUAM PAUCIORIBUS ET HONESTIORIBUS POTERIT SIT CONTENTUS SOCIIS ET MINI-

STRIS. 10

Cum autem INTRA MONASTERIUM AD OPUS FACIENDUM necesse fuerit ALIQUOS INTROIRE,

STATUAT tunc sollicite abbatissa PERSONAM convenientem AD portam, 11

quae tantum illis ET NON ALIIS AD

OPUS DEPUTATIS aperiat. 12

CAVEANT STUDIOSISSIME omnes sorores NE tunc ab ingredientibus VIDEAN-

TUR. [Fontes 1995, 2305]

[caput XII - De visitatore, capellano et cardinali protectore ] 1 Visitator noster sit semper de Ordine Fratrum Minorum secundum voluntatem et mandatum nostri cardinalis.

2 Et

sit TALIS DE CUIUS HONESTATE ET MORIBUS PLENA NOTITIA HABEATUR. 3 Cuius officium erit, TAM IN

CAPITE QUAM IN MEMBRIS, corrigere excessus commissos contra formam professionis nostrae. 4 Qui stans in

loco publico, ut videri ab aliis possit, cum pluribus et singulis loqui liceat quae ad visitationis officium pertinent se-

cundum quod melius viderit expedire. 5 Capellanum etiam cum uno socio clerico bonae famae, discretionis provi-

dae, et duos fratres laicos sanctae conversationis et honestatis amatores 6 in subsidium paupertatis nostrae, sicut mi-

sericorditer a praedicto Ordine Fratrum Minorum semper habuimus, 7 intuitu pietatis Dei et beati Francisci, ab eo-

dem Ordine de gratia postulamus. 8 Non liceat capellano sine socio monasterium ingredi.

9 Et intrantes in loco sint

publico, ut se possint alterutrum semper et ab aliis intueri. 10

Pro confessione infirmarum quae ad locutorium ire

non possent, pro communicandis eisdem, pro extrema unctione, pro animae commendatione, liceat eisdem intrare. 11

Pro exsequiis vero et missarum sollemniis defunctorum et AD FODIENDAM VEL APERIENDAM SEPULTU-

RAM SEU etiam COAPTANDAM possint sufficientes et idonei de abbatissae providentia introire. 12

AD HAEC sorores firmiter teneantur semper habere illum DE SANCTAE ROMANAE ECCLESIAE CARDI-

NALIBUS pro nostro GUBERNATORE, PROTECTORE ET CORRECTORE, qui fuerit a Domino papa Fratri-

bus Minoribus deputatus, 13

UT SEMPER SUBDITAE ET SUBIECTAE PEDIBUS EIUSDEM SANC- [Fontes

1995, 2307] -TAE ECCLESIAE stabiles in fide CATHOLICA, PAUPERTATEM ET HUMILITATEM DOMI-

NI NOSTRI JESU CHRISTI et eius sanctissimae matris ET SANCTUM EVANGELIUM, QUOD FIRMITER

PROMISIMUS, in perpetuum OBSERVEMUS. Amen.

[Epilogus]

[ Datum Perusii, sexto decimo kalendas octobris, pontificatus vero Domini Innocentii papae IV anno decimo.


Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire.

Si quis autem hoc attentare praesumpserit, indignationem omnipotentis Dei etbeatorum Petri et Pauli apostolorum

eius se noverit incursurum.

Datum Assisii, quinto idus augusti, pontificatus nostri anno undecimo.]


.

LETTERA DI AGNESE D'ASSISI

A SUA SORELLA CHIARA AF 3, Chronica XXIV Generalium, 175-177

(Littera missa sanctae Clarae per sororem Agnetem

multum propter separationem ab ipsa desolatam.)

[00001]

Venerabili suae matri et dominae in Christo eximiae,

praeamandae dominae Clarae

et eiusdem universo conventui

Agnes humilis Christi ancilla et minima,

se ipsam cum omni subjectione et devotione

ad pedes et quidquid dulcius et pretiosius in sullo ? altissimo Rege potest.

Quoniam omnium fortuna taliter est creata

quod numquam in eodem statu permanere potest,

ideo quando aliquis arbitratur se esse in prosperis,

tunc mergitur in adversis.

Unde sciatis, mater, quod maxima tribulatio et immensa tristitia

carni et spiritui meo est,

et supra modum gravor et crucior et fere loqui non valeo,

eo quod a vobis et ab aliis sororibus eis separata sum corpore,

cum quibus in hoc saeculo mori credebam et vivere.

Haec tribulatio habet initium, sed ignorat finem;

haec nunquam scit deficere, sed semper accipit incrementum;

haec [pag. 176] nuper mihi orta est, sed minime ad occasum tendit;

haec semper mihi proxima est et a me nunquam desidera elongari.

Credebam quod una esset mors et vita in terris

quibus est una conversatio et vita in coelis

et una reconderet sepultura

quibus una et aequali est natura.

Sed, ut video, decepta sum, angustiata sum,

derelicta sum, tribulata ex omni parte sum.

O sorores meae optimae, condolete mihi, quaeso,

mecumque plangite, ne aliquando talia patiamini,

et videte quia non est dolor sicut dolor meus.

Hic dolor semper me cruciat,

hic languor semper me torquet,


hic ardor semper me urit.

Propter hoc angustiae mihi sunt undique et quid eligam, ignoro.

Adiuvate me, rogo, orationibus piis vestris,

ut haec tribulatio tolerabilis mihi fiat et levis.

O dulcissima mater et domina, quid faciam, quid dicam,

quia vos et sorores meas amodo revidere corporaliter non spero.

O si possem meae mentis conceptum exprimere sicut vellem !

O si dolorem longum quem exspecto, qui ante me est semper,

praesenti pagina vobis aperire possem !

Ardet mens interius et infinitis tribulationibus et ignibus cruciatur.

Gemit cor interius et oculi non deficiunt rivos effundere lacrymarum.

Moerore tota repleta sine spiritu tota jam penitus contabesco.

Consolationem non invenio, quamvis quaeram,

concipio dolorem super dolorem,

cum corde meditor quod sorores meas et vos nunquam videre exspecto;

unde sum tali supplicio tota deficio.

In hac parte non est qui consoletur me ex omnibus coris ? meis;

ex alia parte consolor valde et vos potestis mihi inde congratulari:

inveni concordiam magnam, non schismata, ultra quam credi possit;

et omnes me cum iucunditate magna et gaudio susceperunt

et devotissime cum reverentia mihi obedientiam promiserunt.

Ipsae omnes recommendant se Deo et vobis ac conventui vestro,

et ego me et ipsas in omnibus et per omnia recommendo vobis

ut sollicitam curam de me et ipsis

quasi de vestris sororibus et filiabus habere velitis,

scientes, me et ipsas cunctis temporibus vitae nostrae

inviolata observare velle vestra monita et praecepta.

Inter haec sciatis quod Dominus Papa satisfecit mihi, ut dixi, et vobis

in omnibus et per omnia secundum intentionem vestram et meam

de causa quam scitis, de facto scilicet proprii. [pag. 177]

Precor ut rogetis fratrem Heliam quod debeat me visitare saepe saepius

et in Domino consolari.

De tribus coronis...

... "Primo bonitatem Dei et patientiam devote recolligens,

qualiter et quantum quotidie a peccatoribus offenditur,

dolendo et compatiendo nimium cogitavi;


secundu de indicibili amore quem habet ad peccatores

et quomodo pro eis salvandis

mortem sustinuit et acerbissimam passionem;

tertio de animabus in purgatorio existentibus

et poenis earum

et qualiter per se sibi possunt nullatenus subvenire".

>> Biografie clariane e processo: p. 789 [01giu08]

confronto con le lettere papali

titolo data note

1 Sincerum animi tui fervorem* BF I,

pp. 135-136, num. 139

1234, 30 agosto

Sincerum animi , 135, 139 1234, 31 agosto

2 Cum relicta saeculi vanitate, 156, 165 1235, 18 maggio

3 Filius summi regis, 156, 166 1235, 18 maggio

4 Prudentibus virginibus, 171, 178 1235, 25 luglio

5 Licet velut ignis, 209, 216 1237, 9 febbraio

6

Cum saeculi vanitate relicta, 213, 222 1237, 4 aprile

7 Cum sicut propositum est, 215, 225 1237, 9 aprile

8 Prudentibus virginibus, 215, 226 1237, 14 aprile

9 Omnipotens Deus qui alto, 216, 227 1237, 14 aprile

10 Pia credulitate tenentes*, 236, 255 1238, 15 aprile

11 Carissima in Christo filia nostra, 240,

262

1238, 27 aprile

12 Pia meditatione pensantes*, 240, 262 1238, 5 maggio

13 De conditoris omnium ineffabili gra-

tia,*, 241, 268

1238, 9 maggio

14 Angelis gaudium**, 242, 264 1238, 11 maggio

15 Ex parte carissimae*, 258, 286 1238, 18 dicem-

bre

16 In divini timoris nomine, 315, 17 1243, 13 novem-

bre

.

1 Sincerum animi tui fervorem* BF I, 1234, 30


pp. 135-136, num. 139 agosto

[pag. 135a] Gregorius etc

Dilectis filiis Fratri Joanni Ministro in Saxonia et Fratri T[homae] Custodi in Bohemia Ordinis Fratrum Mino-

rum salutem et Apostolicam Banedictionem.

Sincerum animi Carissimae in Christo Filiae nostrae A[gneti] et Sororis Carissimi in Christo filii nostri ...

[Venceslao I, regnante dal 1230] Regis [pag. 135b] Bohemiae illustris fervorem, suaque devotionis fragrantiam

nuper cum gaudio sentientes, in hoc sumus, velut in odore agri pleni, cui benedixit dominus, delectati; attenden-

tes in Agnete, altera charitatem, quam aquae multae extinguere nequiverunt: super quo in laudes et gratias as-

surgimus bonorum omnium Largitori°, qui sibi hunc affectum misericorditer inspiravit, ut prudentibus iuncta

puellis improvisum eijs adventum secura cum lumine praestoletur. Agnes enim Agnetem beatissimam imitata

se nullatenus, quamvis delicata juvenis, permisit seculi decipi blandimentis, aut potentia, vel gloria temporali

seduci; sed pro nihilo ducens Mundi favores, et rerum affluentiuam terrenarum, carnem coegit spiritui deservi-

re; ut abdicatis transitoriis universis, coelesti Sponso in Religione pauperum Monialium inclusarum elegerit in

munditia cordis et corporis famulari Illi voto solemni se dedicans, et Ejus ancilla fieri cupiens ex° Regina, qui

celsitudinem Divinitatis humilians, et formam servi accipiens exaltat humiles in salutem. Unde Carissimus in

Christo filius noster ... illustris Rex Bohemiae germanus ejus, pie considerans eam ex alto virtute Spiritus robo-

ratam et charitatis ardore in Christo succensam, ejusque proposito divinitus inspirato, cohinitis germanae di-

lectionis affectibus, grata benignitate concurrens fundum ad construendum Monasterium cum Hospitali apud

Pragam in honorem B. Francisci in quo [pag. 136a] dicta Agnes se cum aliis Sororibus claudere statuit, Eccle-

siae Romanae concessit; et ipse, ac Venerabilis Frater noster Pragensis Episcopus loci Dioecesanus de consensu

Capituli sui utrumque locum pietatis intuitu plenae livertati donarunt; sicut in eorum litteris ad Nos transmissis

plenius continetur. Cum igitur dictam Agnetem unctio Spiritus Sancti docuerit; propter quod firmiter in ipse

speramus, quod per ejus studium Religio iuxta desiderium suum ibi plantata de bono semper in melius suscipe-

re debeat incrementum; per Apostolica vobis Scripta mandamus, quatenus auctoritate mostra in Abbatissam e-

jusdem Monasterii praeficiatis eamdem, concessa sibi nihilominus potestate, ut super eo quod certis diebus est

in pane et aqua secundum Regulam jejunandum et usu carceamentorum et pellius juxta discretionem sibi datam

a Domino valeat dispensare.

Datum Spoleti II. Kal. Septembis Pontificatus Nostri Anno Octavo.

14 Angelis gaudium**, p. 242, 264 1238, 11

maggio

Regest. Vatic. Epist. 88.

Wadding n. 12.

[pag. 242a]

Gregorius etc


Dilectae filiae Agneti ancillae Christi et gloriosae Virgini in Mulieribus benedictae Salutem et Apostolicam

Benedictionem.

Angelis gaudium et conversis ad Dominum super eo devotionis augmentum advenisse credinus, quod

regularem apparatum abijcens assumpsisti paupertatis habitum, ut vestigia Regis aeterni sequentibus promissa

percipere valeas praemia Supernorum. Verum, ut in hac parte, auctore Domino, dirigi tua possit intentio, et

compleri, est tibi sollicite vigilandum; ut quantumcumque cor tuum, inspirante Domino, ad virtutum observan-

[pag. 243a] -tiam [observantiam] inflammetur; ad cultum obedientiae prompta semper et facilis pro illius gloria,

qui usque ad mortem crucis est Patri factus obediens, habeatis. Cum igitur Nos, licet immeriti, universitatis Fi-

delius Patres simus a Domino constituti, hoc gerentes corde praecipuum quod, propitiante Deo, per nostrae ser-

vitutis officium salus provenire valeat animarum, monita nostra debes et devota mente suscipere et efficacis di-

ligentiae studiis adimplere: praesertim super iis, in quibus hoc solum agitur, quod gratum Conditori omnium

habeatur. Sane filia benedictionis et gratiae, cum Nobis adhuc in minori constitutis officio, dilecta in Christo

filia Clara Abbatissa Monasterii Sancti Damiani de Assisio, et quaedam aliae devotae in Domino Mulieres, po-

stposita vanitate seculi, elegissent eidem sub Religionis observantia famulari; ipsis Beatus Franciscus, quibus

tamquam modo genitis non cibum solidum, sed qui videbat competere, potum lactis formulam vitae tradidit;

quam pridem Nobis in quadam schedula per dilectum filium Priorem Hospitalis Sancti Francisci Pragensis vi-

rum ubique discretum et providum destinati humili supplicatione deposcens ut praesentatam Nobis per eumdem

sub sigillo tuo formam confectam ex praedicta formula, et quibusdam Capitulis, quae in Ordinis Beati Damiani

Regula continentur [Wadding, n. 47], confirmati auctoritate Apostolica curaremus. Nos quidem ad rationis

consilium recurrentes ex diversis causis expedire non vidimus quod id ad complementi gratiam duceremus.

Primo, quia praedictam Regulam studio compositam vigilanti, et acceptatam a praedicto Sancto, nec non per

felicis recordationis Honorium Papam Praedecessorem nostrum postmodum confirmatam dictae Clara et

Sorores, concesso ispis ab eodem intercedentibus Nobis exemptionis privilegio, solemni- [pag. 243b] -ter

[solemniter] sunt professae. Secundo, quia ipsae, formula praedicta postposita, eamdem Regulam a Professionis

tempore usque nunc laudabiliter observarunt. Tertio, quia, cum sit ita statutum, ut ubique ab omnibus eamdem

profitentibus uniformiter observetur, ex praesumptione contrarii grave posset, ac importabile scandalum exoriri.

Praesertim quia ceterae Sorores praefati Ordinis, dum integritatem Regulae sic violatam attendent, turbatis

mentibus in ipsius observantia, quod avertat Dominus, titubarent. Rogamus itaque devotionem tuam, et

obedientia, in Domino Jesu Christo, in remissionem tuorum peccatorum injungentes, quatenus praemissa solerti

meditatione considerans, et prudenter advertens, quod quidquid tibi suggeratur ab aliquo forte zelum, sed

secundum scientiam non habente, id in tuis affectibus debeat haberi potissimum quod Deo placitum, et

acceptum Nobis, salutare tibi, et proximis esse valeat, annuente clementia Redemptoris, praedictam Regulam

omni occasione postposita, diligenter observes, et a tuis Sororibus observari procures, ineffabili spe tibi

proposita, quod per hoc animae tuae de misericordia Divina proveniat, ut mereatur gemmis adornari, quibus

coelestis aulae solium noscitur insigniri. Nec super hoc tibi obsistat repidatio ex eo consurgens, quod

quamuqam eorum ignara, quae de concessione Regulae memoratae praedicimus, te ad supradictae Regulae

observantiam obligasti; nam nullo modo teneris ad illam, cum per Sedem Apostolicam approbata non fuerit; et

a saepedicta Clara, ejusque Sororibus, ac aliis non servetur. Quid ulterius? quia non videtur votum infringere,

qui commutat ipsum in melius; Te, ac Sorores tuas ab observantia pradictae formulae de indultae Nobis a Dom-

ino potestatis plenitudine absolventes volumus, et mandamus, quatenus eamdem [pag. 244a] Regulam tibi sub

Bulla nostra transmissam reverentia filiati suscipias, in Monasterio tuo perpetuis futuris temporibus cum illis

articulis observandam, super quibus ex charitate devicti, quae Coeli Regem ad compatiendum languoribus

humanae fragilitatis induxit, duximus dispensandum; prout in litteris Apostolicis directis tibi per memoratum

Priorem super petitionibus ex parte tuae sinceritatis oblatis, quantum in Domino fieri cum salute animae tuae

potuit, favorabiliter expeditum perspicies contineri: firmam de Nobis habitura fiduciam, quod si a te aliquando,

vel Sororibus jam dicti Monasterii de ipsius Regulae in aliquibus temperando rigore, aut super aliis requisiti

fueribus, super hoc tuis, et ipsarum votis secundum Deum paternis affectibus annuemus.

Datum Laterani V. Idus Maii Pontificatus Nostro Anno Duodecimo.


.

EPISTOLA PRIMA AD BEATAM AGNETEM DE PRAGA

LETTERA PRIMA ALLA BEATA GNESE DI PRAGA

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por

Lat

Ita

Eng

Esp

Fra

Por


AUDITE POVERELLE PER LE POVERE SIGNORE DEL MONASTERO DI S. DAMIANO

LETTERA DI AGNESE A CHIARA AF 3, Chronica XXIV Generalium, 175-177

(Littera missa sanctae Clarae per sororem Agnetem

multum propter separationem ab ipsa desolatam.)

[00001]

Venerabili suae matri et dominae in Christo eximiae, praeamandae dominae Clarae et eiusdem

universo conventui

Agnes humilis Christi ancilla et minima, se ipsam cum omni subjectione et devotione ad pedes

et quidquid dulcius et pretiosius in sullo altissimo Rege potest.

Quoniam omnium fortuna taliter est creata quod numquam in eodem statu permanere potest, i-

deo quando aliquis arbitratur se esse in prosperis, tunc mergitur in adversis.

Unde sciatis, mater, quod maxima tribulatio et immensa tristitia carni et spiritui meo est, et su-

pra modum gravor et crucior et fere loqui non valeo, eo quod a vobis et ab aliis sororibus eis

separata sum corpore, cum quibus in hoc saeculo mori credebam et vivere. Haec tribulatio ha-

bet initium, sed ignorat finem; haec nunquam scit deficere, sed semper accipit incrementum;

haec [pag. 176] nuper mihi orta est, sed minime ad occasum tendit; haec semper mihi proxima

est et a me nunquam desidera elongari. Credebam quod una esset mors et vita in terris quibus

est una conversatio et vita in coelis et una reconderet sepultura quibus una et aequali est natura.

Sed, ut video, decepta sum, angustiata sum, derelicta sum, tribulata ex omni parte sum.

O sorores meae optimae, condolete mihi, quaeso, mecumque plangite, ne aliquando talia

patiamini, et videte quia non est dolor sicut dolor meus. Hic dolor semper me cruciat, hic

languor semper me torquet, hic ardor semper me urit.

Propter hoc angustiae mihi sunt undique et quid eligam, ignoro.

Adiuvate me, rogo, rationibus piis vestris, ut haec tribulatio tolerabilis mihi fiat et levis. O dul-

cissima mater et domina, quid faciam, quid dicam, quia vos et sorores meas amodo revidere

corporaliter non spero. O si possem meae mentis conceptum exprimere sicut vellem ! O si dolo-

rem longum quem exspecto, qui ante me est semper, praesenti pagina vobis aperire possem !

Ardet mens interius et infinitis tribulationibus et ignibus cruciatur. Gemit cor interius et oculi

non deficiunt rivos effundere lacrymarum. Moerore tota repleta sine spiritu tota jam penitus

contabesco.

Consolationem non invenio, quamvis quaeram, concipio dolorem super dolorem, cum corde

meditor quod sorores meas et vos nunquam videre exspecto; unde sun tali supplicio tota deficio.

In hac parte non est qui consoletur me ex omnibus coris meis; ex alia parte consolor valde et

vos potestis mihi inde congratulari: inveni concordiam magnam, non schismata, ultra quam


credi possit; et omnes me cum iucunditate magna et gaudio susceperunt et devotissime cum re-

verentia mihi obedientiam promiserunt.

Ipsae omnes recommendant se Deo et vobios ac conventui vestro, et ego me et ipsas in omnibus

et per omnia recommendo vobis ut sollicitam curam de me et ipsis quasi de vestris sororibus et

filiabus habere velitis, scientes, me et ipsas cunctis temporibus vitae nostrae inviolata observare

velle vestra monita et praecepta.

Inter haec sciatis quod Dominus Papa satisfecit mihi, ut dixi, et vobis in omnibus et per omnia

secundum intentionem vestram et meam de causa quam scitis, de facto scilicet proprii. [pag.

177]

Precor ut rogetis fratrem Heliam quod debeat me visitare saepe saepius et in Domino consolari.

De tribus coronis...

... "Primo bonitatem Dei et patientiam devote recolligens, qualiter et quantum quotidie a pecca-

toribus offenditur, dolendo et compatiendo nimium cogitavi; secundu de indicibili amore quem

habet ad peccatores et quomodo pro eis salvandis mortem sustinuit et acerbissimam passionem;

tertio de animabus in purgatorio existentibus et poenis earum et qualiter per se sibi possunt nul-

latenus subvenire".

>> Biografie clariane e processo: p. 789 [01giu08]

confronto con le lettere papali

titolo data note


pp. 135-136, num. 139

1234, 30 agosto

Sincerum animi , 135, 139 1234, 31 agosto

2 Cum relicta saeculi vanitate, 156, 165 1235, 18 maggio

3 Filius summi regis, 156, 166 1235, 18 maggio

4 Prudentibus virginibus, 171, 178 1235, 25 luglio

5 Licet velut ignis, 209, 216 1237, 9 febbraio

6

Cum saeculi vanitate relicta, 213, 222 1237, 4 aprile

7 Cum sicut propositum est, 215, 225 1237, 9 aprile

8 Prudentibus virginibus, 215, 226 1237, 14 aprile

9 Omnipotens Deus qui alto, 216, 227 1237, 14 aprile

10 Pia credulitate tenentes*, 236, 255 1238, 15 aprile

11 Carissima in Christo filia nostra, 240,

262

1238, 27 aprile

12 Pia meditatione pensantes*, 240, 262 1238, 5 maggio


13 De conditoris omnium ineffabili gra-

tia,*, 241, 268

1238, 9 maggio

14 Angelis gaudium**, 242, 264 1238, 11 maggio

15 Ex parte carissimae*, 258, 286 1238, 18 dicem-

bre

16 In divini timoris nomine, 315, 17 1243, 13 novem-

bre

.


pp. 135-136, num. 139

1234, 30

agosto


Dilectis filiis Fratri Joanni Ministro in Saxonia et Fratri T[homae] Custodi in Bohemia Ordinis Fratrum Mino-

rum salutem et Apostolicam Banedictionem.

Sincerum animi Carissimae in Christo Filiae nostrae A[gneti] et Sororis Carissimi in Christo filii nostri ...

[Venceslao I, regnante dal 1230] Regis [pag. 135b] Bohemiae illustris fervorem, suaque devotionis fragrantiam

nuper cum gaudio sentientes, in hoc sumus, velut in odore agri pleni, cui benedixit dominus, delectati; attenden-

tes in Agnete, altera charitatem, quam aquae multae extinguere nequiverunt: super quo in laudes et gratias as-

surgimus bonorum omnium Largitori°, qui sibi hunc affectum misericorditer inspiravit, ut prudentibus iuncta

puellis improvisum eijs adventum secura cum lumine praestoletur. Agnes enim Agnetem beatissimam imitata

se nullatenus, quamvis delicata juvenis, permisit seculi decipi blandimentis, aut potentia, vel gloria temporali

seduci; sed pro nihilo ducens Mundi favores, et rerum affluentiuam terrenarum, carnem coegit spiritui deservi-

re; ut abdicatis transitoriis universis, coelesti Sponso in Religione pauperum Monialium inclusarum elegerit in

munditia cordis et corporis famulari Illi voto solemni se dedicans, et Ejus ancilla fieri cupiens ex° Regina, qui

celsitudinem Divinitatis humilians, et formam servi accipiens exaltat humiles in salutem. Unde Carissimus in

Christo filius noster ... illustris Rex Bohemiae germanus ejus, pie considerans eam ex alto virtute Spiritus robo-

ratam et charitatis ardore in Christo succensam, ejusque proposito divinitus inspirato, cohinitis germanae di-

lectionis affectibus, grata benignitate concurrens fundum ad construendum Monasterium cum Hospitali apud

Pragam in honorem B. Francisci in quo [pag. 136a] dicta Agnes se cum aliis Sororibus claudere statuit, Eccle-

siae Romanae concessit; et ipse, ac Venerabilis Frater noster Pragensis Episcopus loci Dioecesanus de consensu

Capituli sui utrumque locum pietatis intuitu plenae livertati donarunt; sicut in eorum litteris ad Nos transmissis

plenius continetur. Cum igitur dictam Agnetem unctio Spiritus Sancti docuerit; propter quod firmiter in ipse

speramus, quod per ejus studium Religio iuxta desiderium suum ibi plantata de bono semper in melius suscipe-

re debeat incrementum; per Apostolica vobis Scripta mandamus, quatenus auctoritate mostra in Abbatissam e-

jusdem Monasterii praeficiatis eamdem, concessa sibi nihilominus potestate, ut super eo quod certis diebus est

in pane et aqua secundum Regulam jejunandum et usu carceamentorum et pellius juxta discretionem sibi datam

a Domino valeat dispensare.

Datum Spoleti II. Kal. Septembis Pontificatus Nostri Anno Octavo.


14 Angelis gaudium**, p. 242, 264 1238, 11

maggio

Regest. Vatic. Epist. 88.

Wadding n. 12.


Dilectae filiae Agneti ancillae Christi et gloriosae Virgini in Mulieribus benedictae Salutem et Apostolicam

Benedictionem.

Angelis gaudium et conversis ad Dominum super eo devotionis augmentum advenisse credinus, quod

regularem apparatum abijcens assumpsisti paupertatis habitum, ut vestigia Regis aeterni sequentibus promissa

percipere valeas praemia Supernorum. Verum, ut in hac parte, auctore Domino, dirigi tua possit intentio, et

compleri, est tibi sollicite vigilandum; ut quantumcumque cor tuum, inspirante Domino, ad virtutum observan-

[pag. 243a] -tiam [observantiam] inflammetur; ad cultum obedientiae prompta semper et facilis pro illius gloria,

qui usque ad mortem crucis est Patri factus obediens, habeatis. Cum igitur Nos, licet immeriti, universitatis Fi-

delius Patres simus a Domino constituti, hoc gerentes corde praecipuum quod, propitiante Deo, per nostrae ser-

vitutis officium salus provenire valeat animarum, monita nostra debes et devota mente suscipere et efficacis di-

ligentiae studiis adimplere: praesertim super iis, in quibus hoc solum agitur, quod gratum Conditori omnium

habeatur. Sane filia benedictionis et gratiae, cum Nobis adhuc in minori constitutis officio, dilecta in Christo

filia Clara Abbatissa Monasterii Sancti Damiani de Assisio, et quaedam aliae devotae in Domino Mulieres, po-

stposita vanitate seculi, elegissent eidem sub Religionis observantia famulari; ipsis Beatus Franciscus, quibus

tamquam modo genitis non cibum solidum, sed qui videbat competere, potum lactis formulam vitae tradidit;

quam pridem Nobis in quadam schedula per dilectum filium Priorem Hospitalis Sancti Francisci Pragensis vi-

rum ubique discretum et providum destinati humili supplicatione deposcens ut praesentatam Nobis per eumdem

sub sigillo tuo formam confectam ex praedicta formula, et quibusdam Capitulis, quae in Ordinis Beati Damiani

Regula continentur [Wadding, n. 47], confirmati auctoritate Apostolica curaremus. Nos quidem ad rationis

consilium recurrentes ex diversis causis expedire non vidimus quod id ad complementi gratiam duceremus.

Primo, quia praedictam Regulam studio compositam vigilanti, et acceptatam a praedicto Sancto, nec non per

felicis recordationis Honorium Papam Praedecessorem nostrum postmodum confirmatam dictae Clara et

Sorores, concesso ispis ab eodem intercedentibus Nobis exemptionis privilegio, solemni- [pag. 243b] -ter

[solemniter] sunt professae. Secundo, quia ipsae, formula praedicta postposita, eamdem Regulam a Professionis

tempore usque nunc laudabiliter observarunt. Tertio, quia, cum sit ita statutum, ut ubique ab omnibus eamdem

profitentibus uniformiter observetur, ex praesumptione contrarii grave posset, ac importabile scandalum exoriri.

Praesertim quia ceterae Sorores praefati Ordinis, dum integritatem Regulae sic violatam attendent, turbatis

mentibus in ipsius observantia, quod avertat Dominus, titubarent. Rogamus itaque devotionem tuam, et

obedientia, in Domino Jesu Christo, in remissionem tuorum peccatorum injungentes, quatenus praemissa solerti

meditatione considerans, et prudenter advertens, quod quidquid tibi suggeratur ab aliquo forte zelum, sed

secundum scientiam non habente, id in tuis affectibus debeat haberi potissimum quod Deo placitum, et

acceptum Nobis, salutare tibi, et proximis esse valeat, annuente clementia Redemptoris, praedictam Regulam

omni occasione postposita, diligenter observes, et a tuis Sororibus observari procures, ineffabili spe tibi

proposita, quod per hoc animae tuae de misericordia Divina proveniat, ut mereatur gemmis adornari, quibus

coelestis aulae solium noscitur insigniri. Nec super hoc tibi obsistat repidatio ex eo consurgens, quod

quamuqam eorum ignara, quae de concessione Regulae memoratae praedicimus, te ad supradictae Regulae

observantiam obligasti; nam nullo modo teneris ad illam, cum per Sedem Apostolicam approbata non fuerit; et

a saepedicta Clara, ejusque Sororibus, ac aliis non servetur. Quid ulterius? quia non videtur votum infringere,

qui commutat ipsum in melius; Te, ac Sorores tuas ab observantia pradictae formulae de indultae Nobis a Dom-

ino potestatis plenitudine absolventes volumus, et mandamus, quatenus eamdem [pag. 244a] Regulam tibi sub


Bulla nostra transmissam reverentia filiati suscipias, in Monasterio tuo perpetuis futuris temporibus cum illis

articulis observandam, super quibus ex charitate devicti, quae Coeli Regem ad compatiendum languoribus

humanae fragilitatis induxit, duximus dispensandum; prout in litteris Apostolicis directis tibi per memoratum

Priorem super petitionibus ex parte tuae sinceritatis oblatis, quantum in Domino fieri cum salute animae tuae

potuit, favorabiliter expeditum perspicies contineri: firmam de Nobis habitura fiduciam, quod si a te aliquando,

vel Sororibus jam dicti Monasterii de ipsius Regulae in aliquibus temperando rigore, aut super aliis requisiti

fueribus, super hoc tuis, et ipsarum votis secundum Deum paternis affectibus annuemus.

Datum Laterani V. Idus Maii Pontificatus Nostro Anno Duodecimo.

ff lat - terre francescane ff lat 01 scripta francis… · ff (fontes franciscani) lat (in latino)...

Documents