gazali de iman bilgi iliskisi the relation between faith and knowledge according to ghazali

8/3/2019 Gazali de Iman Bilgi Iliskisi the Relation Between Faith and Knowledge According to Ghazali

1/131

I

T.C.ERCYES NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

GAZLDE MAN- BLG LKS

Tezi HazrlayanFatih B

Tezi YnetenProf. Dr. Muhittin Baeci

Temel slam Bilimleri Anabilim DalKelam Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

AUSTOS 2006KAYSER


2/131

II


3/131

I

NSZ

man olgusu, bir mminin manevi yaamnda en nemli konumu ihraz eden konudur.

Allaha inanan insann hem dnyevi hem de uhrevi hayatnda saadete ulamak iin

imann nemi inkar edilemez. Bu adan iman, mmin iin hayati bir nem

arzetmektedir. Allahn kitabnda, Raslnn de snnetinde en fazla durduklar

meselede imandr. Bu yzden Gazalide ele alaca konularn bana iman

yerletirmitir.

Gazali yaad dnemde hayatn ve btn ilmi mesaisini imani meselelere adayan bir

dnrdr. ncelikli olarak Gazali, fikir dnyasnda iman ve bilgi ile alakal konular

ne alm, iman ve bilgi adna inanlan gereklikleri inceden inceye sorgulamtr.

nsanlarn iman edi keyfiyetlerini sorgulamak yle dursun Gazali, aklmzla

doruluuna karar verdiimiz bedihi ve hissi bilgileri dahi tahkik ve tenkit szgecinden

geirerek, hayatn bunlarn hakikatini sorgulamakla geirmitir. te hakikati arama ve

bulma sevdas, Gazalinin ruh dnyasnda amansz bir mcadelenin balangcn tekil

etmektedir.

Gazali, Nizamiye medresesinde hocalk yapt bir dnemde, otuzyedi yalarndayken

ani ve hayati olarak nitelendirebileceimiz dnlmez bir karar vermitir. Bu kararn

neticesinde Gazali ruhi ve manevi bir mcahedenin iine girmitir. Bilgi ve imann

gerekliklerini sorgulad bu mcadelede, yaad phe kriziyle beraber Badat terk

ederek kendisini sufi bir hayata kanalize etmitir. Gazalinin akademik dnyadanayrl, dersleri brakmas, hayatn uzlet ve riyazat iinde geirmesi fiili anlamda on

seneye yakn bir sre devam etmitir. Tasavvufi tecrbelerle dolu bir deneyimin

sonrasnda, Gazalinin fikirlerinde ve metodolojisinde gzle grlr derecede bir

deiiklik meydana gelmitir.

Gazalinin teorik bilgilerinin pratik hayata tanmasyla ortaya kan bu tebeddl,

Gazalinin yaamn bir bakma ikiye blmtr. Bu ikiye ayrlan hayat bizim, EskiGazali dnemi ve Yeni Gazali dnemi olarak deerlendirmemiz mmkndr. nk


4/131

II

genel hatlaryla, uzletten nceki Gazali ile uzlet sonras Gazali arasnda byk ve

nemli deiiklikler gze arpmaktadr. Bizim bu tezimizin ana temasn bir bakma,

Gazalinin bu fikri ve ilmi deiiklikleri oluturmakta ve ekillendirmektedir.

ncelikle biz, almamzn birinci blmnde Gazali asndan iman ve bilgi

kavramlarnn analizini yapmaya altk. man bahsi altnda, Gazalinin iman nasl ve

ne ekilde kavrad, imann tasdik, amel ve taklitle olan balantlar ve bu srete

phenin, imann kemale ermesindeki roln ortaya koymaya altk. man kavramnn

tahlilinden sonra Gazalinin bilgi teorisi, bilginin nelii, kaynaklar ve eitleri zerinde

durmaya altk.

Tezin ikinci blm, almamzn esasn tekil etmektedir. Bu blmde imann, farkl

bilgi trleriyle olan ilikisi ortaya konulmaya allmtr. lk olarak vahyin, sonra

tecrbenin, daha sonra ise akln beere sunduu bilgilerin iman netice verme imkan ve

ne lde imana ulatraca ilenmitir. En son bilgi tr olarak ele alnan kalbi bilgi-

iman ilikisinde ise, Gazali iin ok mstesna bir yeri olan kalbin, imann oluumunda,

gelimesinde, yakin seviyesinde deruni bir tecrbe olarak yaanmasndaki yeri ve ne

anlam ifade ettiini ortaya koymaya altk. Gazaliyi eski ve yeni dnemlere ayran

temel merkez de ite bu blmdr.

Bu almann meydana gelmesinde danmanlk yapan hocam Prof. Dr. Muhiddin

Baeciye yardmlarndan dolay teekkr ediyorum. Ayrca tezin yazm aamasnda

deerli yardmlarn esirgemeyen eime de teekkrlerimi takdim ediyorum.

Fatih bi

Kayseri- 2005


5/131

III

ZET

Tezimiz Gazalide man-Bilgi likisi adn tamaktadr. Aratrmamz iki blmden

olumaktadr. Biz bu almamzda, Gazalinin bilgi sisteminde iman ve bilgi

kavramlarn ve bu iki kavram arsnda varolan ilikiyi analiz etmeye altk.

man ve bilgi kavram analizi tezin birinci blmn tekil etmektedir. man bal

altnda biz, Gazalinin imanla tasdik ve taklit ilikisini ve imann oluum srecinde

phenin roln nasl ele alp deerlendirdiini inceledik. Bu blmn ikinci ksmnda,

Gazalinin bilgi teorisini, bilginin mahiyeti, eitleri ve kaynaklar zerinde durmaya

altk.

kinci blm olan man-Bilgi likisi konusu tezin temelini oluturmaktadr. Bu

blmde, iman ile farkl bilgi trleri arasdaki iliki allmtr. lk olarak vahyi daha

sonra tecrbi ve kalbi bilgi ile iman arasndaki iliki konu edilmitir. Son olarak ta

Gazaliye gre kalbi bilginin, imann olumasnda ve gelimesindeki etkileriaklanmtr. Gazalinin bu konudaki grleri, Gazalinin yaamn eski ve yeni

dnemler olmak zere ikiye blmtr. nk kalbi bilginin Gazali zerinde ok derin

bir tesiri olmutur. Gazali eserlerinde, eski yaamnda akla ve akli bilgiye daha ok

nem veriyorken, hayatnn ikinci periyodunda kalbe ve kalbi bilgiye daha ok nem

vermektedir. Gazali ikinci dneminde tasavvufi bilgiyi pratik olarak tecrbe etmitir.

Dnrmz bu dnemde, imanda taklit seviyesinden kurtularak tasavvufi bilgiye ve

onun tecrbesine nem verir hale gelmitir. Btn bunlarn sonunda zet olarakGazaliye gre en yksek iman derecesi ariflerin iman ve en yksek bilgi tr de yine

ariflerin bilgisidir.


6/131

IV

ABSTRACT

The name of our thesis is The relation between faith and knowledge according to

Ghazali. Our investigation consists of two chapter. In our study, we studied to analyze

the faith and the knowledge and the relation between in this two consept in the

knowledge system of Ghazali.

The consept analyz of the faith and knowledge makes up first chapter of the thesis.

Under the faith title, we have studied how has Ghazali investigated the faith and the

relation between the affirmation and the imitation in the faith and the role of the doubt

in the existence proces of the faith. n the secoond part of this chapter, we have searched

the knowledge theory of Ghazali, the character and sources and kinds of the knowledge.

The second chapter makes up the base of our thesis. n the chapter, the relation between

the faith and different knowledge kinds is studyied. n the begining the knowledges of

the revelation from behind the knowledges of the experiment and the intellect have been

related with the faith. We lastly have explained the hearts effect on the existence and

development of the faith according to Ghazali. The ideas of Ghazali on this subject have

divied his life as the former life and the new life. Because there deeply is the effect of

hearty knowledge on Ghazali. Ghazali deems importance the intellect and intellectual

knowledge in the former life but in the new period of life he frequently references heart

and the hearty knowledge in his books. Ghazali experienced the mysticism in this new

period. He has get rid of the imitation in the faith and attached importance thetheosophistical knowledge and its experiment. The result of our study: According to

Ghazali the highest degree of the faith is the faith of the wise because the highest degree

of the knowledge is the knowledge of the mystics.


7/131

V

NDEKLER

NSZ .................................................................................................................. I

ZET ................................................................................................................... III

ABSTRACT............................................................................................................ IV

NDEKLER ...................................................................................................... V

KISALTMALAR ................................................................................................... VIII

GRTEZN AMACI, YNTEM, TEZDE KULLANILAN KAYNAKLAR,

GAZALNN HAYATI, LM AHSYET VE ESERLER

1- TEZN AMACI VE YNTEM ....................................................................... IX

2- KULLANILAN ANA VE YARDIMCI KAYNAKLAR ................................. IX

3- EBU HMD MUHAMMED B. MUHAMMED EL-GAZAL ...................... X

A- GAZLNN HAYATI .................................................................................. XB- GAZLNN LM KL VE AHSYET ............................................ XII

C- GAZLNN ESERLER ............................................................................... XVII

BRNC BLM

GAZLYE GRE MAN VE BLG KAVRAMALARININ ANALZ

1. MAN

1. 1 mann Tanm ve Mahiyeti ............................................................................ 2

1. 2 man- Tasdik likisi ...................................................................................... 8

1. 3 man- Amel likisi ........................................................................................ 12

1. 4 man- Taklit likisi ........................................................................................ 17

1. 5 Hakikate Ulamada phenin Rol ............................................................... 25

2. BLG


8/131

VI

2. 1. Bilginin Tanm ve Mahiyeti ......................................................................... 31

2. 2. Bilginin Kaynaklar ....................................................................................... 34

2.2.1. Duyular ........................................................................................................ 342.2.2. Akl .............................................................................................................. 41

2.2.3. Sadk Haber ................................................................................................. 44

2.2.4. lham ........................................................................................................... 48

2.3 Bilginin eitleri ............................................................................................. 51

2.3.1. limlerin Tasnifi .......................................................................................... 51

2.3.2. Bilgi eitleri .............................................................................................. 54

2.4. Bilginin Deeri ve Akln Snr ...................................................................... 57


9/131

VII

KNC BLM

GAZLYE GRE MAN- BLG LKS

1. manda Bilgiye Verilen nem ....................................................................... 65

2. man - Vahy Bilgi likisi ............................................................................... 68

3. man - Tecrb Bilgi likisi ........................................................................... 75

4. man - Akl Bilgi likisi .................................................................................. 78

5. man - Kalb Bilgi likisi ............................................................................... 86

SONU ................................................................................................................. 102

BBLYOGRAFYA ............................................................................................ 104

ZGEM............................................................................................................ 110


10/131

VIII

KISALTMALAR

a.g.e : Ad Geen Eser

a.g.m : Ad Geen Makale

A...F. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

b. : bn

bkz : Baknz

ev. : eviren

D..B : Diyanet leri Bakanl

E..S.B.E. : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

M...F : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi

nr. : Nereden

s. : Sayfa

tahk. : Tahkik

tsz. : Tarihsiz

vd. : Ve devam


11/131

IX

GR

1- TEZN AMACI VE YNTEM

Tezimizin amac, Gazlnin iman ve bilgi kavramlarn nasl deerlendirdii ve iman

ile bilgi arasnda kurduu ilikiyi ortaya koymaya altk. man ve bilgi arasndaki

ilikiyi konu edindiimiz almamzda, Gazlde iman kavramnn tanm, mahiyeti,

imann ekillenmesinde bilginin deeri ve konumu zerinde durmaya altk. Bilgi

bahsinde ise, Gazlye gre bilginin mahiyeti, kaynaklar, eitleri ve deeri hakknda

bilgiler vermeyi amaladk. Son blmde Gazl asndan farkl bilgi trlerinin inan

zerinde oynad etkin rol, bu bilgilerin imann oluumundaki deeri ve nemini,

Gazlnin eski ve yeni dnmelerinde oluturduu farkl bak alaryla ortay koymaya

altk.

Tezin hazrlanmasnda daha ok betimleyici ve deerlendirmeci bir tutum izledik.

ncelikle Gazlnin eserlerinde, iman ve bilgiyle ilgili kavramlar ve olgular hakknda

ne dnd ortaya konulduktan sonra, bu bilgilerden yola klarak baz

deerlendirmeler yapld. Bu deerlendirmeler, Gazlnin eserlerine ve Gazl zerine

yaplan almalara dayanlarak yaplan kaynak tarama, veri toplama ve bu verilerintaranarak ilenmesi yntemleri kullanlarak gerekletirilmitir.

2- KULLANILAN ANA VE YARDIMCI KAYNAKLAR

almamzda kaynak olarak kullandmz kaynaklar tezin sonunda hazrlam

olduumuz bibliyografya ksmnda sralam bulunmaktayz.


12/131

X

3- EBU HAMD MUHAMMED BN MUHAMMED EL- GAZL

a- HAYATI

Gazlnin asl ismi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed et-Tusi

Ebu Hmid el-Gazldir.1 Gazl, Huccetl slam, Zeynddin gibi lakaplarla

anlmaktadr. Knyesi Ebu Hmid olmakla birlikte, onun Hmid adnda bir olunun

olup olmad bilinmemekte, eer varsa kk yata lm olabilecei tahmin

edilmektedir.2 Gazl 450 (1058) ylnda Tusta (bugnk Mehed) domutur.3

Babas yn eiricilii yapar, eirdii ynleri satarak geimini salard. Babas lmne

yakn bir zamanda, iki olu Muhammed (Gazl) ve Ahmedi , mutasavvf bir dostuna,onlarn ilim, irfan yolunda yetitirilmeleri iin vasiyette bulunmu ve dostu da bu ricay

kabul etmitir. Bu vasiyetin yannda, eitimlerinde harcanmak zere bir miktarda para

brakmtr. Bu zat braklan bu paray onlarn renimine harcam ve sonra onlar

masraflar oraya ait olmak zere bir medreseye kaydettirmitir.4

Gazl ilk ciddi tasavvufi formasyonunu Tus ve Niaburun nde gelen sufilerinden biri

olan Ebu Ali el-Farmadiden almtr.5

lk fkh tahsilini ise Ali Ahmed bin Muhammeder-Razkani (Razekani) ve Ebu Nasr el-smailiden yapmtr.6 Daha sonra Nibura

giden, maml Harameyn el-Cveynnin ders halkasna dahil olan Gazl, el-

Cveynnin vefatna kadar bu derslere devam etmitir.7 Kaynaklarn ittifakla belirttii

gibi Gazlnin olaanst bir zeka ve hafzaya sahip olduu dikkate alnrsa, onun

Niabura gitmeden nce geirdii en az on iki yllk renim hayatnda, bata fkh

1 Taceddin Ebu Nasr Abdlvehhab b. Ali b. Abdlkafi es- Sbki, Tabakat afiiyyetil Kbra, Matbaa-i

sa el- Babi el- Halebi ve urekaihi, Kahire 1964, VI/191. W. M. Watt, Gazlnin isminin, Tusun Gazalakyne nisbetle Gazl eklinde okunmasnn m, yoksa yn eiricisi anlamna gelen, babasnnmeslei olduu iddia edilen Gazzal e nisbet edilerek Gazzl eklinde okunmasnn m daha doruolacan ilk tabakat kitaplarna dayanarak izah etmektedir. Farkl kaynaklarda her ikisine de yerverilmektedir. Ancak kaynaklar, daha ok Gazzl olarak imlasn tercih etmelerine ramen, Watt bunundoru olamayacan baz delillerle izah ettikten sonra tercihe daha yakn olann Gazl olduunu ifadeeder. Nitekim kendisi de bu ekilde yazlmas gerektiine taraftardr. (Geni bilgi iin bkz. W.Montgomery Watt, Mslman Aydn -Gazl Hakknda Bir Aratrma (ev. Hanifi zcan), EttYaynlar, Samsun 2003, s.163,164,165).2 T. D. V. slam Ansiklopedisi, Gazzl maddesi, T. D. V. Yaynlar, stanbul 1996, XIII/489.3 Sbki, a.g.e, VI/193, Ebu Abbas emseddin Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Ebu Bekir bnHallikan, Vefeyatl Ayan ve Enbau Ebnaiz Zaman, thk. M. Muhyiddin Abdulhamid, Mektebe-i

Nahdatil Msriyye, Kahire 1948, III/355.4 Sbki, a.g.e, VI/193, 194.5 slam Ansiklopedisi, Gazzl Maddesi, XIII/490.6 Sbki, a.g.e, VI/195.7 Sbki, a.g.e, c.VI, s.196, bn Hallikan, a.g.e, III/353.


13/131

XI

olmak zere hadis, kelam, gramer gibi geleneksel bilgi dallarnda iyi bir eitim ald

sylenebilir. Niabura gidip, Cveynnin derslerine katlnca Cveyn ondaki hazineyi

kefetmitir. Hakknda Gazl derin bir denizdir diyen hocas, ona sempati duymaklabirlikte, sylendiine gre iin iin onu kskanmaktan da kendisini alamazm. Anlatlr

ki, Gazl el- Menhul adl fkh kitabn yazdnda, Cveyn eseri ok beendiini,

Beni saken mezara gmdn; lmm bekleyemez miydin! eklindeki szleriyle

ifade etmitir.8

484te Badata gelen Gazl, Nizamiye Medresesinde ders vermeye balar.Drt sene

kadar burada ders verdikten sonra yerine kardei Ahmedi brakarak, 488de o byk

dnmn gerekletirecei hac ve zhd yolculuuna kmtr. nce ama urar veorada bir sene ikamet ettikten sonra Kuds ve Mescid-i Aksay ziyaret eder.9 Btn

bu sre zarfnda Gazl, kendisini, ibadetlere, nefs ile mcahedeye ve Allaha

yaklamak iin hayr ve taat ilerine adamtr.10

Yapt bu seyahatlerden sonra Gazl, Badata dnmtr. Orada kendine has bir vaz

ve irad meclisi kurarak, insanlara hakk ve hakikati anlatmtr. Badatn ardndan

Horasana geen Gazl, ok az bir sreliine Niaburda ki Nizamiyede ders

taliminden sonra, memleketi Tus a gemi ve kalan mrn burada, ibadete, uzlete,

marifete ve Allahn rzasna vakfetmitir. Gazl, 505 (1111) ylnda Tusta vefat

etmitir.11

8 slam Ansiklopedisi, Gazzl Maddesi, XIII/490.9 Sbki, a.g.e, VI/197, bn Hallikan, a.g.e, III/353.10 Sbki, a.g.e, VI/200.11 Sbki, a.g.e, VI/200, 201, bn Hallikan, a.g.e, III/354, 355.


14/131

XII

b- GAZLNN AHSYET VE LM KL

W. Montgomery Watt, Gazlyi konu edindii Muslim Intellectual-A Study of al

Ghazali adl mtevaz almasnn hemen banda Gazl zerine yazmann g bir iolduunu itiraf ederek sze balamaktadr.12 Biz de bu ikrar yineleyerek buradaki

zorluun, Gazlnin ilmi enginlii ve derinliinde yattn belirtmek isteriz. Onu tmel

anlamda kapsamak, bir btn halinde tm fikirlerini sunmak zor bir itir. Gazl, bazen

bir filozof, bazen tasavvufta gayeye ulam bir sufi, bazen bir mantk, bir yerde

kelamc ve bir baka yerde ise bir fakih olarak karmza kmaktadr.13 Bylesine

komplike bir kiilii belirli kalplar iinde deerlendirmek eksiklikten hali deildir.

Gazlyi hakkyla anlamak, ancak kitaplarnn satr aralarn ok iyi okumaya baldr.te o zaman, Gazl gerek hviyetiyle ortaya kabilir.14

Gazl, Dou ve Batda aratrmaclarn eserlerini ve fikirlerini konu edindikleri,

neredeyse btn ilim dallarnda bilgi sahibi olmasyla tannan bir islam mtefekkiridir.

Gazlnin dini ilimlerde ki otoriter kimlii nedeniyle onu, hicri beinci asrn mceddidi

olarak deerlendirenler bile olmutur.15 Yine Gazlye Huccetl slam lakabnn

verilmesi, onun islam dnce tarihindeki bykln gsteren ak bir delildir.

16

Bulakab hak etmenin tesiriyle olacak ki Watt, Gazlnin Hz Muhammedden sonra en

byk mslmanlardan olduuna inanmaktadr.17 Yine rencisi Muhammed bin

Yahya, Gazlyi ikinci afii olarak nitelendirmektedir.18 Btn ayrc vasflaryla

Gazl, dneminde ve dier dnemlerde hep temayz etmitir ve Gazlnin mmet

zerindeki etkisi, muhtemelen tm kelamclardan daha etkili olmutur.19

Gazl, engin ansiklopedik bilgisi, kvrak bir zekas, inanlmaz alkanl ve velud

yazarlyla temayz etmi mstesna bir ftrattr. Bir hakikat araycs ve avcsdr. Bu

12 W. Montgomery Watt , Mslman Aydn -Gazl Hakknda Bir Aratrma (ev. Hanifi zcan), EttYaynlar, Samsun 2003, s.11.13 Necip Taylan, Gazzlnin Dnce Sisteminin Temelleri, M...F.V.Yaynlar, kinci Basm, stanbul1994, s.25,26.14 Ahmet nam, Gazlnin Kalb Ordusu, slami Aratrmalar Dergisi, Gazl zel Says, I/3, say.3-4,Ankara 2000, s.513.15 Yunus Apaydn, Bir slam Hukukusu Olarak Gazl, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp TarihiEnstits Yaynlar, Ebu Hamid Muhammed El Gazl, Yayn No.7, Kayseri 1988, s.37.16 Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi (ev. Hseyin Hatemi), letiim Yaynlar, stanbul 2002, I/319.17 W. Montgomery Watt, Mslman Aydn - Gazl Hakknda Bir Aratrma, s.11.18 Sbki, Tabakat, VI/202.19 M. M. erif, slam Dncesi Tarihi (ev. Komisyon), nsan Yaynlar, stanbul 1990, II/261.


15/131

XIII

aray kalbiyle yapar.Bu hakikati O, Yalnz aklyla, ssl szlerle, retorikten teye

gitmeyen bir

tutumla deil, bilgisiyle ahlakn, aklyla duygularn btnletirerek arayan biridir.Akln snrlarn grr, akl yle kavrar ki, onu hakikatin iine alarak, akl amay

baarr.20

Ahmet Emine gre gnmzde yaanan mslmanlk, bugne kadar gelen halini

mam Eari ve Gazlye borludur.21 Kanaatimizce Eari ekol aslnda Gazlnin

ortaya koyduu metodoloji ve sergiledii performansla asrlar boyunca ayakta

kalabilmitir. Gazlnin Eari kelamnda yapt yenilik u esasta toplanmaktadr:1. Mantk ilkelerini kabul,

2. nikas- edille, delilin butlanndan medluln butlann red,

3. Felsefi konular kelama ilave etmek.

Bu esasn kabulnden sonra kelamclar mtekaddim ve mteahhir olarak ikiye

ayrlmlardr.22 Bu yenilik arasndan en etkili olan felsefenin kelma dahil

olmasdr. Gazlnin el ktisad fil itikad eseriyle Aristo mant kelam ilmine

girmitir. Gazlnin bu hamlesini bir orijinalite olarak yorumlayan bn Haldun,

Gazlden sonra gelen kelamclar Mteahhirin Kelamclar diyerek, nceki

kelamclardan ayrmaktadr. Gazl, Aristo mant araclyla delilin butlannn,

medlln de butlann dourmayacan gstermitir. Gazlnin at yoldan sonra

kelamclarda felsefi gr ve metodoloji ylesine yer etmiti ki mesela Razi ve Crcani

gibi kelamclarn eserlerinde kelam, st kalemle izilip karalanm bir felsefeden

baka bir ey deildir.23 Gazlden sonra kelam neredeyse felsefi bir hviyete

brnmtr. Gazlnin felsefe ile ilgilenmesi, filozoflar hakknda yapaca tenkitlerin

de zeminini oluturmaktadr.

Filozoflarn metafizik grlerine sistematik ve felsefi ilk eletiriyi Gazl

gerekletirmitir.24 Gazlnin filozoflarn ilahiyatla ilgili grlerine tenkit olarak

20 Ahmet nam, a.g.m, s.513.21 Ahmet Emin, Yevml slam (slamn Bugn - ev.Abdlvehhab ztrk), slam Kitabevi Yaynlar,Gaziantep 1977, s.122.22 Mehmet Evkuran, Sosyal Bilimler Mant ve Kelam, Aratrma Yaynlar, Ankara 2005, s.24.23 Mbahat Trker, Tehaft Bakmndan Felsefe ve Din Mnasebeti, Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara 1956, s.27.24 slam Felsefesine Giri, Mehmet Bayraktar, A...F. Yaynlar, Ankara 1988, s.171.


16/131

XIV

yazd mehur Tehaftl Felasifesi, felsefi eletiri trnn ilk rneidir. Bu kitapla

beraber slam dnce tarihinde Tehaft gelenei olarak bilinen bir eletiri, tenkit

teaml balamtr. Bu esere, reddiyye olarak bn Rd Tehaftt Tehaft adl bireser yazmtr. 15. yzyla gelindiinde Hocazade ile Alaaddin Tusi, Fatih Sultan

Mehmedin emriyle karlkl iki ayr Tehaft yazmlardr. Daha sonra Kemal Paazade

ile Karabai, Hocazadenin eserine birer haiye ve talik kaleme almlardr. Zamanla

irili ufakl baka tehaftlerin de yazlmasyla dnce tarihimizde bir Tehaft gelenei

olumutur.25

Gazlnin ortaya koyduu akli, kalbi ve fikri bu baarlardan sonra, ilim dnyasnda biriddia ortaya atlmtr. Bu, Gazlnin yapt ilerle, islamda fikri hayat felce uratt

ynnde ortaya atlan bir iddiadr. kbale gre Gazl islam dnyasndaki aklcln

belini krmtr. Hilmi Ziya lken e gre Gazl sadece eskiyi ykm yerine yeni bir

felsefi sistem getirememitir.26 Gazlnin felsefeyi eletirmesiyle, Douda bir daha

kendine gelemeyecek ekilde bir darbe indirdiini ileri srmek Henry Corbine gre

gln bir dava olmaktan teye geemez.27 Eer Eari ve Gazl gibi tesir sahas son

derece gl olan alimler, slam fikir hayatna yeni bir istikamet vermemi olsalard,

slam dnyasnda Galile, Kepler, Newton apnda bilginler yetiirdi. Bu ve benzeri

iddialara sebep olarak Gazl gibi dnrlerin bizzat kendi grleri mi, yoksa o

grlerin daha sonraki nesillere yaplan yorumlar m yol amtr bunun ok iyi

analizinin yaplmas gerekmektedir.28 Bizim, bu tr iddialara katlmamz mmkn

deildir. nk her yenilenme ve dnm hareketinin, bir eletiri srecini de

beraberinde getirmesi kanlmazdr. Gazlde yapt tecdit hareketinde hem pozitif bir

oluumu hem de negatif bir tenkit hamlesini ayn anda gerekletirmitir.29

Mehmet S. Aydnn hakikaten Gazl apnda byk mtefekkirler onikinci asrdan

beri yetimez oldu tesbitine katlmamak mmkn deildir. Daha sonraki asrlarda ne

yazk ki, Gazlnin son derece yapc ve modern olan bak as byk lde kenara

itildi. Baka messirlere, baz menfi noktalara odaklanma oldu.30 Onnc asrdan

25 Dcane Cndiolu, Kef-i Kadim-mam Gazlye Dair, Gelenek Yaynlar, stanbul 2004, s.78,79.26 Mehmet Vural, Gazzl Felsefesinde Bilgi ve Yntem, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2004, s.84.27 Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi, I/32128 Mehmet S. Aydn, slamn Evrensellii, Ufuk Kitaplar, kinci Bask, stanbul 2000, s.96.29 Sabri Orman, Gazlnin ktisat Felsefesi, nsan Yaynlar, stanbul 1984, s.181.30 Mehmet S. Aydn, a.g.e, s.182, 183.


17/131

XV

itibaren mslmanlarn, yava yava, btn meselelerin halledilmi olduuna

inanmalar, hikmet binasnn tamamlandna inanarak kendilerini sadece bu hikmetin

tayclar olarak grmeleri bu duraanl kuvvetlendiren bir amil oldu.31

Gazlden sonra ortaya kan felsefi ve fikri duraklamann nedenlerini Gazlnin

ahsndan te baka yerlerde aramak gerekir. Bunun sebepleri, islam dnce tarihinde

bir teaml ve meslek haline getirilen erh ve haiyecilik anlaynda aranmaldr. Alt,

yedi asrdan beri teolojik ve felsefi dnceye dair yazlan eserler belki hacim ve nicelik

olarak artm olabilir ancak bu art, beraberinde kalite ve orijinaliteyi getiremedi.

Niceliin artmasna karn, nitelik gnden gne irtifa kaybetti. Mteahhirin kelamclar,Razi ve Gazl gibi yeni, farkl esreler retmek yerine, kendilerinden nce yazlan

kaynak kitaplarn tefsir, erh, haiye ve zeylini yapmaya ynelmilerdir. Bu konunun en

arpc misalini, mer en-Nesefinin yalnzca be on sayfalk Metnl Akaid ine

yaplan almalarda grmek mmkndr. Brockelmann, bu ufak metin zerine onu

akn erhin, bu erhlerden birine, Taftazaninin erhul Akaid isimli erhine otuz

kadar haiyenin ve bu haiyelerden biri zerine de yaklak yirmi kadar haiyenin

haiyesinin yapldn syledikten sonra bunlarn listesini de vermektedir. Btn

bunlarn yannda baz istisnai, orijinal nitelikte eserler ortaya kyordu ancak bunlarda

nceki kitaplarn birer muhtasar hviyetinde olup belki de erhlere konu olmak iin

hazrlanyorlard.32 Bunlarn sonucunda, maalesef gelimenin yerini gerileme alarak

felsefi ve kelami eserlerde bir ksr dng olutu. slam bilginleri giderek birbirine

benzeyen, ayn dili kullanan, ayn gndemle megul olan karakterler haline geldi.

Dolaysyla bu inhitat ve yerinde say, Gazlnin entelektel almalarna

hamletmek, eletirel, felsefi ve sorgulayc fikir ve tutumlarna atfetmek doru deildir.

Felsefe gnmz ilim adamlarnn savunduklar gibi Gazlnin hcumuyla

yklmamtr.33 Gazlnin tenkiti, sentezci ve slahat faaliyeti, ayn zamanda

slamn ruhani hayatnda verimli bir zemin oluturdu. Gazlnin balatt ve Snni

slamn srdrd iddetli hcum karsnda akli felsefe lmedi, fakat yeraltna

31 Mehmet S. Aydn, a.g.e, s.184.32 W. Montgomery Watt, slam Felsefesi ve Kelam (ev. Sleyman Ate), Pnar Yaynlar, stanbul2004, s.191.33 Fazlurrahman, slam, Seluk Yaynlar, nc Bask, Ankara 1993, s.177.


18/131

XVI

ekildi. Orada tasavvuf felsefesi klna brnmek suretiyle hazr ve gvenilir bir

barnak bularak, yeniden ortaya kt.34

Gazl, Snni kelamn biimsel ve dogmatik olan ifadesinin yaayan dinle irtibatn

salayarak, onlar yeniden canlandrp, onlara Vahyin asl ruhunu yerletirdi. Bylece o,

kat skolatizme ar bir darbe indirdi, akidenin dogmatik niteliini yumuatt ve dinin

zahiri ve batni cihetleri arasnda bulunan hayati gc tesbit etti. Bu projeyi de byk

eseri hyada gerekletirdi.35 Bu eseriyle tasavvuf onunla yeni bir devreye girmi ve

bir ivme kazanmtr. nceleri tasavvufa beslenen menfi duygular, msbet hale

dnmtr.

36

Gazl ile gelien tasavvufi akm, panteistik ifratlardan, meczupsufilerin genel ahlaka ters temayllerinden uzak bir yapdadr. O bir yandan tasavvufu

ehl-i snnet izgisine ekmeye alrken, te yandan ehl-i snneti tasavvufa

yaknlatrmaya almaktadr.37

Gazl ok ynl bir dnr olduundan dolay onu tek bir eseriyle veya tek bir bak

asyla deerlendirmek bizi onun hakknda tutarl ve salkl bir sonuca gtrmez. Onu

ve eserlerini bir btn halinde, eserleri arasndaki ilikiler, balantlar dikkate alnmak

suretiyle incelemek gerekir. Baz eserlerinde o, halka, avama seslenirken, baz

eserlerinde ise aydnlara, entelektel birikimi olan insanlara seslenmektedir. Felsefeyi

ve filozoflar anlatt Mekasdl Felasife ve Tehaftl Felasife, mant esas ald

Miyarl lim ve Mihekkn Nazar gibi eserlerinde aydn ve okumu kimseleri hedef

alrken, lcaml Avam, Eyyhel Veled ve Minhacl Arifin gibi eserlerde halk

esas almtr. Gazlnin eletirilen ynlerinden biri de fikirlerinde tekdze olmamas,

eserlerinde, kimi zaman paradoksal bir grnm arz etmesidir.Bu durum, onun farkl

kesimlere hitap ettiinin gz ard edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bu husus gz

nnde bulundurulduunda onun eliki iinde olmad grlecektir.

Gazl, duyulara ve akla gvenmeyip onlar eletirmesiyle Kanta, insann bilgilerinden

ve bu bilgilerin kaynaklarndan phe etmekle Descartese, sezgiyi esas almasyla

Bergsona, kalbi boyuta ve sevgiye yapt vurguyla Pascala, yeter sebep prensibiyle

34 Fazlurrahman, a.g.e, s.201.35 Fazlurrahman, a.g.e, s.133.36 Mehmet Bayraktar, a.g.e, s.242.37 M. M. erif, a.g.e, II/242.


19/131

XVII

Leibnize, determinizmin zorunluluunu imkan ve ihtimale indirgemesiyle Humea,

korku ve mit kavramlarna ykledii anlamla varoluu filozof Kierkegaarda, illet-i

adi fikriyle esnek bir tabiat kanunu anlayyla Malbranchea, fizik kanunlarylaspirituel bir alem anlayn uzlatrmasyla Emile Boutrouxa nclk etmi ve bir

bakma onlara k tutmutur.38 Gazlnin eserlerinin onikinci yzyldan itibaren

Latince ve braniceye evrildii39 dikkate alnrsa bu kimselerin Gazlden etkilenmi

olmalar muhtemel grnmektedir.

Gazlnin orijinalitesini ortaya koyan faaliyetleri ksaca u ekilde sralayabiliriz:

Yapt btn almalarla Gazl, akaidi zanniyattan, Kelam haviyattan, Tasavvufu batiniyattan, Fkh ilmini ihtilafattan, hepsinden nemlisi Felsefeyi yunaniyattan

arndrmaya almtr.40

38 Sleyman Hayri Bolay, Aristo Metafizii ile Gazzl Metafiziinin Karlatrlmas, Kalem Yaynclk,stanbul 1980, s.402,403.39 Mehmet Bayraktar, a.g.e, s.290.40 Dcane Cndiolu, Kef-i Kadim-mam Gazlye Dair, s.21.


20/131

XVIII

c- GAZLNN ESERLER

Gazlnin kaleme ald bir ok eser vardr. Bu eserlerinden balcalar unlardr: El-

Mustasfa, el-Menhul, el-Basit, el- Vasit ve el-Veciz eserleri islam hukukuna,Mikekkn Nazar, Miyarl lim mantk, el-ktisad, lcaml Avam, Faysalt Tefrika,

Fedaihl Batniyye kelama, Makasdl Felasife ve Tehaftl Felasife felsefeye, hya-

u Ulumid Din, Kimya- Saadet ve buna benzer bir ok eser ahlak ilmine dair eserlerdir.

Gazlnin eserleri arasnda en nemlisi yaad uzlet sonras yazd hya-u

Ulumiddin dir. hya drt ciltten mteekkil bir kitaptr. Gazl her cildi on kitaba

ayrm, toplam krk kitapta tamamlamtr. Birinci cilt ibadetler (rubul ibadat), ikincicilt adab (rubul adat), nc cilt helak edici eyler (rubul mhlikat), drdnc cilt ise

kurtarc (rubul mnciyat) eyler diye isimlendirilmitir. Bu eseriyle Gazl fkh

ilmini, ahlak ve tasavvufla birlikte mezcetmitir.

Gazlnin eserleri kendinden sonra bir ok islam alimini etkilemitir. Onun eserlerine

bir ok erh, haiye ve zeyl yazlmtr. Gazlden sonra eserlerine o kadar byk nem

verilmitir kiZebidi, sadece El Veciz adl eserine yetmi civarnda erhin yapldn

kaydetmektedir.41 Yine Gazlnin el-Vasit isimli bir baka eserine bn Rifann el-

Matlab adyla altm ciltlik bir erh yazd sylenmektedir.42

Bu blmde Gazlnin eserlerini tek tek yazmak tezin konusunu aacandan, biz

burada Gazlnin eserlerini konu alan almalar zikrederek gerekli grenlerin bu

kaynaklara bakmalarn tavsiye ediyoruz.

Gazlnin eserlerini ele alan baz almalar:

1- Sbki, Tabakat afiiyyetil Kbra, c.6, s.224-227.

2- Abdurrahman el-Bedevi, Mellefatl Gazl, kinci Bask, Kuveyt 1977.

41 Yunus Apaydn, Bir slam Hukukusu Olarak Gazl, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp TarihiEnstits Yaynlar, Ebu Hamid Muhammed el-Gazl, Yayn No.7, Kayseri 1988, s.46.42 Sabri Orman, Gazlnin ktisat Felsefesi, s.55,56.


21/131

XIX

3- Ali Rza Karabulut, Gazlnin Eserleri, Erciyes niversitesi Gevher Nesibe Tp

Tarihi Enstits Yaynlar, Ebu Hamid Muhammed el-Gazl, Yayn No.7, Kayseri

1988, s.227-248.4- Abdurrahim Gzel, Gazl Bibliyografyas zerine Bir Deneme, Erciyes

niversitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yaynlar, Ebu Hamid Muhammed el-

Gazl, Yayn No.7, Kayseri 1988, s.249-272.

5- Hseyin nal, Gazl Hakknda Yazlm Eserler ve Tezler Bibliyografyas, slami

Aratrmalar Dergisi, Gazl zel Says, c.13, say.3-4, Ankara 2000, s.540-551.

6- Sabri Orman, Gazlnin Hayat ve Eserleri, slami Aratrmalar Dergisi, Gazl

zel Says, c.13, say.3-4, 2000, s.245.7- T. D. V. slam Ansiklopedisi, Gazzali maddesi, T. D. V. Yaynlar, stanbul 1996,

c.13, s.518- 534.


22/131

1

BRNC BLM

MAN VE BLG KAVRAMLARININ ANALZ


23/131

2

1. man Kavram

1.1 mann Tanm Ve Mahiyeti

man, lgatte tasdik etmek demektir. Hz Yusufun kardelerinin, babalar Yakuba

dedikleri u sz bunun delilidir: Sen bizi tasdik etmezsin (bize inanmazsn).43 Istlahi

anlam ise, kelime-i tevhidi, dil ile ikrar edip, kalp ile doruluunu kesin bir ekilde

tasdik etmektir.44Bu Gazlnin ve Eari ekolnn benimsedii genel tariftir. Aada

Gazlnin yapm olduu iman tariflerinde baz farkllklar grlecektir.Bu farkllklar

ilerleyen blmlerde grlecei zere Gazlnin hayatn ikiye blen sufi tecrbenin

etkisinden kaynaklanmaktadr.

Gazl Eyyhel Veled isimli eserinde iman tarif ederken, ameli de imana dahil

etmektedir: man, dil ile ikrar, kalp ile tasdik, azalarla amel etmektir (el iman

ikrarun bil lisan ve tasdikun bil cenan ve ameln bil erkan). 45Gazl her ne kadar

burada, ameli imann bir cz olarak gryorsa da, iman-amel blmnde

ileyeceimiz zere, onun tercih ettii gr, amelin imandan ayr bir btn olmas

ve bunlarn ayr ayr deerlendirilmesi gerektii ynndedir.

Gazl, iman,bir baka adan irfan ve tasavvuf bir perspektiften nur olarak tarif

etmektedir: man, Allahn kendi katndan bir ltfu ve hediyesi olarak kulunun

kalbine att bir nurdur. Bu nur bazen tarifi mmkn olmayan, iten gelen, derun

bir beyyine ile, bazen rya ile, bazen mtedeyyin bir kiinin sohbetiyle ve bazen de

bir hal karinesiyle ortaya kar.46 Bu tarifte Gazlnin zerindeki tasavvufi etkiyi

aka grmek mmkndr.

Gazlye gre iman, ya burhana dayanan yakini tasdik, ya taklit ya da amelle

desteklenen bir tasdiktir.man lafz mana arasnda mterek bir kavramdr: man

lafzndan, bazen yakini delillere dayanan tasdik, bazen herhangi bir phe

43 Yusuf/17, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed el-Gazl, hyau Ulumid Din, Darus Sadir, Beyrut2000, I/160.44 Gazl, Kimya-y Saadet (ev.A.Faruk Meyan), Bedir Yaynevi, kinci Bask, stanbul 1970, s.97.45 Gazl, Eyyhel Veled ,Mecmuatu Resail el-mam el-Gazl (c.III), Darul Ktbil lmiyye, Beyrut1994, s.103.46 Gazl, Faysalt Tefrika beynel slam vez Zendeka, Mecmuatu Resail el-mam el-Gazl (c.III),Darul Ktbil lmiyye, Beyrut 1994,s.93.


24/131

3

bulunmamak artyla, taklit ile elde edilen inan kastedildii gibi, bazen de iman,

tasdikin bir gerei olarak, kendisiyle beraber amelin de bulunduu bir inanca isim

olarak verilmektedir.47

Birinci manaya bu adn verilmesinin delili, Allah delil ile bildikten sonra, len

kimseye mmin hkmnn verilmesi, ikincinin delili araplarn Hz Peygamberin

szlerine, tavr ve davranlarna bakarak iman etmeleri ve bu imanlarna

peygamberin ehadet etmesi, ncsnn delili ise Hz Peygamberin Bir mmin

zina ettii zaman, mmin olarak zina etmez, man yetmi ksur ubeye

ayrlr,bunlarn en alt derecesi yoldan ezay kaldrmaktr hadisleridir.

48

Gazl, mantk disiplini zerine yazd Mihekkn Nazar adl eserinde bir inan

snflamas yapmaktadr. Ona gre insan nefsi, bir eye inand zaman u durumdan

birine dahil olmaktadr:

1-Yakin nan: nsan bir eye yzde yz kesinlik iinde inanr ve tasdik

eder. Kalbi emin ve mutmaindir. nsanlarn en stn kp da yakn seviyede inanan

birine , inand eylerin yanl olduunu sylese, yakin seviyede inanan kii o szleri

diyenin hatal olduunu itiraf etmekte hi duraksamaz.49 Hatta nebi ksa, inancnn

yanll hakknda mucize gsterse yine inanmaz ve itikadndan dnmez. Dnerse

yakini inanca sahip deildir. altdan azdr, bir kimse ayn anda iki yerde bulunamaz

gibi bilgilere duyulan inan bu tr inanca rnektir.50

2-Kesin Taklidi nan: Avamdan olan mslmanlarn, hrstyanlarn, yahudilerin

inanlar ounlukla byledir. Bu itikat, hsn zan ve gvenilir insanlarn ehadetiyle

meydana gelir. Bu kimselerin, inandklarnn aksine kuvvetli deliller getirildii zaman

duraklama ve pheye dme olaslklar vardr.51

3-Zanna Dayal nan:Bu inan tr zan merkezli bir inantr ki, zann destekleyen bir

delilin gelmesiyle kuvvet kazanr, aleyhinde gelen delille de zayflar.52

47 Gazl, el-ktisat fil tikad, Darul Ktbil lmiyye, Beyrut 1988, s.141.48 Gazl, a.g.e, s.141.49 Gazl, Mihekkn Nazar (Dnmede Doru Yntem- ev. Ahmet Kayack), Ahsen Yaynclk,

stanbul 2002, s.97.50 Gazl, a.g.e, s.97,98.51 Gazl, a.g.e, s.98.52 Gazl, a.g.e, s.98,99.


25/131

4

Gazl, iman edenleri, konumlarna ve iman etme ekillerine gre kategorilere

ayrmaktadr. nsanlar, iman objelerini ikrar hususunda yedi derecedir:

Birinci grup, ehadeti syler ancak zerine den vazifeleri yerine getirmez. Bunlarhayvanlar gibidir; hatta daha da aadrlar.

kinci grup, ehadeti, anne-babadan veya muallimlerden renerek, takliden syleyen

taklitilerdir. zerlerine terettp eden eyleri kabul eden bu kimseler mslman

saylrlar.

nc grup, ehadeti tasdik ederler ve bunlar mslmanlkla yetinmeyip nazar ve

istidlali de kullanrlar. Bunlar daha ok mtekellimlerden olumaktadr.te bunlar

mslman mminlerdir. Mslmanlk daha umum, mminlik ise daha husus birkavramdr. Hadislerde de iman islam ayrmn grmek mmkndr.53 Gazlye gre

mslman snf, takliden inananlar olutururken, hem mslman hem de mmin snf

istidlle dayal iman eden mtekellimler oluturmaktadr. Gazlnin taklitileri mmin

olarak nitelendirmemesi, onun islam ve iman ayrmn benimsediini gstermektedir.

Drdnc grup, yakin ehli, beincisi ehli bidat ve fsk, altncs felsefeciler ve son grup

ise mnafklardr.54

Bir baka yerde dnrmz iman yerine itikat tabirini kullanarak itikad yle tarif

etmektedir: tikat, kalpte ilim veya zan suretinde bulunan ba, gayb eylerin

varlna balamaktr. Sahih itikat, Allah, tatl, ilhad, tebih, tecsim, tekyif, nakz,

hlul, ittihat, ibaha ve buna benzer eylerden tenzih etmektir. 55

Gazl, iman mefhum muhalifi olan kfrden yola karak u ekilde tarif

etmektedir: Kfr, Hz Peygamberi, Allahtan getirdii eyler hususunda tekzip

etmek olup, iman ise, getirdii eylerin hepsini tasdik etmekten ibarettir. Tasdik,

haberden ziyade haberi veren muhbirle alakal bir meseledir. Muhbiri tasdik etmenin

anlam, Hz Peygamberin, varln haber verdii her eyin mevcudiyetini itiraf edip

kabul etmektir.56

53 Ahzap/35,Enfal /4.54 Bkz. Gazl, Miracs Salikin, Mecmuatu Resail el-mam el-Gazl (c.I), Darul Ktbil lmiyye,

Beyrut 1994, s.57,58,59.55 Gazl, Ravdatt Talibin ve Umdets Salikin, Mecmuatu Resail el-mam el-Gazl (c.II), DarulKtbil lmiyye, Beyrut 1994, s.52.56 Gazl, Faysal, s.78,79.


26/131

5

Bu meseleyi arzdan sonra Gazl, tekfir konusunda insanlarn dikkatli olmasn salk

vermekte ve tekfirin basit bir konu olmadn ifade etmektedir. Tekfir, basit bir ey

deildir. Bilakis o yle eri hkmdr ki, tekfir edilen kimsenin malnn alnmasn,kannn dklmesini helal klan ve kafir hkm verilen kiinin ebediyyen

cehennemde kalmasn douran ok ar bir hkmdr.57

Gazl, bazen tekfir edilen kimsenin sanldnn aksine kafir deil de, gerek bir

mmin olabileceini, bir dostuna teselli olarak yazd Faysal adl eserinde yle

ifade etmektedir: Ben, kendisine iftira atlmayan ve haset edilmeyen kiiyi hakir, kfr

ve dalaletle itham edilmeyen, vasflandrlmayan kiiyi de kk gryorum . Ziramrikler, Hz Peygamber insanlarn en aklls ve ekmeli olduu halde ona mecnun,

Kuran, szlerin en dorusu ve en ycesi olduu halde ona da evvelkilerin masallar

demilerdi.58

Gazl, mminlerin imann snfa ayrmaktadr:

1-Avamn iman: Bu iman taklitle ve gvenilir kimselerden edinilen bilgilerle oluan

iman trdr.

2-Kelamclarn iman: Avamdan ileri ama ona yakn bir derecededir. Bunun durumu

duvarn arkasnda bulunan kimsenin sesini duyan ancak onu gremeyen kimseye

benzer.

3-.Ariflerin iman:Yakin nuru ile mahede edilen imandr. Arifin misali, duvarn

arkasna geerek arkadakini bizzat gren kimseye benzer. 59

mann mahiyetini ilgilendiren bir baka konu, imann artp eksilmesi meselesidir.

Aslnda bu konu, amelin imandan bir cz saylp saylmamasna gre farkllk

arzetmektedir. Gazl, yapm olduu genel iman tanmlamalar iinde, ameli

imandan bir para olarak kabul etmemektedir. Ancak Gazl, imann kemali ve

57 Bkz. Gazl, a.g.e, s.90.58 Bkz. Gazl, a.g.e, s.75. (ve estehkru men la yuhsedu vela yugzefu, ve estesru men bil kfri veddalali la yurafu) Msrda Mslmanlarn birbirini tekfir ettikleri bir srada,1941de Muhammed Abduhuanma treninde Ezher eyhi Mustafa el-Merai szlerine Gazlnin italik cmlesi ile balamt.SonOsmanl eyhlislam Mustafa Sabri,Mevkful Aklnda bu szn,Gazl tarafndan sylenmi olsa dahi,

reddedileceini ifade etmitir.Gazlye bu szleri syleten artlar Cneyt i Badadiye unlarsyletmitir:Bir kimsenin zndk olduuna bin sdk ahitlik etmedike o kimse hakikat mertebesineulaamaz.bkz.slamda Msamaha, Sleyman Uluda, Marifet Yaynlar, stanbul 1990, s.12-13.59 Gazl, hya, III/19.


27/131

6

selameti iin, imandaki tasdikin bizatihi artmayacan, ancak bu tasdikin, imann

tam veya naks, kuvvetli ve zayf olmas bakmndan, amel ile artp eksileceinden

bahsetmektedir. man, szlk anlam itibariyle, artmayan eksilmeyen tasdik demektir.Ancak bu eksilme ve fazlalama amel noktasndadr. Yani tasdikte veya imanda, z

itibariyle artma ya da eksilme olmazken, amelin artmas ve eksilmesine bal olarak

bir artma ve eksilme sz konusudur. Tasdik de inantan ibarettir. ayet bu inan

inanlan eyin kendisiyle uyum iindeyse tam, uyum iinde deilse nakstr. nsan bir

eyin beyaz olduuna inanr ancak o ey siyah kt takdirde, o kiinin bu konudaki

inanc da nakstr demektir.60

Gazlye gre imann mertebesinde de ziyadelik veya noksanlk

grlebilmektedir. man anlamda kullanlan bir lafz mterektir. anlamyla da

iman, amele gre ziyadelik ve noksanlk ifade etmektedir.

1-Avamn ve ekseriyetin iman,taklit ile oluan imandr. Bazen kuvvetlenip bazen

zayflayabilir.61

2-man kavram ile tasdik ve amel ikisi murad edildiinde, imann artp eksilmesi

yine sz konusudur.

3-man, gsn genilemesiyle, keif ve basiret nuru ile perde arkasn grp yakin

ifade eden bir tasdiktir. Bu manasyla iman artar ve eksilir.

Gazlye gre btn bu manada da iman ziyadelik ve noksanl kabul eder.

Byle olmasayd Hz Peygamber, Kalbinde zerre kadar veya bir dinar arlnca

iman bulunan kimse cehennemden kar buyurmazd.62 Btn bu mertebelerdeki

iman eitleri sahih ve sahipleri de mmindir. Ancak her birinin iman keyfiyeti

birbirinden farkldr.

man ve islam kavramlar hakknda Gazl balca u fikirlere sahiptir: man, tasdik

etmek demektir. slam ise inkyat ve teslimiyet demektir. Tasdikin yeri kalp, onun

tercman ise dildir. Lgat bakmndan slam umumi, iman ise hususidir. man yalnz

kalp ile olurken; islam, kalp, lisan ve uzuvlarla teekkl etmektedir. Yani her iman

islamdr fakat her islam iman deildir.63 Gazaliye gre eer iman ve islam arasnda

60 Gazl, Miracs Salikin, s.58.61 Gazl, hya, I/165,166.62 Gazl, a.g.e, I/167.63 Gazl, a.g.e, I/160.


28/131

7

bir farkllk gzetilecekse, bu fark, iman vasfnn daha ok insann kalbi ve isel

boyutla ilgili olmasna ramen, islam vasfnn dinin daha ok ameli boyutu temsil

etmesiyle ilgili olduudur.

eri rfte ise bu kelimeler mteradif, mtehalif ve mtedahil anlamlarda

kullanlmaktadr. Bu kelimelerin birbiriyle eanlaml kullanlna misal (Zariyat/35-

36, Yunus/84) ayetleri, farkl anlamlarda kullanlna misal (Hucurat/14) ayeti ve

Cibril hadisindeki iman nedir, islam nedir? ayrm, i ie kullanldna misal ise

Hz Peygambere hangi amel daha faziletlidir diye sorulduunda islam, hangi islam

efdaldir diye sorulduunda imandr diye cevap vermesidir.

64

Gazlye gre dinde nasl zorlama yoksa, dolaysyla imanda da ikrah ve icbar

yoktur. Peygamberin vazifesi sadece kendisine gelen vahyi, olduu gibi insanlara

tebli etmektir. nsanlarn kabul edip etmemesi onun grev alanna giren bir mesele

deildir. Bu teblii insanlara yaparken de asla onlar imana ve hakikate zorlayc bir

tavr iine giremez. Girdii takdirde tebliin ruhuna aykr hareket etmi olur. Doktor

zararl, lmcl neticelere sebebiyet veren zehirleri ve insann salna uygun olan

ilalar gsterip, bildirmekle mesuldur. Hangi ilac iecei, hastann kendi iradesine

braklmtr. Peygamberin vazifesi, sadece tebli etmek, ilim yoluna irat etmek ve

bununla yetinmektir. Binaenaleyh, bu gerei kim kabul ederse, kendi lehine, kim de

inkar ederse kendi aleyhine hareket etmi olur.65

64 Gazl, a.g.e, I/161.65 Gazl, el-ktisad, s.120.


29/131

8

1.2 man-Tasdik likisi

man, kesin bir tasdikten ibarettir. yle bir tasdik ki, onda ek, phe, tereddt gibi

eyler grlmez. man sahibi de, bu imannda hataya dm olabileceini asla aklnagetirmeyen kimsedir. 66

man ve tasdik, Allahn varln, onun g ve kuvvet sahibi oluunu, onun anna

yarar bir ekilde kabul etmi olmaktr. Peygamber de bu doruluun destekisi ve

habercisidir. Bir mminin inanc bu biimde ekillenmeli ve olmaldr. nsan,

keyfiyetini anlamakta zorlansa da, asl gerek, Allahn Kuranda bahsettii eydir. 67

Kula den vazife, duyduu ekliyle, vahyin bildirdiine eksiz ve phesiz inanmaktr.

Gazlye gre bir eyin varln tasdik etmek trldr:

1-Meydana gelmeden nce varlna inanmak.

2-Vukuu annda varlna inanmak.

3- Yaanp tecrbe edildikten sonra varlna inanmak.

Uzakta ve karanlkta grmekle, yaknda ve aydnlkta grmek bir deildir. A iken

al bilmekle, tok iken bilmek, hasta olmadan hastal bilmekle salkl bilmek birdeildir.68 Buradan hareketle Gazl, imann ariflerin seviyesinde, yakn ifade eder bir

tarzda olmas gerektiini benimsemektedir. mann, yakini bilgi ile olan ilikisinin

ilenecei blmde grlecei zere, iman unsurlar metafizik sahann kapsamna

girmektedir. Ancak bu alana giriyor olmas onun anlalmaz ya da kapal olmas

anlamna gelmez. Gazl, ilgili blmde yakini bilgi trnn, gaybi eylerin adeta fiziki

bir hviyet kazanarak arif iin mmkn olabileceini ifade etmektedir. Tasdik trnn,

ncsn oluturan, olduktan sonra varlna inanma durumu, Allah ve melekleri

grmesine, ahireti yaamasna, vahyin iniine ahit olmuasna, kefe ve

mahedeye ak hale gelmiesine yaplan bir iman iermektedir.

Gazl, bilgi felsefesi alanna giren imann epistemolojik aamalarndan bahsetmektedir.

Bunlar:

66 Gazl, lcaml Avam an lmi Kelam, Mecmuatu Resail el-mam el-Gazl (c.IV), Darul Ktbillmiyye, Beyrut 1994, s.79.67 Gazl, a.g.e, s.45.68 Gazl, hya, I/141,142.


30/131

9

1-Tasdik ile tekzibin denk olma hali ki buna ek derler. Tercih ettirici bir sebep

olmadndan bir tercihte bulunulmaz.

2-Her ikisi de mmkn olmakla beraber, insann bir tarafa meyletmesidir. Bu da zanolarak isimlendirilir.

3-nsann tasdike meyletmesi ve tasdik tarafnn nefse galebe almasdr. Buna da itikat

denir ki yakine ok yakndr. Avamn iitme yoluyla takliden elde etmi olduu inan

bu trdendir.

4-inde hibir phe barndrmayan, kesin bir delille sabit olan marifete ise kelamclar

ve nazariyeciler yakin adn vermilerdir.69 Gazlnin, eserlerinde oka vurgu yapt

ariflerin, ermilerin imanndan kasd bu mertebedeki iman halidir. Bilgi felsefesindeise bu aamalar, ilgi, ek, zan, inan ve imandr. Gazl, yapt sralamada ilgiye yer

vermemekte, zira onu batan var saymaktadr. Bilgi basaman ise daha ok imann

yakine ulamasyla balantl olarak, yakinle i ie ele almaktadr. Tam bir iman

durumuna ulalana kadar gelien bu zihni tavrlardan her birisi, iman srecinde sadece

bir aamadr ve ilgi hari, bu aamalardan hibiri bir sonrakinde aynen devam etmez;

ancak bir nceki, bir sonrakinin meydana gelmesini salad iin, sadece onda bir

unsur olarak bulunabilir. Mesela zan, phe deildir, fakat zanda bir phe; inan zan

deildir, fakat inanta bir zan; inan bilgi deildir, fakat bilgide bir inan unsuru

bulunur. nan ve istidlali bilgi iman deildir; fakat onlar imanda yardmc bir unsur

olarak bulunur, yani iman, inan ve bilgiye dayanan bir btndr.70

Tekrar konumuz olan iman-tasdik ilikisine dnersek Gazlye gre tasdikin alt

mertebesi vardr. Gazlye gre, bu inanlar yukardan aaya doru u ekilde

sralanabilir:

1-En yksek mertebedir ki, bu, imani delilleri derinlemesine tetkikten sonra hasl

olmaktadr.

2-Kelam ilmindeki delillerin, kimi insanlara aksine ihtimal verdirmeyecek ekilde bir

tasdik salamasdr.

3-Hatabi (hitabet) delillerdir ki, bunlar toplum iinde yaplan mnazara ve

konumalarda ileri srlen deliller ve isbatlardan meydana gelir. nce ve ileri fikirli

insanlara fayda verir. Aksi takdirde cahil ve taassuba saplanm insanlar phe ve

69 Gazl, hya, I/103,104.70 Hanifi zcan, Epistemolojik Adan man, MFV Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1997, s.42.


31/131

10

tereddde sevkedebilir. Mesela Yerde ve gkte Allahtan baka ilahlar olsayd, ikisi de

fesada urard71 ayetine, alemin iki tanr tarafndan aralarnda i paylam ve

anlamak suretiyle idaresi mmkndr eklinde atlan bir phe karsnda, cahilinsann bir anda zihni bulanabilir.

4-Semi deliller ki, bunlar, yalnz halkn medhine mazhar olmu, sdkna itimat edilen

insanlardan iitilen eylerle oluan tasdik trdr. Hz Ebubekirin, Efendimizin

sadakatinden tr onun her szn tasdik edip onaylamas bu trden bir tasdik trdr.

5-htimal ve karinelere dayanan tasdik mertebesidir ki, bu da, insann bir eyi iitmesi

ve ona delalet eden bir karine ve iareti bulmasyla, o haberin doruluuna kalbinin

temayl etmesinden doan bir tasdiktir.6-Son mertebede ise, kii,tabiatna ve ahlakna uygun bir sz veya haber iittii zaman

derhal onu tasdik eder. Bunun dayana, yalnz houna gitmi ve kendisi iin uygun

olarak grm olmasdr.Yoksa tasdik sebebi, ne bir karinesi olmasndan ne de muhbirin

sdkna olan inancndandr. Bu tasdik tr, tasdiklerin en zayf ve derecesi en aa olan

tabakadr.72

Tasdikle alakal olarak Gazl, ahirette insanlarn konumlarn, ikrar, tasdik ve

amellerine gre alt ksma ayrmaktadr:

1- krar, tasdik ve ameli birletirenin cennete gideceinde ittifak vardr.

2-Tasdik ile beraber bir ksm byk gnahlarn olmas durumunda, mutezilenin fask

(elmenzile), haricilerin kafir demeleri batldr. Byk gnah ileyen kii mmindir.

3-Yalnz ikrar ve tasdik bulunup amel bulunmamas halinde ise ihtilaf vardr. Bunun

hkm, ameli imandan bir para kabul edip etmemeye gre deimektedir.

4-Kalbinden inanp, amel ve ikrara vakit bulamadan len kimse mmindir ve ebedi

olarak cehennemde kalmaz.

5-Kalbi ile inanp, ikrara msait vakit bulmasna ramen bilerek ikrar etmeyen kimseye

mmin hkm verilir.

6-krar ettikleri halde kalbi ile inanmayan insanlar ise mnafklardr ki bunlar ebedi

cehennemde kalacaklardr.73

71 Enbiya/22.72 Gazl, lcam, s.79-80.73 Gazl, hya, I/162,163.


32/131

11

Gazl, bir baka eseri Mearicl Kuds te imanlar bakmndan insanlarn ahiretteki

konumlarn u ekilde zetlemektedir:

1-Hak ve batl bir eye salik olmayanlar, ahirette kurtulurlar. Deliler ve kk ocuklargibi.

2-Batl bir inanca giren ve dine aykr fiiller ileyenler azaba mahkumdurlar.

3-Yakin ifade eden delilleri bilmeksizin hak inanca sahip olan cennet ehlindendir.

4-Hak inanca sahip olmakla beraber, hevasna uyarak gnaha dalan kii ise azaptadr.

Ancak uzun bir mddet orada kaldktan sonra cehennemden kar.

5-Yakini delilleri bilmesine, insan kemale erdirecek ilimleri tahsil etmesine ramen, bu

ilimlerle amel etmeyen kimseye gelince, bu kii de bir mddet azap eker; sonra buazaptan kurtulur.

6-Yakin hasl eden bilgilere sahip olan ve de ilminin gereince amelde bulunan kimse,

byk nimetlere mazhar olur, bu kii Allahn cemalini dahi grr.74

74 Gazl, Mearicl Kuds (Hakikat Bilgisine Ykseli - ev. Serkan zburun ), nsan Yaynlar, stanbul1995, s.151,152.


33/131

12

1.3 man-Amel likisi

Amelin imann cz saylp saylamayaca meselesi kelam tarihinde ve itikadi

mezhepler arasnda tartlagelen bir konudur. Mutezile ve Hariciler gibi kimifraksiyonlar, amelin imandan bir para olduunu, ameli olmayann imannn da

olmayacan ileri srerken, bunlara kar olarak ehli snnet alimleri, bu ar yorumu

reddetmi ve ameli imana dahil etmemilerdir. Gazl de bu konuda ehli snnet

izgisinden ayrlmayarak, iman-amel ayrmn esas alm, ancak bu ikisi arasnda ok

sk ve yakn bir iliki kurmutur.

man amelin bir paras olarak saylmamas, bu ikisinin tamamen birbirinden kopukolduu anlamna gelmemelidir. man amel arasnda ok sk bir iliki vardr. man ve

amel arasnda sebep-sonu ilikisi tarznda kopmaz bir ba vardr. man ile amel

arasndaki iliki, nesnesi ile glgesi veya ate ile duman arasndaki ilikiye benzer.

nanc imana dnmemi insanlar, meyve kabiliyeti olmayan aaca, tatsz, kokusuz,

besin deeri olmayan ota benzerler. nanc imana dntremedii iin salih amel

yerine byk gnah ileyenler iin, Kuran da bir sfat yoktur. Bunlara iki arada bir

derede kaldklar iin sfatszlar denebilir. Mutezile, bu konuma el-menzile beynelmenzileteyn demitir.75

Gazl, eserlerinde yapm olduu baz iman tarifleri iine ikrar ve tasdikin yannda

ameli de eklemitir. Ancak aada da gelecei zere, o ameli imana dahil etmekle,

imann tasdik noktasnda artp eksilme kabul etmeyecei ancak amel asndan bir artp

eksilmeyi kabul edeceini gerekelendirmeye almaktadr.

Gazl bazlarnn, iman, dil ile ikrar, kalp ile tasdik ve azalarla amel olarak tarif

ettiklerini haber vermektedir. Gazlye gre ameli imandan saymak yanl deildir,

nk amel iman tamamlamaktadr. Ancak amelin olmamas durumunda, mslman

olan bir kimseyi tekfir etmek doru deildir. yle ki; ba ve el insana ait

organlardr.Ba olmayan insana insan denmedii halde, elsiz olan birine insan

denmektedir. ftitah tekbiri olmadan namaz batl olur ama aradaki intikal tekbirleri

olmasa namaz batl saylmaz. manda tasdik, ba ve iftitah tekbiri mesabesindedir. Amel

75 lhami Gler, zgrlk Teoloji Yazlar, s.59.


34/131

13

ise dier azalar ve intikal tekbirleri gibidir.76 Gazl bu yorumuyla iman ve amel arasda

ok ince bir hat izmektedir.

Gazl bu ince ayrm bir baka rnekle yle anlatmaktadr: Amel imann ne cz, ne

de rkndr. Belki amel, imann kendisiyle ziyadeleecei ayr bir varlktr. man ayr

bir varlk, ziyadelik ve noksanlk ayr birer varlktrlar. nsan ba ile ziyadeleti

denemez; nk insann insanl ancak onunla bilinir, bunun yannda sakal ile, ald

besinle ziyadeleti denebilir. Sakal olmayan, besin almayan insan yine insandr. Bunun

gibi namazda rku ve secdeyle ziyadeleti denemez, nk namaz bunlar ile olur. Ancak

snnet ve adabla ziyadeleti denebilir ki, bunlarsz da namaz yine namazdr. Btnbunlardan imann amelden ayr bir varlk olduu ancak amel ile artp eksilecei aa

kmaktadr. man mrekkep bir varlk deil basit bir varlktr.77 Gazl, imann amel

balamnda artp eksilebileceine kildir. Genel Eari kabulne gre amel imandan bir

para olmamasna ramen, amel ile, iman artp eksilme vasfna sahiptir.

Gazlye gre iman asndan amel niin nemlidir? nk ona gre nefsin, taklidi

imana kar duyduu gven ve huzurun kuvvet kazanmasnda ve imann nefiste iyice

yerlemesinde, dinin yerine getirilmesini istedii eyleri ifa etmenin ve bunlara devam

etmenin byk tesir ve faydalar vardr.Bu gerei, ancak kendi nefsinin halleriyle

yakndan ilgilenen, emre uyduu veya uymad zamanlarda bunlar kontrol eden ve

halinde deime bulunduunu fark eden kimseler farkedebilebilir. nk insan, amele

devam etmesi sebebiyle besledii inanlara kar bir yaknlk hissetmekte ve bu ekilde

huzur ve gveni artmaktadr. Bu sebeple kendi inancna uygun olarak, uzun zaman amel

eden bir kimsenin phelere dmesi, itikadi konularda tehlikeli yollara girmesi, imanda

zaafa tutulmas, dinin edimsel gereklerini yerine getirmeyene gre daha zor ve uzaktr.

Bu gerei gnlk hayatta mahede etmek mmkndr. Zira bir yetime kar kalbinde

merhamet duygusu bulunan bir kimse, o yetimin ban okad ve durumu ile

ilgilendii zaman, merhamet duygusunun gerektirdii bu ii yapmasndan dolay,

kalbindeki merhamet duygusu artmakta ve kuvvet kazanmaktadr. Keza, bakasna kar

hrmet besleyen bir kimse, bu hrmet gereince onu yceltir veya onun elini perse,

kalbindeki bu hrmet ve tazim duygusu daha da artm olur. Bundan dolay bizlerden

76 Gazl, hya, I/165.77 Gazl, a.g.e, I/165.


35/131

14

ibadet etmemiz istenmi ki; kalbimizdeki iman ba gevemesin, yakn iei

prsmesin ve de imanlar ziyadeleip g kazansn. Bylece ibadet eder ve itaatin

gereklerinde kusur etmemeye alrz. Bunlar, ilmiyle amil olmayanlarn, azlar lafyapan, sylemleriyle eylemleri arasnda uurumlar bulunanlarn, nazar ve istidlal

zevkine eriemeyenlerin anlayamayaca gereklerdir.78

Gazlye gre amel ve ibadete ihtiya duyulmasnn sebebi, ruhun arnmasn salad

iindir. nk ruh, bedenin arzu ve isteklerine uymak ve onlarla megul olmaktan

dolay engellenmi olur. Ruhun, bedenin bu arzu ve istekleriyle srekli megul olmas

neticesinde bu arzular ruhta yerlemektedir. nsan lnce bu durum ruhta iki trl eziyetmeydana getirmektedir: Birincisi; ruh kendine has zevklerinden uzak kalr ve onlar

tadamaz. Bu zevkler ise ilahi ve manevi zevklerdir. kincisi ise, manevi lezzetlere

ulama yolunda ruhun bu zevklere ulamasnn arac olan beden, ruhun elinden alnm

olur. nk beden, ruhu dnyev ve nefsan zevkleriyle istila etmi ruhun nn

kapatmtr. Ancak bu arzulardan bedeni, tamamen temizlemek, arndrmak mmkn

deildir.Yaplmas gereken ey, bedeni bu arzulardan elden geldii oranda uzak tutmaya

almak ve bu ilikiyi zayflatmaktr. te o zaman, lm geldiinde ruh fazla ac

ekmez. Gazlye gre bu noktada insann orta yolu bulmas gerekir. Ilk su ne scak ne

de souktur. Cimrilikle israf aras olan cmertliin, korkaklkla kzgnln ortas olan

ecaatin seilmesi gibi Mslman, dnyaya kar olan tavrnda da orta yolu takip

etmelidir. Bu, bir bakma ahlak eitimdir. lm ve ahlak faziletleri eksik olan kii helak

olmutur. Allah, Nefsini tezkiye eden kurtulmu, aldatan ise helak olmutur79

buyurmaktadr. lmi ve ameli kendisinde cem eden kii arif ve abid kiidir. Sadece ilmi

olup da ameli olmayan kimse alim ve fasktr, bir sre zdrap ve azap eker yine

kurtulur; ameli olup da ilmi olmayan kimse ise ac ve zdraptan kurtulur, ancak tam

olarak mutluluun hazzna eremez.80

Mutluluun hazzna ve zevkine erimek, Gazlye gre ancak amel ve ibadetlerle

mmkndr.81 ayet Allaha ibadet edilmeden cennet elde edilseydi, kimse Allaha

78 Gazl, el- ktisad, s.143.79 ems,/9.80 Gazl, Tehaftl Felasife (Filozoflarn Tutarszl- ev. Bekir Karla), ar Yaynlar, stanbul1981, bkz.s.198-199-200.81 Gazl, Mizanl Amel (Amellerin ls - ev. Remzi Bark), Klaslan Yaynlar, Ankara 1970,s.351.


36/131

15

ibadet etmezdi. Byle bir abidin istei ve arzusu sadece cennettir. Ama sadece Allaha

mlak olmay, onu mahede etmeyi ve mukarrabinden olmay dnen ve dleyen

kii, Allaha ibadet eder ve Ondan baka haz kayna da tanmaz. Ne yazk kiinsanlarn ou bu zevki tatmamlar ve bilememilerdir. Bu tip kimselerin iman

yalnzca dillerindedir. nk gnlleri, sadece mminlere cennette verilecek olan iri

gzl hurilerle doludur.Btn bunlarn tesinde, Allaha mlaki olmak hazlarn ve

zevklerin en bydr.82

Salt iman ile kiinin cennete ulap ulaamayaca mehuldr. Amelle desteklenmeyen

iman cennete kadar ayakta kalabilir mi bilinmez. man-amel gibi, ilim-amelbirlikteliini savunan Gazl szlerine yle devam etmektedir: Ey oul! Amelsiz ilim

deliliktir. limsiz amel ise dnlemez. Bil ki, bugn seni isyanlardan uzaklatrmayan,

itaate sevk etmeyen bir ilim, kyamet gn de seni cehennem azabndan kurtaramaz. 83

Gazl, imann amel btnlne yapt vurguyu ayn zamanda insann bildii ile amel

etmesi gereklilii iinde yapmaktadr.Gazlye gre amel ilmin neticesi olmal ve

bireyin hayatnda sylem eylem farkll asla olmamaldr. Nasihat kolaydr; zor olan

onu kabul etmektir.nk heva-i nefsine uyanlara nasihat ar gelir. lim tahsiliyle

uraan zanneder ki; mcerret ilim kendisini kurtaracak ve yine aldanr ki kendisi

amelden mstanidir. Nitekim Allah Rasl yle buyurmaktadr: Kyamet gnnde,

insanlarn en iddetli azaba urayan, Allahn ilminden kendisini faydalandrmad

alimdir. u gerek iyice bilinmeli ki, mcerret ilim, kuru ilim hibir zaman elinden

tutup insan kurtarmaz. Bir adam yz bin ilmi meseleyi okuyup rense ve onlarla amel

etmese, onlarn hibir faydasn gremez, ta ki amel edinceye kadar. Yine yz sene ilim

tahsil etmi olsan, bin tane kitap yazm olsan, onlarla amel etmedike Allahn

rahmetine layk olamazsn.84

Gazl, bilgi konusunda pragmatik dnmektedir. Dnya ya da ahirete, maddi veya

manevi hayata seslenmeyen her tr bilgi ona gre faydaszdr. Bilgiler insan eitici

olmaldr. nsann ahlaki yaantsna etki etmeyen bilgi zarar bile getirebilir. Bilginin

devam ve yarar iin, amel hayata dikkat etmek gerekir. Bilgi, ameli arr, eer

82 Gazl, el-Maksadl Esna fi Esmaillahil Husna, Darul Ktbil lmiyye, Beyrut, trs, s.59.83 Gazl, Eyyhel Veled, s.103,104.84 Gazl, a.g.e, s.102.


37/131

16

arsna kulak verilmezse eker gider ve bir daha da gelmez.85 Gazlye gre bilgi,

bilgi elde etmi olmak iin, salt kognitif bir tatmin maksadyla renilmez. Hac

mevsiminde, haclar koruyan bir muhafz, haccn gereklerini yerine getirmedike hacsaylamaz. lim ile amel arasnda, kan akrabal kadar yakn akrabalk tesis edilmelidir.

Bilgi, amele karan bir merdivendir ve bu merdiven eer Allaha karyorsa haktr ve

gerektir.86 Bildii ile amel etmeyen alimin hali, ila ad sayarak ifa uman hastaya ve

yemek ismi sayarak doymaya alan insann haline benzer.87 Alim byle olursa ondan

ders alan talebeden hayr beklemek beyhudedir. Hoca aa; talebe glge gibidir. Aa

eri olunca glge doru kar m? Siz Kitab okuduunuz halde, insanlara iyilii

emredip kendinizi unutuyor musunuz?

88

Bildii ile amel etmeyeni Gazl, bu kadarar itham ederken onun, ameli terk etmek suretiyle imann ruhuna aykr hareket eden

mslman ho grmesi dnlemez.

85 Franz Rosenthal, Bilginin Zaferi (ev. Lami Gngren), Ufuk Kitaplar, stanbul 2004, s.283.86 Franz Rosenthal, a.g.e, s.292.87 Gazl, hya, I/93.88 Bakara/44, Gazl, a.g.e, I/85.


38/131

17

1.4 man-Taklit likisi

slam Kelamnda taklit, delil aramadan bakasnn inancn, szn ve fiilini kabul edip

benimsemektir. Taklidin amelde ve itikatta taklit olmak zere iki eidi bulunmaktadr.Bizim bu blmde ileyeceimiz taklit tr, itikadi adan yaplan taklittir. Mukallit ise

delilini aramadan bakasnn inancn veya szn, o kiinin doruluuna gven

duyarak taklit edip kabul eden kimseye denir. 89

Gazl, taklid imann nitelii, zellikleri, kapsam ve geerlilii hakknda kitaplarnda

yer yer bilgiler vermektedir. Gazlnin bu konudaki grleri incelendiinde, onun,

taklidi hem kabule hem de redde ynelik iki tutuma sahip olduu grlecektir. Zirataklitle, geleneksel talm yoluyla, iman eden mukallitlerin imannn, gerek anlamda

geerli olup olmayaca konusu islam kelamclar arasnda da tartmal bir konudur.

Kimileri taklid iman sahih kabul ederken, kimileri de onun butlanna hkmektedir.

Ebu Hanife, Sfyan, Malik, Evzai, btn fukaha ile hadis alimleri: mukallidin iman

sahihtir; fakat istidlali terk etmesi sebebiyle gnahkardr demilerdir. Mutezile bir

kii, her bir meseleyi, aklnn yardmyla, mukabil pheyi bertaraf edecek ekilde

bilmedike mmin saylmaz demitir.

90

Gazlnin eserlerinde her iki gre de yerverildii grlmektedir. Grlerinin hangi dorultuda ekillendii, arlkl olarak neyi

tercih ettiini ve Gazlnin bu ift kutuplu tutuma sahip olmasnn nedenini aada

tesbit etmeye ve aklamaya alacaz.

Gazl, kendi yaamnda, ncelikle taklid inancn bandan kurtulmak istemiti.

Yahudinin ocuunun yahudi, hristiyannkinin hristiyan, mecusininkinin mecusi,

mslmanlarn ocuklarnn da yalnzca mslman olduunu grm ve bu ekilde

taklit yoluyla iman etmenin bir telkin ve grenek meselesi olduunu anlamt. Bu

dncesini, Hz Muhammedin her ocuk slam ftrat zere doar, fakat, ebeveyni

onu ya hristiyan, ya Yahudi veya Mecusi yapar hadisine dayandrmaktayd. Gazl,

taklidi reddettikten sonra gerek bilgiyi, hakikati renmenin yollarn aratrd. Asli

ftratn ngrd inanla, anne, baba ve hocalar taklit suretiyle, bakalarnn telkiniyle

89 Muhittin Baeci, Kelam lmine Giri, Netform Matbaa, Kayseri 2000, s.57, 58.90 Nureddin es-Sabuni, El-Bidaye fi Usulid Din (Maturidiye Akaidi- ev. Bekir Topalolu), D..BYaynlar, nc Bask, Ankara 1982, s.181,182.


39/131

18

oluan, ortaya kan inan arasndaki fark aratrd.Uzun sre devam eden fikr ve ilm

aratrmalardan sonra Gazl, gerein lsnn yakin bilgi olduunu anlad.91

El-Munkza bakldnda aka grlecektir ki, Gazl taklit yoluyla, atalardan tevars

yoluyla gelen imann shhatinin sorgulanmas gerektiini, byle bir inancn ok salam

bir zemine oturmadn, bu zeminin tekrar gzden geirilerek salam bir blokaj zerine

ina edilmesi gerektiini bizzat kendi biyografisiyle ortaya koymaktadr. Kendi hayat,

taklid imana itibar etmenin salkl ve salam bir yol olmadnn ak bir

gstergesidir.

Gazlye gre, insanlarn bir ou bo eylere inanmlardr. Bunlarn tasdiklerinin

sebebi, srf babalarn veya hocalarn taklit etmi olmalardr. nk bunlara kar

hsn zan beslemektedirler. Halk da bu kiilere rabet ve tevecch gstermektedir.

Onlara gvenen, bel balayan insanlar da onlara asla toz kondurmazlar. Taklidin bu tr

rneklerini hristiyan, yahudi, mecusi ve mslman ocuklarnda grmek mmkndr.

Hepsi bulu ana geldikleri zaman, babalarnn inanlar zeredirler. Her birinin hak

ve batl olan eyler hakkndaki inanlar kesindir.Vcutlar kesilse, yine inanlarndan

dnmezler. Bu inanlarna ters den gerek olsun yalan olsun hibir eye kulak

asmazlar. Dier bir rnekte, mriklerden alnan ve islam bilmeyen kle ve

cariyelerdir. Bunlar bir mddet mslmanlarla beraber yaamann getirdii birliktelikle,

slama kar ilerinde bir arzu ve muhabbet uyanr ve slam dinini benimser hale

gelirler. Bunlarn hepsi, yalnzca taklidin ve tabi olunan kimselere benzemenin

neticesidir. Zira insan taklit ve tebihe meyl ve arzu gsteren bir istidatta yaratlmtr.

zellikle bu arzu ve istidat, ocuklarn ve genlerin tabiatnda daha fazladr.92

nsanlarn ounluu iin Allah, sadece renme, telkin ve taklit yoluyla kazanlan bir

inan konusudur. Taklitle asl geree, hakikate, ze ulamak mmkn deildir.

Avama retilen inan, hakikatin suretidir, kendisi deildir.Tam marifet olmal ki,

zn kabuktan ayrld gibi hakikat suretten ayrlsn.93

91 Gazl, el-Munkz mined Dalalet (Dalaletten Hidayete ev. Ahmet Suphi Furat), amil Yaynlar,stanbul 1978, s.38, 39, brahim Agah ubuku, Gazzl ve phecilik, s.82.92 Gazl, lcam, s.81.93 Gazl, Kimya-y Saadet, s.34.


40/131

19

Gazlye gre, taklitte esas sakncal yn, gvenilir bir kiinin veya topluluun

grlerinin rnek alnmasnn yannda, iman esaslarna aratrma yapmadan, istidlalde

bulunmadan, fikri ve ilmi hibir aba gstermeden, srf ngr ve saduyuya olangvenle hareket ederek iman edilmi olmasdr.Taklitiler ya cahil ya yetersiz ya da

tembel olduklar iin taklit yolunu tutmaktadrlar. Ya da bu vasfn nede

sahiptirler.94 Gazl, istidlli terk edenin durumunu, cevabn okuyucuya brakt bir

soruyla anlatmakta ve taklide olan gvensizliini yinelemektedir: Nakil ve haberi

taklit etmekle yetinen, dnme ve aratrma metotlarn yerine getirmeyen bir kimse

iin doru yolu bulmak nasl mmkn olabilir? 95 Baka bir yerde ise taklitinin byle

bir zahmete girmesini onun iin layk ve uygun grmez. Mukallit bir meseleyi deliledayanarak izah etme seviyesinde deildir. Byle bir seviyede olsayd, bakalarna tabi

olmaz, bakalar ona tabi olurdu; cemaat olmaz imam olurdu. Mukallit, meseleyi

delillerle isbat yolunu tutarsa, bu onun iin fuzuli bir aba olur. Byle bir eyle megul

olan insann misali, souk bir demiri dven veya bozulmu, kokmu bir eyi dzeltmeye

alan kimseye benzer. Asl kt kokan eyi, attar nasl gzel kokar hale getirebilir

ki? 96

Gazl, taklidin en nemli sebeplerinin banda insann hevasnn geldiine

inanmaktadr. Kiinin en byk mabudu heva-i nefsidir. Bunu att zaman taklitten

kurtulur, iman hakikatleri kendisine ayan olur. nsan bu hakikatleri mcadele yolu ile

deil mcahede yolu ile aramaldr.97 eytan da onu rehavete srkleyerek akln

kullanmay terkettirir ve o da akln kullanmak yerine hazrclk olan taklidi benimser

hale gelir. Halbuki insan aklyla, hevasna ve arzularna kar koyabilir, onlar bertaraf

etme gcne sahiptir. Ama eytan ve nefsin telkiniyle mukallit, taklide saplanp kalr.98

Bu bakmdan Gazlye gre akl bir kenara atarak, nakli esaslar, sadece taklitle kabul

etmek cahilliin gstergesidir.99

94 lhami Gler, zgrlk Teoloji Yazlar, s.161.95 Gazl, el- ktisad, s.3.96 Gazl, Faysal, s.78.97 Gazl, hya, III/93.98 lhami Gler, zgrlk Teoloji Yazlar, s.164.99 Muhiddin Baeci, Gazlnin Kelam lmine Verdii nem ve Kelam Metodu, Erciyes niversitesiGevher Nesibe Tp Tarihi Enstits Yaynlar, Ebu Hamid Muhammed El Gazl, Yayn No.7, Kayseri1988, s.64.


41/131

20

Btn bunlarn yannda Gazl ayn zamanda baz eserlerinde mukallidin imann, sahih

kabul etmektedir. Birka yerde mukallidin iman ile kelamcnn imann mukayese eden

Gazl, bazen taklitinin imann kelamcnnkine tercih etmektedir. Kelamclarn iman,rzgarn istedii yne sallad ip gibiyken, avamn iman, hibir gcn sallamaya g

yetiremedii bir da gibidir. man asl salam olanlar, iman taklit ile ald gibi, onun

delillerini de taklitle alan avamdr.100 Gazlnin bu grlerini biraz da o dnemin

konjonktrel yapsyla deerlendirmek gerekmektedir. nk Gazl, bunlarn

devamnda baz ifrat ieren yorumlara yer vermitir. Mesela mam afiinin u szne

yer vermitir: irkten baka her eit gnahla Allahn huzuruna kmak, kelamc

olarak kmaktan daha hafiftir. Yine afiinin u szne yer vermektedir: nsanlar,kelamdaki fenal bilselerdi, aslandan kaar gibi ondan kaarlard. Kelam renen

zndklar.101 Gazlyi bu yorumlara sevkeden saik, kelamdaki mutezil etkinin yol

at menf neticelerdir. Kendisi de zaten bu szlerin mutezili kelamndan sakndrmak

amal olduunu ifade etmektedir. Bu yorumlarla, insanlarn kafalarnda oluabilecek

itikadi phelerin, imanlara arz olabilecek zararl fikirlerin n kapatlmaya

allmtr. Gazl, bu konuyu lcamnda ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr.

Yoksa Gazl, kelam kart biri deildir. nk kelamn faydalarn ve zararlarn

konum ve mevkisine gre saymakta ve kendisi bu konuda orta yolu benimseyerek ne

ifrat ne de tefrit yolunu tutmaktadr. Kelam ilminin kr da zarar da vardr.102

szyle Gazl, kelam hakknda ifrat ve tefrite kaymadan orta yolu benimsemitir.

Gazlye gre kelam ilmini tahsil edecek olan da u haslet olmaldr: Yalnz ilme

haris olmak, zek ve takva.103

Gazlye gre bula eren herkese ilk gereken ey Allah ve Rasln tasdik etmektir.

Bu ehadet delilsiz, kyassz ve kaziyesiz taklit ile de mmkndr. Peygamber cahil

araplardan sadece tasdik ve ikrar etmelerini istemekle yetinmi, ne delil istemi ne de

delil retmitir. 104 Eer bu kii phelerin kol gezdii bir ortamda neet etmise ve

iinde baz itikad pheler barndyorsa, bu pheleri izale iin baz deliller ve ilimler

renmesi kendisine farz olur. Ticaretle uraan bir kimsenin tefecilik ortamnda nasl

100 Gazl, hya, I/131.101 Gazl, a.g.e, I/131,132.102 Gazl, a.g.e, I/134.103 Gazl, a.g.e, I/137.104 Gazl, a.g.e, I/31,32.


42/131

21

tefecilie dmemek iin baz eyleri bilmesi gerekiyorsa, imannda phe uyanan

kimse de bu ekilde imanna arz olabilecek phelerden kendisini korumaldr.105

Gazl, mukallidin imannn sahih kabul edilebileceine dair Hz Peygamber

dneminden rnekler getirmektedir. Bilinmesi gerekli olan eyler ikidir: Allahn

varl ve Raslnn doruluu. Bunlarn bilinme yolu brhani olabilecei gibi,

taklit yoluyla da mmkndr. Taklit yoluyla bu hakikatlere ulaan gerek mmindir.

Onlarn akl deliller aratrma ykmll yoktur. Hz Peygambere yle insanlar

gelirdi ki hayvanlardan farklar sadece konumalaryd ki bunlar, bir kelime-i ehadet

getirir ve Efendimiz onlarn imanlarna hkmederdi.

106

Her kim; imann tertibedayanan taksimlerle, mcerret delillerle ve kelam ilmi ile elde edileceini zannederse

ok garip bir ey uydurmutur. Zira Hz Peygamber dneminde delil nedir bilmeyen,

bilmek isteseler de anlayamayacak olan bir ok arabn mslman olduuna

hkmedilmekteydi.107 Mslmanln esas, kelime-i tevhidi, dil ile ikrar edip, kalp

ile doruluunu kesin bir ekilde bilip tasdik etmektir. Avama gereken budur. Kelam

ilmi renmek farz- ayn deildir. nk Hz Peygamber araplardan byle bir talepte

bulunmamtr. Ancak phelerin kol gezdii bir ortam ve zemin sz konusu olduu

zaman, bu ilmi renmek farz- kifaye konumuna gelmi olur.108

Gazlye gre, avam, inancnn delillerini dnmez. Delil hakiki midir, ekli midir?

bunlara bakmaz.Ya da bu inan, ekl, kr krne kuru bir taklidin neticesi midir,

deil midir bunlar incelemez. Onun arad ey, delil deil, ancak fayda ve maksad

elde etmektir. Kim Allahn zat ve sfatlar, kitaplar, peygamberleri ve ahiret gn

hakkndaki itikadnn hak olduuna ve hakikatin inand hal zere olduuna kesin ve

samimi olarak iman ederse o kimse saiddir. Bu inan, kelamn delillerinden birine

dayanmasa da Allah yannda makbuldr. nk Allah, kullarna, delile dayanmak

suretiyle iman teklif etmemi, onlar mutlak anlamda iman ile mkellef tutmutur.

Nitekim Hz Peygamber, bedevi, gebe, kyl, cahil araplara, hal ve durumlarna gre,

mucizeleri ve peygamberliine delalet eden eyleri dnmelerini, alemin hadis

oluunu, Snii isbat eden, birliine ve sair sfatlarna iaret eden delilleri bilip

105 Gazl, a.g.e, I/33.106 Gazl, Fedaihul Batniye (el- Mustahzri-Thk. Abdurrahman Bedevi), ed-Darul Kavmiyye lit Tabativen Ner, Kahire 1964, s.92,93.107 Gazl, Faysal, s.93.108 Gazl, Kimya, s.97.


43/131

22

bulmalarn teklif etmemitir. nk arabn avam, istidlal iman ile mkellef

tutulsalard, byle bir eyi anlayp idrak edemeyeceklerdi. te Peygamberin zamannda,

sahabe devrinde binlerce kii bu ekilde mslman olmulard. Bunlarn ou ilm-ikelam delillerini bilmez ve anlamazlard. nk bir adamn o delilleri anlamak ve

renmek iin iini gcn brakp muhtelif hocalardan senelerce ders almas, tahsil

grmesi gerekirdi. te btn bunlardan kesin bir ekilde anlyoruz ki; Allah, halk,

yalnz mutlak imanla ve her surette salam ve phe gtrmez bir tasdik ile mkellef

tutmutur. Btn bulardan anlalan udur ki; mukallit mslmann inanc, Allah

katnda haktr ve onlarn inanlar katdir. Bununla beraber, iman esaslarn btn

delilleriyle bilen bir alimin iman derecesinin, delilleri bilmeyen kr bir mukallittenstn olduunu inkar edemeyiz. Fakat iman sahibi olma asndan bir alim nasl bir

mmin ise, mukallitte mmindir.109

Yukarda yaplan iktibaslara dikkat edildiinde, nemli bir nokta gze

arpmaktadr.Gazl, avamn, taklide dayal imanlarn sahih ve geerli sayd her

yerde, onlarn imanlarn srekli kelami yntemle ya da kelamclarla kyaslamtr.

Halbuki bir taklitiden istenmesi gereken ey, kelami konular veya kelami

metodolojiyi ve epistemolojiyi renmesi deil, aksine kendi seviyesine uygun olarak

imann glendirme yolunda, akln, fikrini, kalbini gelitirmesidir. Mukallit, kendi

apnda imani hakikatleri renir, afaki ve enfsi delilleri tefekkr eder, yazl veya

szl bilgi odaklarndan bunlarla ilgili veriler elde ederek taklitten tahkike

ykselmeye almaldr. Bu meseleyi bu ekilde deerlendirmediimiz taktirde,

taklit dndaki iman seviyeleri sadece mtekellimlere hasm gibi alglanabilir.

Gazlnin kelamdan, istidllden sakndrmasnn sebebi, o dnemde avamdan olan

insanlar, zellikle de mteabihat, (Allahn zat ve sfatlar) konusunda ehil

olmayanlar kelm ilminin zararl, tehlikeli ve de menfi sonularndan koruma

dncesinden ve avamn bu meselelerle uraarak ellerinde bulundurduklar iman

da kaybetme endiesinden kaynaklanmaktadr. Yoksa mukallidin sadece kuru bir

teslimiyetle yakay kurtarabileceini, Gazlnin konunun bandaki fikirlerinden

karmak mmkn deildir.

109 Gazl, lcam, s.82, 83.


44/131

23

Bir de Gazl, mukallitleri asr- saadet Mslmanlar ile kyaslyor ki, bu da ok

tutarl grnmemektedir. Zira sahabe Hz Peygamberi bizzat grm, vahyin iniine

ahit olmu, belki bir ou mucizelere tanklk etmi ve neticede iman etmilerdir.Dolaysyla onlarla, mucizeleri grm olmak yle dursun, onlarn bilgisine dahi

sahip olmayan mukallitleri bir tutmak tutarl deildir. Onlar peygamberin risaletine

hakkyla inanmak istediklerinde, onu grmeleri yeterli gelmekteydi. Kur an tedricen

iniyor ve kutsal kitabn doruluuna bu ekilde ahit oluyorlard. Kuran ve

peygamberin gereklii ortaya ktnda, geriye Allaha inanmaktan baka kar yol

kalmyordu. Sonu olarak byle bir durumda taklit kendiliinden ortadan kalkmakta

ve mslman iin gerek imann yollar alm olmaktadr.Gazlnin, taklidi iman muteber grd drt yere baktmzda baz nanslar gze

arpmaktadr. Bu nanslar mukallidin imanna glge drmektedir. hyada geen

ilk yerde, avamn imann, kelamclarn imanyla kyaslayan Gazl, hyada bir

baka yerde avamn imann, ariflerin imanyla kyaslayarak, onlarn imanlarndaki

zafiyeti gstermektedir. Gazlye gre avamn iman nuru lamba ve mum

gibidir. Ariflerin ki ise gne gibidir.110 Dier alnt yaplan yerlerde, imana, itikada

pheler arz olursa imann delillerle takviye edilmesi gerektii vurgulanmaktadr.

Mukallidin iman da pheden uzak deildir. Fedaihul Batniyyede Gazl, Hz

Peygambere yle insanlar gelirdi ki hayvanlardan farklar sadece konumalaryd ki,

bunlar bir kelime-i ehadet getirir ve Efendimiz onlarn imanlarna hkmederdi

szyle, mukallitlerin taklit ncesi hallerini ar bir nitelikle anlatmaktadr. Faysal ve

Kimyada ise bu kiileri islam vasfyla, mslman olarak vasflandrmtr ki, iman-

islam ayrm gz nne alndnda bu kelimelerin seilii de ayr bir anlam

kazanmaktadr. lcamdaki alntlanan blmlerde ise Gazl her ne kadar bu konuda

net bir tavr ortaya koyuyor gibi grnse de, konunun bandaki fikirleriyle ve lcam

n sonunda mdellel olarak iman eden kiinin kr krne inanandan stn olduunu

kabul etmekle, taklid imana duyduu gveni kukulu hale getirmektedir. Gazl bir

bakma teferruattaki bu inceliklerle, st kapal da olsa taklide olan gvensizliini

sergilemektedir.

Taklidin kabulnn zorluuna bir baka rnek Gazlnin kendi yaamdr. Gazlnin

kendi hayat taklidi kabul etmediinin ak bir gstergesidir. El-Munkz mined

110 Gazl, hya, III/27.


45/131

24

Dalaleti adn tayan ve dalaletten kurtaran ey anlamna gelen eserinde anlatt

zere o, hem epistemolojik balamda hem de ontolojik boyutta, taklitle amansz bir

mcadele vermitir. O itikatta taklide gvenmedii gibi bilginin tevarsle, tarihle,tecrbeyle gelen btn eitlerine de gvenmemi ve bunlardan kuku duyarak

hakikati, tahkiki ve gerekliin asln aramtr. Arad bu hakikati zorlu bir

sreten sonra, sonunda bulmutur. nk slam, taklidi, iman esaslarna kr

krne balanmay, dini vecibeleri uursuz ve mekanik bir ekilde yapmay

nehyetmitir. Taklitilie ar darbeler indirerek onun kklerini kurutmay

amalamtr.111 Kuran eski kavimlerin taklitilikle, atalar dinine kr krne

uymakla bir yere varamayacan ifade ederken, bunlar savunanlar da ar birekilde eletirmektedir.112 slam kendisinin taklide dayandrlmamas iin devaml

akla ve fikre vurgular yapm, akl derin ve dogmatik uykulara dalmaktan koruyan

kalkanlar getirmitir. Derin uykuya dalan, taklitilikle gnn kurtarmaya alanlara

slam ne zaman uyan dese, vehme kaplanlar ona u ninniyi okuyagelmilerdir:

Uyu, gece karanlk, yol zor, hedef uzak, binitin yorgun ve daarcn kk. 113

Sonu olarak mukallidin iman vardr, onun imanszlna hkmetmek, kulun

snrlarn aan bir meseledir.Ancak mukallit, hayatnn sonuna kadar taklitte

kalmamal, tahkiki ve kamil seviyeye kmak iin amel, ilm ve fikr aba sarfetmeli

ve bu imann korumak iin Gazlnin de dedii gibi mcahededen bir an olsun

vazgememelidir.

111 Muhammed Abduh, Tevhid Risalesi (ev. Sabri Hizmetli), Fecr Yaynlar, Ankara 1986, s.194.112 Lokman/21, Zuhruf/22, Muhammed Abduh, a.g.e, s.196.113 Muhammed Abduh, a.g.e, s.195.


46/131

25

1.5 Hakikate Ulamada phenin Rol

slam dnce tarihinde Gazlyi neredeyse btn islam dnrlerinden ayran en

nemli zellii, onun hakikati bulma yolunda iine dt phe krizidir. stelikonun, bu phe krizini sistematik ve metodik olarak tecrbe etmesi ayr bir neme

sahiptir. Yakne ulamak iin felsef manada pheye den ve sonuta taklitten syrlp

tahkiki imana ulaan yegane islam filozofu Gazldir.114 Gazl, lmnden be yl

nce otobiyografi tarznda yazd el-Munkz mined Dalal de, bu metodik phesini

ayrntlaryla anlatmaktadr.115 Bu blmde biz, Gazlyi meslektalarndan ayran bu

septik sreci anlatmaya alacaz.

Gazl, pheyi, aratrmay hakka ulamann bir art ve arac olarak gryordu.116

Bunun nemini gstermek iin Mizanl Amelini Gazl u cmlelerle

noktalamaktadr: phe insan hakka gtrr. pheden korkulmaz. phe etmeyen

aratrma ve inceleme yapma gerei duymaz. phe baktrr, bakan ise grr. phe

etmeyen ise bakmaz ve gremez. Grmeyende dnya ve ahirette kr kalr ve dalalete

der. Byle bir duruma dmekten Allah korusun.117

Gazlnin dnsel dnyasnda niin sorusunun ok nemli bir yeri vardr. O,

niinini sorgulamadan hibir eye taklitle bel balamak istemez. Bu da onun hakikate

olan hrsndan kaynaklanmaktadr. yle grnyor ki, anlamak demek, varolmak

demektir. Nitekim, Gazlnin hermentii bir dil problematiine yant aramas

bakmndan yntemsel bir hermentik olarak grlebilecei gibi, varl ve varoluu

dini inancn nda yorumlamas bakmndan da varolusal bir hermentik olarak

grlebilir.

118

Niin sorusunu nce fizik ve mantk ilimleriyle, doruluunainandmz bilgilere yneltmitir. Kendisine, niin ve neden fizik, hiss ve akl

bilgiler dorudur, bunlarn yanl ve yalan olmad ne ile sabittir? gibi can alc bir

soru sormu, neticede Gazlnin ald cevap taklit olmutur. ncelikle taklit banda

gazali de iman bilgi iliskisi the relation between faith and knowledge according to ghazali

Documents