hoo g sensitivit e it

8/12/2019 Hoo g Sensitivit e It

http://slidepdf.com/reader/full/hoo-g-sensitivit-e-it 1/18

Januari 2013

Hoogsensitiviteit

https://twitter.com/ColindaDrube

http://www.facebook.com/praktijkcolindadrube

http://www.colindadrube.nl/



François Haverschmidtwei 2 www.colindadrube.nl8914 BC Leeuwarden [email protected]

2

Inhoud

Hoogsensitiviteit .......................................................................................................... 3

Hoogsensitieve kinderen.............................................................................................. 3

Veel opmerken en diep reflecteren .............................................................................. 3

Emotionele beleving .................................................................................................... 4

Kenmerken van hoogsensitiviteit ................................................................................. 4

Kenmerken naar Aron .................................................................................................. 5

Kenmerken naar LiHSK ............................................................................................... 6

Kenmerken op lichamelijk gebied: ............................................................................ 6

Kenmerken op emotioneel gebied: ........................................................................... 6

Kenmerken op mentaal gebied: ............................................................................... 7

Kenmerken op spiritueel gebied: .............................................................................. 7

Stoornissen in relatie tot hoogsensitiviteit ................................................................... 7

ADHD........................................................................................................................... 8

ADD ............................................................................................................................. 8

PDD-nos ...................................................................................................................... 8

Syndroom van Asperger .............................................................................................. 9

NLD ............................................................................................................................. 9

Hoogbegaafdheid in relatie tot hoogsensitiviteit ........................................................... 9

Hoogintelligente leerling ......................................................................................... 10

Hoogbegaafde leerling ........................................................................................... 10

Opvoeding ................................................................................................................. 11

Emoties benoemen .................................................................................................... 11

Grenzen stellen .......................................................................................................... 11

Onderwijs .................................................................................................................. 12

Basisschool................................................................................................................ 12

Visueel-ruimtelijk denken ........................................................................................... 13

Ordening .................................................................................................................... 13

Creatief denken ......................................................................................................... 15

Onderpresteren .......................................................................................................... 15

Omgeving .................................................................................................................. 16

Joost, een gevoelig kind met een ontwikkelingsvoorsprong ...................................... 16

Viola, een hooggevoelig kind ..................................................................................... 16

10 Tips om beter om te gaan met Hoogsensitiviteit ................................................... 17




3

HoogsensitiviteitHet begrip 'hoogsensitief' (of 'hooggevoelig') is een vertaling van het Engelse highly

sensitive, een term geïntroduceerd door Amerikaans psycholoog Elaine N. Aron. Aronconcludeerde dat een bepaalde groep mensen beschikt over een natuurlijktemperament om veel dingen op te merken, en daarover diep te reflecteren alvorens tehandelen. Zij noemt deze mensen 'hoogsensitief'.

Aron's conclusie is ons uitgangspunt, in de uitwerking van die conclusie volgen wijechter onze eigen visie. Waarom? Aron omschrijft de thema's rondom hoogsensitievekinderen vooral vanuit een gevoelsmatige en emotionele context. Het is echter onzeervaring dat ouders vragen om meer houvast:

Vaak is er onduidelijkheid over de diagnose 'hoogsensitief', vanwege verwarring met

leer- en ontwikkelingsstoornissen; Er is veel behoefte aan informatie over het opvoeden van een hoogsensitief kind;

Er zijn vragen over de begeleiding op school, vooral op het gebied van deinformatieverwerking van hoogsensitieve kinderen. Scholen blijken in de praktijkweinig te kunnen met een uitleg als 'mijn kind is gevoelig en snel overprikkeld'.

Hoogsensitieve kinderenHoogsensitieve kinderen nemen veel waar. Ze herkennen de kleinste veranderingen endetails, bijvoorbeeld een poster in het klaslokaal die verhangen is, het nieuwe T-shirtdat je aanhebt, een plant die te weinig water heeft gehad en een beetje slap hangt.Zowel thuis als op school observeren ze voortdurend. Om goed te kunnen zien wat ergebeurt, nemen ze meestal niet direct actief deel aan een situatie, ze staan liever eerstop enige afstand toe te kijken. Ook in situaties met sociale interactie zijn ze oplettend.Ze weten bijvoorbeeld precies te benoemen wat er in een bepaalde situatie gebeurd is,ook als dat inmiddels lang geleden is. Op school observeren hoogsensitieve kinderenbijvoorbeeld nauwkeurig welke kinderen de neiging hebben om fel te reageren. Zeweten vervolgens precies wat ze bij deze kinderen beter kunnen laten, om niet zelf metdie felle reactie geconfronteerd te worden. Ze denken diep na over oorzaak en gevolg.

Veel opmerken en diep reflecteren Amerikaans psycholoog Elaine N. Aron, de grondlegster van het begriphoogsensitiviteit, noemt twee aspecten kenmerkend voor een hoogsensitief kind: 'deneiging veel op te merken' en 'diep te reflecteren alvorens te handelen' (Het hoogsensitieve kind, 2004, p. 23). Door de combinatie van beide aspecten kan eenhoogsensitief kind angstig lijken. Wanneer op school verteld wordt over een heftigestorm in Frankrijk waarbij caravans geraakt werden door vallende bomen en eenpersoon daardoor is overleden, denkt het kind daar diep over na en betreft hetgebeuren op zijn eigen situatie. 's Avonds in bed komen de tranen: het kind wil niet opvakantie, want 'stel je voor dat ook op onze caravan een boom valt, zijn we danallemaal dood?'. In feite is vooral sprake van behoedzaamheid, omdat het kind weetwat er allemaal kan gebeuren.




4

Hoogsensitieve kinderen voelen zich het meest op hun gemak bij volwassenen dievoortdurend rustig en oprecht met hen omgaan. Dan durven ze zichzelf te laten zien enblijken het spontane, communicatieve, sociale, creatieve en intelligente kinderen dieveel te vertellen hebben. Verhef je echter regelmatig je stem, reageer je wel eens boosof heb je de neiging steeds weer te corrigeren, waardoor nadruk komt te liggen op datwat niet goed gaat ("Zit nou toch eindelijk eens stil", "Doe eens normaal", "Je werk isniet netjes genoeg"), dan zal een hoogsensitief kind zich onvoldoende veilig bij jevoelen.

Emotionele belevingHoogsensitieve kinderen lijken een sterke emotionele beleving te koppelen aan dedingen die ze opmerken. Mogelijk hebben ze dat op een bepaalde manier nodig. Alsofdat wat ze waarnemen waarde en betekenis voor hen heeft wanneer ze er eeninnerlijke reactie bij ervaren. Iedere indruk lijkt iets los te maken, of dat nu vreugde,verdriet, afschuw, schrik, angst, verbazing, verwondering of wat dan ook is. Ze zoekenindrukken op en halen deze diep naar binnen, door ze tot een onderdeel van huninnerlijke beleving te maken. Maar te veel indrukken achter elkaar, of een te heftigeindruk ineens, kan tot uitputting leiden. Het kind raakt zo vol, dat het minder goed gaatfunctioneren. Er ontstaat, wat Elaine Aron noemt, 'overprikkeling'. Dat kan zich uiten interuggetrokken of juist heel druk gedrag, woedeaanvallen, hangerigheid, op zichzelfwillen zijn, huilen, boosheid of concentratieproblemen.

Kenmerken van hoogsensitiviteitElaine Aron richt zich in haar verklaring van hoogsensitiviteit vooral op emotioneleoorzaken en gevolgen, en legt nogal wat nadruk op overprikkeling. Daardoor ontstaatde indruk dat problemen rondom hoogsensitiviteit vooral te maken hebben met 'te openstaan' voor indrukken en daardoor snel overprikkeld raken. Maar in de praktijk merkenouders en leerkrachten dat hoogsensitiviteit meer is dan dat.

Hieronder volgen de kenmerken zoals Elaine Aron die noemt in haar boek 'Hethoogsensitieve kind', evenals de kenmerken zoals LiHSK die hanteert naar aanleidingvan vele ervaringsverhalen van ouders en leerkrachten. Deze kunnen worden gezienals een toevoeging of verduidelijking op de wetenschappelijk bepaalde kenmerken van Aron.




5

Kenmerken naar Aron snel schrikken

last hebben van kleren die kriebelen, naden in sokken of kledingmerkjes tegende huid

niet houden van verrassingen

meer leren van een vriendelijke terechtwijzing dan van strenge straf

lijkt gedachten te kunnen lezen

moeilijke woorden gebruiken voor de leeftijd

elk vreemd geurtje ruiken

een scherpzinnig gevoel voor humor hebben

zeer intuïtief lijken

moeilijk in slaap te krijgen na een opwindende dag

moeite hebben met grote veranderingen

wil zich verkleden als de kleren nat of zanderig zijn geworden

veel vragen stellen

perfectionistisch zijn

oog hebben voor het verdriet van anderen

van rustige spelletjes houden

diepzinnige, beschouwende vragen stellen

zeer gevoelig zijn voor pijn

slecht kunnen tegen een luidruchtige omgeving

oog hebben voor detail (iets dat van plaats is veranderd, een verandering iniemand uiterlijk)

eerst kijken of het veilig is alvorens ergens in te klimmen het best presteren wanneer er geen vreemden bij zijn

de dingen intensief beleven

Aron geeft aan dat een kind hoogsensitief is wanneer dertien of meer vragen vantoepassing zijn. Maar ook wanneer slechts één of twee vragen in extreme mate waarzijn geldt een kind als hoogsensitief.

Daarbij dient opgemerkt te worden dat kinderen met een gedragsstoornis (zoals ADHD, ADD, PDD-nos) vaak een beeld vertonen waarin zeker twee tot vijf van de zojuist

genoemde kenmerken waar zijn. Ouders, en ook leerkrachten, dienen zich te realiserendat dit niet betekent dat de diagnose betreffende de gedragsstoornis onjuist is, dus dathet kind hoogsensitief zou zijn in plaats van ADHD (of PDD-nos, of...) te hebben. Zowelgedragsstoornissen als hoogsensitiviteit zijn slechts te diagnosticeren naar aanleidingvan het complete beeld dat een kind laat zien in zijn of haar gedrag, en niet naaraanleiding van enkele losse kenmerken.

Een kind met ADHD bijvoorbeeld zal kunnen scoren op de punten: 'last hebben vankleren die kriebelen', 'elk vreemd geurtje ruiken', zeer intuïtief lijken', 'moeilijk in slaap tekrijgen na een opwindende dag' en 'de dingen intensief beleven' - maar daarmeevertoont het kenmerken die (ook) passen binnen het beeld van ADHD.




6

Een kind met PDD-nos zal kunnen scoren op: 'snel schrikken', 'last hebben van klerendie kriebelen', 'niet houden van verrassingen', 'elk vreemd geurtje ruiken', 'moeilijk inslaap te krijgen na een opwindende dag', 'moeite hebben met grote veranderingen','zeer gevoelig zijn voor pijn' en 'slecht kunnen tegen een luidruchtige omgeving' - maardat zijn kenmerken die (ook) passen binnen het beeld van PDD-nos.

Kenmerken naar LiHSKHieronder volgt een opsomming van kenmerken volgens de visie van LiHSK,onderverdeeld in vier categorieën:

- lichamelijk: het fysieke lichaam, inclusief de zintuigen- emotioneel: gevoelens, omgang met anderen- mentaal: denken, leren, informatieverwerking- spiritueel: besef van een zingevende context, eventueel vallend buiten de

grenzen van het direct waarneembare.

Bij hoogsensitieve kinderen herkennen we kenmerken uit alle vier categorieën. Dekenmerken staan in relatie tot elkaar en hebben dus vooral betekenis in hun onderlingesamenhang. Daarmee ontstaat een beeld van hoogsensitiviteit, dat in een kindherkenbaar moet zijn. Voldoen aan slechts enkele kenmerken is in de visie van LiHSKdus niet genoeg om te kunnen spreken van hoogsensitiviteit.

Kenmerken op lichamelijk gebied:

- veel zien, kleine veranderingen waarnemen- graag 'langs de kant' staan om te observeren- scherp horen, bijvoorbeeld geluiden snel 'hard' noemen- geïrriteerd zijn door kleine ongemakken, zoals een natte mouw of labeltjes in

kleding- intens reageren op lichamelijke pijn- subtiele geuren smaakverschillen onderscheiden- gevoelige ogen, bijvoorbeeld licht snel 'fel' noemen

Kenmerken op emotioneel gebied:

- aanvoelen van stemmingen en emoties- zich snel zorgen maken- toetrekken naar kinderen die enigszins buiten 'de groep' vallen- behoefte hebben aan een rustige omgeving met niet te veel mensen- moeite hebben met veranderende omstandigheden- de kwetsbaarheid van anderen zien en begrijpen- tijd nodig hebben om aan een nieuwe situatie of omgeving te wennen- inlevingsvermogen, zich goed kunnen verplaatsen in de gevoelens van anderen- niet van verrassingen houden- op jonge leeftijd al in staat zijn tot zelfreflectie- niet in het middelpunt van de belangstelling willen staan.




7

Kenmerken op mentaal gebied:

- een goed geheugen hebben- voor de leeftijd over een grote woordenschat beschikken- snel van de ene gedachte naar de andere associëren- diepzinnige vragen stellen- eindeloos willen weten 'waarom'- resultaten van rekenen blijven achter bij de rest van de vakken- een goed gevoel voor vreemde talen hebben, maar die graag in de praktijk leren

via conversatie (liever dan uit een boekje)- kennis op school niet letterlijk willen/kunnen reproduceren, maar liever creatief

toepassen- moeite hebben met structureren en organiseren- een hekel hebben aan oefenen en herhalen

- dichtklappen of zenuwachtig worden bij feitelijke, gesloten vragen- liever belevend lezen dan begrijpend lezen

Kenmerken op spiritueel gebied:

- eigen wijsheid, heel gericht de eigen weg volgen- vol levenslust, heel blij en enthousiast kunnen zijn- zeer hechten aan de waarheid- gericht zijn op liefde en vrede- diep nadenken over levensvragen- sterke binding hebben met de natuur (planten, dieren)- blijk geven van respect voor het leven en voor andere mensen

- wat tegenover elkaar staat tot harmonie (willen) brengen ('mediator')

Sommige kinderen geven blijk van paranormaal/spirituele kenmerken. Deze kenmerkenzijn niet karakteristiek voor alle hoogsensitieve kinderen, maar kunnen bij enkele vanhen wel overduidelijk aanwezig zijn:

- geesten of entiteiten ervaren- communiceren met elfjes, kabouters enzovoort- telepathische vermogens bezitten- gebeurtenissen voorzien- licht en kleuren (aura's) waarnemen- herinneringen aan vorige levens hebben

Stoornissen in relatie tot hoogsensitiviteitSoms is het overduidelijk dat een kind hoogsensitief is. Veel vaker echter is er twijfel,vooral wanneer gedragskenmerken van het kind tevens doen denken aan een leer- ofgedragsstoornis als ADHD, ADD, NLD of PDD-nos.

Hieronder wordt een kort overzicht gegeven van verschillende stoornissen in relatie tothoogsensitiviteit. Dit overzicht is slechts indicatief en kan een psychologische diagnoseniet vervangen. Het is daarom raadzaam om bij twijfel deskundige hulp te zoeken vaneen kinderpsycholoog, -orthopedagoog of -psychiater. Aan dit overzicht kunnen geen

rechten worden ontleend.




8

ADHDEen kind met ADHD vertoont vaak veel innerlijke onrust en spanning, welke zich uit in

impulsief en druk gedrag. Het kind kan moeilijk stilzitten, is altijd in beweging en zietsteeds weer nieuwe dingen om zich mee bezig te houden. Het drukke gedrag isondoordacht en onverwacht, en staat daarmee in groot contrast tot de neiging 'diep nate denken alvorens te handelen' welke zo kenmerkend is voor hooggevoeligheid.

Een kind met ADHD kan erg gevoelig zijn voor storende invloeden als harde geluiden,fel licht, een omgeving met veel mensen of kriebelende kleren. Het raakt sneloverprikkeld van dergelijke invloeden, reden waarom men vaak concludeert dat het kindwaarschijnlijk hooggevoelig is. Een snelle overprikkeling is echter een duidelijk kenmerkvan ADHD. In tegenstelling tot een hooggevoelig kind zal het kind met ADHD echterniet goed kunnen waarnemen wat met hem gebeurt en is moeilijk te corrigeren in zijn

gedrag. Het reageert ongenuanceerd of oppervlakkig op de vraag wat hij doet enwaarom. Een hooggevoelig kind geeft duidelijk blijk van inzicht in de situatie en is instaat tot zelfreflectie; het kan aangeven waarom hij doet wat hij doet, is goed tecorrigeren of goed in staat om wenselijk gedrag aan te leren.

ADDVan alle stoornissen vertoont het beeld van ADD waarschijnlijk de meesteovereenkomsten met dat van hoogsensitiviteit. Een kind met ADD is rustig, sociaal,gevoelig en betrokken. Het blijft graag op de achtergrond, absorbeert veel informatie uitzijn directe omgeving en voelt zich dan snel overspoeld met indrukken. Bovendien is hijgevoelig voor licht, geluid en geuren. Het zou zo maar over een hoogsensitief kind

kunnen gaan!

Kinderen met ADD hebben echter, in vergelijking tot hoogsensitieve kinderen, eenminder goede controle op impulsen van binnenuit. Het is vaak erg druk in hun hoofd, enhoewel ze uiterlijk vrij rustig overkomen hebben ze geen grip op al die onrustigegedachten. Dit resulteert niet - zoals bij ADHD - in drukte en impulsiviteit, maar juist ineen trage en apathische houding. Ze dromen weg, instructies dringen niet door, zelijken gewoon niet naar je te luisteren, je kunt ze niet (meer) bereiken. Ze voelen zichsnel door jou onder druk gezet en ondernemen dan nauwelijks meer iets.

Kennis kunnen ze vaak goed opnemen en reproduceren. Ze hebben echter moeite met

verbanden leggen en kennis creatief toepassen - iets waar hooggevoelige kinderen juistheel goed in zijn. Ook missen ze het vermogen van een hooggevoelig kind om zich opeen dieper niveau in zaken en in andere mensen in te leven, voornamelijk opmomenten van spanning en stress.

PDD-nosEen kind met PDD-nos is erg vasthoudend in zijn gewoonten. Hij raakt snel in paniekwanneer dingen anders gaan, iets wat zich meestal uit in plotselinge boze uitvallen enopstandig gedrag. Ook hoogsensitieve kinderen hebben vaak moeite metveranderingen. Zij staan echter open voor uitleg en correctie. In tegenstelling totkinderen met PDD-nos zijn zij in staat om vrij snel te leren hoe ze moeten omgaan met

voor hen lastige situaties.




9

Nog een overeenkomst tussen PDD-nos en hooggevoeligheid is de reactie op prikkels:beide typen kinderen kunnen snel afgeleid zijn door bijvoorbeeld harde geluiden,kriebelende kleren en lichamelijke pijn. Een kind met PDD-nos gaat hier echter op eenzeer stereotiepe manier mee om: te heftig in relatie tot de situatie, gefixeerd en moeilijkbij te sturen. Een hoogsensitief kind weet duidelijk aan te geven wat er gebeurt enwaarom hij iets doet, de communicatie loopt gemakkelijker dan bij een kind met PDD-nos. Hoogsensitieve kinderen zijn bovendien sociaal sterk ontwikkeld, terwijl kinderenmet PDD-nos veelal moeite hebben met sociale informatie, non-verbale communicatieen het leggen van contact.

Syndroom van AspergerVerbaal vaardig zijn is een overeenkomst tussen kinderen met het syndroom van Asperger en hoogsensitieve kinderen (vooral wanneer zij een bovengemiddelde of hogeintelligentie hebben). Bij hoogsensitieve kinderen is de intelligentie harmonischerontwikkeld: zij leggen vlot verbinding met andere begrippen en laten een enormediepgang zien. Kinderen met Asperger weten vaak veel van één onderwerp, zoalscomputers of wiskunde, en kunnen daar helemaal in opgaan.Beide typen kinderen kunnen eigenwijs en koppig zijn. Bij het hooggevoelige kind komtdit voort uit een gevoel voor rechtvaardigheid, een diep innerlijk weten en het doorzienvan onecht gedrag bij mensen. Kinderen met het syndroom van Asperger zijn echtervaak koppig en vasthoudend omdat ze bang zijn hun grip op de situatie te verliezen. Zehebben behoefte aan voorspelbare situaties en houden niet van veranderingen, omdatze die niet goed binnen een bepaalde context kunnen plaatsen.

NLDKinderen met NLD kunnen zich, net als hoogsensitieve kinderen, goed uitdrukken enkomen erg wijs over. Er zit echter een duidelijk verschil in begrips- envoorstellingsvermogen. Kinderen met NLD hebben moeite om zaken te interpreteren,de context ontgaat hen. Ze kunnen bovendien erg gefrustreerd raken van creatieveopdrachten, waarbij ze zelf iets mogen bedenken. Beide aspecten zijn juist kwaliteitenvan hoogsensitieve kinderen, die vaak contextgericht en creatief zijn.Kinderen met NLD zijn erg gericht op hun omgeving, voelen stemmingen bij mensenaan en kunnen hun eigen gevoelens goed interpreteren. Deze aspecten vinden we ookbij hoogsensitieve kinderen. Ook kunnen beide typen kinderen snel overprikkeld zijn. Bijhooggevoelige kinderen komt dit door een tijdelijke overvloed aan indrukken, waarvoor

ze zich even willen afsluiten. Bij kinderen met NLD ligt er veel meer een schrikreactieaan hun overprikkeling ten grondslag: doordat ze de situatie niet kunnen inschatten,context missen en niet weten hoe ze moeten anticiperen, verliezen ze het overzicht enraken in paniek.

Hoogbegaafdheid in relatie tot hoogsensitiviteitLange tijd werd hoogbegaafdheid vooral gedefinieerd in termen van cognitieveintelligentie. Een kind gold als hoogbegaafd wanneer het een hoog IQ (>130) had ensterk gemotiveerd was tot het leveren van prestaties. En nog steeds bestaat bij veelleerkrachten, leerlingen en studenten het idee dat een hoogbegaafd kind een nerd is,een echte professor - sociaal een tikkeltje vreemd en altijd met de neus in de boeken,

iemand die naar het gymnasium gaat en voor alle vakken negens en tienen haalt.




10

Toen Elaine N. Aron onderzoek deed onder hoogbegaafden ontdekte zij dat velen erggevoelig zijn. Door die hoge gevoeligheid blijken zij vaak eerder creatief danprestatiegericht. Een creativiteit die bij velen, zo ontdekte Aron, moeizaam totuitdrukking komt omdat zij overweldigd worden door indrukken en emoties. Aron beslootvervolgens in het bijzonder die emotionele kant uit te lichten, wat onder meerresulteerde in de term 'hoogsensitiviteit' en haar boeken.

Inmiddels verandert er veel rond de definiëring en interpretatie van hoogbegaafdheid.Irvine bracht een duidelijk onderscheid aan tussen hoogintelligente en hoogbegaafdeleerlingen.

Hoogintelligente leerling: is ervaren in het van buiten leren, is oplettend in de klas,houdt van logica en heeft goede ideeën, werkt hard, presteert bovengemiddeld, leert

gemakkelijk en houdt van school.

Hoogbegaafde leerling: heeft altijd vragen en is zeer nieuwsgierig, houdt vancomplexiteit, probeert vooral veel uit, stelt alles ter discussie, presteert vaak gemiddeldof zelfs beneden gemiddeld, is vaak een eenling, laat sterke gevoelens en opinies zien,leidt antwoorden af uit de context, is hoogst zelfkritisch en houdt van leren.

Dat hoogbegaafdheid meer is dan het leveren van uitmuntende prestaties blijkt ook uitde Delphi-definiëring (2008):Een hoogbegaafde is een snelle en slimme denker, die complexe zaken aankan.

Autonoom, nieuwsgierig en gedreven van aard. Een sensitief en emotioneel mens,

intens levend. Hij of zij schept plezier in creëren.

Velen erkennen inmiddels dat hoogbegaafdheid en hooggevoeligheid vaak (dus nietaltijd) samengaan. Kwaliteiten van hoogbegaafde/hoogsensitieve kinderen zijn ondermeer: een grote sociale opmerkzaamheid, empathisch, creatief, oplossingsgericht enautonoom. Mogelijke valkuilen zijn voor deze kinderen: hun talloze angstgedachten, hunneiging om niet te willen opvallen en niet anders te willen zijn (waardoor ze vaakonderpresteren), hun grote behoefte aan een goede 'sfeer' in de klas (waardoor zegrote moeite met een enigszins strenge leerkracht kunnen hebben en niet naar schoolwillen) en hun beeldende wijze van informatieverwerking (waardoor ze nietvanzelfsprekend volgordelijk en gestructureerd werken, en snel achter kunnen raken

met de lesstof).




11

OpvoedingBij sommige kinderen blijkt al in de baby- of peutertijd dat ze erg gevoelig zijn of een

ontwikkelingsvoorsprong hebben. Ze huilen bijvoorbeeld veel of ze huilen lang en intensom zich te ontladen van een overdaad aan prikkels. Ze willen overdag niet slapen, maarontdekkend bezig zijn. Ze observeren met wijze ogen. Ze worden onrustig als dehuiskamer vol mensen is, of als ze harde geluiden horen.

Maar zo hoeft het niet altijd te zijn. Een kind kan zich evengoed erg druk gedragen endaarmee de ouders bijna tot wanhoop brengen. Hij kan ook juist stil en teruggetrokkenzijn, een gemakkelijk kind in de opvoeding. Of het kind ontwikkelt zich aanvankelijkzoals verwacht en pas tijdens de schooltijd blijkt dat hij erg gevoelig is en anders dan deleeftijdsgenootjes.

Emoties benoemenHoogsensitieve kinderen voelen zich vaak overweldigd door gebeurtenissen, ervaringenen hun eigen gedachten. Die overweldiging uiten zij onder meer in emoties, zoalswoede, angst en verdriet. Soms slaan deze emoties 'naar binnen' en zien weteruggetrokken of zeer behoedzaam gedrag. Veel ouders zien uitingen van woede ofangst als negatief gedrag en willen dat hun kind er zo snel mogelijk mee stopt. Maarbeter dan emoties als negatief te zien kunnen we ze beschouwen als een kans om eenkind op te voeden. De emoties van je kind bieden jou als ouder de kans om hem of haarvaardigheden aan te leren op het gebied van waarnemen, gewaarworden, benoemenen verwoorden.

Bij het bevestigen en benoemen van emoties is luisteren de belangrijkste vaardigheid.Dit luisteren is een actieve bezigheid, omdat je je aandacht bewust inzet om tebegrijpen en in te voelen wat je kind bedoelt. Je verplaatst je in je kind. Je stelt vragenom te weten wat je kind wil en voelt en om hem of haar te stimuleren gevoelensduidelijk te maken. Door actief te luisteren en vervolgens met eigen woorden degevoelens van je kind te benoemen, geef je aan dat je die gevoelens erkent enaccepteert. Bij actief luisteren maak je gebruik van vaardigheden als parafraseren,reflecteren en concretiseren. Vermijd dat je zelf emotioneel wordt of een 'moeten' aan jekind opdringt.

Het benoemen van emoties wordt uitgebreid behandeld, met voorbeelden, in het boek'Wegwijs in hooggevoeligheid'.

Grenzen stellenKinderen hebben grenzen nodig om zich te kunnen oriënteren. Hooggevoelige kinderenzijn vaak zo sterk verbonden (één) met de wereld om hen heen dat ze er te veel indreigen op te gaan. Ze hebben grenzen nodig om houvast te ervaren en een eigenidentiteit te ontdekken. Door van een begrijpende maar standvastige volwassene teleren wat aanvaardbaar is kunnen ze gevoel van eigenwaarde ontwikkelen, moed omuitdagingen aan te gaan en vertrouwen krijgen in hun eigen mogelijkheden. Dan lerenze een individu te zijn met eigen behoeften en talenten, te midden van die wereld

waarmee ze zich zo verbonden voelen.




12

Hoe kun je hooggevoelige kinderen grenzen stellen zonder hen in emotioneel enzintuiglijk opzicht te overweldigen? Enkele suggesties:

- Praat rustig en gebruik weinig woorden. Je kind aankijken en ‘nee’ zeggen zalvaak al voldoende zijn.

- Let op je woordgebruik. Kinderen gaan, vooral als ze nog jong zijn, over hetalgemeen af op de essentie van een zin, die wordt bepaald door het werkwoordof zelfstandig naamwoord. Zet je het woordje ‘niet’ erbij dan blijft die essentiehetzelfde voor je kind, terwijl jij er het tegendeel mee bedoelt. Intuïtieve enhooggevoelige kinderen zijn erg opmerkzaam en gericht op de kern van zaken,dus ook van zinnen. Probeer bij het stellen van grenzen ontkenningen in zinnente vermijden om de essentie van je boodschap duidelijk weer te geven.Bijvoorbeeld: in plaats van: "Niet aankomen", liever: "Dat moet blijven staan" inplaats van: "Niet op de stoel staan", liever: "Op de stoel gaan zitten".

- Geef je kind zelf de verantwoordelijkheid om een ongewenste situatie tebeëindigen. Komt je kind bijvoorbeeld aan een kostbaar voorwerp dan zeg jerustig zijn naam om zijn aandacht te trekken. Op het moment dat hij je aankijktzeg je: “Nee. Dat moet blijven staan”. Vervolgens wacht je af wat je kind doet.Blijft hij het voorwerp aanraken dan herhaal je je woorden. Eventueel benadruk jeze door naar hem toe te gaan, door je knieën te zakken en hem kalm maarvastberaden aan te kijken. Je herhaalt je woorden nog eens en wacht net zo langtot hij het voorwerp zelf loslaat of met rust laat. Doet hij dat dan beloon je hemmet een blij: “Goed zo”.

- Maak je grenzen zichtbaar en tastbaar. Blijft je kind doorgaan met ongewenstgedrag zet hem dan bijvoorbeeld even achter een deur of achter een streep. Leg

hem daarbij uit dat die deur of die streep de grens voorstelt die jij hem duidelijkwilt maken en dat je hem erachter zet wanneer hij er overheen blijft gaan. Letook hier op je woordgebruik. Door de inrichting van veel huizen zal een kind datachter de deur wordt gezet in veel gevallen op de gang terechtkomen. Hoewel‘op de gang’ ruimtelijk gezien voor jou hetzelfde betekent als ‘achter de deur’,heeft dit laatste wat betreft woordgebruik voor je kind een veel duidelijkerboodschap (‘achter de deur’ betekent achter de grens, ‘op de gang’ betekentop…?).

Onderwijs

BasisschoolEen school is bij uitstek de omgeving waar het mentaal/cognitieve leren aan bod komten begeleid wordt. Uit onderzoek blijkt echter dat de mentale aspecten vanhoogsensitiviteit op school weinig bekend zijn. Dat komt deels omdat ouders niet erg deneiging hebben om die kenmerken op school te noemen. Een andere oorzaak is dat inde literatuur over hoogsensitiviteit nauwelijks op het mentale aspect wordt ingegaan. Inhaar boek Het hoogsensitieve kind (p. 315) zegt Elaine Aron: ‘Het is van vitaal belangdat er voor hsk’s iets wordt gedaan met hun intensievere informatieverwerking…’, enspreekt zij van een dieper en creatiever denkproces dan bij de meeste andere kinderen.Hoewel Aron dus opmerkt dat hoogsensitieve kinderen ook in mentaal/cognitief opzichtover bepaalde opvallende kenmerken beschikken, werkt zij deze niet verder uit.




13

Hoe leren hoogsensitieve kinderen? Hoe verwerken zij informatie en wat voor instructiehebben zij nodig tijdens de les?

Visueel-ruimtelijk denkenHoogsensitiviteit lijkt samen te hangen met sterk actieve functies van derechterhersenhelft. Via de rechterhersenhelft zijn we vooral ingesteld op de wereldbinnenin onszelf, ons innerlijke weten en voelen. Het is de helft die samenhangt metsociale en emotionele vaardigheden. Kijken we naar het verwerken van informatie danis de rechterhersenhelft verbonden met het visueel-ruimtelijk denken. Hoogsensitievekinderen ervaren de wereld om hen heen vooral via de visueel-ruimtelijke functies. Demeeste andere kinderen hebben juist een voorkeur voor de linkerhersenhelft, met deauditief-volgordelijke functies. Bij hoogsensitieve kinderen is zowel het visuele als hetruimtelijke aspect belangrijk in de wijze waarop ze informatie opdoen en verwerken.Dus ‘zien’ gaat voor ‘horen’, beelden gaan voor woorden en ze letten erg op de indelingvan de ruimte om hen heen (ordening, zie verderop).

Maar… zowel lesmateriaal als lesinstructies zijn vooral gericht op het auditief -volgordelijke denken, verbonden met de linkerhersenhelft. Hoogsensitieve kinderenmoeten meedoen in een schoolsysteem waar bij wijze van spreken een ‘taal’ wordtgesproken die zij onvoldoende begrijpen, met gevolg dat zij in de war raken en‘dommer’ of ‘ongemotiveerder’ lijken dan ze zijn. Vaak verliezen ze in groep 3 alleinteresse in school, omdat ze door een verkeerde lesinstructie moeite krijgen metautomatiseren, moeite kri jgen met spelling en klinkerklanken gaan verwisselen (‘uo’ en‘ua’). In hun hoofd is het overvol; door het vele associëren zit alle informatie door elkaar

en weten ze niet meer de juiste antwoorden te geven. Als leerkracht heb je het idee dater meer in deze kinderen zit dan eruit komt. Ze scoren laag op bijvoorbeeld AVI-testenen Cito-toetsen, maar met een beetje persoonlijke begeleiding of het loslaten van hettijdsaspect scoren ze juist heel hoog. In de midden- en bovenbouw kunnen ze hun dag-of weektaak niet goed structureren.

OrdeningOrdening is niet hetzelfde als structuur, maar heeft er wel zijdelings mee te maken.Structuur heeft vooral betrekking op de inhoud en het aanbod van het lesprogramma.Iedere dag wordt de les volgens een vast patroon opgebouwd. De structuur wordtvooral aangereikt via het gehoor van de kinderen (auditief). Er is een vorm van structuur

die kinderen niet via het gehoor maar via de ogen tot zich nemen (visueel). We sprekendan van ‘ordening’. Hoogsensitieve kinderen zijn visueel-ruimtelijk ingesteld, en hebbendan ook behoefte aan een juiste en vaste ordening. Met hun ogen willen ze graagiedere dag hetzelfde beeld waarnemen. Ze weten dan waar ze aan toe zijn. Ze ervarenhouvast en veiligheid. Indien de ordening (dus het beeld dat ze waarnemen) verandert,willen ze graag zien dát het verandert (ze willen erbij zijn) of vooraf verteld krijgen dathet veranderd gaat worden of veranderd is.

Een nieuwe situatie of een nieuwe omgeving betekent een nieuwe, voor deze kinderennog onbekende ordening. Hoogsensitieve kinderen zullen eerst terzijde willen gaanstaan om de ordening waar te nemen. Hoe verhouden de ‘delen’ zich ten opzichte van

elkaar? Hoe is de dynamiek? Hebben ze het complete beeld in zich opgenomen enhebben ze hun eigen r ol daarin duidelijk, dan pas zullen ze ‘toetreden’ tot de situatie.




14

Hoogsensitieve kinderen met een sterke behoefte aan ordening kunnen bijvoorbeeldproblemen hebben met het jaarlijkse schoolreisje. Ze vinden het vaak heel leuk om opschoolreis te gaan, maar toch zijn ze gespannen of zien er vreselijk tegenop. Het betreftimmers een nieuwe situatie: ze hebben geen duidelijk beeld in hun hoofd waar zenaartoe gaan, hoe het er daar uitziet, hoe de mensen zijn, enzovoort. Hetzelfde geldtvoor bijvoorbeeld een excursie, een feest, de eerste schooldag na de vakantie,Sinterklaasviering, carnaval.

De meeste scholen kennen in de onderbouw themahoeken waarin groepjes kinderensamenspelen, zoals de poppenhoek, de tekenhoek, de bouwhoek, de timmerhoek ende verfhoek. Dit heeft tot gevolg dat kinderen veel door elkaar lopen. Ze hebben geeneigen tafeltje, geen eigen plek in de klas. Bovendien doen alle kinderen verschillendedingen. Hoogsensitieve kinderen kunnen daardoor een probleem krijgen met de

ordening en houvast missen. Eén keer is niet erg. Maar iedere dag opnieuw houvastmissen heeft duidelijk een negatief effect. De gevolgen hangen samen met deverschillende karakters van kinderen; ze kunnen angstig en teruggetrokken zijn, heeldruk, sterk controlerend (bijvoorbeeld richting andere kinderen), erg moe, niet naarschool willen, en ook lichamelijke klachten hebben, zoals hoofdpijn en buikpijn.

Hoe kun je herkennen dat een kind ordening mist? Uiteraard aan de zojuist genoemdeproblemen, maar dan heeft een kind het inmiddels al erg moeilijk. Voordat dergelijkeproblemen ontstaan, geeft een kind vaak al signalen af, zoals:

- Dicht bij de leerkracht blijven- Niet van de plek afwillen

- Regelmatig huilen omdat het niet naast een bepaald kind wil zitten- Regelmatig een activiteit kiezen die aan een tafeltje gedaan kan worden- Geen activiteit kunnen kiezen- Veel alleen willen spelen- 's Ochtends geen afscheid willen nemen van de ouder(s)- Regelmatig bij de leerkracht op schoot willen zitten

Behalve de eerder genoemde problemen met de themahoeken kunnen hoogsensitievekinderen ook moeite hebben met gym en spelen op het schoolplein (veel kinderen dieongeordend door elkaar heen lopen).




15

Creatief denkenVeel hoogsensitieve kinderen hebben bij de verwerking van informatie een sterke

aanleg voor het creatieve denken. Zij zijn inventief, goed in associëren, stellenongewone vragen, kunnen goed denken in contexten en oplossingen. Creatievedenkers zijn erg bekwaam en slim, hun vaardigheden worden op school echter niet ofnauwelijks getoetst. Met gevolg dat hoogsensitieve kinderen weliswaar intelligentkunnen overkomen, maar dat prestaties op school achterblijven bij de verwachting - er'komt niet uit wat erin zit'. Veel hoogsensitieve kinderen missen op school werkvormenen toetsingsvragen die een beroep doen op hun creatieve denken. Een oplossing kanzijn om deze kinderen te plaatsen in een verrijkingsklas of plusgroep op school. Daarkunnen zij hun creativiteit oefenen en ontwikkelen in bijvoorbeeld filosofie,oplossingsgerichte projecten en verhalend ontwerpen. Een andere mogelijkheid is omhun in de klas creatieve opdrachten te geven als verrijkingsmateriaal.

OnderpresterenDe term 'onderpresteren' is vooral bekend uit literatuur over hoogbegaafdheid.Onderpresteren komt echter niet alleen voor bij kinderen met een hoge intelligentie.Ook hoogsensitieve kinderen kunnen onderpresteren, bijvoorbeeld wanneer zijonvoldoende uitdaging krijgen in hun creatieve denken of hun visueel-ruimtelijke wijzevan informatieverwerking. Het kind wil dan niet sneller, maar ánders leren. Deze vormvan onderpresteren is niet op te lossen bij versnelling (zoals bij hoogbegaafde kinderenvaak gedaan wordt), omdat er geen sprake is van te weinig cognitieve uitdaging, maarvan te weinig creatieve uitdaging. Kenmerken van onderpresteren bij hoogsensitievekinderen zijn:

- slechte concentratie- laag of negatief zelfbeeld- faalangst, bang om fouten te maken- laag werktempo- perfectionisme- kwetsbaarder dan voorheen, veel of snel huilen, woedeaanvallen- clownesk gedrag- wisselende prestaties- groot verschil tussen schriftelijke en mondelinge uitdrukkingsvaardigheid- 'teruglopen' in emotionele ontwikkeling, zich kinderlijker gaan gedragen




16

Omgeving

Joost, een gevoelig kind met een ontwikkelingsvoorsprongJoost is in groep 2 een vlotte leerling. Hij is erg leergierig en kan al lezen en schrijven.De school laat hem testen en hij geeft duidelijk blijk van een ontwikkelingsvoorsprong.Voordat Joost naar groep 3 gaat, verhuizen hij en zijn ouders naar een andere stad.Joost komt op een nieuwe school. Hij heeft het moeilijk. Hij mist zijn vroegere vriendjesen in de klas verveelt hij zich. Zijn moeder merkt zijn groeiende weerzin. Thuis luisterthij niet meer naar regels en grenzen, regelmatig heeft hij driftbuien. De ouders gaanmaar eens praten op school. Ze leggen uit dat er eerder een ontwikkelingsvoorsprongbij Joost is geconstateerd, en dat hij meer uitdaging in de lesstof nodig heeft. Deleerkracht van Joost voelt daar echter niets voor. Hij ziet Joost als een gemiddeldeleerling. Wanneer de ouders vragen om een test wordt dat afgewezen: geen directe

noodzaak. De aversie bij Joost om naar school te gaan groeit, en dat laat hij nu ook opschool blijken. Zo kruipt hij tijdens de les op of onder zijn tafel, doet hij net alsof hij delesstof niet begrijpt, geeft lollige antwoorden wanneer hem een vraag wordt gesteld enleidt hij met zijn gedrag andere kinderen af. Steeds vaker krijgt hij strafwerk of moet hijnablijven. In een gesprek met de leerkracht vragen de ouders van Joost opnieuw omeen intelligentietest. De leerkracht laat echter de term PDD-nos vallen, want volgenshem is Joost ‘ernstig beperkt in contactlegging, met grote sociaal -emotionele

problemen’. Hij suggereert dat er moeilijkheden thuis zijn en dat Joost deze op sc hoolafreageert. De ouders zijn verbijsterd.

Viola, een hooggevoelig kind

Viola is een meisje dat weet wat ze wil. Ze is niet verlegen, maar heeft moeite metveranderingen en nieuwe situaties. Ze is gevoelig voor indrukken, vooral lichamelijkeaanrakingen komen diep bij haar binnen. Viola’s moeder herkent de sensitiviteit vanhaar dochter en geeft haar de ruimte die ze nodig heeft. Maar als Viola’s oma langskomt is de onrust in huis merkbaar. Oma wervelt binnen, omhelst Viola stevig en eistonmiddellijk het gesprek op. Ze stelt Viola allerlei vragen, en het meisje is zooverweldigd door de veranderingen en de aandacht die ze plotseling krijgt, dat ze zichterugtrekt bij haar moeder. Oma kan het niet laten om een opmerking te maken over het‘moederskindje’ dat Viola in haar ogen is. ‘Kom eens bij oma zitten’, vraagt ze, maarViola kruipt dieper weg bij mama. Viola’s moeder heeft meerdere keren aan omauitgelegd dat het meisje erg gevoelig is en tijd en ruimte nodig heeft om aan een nieuwe

situatie of een nieuwe bezoeker te wennen. Oma vindt het allemaal wel meevallen metdie gevoeligheid. ‘En ik ben geen bezoeker, ik ben familie’, voegt ze er enigszinsgepikeerd aan toe. ‘Het wordt tijd dat je haar eens loslaat. Dat kind is veel te schuw ente verlegen, veel t e afhankelijk van jou. Ze moet maar eens wat flinker worden.’ Gevolgis dat Viola niet meer naar oma wil, en als oma langskomt, verdwijnt ze naar haarkamer. Oma zegt dat ze zich de wet niet laat voorschrijven door een jong kind. Ze looptnaar boven en gaat Viola’s kamer binnen. Het meisje schrikt enorm, en reageert meteen woedeaanval. Vervolgens is oma erg boos, weten Viola’s ouders niet wat ze met desituatie aanmoeten en is Viola zelf helemaal overstuur.




17

In beide gevallen kunnen de ouders nog zo’n ideale voorstelling hebben van eenvriendelijke omgang met anderen, ze worden geconfronteerd met mensen die niet altijdeven vriendelijk en open reageren op het gedrag van hun kinderen. Het kan gaan, zoalsin genoemde voorbeelden, om een leerkracht of een familielid. Maar het komt ook voordat andere kinderen (door bijvoorbeeld pestgedrag) een stempel drukken op het levenvan je kind. De samenleving is bij lange na nog niet zover dat zij bewust kan omgaanmet de kwaliteiten van kinderen van deze tijd: sensitief, intuïtief, begaafd, oplettend, volverwondering, begripvol, hulpvaardig. Men ziet over het algemeen slechts één aspectvan hun gedrag en trekt aan de hand daarvan (te snel) conclusies, die meestal klinkenalsof er sprake is van een tekortkoming: veel te druk, erg verlegen en bang, sociaal-emotioneel achter, onhandelbaar enzovoort. Dat heeft zijn weerslag op de opvoeding.Het maakt de wereld voor deze kinderen namelijk heel onveilig, ongeacht hoeveel steunen bevestiging ze van hun ouders krijgen.

Hoe ga je daar als ouders mee om? Sommigen gaan de strijd met de wereld aan enwillen de samenleving veranderen. Anderen laten het over zich heenkomen enreageren met een cynische machteloosheid - 'het heeft toch geen enkele zin'. Weeranderen negeren de problematiek. Zij hebben vooral behoefte aan goed contact metanderen en willen dat niet op het spel zetten door te praten in veelal beladen termen als'hooggevoelig' of 'nieuwetijdskind'.

Waar hebben deze kinderen zelf behoefte aan? Zij willen bevestigd worden in wat zijwaarnemen, voelen en beleven. Zij hebben ouders nodig die naast hen staan. Oudersdie niet voortdurend bezig zijn met de buitenwereld, maar hun aandacht richten op het

kind zelf. Zij hebben behoefte aan relaties die gebaseerd zijn op zingeving en echtheid.Ze willen zichzelf gespiegeld zien en begeleid worden in het expressie geven aan huninnerlijke wereld. Want alleen dan kunnen zij opgroeien tot volwassenen die zélfexpressie geven aan hun innerlijke wereld. Alleen dan leren zij om te gaan met hungevoeligheid en begaafdheid.

10 Tips om beter om te gaan met Hoogsensitiviteit Als je een hoog sensitief persoon (HSP) bent, dan kunnen de prikkels niet alleenheftiger binnenkomen, ook kun je je van meer prikkels gewaar zijn. Hoogsensitiviteit iseen kracht! Daarom geven we je hier 12 tips om je staande te houden in deze drukke

maatschappij.1. Verminder de prikkels. In onze moderne tijd vliegen de prikkels ons letterlijk omde oren. Niet voor niets hebben leerkrachten zoveel te stellen met ADHD. Kiesdaarom voor een film in plaats van een avondje zappen. Ook een GSM, WiFi,smaakversterkers en de wekkerradio prikkelen het zenuwstelsel.

2. Stel je grenzen. Heb respect voor je natuur en kies voor jezelf. Het is een valkuilom te denken dat je normaal moet zijn en dus over je eigen grenzen moet gaanom de ander tegemoet te komen. Wanneer dit ten koste gaat van je eigenenergiehuishouding is het echt beter om af en toe ‘nee’ te zeggen.

3. Een goed begin is het halve werk. Neem de tijd voor dingen zodat je rustig aande slag kunt en de overgang kunt maken. Probeer een half uurtje eerder op te

staan zodat je even wat kunt lezen, mediteren of oefeningen kunt doen om beterin je energie te komen.




18

4. Accepteer jezelf . Leer je kwaliteiten waarderen en accepteer je beperkingen.Het erkennen van je hoge sensitiviteit is een belangrijke stap naar het omgaanermee. Pas als je weet dat je het hebt kun je het in goede banen leiden.

5. Kies een rustig moment uit. Om je energie te sparen voor dingen die belangrijkzijn voor je, is het een goed idee om je bezoeken goed te ‘timen’. Mik op eenrustig moment in de sportschool, een verjaardag of op de markt.

6. Trek de stekker eruit. Plan de tijd die je voor jezelf hebt zodat je daar weerhelemaal kan opladen. Het kan helpen om een vaste dag te hebben waarin jeeven helemaal tot jezelf komt en de stekker er even letterlijk uittrekt vanbijvoorbeeld de telefoon.

7. Zorg goed voor jezelf. Als je goed in je energie staat dan kun je meer hebben.Door goed voor jezelf te zorgen, door bijvoorbeeld op tijd naar bed te gaan engoed te eten kun je je energie maximaliseren. Volgens David Wolfe kunnen we

beter wegblijven bij suiker, alcohol, brood en zuivel om onze energie op peil tehouden. Experimenteer welk dieet voor jou het beste werkt.8. Doe een cursus. Workshops zijn meestal met een handje vol mensen en dan

zijn de hoeveelheid prikkels beperkt. Via een workshop voor mensen met HSPkun je beter leren aarden, jezelf af te sluiten of assertiever te worden. Voel wat jenodig hebt om te groeien en ga het aan, zo kun je je comfortzone uitbreidenzodat je meer aankunt.

9. Voel je lichaam. Je lichaam vertelt je heel veel over jezelf en weet vaak aleerder iets dan je jezelf bewust bent. Als je spieren zich spannen dan weet je datde geest zich benauwd voelt. Omgekeerd werkt het ook: als je even ontspant endiep adem haalt, dan kan de geest zich ontspannen.

10.Breng jezelf in balans. Wat geeft je energie en wat kost energie? Verdeel een A4’tje in tweeën en schrijf links op wat je energie geeft en rechts wat energiekost. Op deze manier krijg je een beeld waar je op leegloopt en waar je aanoplaadt. Geeft die ene vriend of de televisie je energie? Of voel je je energiek naeen boswandeling of schilderen? Het is belangrijk hier zicht op te hebben zodat je weet wat je moet doen om in balans te blijven.

Wil je meer weten? Lees het artikel op Gezinspiratie, bezoek de site van hetLandelijk Informatiecentrum Hoogbegaafdheid of neem contact met me op.

http://www.gezinspiratie.nl/archives/6711



http://www.lich.nl/lich2/site.php?domein=ouders




hoo g sensitivit e it

Documents