1

Francois De Fontette

HISTORIA ANTYSEMITYZMU

LUBLIN 2010

2

Tytu orygina uHISTORIA ANTYSEMITYZMU

Przek adMaria i Mieczys aw Mendychowscy

Projekt ok adkiGet Stankiewicz

RedaktorDanuta Sadkowska

ISBN 83-85193-73-1© Presses Universitaires de France, 1982,1988 © Copyright for the Polish editionby Wydawnictwo Siedmioróg 1992

Przedmowa do Pages israeliennes,Paris, 1956

Marcelowi MallerowiW imi starej przyja ni

Historia narodu ydowskiegojest na zawsze histori wszystkich ludzi

F. MAURIAC

3

WPROWADZENIE POJ

owo Antisemitismus pojawia si dopiero oko o 1880 roku wNiemczech w pracy Wilhelma Marra: Der Sieg des Judentums iiberdas Germanentum - czas i miejsce oka si pó niej niezwykle zna-mienne. Poj cie to szybko si rozpowszechnia i Nouveau Larousseillustre definiuje w 1897 roku antysemityzm jako „ruch spo eczny,który w pewnych krajach skierowany jest przeciwko ydom i zmierzado zastosowania wobec nich rodków nadzwyczajnych". Petit Larous-se illustre okre la go w 1906 roku jako „doktryn tych, którzy sprzeciwni wp ywom ydów", lecz i ta definicja ulegnie zmianie, bo wwydaniu z 1988 roku jest to „doktryna lub postawa systematycznejwrogo ci wobec ydów", natomiast jako antysemit okre la si tego,kto jest „nieprzychylnie nastawiony do ydów". Poj cia te s stosun-kowo niedawne i nie widniej w s owniku Littrego, a Dictionnairealphabeti ue et analogi ue de la langue francaise (1958) Paula Rober-ta wyja nia do pobie nie: „antysemityzm - walka przeciwko semity-zmowi" (sic). Prawd mówi c to s owo wydaje si zupe nie nieade-kwatne do oznaczanego zjawiska. Z jednej strony, wed ug zasad ter-minologii, przymiotnik „semicki" powinno si stosowa do j zyków,a nie do ras lub grup etnicznych; z drugiej strony, je eli hebrajski jest

zykiem semickim, to arabski jest nim tak e. Tak wi c nale obyokre la przez antysemityzm niech wobec ydów i Arabów.

Mimo powy szej uwagi s owa tego b dziemy u ywa jednak odt dw powszechnie przyj tym znaczeniu. Nale y wi c postawi sobiepytanie, czy rzeczywisto antysemityzmu nie wyprzedza a historycz-nie pojawienia si has a w s owniku. Jest tylko jedna autorka - wa nask d in d - Hannah Arendt, która przeciwstawia si mieszaniu dwóchbardzo ró nych zjawisk: antysemityzmu — ideologii laickiej z XIXwieku, (uto samianej z antysemityzmem dopiero po 1870 roku) i nie-ch ci do ydów, powsta ej na tle religijnym, wywodz cej si z wzaje-mnej wrogo ci dwóch antagonistycznych wiar. Postawa H. Arendtmo e wydawa si dziwna, a jednak staje si zrozumia a, gdy zauwa-ymy, e autorka zamierza oznaczy za pomoc s owa antysemityzm

anty ydowski rasizm. Istotnie, specyficznie rasistowski aspekt anty-semityzmu pojawia si dopiero w drugiej po owie XIX wieku i stano-

4

wi jedno z jego wciele . A przecie ydzi byli przedmiotem wrogo cio wiele wcze niej, co sk ania nas do zastanawiania si , jak nazwa tpostaw . Na ogó mówi si mimo wszystko o antysemityzmie, ale iwtedy s owo obejmuje jeszcze zbyt wielk ró norodno sytuacji.Nale oby przede wszystkim nie bra pod uwag antyjudaizmu, któ-ry polega by jedynie na opozycji teologicznej i liturgicznej, jak tomia o miejsce na przyk ad w czasach powstawania chrze cija stwajako religii ró ni cej si , a potem odr bnej. Bez w tpienia to w niena niuans tego rodzaju by wra liwy ydowski pose Na uet, kiedy ztrybuny Izby o wiadcza w 1895 roku: „Gdyby antysemityzm polegajedynie na dyskusji i odrzucaniu dogmatu, g ównych poj religiiydowskiej, o wiadczam wam z ca szczero ci , e sam by bym an-

tysemit ". Ponadto nale y zauwa , e wrogo wzgl dem ydówmo e mie wiele powodów: religijne, racjonalistyczne, ekonomiczne,polityczne, spo eczne, rasowe. Te czynniki, zale ne od legionów iepok, zyskiwa y lub traci y na znaczeniu, niekiedy kumuluj c si isplataj c w taki sposób, e motywy niech ci wobec ydów zdaj siwspó czesnemu obserwatorowi nies ychanie powik ane i jest trudnosklasyfikowa je oraz przypisa ka demu nale ne miejsce.

Nale y tak e zdefiniowa lub spróbowa lepiej okre li te elemen-ty, które s przedmiotem antysemityzmu. W tym momencie pojawiasi pytanie: „Kto to jest yd?" Jest to pytanie wystarczaj co obszernei z one, by zaj nim w d szym studium socjologicznym. Wydajesi zatem rozs dne poprzesta w tych rozwa aniach na informacjach

ownikowych, które okazuj si do bogate; W wydaniu z 1988Petit Larousse illustre podaje: „ yd, ydówka: rzecz. ( ac. Judaeus,od Judei). Osoba nale ca do narodu ydowskiego, do spo eczno ciizraelickiej. yd polski (pisane z du ej litery w takim przypadku). Ten,kto wyznaje religi judaistyczn : yd praktykuj cy. yd wieczny tu acz,legendarna posta , skazana na bezustanne chodzenie, a do ko cawiata, za zniewa anie Jezusa nios cego krzy . (Tradycja nazywa go

Ahasverus.) // Le petit juif (pot.) (dos ownie „ ydek" - (I .) czu e miej-sce na okciu". Je eli pominiemy ostatni zmiank , widzimy, e yd

czy si albo z narodem, albo z religi ; wzmianka o ydzie tu aczupojawia si jako g az narzutowy anty ydowskiej apologetyki. Je elisprawdzamy s owo izraelita, nie uzyskujemy du o wi cej wyja nie ,gdy jest tu mowa o tym, „który nale y do religii ydowskiej" lub„potomku Jakuba lub Izraela, zwanym tak e YDEM lub HEBRAJ-

5

CZYKIEM". Warto jednak kontynuowa przeszukiwanie s owników.Si gaj c wstecz, zauwa amy, e w wydaniu z 1906 roku tego samegodzie a widnieje „ yd" z dodatkiem: „przeno nie lichwiarz" i jeszcze z1965 roku: „przeno nie i potocznie lichwiarz", ale ju w wydaniu z1966 roku ta wzmianka znika zupe nie. Jeszcze bardziej interesuj cyjest pod tym wzgl dem s ownik Littrego, który pod s owem „ yd "zauwa a: „Przeno nie i potocznie: kto po ycza na procent lichwiarskilub sprzedaje nies ychanie drogo, i ogólnie: ktokolwiek, kto stara sizarobi pieni dze z chciwo ci ", a do s owa izraelita, rozumianegojako synonim yda, dorzuca: „Jest mi dzy tymi dwoma s owami takaró nica, jak mi dzy zast pc s dowym (adwokat) a zast pc upe no-mocnionym (prokurator). Znaczenie jest takie samo; jednak ze wzgl -du na to, e yd i zast pca upe nomocniony mo e by le rozumiany,

ywa si nazw: izraelita i zast pca s dowy". Jeste my wi c wiad-kami ewolucji semantycznej, która sprawi a, e poj cie yd staje sisynonimem sknery i sk pca. Tak wi c czytamy u Moliere'a: „Jaki

yd? Jaki Arab z niego? Bierze wi cej ni czwart cz " („Sk piec",II, 1) i: „Id z tob o zak ad, czy wzruszysz, je li o pieni dz chodzi,cz owieka, o którym mowa... to cz owiek bezwzgl dny w tej mierze,ale to tak bezwzgl dny jak nikt inny" (ibid., II, 6). Na przestrzeni wie-ków s owo yd pojawia o si w znaczeniu wtórnym - wyra nie pejo-ratywnym i obra liwym. S dzimy, e przydarzy a si mu przygodapodobna do tej, która przytrafi a si s owu Murzyn: zdyskredytowane,gdy niew tpliwie zbyt cz sto kojarzone z „brudnym", ust pi o miej-sca Czarnemu. Dopiero negritude (murzy sko - t .) u wietnionaprzez prezydenta Senghora przywraca mu dyplom szlachectwa. S owo

yd, z powodu podwójnego sensu narzuconego przez antysemityzm,zacz o by bole nie odczuwane. Niech za dowód pos y nam toujmuj ce wyznanie Alberta Cohena: „Ustalam nawet s owa, które spodobne do strasznego, bolesnego i pi knego s owa. Znajduj na-tychmiast juin i suif (Juif to yd po francusku - t .), tak jak po angiel-sku przychodz od razu na my l few, dew, jewel i . yd po angielsku -

.) Wystarczy."Przytoczone rozumowanie wyja nia, dlaczego w ubieg ym wieku

wielu ydów francuskich wola o s owo Izraelita (by o hardziej sto-sowne i wygl da o na bardziej zasymilowane) od s owa yd. Pocz w-szy jednak od drugiej wojny wiatowej, wspomnienie O wi cimia,utworzenie pa stwa Izrael, pierwsze dziesi ciolecia jego istnienia uka-

6

za y wielu ydom, jaki sens mia o to, e prze yli i pozwoli o im pod-nie z dum g owy, i to do tego stopnia, e cz sto u ycie terminuIzraelita wydaje si nieco przestarzale, a nawet nie na miejscu, jakgdyby ten, kto tego okre lenia u ywa, by antysemit i obawia si , esobie pobrudzi usta wymawiaj c s owo yd.

Te rozwa ania terminologiczne wskazuj ju rozmiary zadania; ma-teria jest niezwykle obszerna, bibliografia jest bogata, temat rozleg y.Dlatego te przedstawimy histori antysemityzmu pocz wszy od sta-ro ytno ci poga skiej, ko cz c na prze ladowaniach nazistowskich.Pó niejsze fakty, wobec których brak nale nego dystansu, by dokonaanalizy historycznej, dostarcz tym niemniej warto ciowego materia udo bada zjawiska, daj cego si wówczas u ci li dzi ki historycznejznajomo ci wcze niejszych realiów. Z tego powodu po wi cimy ma oznanym okresom wi cej miejsca, ni tego oczekuje czytelnik. Czy-nimy to wiadomie, s dz c, e lepiej na wietli pewne zjawiska wa -ne, cho na ogó pomijane, ni powtarza rzeczy znane wszystkim.

Zreszt s to zagadnienia delikatnej natury; o ile rzecz jest trudnadla autora ydowskiego (bo jest ma o prawdopodobne, aby uda o musi uzyska jednomy lno czytelników wobec swych tez), jest onajeszcze trudniejsza dla autora goja, któremu mo na zawsze zarzuci ,e nie widzi sprawy od rodka. Nale y te liczy si z ró norodno ci

czytelników, których wra liwo na omawiane sprawy - z bardzorozmaitych i zawsze godnych szacunku powodów — jest niezwyklesilna, ale przecie nie mo na pomija pewnych problemów lub po-przesta na zasygnalizowaniu niektórych pozycji, zwraca uwag nanie, pozornie je pomijaj c, nie by oby uczciwe. Wypada wi c potrak-towa temat z wielkim taktem i delikatno ci , unikaj c zranienia ko-gokolwiek, zw aszcza e zajmujemy si dziedzin , w której zbyt moc-ne twierdzenia mog okaza si zbyt brutalne. Jednak e ryzykuj c, enie spodobamy si nikomu lub e narazimy si wszystkim, czynimy tujak i gdzie indziej poszukiwanie prawdy g ówn trosk historyka. Niechodzi przy tym wcale o captatio benevolentiae tak , jak j pojmujeretoryka tradycyjna, ale o konieczne ustalenia.

7

Rozdzia pierwszy

STARO YTNO POGA SKA

Badanie tekstów antycznych niew tpliwie pozwala ustali czas po-wstania i ród o licznych tematów antysemickich. Trzeba jednak naj-pierw przypomnie istnienie wci tocz cej si debaty na temat rangiantysemityzmu w tej epoce.

Dla niektórych antysemityzm jest zjawiskiem trwa ym w przestrze-ni, a zw aszcza w czasie. Theodor Mommsen uzna go za „tak staryjak sam judaizm", Renan stwierdzi t trwa i dziwi si jej, The-odor Reinach powiada : „jest tak dawny jak judaizm", a w 1944 rokuMoise Rngelsohn datowa jego powstanie „na czas samych narodzinjudaizmu, w momencie wi tego przymierza, jakie Wieczny zawar zAbrahamem". Wielu autorów chrze cija skich - katolickich lub prote-stanckich - dochodzi o do podobnych wniosków; jest to odwiecznymotyw antysemityzmu, od ko ca zesz ego wieku a do po owy wiekubie cego.

Jednak e po ukazaniu si dwóch podstawowych ksi ek Jules'a Isa-aca: Jezus i Izrael oraz Geneza antysemityzmu, inni autorzy kwestio-nowali z du ym rozeznaniem i z jeszcze wi kszym naciskiem takodleg e ród a i starali si wykaza , e praktycznie nie mo na wcalemówi o antysemityzmie przed upowszechnieniem si chrze cija -stwa. T w nie drog szli M. Poliakow i R. Ikor, zachowuj c jednakwiele ró nic w sposobie prezentowania zjawiska i doborze argumen-tów. Tymczasem w najnowszych pracach M. Sevenstera po wi ca siwi cej miejsca antysemityzmowi przedchrze cija skiemu.

Wydaje si , e u róde sporu o czas powstania antysemityzmu mo- tkwi , jak to zauwa a M. Lovski. ukryte my li lub nie wiadome

motywacje: z jednej strony pragnienie, by wykaza wag antysemity-zmu antycznego i zmniejszy o tyle odpowiedzialno chrze cijan, a zdrugiej strony d enie do zdj cia ze staro ytno ci pi tna an-tysemityzmu, by zrzuci odpowiedzialno za niego na Ko ció . Wtych przypadkach zachodzi ryzyko stronniczo ci w obu kierunkach.

8

Spróbujemy wi c wy uska najpierw to, co mo na powiedzie ostaro ytno ci poga skiej, by uchwyci pewien aspekt „judaizmu wi-dzianego z zewn trz" - jak to znakomicie okre la Theodor Reinach.

I. wiadectwa biblijne i egipskiePostawa Egipcjan wzgl dem Hebrajczyków by a dosy z ona;

charakteryzowa a j wrogo polityczna i antyazjatycka skierowanaprzeciwko „Hyksosom" (nazwa oznaczaj ca naje ze Wschodu).Myleni z nimi Hebrajczycy byli w pewnym stopniu przedmiotem kse-nofobii egipskiej: „Oto naród dzieci Izraela, przez sw liczebno isi staje si dla nas niebezpiecze stwem. Podejmijmy wi c w stosun-ku do niego zr czne kroki, by przeszkodzi mu we wzrastaniu, wprzeciwnym wypadku w razie wojny... b dzie walczy przeciwkonam, by potem opu ci kraj" (Ex. I, 9—10). Czyni si typow aluzjdo g bokich ró nic religijnych, zw aszcza kiedy Moj esz odpowiadaFaraonowi, który mu nakaza z Jahwe ofiar na miejscu: „Po-wi camy Jahwe, naszemu Bogu w nie zwierz ta, których ofiaro-

wanie Egipcjanie uwa aj za wi tokradztwo. Je eli my z ymy naich oczach ofiary, które im s niemi e, czy oni nas nie ukamienuj ?"(Ex. VIII. 22).

Bardziej znacz ce wydaj si fragmenty Ksi gi Estery. Oskar enie,które tam sformu owano - o ile nie pochodzi z historii V wieku przedChrystusem - wyra a niew tpliwie reakcje wiata helle skiego trzystalat pó niej. Przypomina si tam, e wezyr Aman chcia namówi As-suerusa (Kserksesa I), by wyt pi naród ydowski, I przytaczane po-wody podkre laj wielkie rozproszenie geograficzne i dra ni od-

bno tej nacji: „Po ród licznych narodów twego królestwa, wewszystkich prowincjach jest rozproszony naród, który nie ulega asy-milacji. jego prawa nie przypominaj praw adnego innego narodu, adekrety królewskie s dla niego martw liter " (Est. III, 8). Tekst de-kretu, jaki Aman uzyskuje od króla, zawiera w sobie zarzuty co doodr bno ci ydów i amania przez nich prawa: „Maj c tedy na uwa-dze, e rzeczony lud jedyny w swoim rodzaju jest pod ka dym wzgl -dem w sporze z ca ludzko ci , e od niej si ró ni przez zestaw eg-zotycznych praw, e jest niech tny naszym interesom, e pope nianajniegodziwsze wyst pki, nie wy czaj c zagro enia dla stabilno cinaszego królestwa..." (Est. grec. III, 5). I oto mamy ju dwa posta-wione zarzuty: wszechobecno ydów i ich opozycja wzgl dem resz-

9

ty ludzko ci. Je eli chodzi o sankcj , b dzie ona brutalna: „b do-szcz tnie zniszczeni, cznie z kobietami i dzie mi, mieczem ich wro-gów bezwzgl dnie i bez lito ci". W Persji w V wieku dochodzi dopogromu - stwierdza Ch. Journet. Ma on niew tpliwie racj z psycho-logicznego, ale nie z historycznego punktu widzenia. ydzi triumfo-wali nad swymi wrogami i w taki sposób, e Jules Isaac komentuje:„Swoisty pogrom zaiste, w wyniku którego jest siedemdziesi t pitysi cy zabitych z r k ydów i podkre la (zreszt s usznie), e Ks.Estery zawiera mieszanin faktów legendarnych i mitycznych. (s. 15)

Je eli chodzi o V wiek, zauwa my, e o ile zakazy ma stwa y-dów z obcymi wprowadzone przez Ezdrasza i Nehemiasza niew tpli-wie izolowa y bardziej ydów, odpowiada y one woli opierania siasymilacji zagra aj cej odr bno ci i czysto ci monoteistycznej wiary.

I znów niezmienna odr bno religii ydowskiej pozwala zrozu-mie wypadki w Elefantynie, które mia y miejsce oko o 410 rokuprzed Chrystusem, a które znamy lepiej dzi ki papirusom odkrytymna pocz tku bie cego wieku. Na owej wyspie, po onej nad Nilemnaprzeciwko dzisiejszego Assuanu, Persowie zainstalowali garnizonydowski. Kap ani egipscy czcz cy wi te tryki (uosobienia ich boga

Hnuba) byli przera eni i oburzeni na widok licznych ofiar z jagni tsk adanych z okazji Paschy ydowskiej, co dla nich by o równoznacz-ne ze wi tokradztwem. Za panowania Dariusza II, korzystaj c z nie-obecno ci satrapy perskiego, Egipcjanie, podburzeni przez swychkap anów, spl drowali i zniszczyli wi tyni Jahwe. Sta o si to, cze-go w nie obawia si Moj esz. Czy nale y dopatrywa si w owymzdarzeniu aktu antysemityzmu? Nie, wedle Jules'a Isaaca, który za-uwa a, e niszcz c wi tyni , Egipcjanie nie atakowali osób, i który

wiadcza: „Epizod mo na ostatecznie wyt umaczy przez antysemi-tyzm anty ydowski, ale mo na go równie dobrze i nawet lepiej wyja-ni bez niego". M. Sevenster jest zwolennikiem odwrócenia sposobu

rozumowania, a M. Adolphe Lods uwa a, e „sprawa mia a niew t-pliwie charakter zaj cia religijnego, analogicznego do tych, które takcz sto prowadzi y do przelewu krwi w redniowiecznych gettach:wszystko tu jest, nawet oskar enie o „bogobójstwo". M. Yoyotte za-uwa a, e tym sposobem pierwszy znany wypadek antysemityzmuwi za si z postawieniem ydom zarzutu, e s nierzami i „cowi cej, nierzami w adzy perskiej, tzn. aryjskiej"!

10

II. Staro ytno helle ska i rzymskawiadectwa odnosz ce si do antysemityzmu staro ytnego s dwo-

jakie: jedne opowiadaj o istnieniu konkretnych ognisk niepokoju,drugie donosz o wrogich reakcjach s siednich ludów wobec mniej-szo ci ydowskiej; nie stanowi one zbioru ci ego i wyczerpuj cego;pozosta e literatury grecko- aci skiej pozwalaj oceni zasi g preten-sji przeciwko ydom w wiadomo ci zbiorowej.

I Fakty. Trzeba najpierw wspomnie o znaczeniu diaspory (s owogreckie znaczy rozproszenie i tak w nie rozumie tradycja). Zapo-cz tkowana mi dzy VIII i VI wiekiem, ci gn a si i narasta a ku Alek-sandrii, Antiochii i Rzymowi; Juster móg naliczy oko o pi ciusetmiast i grodów w Imperium Rzymskim, gdzie obecno populacji y-dowskiej jest po wiadczona. Nie mo na poda dok adnych danych,je eli chodzi o jej liczebno , a zaproponowany rz d wielko ci pi ciudo sze ciu milionów ydów, z czego pó tora miliona w Palestynie, nasze dziesi t milionów mieszka ców ogó em w Imperium u jego po-cz tków jest jedynie hipotetyczny. Ta diaspora - i to jest wa ne - wy-daje si wi c du o wcze niejsza od zdobycia Jerozolimy przez Tytusa.

ówne punkty zapalne mieszcz si w Judei: Jerozolima zosta aspl drowana przez Antiocha IV Epifanesa (ok. 168 r. przed Chrystu-sem) z zamiarem zbyt du ej hellenizacji, odzwierciedlaj cej szczegól-

i przemy lan niech do religii ydowskiej. Józef Flawiusz oskar-y Seleucyda, e by „rozmy lnie niesprawiedliwy, blu nierczy i bez-

bo ny", gdy tymczasem zdaniem Tacyta w adca helle ski usi owa„wyleczy ydów z ich przes dów i da im obyczaje greckie". Chona pó nocy Palestyny mo na by o zauwa anty ydowskie incyden-ty, to jednak g ówne zarzewie antysemityzmu zdaje si znajdowa wAleksandrii w Egipcie. Dziedzicz c w du ym stopniu niech egipsk ,antysemityzm grecko-aleksandryjski zdaje si trafia na szczególniepodatny grunt. Trzeba zauwa , e wspólnoty ydowskie korzysta yw Imperium Rzymskim ze szczególnie sprzyjaj cych warunkówprawnych, i to do tego stopnia, e gdy Cezar wyda prawo ogranicza-

ce zrzeszanie si , zrobi w nim wyj tek dla synagog. Jednak e zapanowania Kaliguli, w 38 r., wybuch y zamieszki w Aleksandrii, któreprzybra y posta rabowania, konfiskat, maltretowania, biczowania imordowania. Prefekt Flakkus, sprzyjaj cy prze ladowaniom ydów,

11

zosta odwo any i wygnany przez imperatora, który przyj delegacjydowsk kierowan przez Filona.

Klaudiusz trzy lata pó niej w swym Li cie do Aleksandryjczykówzaleca wzajemn tolerancj poganom i ydom, a Izydor i Lampon,badaj cy zaj cia, zostali zg adzeni po procesie przed trybuna em ce-sarskim. Do tego dochodz - nadal w I wieku - zaburzenia lub masa-kry, b ce dzie em Greków lub Syryjczyków w Antiochii, Cezarei iDamaszku. (s. 18/ 19)

Zdobycie Jeruzalem przez Tytusa w 70 roku po o kres wielkiejrewolcie w Judei, zacz tej w 66 roku, i nie ró ni o si wcale od innychrepresji dokonywanych przez Rzymian. Polityka cesarza Hadriana,porównywanego przez niektórych do Epifana, zakazuj ca obrzezania inakazuj ca wzniesienie wi tyni Jowiszowi na miejscu zburzonej

wi tyni, sprowokowa a w 132 roku powstanie tak, e Dion Cassiuspisze: „ca a ziemia by a nim ogarni ta". Opór ydów pod dowódz-twem Szymona Bat Kochby usta dopiero w 135 roku. Pocz tek pa-nowania Aiuoninusa Piusa mia przynajmniej dla ydów z diasporypo kres prze ladowaniu, a cesarze przyj li postaw ogólnej tole-rancji. 2, Literatura. Wyobra enie staro ytnych o ydach jest ma ozabarwione sympati , ale te i trzeba zauwa , e mamy reakcjeniektórych spo ród nich tylko z Contra pionem pióra Józefa Flawiu-sza. To dzie o autora ydowskiego, pisz cego pod koniec I wiekunaszej ery, ma g ównie na celu obalanie oszczerstw i legend anty y-dowskich, które Apion Aleksandryjczyk zgromadzi na kilkana ciewieków przed Drumontem. Apion, zwany przez Tyberiusza „Cymba-lum mundi", „tam-tam wszech wiata", w rzeczy samej zebra wszyst-kie plotki i pomówienia antysemickie z Egiptu.

Zarzuty stawiane ydom przez autorów poga skich mo na podzie-li na kilka grup. Nowoczesny antysemita b dzie zdziwiony, e niema tu adnej wzmianki o rasie lub dzia alno ci ekonomicznej. Poj cierasy, takie jakie mia o powsta w XIX wieku w pseudonaukowychteoriach, jest obce my li staro ytnej. Z pewno ci ydzi s nierazoznaczani za pomoc okre le od gens lub natio. Nawet jednak je lizdarza si , e te terminy s t umaczone jako rasa, nie mo na w ad-nym przypadku wyprowadza z nich poj cia rasy zaproponowaneprzez H.S. Chamberlaina lub Vachera de Pouge.

Nie ma te w literaturze antycznej portretu yda lichwiarza, mani-pulatora pieni dzem, bogac cego si na koszt bli niego. Oczywi cie

12

na pocz tku tego wieku niektórzy historycy usi owali przypisa y-dom szczególn pozycj w handlu lub w finansach: zw aszcza wydajesi , e przenosili oni do staro ytno ci sytuacje, które powsta y i roz-win y si dopiero pod koniec redniowiecza. ród a staro ytne niezawieraj adnej wskazówki pozwalaj cej domy la si , e ydównienawidzono za ich wyj tkowe bogactwo lub za ich praktyki finan-sowe; co wi cej, zwyk ym powodem pogardy dla ydów by a ichbieda: Juvenalis i Martialis czyni aluzje do ydów ebraków. Pogl -dy, jakie wyrabia sobie communis opinio grecko-- aci ska, dotyczreligijnych praktyk ydów (A), ich koncepcji bosko ci (B), sk d wy-

ywa oskar enie, e s narodem bezbo nym i aspo ecznym (C). 3.Praktyki religijne przedmiotem niezrozumienia, a nawet drwin zestrony pogan. (s.20/ 21)

a. O b r z e z a n i e , którego pierwotnym celem by o zostawienie naciele wiadectwa przymierza z Jahwe, odnotowane jest u Herodota iCelsusa, którzy zreszt zauwa aj , e Etiopczycy i Egipcjanie prakty-kuj je tak e. Apion o miesza ten obyczaj, a Martialis, jak to ma wzwyczaju, nie gardzi spro nymi artami; powiada si , e syn wyznaw-cy wi tuj cego szabas a wi c pó prozelita prawie nowonawrócony najudaizm wkrótce podda si obrzezaniu.

b. S z a b a s jest wi c niew tpliwie tym, co najbardziej zadziwia opogan. Byli oburzeni tym dniem bezczynno ci: „Sp dza co siódmydzie bezczynnie to traci siódm cz ycia" - zauwa a Swetoniusz,a Rutilius Numatianus o wiadcza, e „ yd post puje tak, na laduj cswego zm czonego boga". Liczni autorzy zauwa aj , e Jerozolimzdobywano w dniu szabasu, bo ydzi si … Zwyczaj ten jest jednakci gle niedostateczny, gdy wielu widzi w nim nies usznie dzie po ?… Apion tak e odnotowuje istnienie szabasu, pod warunkiem, eetymologicznie to s owo pochodzi z egipskiego mbbatosis, co oznacza„ból w pachwinie": Hebrajczycy pod wodz Moj esza w czasie ichucieczki z Egiptu po sze ciu dniach marszu mieli by dotkni ci wrzo-dami w pachwinie, czyli zmuszeni do odpoczynku dniu siódmego.Ten ciekawy przypadek fizyczny nale y skojarzy , z tym, co Egip-cjanie pisali o brudzie ydów, co Apion podj na podstawie plotekManetona, kap ana egipskiego z III wieku przed Chrystusem, którePolejdonios z Apamei i Lizymak z Aleksandrii rozpowszechniali zuporem: tr dowaci, lepi, ko lawi, pokryci wrzodami - oto obraz He-

13

brajczyków, których wyp dzi faraon. Nale oby to jeszcze zestawiz inn osobliwo ci religijn .

4, Powstrzymywanie si od spo ywania mi sa wieprzowego by otak e dla staro ytnych przyczyn zdziwienia, wyra anego przez kil-kunastu autorów, ale tylko Plutarch, zastanawiaj c si nad powodami,zwróci uwag na motyw higieny, gdy wieprze s tr dowate i par-szywe, a ydzi „jak wszyscy barbarzy cy obawiaj si nade wszystkotr du i wierzbu oraz s dz , e te choroby s zara liwe". Niespo ywa-nie wieprzowiny mia o jeszcze bardziej przyczyni si do izolacji y-dów, przeszkadzaj c im w ucztowaniu z poganami, i podkre la ichaspo eczny charakter (humanis animal dissociale cibis). Te praktykireligijne by y jednak tylko przejawem odr bno ci ycia codziennego

ydów. (s. 22/ 23)5. Monoteistyczna koncepcja bóstwa pozostawa a czynnikiem wy-

ró niaj cym i wydawa a si tak dziwna, e by a przyczyn sprzecz-nych interpretacji.

a. H e k a t a j o s z A b d e r y w III wieku przed Chrystusem wyja-nia, e Moj esz nie tworzy adnego obrazu bogów, b c wi cie

przekonanym, e bóstwo nie ma ludzkiego oblicza, i dodaje: „Wierzy-, e niebo otaczaj ce ziemi jest jedynym bogiem." Strabon podejmu-

je t my l, Celsus powtórzy j tak e, a Juvenalis nada jej lapidarnform : „Nil praeter nubes et coeli numenadorant." Bez wzgl du na to,jak fa szywa, by a ta my l bliska poj cia niewyra alnego, niewidzial-nego boga, o którym bez antypatii mówi Dion Cassius.

b. Z u p e n i e inna wydaje si l e g e n d a , wed ug której ydziczcili o g ow ze z ota zamkni w wi tyni. Manaseas z Patrasdonosi o niej chyba po raz pierwszy w II w. przed Chrystusem, aApion oczywi cie podejmie j z upodobaniem. Posejdonios i Demo-kryt wspominaj równie o tym fakcie; Plutarch powtarza go i wyra aprzekonanie, i dlatego osio sta si dla Hebrajczyków przedmiotemkultu, e pokaza im ród o na pustyni. Je eli chodzi o Petroniusza,miesza on wszystko do tego stopnia, e powiada, i ydzi oddajcze wieprzom (porcinum numen).

c. Mord r y t u a l n y , ofiara z cz owieka sk adana bóstwu wydajesi niew tpliwie najbardziej oryginaln i najtrwalsz potwarz (gdy

dzie ona powtarzana jeszcze w Rosji i w Arabii Saudyjskiej w XXwieku). Szczegó y zawdzi czamy oczywi cie Apionowi: AntiochEpifanes w czasie pl drowania wi tyni w Jerozolimie znalaz w niej

14

zamkni tego cz owieka b agaj cego o wolno . By nim utuczonyjad em najbogatszym i najró norodniejszym przed mierci , gdy

ydzi wpierw pojmali greckiego w drowca, tuczyli obficie przezrok, potem wiedli do gaju i zabijali; sk adali w ofierze jego cia owed ug swoich obrz dków i spo ywali wn trzno ci; czyni c to przy-si gali, e nadal pozostan wrogami Greków; potem rzucali resztk iofiary do do u". Demokryt wspomina o tej praktyce podkre laj c, eofiar ci to na drobne kawa ki, ale dodawa , e morderstwa tego do-konywano co siedem lat. Nale y zauwa , e chrze cijanie boskar ani, jako sekta ydowska, e czcz os a i dokonuj rytualnegomordu.

Naród bezbo ny i aspo eczny. Monoteizm od samego pocz tku wy-izolowa ydów spo ród ludów poga skich: ,,S winni tego, e nieczcz tych bogów jak inne narody" - pisze Józef Flawiusz, a PliniuszStarszy okre la ydów jako gens contumelia numinum insignis - naródodznaczaj cy si pogard dla bogów. Wszystkie te ró nice religijne,wynikaj ce zarówno z koncepcji teologicznych, jak i praktyk kulto-wych, by y na ogó tak le rozumiane, e ci ga y na g ow ydówwszystkie zarzuty o bezbo no , ateizm, aspo eczno , a tym samymokre lenie ich jako wrogów ludzi. W ten w nie sposób Moj eszwprowadzi (wedle Hekatajosa z Abdery) styl ycia przeciwnego go-cinno ci. Zarzut nienawi ci wzgl dem ludzi wychodzi spod pióra

Apolloniosa i Posejdoniosa. ydzi wskazuj ród a tylko obrzezanym,lecz nie wskazuj obcemu drogi - twierdzi Juvenalis; Filostratos napocz tków III wieku po Chrystusie próbuje odda przepa dziel

ydów od pozosta ych w nast puj cej formule: „Ludzie, którzy wy-my lili ycie bez towarzystwa, którzy nie dziel z bli nimi ani sto u,ani mod ów, ani ofiar, s nam bardziej obcy ni Suza lub Baktria lubdalsi ni Indie". Je eli si do tego doda przekonanie, e ydzi niewynale li nic po ytecznego dla ycia codziennego (Apolloniusz), enie maj w ród siebie ani wybitnych ludzi, ani s ynnych m drców(Apion), e usi owali zepsu rzymskie obyczaje (Waleriusz Maxi-mus), e brzydko pachn (A. Marcellian), nie nale y si dziwi , eKwintylian uwa ich za „naród szkodliwy dla innych" (i to tym bar-dziej, e s wsz dzie; o ile wierzy Strabonowi), któremu „nie atwojest znale w ca ym wiecie cho jedno miejsce, gdzie rasa ta, razprzyj ta, nie sta aby si pani ". Naród tym bardziej niebezpieczny, e

15

prozelityzm ydowski nie jest zdaniem Diona Kasjusza oboj tny dlaRzymian. (s. 24/ 25)

Tak wi c staje si zrozumia e, e S. W. Baron móg napisa : „Niema ani jednej nutki kakofonii antysemickiej w redniowieczu i wspó -cze nie, której nie da oby si us ysze w chórze pisarzy staro ytnych".Jest o tyle mniej zrozumia e, e Jules Isaac widzia w tych tekstachtylko „kilka kropel wody zagubionych w morzu niezmierzonej twór-czo ci literackiej" i nie waha si nazwa Tacyta najwspanialszymklejnotem w koronie antysemityzmu, najpi kniejszym ze wszech cza-sów..." Tacyt istotnie zbiera wszystkie plotki, na które si natkn , zjednym tylko wyj tkiem - rytualnego mordu, i podsumowa wszystkiepretensje wzgl dem ydów: zarzuca im pochodzenie od tr dowatych,kult os a oraz, cho nie bez sprzeczno ci, kult niewidzialnego bóstwa.Obrzezanie, przestrzeganie szabasu (i roku szabatowego), powstrzy-manie si od spo ywania wieprzowiny wspomina Tacyt bez yczliwo-ci. Spotyka si w jego pismach lapidarne s dy: „U nich jest wszystkowieckie, co u nas jest wi te, i na odwrót wolne jest to, co wywo uje

w nas wstr t." Tacyt wykazuje wreszcie nienawistn wrogo wzgl -dem wszystkiego, co nie jest ydowskie (adversus omnes hostileihliiim): mog a ona by tylko dzie em wstr tnego gatunku (tufterrimagens), który cho sam jest bezwstydnie rozwijanych obyczajów (pro-jectissima ad libidinem), nie obcuje jednak z obcymi kobietami.

Wreszcie, du o pó niej, bo pod koniec IV wieku po ChrystusieSulpicjusz Sewer, omawiaj c pewien Tacytowski apokryf nie wahasi w trakcie rozwa o losie wi tyni nak ania Tytusa do jej zbu-rzenia „aby ca kowicie zniszczy religi ydów i chrze cijan. Chosobie wrogie, pochodzi y przecie z jednego ród a; chrze cijaniewyszli od ydów; po wyrwaniu korzenia odyga zginie atwiej". Cie-kawe echo tego pomys u znajduje si u Mauntia Samuela (The greathatred, New York, 1940), gdy przywo uje to porównanie przez anty-semitów nazistowskich, którzy „zaczynaj plu na ydów zabójcówChrystusa (Christ Killers), by potem móc plu na innych ydów, któ-rzy dali Chrystusa (Christgivers)".

Zanim jednak stali si przedmiotem wspólnej nienawi ci, ydów i chrze-cijan czy y stosunki, których specyficzne napi cie, wzrastaj ca ostro ,

podsycana otwart niech ci , daje si wyt umaczy tylko wspólnym ród emwiary. (s. 26/ 27)

16

Rozdzia drugi

STARO YTNO CHRZE CIJA SKA

W oczach pogan pierwsi chrze cijanie uchodzili bez w tpienia zajedn z wielu sekt ydowskich (Saduceuszy, Faryzeuszy, Esse czy-ków, Zelotów itp.). Rozdarcie, którego nast pstwa trwaj do dzi ,dokona o si w nie wewn trz samego judaizmu. Narodzi a si nowareligia, za ona przez yda, Jezusa, którego aposto ami i uczniamibyli g ównie ydzi. Dokonuje si rozdzia , a potem uczucia niech ciczy nawet nienawi ci pojawiaj si po obu stronach, i to ze wzgl dówzasadniczych natury teologicznej.

nie pytanie Chrystusa: „Kim jestem dla was?" (Mt 16, 15) iodpowied , jakiej mu udzieli Piotr, stan si w g ównej mierze ró-

em antagonizmu, którego nat enie mo na lepiej uchwyci , gdymy li si o identycznym pocz tku religijnym tych, których podzieli .Dla niektórych ydów Chrystus jest „Synem Boga ywego", inniuwa aj go za rabbiego, niew tpliwie znakomitego dopóty, dopókipod koniec swego krótkiego ycia nie pope ni blu nierstwa i nie za-

na mier ; oto, co pozwala zrozumie , e Ko ció pierwotny iSynagoga zaj y bardzo wcze nie na p aszczy nie dogmatycznej sta-nowiska nie do pogodzenia. Ró nice zaznacza y si i pog bia y: Sy-nagoga nie mog a traktowa chrze cija stwa inaczej ni jako odszcze-pie stwo i ywi a wobec niego niech , jak ka da ortodoksja ywi wtej materii; rodz cy si Ko ció wobec linii podzia u, jak by a kwe-stia bosko ci Chrystusa i pragn zaznaczy swoj odr bno ; musiato wyst pi z tym wi ksz ostro ci , e wielu nawracaj cych poganmia o sk onno do „judaizowania" i do trwaniu w synkretyzmie niedo przyj cia.

W IV wieku jeste my wiadkami antysemityzmu chrze cija skiego(M. Simon), daj cego si okre li jako antysemityzm ró nicuj cy (M.Lovsky), który na pocz tku jest tylko antyjudaizmem, to wypada na-kre li ewolucje prowadz do tego stanu rzeczy. Niech mi dzy

ydami i chrze cijanami by a wzajemna i wed ug niektórych autorówanimozja pierwszych wzgl dem tych drugich jest albo przesadzona(Allard, Harnack, Vernet), lub pomniejszona (Parkes). Nie atwo jest

17

zmierzy odpowiedzialno ydów za walk z chrze cijanami, napewno jednak ona istnieje: - mier Stefana „pierwszego m czennika"i gorliwo prze ladowcy Szaw a s jej najdawniejszymi ladami. Bymo e wp ywami ydowskimi daje si wyja ni to, e Neron potrafitak wyra nie odró nia chrze cijan od ydów. S ynne z orzeczenieydowskie: „Oby Nazarejczycy i Bezbo nicy scze li w okamgnieniu"

wyja nia, e na pocz tku II wieku w Dialogu z Tryfonem Justyn mo euskar si jak nast puje: „Nienawidzicie nas i jak tylko dochodziciedo w adzy, zabijacie nas"; Tertu l ia n wyrzuca ydom, e pod egajdo prze ladowa (synagogas Judeorum fontes persecutionum): Ory-genes w swym Contra Celsum (które dla chrze cijan jest tym, co(Contra Apionem dla ydów) opisuje obelgi przeciwko osobie Chry-stusa (szarlatan i mag; syn z nieprawego a Pantery - legionistarzymski, ta legenda oszczercza i obra liwa, która zako czy si naredniowiecznym Toledot Yes. Zdaje si , e konkurencja chrze cija -

ska o ywi a misjonarsk gorliwo Synagogi i e prozelityzm ydow-ski zazna w tej epoce wzrostu aktywno ci, czemu towarzyszy a natu-ralnie polemika antychrze cija ska. Nie mniej jednak akty wrogo ci

ydów wobec chrze cijan nie si gaj poza koniec II wieku, a ich wa-ga zmniejsza si w miar , jak zwi ksza si opozycja mi dzy Ko cio-em i poga stwem. Jest mimo wszystko faktem, e chrze cija stwo

pozostaje w okresie pó nego Cesarstwa dla judaizmu wrogiem naj-bardziej oczywistym. Tymczasem odpowiedzi na „kl twy rabinów"

„kl twy antysemityzmu chrze cija skiego". Sytuacja zmieni a siszczególnie, gdy chrze cijanie znale li si w pozycji dominuj cej, aKo ció i poganie zacz li d ku sobie. To, co nie dawa o si pogo-dzi teologicznie na pocz tku, mia o znale wyraz w pojawieniu siantyjudaizmu religijnego poprzez podj cie pewnych tematów antyse-mityzmu poga skiego i przybra posta praw i faktów. (28/ 29)

I. Antysemityzm religijny1. mier Chrystusa. Stanowi ona g ówny zarzut chrze cijan prze-

ciwko ydom. wiadectwa w Pi mie s liczne; zacytujmy tylko dwa:„Pi at usi owa go uwolni ... wo ali wi c:" »Ukarz go, ukarz!?« (Jan19, 12 i 15). „Ci, którzy zabili Pana Jezusa" (Pawe , I Tm. 2, 15). Mo-tyw „bogobójstwa - ukrzy owania Chrystusa zostanie rozwini typrzez Ojców Ko cio a i stanowi b dzie w redniowieczu t o antyse-mityzmu ludowego. Od ko ca II wieku Tertulian i Orygenes b

18

zdania, e nieszcz cia ydów (zdobycie wi tyni przez Tytusa,st umienie rewolty w 135 roku) s kar zarówno za ukrzy owanie, jaki za ci odmow uznania Mesjasza.

Pewne jest jednak e, e dla pierwszych chrze cijan niepowodzeniaprzy masowych nawróceniach dawnych wspó wyznawców by y bar-dzo przykre; przecie dla pierwotnego Ko cio a Izrael nie móg byjednym z wielu narodów, lecz tym narodem, który ma si nawróci naChrze cija stwo. A tymczasem to poganie stawali si nowym i du owa niejszym obiektem pracy apostolskiej - mia o te chrze cija skie

oszenie - Ewangelii, nie zaniedbywa ydów, lecz zwróci o si nie-zw ocznie ku poganom. Decyzja - zgodna z pogl dami Paw a i Barna-by - podj ta przez Sobór w Jerozolimie, aby zrezygnowa z narzucaniapoganom, nawracaj cym si na wiar Chrystusa, obrzezaniu i pew-nych przepisów prawnych wynikaj cych z judaizmu (co by o woczach ydów nieprawo wierne), u atwi a szczególnie rozpowszech-nianie si chrze cija stwa, ale niepomiernie zwi kszy a rywalizacj ikonkurencj w dzia alno ci misjonarskiej.

2. Wybra cy Boga. Pismo zawiera tak e inne elementy, a w ródnich zw aszcza List do Rzymian, trudny do streszczenia. Aposto Pa-we daje w nim wobec ludu ydowskiego, z którego przecie si wy-wodzi, wiadectwo UCZU mi ci wyra aj cej si w yczeniu „bymby ob ony anatem , odsuni tym od Chrystusa, dla mych braci, bli-skich memu cia u, tych, którzy s Izraelitami, zostali wybrani, do któ-rych nale y chwa a, przymierza, prawo, kult i obietnice". Z tego punk-tu widzenia chrze cijanin nie powinien uwa si za lepszego od

yda, gdy to nie on nosi w sobie korzenie, lecz na nich si wspiera, inie powinien zapomnie , e „ca y Izrael b dzie zbawiony..., gdy daryi wezwanie Boga nie wymagaj pokuty?"

Mo na tak e przypomnie s ynne s owa Chrystusa w Ewangelii w.Jana: „Zbawienie przychodzi od ydów" (Salus ex Judaeis est Jn 4,22), które Leon Bloy uczyni tytu em jednego ze swych esejów.

3. Dwa bieguny - wrogo ci i mi ci, mi dzy którymi przyjdziewaha si Ojcom Ko cio a, zosta y tym samym okre lone. Wyja niato, e ani antyjudaizmu teologicznego, ani antysemityzmu chrze cijannie mo na by o sprowadzi do zwyk ego pragnienia eksterminacji. Ospecyfice cz stych k ótni bratobójczych decydowa fakt, e m odszybrat musia pami ta o nie podlegaj cych przedawnieniu prawachstarszego. Oto tak e dlaczego powstanie teoria augustia ska, pó niej

19

znacznie rozszerzona, o narodzie - wiadku. ydzi (zdaniem Augusty-na) necessarii sunt credentibus gentibus. To, e s potrzebni ludowichrze cija skiemu, wynika o niew tpliwie z utrzymywania si arli-wych spo eczno ci ydowskich, rozproszonych na d ugo przed przyj-ciem Chrystusa i nieprzyst pnych dla chrze cija stwa. Robi c dobr

min do z ej gry - je eli tak mo na powiedzie - ojcowie uwa ali ist-nienie diaspory za konieczne odbicie b du na us ugach Prawdy. „Te-stes ini uitatis suae et veritatis nostrae" - pisze jeszcze Augustyn,któremu naród ydowski jawi si jako diakon chrze cija stwa. Istnie-nie ydów mo na zaakceptowa , ale pod warunkiem, e b poni a-ni: „Starszy brat Kain, po zabiciu m odszego, zosta naznaczony pi t-nem, aby go nie zabijano. Podobnie uczy my z ludem ydowskim,aby przetrwa . Tak dokona si przej cie do uznania konieczno ci za-chowania ydów, ale w ni szym stanie - jako „Ludu wiadka i luduukaranego". Znacznie pó niej Pascal napisze: „B c koniecznym dladania wiadectwa o Jezusie Chrystusie, niech (naród ydowski) istnie-je, aby wiadczy o Nim, i niech b dzie po owania godny, gdy Goukrzy owa ". Nauczanie pogardy musia o doprowadzi wg stwierdze-nia J. Isaaca do powstania systemu poni ania. (s. 30/ 31)

II. Dziedzictwo antysemityzmu poga skiegoJest zrozumia e, e wzbogacone o nowe elementy religijne stare

oszczerstwa rzucane na ydów zosta y podj te przez schrystianizo-wanych pogan. Niekiedy ulega y one przekszta ceniom: niektóre na-bra y nowego znaczenia lub by y inaczej wyja niane, a niektóre sz yw zapomnienie. Apion i Celstus uwa ali ydów za sprawców zamie-szek i wywrotowców. Ojcowie aci scy b mówi o rebelhinicsJudaei, Jan Chryzostom b dzie ich traktowa jako „zabójców boga” iodtworzy s owo po s owie znan formule Klaudiusza, wed ug której

„zaraz ca ego wiata". Tacyt w podobnym duchu zarzuca zarów-no ydom, jak i chrze cijanom mizantropie i nienawi do rodzajuludzkiego. Orygenes pisze, e dalecy od nienawi ci do pogan ydzizachowuj swoj nienawi do chrze cijan: Adversits christianos veroinsatiabile odio feruntur.

Natomiast ydowskie obrz dy religijne, wzbudzaj ce przez swdziwno drwiny ze strony pogan, chrze cijanie uznaj za niewa ne iprzestarza e: obrzezanie, cis e przestrzeganie przepisów ywno cio-wych nie s ju konieczne, dzie Pa ski zast pi szabas. Wszystko to

20

wiadczy o woli odró nienia si i zerwania z wiar ydów, maj cegozapobiec judaizowaniu si nowo nawróconych chrze cijan. (s. 31/ 32)

Dwa najciekawsze oskar enia poga skie znikn , a przynajmniejjedno z nich - ostatecznie. Poganie zarzucali ydom monolatri iniejako przy okazji oskar ali o ni chrze cijan. Ci ostatni doskonalewiedzieli, e jest to czczy wymys i dlatego strzegli si , by nie powta-rza go przeciwko ydom; mieli zreszt swój interes w odpieraniu tejpotwarzy, która przecie rykoszetem uderza a w nich. Podobnie by oprzez d szy czas ze spraw rytualnego mordu - ten mit nie móg wowym okresie wyst powa jako jeden z powodów wrogo ci chrze ci-jan do ydów i pojawi si ponownie du o pó niej.

Podj cie tematów antysemityzmu poga skiego charakteryzuje sizw aszcza przej ciem od sfery spo ecznej do moralnej religijnej orazzmian istoty argumentacji i doborem narz dzi walki. Tacyt zarzucaprzy tej okazji ydom niemoralno i rozpust : jest to odt d sta y icharakterystyczny zarzut. Sk onno ci ascetyczne niektórych Ojców iycie zakonne na Wschodzie nie da y si pogodzi z optymistyczn

wizj nakazu rozmna ania si wys awianego przez ydów. St d dotraktowania ich jako po dliwych rozpustników, szukaj cych jedynieprzyjemno ci w yciu by tylko jeden krok. Uczyniono go szybko, wmiar jak autorzy chrze cija scy odnajdywali - i to jest wielk nowo-ci - niewyczerpany arsena przeciwko ydom w samej Biblii! Stary

Testament roi si od proroczych fragmentów, wyrzutów, kl tw, gani -cych wady i u omno ci narodu ydowskiego, których celem by osprowadzenie go na drog zbawienia. Wybieraj c tylko takie teksty ipomijaj c te, które odzwierciedlaj umi owanie ludu przez Jahwe,zebrano ma ym kosztem zbiór epitetów pozwalaj cy stworzy obraz

ydów (w jakim stopniu zapowiadany i rzutuj cy wstecz), którzy nieprzyj li Mesjasza i trwali w swym za lepieniu. Jak to zauwa z go-rycz pewien autor ydowski, prorocy Izraela - jak si okaza o - mimowoli dostarczyli straszliwej broni przeciwko w asnemu ludowi. Zdanie„Mia czo o ladacznicy i nie zawstydzi si " (Jr 3, 5), s y JanowiChryzostomowi jako punkt wyj cia do stwierdzenia: gdzie jest la-dacznica, tam jest i dom publiczny. Synagoga nie tylko jest nim, aletak e jaskini rozbójników, siedliskiem demonów i ba wochwalstwa.Kaznodzieja dr c na my l, e niektóre z jego owieczek mog ulecpokusie judaizowania, grzmi z niespotykanym zapa em: „ yj c dlaswego i antysemityzmu poga skiego, zawsze z otwartymi ustami, nie

21

zachowuj si lepiej od wieprzy i koz ów w ich rozwi ej nieprzy-zwoito ci i nadmiernym ob arstwie. Potrafi tylko jedno ob era si iupija ". Podobnie okre lenie „naród o hardym karku", o „twardej

owie", spotykane wielokrotnie w Starym Testamencie, cieszy o siwielkim powodzeniem i by o wykorzystywane do pokazywania za-twardzia ego uporu ydów w nieuznawaniu Mesjasza. Okre leniewyst puje u Augustyna, Ambro ego a nawet u Juliana Apostaty „na-bieraj c sta ci homeryckiego epitetu". Tym mniej nale y si dziwicz stemu wyst powaniu tego motywu, e w owej epoce chrze cijaniewierzyli w rych e ponowne przyj cie Pana, lecz jako, e wi zali ko-niec wiata i nawróceniem Izraela, „zatwardzia ydów" jawi a siim jako g ówna przeszkoda i niewybaczalny powód Jego opó nienia.

Dawne pretensje, powi kszone o motywy religijne, nadawa y po-lemice anty ydowskiej takiej ostro ci i nami tno ci, e zarzucano

ydom wszystkie przywary. Oto przyk ady: ich modlitwy mo naprzyrówna - pisze wi ty Jeremiasz — „do chrz kania wieprzy i doryku os ów". Grzegorz z Nyssy, uniesiony porywem krasomówczym,okre la ich tak: „Zabójcy Pana, mordercy proroków, buntowniczy inienawistni wobec Boga... figuranci Diab a, rasa mij, donosiciele,oszczercy, o przyciemnionym umy le, faryzejskie dro e, sanhedryndemonów, ohydni pot pie cy, uprawiaj cy kamienowanie, wrogowiewszystkiego, co jest pi kne". Wreszcie Chryzostom, „mistrz z orze-czenia anty ydowskiego", maluje nast puj cy obraz Synagogi: „Dompubliczny, miejsce wszystkich wyst pków, schronienie demonów,cytadela Diabla, ruina dusz, otch i przepa zatracenia."

Tak powstawa nowy antysemityzm, bardziej spójny, bardziej usys-tematyzowany ni antysemityzm pogan. Nie opiera si ju na mniejlub bardziej pewnej opinii ludowej, odzwierciedlanej w przekazachliterackich, ale nie jakim fakcie historycznym i interpretacji tekstów,którego opisuj , na teologicznym rozumieniu wyst pku, i niezb dnejekspiacji. Rozpowszechnianie tych my li musia o poci gn skutkipraktyczne. (s. 34/ 35)

III. Reperkusje praktyczne1. Prawa. Wola odró nienia si i obawa przed prozelityzmem y-

dowskim wyja niaj w du ej mierze kroki w adz ko cielnych, któremno si pocz wszy od IV wieku. Dobrym ich przyk adem s kano-ny soborów lokalnych: sobór w Elwirze (306 rok) zakazuje ma stw

22

mieszanych, sobór w Antiochii (341 rok) zabrania chrze cijanom ob-chodzi Pasch z ydami, sobór w Laodycei (350 rok) zakazuje prze-strzega szabasu, przyjmowa prezenty z okazji wi t ydowskich. Towszystko mia o na celu oddzieli chrze cijan od ydów (i jest po red-nim dowodem wzajemnego przyci gania i sk onno ci synkretycz-nych). Ko ció uprawia „mizantropie", któr poganie zarzucali y-dom, gdy bronili monoteistycznej wiary z mocy izolacjonizmu prawa.

Przej cie od imperium poga skiego do imperium chrze cija skiegoodby o si stosunkowo szybko, powoduj c w prawodawstwie wiec-kim natychmiastowe skutki: o ile edykt mediola ski z 313 roku toleru-je wszystkie wyznania, to tekst z 315 roku karze mierci ka dego,kto przystanie do bezbo nej sekty ydów. Ogólnie rzecz bior c, kon-stytucje cesarskie daj wiadectwo wzrastaj cej wzgl dem nich, chonie bezgranicznej, wrogo ci. S one na p aszczy nie legislacyjnejodbiciem teorii patrystycznych rozprzestrzeniaj cych si w tym sa-mym czasie. Trzeba doda , e rz d w oski wprawdzie czu si zwi za-ny z Ko cio em i zobowi zany do jego obrony, zamierza jednak bydziedzicem tradycji tolerancji wobec judaizmu. Ko ció i Pa stwonada y mu prawo do istnienia, co oznacza o po enie lepsze od tego,w jakim znajdowa o si poga stwo albo herezja. ydzi powinni ist-nie (maneat gens Judaeorum), jako naród- wiadek i st d pewneprzywileje kultowe, ale w stanie zredukowanym. Przywileje kultoweby y jednak zwi zane z licznymi niezdolno ciami prawnymi (privile-gia oillosti). Tym sposobem prawodawca wydziela aski i Judaizmpozostawa religio licha i mia nawet tradycyjne gwarancje: ydównie wolno nachodzi , nie wolno ich niepokoi podczas szabasu i w dniwi teczne, ich synagogi maj by respektowane, natomiast oni mieli

si oczywi cie powstrzyma od wszelkich aktów gwa tu wobec tych,którzy nawrócili si na chrze cija stwo. Niemniej jednak wi kszotekstów cesarskich zawartych w Kodeksie Teodozjusza (438 rok)ogranicza prawa ydów, a prawodawstwo ulega „rosn cej presjiczynnika religijnego na polityczny" (M. Simon).

Nie tylko prozelityzm ydowski jest zakazany, ale faworyzuje siapostolstwo chrze cija skie: rodzice ydowscy nie mog wydziedzi-czy dzieci, które nawróci y si ; /ukaz soborowy ma stw miesza-nych, ponownie wydany przez prawodawstwo cesarskie/, jest po -czony z coraz surowszymi sankcjami; je eli chodzi o niewolnictwo, re-strykcje ulegaj znacz cej modyfikacji: pod koniec panowania Kon-

23

stantyna. Konstytucja z 355 roku zakazuje ydom obrzezania niewol-ników, a nieprzestrzeganie tego rozporz dzenia powoduje wyzwolenieniewolnika (poci gaj c z jego strony kroki, które mo na sobie wy-obrazi ); w 339 roku konstytucja z Konstancji karze w takimprzypadku w ciciela kar mierci i konfiskat jego dóbr. TeodozjuszII odnawia te zakazy w 417 roku i zabrania kupna niewolników chrze-cija skich. Ró ni autorzy s usznie pisz , e to nowe posuni cie przy-

czyni o si do postawienia ydów rolników w bardzo niepewnej sytu-acji i e z powodu braku niewolniczej si y zmuszeni zostali zaj sihandlem i rzemios em.

I tak powoli ukszta towa a si niezwyk a sytuacja prawna: zabro-niono ydom wst powania do armii rzymskiej (404 rok); pozbawionoich prawa piastowania wysokich funkcji na dworze cesarskim, potemw administracji (prócz dekurionatu b cego ci kim obowi zkiem,przed którym wszyscy uciekali), a po 425 roku nie b oni mogli bynawet adwokatami. (s 36/ 37)

2. Fakty. Prawodawstwo daje jedynie przybli one poj cie o rze-czywisto ci i o sprzeczno ciach: regulacje prawne i wydarzenia z y-cia spo ecznego wp ywaj wzajemnie na siebie. Za panowania cesarzaKonstantego krwawo t umione rewolty ydowskie wybucha y w Pale-stynie; w Egipcie mia y niew tpliwie miejsce ataki ydowskie na ko-cio y; w czasie wi ta Purim podobizna Amana palonego rytualnie

by a cz sto przekszta cana w parodi ukrzy owania; oko o 415 roku wImnestar ydzi pod wp ywem alkoholu spo ytego w czasie wi taukrzy owali na szubienicy Amana dziecko chrze cija skie, wznieca-

c tym samym wrogie nastroje antysemickie orientalnych t umów.Anty ydowskie akcje chrze cija skie polega y g ównie na atako-

waniu synagog. Najs ynniejszym epizodem jest atak w Callinicum wMezopotamii w 388 roku. Ludno tego miasta za namow biskupapodpali a synagog . Teodozjusz nakaza - jak by o jego obowi zkiem- ukara -winnych, zwrot skradzionych przedmiotów i odbudow sy-nagogi na koszt biskupa. wi ty Ambro y, powiadomiony o sprawie,zaj si ni natychmiast; zgani cesarza, za da , aby nikogo nie kara-no, a zw aszcza aby powstrzymano si od odbudowy synagogi, nawetna koszt pa stwa, co jego zdaniem by oby aktem bezbo nym i niedo-puszczalnym! Teodozjusz pocz tkowo uda g uchego, ale pot pionyprzez Ambro ego w Mediolanie, ko ciele przed zebranym ludem, ust -pi wreszcie wobec gró b i wyrzutów biskupa, odwo uj c reskryptem

24

przewidziane reparacje na rzecz ydów. Ta bezkarno , koniec ko -ców wywrotowa, w Callinicum mog a jedynie zach ci ludowy fana-tyzm przeciwko „ludowi, który Ukrzy owa Chrystusa".

Jest pewne, e Teodozjusz i jego nast pcy ma o cenili obie wskazówkiAmbro ego; konstytucje cesarskie z lat 397, 412, 418 przypominaj , e sy-nagogi s pod ochron , lecz ju samo powtórzenie prawa jest dowodem bez-silno ci prawodawcy w egzekwowaniu jego polece . Zreszt i samo prawo

dzie ewoluowa o w kierunku podporz dkowania si w adzy ko cielnej. W423 roku nie mówi si ju o zwrocie miejsca lub o odbudowie; uznaje jedy-nie konieczno oddania ydom przedmiotów kultu i dania im terenu, naktórym b mogli na w asny koszt zbudowa now synagog . Do tego trze-ba dorzuci , e równocze nie zabraniano im budowania nowych miejsc kul-tu, nawet reperowania b te odnawiania dawnych, a za przekroczenie tegozakazu patriarcha Gamaliel zosta zdj ty ze stanowiska przez Teodozjusza. II,IV i V wiek by okresem ci kich prób dla spo eczno ci ydowskich; wielesynagog spl drowano, spalono albo przekszta cono na ko cio y: w Tipasa, wDertona, w Antiochii, w Edessie, by wymieni niektóre bardziej znane przy-padki.

W Aleksandrii w 414 roku w wyniku banalnego incydentu ydzi nie bezracji napastowali protegowanego biskupa, Cyryla, co spowodowa o zamiesz-ki; wprawdzie wielu chrze cijan zmasakrowano noc , ale po nadej ciu dniapozostali za namow biskupa zebrali si i zabijali wszystkich ydów, jakichnapotkali. Tym, którzy prze yli, skonfiskowano wszystkie dobra i wygnano zAleksandrii.

W 418 roku przeniesienie do Mahony na Minorce relikwii wi tego Stefa-na, pierwszego m czennika - ofiary ydów by o okazj do wybuchu zamie-szek za namow duchowie stwa: podst pem wyprowadzono z synagogi

ydów, którzy si tam schronili, a synagog podpalono. Tak wi c pod koniecCesarstwa Zachodniego antysemityzm poga ski nie tylko nie zanik , alewzbogaci si o nowy element - o apologetyk anty ydowsk zmierzaj doodró nienia obydwu religii. Nie dokona o si to bezbole nie i bez star . Po-cz wszy od Konstantyna, a jeszcze bardziej Teodozjusza, cesarz „biskup zzewn trz" b dzie zmuszony wykonywa swoj w adz zgodnie z yczeniemKo cio a; M. Simon - naszym zdaniem szcz liwie - wydoby na wiat odzienne jeden z powodów tego, co M. Lovsky nazywa antysemityzmemodró niaj cym - religijn ywotno judaizmu. Wp yw, jaki nadal wywierana chrze cijan, rywalizacja z tego wynikaj ca przyczyni y si bardziej nicokolwiek do podtrzymania polemiki, napi , wzajemnej wrogo ci, lecz zewzgl du na przewag chrze cijan, walka nie by a równa. . (s. 38/ 39)

W VI wieku Cesarstwo Wschodnie odt d samo przejmuje tradycj i pra-wodawstwa Kodeksu Teodozjusza i soborowego. Ma ono jeszcze przed sobprawie tysi cletni ywot, ale po enie zgotowane ydom przez Bizanty -

25

czyków zosta o ró nie ocenione przez historyków; dla jednych ich ywot„by zawsze n dzny", innym ich po enie ,,wydaje si lepsze w CesarstwieWschodnim ni we wszystkich chrze cija skich krajach w redniowieczuCe-sarz Justynian (527—565) zachowa w swych kompilacjach tylko po owtekstów rozprawiaj cych o judaizmie, ale wzgl dem ydów nie by mniejwrogi od swych poprzedników, mno c i zaostrzaj c przepisy prawne, jakieich dosi ga y, i to a do zniesienia ustawy przywracaj cej ich religii byt praw-ny. Najciekawszym rysem polityki Justyniana by o niew tpliwie wmieszaniesi cesarza do kultu ydowskiego: uwa za swój obowi zek czuwa nad

ciwym jego funkcjonowaniem dzia aj c, by tak rzec jako „rabin z ze-wn trz", zachowuj c si wzgl dem Synagogi podobnie jak wielu cesarzyzachowywa o si wobec Ko cio a. I tak wyznaczy on nieodwo alnie datPaschy ydowskiej, a w s ynnym statucie 146 rozporz dzi , e Biblia mo eby czytana podczas nabo stw nie tylko po hebrajsku, ale i po grecku (o ilemo liwe w wersji Septuaginty), po acinie lub w j zyku miejscowym iwreszcie Miszna, albo nauczanie ustne, powinna by zniesiona. To wtr caniesi do liturgii tylko zirytowa o ydów; masakry, zamieszki, po ogi i pl dro-wanie synagog a tak e ko cio ów potwierdzi y trwa antagonizmu.

W nast pnym wieku edykt Herakliusza na w 632 roku na wszystkichydów obowi zek przyj cia chrztu, skuteczno tego edyktu by a bardzo

tpliwa, a próby jego wprowadzania w ycie wywo y konsternacj , waha-nia, niepokój, furi tych, których dotyczy y, by w efekcie jeszcze bardziejskomplikowa i tak z on sytuacj . wi ty Maksym ubolewa nad inicja-tyw cesarsk ju to maj c na wzgl dzie dusze ydów tak nawróconych, jui bacz c na sam lud chrze cija ski. Kanon 8 II Soboru ekumenicznego wNicei (787 rok) przypomina o bezwzgl dnym respektowaniu zasady dobro-wolno ci decyzji nawracania si , o tym, e chrztu mo na udzieli tylko tym,którzy szczerze go pragn .

Niemniej jednak edykty nakazuj ce przymusowe chrzty zosta y wydaneprzez Leona II Izauryjskiego (722 rok), Bazylego I (874 rok), Romanosa I(930 rok). Ponowienie tych rozporz dze by o oczywi cie dowodem ichma ej wzgl dem ydów skuteczno ci. Nale y tu doda ci e trwanie ludno-ci ydowskiej, której stosunki z chrze cijanami nie by y ca kowicie wrogie.

Lud ydowski nie tylko istnia w Bizancjum, ale i przejawia prozelityzmsi gaj cy poza granice pa stwa do Bu garów i W grów; na kra cach pó noc-nych Morza Czarnego powsta y du e osady ydowskie; w po owie VIII wie-ku nawracanie (bardzo dyskusyjne) ksi stwa Chazarów mia o - zdaniemniektórych - zwi kszy liczebno tych, spo ród których pochodzi o wielu

ydów zwanych pó niej Aszkenazyjczykami. (s.40/ 41)

26

Rozdzia trzeci

EPOKA FRANKO SKA

Upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego (476 rok) spowodo-wa rozpad jego struktur politycznych i administracyjnych. Przed na-szkicowaniem po enia ydów w krajach tak ró nych jak HiszpaniaWizygotów i Galia franko ska wa ne jest dla poruszanego tematuprzedstawienie dwóch postaci króla Teodoryka i papie a GrzegorzaWielkiego.

I. Teodoryk (493-526), ostrogocki zdobywca Italii, wyznaniaaria skiego, by do tolerancyjny, poniewa dobra sobie jako bli-skiego wspó pracownika bardzo katolickiego Kasiodora i wyra nieulega jego wp ywom. Cho niezbyt ceni ydów, przejawia wobecnich pewne zrozumienie - oczywi cie nadal obowi zywa ich KodeksTeodozja ski, a tym samym i Barbarzy cy traktowali ich jako „Rzy-mian". Teodoryk przyj zasad niestosowania si y w sprawach religii,„gdy nikt nie powinien by przymuszany do wierzenia wbrew sobie".W Rawennie po po arze synagogi nakaza ludno ci katolickiej odbu-dowa i wych osta podpalaczy. By o to tylko stosowanie prawa, zktórego 130 lat wcze niej Teodozjusz Wielki rezygnowa pod naci-skiem Ambro ego, biskupa mediola skiego. Po skardze ydów Teo-doryk o wiadczy , e duchowie stwo powinno respektowa ich pra-wa, a w zamian ydzi nie powinni gwa ci praw Ko cio a - jest tonastawienie pokojowe i liberalne, godne uwagi w tamtych czasach.

2. Grzegorz I Wielki (590—604), pozostawi znaczne dzie o. Jegopostawa doktrynalna jest stanowcza: Izrael pope ni olbrzymi b dodrzucaj c dogmat o Trójcy wi tej: rozproszenie jest kar , je eli nieza Ukrzy owanie, za które odpowiedzialni s w du ym stopniu Rzy-mianie, to przynajmniej za prze ladowanie aposto ów. Grzegorz I nietraci nigdy z oczu ydowskiego pochodzenia chrze cija stwa ani teo-rii w. Paw a o ostatecznym pojednaniu. Nigdy nie bywa zwolenni-kiem zemsty za ukrzy owanie Chrystusa i formu uje w tym wzgl dziemy l, która b dzie podj ta przez Sobór Trydencki, o powszechnejodpowiedzialno ci rodzaju ludzkiego. (s. 42/ 43)

W zachowaniu wzgl dem ydów nale y ci le kierowa si Ko-deksem Teodozjusza: o ile nie powinno si przyznawa ydom nicze-

27

go ponad to, co im si prawnie nale y, to jednak nie wolno pozbawiaich tego, co wynika z ustaw, w tym mo liwo ci swobodnego obcho-dzenia swoich wi t. Papie wypowiada si wielokrotnie za respek-towaniem prawa ydów w ich synagogach w Terracynie, Cagliari iwreszcie w Palermo, gdzie nakaza zwróci ydom warto synagogpo piesznie przekszta conych na ko cio y. By o to po rednie wyparciesi - w sprawie Callinicum - Ambro ego, którego przecie bardzopodziwia . Grzegorz I okaza si bardzo stanowczy, je eli chodzi o za-kazanie ydom posiadania niewolników chrze cija skich, Tak samopot pi surowo sk onno ci judaizuj ce lub synkretyczne (przestrzega-nie szabasu, kult Eliasza), które si pojawia y w ród chrze cijan wRzymie i na Sycylii. (s. 44/ 45)

Je li chodzi o nawracanie si ydów, stanowisko papie a jest jasne:nie yczy sobie przymusowych chrztów, gdy nawróceni tym sposo-bem s nadal przywi zani do wiary dawnych wierze . Jego zdaniem„ci, którzy pozostawali poza wiar chrze cija sk , powinni by przy-ci gani przez agodno , czu , upomnienia i perswazj , tak byprzyj cie ich do wiary by o sam warto ci argumentów, a nie stra-chem przed S dem Ostatecznym czy innymi naciskami".

Nieust pliwy w kwestii zasad, mi osierny dla ludzi papie Grze-gorz, zdaniem Jules'a Isaaca, „rozpocz wobec ydów polityk hu-manitarn , sprawiedliw , polityk ochrony, która przynios a mu za-szczyt i nadal b dzie przynosi innym papie om, gdy jest to zapo-cz tkowanie tradycji, a wielu - je eli nie wszyscy - b duchem isercem bra z niego przyk ad".

I, Hiszpania za Wizygotów. W VII wieku Hiszpania jest krajem,gdzie ydzi doznali najwi cej nie yczliwo ci, wrogo ci i prze ladowa .Tu po nawróceniu króla wizygockicgo Rekareda w 587 roku, przezLeandra z Sewilii, przyjaciela Grzegorza Wielkiego, przywróconoznów (Jawne prawodawstwo anty ydowskie Kodeksu Teodozjusza,które w minionych latach mniej lub bardziej posz o w zapomnienie.III Sobór w Toledo (589 rok) zabroni ydom wst powania w zwi zkima skie z chrze cijanami, posiadania niewolników chrze cija -skich, sprawowania funkcji publicznych. Kanony soborowe maj po-sta dla obydwu w adz - wieckiej i ko cielnej, które mieszaj swojekompetencje tak, e nieraz je myl . O ile troska o zapewnienie swemukrólestwu wi kszej jedno ci by a istotnym powodem nawrócenia Re-kareda, o tyle jeden z jego nast pców, Sisebut (612—621), zaniepo-

28

koi si , e tylko ydzi wymykaj si dzie u unifikacji. Od tego czasusytuacja pogorszy a si . Edyktem z roku 613 król nakazywa nawra-canie wszystkich ydów. Niektórzy autorzy za Justerem przedstawiali

decyzj królewsk w postaci dylematu „chrzest lub wygnanie". M.Blumy i Kranz wykaza , e Sisebut nie móg rozwa mo liwo cimasowych wyjazdów ydów - tak licznych i tak potrzebnych dla w a-ciwego funkcjonowania królestwa. Kronikarz z 624 roku donosi, eydzi nawrócili si oprócz tych, którzy przenie li si do Galii (praeter

eo, gui fuga lapsi sunt ad Francos), inni jeszcze schronili si w Afry-ce; i st d oczywi cie nie ad, tragedie, dramaty sumienia, wymuszanechrzty.

Król Swinthila (621—631 przyj niew tpliwie bardziej liberalnpolityk , pozwalaj nawróconym powróci do judaizmu, wygnanymosi ponownie w ich ojczy nie. Lecz - i to jest istotne - IV Sobór wToledo jest zdania, e przymusowe chrzty z czasów panowania Sise-buta s nadal wa ne, a wi c ochrzczonych ydów, którzy wyrzekli siwiary za panowania Swinthili nale y przywie - w razie potrzebynawet si - do religii katolickiej. Namaszczeni na zawsze sakramen-tem byli, wed ug poj tamtej epoki, duchowo i prawnie pod wp y-wem Ko cio a. Zakazano im zatem utrzymywania stosunków z daw-nymi wspó wyznawcami, a dzieci ochrzczone odbierano nieochrzczo-nym rodzicom ydowskim w celu zapewnienia chrze cija skiego wy-chowania (bolesnym echem tej praktyki jest sprawa Mortara i Finaly'-ego). W taki sposób pojawia si „po raz pierwszy prawodawstwoszczególne wzgl dem ydów ochrzczonych". Tu jest pocz tek sta egodramatu, który wyst pi w Hiszpanii zaraz po Renesansie. Jednak juw Hiszpanii Wizygotów dochodzi do paradoksalnej sytuacji: lepiejjest niejednokrotnie by ydem ni chrze cijaninem pochodzeniaydowskiego. W oczach udzielaj cych chrztów wiedz wi cej ni

ktokolwiek, w jakich warunkach dochodzi o do chrztów, i ten w niefakt wzbudza ich podejrzliwo , e nie trudno nawróconym nie miepokusy powrotu do judaizmu; je eli powrót taki nast pi , pozbawianoich prawa do sk adania zezna , gdy tymczasem ydzi nieochrzczenitej zdolno ci do czynno ci prawnych nie byli pozbawieni.

Na VI Soborze w Toledo król Swinthila nakaza wygnanie wszyst-kich ydów, którzy odmawiali ochrzczenia si , ale na ydów nawró-conych czeka y nowe szykany, bo musieli po czym w rodzaju spo-wiedzi podpisa zobowi zanie wierno ci wiary katolickiej.

29

Król Hindaswinth (641—649) zostawi ydów w spokoju, wieluwygna ców wróci o do Hiszpanii, a si ochrzczeni powrócili do juda-izmu. Za panowania Króla Recesjana (649—672) jeste my wiadkaminowej fali prawa dyskryminacyjnego: na VIII Synodzie w Toledo w653 roku król zaatakowa „zara liw zaraz " jak przynie li ydzi:przeciwko nawróconym namno o si nakazów, formalno ci, przepi-sów wszelkiego rodzaju. (s. 48/ 49)

Król Erwig (680—687) w trosce o „wyrwanie z korzeniami zarazyydowskiej" opracowa ci ki i skomplikowany system. Spowodowa

przyj cie w 681 roku przez II Sobór w Toledo dwudziestu o miuustaw represyjnych. Nie mo emy w tym miejscu przedstawi ich tre-ci. Ogólna filozofia systemu polega a na koncepcji wymusze na-

wrócenia (przeciwnego kanonom IV Soboru): - wszyscy ydzi mielisi wyprze wiary nie pó niej ni w ci gu roku pod gro konfiskatymienia, kar cielesnych i wygnania. Ró ne rozporz dzenia powierza yduchowie stwu, biskupom i mo nym chrze cija skim kontrol nadstosowaniem systemu. Jednak ju same teksty gdzie, Haruna al Raszi-da, pewien yd o nazwisku Isaac znajdowa si w jego sk adzie. Tyl-ko on wróci i przywióz swemu panu, jako prezent, s onia. Je elidorzuci do tego, e wedle mnicha z Saint-Gall w adca nie obawia siskorzysta z us ug wspólnika-kupca ydowskiego, aby przekonajednego ze swych biskupów o b acho ci wydarzenia z pachn my-sz , wypada si zgodzi , e czasy nie by y przeciwne ydom. Ichwp yw i ich prozelityzm okaza y si zreszt tak wielkie, e pewiendiakon na dworze Ludwika Pobo nego, Bodo, wyjecha w 839 rokuna rzekom pielgrzymk do Rzymu, lecz w rzeczywisto ci uda si doSaragossy, gdzie nawróci si na judaizm i przybra nazwisko Eleazar.Mia nawet uzyska od w adz muzu ma skich wydanie edyktu, którystawia chrze cijan w Hiszpanii przed alternatyw mierci lub nawró-cenia si na Islam lub judaizm. By o to odwrócenie sytuacji zgotowa-nej ydom przez w adców Wizygotów.

Dyplomy Ludwika agodnego przyzna y opiek cesarza ydom zSeptymanii, Lyonu i Saragossy. W Lyonie, urz dnik, magister Judae-orum, mia im zapewni opiek ksi cia. Niew tpliwie z tego powodubiskup Lyonu, Agobard, cz owiek b yskotliwy i du ej wiedzy, o niekwestionowanej szczero ci, lecz o charakterze porywczym da przy-

ad antyjudaizmu w istocie teologicznego. Pierwszym roztrz sanymprzez niego problemem by chrzest poga skich niewolników nale -

30

cych do ydów. Nale o, zdaniem Agobarda, udzieli im go, p ac codszkodowanie posiadaczowi (wida zreszt do ilu nadu mog aprowadzi taka postawa). Biskup ponadto przypomina tradycyjneprzepisy o separacji, i to do tego stopnia, e missi (emisariusze — t .)królewscy zostali wys ani do Lyonu, by rozwi za konflikty. Jednakto Eberhardowi, w cicielowi ydów zosta a przyznana s usznosprawi o, e cesarz otrzyma dwa listy od pop dliwego biskupa, jedenDe insolentia Judaeorum i drugi De iutlniil superstitionibus, w którymusprawiedliwia sw postaw i krytykuje polityk cesarza sprawiajwra enie, i cesarz przedk ada ydów nad chrze cijan; atakuje obra -liwe opowiadania, kolportowane przez ydów na temat ycia Chry-stusa, i opowiada si za rygorystycznym dzia aniem. Biskup usi owapoci gn za sob Nibridiufta, biskupa Narbonne, podkre laj c nie-bezpiecze stwa p yn ce z kontaktowania si chrze cijan z ydami:„Zakazali my naszemu ludowi je , pi i mieszka z niewiernymi

ydami w obawie, e w kontakcie z nimi... i s uchaj c bajek ydow-skich mog da si usidli nieprzyjacielowi na dobre", co si zresztwydarzy o, gdy „wielu i naszych, dziel c ch tnie ich potrawy ciele-sne, daje si oczarowa ich po ywieniu duchowemu". Biskup nie wa-ha si powsta przeciwko w adzy wieckiej, uwa aj c j za zbyt s a-

, a zw aszcza zbyt uleg wobec b du i ciemno ci... atwo jednak ezrozumie , e poj cia „bezbo ni i wrogowie Syna Bo ego", „ludprzekl ty a do wn trzno ci", „synagogi Szatana", którymi Agobardozdabia swoje wypowiedzi, mog yby sk ania do umieszczenia go

ród tych którzy, by mo e nie zdaj c sobie z tego sprawy szerzyli„nauczanie pogardy" ws czaj ce si do zwyk ych dusz.

Od IX wieku pojawiaj si niepokoj ce znaki, zapowiadaj ce, coma nast pi : przypisuje si ydom seri zdrad. Pos dzenia oparte sna aluzjach do przesz ci, pozwalaj cych z ka dego yda uczyniJudasza. Tym to sposobem oskar a si ich o oddanie Bordeaux Nor-iundczykom, Barcelony, a nawet Tuluzy Maurom. Wszystko to po-zwala usprawiedliwi praktyk liturgicznej kolafizacji (od greckiegoxoxotcpoc, - policzek) - w ka dy Wielki Pi tek u bram katedry w Tu-luzie policzkowano yda (gest ekspiacji za mier Chrystusa). Je eliwierzy Ademarowi z Chabannes, ta praktyka zosta a wprowadzonaoko o roku tysi cznego z takim przekonaniem, e mózg i oczy nie-szcz nika tryska y z g owy i upada y na ziemi ... (cerebrum... et ocu-los... ad terror effudit)!

31

W tym mniej wi cej czasie modlitwa za ydów w Wielki Pi tekprzybiera szczególny charakter: zaczyna si od formu y Oremus et properfidis Judaeis i wspomina perfidia judaica; zak adaj c, e te poj cianie nabra y jeszcze znaczenia potocznego, jakie maj w ich przek a-dzie dos ownym w j zyku francuskim, i e raczej znaczy y niedowia-rek, niedowiarstwo, jest oczywiste, e znaczenie pejoratywne i wrogie

dzie si coraz bardziej uwydatnia . W tym samym czasie b d u-go dyskutowane powody, dla których zaprzestano kl kania na pocz t-ku tej jedynie modlitwy - to pomini cie tak czy owak mo e nam sijawi tylko jako wiadectwo pogardy i niech ci.

Je eli doda do tego, e przy mierci Karola ysego (877 rok), takzreszt jak przy mierci Hugona Kapeta (996) podejrzewano lekarzyydowskich o otrucie ich (motyw bardzo popularny, a wykorzystany

nawet w zwi zku z osob Stalina), mo na powiedzie , e gotuje sigro ny arsena , powi kszaj cy si w nast pnych wiekach. Jest to za-powied ko ca pewnego okresu, o którym M. Blumenkranz mógstwierdzi , e „cho nie jest sam w sobie okresem szcz liwym dla

ydów, jest jednak e niez y w porównaniu z tym, co by o, i jeszczebardziej (trzeba to powiedzie ) w porównaniu zw aszcza z tym, conast pi". (s. 50/ 51)

32

Rozdzia czwarty

OD WYPRAW KRZY OWYCH DO EMANCYPACJI

Po enie ydów w Europie ustala si w pierwszych wiekach re-dniowiecza: b oni a do Rewolucji Francuskiej traktowani jakogrupa gorsza i izolowana.

W tym czasie jeste my wiadkami krystalizowania si elementówwrogo ci religijnej (§ I), pojawiania si pewnej specjalizacji ekono-micznej (§ II), coraz wi kszej separacji ydów (§ III) oraz pierw-szych oznak zapowiadaj cych emancypacj (§ IV).

1. Wrogo religijna

W 1084 roku Rudiger, biskup ze Spiry, pragn c pozyska ydów,gdy ich obecno jak s dzi , „zwi ksza wielce s aw miasta", nadaim prawa, upowa niaj ce nawet do posiadania s ug chrze cija skich,pól i winnic. Jednak dzielnica, któr im odst pi , by a otoczona mura-mi „by unikn , eby bezczelna gawied nie nachodzi a ich". Ostro -no czy ograniczenie zapowiadaj ce nowe czasy, kiedy to od lata1096 mia a wybuchn ludowa nienawi ? (s. 52/ 53)

1. Wyprawy krzy owe. Uwolnienie miejsc wi tych z r k muzu ma-nów by o pierwszym celem wypraw zbrojnych a rozumowanie, któredostarczy o powodu do masakr ydów w Europie, by o nadzwyczajuproszczone: poco i walczy z muzu manami, kiedy ma si pod rinnych niewiernych: ydów? Wynika to ewidentnie z postawy krzy-owców w Rouen, co za wiadcza Guibert de Nogent (1053—1124):

„Pragniemy, powiadali, walczy z wrogiem Boga na Wschodzie; alemamy ydów przed oczami, ras bardziej wrog Bogu od wszystkichpozosta ych. Rozpoczynamy ca e dzie o na opak".

W rzeczy samej potworna burza zwali a si na g owy ydów naza-jutrz po og oszeniu pierwszej krucjaty przez papie a Urbana II wClermont-Ferrand. W przypadku Francji jedynie masakra w Rouenjest dok adnie znana, ale kronikarz Richard de Poitiers o wiadcza, ekrzy owcy wybili w wyniku licznych masakr ydów w prawie: ca ej

33

Galii, z wyj tkiem tych, którzy pozwolili si nawróci ". Najliczniejszei najkrwawsze zdarzenia mia y jednak miejsce w Niemczech, zw asz-cza w dolinie Renu. Duch pl drowania i grabie y nie by obcy temuprzedsi wzi ciu: o ile 3 maja 1096 roku zaj cia w Spirze, które mimowszystko spowodowa y mier jedenastu osób, zosta y ukrócone dzi -ki interwencji biskupa, o tyle w Worms sta o si inaczej - 25 maja,mimo ochrony biskupa Adalberta, w ci gu dwóch dni (wedle kronikiSalomona Bara Szymona) zabito o miuset ydów. Nast pnego dniaprzychodzi kolej na ydów w Moguncji (siedmiuset zabitych), pó -niej to samo spotyka spo eczno ci w Kolonii. Trewirze, Ratyzbonie,Bambergu... wreszcie w Pradze (tylko w tym jednym mie cie by okilka tysi cy ofiar). Nale y powiedzie o odwadze, z jak ci nieszcz -nicy potrafili umiera (w tej sprawie kronikarze ydowscy i chrze ci-

ja scy s niekiedy zgodni).Druga wyprawa krzy owa (1146 rok) poci gn a za sob podobne

nieszcz cia, jednak e o mniejszym nat eniu.W Niemczech francuski mnich Rodolf zacz prze ladowania y-

dów, podburzaj c ci która atakowa a ich, gdy judz c HierosolymaEs Perdital. Arcybiskup Moguncji zwróci si do Bernarda z Cla-irvaux, a ten sprzeciwi si takim praktykom i zakaza krzy owcommasakrowa ydów. Pisa on „Prze ladujecie ydów, zatajacie, aprzecie zgodnie z Pismem wi tym nie powinni cie nawet wyganiaich od siebie. Gdybym si nie powstrzymywa , móg bym powiedzie ,e w krajach, gdzie nie ma ydów, ma o znajdujemy chrze cijan (o ile to chrze cijanie a nie ochrzczeni ydzi), którzy sami maj prawo

wytyka ydom uprawianie lichwy. Zreszt je li trzeba ratowa y-dów, co si stanie z obietnicami nawrócenia i zbawienia które imprzedstawiamy”? Niemniej jednak dochodzi o do gwa tów i mor-derstw - w Kolonii, Spirze, Moguncji, w Carentan w Siny zg adzonosetki ydów. Podobne zdarza y si przy ka dej nowej, wyprawiekrzy owej, podczas swego rodzaju buntu nies uszne zwanego „krzy-ow wypraw Pastoureaux", w 1320 roku ponad „dwadzie cia gminydowskich znikn o we Francji po udniowo-wschodniej, a mianowi-

cie w Auch Gimont (bnstens Gaillac), Albi. W tym samym czasieformu owano przeciw ydom wielkie zarzuty maj ce na celu „budze-nie nami tno ci t umów”. (s. 54/ 55)

34

2. Legendy i oszczerstwaa. Mord r y t u a l n y . Chodzi o nieoczekiwane odgrzebanie daw-

nej potwarzy sformu owanej niegdy przez pogan przeciwko ydom,potem przeciwko chrze cijanom, lecz stosowanej tym razem przezchrze cijan przeciwko ydom.

Mord rytualny mo na okre li jako zabicie chrze cijanina (szcze-gólnie dziecka lub m odzie ca) przez ydów celem uzyskania krwi iwymieszania jej z chlebem prza nym (mace) pieczonym z okazjiPaschy. Jako e wedle wyobra ni ludowej chodzi o ydom o o mie-szenie ofiary Jezusa, oskar ano ich cz sto o ukrzy owanie porwanegodziecka, po uprzednim poddaniu najbardziej wyrafinowanym m kom.

Pierwszy znany przyk ad ma miejsce w Anglii, w Norwich w 1144roku: w przeddzie Wielkiego Pi tku w lesie odkryto zw oki zamor-dowanego ch opca. Ludno oskar a natychmiast ydów o ten po-st pek. W adze wprawdzie nie da y wiary oskar eniu, lecz dosz o dozamieszek i powsta lokalny kult, a relikwie wi tego Williama sta ysi celem pielgrzymek. W nast pnych dziesi cioleciach podobneoskar enia pojawi y si w Gloucester i w Bristolu. Na Francj nietrzeba by o d ugo czeka : w 1171 r. (wed ug Kroniki Roberta de Tori-gny, opata Mont-Saint-Michel) ydzi w Blois oskar eni, z okazji uro-czysto ci paschalnej, o ukrzy owanie dziecka chrze cija skiego iwrzucenie go do Loary, zostali skazani i spaleni ywcem. Zg adzonoca spo eczno ydowsk (dwudziestu jeden m czyzn i siedemna-cie kobiet). Dat egzekucji (20 miesi ca Siwan) og oszono dniem

postu i pokuty w gminach ydowskich we Francji i Nadrenii na pa-mi tk m czenników. W 1179 r. w Pontoise mia by ukrzy owanyRichard de Paris, a w 1191 r. w Braysur-Seine oko o stu ydów zo-sta o zabitych z podobnych przyczyn. W 1247 r. w Valreas, którejeszcze nie by o terytorium papieskim i nie uku o znanego powiedze-nia: „Kto cz sto ogl da Valreas, ten wkrótce zapomina Francj ", y-dów m czono pod zarzutem ukrzy owania dziewczynki. Dopiero wpo owie XIII wieku papie i cesarz wkroczyli zdecydowanie, usi uj cpo kres tym bezpodstawnym oskar eniom. Podobne fakty mia ymiejsce tak e w Niemczech: w 1147 roku w Wurzburgu zmasakrowa-no ydów za morderstwo, którego ofiar pad chrze cijanin, w 1235roku krzy owcy poder li gard a w Fuldzie trzydziestu czterem y-dom, oskar onym o zabicie pi ciu synów m ynarza w celu wytoczenia

35

z nich krwi. Oczywi cie zeznania oskar onych uzyskano po torturach,a sprawa stan a przed cesarzem Fryderykiem II Hohenstauf (1212—1250), o którym co najwy ej mo na powiedzie , e wobec ydówywi jedynie wzgl dn sympati . Cesarz utworzy komisj ledcz :

po przes uchaniu dostojników ko cielnych i wieckich (zdania ichby y podzielone), wys ucha nawróconych ydów, których nakazaszuka w królestwach Zachodu. W z otej Bulli z lipca 1236 roku kon-kludowa : „Uniewinnili my ca kowicie, za zgod ksi t, ydów zFuldy i wszystkich ydów w Niemczech od nies awnego zarzutu sta-wianego im". To jednak nie wystarcza o i kilkana cie lat pó niej wiel-ki znawca prawa kanonicznego, Sinibaldus de Fieschi, „najt szyumys wiata katolickiego", zostawszy papie em Inocentym IV, tak ezaj si spraw . W li cie skierowanym do arcybiskupów i biskupówNiemiec o wiadczy w 1247 roku: „Chocia Pismo wi te nakazujemi dzy innymi nie zabija i zabrania ydom dotyka jakiegokolwiektrupa w czasie wi t Paschy, niektórzy przypisuj im fa szywie (falsoimponunt eisdem), e dziel si , w nie podczas owych wi t, sercemzabitego przez nich dziecka. S przekonani, e tak nakazuje ydomich prawo, gdy tymczasem jest oczywi cie wprost przeciwnie. I je eliznajdzie sie gdzie trupa, oskar a si z liwie ydów, e pope nili tzbrodni . W imi tych i jeszcze wielu innych zmy le (figmenta) sro-

si przeciwko nim bez s du, bez przyznania si do winy, bez do-wodu, niezgodnie z prawami, jakie Stolica Apostolska w swej agod-no ci przyzna a ydom; zabiera si im dobra wbrew Bogu i sprawie-dliwo ci, s g odzeni, wtr cani do wi zienia, dr czeni, poddawaninajprzeró niejszym karom, skazywani na najbardziej haniebn mier ,

dz ywot bardziej op akany ni li ich przodkowie za Faraona wEgipcie. Zmusza si ich by opu cili miejsca, gdzie oni i ich rodziceprzebywali od niepami tnych czasów. W obawie przed ca kowitymwyniszczeniem oddali si w opiek Stolicy Apostolskiej. Jako e niechcemy, by ydzi byli karani niesprawiedliwie, nakazujemy, aby cieokazali si przychylni i yczliwi wobec nich i aby cie nie pozwalali,aby ich nies usznie nachodzono pod powy szym pretekstem lub in-nymi podobnymi. Niepos usznych nale y nieodwo alnie pohamowapot pieniem ko cielnym". (s. 56/ 57)

W tym samym roku, zapoznany ze spraw Valreas, papie stwier-dzi , e oskar onych pozbawiono mo liwo ci prawnej obrony i tortu-rowano w haniebny sposób. 25 wrze nia 1253 roku o wiadczy w

36

nowej bulli: „Zabraniamy komukolwiek pomawia ich ( ydów) opo ytkowanie ludzkiej krwi w ich obrz dach, zwa ywszy, e w Sta-rym Testamencie zakazuje si czyni u ytek z jakiejkolwiek krwi, niewspominaj c nawet o krwi ludzkiej. Jako e w Fuldzie i w wielu in-nych miejscach wielu ydów zabito pod tym pretekstem, zabraniamywyra nie (districtius) niniejszym, aby tak si dzia o w przysz ci".

Ale mimo to o analogicznych wypadkach donoszono z ca ej Euro-py: m ody Hugo de Lincoln ukrzy owany w 1255 roku, zabójstwa wSaragossie (1257 r. i 1267 r.), W Pforzheim (1261 r.). By o ich takdu o, e w 1272 roku Bull datowan w Oryieto papie Grzegorz Xwkroczy , by broni ydów przed oskar eniami, w które nie wierzy :„Rozporz dzamy, e wiadectwo chrze cijan przeciwko ydom nie

dzie mia o adnej warto ci, o ile w ród chrze cijan nie znajdzie sicho by jeden yd, by równie wiadczy . W rzeczy samej zdarza siniekiedy, e i chrze cijanie trac swe dzieci, a ydzi s oskar aniprzez swych nieprzyjació , e porywaj i zabijaj potajemnie dziecichrze cija skie i pos uguj si dla swych ofiar ich krwi i sercem.Zdarza si tak e, e ojcowie owych dzieci i inni chrze cijanie, b cwrogami ydów, chowaj je, by móc oskar ydów i wydrze odnich pieni dze wszelkimi sposobami. Potem wymy laj , e to ydzipotajemnie porwali i zabili dzieci, by z w ofierze ich serca ikrew, a przecie ich prawo zakazuje im wyra nie mie i pi krew.Widzieli my to wielokrotnie na naszym dworze u nawróconych nawiar chrze cija sk ydów. To na podstawie podobnych oskar ,wbrew wszelkiej sprawiedliwo ci, wielu ydów pojmano i uwi ziono.Rozporz dzamy wi c, by w tym przypadku chrze cijan nie prze-

uchiwano ju przeciwko ydom i nakazujemy, aby ydzi uwi zieniw ten sposób, bez powa nej przyczyny, byli wypuszczeni z wi zieniai aby odt d ju nigdy nie przetrzymywano ich dla tak b ahych powo-dów, chyba e zostan przy apani na gor cym uczynku, w co nie wie-rzymy". Ale „litania oskar " ci gn a si i przez nast pny wiek:procesy, zaj cia, po ar synagogi w Monachium w 1285 r. w którymsp on li ydzi szukaj cy schronienia w wi tyni, zamkni cie w domui podpalenie prawie trzystu ydów w Wielkim Ksi stwie Badenii w1331 r., w Viterbe, Padwie, Veronie,Trydencje, Brhcen lista zabójstwrytualnych wyd a si i pod koniec XIX wieku. Od wypraw krzy-owych do emancypacji „zawodowi" antysemici odnotowali nie mniej

ni sto pi dziesi t cztery przypadki.

37

Ograniczymy si do zasygnalizowania, e w Jampolu (Polska) w1756 roku ydzi, okrutnie napastowani pod zarzutem rytualnego za-bójstwa chrze cijanina, z yli suplik papie owi Benedyktowi XIV,który poleci kardyna owi Ganganelli (przysz y papie Klemens XIV)przedstawi na ten temat raport wi temu Oficjum. W sporz dzonymmemoriale wskazywa , e niekiedy mordercy chrze cija scy podrzu-cali cia a ofiar w dzielnicach ydowskich, by odwróci podejrzenia.Potwierdza jako sprawdzone tylko zabójstwa Andrzeja z Rinn (wdiecezji Brhcen) i Szymona z Trydentu, którym poder ni to gard a „znienawi ci do wiary chrze cija skiej". Ci ostatni zostali beatyfikowa-ni, ale nie kanonizowani, i wydaje si , e s ofiarami morderstwa, anie mordu rytualnego. W wietnym opracowaniu opublikowanym w1912 roku ksi dz Vacandard podda niezwykle surowej krytyce naj-bardziej znane przypadki i doszed do wniosku, e nie by o mordurytualnego jako takiego, zorganizowanego przez zwierzchników juda-izmu. Jest wielce prawdopodobne, e mia y miejsce zbrodnie, niekie-dy wyrafinowane lub sadystyczne, pope niane na chrze cijanach przez

ydów. Zdarza y si oczywi cie przypadki przeciwne. W ownikuapologetycznym wiary chrze cija skiej d'Alesa (Pary , 1924 rok) Fe-liks Vernet zauwa : „By oby równie niesprawiedliwe obci juda-izm zbrodniami poszczególnych jednostek, bez przyzwolenia oficjal-nego, jak przypisywa chrze cija stwu zabijanie dzieci, dokonywanena rachunek markiza de Rais lub de la Voisin". Najbardziej zadziwia-

ce jest przekonanie rozpowszechnione w narodzie (i w ród niektó-rych duchownych), e liturgia ydowska wymaga krwawych obrz -dów, zwi zanych bardziej z magi lub czarami ni z teologi . Przezanalogi rzeczywi cie w redniowieczu oskar ano ydów o wszelkieniegodziwo ci o charakterze naturalnym i satanicznym. (s. 58/ 59)

Inne o s z c z e r c z e p o m ó w i e n i a . Prawdziwa czy fa szywa,jakie to ma znaczenie, sprawa profanacji hosti i w Rottingen w 1298roku mia a spowodowa zaj cie, które rozprzestrzeni o si na wszyst-kie spo eczno ci Frankonii i Bawarii poci gaj c za sob , zdaniemkronikarza chrze cija skiego, prawie sto tysi cy ludzi, i tak jeste mywiadkami, jak wrogo ludowa si paroksyzmuje w sprawach uzna-

nych za wi te, nie odró niaj c potencjalnego (ych) winnego (ych) odwszystkich cz onków tej samej grupy religijnej lub ludzkiej.

W 1321 roku Akwitani obiega pog oska oskar aj ca ydów o za-trucie róde i studni za pomoc straszliwych trucizn o trudnym do

38

ustalenia sk adzie, które przygotowuj w zmowie z tr dowatymi. Aktten mia by cz ci ogólnego planu zniszczenia chrze cija stwa (aprzecie by o to sze wieków przed „Protoko ami M drców Syjo-nu"). W nast pstwie tych oskar maj miejsce masowe egzekucje:w Chinon sto sze dziesi cioro ydów p ci obojga spalono w ci gudwu dni: w Vitry-le-Francois czterdziestu ydów zamkni tych w wi -zieniu królewskim wola o wybra mier ni przyj chrzest. Niemcynieco pó niej do wiadczaj dramatów tego samego rodzaju, ale tonajgorsze mia o dopiero nadej .

Z powodu czarnej zarazy Europa mia a utraci w po owie wiekutrzeci cz swojej ludno ci. Proste umys y dojrza y w tym kar bo-sk , realizowan za Jego zgod przez Szatana, za którego s ugi napierwszym miejscu uznano oczywi cie ydów, skrupulatnych organi-zatorów epidemii. Wyja nia to, dlaczego dla spo eczno ci ydowskichrok 1348 by by mo e jeszcze bardziej katastrofalny od roku 1096.Mimo bulli z wrze nia 1348, w której Klemens VI wyja nia , e ydziumieraj na zaraz tak samo jak chrze cijanie i e chrze cijanie umie-raj równie; w regionach, gdzie nigdy nie by o ydów, t uszcza niezawaha a si zmasakrowa i spali w Strasburgu dwa tysi ce ydów;potem nast pi y masakry w Colmar, Worms, Oppenheim, Frankfurcie,Kolonii i innych miastach, których nazywnictwo cz sto zachowa olady wydarze , jak w Judenloch lub Judenbuhl (Dziura ydowska lub

Wzgórze ydowskie). (s. 60/ 61)To wszystko przyczyni o si do powstania w wyobra ni ludowej

fantastycznej demonologii przedstawiaj cej yda za pomoc niezwy-ych cech: im bardziej uwa a si go za s ug Szatana, tym bardziej

y si do wyposa enia go w przymioty antropomorficzne, w jakiejest wyposa ony Szatan lub czarownice. ydzi maj rogi lub wi skieuszy, brod i ogon koz a, wydzielaj cuchn cy odór (s ynna foetorjudaicus): skojarzenie „sabatu" czarownic z dniem odpoczynku y-dów jest oczywiste, a s owo „kaba a" w znaczeniu tajemnego post -powania lub intrygowania b dzie pochodzi w prostej linii od Kabbale- tajemnej ydowskiej interpretacji tekstu Biblii.

Niew tpliwie temu zbli eniu yda i czarownika zawdzi czamycz ciowo spór na temat lekarzy ydowskich; je eli bowiem w adzanie pochodzi od Boga, pochodzi od Diab a, a w przypadku yda niewolno mie w tpliwo ci. Od 1246 roku Sobór w Beziers zakazywachrze cijanom korzystania z ich pomocy lekarskiej, gdy lepiej by o

39

umrze ni zawdzi cza swe ycie lekarzowi ydowskiemu. Powta-rzany wielokrotnie w dwóch kolejnych stuleciach zakaz opiera si naniejasnych legendach, wed ug których lekarze ydowscy truli niekiedyswych pacjentów. Mimo to, a mo e w nie dzi ki temu, cieszyli sioni u umys ów o wieconych jak i zwyk ych ludzi du przychylno ci- wielu papie y od XII do XVI wieku by o leczonych przez lekarzyydowskich; Alfons z Poitiers, Fryderyk III, Francois 1, Maria Medy-

cejska, Ludwik XIII nie wahali si powierzy swego zdrowia ydom. Nawrócenia. Nawrócenie yda poprzez przyj cie chrztu czyni z

niego chrze cijanina - jest to niepodwa alny teologiczny punkt widze-nia. A wi c wszelka niech otaczaj ca nawróconego, nie uznaj cegodotychczas Chrystusa, powinna znikn . Nie mo na oczywi cie ocze-kiwa , e stanie si to automatycznie - kazanie Vincenta Perriera podkoniec XIV wieku za wiadcza o tym wymownie: „Wszelako wy, czyjeste cie pocieszeni, gdy jaki yd si nawraca? Jest wielu chrze cijanna tyle szalonych, by si nie radowa . Powinni przecie wzi ich wramiona, szanowa i mi owa , a tymczasem oni nimi gardz za to, ebyli ydami. Lecz le czyni , bo przecie Jezus Chrystus by ydem iDziewica Maria te by a ydówk , zanim sta a si chrze cijank . Jestwielkim grzechem ich poni ". (s. 62/ 63)

Grzegorz IX w bulli z 1236 roku posun si dalej, pisz c: „Chootwieramy sam g bi naszego ojcowskiego uczucia dla wszystkichprzychodz cych do wiary chrze cija skiej, gdy zbawienie ka dego znas jest cenne, niemniej jednak okazujemy nawróconym z judaizmujeszcze wi ksze umi owanie, maj c nadziej , e je eli ga zka dzikiejoliwki wszczepiona na dobr oliwk daje wy mienite owoce, ga ziewyrwane ze wi tego korzenia wydadz jeszcze lepszy owoc, bo sone w naturalny sposób lepsze." W praktyce znaczy o to, e yd na-wrócony by na swój sposób podwójnie chrze cijaninem w porów-naniu z ochrzczonym poganinem, gdy nale do Chrystusa cia em idusz . Stanowisko to budzi o najsilniejszy sprzeciw Drumonta, gdywiedziony antysemityzmem pisa : „Nawrócony yd to by mo e ojednego katolika wi cej, ale nie o jednego yda mniej". Mo na byutrzymywa , e pomimo swego oddalenia i opozycyjno ci, stanowi-ska Grzegorza IX i Drumonta s bliskie i podobne do siebie w tymsensie, e obaj mówi o trwa ci natury ydowskiej, cho dla jednegojest ona dobra (Grzegorz IX), a dla drugiego z a (Drumont). Trwata niesie w rzeczywisto ci ryzyko otwarcia bramy dla koncepcji, która

40

mieszaj c cielesne z duchowym, prowadzi do powstania rasowegomitu. Problem mia si ujawni z ca ostro ci w Hiszpanii po Reco-nesansie. Wskutek nag ego powrotu tradycji Wizygotów lub z jakiejinnej przyczyny problem chrztu ydów nabra znaczenia tym wi k-szego, e pomin wszy kilka takich chrztów, które wynika y z praw-dziwego i arliwego pragnienia przyj cia chrze cija stwa przez kan-dydatów ydowskich, wiele wydawa o si chrztami b wymuszo-nymi, b przyjmowanymi przez zwyk y oportunizm lub z wyra-chowania, bez prawdziwej potrzeby duchowej.

Wielu nawróconych ydów (cowersos) sprawia o wra enie, enadal utrzymuj wi z dawn wiar - niektórzy czynili to w skryto ci,innych nies usznie pos dzano o hipokryzj . Lud, który nimi gardzi zpowodu tej dwuznaczno ci, zazdro ci im i nienawidzi ich bardziejni prawowiernych ydów. Nazywano ich „marranami", marranes(to s owo hiszpa skie znacz ce „ winie" pochodzi o z arabskiegomahram „zakazany"). Tak rodzi o si spo ecze stwo podejrzliwe,dziel ce Hiszpani na dwie grupy: grup nowych chrze cijan lubconversos i grup „dawnych chrze cijan", mog cych przedstawiwiadectwo swej limpieza de sangre (czysto ci krwi). Nie chodzi za-

pewne o czysto sk adników krwi, lecz je eli istnieje dziedzicznoduchowa, to dlaczegó by nie teologiczna? Niebezpieczne przej ciezapowiadaj ce wiat, który id c ladami fa szywej nauki o pewno cipowi za duchowych, b dzie zwalcza z takim samym sercem i taksama broni zarówno judaizm, jak i chrze cija stwo. Wskutek wieluustaw o czysto ci krwi, opracowanych w Toledo, wymaganie limpieza(czysto ci - t .) zosta o oficjalnie u wi cone i mia o powodowa za-arte spory, w których dostrze ono wy anianie si koncepcji rasowej,

nadaj cej antysemityzmowi nowe zabarwienie.

4. Reformacja i Kontrreformacjaa. R o z d a r c i e , jakie wnios a do jedno ci chrze cija skiej Re-

formacja, mia o dla ydów ró ne i wzajemnie wykluczaj ce si na-st pstwa. W przypadku Francji i krajów anglosaskich rozprzestrzenia-nie si kalwinizmu lub przynale no do ró nych Ko cio ów przynio-

y lepsze /rozumienie ydów.Inaczej i w nieoczekiwany sposób mia o si dzia w krajach ger-

ma skich. Luter jednak e da dowód niesko czonego zrozumienia imi ci do ydów. Opublikowa w 1523 roku tekst o znacz cym tytu-

41

le: Dass Jesus ('hristus ein geborener Jude - Jezus Chrystus urodzisi ydem), w którym pisze:

„Nasi imbecyle, papi ci i biskupi, sofi ci i mnisi, u ywali sobie z ydamitak, e dobry chrze cijanin powinien by sta si ydem. Gdybym by y-dem, wola bym zosta raczej wieprzem ni chrze cijaninem, widz c, jak tegamonie i sko czone os y nauczaj wiary chrze cija skiej. Traktowali y-dów, jakby byli psami, a nie lud mi; umieli ich tylko prze ladowa . ydzi swed ug krwi krewnymi, kuzynami i bra mi Naszego Pana: je eli mo nachlubi si Jego krwi i Jego cia em, nale oni bardziej ni my do JezusaChrystusa. Upraszam przeto mych drogich papistów, aby mnie traktowali jak

yda, gdy zm cz si traktowaniem mnie jak heretyka. Dlatego te radztraktowa ich z uprzejmo ci : dopóki b dziemy stosowa gwa t i oskarich o u ywanie krwi chrze cija skiej do usuni cia z ego zapachu i nie wiemo jeszcze jakie inne bzdury, b dziemy im przeszkadza i pracowa w ródnas w naszej spo eczno ci, b dziemy ich zmusza do uprawiania lichwiar-stwa, jak mog wyj ku nam? Je eli pragniemy im pomóc, koniecznie trzebastosowa wobec nich prawo mi ci chrze cija skiej, a nie prawo papistów.Trzeba nam przyj ich jak przyjació , da i pracowa z nami, wtedy ichserca b z nami..."

Ten tekst zdawa si wiadczy o pragnieniu radykalnych zmian wstosunku do ydów... Ale oto w 1542 roku w pamflecie zatytu owa-nym Gegen die Juden und ihre Lugen (Przeciwko ydom i ich k am-stwom) Luter wyra a pogl d ca kowicie odmienny i proponuje wkonkluzji pali synagogi, konfiskowa ksi gi hebrajskie i wygania

ydów z ksi stw germa skich. Kilka miesi cy pó niej w SchetnHamphoras znów podejmie polemik religijn ; opisze swoje pró newysi ki, by nawróci ydów. Pisze tak:

„by my my, Niemcy wiedzieli, co to jest yd... Gdy jest równie atwonawróci yda, jak nawróci Diab a. Bowiem yd, serce ydowskie s twar-de jak kij, jak kamie , jak elazo, jak sam diabe . Krótko mówi c, s to dzie-ci diab a, skazane na ogie piekielny..." Nadmiar urazy i w ciek ego gniewuza niepowodzenia w nawracaniu sprawia, e wyra a si wulgarnie: "...Przekl ty goj, jakim jestem, nie jest w stanie zrozumie , jak oni to robi , e

tak zr czni, chyba e pomy , e wtedy, gdy Iskariota powiesi si , jegokiszki rozerwa y si i opró ni y i ydzi by mo e przys ali swoje s ugi zeswymi naczyniami i z otymi konwiami, aby nabra moczu Judasza z innymiskarbami, a potem zjedli i wypili gówno i maj dzi ki temu tak przenikliweoczy, e dostrzegaj w Pismach wstawki, których nie znale li ani Mateusz,ani sam Izajasz, nie mówi c o nas, przekl tych gojach..." (s. 64/ 65)

42

Jest oczywiste, e nie nale y os dza ani Lutra, ani luteranizmu napodstawie tekstu godnie rywalizuj cego najni szymi z orzeczeniamiantysemickimi; jest pewne tak e, e te Niemcy, które sta y si lutera -skie, utrzyma y wobec ydów tradycyjne szykany.

b. K o n t r r e f o r m a c j a . Sobór w Trydencie u ci li doktrynKo cio a dotycz ukrzy owania Chrystusa, stwierdzaj c, e jest todzie o grzeszników wierz cych w bosko Chrystusa, którzy mimo togrzesz ; dzie o, mo na powiedzie , wszystkich chrze cijan i ta„zbrodnia jest ci sza w nas, ni by a w ydach, gdy oni, wedlewiadectwa Aposto a (1 Kor 2); „Nie ukrzy owaliby Pana Chwa y,

gdyby Go poznali".Jedyne, co mo na powiedzie , to tylko to, e upowszechnienie, a

zw aszcza u wiadomienie sobie zobowi za , wyp ywaj cych z takie-go postawienia sprawy, nie nast pi o natychmiast. Nie nale y zapomi-na , e podczas ca ego redniowiecza odgrywano publicznie z reali-zmem nie do zniesienia tajemnic M ki, w której ydzi pojawiali sijako okrutni i szyderczy kaci, o cechach wzbudzaj cych wrogo luduchrze cija skiego. Do tego dochodzi a specyficzna katecheza, apolo-getyka i kaznodziejstwo, które bardziej zmierza y ku napi tnowaniuich ni przypomnieniu, e s narodem wybranym. (s. 66/ 67)

Bossuet w kazaniu „O dobroci i surowo ci Boga" (1653 r.) nie wa-ha si rzec: „Lud potworny, który nie zagrzeje nigdzie miejsca, bezkraju i z ka dego kraju, niegdy najszcz liwszy na wiecie, terazprzedmiot drwin i nienawi ci wszystkich. N dzny, a pozbawionywspó czucia innych, sta si w swym nieszcz ciu, przez jakie prze-kle stwo po miewiskiem najbardziej umiarkowanych." Cho Bossuetprzyjmuje tak e doktryn z Trydentu („ ydzi ukrzy owali Pana. Aczy by cie zapomnieli o grzesznicy... e wy czynicie jeszcze gorzejni krzy uj c Go?..."), to nie zrzuca tradycyjnie ci aru ukrzy owaniaChrystusa na naród ydowski. (s. 66/ 67)

II. Elementy ekonomiczneW redniowieczu zarysowuj si cechy ydów, z których pó niej

zarówno chrze cijanie jak i atei ci uczyni im zarzuty, cechy wynika-ce ze cis ych wi zów, powsta ych mi dzy ydami i pieni dzem, a

które pozwol , jak to wykaza o badanie leksykalne, uwa poj ciayd, lichwiarz i sk piec za synonimy. Pewne jest, lecz nie tak znów

wyj tkowe, e ydzi maj w ród siebie wi cej ni pozosta e ludy

43

zr cznych handlarzy; przez swoj diaspor znajdowali si w lepszejsytuacji ni inni, by nawi zywa mi dzynarodowe kontakty handlo-we. Jest to typowe dla rozproszonych spo eczno ci, czego przyk adembyli Fenicjanie lub Grecy, a dzi Ormianie.

Natomiast wyspecjalizowanie si w po yczaniu na procent mo nawyja ni czynnikami zewn trznymi, niewiele maj cymi wspólnego zcharakterem ydów. Wypada przypomnie , e prawo kanoniczne,zakazuj c lichwy, nawet chrze cijanom zabroni o po yczania na pro-cent, bez wzgl du na jego wielko . Nale y stwierdzi , e ydzi bylinajbardziej pomocni spo ecze stwu redniowiecznemu potrzebuj ce-mu kredytu. Mo na powiedzie , e „to, co duchowe, kszta towa o to,co ekonomiczne", zakazanie ydom posiadania niewolników lub ro-botników chrze cija skich w niema ym stopniu przyczyni o si doodwrócenia ich uwagi od prac polowych. Nale y doda , w wieluprzypadkach prawo zwyczajowe nie pozwala o im posiada nieru-chomo ci, a w tych regionach, gdzie istnia a taka mo liwo , bylici gle nara eni na konflikty. Jest wi c zrozumia e, e - poza bankiemi lichw , zawody w których dobra materialne nie wa y wiele (klej-noty, wyroby ze z ota, futra) ani nie mia y wielkich rozmiarów, przy-ci ga y masowo ydów. Obawiaj c si stale wygnania, cenili sobieprzede wszystkim mo liwo zawini cia natychmiast w tobo ek naj-wa niejszej cz ci dorobku. Jest to tym prawdziwsze, e w ka dymkraju zachodnim królowie i wielcy wasale, gdy tylko popadli w tara-paty finansowe, nie wahali si uprawia wzgl dem ydów nadzwy-czajnej polityki fiskalnej: gdy skarbce by y puste, przyst powano dokonfiskaty dóbr ydowskich lub usuwano ich w cicieli (co mia opodwójn korzy - zaopatrywa o skarbiec i u mierza o gniew ludu).Nast pnie, bo przecie nie potrafiono si bez nich obej , przywo y-wano ich lub zezwalano na powrót do czasu, a ich fortuny nabiorwystarczaj cych rozmiarów, aby nast pna konfiskata by a op acalna.Ten system pompy ss cej i t ocz cej jest ród em powiedzenia Achill-e'a Luchaire'a, e „sztuka wyzyskiwania ydów sta a si instytucj ,regularnym ratunkiem monarchii". (s. 68/ 69)

Trzeba jednak e podkre li , e chrze cijanie zajmowali si tak ebankiem, kredytem i lichw , i to w wi kszej mierze, ni si s dzi, aniekiedy nawet z wi ksz ostro ci ni ydzi, o ile wierzy kronika-rzowi Geffroi de Paris, który na pocz tku XIV wieku pisa :

44

„Skar y si cz ek, mój panie,to ydy innowierce czulsze mieli sercew interesach ni chrze cijanie”.

Niew tpliwie t w nie specjalizacj najbardziej antysemici wyko-rzystuj przeciw ydom: i to tym bardziej, wielu z nich, wysuwaj cpretensje pod adresem ydów, nie czyni o tego z pozycji religijnych.Tymczasem cudowny prototyp przechodzenia od dziedziny religijnejdo ekonomicznej, którym by a posta Judasza Iskarioty wydaj cegoJezusa za trzydzie ci srebrników, zosta wspaniale wykorzystany. To

nie na tej podstawie antysemita XX wieku b dzie uwa yda zabogobójc (nawet je eli nie wierzy w Boga), lichwiarza (nawet je elipod wzgl dem spo ecznym jest to przesz ) i zrobi z niego karykatu-

cz owieka niezdolnego przy r ki do p uga i do miecza. Wystar-czy jednak tylko zagospodarowanie pustyni Negev przez rolnikówizraelskich i zwyci stwo ich armii, aby niektórzy zechcieli przyzna ,e ydzi mog oddawa si zawodom nie tylko przypisywanym im

przez antysemitów.Opinia ekonomiczna b dzie natchnieniem - i to w jakim stopniu —

dla literatury wiatowej. Ka dy zna przecie tekst o funcie mi sa, któ-rego domaga si lichwiarz Shylocl w „Kupcu weneckim", okropnegoFagina, lichwiarza Oliviera Twista i wiele postaci Balzaka oraz innychpisarzy. Wszystko to wywodzi si z bardzo w skiej specjalizacji narzu-conej ydom przez chrze cija stwo redniowieczne. (s. 68/ 69)

III. Naród upokorzony, odrzucony, oddzielonyDziedziny ducha i ekonomii mia y z kolei ukszta towa dziedzin

spo eczn . ydzi znajdowali si w ni szej warstwie, byli wyp dzani, atym samym skazani na ycie w ci ej w drówce.

I Naród upokorzony. Kr ek, kawa ek tego p ótna, który IV So-bór Latera ski w 1215 roku nakaza nosi ydom, nie by sam w so-bie pocz tkowo oznak ha by, nakaz ten stosowano z du elastycz-no ci . Pochodzenie jest sk din d muzu ma skie, bo jak si wydaje,to kali abbasydzki Harun al Raszid na po raz pierwszy w roku807 na ydów obowi zek noszenia tej oznaki na ubraniach. Islammia pój znacznie dalej, w Persji w XVI wieku szach zdecydowa ,e ydzi nie mog chodzi bez du ego kawa ka drewna na plecach, co

praktycznie skazywa o ich na pozostawanie w domu. Na Zachodzienakaz ten bardzo z agodzono; i tak w hrabstwie Venaissin papieskie

45

brewe z 1494 roku nakazywa o „ ydom Papie a" nosi tylko ledwiewidoczn nitk , a ydówki w Avignon musia y nosi kokardki. Mi -dzy tymi dwoma przyk adami mo na znale wiele sytuacji po red-nich - trzeba przypomnie , e w redniowieczu muzu manie, tr dowa-ci, prostytutki nosili znaki wyró niaj ce (a niewyp acalny d nik

ynny czepek zielony). Kr ek mia w pierwszym rz dzie zapobiecuci liwemu s siedztwu i przestrzec przed kontaktami ocenianymijako zgubne dla wiary. By to jednak znak ni szo ci, znak stanu nie-wolniczego, który by udzia em wielu ydów redniowiecznych (se-rvica-inerae cesarza w Niemczech); czy wierni poddani w innychregionach; uleg o to zanikowi, a cho ydzi nadworni (Hofjuden)dochodzili w ksi stwach niemieckich do bardzo eksponowanych sta-nowisk, ich upadek móg by tym bardziej spektakularny, czego do-wodzi przyk ad Sussa Oppenheimera, który dokona swego ywota nasznurze, a jego histori nakre li haniebny film nazistowski. (s. 70/ 71)

Oznakami upokorzenia by y tak e pewne praktyki narzucone y-dom, nawet w miejscach i czasach bardziej dla nich przychylnych - itak w XVI wieku ydzi w Rzymie mieli uczestniczy w wy cigachzorganizowanych z okazji Karnawa u. Wy cigi stawa y si corazobrzydliwsze i bardziej groteskowe, wi c w nast pnym wieku tenobowi zek zast piono przez polegaj cy na ca owaniu nie stopy papie-a, lecz tego miejsca na ziemi w którym odpoczywa jego mu itd.

2. Naród odrzucony. Poza wyp dzaniem cz ciowym i czasowym,cym sposobem wymusze podatkowych, ydzi do wiadczali w

Europie wygna z za enia globalnych i ostatecznych, przynajmniejw dwu krajach, które jako pierwsze zrealizowa y swoj polityk jed-no ci; w Niemczech i Francji. W Anglii sukces spo eczny i finansowy

ydów, przyby ych w czasach podboju normandzkiego, osi gn swójpunkt kulminacyjny w XII wieku lecz ich upadek by równie szybkijak ich wzlot. Kiedy ich rola finansowa sta a si nieznaczna, zostaliostatecznie wygnani (1290 rok). We Francji Filip Pi kny jako pierw-szy zarz dzi pierwsze wielkie wygnania (w 1306 roku oko o stu ty-si cy ydów opu ci o kraj), ale dopiero 15 lipca 1394 roku og oszonoogólny i ostateczny edykt wyganiaj cy ydów z pó nocnej i po u-dniowej Francji. Ludwik XIII mia go powtórzy w 1615 roku (daj ctym samym dowód, e tekst nie by ju przestrzegany, o ile kiedykol-wiek by ), nie powstrzymuj c jednak infiltracji z Alzacji, HrabstwaVenaissin i po udniowego zachodu.

46

Wreszcie Hiszpania w 1492 roku (rok kapitulacji Grebidy i odkry-cia Ameryki) wygna a ydów 31 lipca. Mylnie jednak s dzono, etym sposobem na zawsze mo na si pozby zbyt uci liwej obecno ci

ydów - marranizm mia przez wiele wieków zatruwa Pó wysepIberyjski.

Te wygnania zreszt nie doprowadzi y do ca kowitego usuni ciaydów z krajów, które je nakaza y, bo przecie niektórzy z nich zosta-

li po kryjomu. Niemcy i W ochy nie zastosowa y tak daleko id cychrodków, st d te , odbywa y si u nich w drówki tam i z powrotem.

3. Naród oddzielony. Upokorzeni i odrzuceni, ydzi stali si corazbardziej wyizolowani i odr bni, nawet w krajach, które ich tolerowa y.Wydani na zbiorow niech ludu chrze cija skiego, przyjmowanijako niezb dni dla ycia ekonomicznego, wygnani, gdy ich obecno

czy a, dlaczegó by nie mieli si skupi w solidarne spo eczno ci,w których im by o dobrze? Czynili to tym ch tniej, e chrze cijanienarzucali im niekiedy t odr bno . Niew tpliwie tak narodzi o sigetto, s owo pochodzenia w oskiego (borghetto, mie cina, dzielnica,siijd getto). B dzie ono mia o lokalne odpowiedniki: carrieres wAvignon, niemieckie Judenviertel lub Judenyjissen, juderias na Pó -wyspie Iberyjskim i mellah maroka skie. (s. 72/73)

Getto po dane czy getto wymuszone? Jest to podstawowe pytanie.Zalety i wady tego zjawiska wida lepiej w zale no ci od tego, czy sije rozpatruje od wewn trz, czy od zewn trz. Oczywi cie jest zrozu-mia e, e historycznie wcze niejsze by o getto wymuszone.

Najwi ksze getto istnia o w Pradze; w ród najs awniejszych mo nawymieni getta we Frankfurcie nad Menem, Wenecji i Rzymie. Za-mkni ci w dzielnicy ydowskiej mieszka cy mogli wychodzi tylko ookre lonych godzinach, niekiedy w niedziel musieli w niej zostawa ,by nie kr powa pozosta ej ludno ci. Byli te zobowi zani p aci nagranicy miasta podatek osobisty (Leibzoll), który dotyczy tylko ich.Celil Roth opisa w interesuj cy sposób szkodliwy wp yw getta wEuropie centralnej na fizyczny i psychologiczny rozwój jego miesz-ka ców. Nie miejsce ku temu, by si nad tym rozwodzi , wypadajednak e zauwa e to w nie getto pozwoli o spo eczno ciomydowskim zachowa tak g bok solidarno , gdy spe nia o ono ,,te

same funkcje w skali zbiorowej" co funkcje przypisywane rodzinie.Dawa o wszystkie instytucje potrzebne do ycia: od rze ni sprzedaj -cej mi so rytualne a do szkó rabinów i synagogi. ,,W obliczu obelg i

47

upokarzaj cej pogardy wiata zewn trznego. yd odnajdywa we-wn trz getta godno i szacunek dla siebie" pisze M. Raphael. Tymsamym getto zapewnia o na pocz tku to, czego inni odmawiali; to

nie wewn trz getta zachowa y si tradycje przodków i wiara reli-gijna, to tam pog bia a si narodowa specyfika, a do powstania w a-snych j zyków jidysz i ladino). By oby jednak przesad broni insty-tucji krytykowanej jednocze nie, cho z ró nych, a niekiedy przeciw-stawnych powodów, tak przez ydów jak i gojów.

Legenda yda tu acza powstaje tu na pocz tku XVII wieku wNiemczech. Wydaje si ona podsumowywa los ydów, narzuconyim z dawien dawna; Ahasverus mia szydzi z widoku Chrystusaprzechodz cego przed nim i nios cego krzy i mia za to zosta ska-zany na przemierzanie bez ko ca ca ego wiata. Tak powsta o poj cie

yd b dz cy, po francusku Juif errant, Wandering Jew po angielsku,ale po niemiecku, jest znacz ce ewiger Jude, wieczny yd.

IV. EmancypacjaPod koniec XVIII wieku dokona o si to, co wypada tu nazwa

emancypacj ydów - termin do niestosowny i niegrzeczny, o ile sipomy li, e emancypacja jest niczym innym, jak aktem, „przez któryniepe noletni nabywa pe nej zdolno ci do dzia prawnych i jest z tejracji przyrównany do pe noletniego". Otó traktowa jako nie-pe noletni naród, który mia króla Dawida i Salomona w czasie, gdyani Ateny, ani Rzym nie wznios y si nad powierzchni ziemi, jest conajmniej zabawne. Sama w sobie i dlatego, e chce oznacza koniecprze ladowa , emancypacja nie wchodzi bezpo rednio do historiiantysemityzmu, co wyja nia, e na ten temat wypowiemy si wzgl d-nie krótko, zostawiaj c zbadanie pewnych nast pstw na czas przyst -pienia do analizy socjologicznej zjawiska. Spróbujemy jednak ewskaza jej pocz tki (I), wprowadzanie w ycie (2) i opory (3), najakie napotyka a.

I. Pocz tki. XVIII wiek, wiek filozofii o wiecenia we Francji iAufkldrung z drugiej strony Renu, poprzez koncepcj cz owieka zde-cydowanie racjonalistyczn i uniwersalistyczn plasuje si pod zna-kiem tolerancji. Nic wi c dziwnego, e nowe idee w krajach, w któ-rych zosta y przyj te, doprowadzi y do przyznania ydom równo cicywilnej i obywatelskiej. To w tym kierunku b zmierza przy po-mocy ró nych rodków dwa pr dy, z których jeden rodzi si w Niem-

48

czech i jest pochodzenia ydowskiego, a drugi rozwija si zw aszczawe Francji dzi ki filozofom przepojonym nowym duchem.

a. W Niemczech. - Hofjuden (nadworni ydzi - t .) dochodzili dodo wysokich stanowisk, dlatego wokó kilku berli skich salonówydowskich wytwarza si atmosfera wrzenia intelektualnego, które

mia o zreszt nabra tym wi kszego znaczenia, e zainteresowali sinim Niemcy nie- ydzi. Dla Lessinga wszystkie religie maj tak samwarto i, co najwa niejsze, sposób jej praktykowania ma tak samwarto . Napisa on w 1749 roku „ ydów", pierwszy dramat spo ecz-ny w j zyku niemieckim, w którym walczy z przes dami antysemic-kimi, tak samo jak trzydzie ci lat pó niej w swym „Nathanie M drcu",w którym sk din d wielu pragn o rozpozna portret jego przyjacielaMoj esza Mendelssona b cego niew tpliwie wielk postaci y-dowsk w Niemczech XVIII wieku.

Mendelssohn, garbaty samouk, praktykuj cy i zalecaj cy tolerancj ,by na pró no wzywany przez szwajcarskiego pastora Lavatera donawrócenia si na chrze cija stwo. Odchodzi on tak e od nakazówrabinów, wyznaj c religi naturaln lub uniwersaln :

„Moja religia, moja filozofia i mój stan prawny s dla mnie nieodpartymipowodami unikania dyskusji na tematy religijne i poruszania w moich pi-smach tylko prawa wspólnych wszystkim religiom. To nie za pomoc pole-miki, lecz przez wiczenie si w cnocie pragn móc zwalcza pogardliwopini na temat yda".

Christianowi Wilhelmowi Dohmowi, wysokiemu urz dnikowi pru-skiemu, przypad o w 1781 roku wyci ganie narzucaj cych si wnio-sków. Uczyni to w pracy Uber die burgerliche Yerbesserung der Ju-den (O obywatelskim doskonaleniu ydów), w której pisze: „ ydzirozpatrywani jako istoty ludzkie i jako obywatele okazali si zdepra-wowani tylko dlatego, e odmawiano im praw jednych i drugich".Tacy autorzy jak Bischoff von Neslelrode, Hensler, Iffland, Kotzebuepokazuj „dobrych ydów", by wykaza „przymioty yda, dzi kiktórym jest zdolny do wszystkich cnót i ludzkiego zadowolenia".

b. We F r a n c j i Monteskiusz jawi si jako umys najbardziej spo-kojny, zrównowa ony i niew tpliwie najostrzejszy. Nie popadaj c wjak kolwiek czu ostkowo , ogranicza si do stwierdzenia: „mimo-chodem ile to sobie pozwalano wobec tego narodu od jednego stule-cia do drugiego. Konfiskowano ich dobra, gdy pragn li by chrze ci-janami, a zaraz potem kazano ich pali , gdy nie chcieli by chrze ci-janami". Lecz pe en optymizmu, zapowie on nies usznie, niestety:

49

ydzi s ju uratowani; przes d nie wróci nigdy i nikt nie b dziepróbowa ich s dzi w imi zasady sumienia". (s. 74/ 75)

Autorem najbardziej paradoksalnym w tej materii jest z pewno ciWolter. Maj cy ywe, lecz bardzo dyskusyjne poczucie stosowno ci,niejaki Henri Labroue opublikowa w 1942 roku dzie o zatytu owaneYoltaire antijuif (Wolter anty ydowski). Zebra on do tekstów tegoautora, aby wype ni ponad dwie cie stron fragmentami, których za-warto , niestety, odpowiada tytu om przypisanym rozdzia om: „Otr dzie i wszach u ydów. ydzi mierdz i le wymawiaj r. U omkiintelektualne. Grubia sko pró ni. Plagiatorzy. Pieni dze! Pieni dze!Ich perwersje seksualne. Okrucie stwo ydów. ydzi s wsz dzieznienawidzeni". Trudno dostrzec Woltera w szeregach nazistów (choH. S. Chamberlain uzna go za przedstawiciela rasy germa skiej) i niema najmniejszego powodu, by zniewa go podejrzeniem, i yczy-by sobie tego, ale ju sam fakt, e kto móg go wykorzysta w pro-

pagandzie antysemickiej, jest wysoce niepokoj cy. Wypada si zasta-nowi , z jakich przyczyn Wolter da tak zdecydowane dowody anty-judaizmu. Nale y tu przypomnie , e ydzi w XVIII wieku jawi siludziom O wiecenia jako pierwsze ofiary fanatycznego chrze cija -stwa, które ich szykanuje od dawna. Trzeba ich wi c wyzwoli spodtego jarzma, ale nie powinno si nigdy zapomina , e trzeba tak euwolni ydów od zabobonnych i nietolerancyjnych przes dów ich

asnej religii, zepchni tej do rz du opowiada biblijnych, nadaj -cych si do pogr enia w ciemno ciach ludzkich umys ów. Tym tosposobem rodzi si pr d filozoficzny sprzyjaj cy ydom, ale pod wa-runkiem, e oni si „odjudaizuj " - antyjudaizm czysty i prosty lubantysemityzm racjonalistyczny (od jednego do drugiego jest tylkojeden krok). Jednak e w XVIII wieku wynik tego sposobu my leniaokaza si pozytywny i wiek filozofów - bez wdawania si w analizstanowiska Rousseau, Diderota, d'Alamberta, d'Holbacha i innych -mia doprowadzi do: (s. 76/ 77)

2. Wprowadzanie w ycie emancypacji, które nabra o wyrazu odchwili, gdy Ludwik XVI obali w styczniu 1784 roku op aty osobiste.Akademia królewska Sztuk i Nauk w Metzu zaproponowa a na kon-kurs w 1787 roku nast puj cy temat: „Czy istniej sposoby sprawiaj -ce, by ydzi byli po yteczniejsi i szcz liwsi we Francji?" Ksi dzGrzegorz po napisaniu jednej z najlepszych prac zosta pos em dokonstytuuj cego si Zgromadzenia Narodowego i zacz walczy o

50

emancypacj ydów. Efektem jego stara sta o si prawo z 27 wrze-nia 1791 roku. A. Leroy-Beaulieu pisa : „By to dzie 14 lipca dla

jednej rasy"; i dodawa : ,,Ze wszystkich rocznicowych okazji, przeka-zanych nam przez Rewolucj , adna by mo e nie by a tak uroczy cieobchodzona w wi kszej ilo ci j zyków".

Nie b dziemy podkre la roli organizacyjnej i asymiluj cej dzie aNapoleona I, który - abstrahuj c od „ Dekretu" dotycz cego ydów wAlzacji - umia uczyni z ydów swego kraju Francuzów w pe nymtego s owa znaczeniu (nigdy nie do mówi si o udziale, który wieluz nich wzi o w wojnach napoleo skich); wniós w najdalsze zak tkiCesarstwa przes anie wolno ci, wcielone w ycie przez pozosta e kra-je Europy z mniejszym lub wi kszym po piechem w ci gu XIX wie-ku. Wyst pienia dziewi tnastowiecznych autorów antysemickich,Toussenela, Marxa, Proudhona, maj miejsce w tak odmiennej sytu-acji od tej, która poprzedza a Rewolucj Francusk , e lepiej jest za-chowa jej przedstawianie na czas analizy antysemityzmu. Przeciwnie,dobrze jest wspomnie o wysepce oporu.

3. az narzutowy: Rosja. Zanim przejdziemy do przedstawieniaantysemityzmu ostatniego stulecia, wypada zaj si losem ydów wcz ci wschodniej Europy. W Polsce znale li oni a do po owy XVIIwieku przysta pokoju i oaz spokoju, ale trwa a ona bardzo krótko.To, co Poliakov nazywa „niezale nym centrum Polski", ukszta towa odo znaczn liczb prze ladowanych ydów pochodz cych z Nie-miec i zachowuj cych, na przyk ad, jeszcze niemiecki przekszta conyw jidysz. Lecz mi dzy 1648 i 1658 rokiem „Potop" odcisn pi tno nadziesi cioleciu najczarniejszym nie tylko dla ydów, lecz tak e dlakatolików-Polaków. Oddzia y kozaków prawos awnych, sprzymierzo-nych z Tatarami i Zaporo cami pod wodz hetmana Bogdana Chmiel-nickiego spustoszy y Polsk i nie oszcz dzi y najgorszych okru-cie stw ydom. Po nich dzie a doko czy najazd szwedzki. Szacujesi na przesz o sto tysi cy liczb ofiar ydowskich w okresie dziesi -ciu lat terroru; ydzi w Polsce nie podnie li si nigdy po zadanymciosie, który zg adzi prawie siedemset ich skupisk. Ich los mia popierwszym rozbiorze nieszcz liwej Polski upodobni si w bardzodu ej mierze do losu ydów rosyjskich; w cesarstwie carów ydzibyli zawsze trzymani na uboczu; herezje „judaizuj cych" pod koniecXVI wieku zosta y odrzucone przez wi Rosj . Piotr Wielki od-mówi w 1698 roku wpuszczenia ydów zachodnich, a jego córka,

51

cesarzowa El bieta, której przed ono w 1743 roku pro o dopusz-czenie ydów do handlu, odrzuci a j , z dopiskiem na marginesie:„Nie chc ci gn adnego zysku z wrogów Chrystusa". Maj c u sie-bie ponad po ow ydów ca ego wiata, po 1772 roku Rosja musia azamkn ydów w „strefach zamieszkania", trwaj cych równie d ugojak Imperium. W czasie panowania liberalnego Aleksandra I mo naby o wierzy w pewne szanse emancypacji, ale za Miko aja I wszelkienadzieje by y stracone: wiek naboru m odych ydów do wojska zostaobni ony do dwunastu lat, a nawet a do lat siedmiu! „Kantoni ci",jak ich nazywano, okazali si bardzo smutnymi ofiarami prze la-dowczego fanatyzmu. Z Aleksandrem II, „carem wyzwolicielem", któryobali pa szczyzn , ydzi zwi zali swoje nadzieje, ale trwa y one krótko: w1881 zabójstwo w adcy zwolni o miejsce Aleksandrowi III, pozostaj cemupod wp ywem swego g ównego doradcy, Pobiedonoscewa, notorycznegoantysemity, któremu przypisuje si magiczn formu rozwi zuj „kwestiydowsk ": „Trzecia cz ydów wyemigruje, trzecia cz si nawróci, a

trzecia cz zginie". Aleksander III mia zamiar uczyni z antysemityzmusposób na rz dzenie. Zamkni to wi c ydów w miastach - strefach zamiesz-kania, zabroniono im rusyfikowania swoich nazwisk i imion, informacja owyznaniu „ yd" by a wpisana czerwonym atramentem w paszportach;wprowadzano numerus clausus w dost pie ydów do szkolnictwa redniego iwy szego, tak zreszt jak w dost pie do niektórych zawodów. Uchwalonosze set pi dziesi t praw wyj tkowych, dotycz cych ydów, a liczne po-gromy zorganizowane z inicjatywy policji i Czarnych Sotni, z aktywnymudzia em ludno ci, spowodowa y w ostatnich dwudziestu latach re ymutysi ce ofiar. Nie nale y te wspomina o licznych oskar eniach opartych napomówieniach o rytualne mordy; na przyk ad bardzo g na sprawa Beilisa wKijowie w 1911 roku. Zrozumia e jest, e w obliczu tak straszliwych warun-ków ycia milion ydów opu ci o Rosj oko o 1900 roku, a kolejny milion wlatach nast pnych. Jest zrozumia e, e g osy oburzenia da o si s ysze naca ym wiecie. Mo na zrozumie , jak i dlaczego ydzi rzucili si nieprzy-tomnie do umiarkowanej opozycji politycznej Bundu lub do pierwszych pre-syjonistycznych projektów Pinskera, a tak e i to, e byli gin cymi zwolenni-kami rewolucji, o której mieli podstawy przypuszcza w pa dzierniku 1917roku, e przyniesie popraw ich losu. Zrozumia e jest tak e, e Zwi zek Ra-dziecki nie móg nie dostrzega problemu ydowskiego i je eli zak ada si ,e mimo zmian re ymu politycznego (istnieje jednak jaka g boka ci

w yciu narodu rosyjskiego), nie mo na si dziwi , e wyra a si ona wdziedzictwie po czasach carskich tak e na p aszczy nie antysemityzmu.

(s. 80/ 81)

52

Rozdzia pi ty

ANTYSEMITYZM RASISTOWSKI

W drugiej po owie XIX wieku antysemityzm przeszed ostatni me-tamorfoz . Niemal w tym samym momencie w którym ukaza o si wNiemczech, s owo antysemityzm nabra o zabarwienia typowo rasi-stowskiego. O ile wypada o umie ci najni ej ras czarn , to naszczycie piramidy ludzkiej usytuowano Aryjczyka - Germanina - du-ego, jasnego, d ugog owego, o niebieskich oczach i wie ej cerze,

stworzonego do panowania nad wiatem, prawdziwego przedstawicie-la Herrenvolku. Natomiast ciemnow osi, krótkog owi, o typie alpej-skim lub ródziemnomorskim znajdowali si od niego du o ni ej. Ijeszcze o jeden stopie w dó uplasowano yda jako model Unter-menscha, przedstawiciela rasy szkodliwej i niemal satanicznej. Pod-stawow ide rasizmu jest sztywna hierarchizacja ras. Fakt, e jakajednostka nale y do ni szej rasy, nie daje jej adnej nadziei wyró nie-nia si bez wzgl du na przymioty osobiste. Jest zrozumia e, e intere-suje nas tu z historii rasizmu tylko to, co w taki lub inny sposób przy-czyni o si do powstania antysemityzmu, nadaj c mu nowy, nieznanydotychczas aspekt. Gobineau, autor Essai sur l'inegalite des raceshumaines (1853-1855) (Esej o nierówno ci ras ludzkich), w którymmo na si dopatrywa pod wieloma wzgl dami i s usznie prekursorarasizmu, nie by wrogo nastawiony do ydów, bo przecie opisywaich jako „wolny naród, silny naród, inteligentny naród, który da wia-tu prawie tylu doktorów, co kupców". Jednak e dla Gobineau wszyst-ko zosta o ju zdecydowane w historii ludzkiej; mieszanina ras nie-odwo alnie zdegenerowa a ca y rodzaj ludzki. Ta my l pe na rozcza-rowania i przenikni ta g bokim pesymizmem na szcz cie nie zosta awykorzystana w praktyce.

W przypadku H.S. Chamberlaina by o inaczej - w swych Grundla-gen des neunzehnten Jahrhunderts da dowód zdecydowanego opty-mizmu, gdy wierzy w mo liwo odtworzenia najwy szej rasy. Pi-sze on: ,,nie mo na zebra pewnej liczby ludzi i poddawa ich do-wiadczeniom". Chamberlain, Anglik z pochodzenia, o eni si z

ostatni córk Ryszarda Wagnera, przyj obywatelstwo niemieckie w

53

1917 roku i zmar w 1927 roku (Hitlerowi zale o, by by na jego po-grzebie). Wprawdzie nieraz wyra pewien podziw dla pocz tkównarodu ydowskiego, niemniej jednak ywi do siln niech . Ujmu-je to tak: „Jego istnienie jest grzechem i zbrodni przeciwko wi tymprawom ycia". Zreszt ydzi s przedstawiani u niego znacznie cz -ciej wed ug kryterium rasy ni religii.

Nie bez znaczenia b dzie podkre lenie, je eli nie paralelizmu, toprzynajmniej analogii mi dzy sytuacj we Francji i w Niemczech:zwyci one w styczniu 1871 roku i w listopadzie 1918 roku, oba tekraje pe ne ducha odwetu traktowa y pod wieloma wzgl dami swoich

ydów jako koz y ofiarne. O ile jednak we Francji kryzys zako czysi najwy szym rachunkiem sumienia, którym by a sprawa Dreyfusa,to wiadomo, jaki obrót przyj y sprawy pod dyktatur narodowegosocjalizmu. Zbadamy najpierw los ydów we Francji, by pó niej za-

si antysemityzmem rasistowskim nazistów i jego ró nymi kon-sekwencjami. (s. 81/ 82)

I- Francja od 1870 do 1940 roku1. Pod koniec Drugiego Cesarstwa ydów we Francji jest mniej ni

osiemdziesi t tysi cy - rozwoju antysemityzmu nie mo na wi c wi -za z ich zbyt wielk liczb . W rzeczywisto ci jedynie po czeniepewnych przyczyn mo e wyja ni , jak powsta o omawiane zjawisko.

adna z nich wzi ta z osobna nie mog a go spowodowa .III Republika u swych pocz tków, po kilku latach niepewno ci i

wahania, oka e si radykalna i antyklerykalna; w ka dym razie jawisi ona jako dziedziczka Rewolucji Francuskiej. Pami taj c doskonalewyzwolenie, jakie im przynios a, wielu ydów daje - nie dziwmy sitemu - dowody sympatii dla nowego ustroju. Jest zrozumia e, e odsamego pocz tku Gambetta i Cremieux (inicjator powszechnegoPrzymierza izraelskiego, utworzonego w 1860 roku w momenciesprawy Mortara) byli ulubionym celem ataków legitymistów. Wypadadoda , e w tym duchu wielu katolików pozostaje wiernych przy-mierzu tronu i o tarza, a pó niej, gdy nadzieje na przywrócenie mo-narchii nie spe ni si , zast pi je tym, czego ich przeciwnicy nieomieszkaj nazwa szyderczo zwi zkiem miecza i kropid a. Rzeczy-wi cie, w oczach wielu Francuzów armia jawi si jako instytucja,która poprzez kolejne rz dy uciele nia zasady porz dku, ci ci ista ci ojczyzny. Jako gwarant jedno ci kraju jest ona r kojmi od-wetu przygotowywanego zgodnie z zasad dawnych kombatantów z

54

1870 roku: „My le o tym zawsze, ale nigdy nie mówi ". Nagroma-dzi o si w tym czasie wiele elementów wrogich ydom: polityczne,religijne, wojskowe; je eli doda do tego coraz wyra niejszy rasizm -sprawy przybieraj niekorzystny obrót. Przyjrzyjmy si temu, co tooznacza o w praktyce. W 1882 roku krach Union Generale, wielkiegobanku katolickiego, za onego cztery lata wcze niej przez P, E. Bon-toux, zosta wykorzystany przeciwko Rotschildom i finansjerze y-dowskiej oskar onym o uduszenie niebezpiecznego konkurenta. Pra-wica i prasa katolicka zacz y sw g kampani , a tymczasemafera podsuni ta Maupassantowi pomys Mont-O ol (1887), a ZoliI.Argent (Pieni dze) (1891). W tym samym okresie pogromy rosyjskie

ywo pot piane przez opini publiczn , a Le Figaro mo e napisawe wrze niu 1882 roku: „Ruch antysemicki, taki jaki si tworzy obec-nie w kilku miejscach na wiecie, zosta by we Francji o mieszony pu-blicznie". Tymczasem wypada zauwa trwa dwóch róde anty-semityzmu: ze strony katolickiej - oko o 1880 roku gazeta jezuitówCivilta cattolica zacz a atakowa gwa townie ydów, we Francjiksi dz Chabauty opublikowa Francs-Macons et Juifs (Wolnomularzei ydzi), a w 1882 roku Les Juifs, nos maitres ydzi, nasi panowie);ze strony racjonalistycznej - psycholog G. Le Bon pisa w 1886 roku:

„ ydzi nie posiedli ani sztuki, ani nauki, ani przemys u, ani nic, co sta-nowi cywilizacj ... aden naród nie pozostawi zreszt ksi ek z opowiada-niami tak spro nymi, jak te zawarte w Biblii".

Maurice Barres, spogl daj c wstecz, pisa w 1890 roku: „Antysemi-tyzm by jedynie wstydliw tradycj dawnej Francji i dopiero wiosn 1886roku Drumont doda mu wigoru za pomoc chwytliwej formu y". (s. 84/ 85)

Istotnie, w tym w nie momencie ukaza y si u Marpona i Flam-mariona dwa opas e, niezbyt strawne tomy, napisane przez znakomi-tego polemist , pod tytu em La France juivel. By to jeden z bestselle-rów ko ca ubieg ego wieku - sto czterna cie wyda w ci gu jednegoroku nie licz c wydania popularnego. Ksi ka Francja ydowska jestpodsumowaniem antysemityzmu: rasizm ujawnia si w przedstawia-niu cech fizycznych yda, podanych przez Drumonta z tak przesad ,e przestaje by wiarygodny i mo na by si po mia , gdyby si temat

do tego nadawa . Czytamy tam:„G ównymi znakami, po których mo na rozpozna yda, s : ów s awetny

zgi ty nos, migaj ce oczy, ci ni te z by, odstaj ce uszy, kwadratowe pa-

55

znokcie zamiast zaokr glonych jak migda , tors zbyt d ugi, p askie stopy,okr e kolana, kostki wysuni te niezwykle na zewn trz, r ka mi kka i spo-cona hipokryty i zdrajcy. Maj do cz sto jedno krótsze rami ".(s. 84/85)

Tej fizjonomice lichego pokroju towarzyszy y wzmianki o antyse-mityzmie religijnym, jak wiadcz te oto zdania z ko ca drugiegotomu:

„Widz tylko jedn twarz i t w nie pragn em wam pokaza - twarzzniewa anego Chrystusa, okrytego ha , rozdartego cierniami, ukrzy-owanego. Nic nie zmieni o si od tysi ca o miuset lat. Ci gle to samo k am-

stwo, ta sama nienawi , ten sam naród".Objawem antysemityzmu ekonomicznego jest atak na bank ydow-

ski, przy pewnej pob liwo ci dla rodziny Pereire'a, ale bezwzgl dnejszar y przeciwko Rothschildom. W nie to nazwisko (czerwona tar-cza) zjednoczy o w bardzo stosownej chwili znienawidzonego yda iNiemca i zapowiada wreszcie zdrajc , którego rol b dzie odgrywaDreyfus. Bo te i nieszcz sny Alfred Dreyfus jawi si jako koniecznewcielenie tego emploi:

1) Jest ydem;2) Jest Alzatczykiem (wi c podejrzanym o germanizm);3) Jest mo liwym i prawdopodobnym zdrajc (mianowicie Judasz);4) Musi by zdrajc , bo jest „szpiegiem niemieckim" wprowadzo-

nym do armii jak robak do owocu. Wobec powy szego niewiele zna-czy o, e kapitan zaaresztowany 15 pa dziernika 1894 roku i wi zionyod 1870 do 1940 roku w warunkach ca kowitej izolacji by oskar any

usznie lub nies usznie - uznawano go za winnego, nie prawdopo-dobnego, ale koniecznego i nic dziwnego, e to La Libr Parole jakopierwsza zatytu owa a swój artyku z 1 listopada: „Zdrada stanu. Za-trzymanie oficera ydowskiego, kapitana Dreyfusa.” Nie miejsce potemu, by opisywa „Spraw ", o której wszystko powiedziano i niekie-dy ze znajomo ci rzeczy. Podniesiemy jedynie te aspekty, które s wstanie rzuci wiat o na prowadzon dyskusj .

Dziel c Francj na dwa obozy, „Sprawa" spowodowa a niepoj tewybuchy nienawi ci i nami tno ci. Trudno uwierzy , e mog abyosi gn takie nat enie, gdyby na przyk ad jej przedmiotem bymieszkaniec Berry, Tuluzy, Angers lub Szampanii. Hubert Lyauteypowiada tak w owym czasie: „Wydaje si nam, e czujemy presj ...ulicy, tej ci by, która unosi si obok gniewem. Ryczy bezmy lnie»zabi yda!«, bo to yd - dzi antysemityzm jest gór . Zreszt tasama ulica wy a sto lat temu: »Arystokraci na latarni !«

56

Jedno z nast pstw, i by mo e najwa niejsze, ,,Sprawy" wynika zdegradacji publicznej kapitana Dreyfusa 5 stycznia 1895 roku nadziedzi cu Szko y Wojskowej. Mia y miejsce manifestacje antyse-mickie, wznoszono wrogie okrzyki, a t um nie wrzeszcza : „Precz zDreyfusem", lecz: „Precz z ydami". Wobec tego widowiska i przej-cia od jednostki do zbiorowo ci Theodor Herzl, korespondent le-

dz cy widowisko dla dziennika wiede skiego Neue Freie Presse, byzbulwersowany; wnioskowa na podstawie przebiegu „Sprawy", eje eli w kraju Deklaracji Praw Cz owieka takie okrzyki wznoszonosto lat po emancypacji ydów, to znaczy, e asymilacja zako czy asi pora i trzeba z tego wyci gn wnioski. Wtedy w nie napisaswoje Pa stwo ydowskie - podstaw syjonizmu politycznego.

1Na pocz tku XX wieku, gdy La Libre Parole chyli si ku upadko-wi, sztafet przejmuje monarchistyczny ruch Maurrasa, który b dzieorganizowa sporadyczne manifestacje antysemickie. To jego gazetaU Action francaisk powie w lutym 1914 roku tu po wyborze Bergso-na „ ydowstwo wchodzi do Akademii Francuskiej". (s. 86/ 87)

2. Wojna zawiesi tymczasowo okazje do zam tu.ydzi francuscy b umieli umiera za swoj ojczyzn z przekona-

niem i zapa em nie ust puj c w niczym temu, co poka ich niemiec-cy wspó wyznawcy z przeciwnej linii frontu. S ynna historia rabinaBlocha zabitego w chwili podawania ra onemu miertelnie piechuro-wi chrze cija skiemu krzy a, który mu uprzednio wr czy umieraj cykapelan katolicki - znajduje si we wszystkich pami tnikach. Barreswcieli ydów do Les diverses familles spirituelles de la France, nawetje eli „jest pob liwy", jak zauwa Andra Spire. „W dwadzie cia latpo walkach Dreyfusa - pisze Poliakow - wi ty zwi zek pozosta pra-wie nietkni ty".

3. Nazajutrz po wojnie ten rodzaj zawieszenia broni zosta naru-szony: La Documentation catholi ue pod tytu em: „ ydzi s g ówny-mi poplecznikami powszechnego bolszewizmu", opublikowa a frag-menty Protoko ów M drców Syjonu, których autentyczno mia a bygwarantowana... Tekst Protoko ów, zamówiony przez pewnego gene-ra a rosyjskiego, zosta bez w tpienia sfabrykowany w Pary u tu podkoniec XIX wieku przez nieznanego fa szerza, a przypisuje si go

1 (C. P. Miauel, L'affaire Dreyfus, coli. „Quesaisje ?".No.867). (s. 86/87)

57

mistykowi rosyjskiemu Sergiuszowi Nilusowi (oko o 1905 roku).Czerpi c inspiracj z Dialogu w piekle mi dzy Makiawelim i Monte-skiuszem autorstwa Maurice'a Joly'ego (a by to pamflet na rz dyFrancji od 1870-1904 roku

Napoleona II), atakuj one potajemn konspiracj rzekomych „M -drców", maj cych na oku narzucenie wiatu ydowskiej dominacji.Dzi w pe ni udowodniono, e chodzi o o fa szerstwo, lecz jeszczeprzed wojn nakazane przez ministra Sto ypina ledztwo wykaza ofa szerstwo w takim stopniu, e car Miko aj II o wiadczy :

„Protoko y nale y wycofa z obiegu. Nie mo na broni czystejsprawy brudnymi rodkami".

Po I wojnie wiatowej pewne rodowiska katolickie ogarn niepo-kój z dwóch powodów. Najpierw deklaracja Balfoura (1917 r.) wnio-

a do projektu syjonistycznego pierwsze mi dzynarodowe usankcjo-nowanie, a tym samym syjonizm grozi ponownym zakwestionowa-niem stabilnych miejsc wi tych. Nast pnie udzia ydów nie tylko wRewolucji Pa dziernikowej 1917 roku, ale w nieudanych próbachkomunistów na W grzech (Bela Kun) i w Niemczech Weimarskich(Liebknecht) mo na by o uwa za dowód zmowy mi dzy nimi aRewolucj . Wszystko to wydawa o si potwierdza tez o ydowskimspisku wiatowym. Protoko y przet umaczone na niemiecki (sto dwa-dzie cia tysi cy egzemplarzy rozprowadzonych w ci gu roku) odnio-

y prawdziwy sukces i by y rozpowszechnione w przek adzie nafrancuski, angielski, w oski, polski, arabski i japo ski. Wydawnictwoa Viei le France publikuje je w 1920 roku. Rok pó niej czyni to Ber-

nard Grasset, poprzedzaj c wydanie wst pem pióra Rogera Lambeli-na. Ten z kolei publikuje u tego wydawcy Panowanie Izraela u Anglo-Sasów, a w 1924 r. Imperializm Izraela. (s. 88/89)

Od lat czterdziestych naszego stulecia, wobec narastaj cej fali za-gro , ro nie równie napi cie; wiatowy kryzys ekonomiczny,skandale finansowe, w których ydzi s skompromitowani, MartheHaunau (1928 r.), Oustric (1930 r.), Stavisky (1933 r.), sukcesy faszy-stów i zaraza rasistowska t umacz w pewnej cz ci genez i mno e-nie si lig, w których tradycyjna prawica - ale nie ca a prawica - b -dzie wyznawa zapalczyw ksenofobi i gwa towny antysemityzm.Wraz z wyborami w 1936 roku i Rz dem Frontu Ludowego sytuacjastaje si niezwykle napi ta. Znamienna jest interpelacja Xaviera Vala-ta z 6 czerwca 1936 roku:

58

„Pa skie doj cie do w adzy, Panie Premierze, jest niew tpliwie dat histo-ryczn . Po raz pierwszy ten dawny kraj galloroma ski b dzie rz dzony przez

yda. O mielam si powiedzie g no to, co kraj my li w g bi duszy: lepiejjest postawi na czele tego kraju kogo , czyje korzenie wychodz z tej ziemini raczej subtelnego talmudyst ".

Interpelacja jest tylko odbiciem tego, co L'Action francaise, Candi-de i Gringoire powtarzaj przez ca y tydzie . Okrzyk: „Raczej Hitlerni Blum", stanie si sloganem tych, którzy udaj c, e go broni , igno-ruj zarówno honor narodowy, jak i tradycj patriotyczn , gdy sgotowi zdradzi je i wyprze si ich ze strachu i pod ci. W 1938roku, wobec nadci gaj cej gro by wojny, ydzi i wolnomularze zPragi s wskazani jako pierwsi odpowiedzialni za ewentualny kon-flikt, jak wynika z poni szej parodii:

Je li si upieraj ci kanibale robi z was bohaterów – trzeba, by po pierwszym strzale padliMandel, Blum i Reynaud.

Nienawi do ydów staje si dla niektórych chlebem codziennym.Marcel Jouhandeau publikuje w lipcu 1937 roku, znies awiaj c litera-tur francusk , nast puj cy tekst:

„Obchodzi si setn rocznic Uniwersytetu w Atenach i kogó to wysy asi , by reprezentowa Francj w stolicy Europy orientalnej, w której szcze-gólnie gardzi si ydami. Na czele anonimowej delegacji francuskiej mamydwóch ydów, pana Jeana Zaya i pana Marcela Abtiliama. Czy to nie y-dów chciano uhonorowa , a znies awi wykpion Francj , i kto z Francuzówzaprotestowa ? Uwa amy to za naturalne. Gdy zdarza mi si w domu (wLimousin lub w la Marche) rozmawia o ydach, s dz , e cofam si doAncien Regime'u lub do Starego Testamentu. Odpowiadaj mi: prawo ludzkie(sic), wolno kultów i sumienia, e luteranie i kalwini ci byli prezydentamiRepubliki; tak, jakby chodzi o o religie. W tym przypadku chodzi o co inne-go - chodzi o ras , i to najstraszniejsz , najbardziej chciw , jaka kie-dykolwiek istnia a, o ras lwi z sercem szakala poszukuj cego upu, którymFrancja si sta a (sic). Je eli jest cokolwiek, z czego yd kpi, to z wszelkiejreligii, pocz wszy od swojej. Jednak i w niej s dwie lub trzy rzeczy, którezawsze szanuje. Jest to co , z czego ukuta jest jego dusza, co pomaga muutrzyma sw si , przeciwstawia si , przedk ada siebie nade wszystko nawiecie, odnosi poprzez cierpliwo , wybiegi, bezczelno lub pod i

tryumf nad wszystkim, co nie jest nim i ma zamiar mu si opiera ".

59

Nic nie obrazuje lepiej rozchodzenia si w tamtym czasie poj ciarasy od nast puj cego faktu: w 1937 roku i po raz drugi 1939 rokuMinisterstwo Poczty przyst pi o do emisji dwóch znaczków poczto-wych (z dodatkiem na rzecz Towarzystwa Profilaktyki Sanitarnej iMoralnej), na których napisano: „ eby uratowa ras " (Yvert i Tellier,nr 356 i 419).

Gdzie to nale o przeciwdzia temu, by pisarz nie b cy beztpienia pisarzem pierwszoplanowym, ale nie pozbawiony talentu,

móg - ca kowicie zapominaj c o dorobku XVII wieku we Francji -napisa : „Kraj b dzie uratowany na razie dzi ki strze onym przezwojsko granicom; ostatecznie mo e go uratowa tylko rasa francuska.Jeste my wi c w pe ni zgodni z Hitlerem, by og osi , e politykaosi ga swoj wy sz posta tylko wtedy, gdy jest rasowa, i takie by yrównie pogl dy Colberta i Richelieu".

Wprawia w zak opotanie fakt, e Bellac, autor Intermezzo, awan-sowany do po ledniej funkcji komisarza do spraw propagandy w rz -dzie Daladiera, móg wyda z siebie takie niedorzeczno ci.

Czy nie jest prawd , e nazajutrz do Monachium, po Nocy Kryszta-owej, kolacja „aryjska" wydana przez Qua d'Orsay (Ministerstwo

Spraw Zagranicznych we Francji - t .) przez Georgesa Bonneta nacze Ribbentropa stanowi a jeden z najbardziej przykrych afrontów,jakie przysz o prze kn Francji, gdy zadawa a go sobie sama? Zewszystkich ministrów Republiki Georges Mandel i Jean Zay byli po-dobno jedynymi, których nie zaproszono na zwyczajow kolacj - niepokazuje si swoich ydów, ale wkrótce wyda si ich Niemcom bezwahania.

Francja - ale nie ca a, i to ratuje jej honor - Francja oficjalna, trac cpoczucie swej historii i godno ci dojrza a - na szcz cie na krótko - dokajdan niewolnictwa, które od kilku lat, po drugiej stronie Renu - Va-ter Rhein - niektórzy gorliwie dla niej przygotowywali.

II. Doktryny nazistowskie1. Adolf Hitler i Main Kampf. odo Hitlera, urodzonego w

1889 w Braunau am Inn, up ywa w wyra nym klimacie antysemic-kim. Jest to czas, w którym m ody Hitler znajduje si w Wiedniu za-rz dzanym przez Karla Luegera burmistrza znanego z antysemityzmu.Stolica Austrii przyjmowa a licznych ydów, jednych wyp dzonych

60

przez pogromy z Rosji, innych pochodz cych z Galicji lub z Karpat.Wszyscy ci ludzie byli dziwacznie ubrani, a d ugi „kaftan z puklamiczarnych w osów" uderzy szczególnie za yciela nazizmu i obudzi ,jak si to potem okre li, jego wra liwo na problem ydowski. Czytaon wiele broszur antysemickich, tajemnych czasopism jak np.: Ostaraza onego przez Jorga Lanz von Liebenfelsa, eks-mnicha, który podtym pseudonimem ni o zorganizowaniu m skiego zakonu herosówaryjskich, maj cych stworzy awangard rasy panów w walce prze-ciwko pod-ludziom, i od roku 1907 kaza wywiesi sztandar ze swas-tyk na swym zamku w Wertenstein. By to tak e okres, w którymkr a wielkonak adowa literatura fantastyczna, dobrze opisana przezM.P. Angela w jego dziele O osobowo ci ydowskiej w powie ci nie-mieckiej. Przyjrzyjmy si ksi ce Arthura Dintera Grzech przeciwkokrwi, która cieszy a si ol niewaj cym sukcesem. Wida w niej, mi -dzy innymi, pi kn piel gniark , której przodkowie s jasnow osyminordyckimi Germanami, a która wydaje na wiat dzieci zdaj ce siby karykatur typu ydowskiego, po prostu dlatego, e by a swegoczasu kochank yda. Jest to przypomnienie teorii tak zwanej dzie-dziczno ci impregnacyjnej (telegonia), ca kowicie zmy lonej, nie po-siadaj cej adnego uzasadnienia naukowego, mimo e niektórzy ho-dowcy s nies usznie przekonani o jej prawdziwo ci. Czy to nie ona

dzie inspirowa a ponurego Juliusa Streichera gdy napisze: „Tylkojeden stosunek yda i Aryjki wystarczy, eby zatru krew tej ostat-niej. Z obcym bia kiem poch on a ona tak e obc dusz . Nie b dzieju mog a nigdy, nawet po lubiaj c Aryjczyka, wyda na wiat dzieciczysto aryjskich - urodzi b karty, których pier b dzie skrywa dwiedusze i których wygl d fizyczny b dzie zdradza cechy skrzy owaniadwóch gatunków". Oto typowo rasistowski sposób traktowania „kwe-stii ydowskiej". (s. 92/ 93)

Jest zrozumia e, e Hitler na pocz tku lat dwudziestych przyj beztrudu taki sposób rozumowania. Zawieszenie broni w 1918 roku,przypisywane „kryminalistom listopadowym", armia niemiecka „ude-rzona no em w plecy", s abo Republiki Weimarskiej - oto znanezarzuty. W tej sytuacji yd staje si idealnym koz em ofiarnym. Dwu-dziestopi ciopunktowy program partii nazistowskiej og oszony nazebraniu w Monachium 24 lutego 1920 roku wiadczy o fundamental-nym i nieprzejednanym rasistowskim antysemityzmie. Jest to okres,gdy po zamordowaniu lewicowego katolika Mathiasa Erzbergera,

61

którego g ówn zbrodni by o nieszcz sne podpisanie zawieszeniabroni 11 listopada, ochotnicze oddzia y piewa y:

Knallt ab den Walter RathenauDie gottverdammte Judensau

(„Sprz tnijcie Waltera Rathenau, cholern wini ydowsk ") i gdy slo-gan Juda Verrecke (Niech zdechn ydzi) s ysza o si wsz dzie.

Po nieudanym puczu 9 listopada 1923 roku Hitler napisa w twier-dzy Landsberg am Lech, gdzie sp dzi kilka miesi cy, swoje podsta-wowe dzie o Mein Kampf. Nigdy, bez cienia w tpliwo ci, programdzia ania politycznego nie po wi ci tyle miejsca rasizmowi - jest topremiera. Nigdy, bez w tpienia, ydzi nie zostali zaatakowani jakopierwsi i jedyni odpowiedzialni za nieszcz cia ca ego narodu. Wpracy bardzo schematycznej i fa szywie naukowej o rasie Hitler, tu jaki w swych przemówieniach, stosuje zasad , wedle której wypada do-stosowa si do najmniej inteligentnego czytelnika lub s uchacza.Dlatego te odwo uje si w najbardziej uproszczony sposób do Natu-ry. Przypomnienie, e „ka de zwierz dobiera partnera tylko tegosamego gatunku: sikora parzy si z sikor , zi ba z zi , mysz polna zmysz poln ", jest argumentacj do ubog , z której trudno ekstrapo-lowa ogólne linie polityki eugeniki. Tymczasem w nie od tegoHitler zaczyna atak na zgubne skutki krzy owania ras i degeneracjczyhaj na Aryjczyków, je eli spotka ich nieszcz cie skojarzeniasi z rasami ni szymi. Otó yd tworzy najwyra niejszy kontrast zAryjczykiem. W d ugim wywodzie o historii ydowskiej, sk d przej-muje wszystkie frazesy antysemityzmu, Hitler k adzie nacisk przedewszystkim na rasowy charakter narodu ydowskiego, którego cechszczególn jest, jego zdaniem k amstwo, jak to pokazuj Protoko y

drców Syjonu. Ochrona czysto ci rasowej jest pierwszym obo-wi zkiem rasistowskiego pa stwa niemieckiego tym bardziej, e czy-sto ta jest ci gle zniewa ana w marchiach Rzeszy. Pisze on tak:„Przera aj ca bezceremonialno , z jak ydzi si zachowuj wzgl -dem cz onków innych narodów, pokazuje, jak bliski wydaje si imdzie zwyci stwa. M ody, czarnow osy yd ledzi godzinami, z twa-rz opromienion szata sk rado ci , m od dziewczyn , nie wiado-

niebezpiecze stwa. Potem j bruka swoj krwi i porywa naro-dowi, z którego pochodzi. Wszelkimi sposobami usi uje zburzy pod-

62

stawy rasowe narodu, który pragnie sobie podporz dkowa . Gorszysystematycznie kobiety i panienki i nie obawia si obala , na ile jest wstanie, barier wzniesionych przez krew mi dzy narodami. To w nie

ydzi sprowadzili nad Ren czarnucha ci gle z t sam ukryt my ioczywistym celem - zniszczy , poprzez degeneracj wynikaj zmieszania, bia ras , której nienawidz , ci gn j z wysokiego po-ziomu cywilizacji i organizacji politycznej, na który si wznios a, ista si jej panem. Naród o czystej rasie, wiadom warto ci swej krwi,nie pozwoli nigdy podbi si ydowi. Na tym wiecie mo e on bywiecznie tylko panem Metysów". (s. 94-95)

yd jest wi c no nikiem deprawacji par excellence. My c o spo-ecze stwie kosmopolitycznym Wiednia swej m odo ci, Hitler czyni

je odpowiedzialnym za wszystko: „Czy by o co brudnego, co pod e-go, zw aszcza w yciu spo ecznym, w czym przynajmniej jeden ydnie bra by udzia u? Jak tylko skalpel dotkn wrzodu tego rodzaju,odkrywano jak robaka w gnij cym ciele ma ego mojsie ol nionegonag ym wiat em". Wida pojawienie si porówna epidemicznych ibakteryjnych - ydzi „dzia aj jak najgorsze bakterie i zatruwaj du-sze", o których znaczeniu zbyt cz sto zapominano. Porównania te spowtarzane podczas ca ego okresu panowania nazistowskiego i b

y jako usprawiedliwienie zag ady narodu ydowskiego. DerSturmer pod koniec 1936 roku pisze: „Mobilizacja pragnie naroduniemieckiego, by zniszczy bakcyla zagnie onego w jego ciele, jestwypowiedzeniem wojny wszystkim ydom na wiecie. Jej ostatecznywynik da odpowied na pytanie - czy wiat zostanie odkupiony przezcnot niemieck , czy te zginie od trucizny ydowskiej?" Goebbelsdodawa , na Zje dzie w Norymberdze w 1937 roku:

yd... to uniwersalny wróg, niszczyciel cywilizacji, paso yt naro-dów, dziecko chaosu, wcielenie z a, zaczyn rozk adu, demon powodu-

cy degeneracj ludzko ci". W nast pnym roku Der Sturmer podej-muje: „Nie mo na tolerowa tych bakterii, robactwa i zarazy. Czy-sto i higiena nakazuj nam je niszczy ". Do takiej w nie politykizaprasza ju Fuhrer, który pisa w Mein Kampf:

„Zaniedbuj c problem stawiany przez utrzymanie podstaw rasy, do którejnale y nasz naród, dawny Reich pogardza jedynym prawem, jakie ma naród,by na tym wiecie. Narody, które mieszaj si z innymi rasami lub na tozezwalaj , pope niaj grzech przeciwko woli wiecznej Opatrzno ci, a ichupadek, spowodowany przez silniejszego, jest zas ony: to nie jest wyrz -

63

dzanie im krzywdy, lecz przeciwnie, przywrócenie prawa. Je eli naród nieprzywi zuje wagi do swych specyficznych cech otrzymanych od natury i bio-

cych swoje korzenie we krwi, to nie ma on prawa skar si na zag adswego ziemskiego istnienia". Nie trzeba zreszt nigdy zapomina , e MeinKampf ko czy si na obietnicy, e pa stwo, które b dzie czuwa o za-zdro nie nad zachowaniem najlepszych swych sk adników stanie sipewnego dnia panem wiata. (s. 94-95)

2. Alfred Rosenberg i „Mit XX wieku".Do niepoka ny, u boku Fuhrera pojawia si wreszcie ten, który

by , a zw aszcza chcia uchodzi za oficjalnego ideologa partii nazi-stowskiej! Urodzony w Rewalu (Tallin) w Estonii w 1893 roku,przyjmuje obywatelstwo niemieckie. Alfred Rosenberg wzi udzia wnieudanym puczu w Monachium, opublikowa w 1930 roku swojepodstawowe dzie o, Der Mythus des zwanzigsten Jahrhunderts; zostawybrany do Reichstagu w tym samym roku; powieszono go w No-rymberdze w 1946 roku nie tyle za pogl dy, co za zbrodnicz dzia al-no jako ministra Rzeszy na terytoriach okupowanych na Wschodzie.Nie by w adnej mierze pierwszoplanow postaci nazizmu. Goeb-bels ze swoj zgry liw ironi nazywa go: Beinahe Rosenberg („Pra-wie Rosenberg") (prawie uczony, prawie dziennikarz, prawie poli-tyk...). Naprawd powinni my powiedzie , e ten nieudacznik nie byprawie antysemit ani prawie rasist ! Hitler, który nigdy nie mógdoko czy lektury równie nudnego dzie a, mawia ch tnie, e to by„rodzaj plagiatu niejednorodnego, niestrawnego, z y Chamberlain zkilkoma dodatkowymi sk adnikami", i podkre la nie bez z liwo ci,e to nie talent autora, lecz raczej pot pienie pracy przez kardyna a

Faulhabera zapewni y mu sukces ksi garski.Autor, umys po ledni i bez adny, usi uje uj na nowo histori

wiata, podobnie jak przed nim robili Gobineau i Chamberlain. Wro-gami Germanina s wszystkie elementy o pretensjach uniwersalnych!Tym sposobem ydzi, katolicy rzymscy, wolnomularze, socjali ci,jezuici i bolszewicy zostali postawieni obok siebie i sprzymierzeni wnieprzewidziany sposób dla potrzeb sprawy. Zostawiaj c na uboczuca y ten galimatias, wypada zauwa , e Rosenberg ciga ydówczujn nienawi ci . Latem 1939 roku wyg osi bezlitosne przemówie-nie w którym domaga si , aby „Rotschildowie i Mandelowie, AlberciEinsteinowie z Hore Belishami i Kaganowiczami" zostali wyrzucenina „dzik wysp o zabójczym klimacie, na przyk ad na Madagaskar

64

lub na Gujan ... odizolowan od reszty wiata, jak si robi z tr dowa-tymi... szkodliwa rasa hebrajska znajdzie si w rezerwacie, sk d sinie wraca, a jedynym wyj ciem jest mier ". Ta literatura zapowiada-

ca przysz e wydarzenia, cho wydaje si to dziwne, by a rozpo-wszechniana we Francji. Wymieni mo na opublikowanie w Pary uw 1938 roku przez O rodek Dokumentacji i Propagandy dziwnej ksi -eczki zatytu owanej Wojna ydom. Jest ona dzie em niepokoj cego

kwartetu: Hitler, Rosenberg, Goebbels, Streicher i jeszcze raz po-twierdza, je eli w ogóle jest to potrzebne, bojowy rasizm:

„Samoobrona jest kluczem »krucjaty« niemieckiej przeciwko y-dowi, czarnuchowi, Syryjczykowi i innym krwiom, których domieszkamo e tylko zdegenerowa Niemcy".(s.96-97)

Przera aj ce w tych wszystkich doktrynach by o to. e mia y oneby wprowadzone w praktyk . Po raz pierwszy (i po raz ostatni?) whistorii dosz o do próby zag ady jednej cz ci rodzaju ludzkiego.

III. Wprowadzenie w praktyk doktryn nazistowskichDoj cie do w adzy 30 stycznia 1933 roku pozwoli o Hitlerowi

wprowadzi w ycie wy one wcze niej pogl dy. ci le okre lonapolityka rasistowska zosta a prze ona na czyny. Nie odby o si to zajednym posuni ciem - daje si wydzieli dwa okresy o ró nym zna-czeniu. Pierwszym jest empiryczne przygotowywanie drugiego -pierwsze kroki legislacyjne pozwol na zastosowanie wyra nej polity-ki rasistowskiej pocz wszy od 1935 roku.

1. Pierwsze kroki legislacyjne.Pierwszy rz d hitlerowski chcia uspokoi opini , zarówno je eli

chodzi o sk ad, jak i o jego posuni cia. Ale tu po rozwi zaniu Reich-stagu (31 stycznia), jego podpaleniu, a potem po dekrecie o staniewyj tkowym, który wydano „dla ochrony narodu i pa stwa" (28 lute-go 1933 roku) zacz o si podporz dkowywanie nowych Niemiec.

Od 11 marca dzia a utworzone przez Hitlera ministerstwo Volksa-ufklarung und Propaganda powierzone Goebbelsowi. Przygotowanowi c aktywnie dzie systematycznego bojkotu sklepów ydowskichpod pozorami spontaniczno ci, a pó niej Goering zobowi za kierow-nictwo spo eczno ci ydowskich w Niemczech do wys ania za granictelegramów i listów podaj cych jako fa szywe artyku y w gazetach,które w innych krajach donosi y o okrucie stwie i szykanach nazi-

65

stów. Jednak e ydzi ameryka scy potrafili domy li si , e te wia-domo ci by y wysy ane pod przymusem. (s. 98-99)

Pierwszy kwietnia by dniem wybranym dla operacji bojkotu prze-prowadzonego przez SA pod kierownictwem SS. Grupy bojówkarzy zbroni w r ku instalowa y si przed sklepami ydowskimi, aby odstra-szy ewentualnych klientów, w razie gdyby nie wystarczy y wysta-wione afisze Wer beim Juden kauft ist ein Volksverrater (Ten, ktokupuje u yda, jest zdrajc narodu). W tym samym czasie m odeNiemki, które mia y ydowskich amantów, przep dzano ulicami znapisem u szyi: „Ja jestem najwi ksz miejscow wini , bo mia amromans z ydami."

W jakim Landzie lub mie cie wielu ydów odsuni to od urz dóww administracji, s downictwie czy od wolnych zawodów. To znówwydano szczególnie wa kie, obszerne i zagmatwane prawodawstwoantysemickie. By o to tym atwiejsze, e od prawie trzynastu lat nazi-ci sp dzili sporo czasu na wymy laniu, w jaki sposób b dr czyydów po doj ciu do w adzy, a sam Bóg wie, e ich wyobra nia pod

tym wzgl dem by a p odna. Pozwala to wyja ni ekstrawaganckienagromadzenie posuni obra liwych, upokarzaj cych i dyskryminu-

cych. Niech przyk ady mówi same za siebie: ydzi zostali wyklu-czeni z s dów handlowych (7 kwietnia), ze stanowisk adwokackich ilekarskich, z ubezpiecze spo ecznych (22 kwietnia), z zawodu denty-sty (2 czerwca). Mniej wi cej w tym samym czasie zabroniono imwchodzi w przysz ci w sk ad zespo ów adwokackich, a tym, którzybyli tam zapisani, zabroniono wykonywania zawodu. Prawo z 25kwietnia ustala o maksymalny procent Niemców nie-aryjskich wszko ach i na uniwersytetach; 29 wrze nia zamkni to przed nimi do-st p do sztuki, literatury, teatru, kina; prawo z 4 pa dziernika usuwa oich z prasy krajowej. Jedynie Aryjczycy zachowywali pe ni praw iwolny dost p do ca ego zakresu ludzkiej dzia alno ci. Definiowanoich (Aryjczyków) poprzez brak ydowskich przodków, a nie-Aryjczykiem by ten, kto „pochodzi z rodziców lub dziadków nie-aryjskich, a w szczególno ci ydowskich". Wystarcza o zreszt , abytylko jedno z rodziców lub dziadków by o nie-Aryjczykiem. 14 lipca1933 roku dzia aj ce wstecz prawo znosi o „niepo dane" obywatel-stwa, nadane przez republik Weimarsk zw aszcza ydom z EuropyWschodniej, a inny tekst zakazywa uboju zwierz t wed ug rytua uydowskiego. Je li si do tego dorzuci, e od maja spalono na placach

66

wielu miast uniwersyteckich stosy dzie obcych „duchowi niemiec-kiemu", w ród nich liczne dzie a autorów ydowskich (Heine, Zweigitd.), je li si pami ta o terrorze, szalej cym na ulicach za spraw SARoehma, o aresztowaniach przeciwników politycznych, o internowa-niu do pierwszych obozów koncentracyjnych, o nieustannej fali pro-pagandy radiowej lub pisanej, b dziemy mieli poj cie o szybko ci, zjak wykonywano, w nieca y rok, Gleichschaltung (podporz dkowa-nie) kraju. Film ameryka ski Franka Borzage'a The mortal storm(1940 r.) oddaje wiernie rzeczywisto .

Rok 1934 by rokiem wzgl dnie spokojnym i wielu ydów s dzi o,e b dzie mog o pozosta w Niemczech mimo ograniczania ich praw.

Noc D ugich No y, mier Hindenburga s wydarzeniami, które prze-oni y kwesti ydowsk , spychaj c j na dalszy plan, tym bardziej e

sami nazi ci zacz li uspokaja rodowiska ydowskie, których dzia-alno by a niezb dna dla ekonomii niemieckiej. St d w nie poja-

wia si zarz dzenie z 17 stycznia 1934 roku, które u ci la, e wy -czenie ydów z piastowania stanowisk nie dotyczy sektora prywatne-go; tekst z listopada 1934 roku nakazuje równo praw mi dzy pra-cownikami ydowskimi i aryjskimi, a nawet tworzy si urz d zobo-wi zany do przyjmowania za ale ydów, którzy mogliby si skarna dyskryminacyjne posuni cia. Wszystko to, przy akompaniamenciepewnej cz ci ydowskiej prasy niemieckiej, hamuje emigracj naro-du, który, je li wierzy M. Haffnerowi, nigdy bardziej nie zasymilo-wa si i nie stopi z innym narodem europejskim z takim szcz ciem ientuzjazmem patriotycznym. (s. 100-101)

2. Zaostrzenie polityki rasistowskiej.Drugi etap przekroczono w 1935 roku. Po wcieleniu Saary do Rze-

szy i przywróceniu obowi zkowej s by wojskowej pojawi si po-nownie bojkot handlu i terror. Potem przysz a kolej na os awioneprawa norymberskie przyj te jednog nie przez Reichstag, obraduj -cy we wrze niu w tym w nie mie cie z okazji zjazdu NSDAP (Na-tional-sozialistische Deutsche Arbeiterpartei).

Pierwsza ustawa o „obywatelstwie Rzeszy" ustala a nowe i podsta-wowe rozró nienie mi dzy obywatelami Rzeszy (Reichsburger) iobywatelami innego kraju zamieszkuj cymi Rzesz lub poddanymi{Staatsangehorige). Jedynie ci pierwsi korzystali z pe ni praw cywil-nych i politycznych - nie by o to nic nowego, bo czwarty punkt pro-gramu partii nazistowskiej z 24 lutego 1920 roku przewidywa : „Je-

67

dynie obywatele korzystaj z praw obywatelskich. By by obywate-lem nale y mie w sobie niemieck krew, samo wyznanie nie jestwa ne. aden yd nie mo e by wi c obywatelem". Wida typoworasistowski charakter definicji yda: nie mo e on by obywatelemniemieckim, poniewa nie ma w sobie krwi niemieckiej. W ostatecz-no ci mo na by za , e obywatel (a wi c kto z niemieck krwi ),który nawróci si na judaizm, nie by by uwa any za yda, poniewawyznanie nie mia o w tym przypadku specjalnego znaczenia! Jest tooczywi cie rozwa anie akademickie.

Definicja yda w prawie pozytywnym zosta a sprecyzowana w za-rz dzeniu z 14 listopada 1935 roku, pod nazw statutu ydów w IIIRzeszy, tek cie do le skonstruowanym. Jego artyku 5 stanowi:

„Jest ydem ten, kto z rasowego punktu widzenia ma cho by w trzecimpokoleniu przodków czysto ydowskich"; artyku 2, ust p 2 reguluje wst p-nie: „Dziadek lub babka s czystymi ydami poza wszelkimi innymi wzgl -dami, je eli nale eli do religijnej wspólnoty ydowskiej".

W ten sposób okazuje si , koniec ko ców, e kryterium uznaniakogo za yda „z punktu widzenia rasy" jest przynale no religijnatrojga z jego przodków. W tym miejscu trzeba nadmieni , e Rassen-kunde w Niemczech nazistowskich rozwin a si jak nigdy dot d,zarówno poprzez utworzenie na uniwersytetach katedr nauk o rasach,za enie instytutów badawczych, a tak e publikacje wszelkiego ro-dzaju. Armia uczonych (niektórzy z nich byli tylko szarlatanami) zbie-ra a wszelkie mo liwe informacje o cechach specyficznych rasy y-dowskiej; i tak na przyk ad Otto von Verschuer, znany sk din d zewzgl du na jako swych prac, opublikowa „Podr cznik eugeniki idziedziczno ci ludzkiej" (t umaczony i opublikowany u Massona wPary u w 1943 roku przez ponurej pami ci G. Montandona), podaj cyzestaw dziedzicznych cech somatycznych yda, który wprawia wzak opotanie... A przecie ostatecznie to kryterium religijne by o pod-staw przez ca y okres nazizmu, góra rasistowska urodzi a mysz!

Druga ustawa z 15 wrze nia 1935 roku „O ochronie krwi i czciniemieckiej" (Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deut-schen Ehre) zakazuje nie tylko prawnych zwi zków mi dzy ydami iobywatelami krwi niemieckiej, lub z nimi spokrewnionymi, ale rów-nie stosunków pozama skich mi dzy tymi osobami. Karami na-

adanymi na przekraczaj cych prawo by y ci kie roboty lub wi zie-

68

nie. Sankcje te nast pnie nasil si , a Rassenschande (zbrodnia prze-ciwko rasie) b dzie karana mierci . Tak sta o si w sprawie Katzen-bergera, s dzonego w Norymberdze 13 marca 1942 roku, w którejzarzucano oskar onemu utrzymywanie zwi zków pozama skich zNiemk -Aryjk . Ta sama ustawa zakazuje ydom zatrudniania jakopomocy domowej obywatelki krwi niemieckiej poni ej czterdziestupi ciu lat (art. 3) i wywieszania flagi Rzeszy; ale ustawa ze spokojemstwierdza, e „wolno im wywiesza flag ydowsk ", i ma czelnodorzuci : „Wykonywanie tego zezwolenia jest chronione przez pa -stwo!". (s.102-103)

W wielu posuni ciach anty ydowskich jeszcze sprzed 1939 rokuwzi to pod uwag najró norodniejsze aspekty spo ecznego ycia co-dziennego; najdrobniejsze detale s rozwa one z przera aj precyzjbiurokratyczn , gdzie okrucie stwo prze ciga si ze mieszno ci , a

upota z grotesk , jak to wida na poni szym przyk adzie:OBWIESZCZENIE

Celem uregulowania kwestii gminnego byka i celem usuni cia niebezpie-cze stwa pomorka (choroba zaka na zwierz t) postanowiono, co nast puje:

ART. 1. - Krowy i ja ówki, które bezpo rednio lub po rednio by y zwi zanez jakim ydem, nie maj prawa do pokrywania przez byka gminnego.

ART. 2. - Krowy i ja ówki z obór, w których znajduje si byd o nabyte odydów, nale y odstawi na obserwacj w ci gu roku. W tym okresie nie maj

one prawa do pokrywania przez byka gminnego.ART. 3 - To zarz dzenie wchodzi w ycie z dniem 1 pa dziernika 1935 ro-

ku. Kónigsdorf, 28 wrze nia 1935 rokuWójt gminy Kónigsdorf w Bawarii

Ernst SCHREYERPodobnie nota z kwietnia 1943 roku odnaleziona po wojnie w ar-

chiwum Ministerstwa Sprawiedliwo ci przewiduje dochodzenie prze-ciwko ydówce, która po urodzeniu dziecka sprzeda a mleko pedia-trze, ukrywaj c swoj ras . By o to oszustwo „gdy mleka ydówkinie mo na uwa za po ywienie dla dzieci niemieckich".

Jeste my sk onni uwa za komiczne teksty tak groteskowe, alenie trzeba nigdy zapomina , e „B azen sam si nie mieje" jak tosugeruje tytu Dawida Rousseta. Otó rzeczywi cie obraz ten nie za-ch ca do miechu. Naoczne wiadectwo M. W. Shirera wydaje siszczególnie znacz ce: „Odmawiano im nie tylko wi kszo ci wygódyciowych, ale cz sto tak e rzeczy niezb dnych. W niejednym mie-cie by o trudne albo nawet niemo liwe, by yd kupi co do zjedze-

69

nia. Na drzwiach sklepu spo ywczego, u rze nika, piekarza i mlecza-rza napisy g osi y: »Wst p ydom wzbroniony.« W wielu aglomera-cjach ydzi nie mogli nawet naby mleka dla ma ych dzieci. Apteka-rze nie sprzedawali im lekarstw. Hotele odmawia y noclegu. I wsz -dzie, gdzie by nie poszli, widnia y obra liwe napisy: »To miasto jestca kowicie zamkni te dla ydów« lub: » ydzi wchodz tu na swojodpowiedzialno ^ Na drodze do Ludwigshafen, przed ostrym zakr -tem widnia a tablica: »Uwaga! Niebezpieczny zakr t! ydzi 120 nagodzin !« (s.102-103)

Jednak e wszystkie te zewn trzne oznaki, jak i tablice Juden uner-wunscht ydzi niepo dani) zosta y starannie usuni te (na krótko)podczas Igrzysk Olimpijskich w Berlinie w sierpniu 1936 roku. Kie-rownictwo nazistowskie by o zdania, e presti mi dzynarodowy re-imu b dzie wi kszy po tych uroczysto ciach, których bojkotu doma-

gano si w Ameryce ju od 1933 roku. (s.104-105)3. Okres tui przed wybuchem wojny. Po Anschlussie (marzec 1938

rok) pojawi y si nowe posuni cia antysemickie: na ono na ydówobowi zek deklarowania ca ego maj tku; agentom handlowym i kup-com wycofano koncesje; dekret Globkego z 17 sierpnia 1938 rokunarzuci wszystkim ydom imi Izrael, za ydówkom imi Sara, aich dowody osobiste mia y by opiecz towane liter J (Jude).

Mo na wyobrazi sobie bez trudu przera enie i trwog , jakie opa-nowa y ydów niemieckich po 1933 roku. Nastroje te by y starannieutrzymywane i podsycane przez ka de nowe antysemickie posuni cielub wydarzenie. Niektórzy ydzi opu cili Niemcy lub Austri , aleliczni (by o ich jeszcze trzysta tysi cy w 1938 roku) pozostali w kraju,gdy czuli si w g bi serca Niemcami i ci gle sk aniali si ku my le-niu, e najtrudniejsze jest za nimi lub e przysz nie b dzie takstraszna, jak si tego obawiali pesymi ci (w rzeczywisto ci reali ci lubbardzo przewiduj cy). Oczywi cie liczba samobójstw wzros a niepo-koj co, co tylko cieszy o nazistów - jedna z miejscowych gazet w1933 roku napisa a nast puj mow pogrzebow : „Fritz Rosenfelderjest rozs dny i wiesza si . Jeste my z tego zadowoleni i nie widzimy nic

ego w tym, e jego pobratymcy po egnaj si z nami w ten sam sposób".I oto pewien wypadek o tragicznych nast pstwach wywar dora ny

wp yw na po enie ydów w Niemczech i by ostatnim sygna em dowyjazdu dla tych wszystkich, którzy mogli opu ci ten kraj. 7 listopa-da 1938 roku (w nieca e dwa miesi ce po umowie w Monachium) w

70

Pary u pewien m ody yd polski, Herschel Grynszpan, strzeli doattache ambasady Niemiec, Ernesta von Ratha. Ma o wa ne jest, evon Rath zosta niew tpliwie zabity omy kowo zamiast ambasadoraJohannesa von Welczeka, niewa ne, e gest Grynszpana mia na celuzwrócenie uwagi na tragiczny los ydów polskich mieszkaj cych wNiemczech, których Sicherheitsdienst usuwa a, a Polska nie chcia aprzyj . Istotne jest to, e mier von Ratha mia a miejsce po po udniu9 listopada i pos a za pretekst do represji anty ydowskich, tak jakpo ar Reichstagu by wymarzon okazj do rozliczenia si z komuni-stami. Noc z 9 na 10 listopada wesz a do historii pod nazw NocyKryszta owej (Kristallnachf) - w nawi zaniu do tysi cy wybitych szyb- i by a noc jednego z najwi kszych pogromów, jakie mia y miejscew Niemczech. Opracowana przez Goebbelsa przy aprobacie innychprzywódców nazistowskich, zorganizowana z zapa em przez Heydri-cha, spowodowa a oko o czterdziestu ofiar miertelnych; by o bardzodu o rannych i równie wiele haniebnych scen poni ania i zniewa aniawszelkiego rodzaju zwielokrotnionych przez zapa SA i SS. Szczegól-nie mierzono w synagogi - sto dziewi dziesi t jeden podpalono, asiedemdziesi t sze ca kowicie zniszczono. Stra po arna otrzyma arozkaz, by nie interweniowa .

Poza miejscami kultu ucierpia tak e handel ydowski: spl drowa-no siedem tysi cy pi set sklepów, powybijano szyby, zniszczononiezliczon liczb mieszka , i to wszystko w przyst pie nienawi ci ipogardy, które sobie trudno dok adnie wyobrazi . 10 listopada wie-czorem prasa i radio niemieckie przekaza y formalny rozkaz dr Goeb-belsa, by po kres „spontanicznej fazie" represji anty ydowskich.12 listopada odby o si w Ministerstwie Si Powietrznych pod prze-wodnictwem Goeringa zebranie robocze wszystkich, którzy uczestni-czyli w kierowaniu operacjami. Celem zebrania by o wyci gni ciewniosków z przebiegu wydarze . Jest dost pny do przera aj cyprotokó z tego zebrania. Wystarczy zauwa , e w nie w trakciezebrania podj to decyzj o na eniu na wszystkich ydów niemiec-kich kary miliarda marek. Goebbels i Goering prze cigali si w pomy-

ach: zakaza ydom dost pu do lasów niemieckich, zachowuj c dlanich nieznaczn ich cz , gdzie wypadnie „wprowadzi ró ne zwie-rz ta podobne do nich, na przyk ad osia, który ma zakrzywiony nostak jak oni"... Je eli nawet tak dziwaczna propozycja mia a tylko roz-budzi weso przywódczego pó wiatka, to przecie w trakcie tego

71

zebrania ustanowiono pewn ilo zakazów: zakaz wchodzenia doteatrów, kin, cyrków (zarz. z 14 listopada), korzystania z wagonówsypialnych, z wagonów restauracyjnych, zatrzymywania si w niektó-rych hotelach (28 grudnia), korzystania z pla , p ywalni i miejscowo-ci wypoczynkowych itd. (s. 106-107)

Wydaje si , e typow reakcj Niemców (prócz heroicznych wyj t-ków) by a oboj tno - je li wierzy H. Rauschningowi - a nawet sa-dyzm: w Wiedniu (wed ug Shirera i pani Latour, która by a wiad-kiem naocznym nazajutrz po Anschlussie) zmuszono „lekarza y-dowskiego, szefa kliniki, by zlizywa brudn wod amoniakaln roz-lan na jezdni przez nazistów wiede skich, trzymaj cych buty na kar-ku starego cz owieka. »Na dzi wystarczy, jutro pan wróci o tej samejgodzinie z on «. Jutro znajd ich powieszonych - jego i on . Wy-brali mier ". Nieprzypadkowo nazi ci urz dzali podobne widowiskadla ludno ci, któr chcieli zaprawi w nienawi ci rasowej. Tym spo-sobem stawa a si ona niemym wspólnikiem okropno ci, do których wko cu przywyk a. Nigdy zreszt nie próbowano zabawia t umówofiarami aryjskimi, nawet gdyby by y one tak nienawistne, jak bol-szewicy lub pacyfi ci-wolnomularze. By o to traktowanie zarezerwo-wane dla podludzi. Wypada poza tym zauwa , e polityka wy cza-nia z licznych zawodów, praktykowana systematycznie wobec y-dów, oddawa a do dyspozycji Aryjczyków wiele tysi cy stanowiskpracy, zajmowanych z po piechem, który atwo sobie wyobrazi .

Wreszcie, poczynaj c od 10 listopada, oko o trzydziestu tysi cy za-trzymanych ydów skierowano do obozów w Dachau, Buchenwaldziei Sachsenhausen. Cho „ostateczne rozwi zanie" nie zosta o jeszczezdecydowane i obozy nie maj na celu systematycznej zag ady wi -niów, jest pewne, e stosunki w nich panuj ce, dalekie od agodno ci,i okropne warunki poci gaj liczne ofiary. Sk ania to tych, którzyprze yli, bo mieli szcz cie, e zwolniono ich z obozu na wiosn 1939roku, do ekspatriacji, o ile s owo to jest w tym wypadku na miejscu.

Lecz zamierzenia emigracyjne wydaj si tym bardziej trudne i nie-pewne, e konferencja, zorganizowana w Evian od 6 do 15 lipca 1938roku z inicjatywy prezydenta Roosvelta celem zbadania mo liwo ciprzyj cia ydów imigrantów, sko czy a si praktycznie niczym; aprzecie bra y w niej udzia trzydzie ci dwa pa stwa. „Odst pi y-dów tanio - kto ich chce? Nikt" - tytu uje artyku , nie bez pewnej sa-tysfakcji, jaka gazeta niemiecka 14 lipca 1938 roku.

72

To w nie zrozumia o mi dzy innymi dziewi ciuset trzydziestuydów, którzy na pok adzie Saint-Louis opu cili Niemcy 13 maja

1939 roku, po oficjalnej zgodzie na emigracj na Kub ; ale w trakcieich podró y wizy wjazdowe anulowano i mimo licznych pertraktacjijedynie dwudziestu o miu z nich pozwolono wysi w Hawanie. Po

ugiej egludze wzd brzegów ameryka skiej Florydy i ci ychodmowach przyj cia ich przez Stany Zjednoczone (by to powód na-pisania przez New York Times: „Kr enie po morzu Saint-Louis osiniebu nieludzko cz owieka wobec drugiego cz owieka") statek wró-ci na stary kontynent i wysadzi swych pasa erów na l d w Anvers;dwustu osiemdziesi ciu siedmiu przyj tych przez Wielk Brytaniznalaz o si wreszcie w bezpiecznym miejscu; inni, rozdzieleni mi -dzy Francj , Belgi i Holandi , do wiadczyli ró nych losów, jak tosobie mo na wyobrazi . Wielu spo ród tych, którzy uciekli swoimkatom, mia o si odnale po czerwcu 1940, by umrze w O wi cimiujako ofiary sza u nazistowskiego i oboj tno ci ludzi. (s. 108-109)

IV. Francja okresu VichyKiedy 10 lipca 1940 roku Zgromadzenie Narodowe, sk adaj ce si

z Izby pos ów Frontu Ludowego, ustanowi o re im Vichy, kraj znaj-dowa si w ca kowitym upadku, upadku, jaki rzadko ogl dano —trzeba odnie si do armii Czarnego Ksi cia sprzed oko o sze ciuwieków, aby odnale przyk ad wtargni cia nieprzyjaciela tak g -boko na terytorium francuskie. Zawieszenie broni, podzia Francji nadwie strefy, wybór Vichy jako tymczasowej, a potem ostatecznej sto-licy, to wszystko tworzy o ramy, w których dzia a nowa w adza.Mia a ona dwa g ówne cele: pierwszym by o, jak w 1871 roku, pra-gnienie i ch cz ciowego przywrócenia patriarchalnego i wiejskiegospo ecze stwa Ancien Regime'u; drugim - znalezienie odpowiedzial-nych za kl sk . Je eli III Republika upad a jak domek z kart, to tylkodlatego e zosta a zdradzona od wewn trz; jeszcze raz ustalono, ekiedy wszystko si le uk ada, to wina Woltera, Rousseau, a zw asz-cza wolnomularzy i ydów. My zajmiemy si tymi ostatnimi.

Pierwsz reakcj nazistów, bardzo interesuj i symboliczn , by opotraktowanie nieokupowanej Francji jako sk adu: wys ali oni tam odlipca 1940 roku, trzy tysi ce ydów z Alzacji. W pa dzierniku szetysi cy pi ciuset ydów z Badenii i Sarry-Palatynatu wys ano w kie-runku Lyonu w zaplombowanych wagonach i osadzono we francu-

73

skim obozie internowania w Gurs, w którym wielu zmar o, a innychdeportowano ostatecznie w 1942 lub 1943 roku. Obóz, który bywiadkiem ko ca mi dzynarodowych Brygad w Hiszpanii, mie ci

przedstawicieli pi dziesi ciu dziewi ciu krajów! Niew tpliwie nazi-ci s dzili wtedy, e by oby dla Francji pokonanej i rasowo zdegene-

rowanej zbyt wielkim zaszczytem dopuszczenie jej do narodu juden-rein (czystego od ydów).

27 wrze nia w adze niemieckie wprowadzi y pierwsze zarz dzeniedotycz ce ydów w okupowanej strefie: zakazywa o ono tym, którzyz niej zbiegli, powrotu do niej i nakazywa o tym, którzy w niej zostali,poddanie si spisowi; pó niej przy ono im piecz tk z napisem

yd" w dowodzie osobistym.Rz d Vichy mia ze swej strony na ladowa (z w asnej inicjatywy)

ustawodawstwo nazistowskie i przez rodzaj spontanicznej nadlicyta-cji, która mo e tylko dziwi , prze cign go w niektórych punktach.Podstawowymi tekstami by y dwa statuty dla ydów - jeden z pa -dziernika 1940, a drugi z czerwca 1941 roku. Pierwszy szed dalej nitekst niemiecki, definiuj c poj cie „ yd" w kategoriach rasowych,gdy rozporz dzenie z 27 wrze nia uznawa o za kryterium religi ; dla-tego statut francuski móg obj wi ksz grup ludzi. Pierwszy zamy-ka ydom dost p do wy szych stanowisk publicznych i ustanawianumerus clausus w wolnych zawodach; drugi powraca do definicji

yda poprzez przynale no religijn . Te teksty mia y wiele celów,takich jak niedopuszczenie do jakiejkolwiek nowej imigracji ydówdo strefy zwanej woln , ewentualne zach cenie do odjazdu tych, któ-rzy znajdowali si we Francji, i na koniec zmniejszenie ilo ci elemen-tu obcego lub niefrancuskiego ocenianego jako nieprzyswajalny wyciu administracyjnym lub kulturalnym. Ca a polityka antysemicka

Vichy polega a pod niektórymi wzgl dami na wydaniu Niemcomydów obcych lub niedawno naturalizowanych, aby spróbowa w

miar mo liwo ci (miara do sk pa i z udna!) ochroni ydów za-mieszka ych we Francji od dawna. Pami tano niew tpliwie o raporciedla Prezydenta Republiki na temat dekretu z maja 1938 roku, raporciepodpisanym przez Daladiera, Alberta Sarrauta i Marchandeau, pod-kre laj cym „rozró nienie, jakiego rz d zamierza dokona mi dzyosobnikami moralnie w tpliwymi, niegodnymi naszej go cinno ci, acz ci zdrow i pracowit ludno ci obcej"; miano pewnie w uchu

74

przed oczami fragment, w którym Giraudoux wypowiada to, cowielu wczoraj my la o po cichu:

„Znalaz y si w ród nas, wnikaj c w sposób, którego tajemnicy szuka emnadaremnie, setki tysi cy Aszkenazyjczyków, zbieg ych z gett polskich lubrumu skich, odrzucaj cych ducha tych gett, ale nie ich partykularyzm; przy-uczeni od wieków do pracy w najgorszych warunkach, eliminuj naszychrodaków, niszcz c ich obyczaje zawodowe i tradycje, z wszystkich zawodówdrobnego rzemios a, takich jak: konfekcja, buty, futra, galanteria skórzana, ignie c si tuzinami w pokojach, wymykaj si wszelkim badaniom spisupowszechnego, fiskusa i pracy. Wszyscy ci emigranci, przywykli do ycia namarginesie pa stwa i do obchodzenia jego praw, przywykli do unikaniawszelkich obci wynikaj cych z tyranii, nie maj adnych trudno ci zunikaniem obowi zków wynikaj cych z wolno ci; przynosz tam, gdzieprzychodz , nielegalne dzia anie, sprzeniewierzenie, zepsucie i s sta ymzagro eniem dla ducha dok adno ci, dobrej wiary i doskona ci b cychdum francuskiego rzemios a. Horda, która potrafi da sobie odebra prawanarodowe i drwi w ten sposób ze wszystkich wygna , a któr delikatna inienormalna budowa fizyczna sprowadza tysi cami do naszych szpitali ob-ci aj c je nadmiernie". Program anty ydowski Vichy odpowiada wi cidea om i sk onno ciom wrogim wobec obcokrajowców, zaostrzaj cym siod dziesi ciolecia, ale - jak pisa Darlan - w styczniu 1942 roku - respektowazasad , e nie nale y „dokucza starym ydom francuskim"!

W marcu 1941 roku zosta utworzony Komisariat Generalny doSpraw ydowskich (CGQJ), na czele którego znalaz si Xavier Val-lat. 22 lipca 1941 roku przyj to ustaw o aryjanizacji ekonomicznej.Mia a ona na celu wyeliminowanie wszelkich wp ywów ydowskich zgospodarki kraju. Mo na wi c wyobrazi sobie bez trudu niskie na-mi tno ci, jakie wzbudzi a, dze, które podsyci a, i grabie e, jakieumo liwi a. Cho prze ladowanie osób jest wstrz saj ce, nie przys o-ni ono ca kowicie zorganizowanego i legalnego rabunku maj tno ciydowskiej, dla którego usprawiedliwienia nie mo na znale adne-

go pretekstu ideologicznego. Ustawa z 19 listopada 1941 roku tworzy-a UGIF {Union Generale des Israelites de France), ca kowicie po-

równywaln do Judenrate ustanowionych w Europie rodkowej, aktórej rola by a wielokrotnie kwestionowana. Pod koniec roku 1941X. Vallat zosta oskar ony przez niektóre kr gi Vichy, e jest zbyttwardy, a tymczasem ze strony niemieckiej czyniono mu przeciwnyzarzut. „Jestem antysemit d ej ni pan - powiedzia Danneckerowi

75

- poza tym móg bym by pa skim ojcem". Ura ony t „bezczelno ci "pewien dyplomata niemiecki o wiadczy , e Vallat powinien si nazy-wa Judenschutzkomissar (komisarz d/s ochrony ydów).(s.112-113)

Zosta on zast piony przez Darauiera (zwanego Pellepoix) miano-wanego w maju 1942 roku w wieku czterdziestu pi ciu lat. Darauierutworzy na Sorbonie katedr historii judaizmu, na której kierownikaAbel Bonnard wyznaczy Henri'ego Labroue'a. Przekonany rasista,czego nie mo na powiedzie o poprzedniku, Dar uier wci gn wswoj orbit takich ludzi jak Ren Martial, Claude Vacher de Lapou-ge, a zw aszcza George Montandon, naturalizowany lekarz szwajcar-ski, niebezpieczny szarlatan, profesor w (prywatnej) szkole antropolo-gii, który opublikowa pewn liczb dzie , w ród nich ydzi we Fran-cji. Zosta on pierwszym ekspertem rz dowym do spraw rasy ydow-skiej, a jego przera aj cy arbitra , oczywi cie p atny, w przypadkach

tpliwych by ostateczny. Zosta zamordowany w lipcu 1944 rokuprzez Ruch Oporu. Darauier wyda wszystkim swym placówkom za-kaz u ywania s owa „izraelita", cego sposobem obrony ydo-stwa, polegaj cy na udawaniu, e problem ydowski jest tylko pro-blemem religijnym, i poleci , aby nigdy nazwiska yda nie poprze-dza s owem monsieur, ale aby stosowa okre lenie: „ yd taki a taki".

nie miesi c po jego nominacji Niemcy na yli obowi zek no-szenia tej gwiazdy, cho nie uda o si go wprowadzi w wolnejstrefie; po kilku tygodniach osiemdziesi t trzy tysi ce osób pobra o(oczywi cie za punkty na karcie tekstylnej!) sze cioramienngwiazd ze s owem: yd (Juif), napisanym czarnymi, powyginanymiliterami. By y te niespodzianki: dwudziestu o miu stra aków pary-skich zacz o nosi gwiazd przyszyt do munduru, w ko cio achpraktykuj cy katolicy, a nawet pewien kap an, przypi li do ubra znakodró niaj cy! Ta niemiecka decyzja wywo a w ród ludno ci skutekodwrotny od zamierzonego: jawi a si ona jako obraza godno ci ludz-kiej i zamiast sko czy si kwarantann tych, których dotyczy a, po-wodowa a ona niekiedy w metrze lub na ulicy odruchy przyjacielskielub anonimowe poczucie wspólnoty, wywodz ce si zarówno z sym-patii, jak i z pragnienia gawrosza zagrania okupantowi na nosie, po-przez obnoszenie si z gwiazd , na której widnia napis „Goj" lub„Owerniak".

Jeszcze w lipcu Militarbefehlshaber in Frankreich zastosowa mnó-stwo rodków segregacyjnych, zakazuj c ydom bywania na p ywal-

76

ni, w restauracji, kawiarni, teatrach, kinach, na koncertach, targach, wbibliotekach, na wystawach itd. Nie mogli korzysta z publicznegotelefonu, w metrze wolno im by o je dzi tylko ostatnim wagonem,mogli dokonywa zakupów tylko pó nym popo udniem, chocia kie-dy brakowa o wszystkiego, na ogó nie by o ju co kupi we wcze-snych godzinach porannych. Lipiec 1942 roku zyska smutn s aw ,zw aszcza wskutek pierwszej wielkiej deportacji. Bez w tpienia wy-nika a ona z decyzji Konferencji w Wannsee; Dannecker za da odVichy dostarczenia pi dziesi ciu tysi cy ydów ze strefy nieokupo-wanej i 4 lipca rz d Petaina udzieli zgody „na deportowanie ydówze stref okupowanej i nieokupowanej, pocz wszy od wszystkich bezprzynale no ci pa stwowej". Jako e policja paryska dysponowa aznaczn dokumentacj stu pi dziesi ciu tysi cy nazwisk, Niemcyzamierzali zatrzyma w ci gu dwóch dni dwadzie cia osiem tysi cy

ydów. 16 lipca by dniem wielkiej apanki na Yelodrome d'Hiver,dziewi tysi cy policjantów francuskich przeczesa o niektóre dziel-nice. Ta operacja, znana pod kryptonimem Fruhligswind (Wiatr - Insty-tut Bada Zagadnie ydowskich - Francuzi!... Francuzem trzeba si sta odnowa. Czytajcie straszn diagnoz naszej choroby wirus to YD. Szybko! Sprzecie choroby rozpoznawane za pó no jak rak.), pozwoli a zebra dwa-na cie tysi cy ydów, w tym ponad cztery tysi ce dzieci. Cho by aohydna, to jednak dzi ki udzia owi w niej policji francuskiej uda o sipotajemnie ostrzec niektórych ydów. Deportowanych przewiezionodo obozów Loiret, Pithiviers, Beaune-la-Rolande lub Drancy - tenostatni by najwa niejszym punktem zbornym, który J.J. Bernarduwieczni nazw Obóz powolnej mierci.

W strefie zwanej woln , obozy, s ce niegdy internowaniu hisz-pa skich republikanów b ydów niemieckich, funkcjonowa y wRivesaltes, Vernet, Milles, Arge-les-sur-Mer, Noe, Gurs i Recebedou.Obcy ydzi przybyli do Francji po 1936 roku, Niemcy, Polacy, Czesi,Esto cy, Litwini, Gda szczanie, mieszka cy Sarry byli skrupulatnieposzukiwani. Materialne warunki, w których odbywa y si rewizje iaresztowania, spowodowa y to, co pewien raport prefektury, w którymtrudno dopatrywa si sentymentalizmu nazwa „rozdzieraj cymiscenami"; wi kszo rodziców decydowa a si porzuci na miejscuswe niepe noletnie dzieci. Opór ze strony wykonawczych w adz fran-cuskich by ma y, w Lyonie jednak e genera Saint-Vincent, dowódca

77

okr gu wojskowego, odmówi u yczenia swych oddzia ów do wyko-nywania takiego zadania, dwa dni pó niej zosta zdj ty ze stanowiska.

Pod koniec 1942 roku wywieziono czterdzie ci dwa tysi ce pi ciu-set ydów z Francji do O wi cimia. Szczególnie bolesny okaza siproblem dzieci; Laval uzyska zgod na (czy by ze wzgl dów huma-nitarnych?) nie oddzielanie dzieci od rodziców, ale to skaza o wiele znich na komory gazowe. W 1942 roku, zgodnie z szacunkami M.Klarsfelda, deportowano faktycznie: dwa tysi ce czterysta sze dzie-si cioro czworo dzieci od trzynastu do siedemnastu lat. Dwa tysi cepi set pi dziesi cioro siedmioro od sze ciu do dwunastu lat, tysi ctrzydzie cioro dwoje poni ej sze ciu lat. (s. 114-115)

Reakcje opinii publicznej by y stanowczo nieprzychylne i od tejchwili Francuzom zacz y si otwiera oczy. W nie wtedy ma miej-sce odwa na interwencja leciwego sparali owanego m czyzny - Ge-rauda Saliege'a, arcybiskupa Tuluzy; kaza on odczyta we wszystkichswych parafiach w niedziel 23 sierpnia 1942 roku list pasterski, za-wieraj cy takie fragmenty:

„Jest moralno ludzka, która nak ada obowi zki i uznaje prawa... Pocho-dz one od Boga. Mo na je gwa ci . Nie jest w mocy adnego miertelnikaich zniesienie. I oto dzieci, kobiety, ojcowie i matki s traktowani jak zwy-czajne stado, oto rozdziela si cz onków tej samej rodziny i wysy a w nie-znanym kierunku. Taki smutny widok zosta zgotowany naszym czasom... Wnaszej diecezji maj miejsce przera aj ce sceny w obozach Noe i Recebedou.

ydzi s m czyznami. ydówki s kobietami, stanowi cz rodzaju ludz-kiego. S naszymi bra mi jak wielu innych. Chrze cijanin nie mo e o tymzapomnie ". (s. 116-117)

Na to, z okrutn ironi , Robert Brasiliach odpowiedzia w Jesuispartout, e i on nie aprobuje tych roz k, gdy „trzeba roz cza si z

ydami en bloc i nie zatrzymywa dzieci". Faktem jest zarejestrowa-nie w Drancy w maju 1944 roku ydowskiego dziecka z tak notatk :„Ch opiec, 18 miesi cy, terrorysta". Biskup Theas, pastor Boegner iwielu innych ksi y wystosowa o znane protesty; pastorzy i ksi a,zakonnice wszystkich wyzna pomagali ukrywa ydów, a o rodkiemtego duchowego oporu by a stara stolica Galów, i to do tego stopnia,e wedle tytu u dzie a M. Landau'a mi dzy obiema wojnami dokona o

si przej cie „Od awersji do szacunku", a teraz aktywnej solidarno ci.Po zaj ciu ca ej Francji przez Niemców w listopadzie 1942 roku

prze ladowania nasili y si do niespotykanego stopnia, lecz najcie-

78

kawszym faktem jest to, e W osi w ich strefie okupacyjnej (osiemdepartamentów na wschód od Rodanu) stali si protektorami nie tylko

ydów obcych, ale nawet ydów francuskich. Marrus i Paxton za-uwa aj , e w pierwszej po owie 1943 roku najlepsz szans prze y-cia dla yda przyby ego z innego kraju lub pozbawionego obywatel-stwa apatrydy by o udanie si do pa stwa faszystowskiego: Hiszpanii,Portugalii lub W och. Wypada istotnie zasygnalizowa zadziwiaj cyfakt: Franco, tak popierany przez Hitlera, nie tylko odmówi mu, jakwiadomo, udost pnienia doj cia do Gibraltaru w pa dzierniku 1940roku, ale jeszcze rozszerzy do skutecznie ochron narodowo cihiszpa skiej na wszystkich potomków ydów iberyjskich, rozsianychod 1942 roku wokó Morza ródziemnego, to znaczy w Salonikach ina wyspach greckich.

Na po udniu Francji w lipcu 1943 roku ludno ydowska wzros aod pi tnastu tysi cy sprzed wojny do pi dziesi ciu tysi cy i „Niceasta a si ydowskim o rodkiem politycznym i kulturalnym pod ycz-liwym okiem armii w oskiej", ale mia o to trwa tylko do zawieszeniabroni mi dzy aliantami i rz dem w Badoglio we wrze niu 1943 roku,bo przyszli nazi ci i zacz li najbrutalniejsze polowanie na cz owieka,jakie widzia a Europa Zachodnia. W tym samym czasie Laval - mo eju wyczuwa zmian losu armii - stanowczo odmówi pozbawieniafrancuskiego obywatelstwa tych ydów francuskich, którzy mieli jeprzed rokiem 1927. Zreszt i to na nic si zda o, bo sami Niemcy wy-konali ca „robot " apania i deportowania ydów, nie licz c si zadnymi wyj tkami lub ograniczeniami ustalonymi uprzednio.

Pod koniec 1944 roku oko o siedemdziesi ciu sze ciu tysi cy y-dów wywieziono z Francji; prze o jedynie dwa tysi ce pi set.

wi cim by miejscem przeznaczenia siedemdziesi ciu tysi cy; y-dzi francuscy stanowili trzeci cz tej liczby, a ydzi obcy reszt .Wed ug wieku rozk ad by nast puj cy: dwa tysi ce mia o poni ejsze ciu lat; sze tysi cy - poni ej trzynastu lat; osiem tysi cy siedem-set ponad - sze dziesi t lat. (s. 116-117)

Niezbyt ma sens stawianie pytania, co by si sta o, gdyby Francja,ca kowicie zaj ta, od pocz tku nie mia a rz du w Vichy. Niezbyt wia-domo, co mo na by na takie pytanie odpowiedzie . Marrus i Paxtonwykazali, jak trudna jest odpowied ; mo na jedynie spróbowa doko-na porówna z Dani , gdzie uratowano niemal osiem tysi cy ydów,ale te i okoliczno ci by y odmienne; w Holandii nawet mimo zacie-

79

ej wrogo ci Holendrów wobec Niemców nie uda o si uratowaydów. Nie nale y te traci z pola widzenia faktu, e spo ecznoydowska we Francji by a najwi ksza w Europie Zachodniej (si ga a

trzystu tysi cy). Mo na si te pokusi o pewne porównania z W -grami i Rumuni . Regent Horthy przeciwstawia si deportacji ydów

gierskich, ale tylko do 1944 roku; genera owi Antonescu, któryprzywo do porz dku Gwardi elazn Horii Simy, uda o si urato-wa ydów w centrum kraju. Czy liczba ofiar we Francji zmniejszy a-by si , i o ile, gdyby Niemcy nie uzyskali pomocy od policji francu-skiej do 1943 roku? Pytanie to pozostaje bez odpowiedzi.

V. Zag ada, „rozwi zanie ostateczne"Nie mo na szczegó owo opisa wszystkich metod zastosowanych

przez nazistów dla osi gni cia ich celu w czasie strasznych lat drugiejwojny wiatowej. Jeden tom w tej kolekcji to znacznie za ma o, byzebra ca faktów, o których jednak wypada wspomnie , poniewaniektórzy s sk onni zapomina o nich, a jeszcze inni maj bezczelnodwag zaprzecza ich istnieniu. Ograniczymy si do uwypuklenianajistotniejszych punktów i do uj cia g ównych zasad tego okropnegoprzedsi wzi cia.

1. Przygotowanie. W tej kwestii, jak w wielu innych, nazi ci ob-wie cili z o lepiaj jasno ci swe ostateczne cele. Wydawa y sione tak monstrualne i nieprawdopodobne, e nikt nie chcia w niewierzy , a tymczasem... Po ka dym zwyci stwie politycznym lubdyplomatycznym Hitlera antysemityzm wzmaga si , a rodki nad-zwyczajne mno y. Od jesieni 1938 roku, w okolicy Nocy Krysz-ta owej nazi ci u wiadomili sobie dylemat, przed którym si znale li:wyp dzenie ydów z terytorium niemieckiego (zak adaj c, e zostali-by przyj ci w innym kraju) by o doskona ym przedsi wzi ciem, booczy ci oby wn trze Rzeszy, które tym samym sta oby si judenfrei.Jednocze nie oznacza o ono zwi kszenie liczby nieprzyjació Niemiecpoza granicami - lepiej wi c by o zachowa ydów jako zak adnikówi storpedowa ataki judaizmu wiatowego. Eksterminacja fizyczna

ydów musia a si w sposób nieuchronny okaza jedynym sposobemrozwi zania tej sprzeczno ci.

Tak to wi c Schwarze Korps z 24 listopada 1938 roku g osi totalnizolacj i okre la j nast puj co:

80

„Nie mo na da od adnego Niemca, by ci gle pod tym samym da-chem co ydzi, rasa oznaczona pi tnem zabójców i zbrodniarzy, nieprzejed-nani wrogowie narodu niemieckiego. Nale y wi c wygna ydów z naszychdomów i naszych dzielnic i przenie ich do bloków, domów lub dzielnic,gdzie b mi dzy sob i gdzie ich kontakt z Niemcami b dzie sprowa-dzony do minimum. Trzeba ich oznakowa specjalnie i zakaza posiadaniadomów lub ziemi... w Niemczech..." (s.118-119)

W tych warunkach szybko i w sposób ca kiem naturalny stan sidzarzami. „To stadium rozwoju zmusi nas zasadniczo do zg adzenia pod

ludzko ci ydowskiej, tak jak niszczymy wszystkich zbrodniarzy w naszymkraju, w którym panuje porz dek: ogniem lub mieczem! W wyniku uzyska-my ostateczne zniszczenie judaizmu w Niemczech, jego ca kowit zag ad ".

Dalej gazeta podsumowuje: „Ktokolwiek my li za granic , e b -dzie mo na powstrzyma t ewolucj - logiczn i nieuniknion - po-przez protesty, gro by i szanta e, dowodzi jedynie, e si niczego nienauczy od 1933 roku. Jest nam ca kowicie oboj tne, co si wydarzylub nie za kilka lat, poniewa nie ma w tpliwo ci, e wtedy problemnaszych ydów b dzie rozwi zany, i nie tylko: jego rozwi zanie b -dzie ca kowite". (s. 119-120)

Sam Hitler wyg osi w Reichstagu 30 stycznia 1939 roku dla upa-mi tnienia szóstej rocznicy doj cia do w adzy s ynne przemówienie,w którym o wiadczy mi dzy innymi:

„By em cz sto prorokiem w moim yciu i najcz ciej kpiono sobie zemnie. W czasie mej walki o w adz zw aszcza ydzi miali si z proroctwa,wedle którego stan na czele pa stwa i ca ego narodu i mi dzy innymi do-prowadz do ko ca rozwi zanie problemu ydowskiego. Wierz , e te roz-brzmiewaj ce niegdy miechy wróci y do garde ydów. Dzi chc byprorokiem raz jeszcze: je eli mi dzynarodowa finansjera ydowska w Euro-pie i poza Europ zdo a znów popchn narody do wojny wiatowej, wynik-nie z niej nie bolszewizacja ziemi i zwyci stwo judaizmu, ale w nie ekster-minacja (Vernichtung) rasy ydowskiej w Europie!"

(s. 120-121)Fuhrer ze szczególnym upodobaniem odwo uje si pó niej do tego

tekstu. Ale za ka dym razem pope nia ten sam b d: umieszcza tenproroczy fragment w swoim przemówieniu wyg oszonym rankiem 1wrze nia 1939 roku, kilka godzin po naje dzie na Polsk ; jest to prze-

zyczenie ujawniaj ce to, co uwa za g ówny cel wojny. Jednak e

81

w miar jak z udne mo liwo ci targowania si , wynikaj ce z sytuacjizak adników- ydów, oddala y si powoli, celowa polityka ekstermi-nacji mog a by przedsi wzi ta dopiero na ostatnim etapie realizacjiplanu. Oto dlaczego - nie umniejszaj c wagi wcze niejszych posunianty ydowskich - decyzja o przej ciu do systematycznego dzia ania wca ej Europie zosta a podj ta dopiero na samym pocz tku 1942 roku.M. Haffner zauwa , e w wyniku kontrofensywy rosyjskiej w pobli-u Moskwy i wypowiedzenia wojny przez Stany Zjednoczone Ame-

ryki (grudzie 1941 rok) Hitler, oceniaj c niew tpliwie, e szansedominacji niemieckiej na kontynencie mala y i e nadziej na niespe -niony pokój z Angli nale o porzuci , skierowa ca y swój wysi ekna inny cel wojny: eksterminacj rasy ydowskiej w Europie. Ponie-wa nie móg liczy na zwyci stwo, stara si zyska na czasie (trzy ipó roku), by osi gn swój cel i zrealizowa , w miar mo liwo ci,swoje przera aj ce zamierzenie. Ta teza M. Haffnera zas uguje jed-nak e na uwypuklenie zawartych w niej niuansów, bo wypada rze-czywi cie zbada dwa sposoby zag ady, które chronologicznie rzeczujmuj c, nast pi y po sobie, a które wydawa y si nazistom udoskona-leniami technicznymi (o ile si pragnie sprowadzi istoty ludzkie dobyd a prowadzonego do rze ni).

2. Eksterminacja chaotyczna. Ju na pocz tku okupacji Polski nazi-ci przyst pili do przegrupowania elementów ydowskich w kraju;

dokonali tysi cy zabójstw jednostkowych; poni anie i obelgi - tymbardziej trudne do opisania, e cz sto stosowane wobec kobiet i star-ców - by y powszechne. Dopiero od inwazji na ZSRR (22 czerwca1941 rok) zacz to uprawia na szerok skal polityk eksterminacji naterytoriach zdobywanych na Wschodzie, w miar posuwania si wojskniemieckich. Wkrótce potem (12 grudnia 1941 rok) wydano z podpi-sem Keitla s ynny dekret NN (Nacht und Nebel lub Nomen Nescio,niewa ne, zreszt pierwsza nazwa wydaje si najodpowiedniejsza, aleobydwie skazuj ofiary na anonimow agoni i na nieznany grób). Tapolityka eksterminacji zosta a wcielona w ycie przez Einsatzgruppen(oddzia y specjalne) z one z pi ciuset do o miuset Waffen SS do-wodzonych przez szefów pochodz cych z ró nych wydzia ów policji.Formacje te - w liczbie czterech na ca ym froncie rosyjskim - pod a-y za wojskami niemieckimi, id cymi szybko do przodu, i zaczyna y

od prowokowania pogromów lub masakr „spontanicznych" w ródludno ci miejscowej. I tak od nocy 26 czerwca 1941 roku partyzanci

82

litewscy rozstrzelali oko o tysi ca pi ciuset ydów. Chodzi o jeszczew tym przypadku o zag ad chaotyczn , ale technika doskonali a si .Na ogó szefowie Einsatzgruppen informowali miejscowe osobisto ciydowskie, e ludno powinna si zebra ze wzgl du na jej przenie-

sienie w inne miejsce. Ma o obeznani z metodami nazistowskimi y-dzi wykazywali pos usze stwo; za adowywani na ci arówki byliprzewo eni do rowów lub do ów, na brzegu których odbierano impieni dze, rozbierano ich i natychmiast rozstrzeliwano. Jedn z naj-bardziej znanych tragedii jest rze w Babim Jarze, która jesieni 1941roku poch on a oko o pi dziesi ciu tysi cy ofiar i której pamiEugeniusz Jewtuszenko i Dymitr Szostakowicz uczcili poezj i muzy-

. Nie b dziemy si rozwodzi nad ró norodno ci stosowanych wka dej grupie technik, ale w ci gu pi ciu miesi cy - wed ug ich w a-snych archiwów - Einsatzgruppen spowodowa y mier pi ciuset ty-si cy ofiar. Zamiast zbyt ha liwej strzelaniny wymy lono zabijanietych nieszcz ników za pomoc tlenku w gla - zamykaj c ich w ci -arówkach, zapuszczano silniki na pe ny gaz, a spaliny kierowano do

wn trza. Wielkiego post pu dokonano w zakresie skuteczno ci dusze-nia, gdy zrezygnowano z tych metod „cha upniczych" na rzecz eks-terminacji „przemys owej" za pomoc gazu Cyklon B. (s. 122-123)

3. Eksterminacja zracjonalizowana.Krok decyduj cy uczyniono 20 stycznia 1942 roku podczas Konfe-

rencji w Wannsee. Na tym przedmie ciu mieszkalnym po udniowo-zachodniego Berlina odby a si w siedzibie niemieckiego Interpolunarada, w której uczestniczyli wysocy dygnitarze re ymu pod prze-wodnictwem Reinharda Heydricha. Protokó , który do nas dotar ,mówi o stanie „rozwi zania ostatecznego" {Endlosung) kwestii y-dowskiej. I w nie od tego momentu jeste my wiadkami sy-stematycznych bada nad metodami eksterminacji ydów. Oczywi-cie s ownictwo ci gle przypomina o litotes (antyfraza: np. niema y

zamiast wielki - t .), eufemizmy i peryfrazy; mia o to na celu utrzy-manie jak najd ej w tpliwo ci, a nawet niewiedzy tych, którzy no-lens volens uczestniczyli mniej lub bardziej w przegrupowywaniu y-dów, jak i tych, którzy mogliby w sposób uzasadniony ywi powa nepodejrzenia co do charakteru tego przedsi wzi cia. Endlosung samo wsobie by o terminem nadaj cym si do ró nych interpretacji; o ileprzed wojn znaczy o tylko „wyeliminowanie ydów z cia a narodu

83

niemieckiego", o tyle sta o si w protokóle z Wannsee synonimemeksterminacji. Te dwuznaczne lub zawi e nazwy dobrze oznacza yide wzgl dnie tajemniczego dzia ania przeprowadzanego przez w ad-ców III Rzeszy.

Typowy tego przyk ad znajduje si w znanym przemówieniu, wy-oszonym przez Himmlera w obecno ci Reichsleiterów i Gauleiterów

6 pa dziernika 1943 roku, i zawiera zdanie: „Nale o podj powa - decyzj , by usun ten naród z powierzchni ziemi". Dalej Himmler

twierdzi , e nie czu si „uprawniony do eksterminowania ludzi -powiedzcie, prosz , eby ich zabi lub wyda rozkaz ich zabicia - ipozwoli dzieciom, które b si m ci na naszych dzieciach ipotomkach"; po czym dodawa : „Sko czy em z kwesti ydowsk .Jeste cie teraz poinformowani i zachowajcie to dla siebie. Dopieroznacznie pó niej b dzie sobie mo na postawi pytanie, czy nale ypowiedzie wi cej narodowi niemieckiemu".

Nacisk po ony na zabijanie kobiet i dzieci ydowskich jak iutrzymanie tych operacji w sekrecie zdaje si by jedn z obsesjiHimmlera: „Transportujemy obecnie sto tysi cy ydów w gierskichdo obozów koncentracyjnych... ale aden nie padnie w polu widzenianarodu niemieckiego" (24 maja 1944 roku).

Tak wi c poza eksterminacj na miejscu, na Wschodzie rosyjskim,wida jak ze wszystkich krajów zaj tej Europy zbiegaj si d ugie inie ko cz ce si konwoje z deportowanymi ydami, którzy nape niajtakie obozy mierci (Vernichtungslager) jak Che mno, Be ec, Sobi-bór, Treblinka oraz najbardziej znane O wi cim i Majdanek.

Powiedziano ju i opisano du o lepiej, ni ja tutaj móg bym to zro-bi , wszystko, co si tyczy stosowanych technik i stopnia bestialstwakatów, którzy próbowali zni ofiary do swego poziomu. Przyto-czymy tylko jeden przyk ad - Kurta Gersteina, chrze cijanina zatrud-nionego w SS - jak si mia o okaza - po to, by móg wiadczy wprzysz ci. Opisuje to, co widzia w Be cu, gdy ofiary kierowano dokomór gazowych przypominaj cych nie:

„Matki przyciskaj niemowl ta do piersi, id schodami, wahaj si , wcho-dz do komór mierci! W rogu wysoki SS-mann g no jak pastor wyja nianieszcz nikom: »To nic strasznego! Trzeba tylko mocno oddycha w ko-morze, to wzmacnia p uca, jest to rodek przeciwko chorobom i epidemiom«.

84

„Na pytanie: co si z nimi stanie, odpowiada: »Oczywi cie m czy ni b - musieli pracowa , budowa domy i ulice. Kobiety nie b do tego zmu-

szane; zajm si domem i kuchni «.

Daje to niektórym biedakom ostatni krzt nadziei, dosy , by szlibez oporu ku komorom mierci. Wi kszo wie jednak, o co chodzi,zapach zapowiada im ich los. Wchodz ma ymi schodami i ju widzwszystko. Matki z dzie mi przyci ni tymi do piersi, malutkie dzieci,doros e osoby, m czy ni, kobiety, ca kowicie nadzy; wahaj si , alewchodz do komór mierci, popychani przez pozosta ych, którzy s zanimi, lub przez skórzane pejcze SS-manów, wi kszo bez s owa.

ydówka oko o czterdziestu lat, z p omieniem w oczach przeklinamorderców:

»Niech ich krew spadnie na nich«. Uderzona po twarzy pi cioma lub sze-cioma razami pejcza przez samego kapitana Wirtha znika w komorze ga-

zowej. Wielu si modli. Modl si z nimi. Cisn si do k ta i b agam Bogamego i ich".

A oto wynik sko czonej operacji: „Z drugiej strony ludzie z komman-do robotników otwieraj drewniane drzwi. Obiecano im (nawet ydom) zaich straszn s - ycie, a tak e ma y procent od znalezionych walorów.Niby kolumny z bazaltu ludzie stoj jeszcze w komorach, nie maj c naj-mniejszego miejsca, by upa lub si przechyli . Nawet w zmar ych roz-poznaje si krewnych ciskaj cych sobie r ce. Trudno ich rozdzieli przyopró nianiu komór dla nast pnej partii. Rzuca si cia a wilgotne od potu imoczu, z nogami pokrytymi ka em i up ywami menstruacyjnymi. Trupy dzie-ci ce wyrzucane s w powietrze. Trzeba si pieszy . Pejcze Ukrai cówuderzaj ludzi z kommando. Oko o dwudziestu dentystów zajmuje si spraw-dzaniem jam ustnych przy pomocy haków. Z oto - na lewo, nie ma z ota - naprawo. Inni denty ci wyrywaj za pomoc obc g i m otków z ote z by i ko-rony". (s. 124-125)

Mo na by powo si tak e na przypadek Rudolfa Hoessa, ko-mendanta obozu w O wi cimiu, lub w gierskiego lekarza s dowegodr Nyszly'ego, którzy byli obecni przy scenach podobnych pod ka -dym wzgl dem. Nale oby przypomnie bohaterów z getta warszaw-skiego, deportacj , cho opó nion , to jednak nie mniej okrutn czte-rystu tysi cy ydów w gierskich i wiele innych epizodów, w których

ydzi byli systematycznie katowani, torturowani i zabijani z tak wolupodlenia, jakiej aden umys ludzki, zdawa o si , nie by w staniedotychczas wymy li . Jakiekolwiek okre lenie, jakakolwiek ocenawydaje si nie dorównywa rzeczywisto ci, to dos ownie Vox fauci-

85

bus haesit staro ytnych... Ale cho by si to mia o wyda nieludzkie,po to, by sporz dzi bilans tej katastrofy nie maj cej równej sobie,trzeba podawa liczby. (s. 126-127)

4. Bilans. To sam Adolf Eichmann zaproponowa liczb sze ciumilionów ydów zg adzonych przez nazistów; wyrok Trybuna u Mi -dzynarodowego s dz cego wielkich zbrodniarzy wojennych w No-rymberdze mówi istotnie o tym szacunku przekazanym SS-manomWilhelmowi Hoettlowi i Dieterowi Wisliceny'emu. Pocz tkowo Eich-mann zapewnia , e cztery miliony ydów zgin o w obozach, a dwamiliony to dzie o Einsatzgruppen; Wi liceny'emu o wiadczy , „ eskaka by z rado ci w grobie, bo wra enie, e ma na sumieniu szemilionów ofiar, by oby dla niego ród em niezwyk ej satysfakcji".

W zwi zku z tym, e chodzi o tylko o szacunki poufne jednego zównych zbrodniarzy wojennych, nale o je porówna z dok adnymi

danymi liczbowymi. Otó nie bez powodu tylu deportowanychwspomina o nieko cz ce si apele przy odje dzie i przyje dzie ka -dego konwoju: listy sporz dzano troskliwie i dok adnie, tak jak worganizacji niemieckiej przy wykonywaniu pracy administracyjnej.

W marcu 1943 roku Korherr, szef inspekcji statystycznej Rzeszydostarczy Himmlerowi na jego pro raport o stanie zaawansowaniaostatecznego rozwi zania. Wynika z niego, e „Spadek judaizmu eu-ropejskiego powinien wynosi cztery miliony g ów". Znaczne koloniepowinny istnie w tym czasie tylko w Rosji (cztery miliony), na W -grzech (siedemset pi dziesi t tysi cy), w Rumunii (trzysta tysi cy) iby mo e we Francji; zabitych w pozosta ej cz ci Rosji i w strefiefrontu w tym raporcie zupe nie nie uwzgl dniano. Otó w tym czasieczterysta trzydzie ci tysi cy ydów w gierskich nie zosta o jeszczewywiezionych do O wi cimia, a w samej Generalnej Guberni w Pol-sce o ich jeszcze oko o dwustu siedemdziesi ciu tysi cy. A zatemzg adzono od pi ciu do siedmiu milionów ydów, a sze milionówuzyskuje si innymi metodami.

Pierwsza polega na dodawaniu liczby ofiar wed ug miejsc zag ady;Polska Komisja do Badania Zbrodni Wojennych podaje dla Be ca,Treblinki, Sobiboru i Che mna liczb miliona o miuset pi dziesi ciutysi cy ofiar. Dla O wi cimia Rudolf Hoess wskaza dwa milionypi set tysi cy unicestwionych ydów; ale niew tpliwie w tej liczbiebyli tak e Cyganie, Rosjanie i Polacy; mo na wi c zmniejszy liczb

ydów do dwu milionów. Je eli chodzi o eksterminacj „pod go ym

86

niebem" przez Einsatzgruppen, liczba wynosi a wed ug danych ame-ryka skich jeden milion, dwa miliony wed ug Eichmanna, redniomo na przyj milion pi set tysi cy. Tym sposobem dochodzimy dopi ciu milionów trzystu pi dziesi ciu tysi cy, nie licz c gett w Pol-sce i ró nych obozów pracy, co upowa nia do podania liczby bliskiejsze ciu milionom.

W ko cu M.G. Ritlinger, autor The fina solution (Rozwi zanieostateczne) stosuj c godn zaufania metod brytyjsk understatement,przygl da si ponownie obliczeniom i bierze systematycznie dla ka -dego kraju najni sz liczb eksterminowanych. Szacuje, e niektóreliczby by y zwi kszane celowo lub nie wiadomie b przez nazistów(przechwa ki zbrodniarzy, niezdrowy p d do rekordu), b przez

ydów (zrozumia y pesymizm tych, którzy prze yli), i w ten sposóbokre la si , e liczba ofiar wynosi a oko o czterech milionów pi ciusettysi cy.

Nie mo na powiedzie , e pó tora miliona ofiar wi cej czy mniejnie ma wielkiego znaczenia; b w tych ponurych statystykach zaw-sze jakie wahania i cho mo na by s dzi , e ró nica in plus czy inminus nie jest tak istotna, to w ka dym razie niczego zasadniczo niezmienia ona ani w winie tych, którzy wiadomie pragn li zbrodni, aniw niezwyk ym jej charakterze. (s. 128-129)

Trzeba by tak e dla pe nej informacji poda , kraj po kraju, propor-cje zag ady. Pani Dawidowicz dostarczy a nam wyczerpuj cych da-nych; przytoczymy tylko kilka przyk adów. Polska, kraje nadba tyc-kie, Niemcy-Austria: dziewi dziesi t procent unicestwionej populacjiydowskiej; Grecja, Holandia, W gry od siedemdziesi ciu siedmiu do

siedemdziesi ciu procent; Ukraina, Belgia, Jugos awia: sze dziesi tprocent; Francja: dwadzie cia sze procent; W ochy: dwadzie ciaprocent; Dania i Finlandia prawie nic. W ten sposób ilo ekstermi-nowanych dochodzi sze dziesi ciu siedmiu procent - do pi ciu mi-lionów dziewi ciuset tysi cy (z o miu milionów o miuset tysi cy).

Jak to by o mo liwe? Co dok adnie wiedziano o realizacji monstru-alnego projektu Hitlera? Jaka by a postawa aliantów, Ko cio a, sa-mych ydów? S to niektóre z pyta , jakie postawi sobie historykdopiero kilkadziesi t lat pó niej; spróbujemy na nie odpowiedzieprzedstawiaj c aktualny stan wiedzy socjologii antysemityzmu, tejsamej kolekcji: Sociologie de 1'antisemitisme n° 2194

87

SPIS TRESCISTRONA W ORYGINALE/ = STRONA KSEROKOPII

WPROWADZENIE POJ 7/ 3Rozdzia pierwszySTARO YTNO POGA SKA 13/ 7I. wiadectwa biblijne i egipskie 14/ 8II. Staro ytno helle ska i rzymska 17/ 10Rozdzia drugiSTARO YTNO CHRZE CIJA SKA 26/ 16I. Antysemityzm religijny 28/ 17II. Dziedzictwo antysemityzmu poga skiego 31/ 19III. Reperkusje praktyczne 34/ 21Rozdzia trzeciEPOKA FRANKO SKA 41/ 26Rozdzia czwartyOD WYPRAW KRZY OWYCH DO EMANCYPACJII. Wrogo religijna 51/ 32II. Elementy ekonomiczne 66/ 42III. Naród upokorzony, odrzucony, oddzielony 68/ 44IV. Emancypacja 73/ 47Rozdzia pi tyANTYSEMITYZM RASISTOWSKI 80/ 52I. Francja od 1870 do 1940 roku 82/ 53II. Doktryny nazistowskie 90/ 59III. Wprowadzenie w praktyk doktryn nazistowskich 97/ 64IV. Francja okresu Vichy 108/ 72V. Zag ada, „rozwi zanie ostateczne" 117/ 79SPIS TRE CI 87

88