ibn i haldun un kur an ve tefsir anlayisi ibn i kaldun s conception of the quran and tafsir

7/31/2019 Ibn i Haldun Un Kur an Ve Tefsir Anlayisi Ibn i Kaldun s Conception of the Quran and Tafsir

1/162

BN- HALDUNUN

KURN VE TEFSR ANLAYII

EMNE KUGZ

Cumhuriyet niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Temel slam Bilimleri Anabilim

Dal Tefsir Bilim Dal in ngrd

YKSEK LSANS TEZ

Olarak Hazrlanmtr.

Tez Danman

Do. Dr. smail ALIKAN

Eyll 2007


2/162

NDEKLER

KISALTMALAR .................................................. .................................................. ............................... INSZ...................................................................................................................................................II GR ......................................................................................................................................................1

I. KONUNUN NEM VE ARATIRMA YNTEM .............................................................. 1II. BN- HALDUN (732-808/1332-1406)UN HAYATI VE ESERLER ................................ 3

A. Hayat ve Kiilii........................................... .................................................. ............ 3B. Eserleri................. .................................................. .................................................... .. 9C. lmi Faaliyetleri ............................................. .................................................. .......... 18D. Dnce Yaps.... .................................................... .................................................. 19E. lim Tasnifi ............................................ .................................................. .................. 32

BRNC BLM

BN- HALDUNUN TEFSRE BAKII

I. BN- HALDUNUN LM TASNFNDE TEFSRN YER ........................................36III.BN- HALDUNDAN NCE TEFSR ....................................................................................37

IV.BAZI KAVRAM TANIMLARI .................................................................................................37A. Kurn.................................................... .................................................. .................. 38B. Krat ............................................. .................................................. .......................... 41C. Nbvvet ve Vahyin Manas ........................................... .......................................... 42D. Tefsir...................................... .................................................. .................................. 48

V. TEFSR TASNF .........................................................................................................................54VI.TEFSRE KATKISI......................................................................................................................59

KNC BLMBN- HALDUNUN DNCE SSTEMNDE KURANIN YER VE AYETLER

YORUMLAMA BM

I. KURAN VE TEFSR KAYNAKLARI HAKKINDAK DEERLENDRMELER.......63

A. Mfessirler..................... .................................................. .......................................... 641. Kaynak Olarak Mracaat Ettii Mfessirler Ve Onlar Hakkndaki OlumluYaklamlar ................................................ .................................................. .................. 643. Mfessirlere Ynelttii Eletiriler.................................................... .......................... 70

B. Tarihiler ....................................... .................................................. .......................... 73II. KURNDA ANLATILAN OLAYLARI DI KAYNAKLARLA KARILATIRMASI

.........................................................................................................................................................78III.TARH RVAYETLER AYETLERLE DESTEKLEMES .................................................79

A. srailoullarnn Nfusu ile lgili Rivayetleri Deerlendirmesi ............................... 80B. srailoullarnn Zillet Hayatna Dme Sebepleri................................................. .. 82C. Ad Kavminin Yaad ehir ile lgili Rivayetler ..................................................... 83D. Mekke ehri Ve Kbenin ns ............................................. .................................. 84E. Fatmlerin Ehl-i Beyt Dnda Tutulmas Meselesi....................................... .......... 87

F. Bermeklerin Bana Gelen Felketin Harun Reid Yznden Olduuna Dair YanlRivayetleri Deerlendirmesi..................................................... .......................................... 88IV.KUR ANLA LGL BAZI KONULAR HAKKINDAK DNCES..........................89

A. Vahyin Hz. Peygamber zerindeki Etkileri ............................................ .................. 89B. Hz. Peygamberin Mucizeleri ve stnl.................................... .......................... 91C. Muhkemt ve Mtebiht .............................................. .......................................... 93D. Rzk Meselesi Ve Kesb........................................... ................................................ .. 96E. nsan Dncesi ve nsann Yaratl............................. .......................................... 99F. Emanet ........................................... .................................................. ........................ 101

V. BN- HALDUNN YORUMCULUUNUN RNE: HLAS SURES TEFSR...103


3/162

III

VI.TAB (SOSYAL) TEFSR RNEKLER .............................................................................109A. Bedeviliin ve Hadariliin Dini Hayata Etkisi ................................................ ........ 114B. Asabiyetin G ve Mlkn Elde Edilmesindeki Rol............................................. 115C. Bedevilik ve Hadarilik in Asabiyetin Yeri ........................................... ................ 120D. Mlkn lmeti Olarak Toplumdaki yi Hasletler.................................................. 122E. Hilfet Ve mmetin Manas ........................................... ........................................ 124F. Umrnn Gayesi ve Nihayetinin Habercisi Olarak Hadaret............................. ........ 129

G. Takv ............................................. .................................................. ........................ 132H. stikamet ................................................ .................................................. ................ 135. stnln Takvda Oluu ............................................. ........................................ 141J. Hatm (Gzel Koku) Hakknda............... .................................................. ................ 143K. Dzenin nemi (Bunynun Merss) ....................................................................... 144L. Zulm............................................. .................................................. ........................ 146

VII.BN- HALDUNUN YORUMCULUUNUN DEERLENDRMES.......................................................................................................................................................147

SONU................................................................................................................................................150


4/162

KISALTMALAR

Mukaddime: bn-i Haldun,Mukaddime, ev.: Sleyman Uluda, Dergah yay., 4.bas., st. 2005.

el-Mukaddime: bn Haldun, el-Mukaddime, (thk: Dr. Ali Abdulvhid Vf),Nehdet Msr, Kahire 2004.

Giri-Mukaddime: Sleyman Uluda, Giri: .Haldun...., Mukaddime (bnHaldun), ev.: S. Uluda, st. 2005, 13-154.Giri-Tasavvuf: Sleyman Uluda, Giri: Tasavvufun Mahiyeti, ifus-

Sil, (bn-i Haldun), ev.: S. Uluda, st. 1984, 19-76.bkz.: Baknzif-Sil: if-Sil Litehzibil Mesil, (bn-i Haldun), nsz ve Notlarla

Nereden, Muhammed B.Twit At-Tanji, st. 1958a.s.: aleyhis-selamDA: Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi.ty: Tarih yok.Thk: Tahkik yok.Hz.:hazreti.

c: cilts: sayfavb: vebenzeriet- Tarif: Muhammed B.Twit et-Tanji, et-Tarfbn-i Haldun Mellifil-Kitb

ve Rihleth Garben ve arken, Kahire 1951.


5/162

NSZ

bn-i Haldun gerek slm leminde gerekse dnya dncesi tarihinde zel ve

nemli yeri olan byk bir mtefekkirdir. Eserlerinde ortaya koyduu dnceleri

zgn ve kendi alannda esiz bir yere sahiptir. nk seslendirdii grler, dnemine

kadar hibir bilgin, lim ve dnr tarafndan sylenmemitir. Bir ilim sevdals

olduu iin kendinden nceki fikirlerden faydalanmakla beraber, o hem metod hem de

ierik bakmndan bamsz bir bilim daln, zgn bir dnce sistemi olan Umran

lmini kurmay baarmtr. Ama zlerek ifade etmeliyiz ki, bu alanda onun kayda

deer takipisi olmamtr.

bn-i Haldun, slam medeniyetinin duraklamaya, gerilemeye, zayflamaya ve

yklmaya yz tuttuu buna karn, Avrupa medeniyetinin canlanmaya balad VII./

XIV. asrda yaamtr. Dou ve Bat medeniyetlerinin siyasi ekime iindeki bir

dnemde yaayan bn-i Haldun (808/1406), nemli ahsiyetten yani, tasavvuf

dncesinin zirvesi olan bn-i rb (:638/1240), kelam ekolnn gl sesi

Fahruddn er-Rz (:606/1209), ve selefi dncesinin en nemli temsilcisi bn-i

Teymiye (:728/1328)den sonra gelmitir. Eserlerinden anladmz kadaryla onlarn

fikirleri, bn-i Haldunun dnce yapsnn geliiminde etkili olmutur. te bn-i

Haldun kendisini byle bir ortamda bulmu ve yetitirmitir.

Bu byk mtefekkirin deeri, XVII. asrdan itibaren Osmanllarda, XIX.

asrdan itibaren de Avrupada anlalmaya balanm ve hzla n dnyaya yaylmtr.

Bu itibarn sonucunda eserleri tannmaya, zellikle en nl eseri Mukaddime, Franszca,

ngilizce, spanyolca, Portekizce, Japonca, Rusca ve Urduca gibi dnya dilerine tecme

edilmitir. Gnmzde sosyal bilimler olarak kabul edilen birok alanda yeniliki bir

fikir haraketi balatt iin o, ou zaman tarihi ilim haline getiren, ilk tarih felsefesi

yapan, psikolojiyi tarihe uygulayan ve sosyolojinin kurucusu olarak nitelendirilir. ok

ynl bir ahsiyet olan bn-i Haldunu, farkl gr ve inanca sahip birok bilim adam

ve filozof, farkl ynn kefederek yorumlamtr. Kimine gre tarihi, kimine gre

sosyolog, kimine gre medeniyet ya da kltr tarihisi, kimine gre siyasi dnr,

kimine gre iktisad, kimine gre ehirci, kimine gre hukuku, kimine gre de

ilahiyatdr. te onun bu kadar farkl yorumlanmasndaki sebep, dnce sisteminin

aklc ve olduka kapsaml olmasndan ileri gelmektedir. Gnmzde de hakknda farkl

ilim dallarnda almalar yaplan mtefekkirin biz de farkl bir ynn bu almamzla

gn yzne karmaya altk.


6/162

III

Aratrmamz esnasnda bata bn-i Haldunun nl eseri Mukaddime olmak

zere, dier eserlerinden faydalandk. zellikle ayetler hakkndaki yorumlarnn ve

tefsirle ilgili konular hakkndaki grlerinin byk bir blm Mukaddimeden

alnmtr. Ayrca mellifin gerek hayatn gerekse dnce yapsn anlatan eserlere,

makalelere, ansiklopedik bilgilere bavurduk. Konumuzun zellikle tefsirle alakasolmas hasebiyle, tefsir usl, tarih, hadis ve biyografya alanlarnda yazlm ve

konumuza katks olacak tm kaynaklara ulamaya gayret gsterdik. Bunun yannda

bn-i Haldunun eserlerini tercme eden, onun hakknda aratrma ve inceleme yapm

Sleyman Uludan birikiminden faydalandk. Ancak urasn belirtmemiz gerekir ki,

tercmelerdeki dil problemleri, zellikle ayetleri anlamay zorlatran ifadelerde

deiiklikler yapmak kanlmaz olmutur.

almamz bir giri ve iki blmden olumaktadr. Giri ksmnda, mellifin

hayat, kiilii, ilmi faaliyetleri ve dnce yapsn ele aldk. Birinci blmde ise,konumuzun temeli olan bn-i Haldunun tefsire bak ve tefsirle ilgili nemli konular

hakkndaki grlerine yer verdik. kinci blmde ise, mellifin eserlerinde Kurn ve

ayetlerlere ayrd yer, ayetleri yorumlama biimi ve buna ilikin baz rnekleri

inceledik. Ayrca bn-i Haldunun eserlerinde zikrettii mfessirler ve onlarn

yorumlarn sunmaya altk.

Bu aratrmamzn gerek konu tavsiyesinde gerekse proje aamasnda deerli

vaktini hibir zaman esirgemeyen, tezimizin hazrlanmasnda srekli destek olan

saygdeer hocam Do. Dr. smail ALIKAN Beye teekkr bir bor bilirim. Yine

almamz esnasnda fikirlerinden faydalandm deerli hocam Prof. Dr. Ali

AKPINAR Beye ve tez hazrl srasnda maddi-manevi desteiyle g aldm

anneme-babama ve kardeime sonsuz teekkrlerimi sunuyorum.

Emine KUGZ

SVAS 2007


7/162

GR

I. KONUNUN NEM VE ARATIRMA YNTEM

Kurnda insan, kinat, tarih ve toplumsal hayatn mahiyeti ve ileyii gibibirok konu yer almaktadr. Rehber olan Kurn anlayp yaamak da kullarn

grevleri arsnada yer almaktadr. Bu gereklilik Mslman ilim adamlarn harekete

geirmi, bu hakikati anlama gayreti ierisinde ayetleri yorumlamlar ve ayetler

hakkndaki grlerini sunmulardr. imdiye kadar birok mfessir yetimi ve

eserleri gnmze ulamtr. Ancak baz ilim adamlar insanlk tarihini incelerken

fikirlerini ayet ve hadislerle destekleyerek bir nevi realist yahut sosyal tefsir adn

verebileceimiz eserlerle karmza kmlardr. te bu zellikte bir ahsiyet olarak

karmza kan mtefekkirlerden biri de bn-i Haldundur.

bn-i Haldun, ok ynl kiilii ve dnemine kadar hi kimsenin selendirmedii

farkl bir dnce sistemininin kurucusudur. O, fikirlerini tecrbeleriyle, tarihle, en

nemlisi de ayet ve hadislerle destekleyerek bekli de imdiye kadar isimlendirilmeyen

bir sfatla karmza kmaktadr. bn-i Haldun tarihi, sosyolog, siyaseti kimlii ile

birok alandaki bilgi birikimini ve tecrbelerini ortaya koyarken eserlerinde Kurn

kaynakl bir anlatm yolunu semitir. Hatta kulland metodla Kurnn tamamen

yaanabilir bir hakikat olduunu gstermesi asndan nemlidir. Ayrca nce olay ve

olgularla ilgili bilgilerini anlatmas bu duruma ilikin tezlerini ayetlerle desteklemesi

onun yorumculuk ynnn ve tefsire kazandrd farkl bir bak asnn neticesidir.

Tezimizde, amza k tutacak yorumlarnn olduuna inandmz byk

dnr bn-i Haldunun hayatn, kiiliini ve dnce yapsn ortaya koymaya

alacaz. Daha sonra almamzda asl hadef olarak belirlediimiz mellifin

eserlerinden hareketle Kurna yaklamn dolaysyla tefsire olan katksna yer

vereceiz. Aratrmamzda ncelikle bn-i Haldunun eserlerinden faydalanarak onu

kendi dilinden anlamaya altk. Bunun yannda kendisi ve eserleri ile ilgili yazlmmakale ve eserleri deerlendirdik. Elbette bn-i Haldunla ilgili birok alma

yaplmtr. unu belirtmeliyiz ki, bn-i Haldunun sadece Kurna bakn, tefsire dair

incelemelerini, yorumculuk ynn ele alm mstakil bir esere rastlayamadk. Tesbit

edebildiimiz kadaryla bn-i Haldunun Kurndan ilham aldna iaret eden

almalar; aban Denin lme Yn Veren Mslman lim Adamlar, Mahmut


8/162

2

Toptan bn-i Halduna Yn Veren Ayetler tefsirle ilgili baz konularda onun

grlerini beyan eden Osman Keskiolunun Nzlnden Gnmze Kurn- Kerim

Bilgileri ve yine tefsir alannda nemli bir yeri olan smail Cerraholunun Tefsir

Usuldr. Yine bn-i Haldunun dini ynn ele alan nemli bir alma olarak mer

Ferruhun Mevgfi bn-i Haldun Min-eddni ve min-el Gadye ed-dniyye yigsterebiliriz. Tefsir konularna aina olan ve eserlerinde yer veren mellif, gnmz

tefsirle ilgili kitaplar da hak ettii lde yer almamtr.

te, ge de olsa doulu ve batl birok dnrn dikkatini ekmi olan byk

mtefekkir ve slam limi bn-i Haldunu Kurn ve tefsir konusundaki grleri

yannda, kurduu dnce sisteminin ierisinde Kurnn konumunu ortaya koymaya

alacaz. Temennimiz bn-i Haldun gibi bir dnrn gelitirdii fikir yapsnn

ilham kaynann Kurn olduunu gn yzne karmak, grlerini gnmz

asndan deerlendirmektir ve bylece bu alandaki bir boluu doldurmaktr.


9/162

3

II. BN- HALDUN (732- 808/1332- 1406)UN HAYATI VE ESERLERBir insan tam anlamyla tanyabilmek, sadece onun fikirlerini ve dnya

grn bilmekle veya eserlerini okumakla olmaz. ncelikle o ahsn nerede, hangi

dnemde, hagi art ve ortamlarda yetitii, hangi tecrbelerden getii ve hangi fikir

akmlarndan etkilendiini ksaca hayatn her yn ile renmek, onu anlama ve

tanma yolunda atlm en byk admdr. Bu dnce ile biz de almamzn giriinde

bn-i Haldunun hayatna yer vererek onu, yaants ve fikirleri ile birlikte

deerlendirmek suretiyle daha isabetli sonular karacamz kanaatindeyiz.

A. Hayat ve Kiilii

smi Abdurrahman, knyesi Ebu Zeyd, lakab Veliyyddin, hreti bn-i Haldun

olan mellifin tam ad; Ebu Zeyd Veliyyddin Abdurrahman bn-i Haldun el-Mlik,

el-Hadramdir. 1 Ramazan 732 (27 Mays 1332)de Tunusta dodu. Bu yzden baz

kaynaklarda isminin sonuna Tuns sfat da eklenmitir.1 Aslen Yemenin Hadramut

blgesinden olduu iin daha ok Hadram olarak anlmtr. Mellif, 25 Ramazan 808

(15 Mart 1406)da Kahirede vefat etmitir.

Olduka hareketli bir hayat sren bn-i Haldun, slam medeniyetinin

duraklamaya, gerilemeye ve zayflamaya yz tuttuu, buna karn Bat medeniyetinin

canlanmaya ve glenmeye balad VIII./XIV. yy.da yaamtr. hreti yaad

corafya ile snrl kalmayan bn-i Haldun, hakl olarak slam fikir ve ilim dnyasna

damgasn vuran bir n kazanmtr. Bu gl sesin ilim ve fikir dnyasna girmeden

nce ahsn daha iyi tanyabilmek amacyla hayatn dnemler halinde inceleyeceiz.

1. Genlii Ve Tahsil Dnemi

Doumundan itibaren yaklak yirmi yl kendi memleketinde ve ailesininyannda kald. Bu sre ierisinde Tunusta, geleneksel eitim-retim sistemi gerei

nce babasndan, daha sonra da deiik alimlerden ders grd. Kk yata Kuran-

Kerimi ezberledi. Kraat, tefsir, hadis, fkh gibi dini ilimler; lgat, sarf, nahiv, belaat,

edebiyat ve dil bilgileri gibi alet ilimlerini ve mantk, felsefe, matematik ve tabii

1 Sleyman Uluda, bn Haldun,DA, stanbul 1999, XIX,538


10/162

4

ilimleri tedris etti. bn-i Haldun, bu ilimleri renmesine vesile olan hocalarndan

zaman zaman sz etmi, onlarn ilmi kuvvetlerini ve derinliklerini anlatarak eserlerine

kaydetmitir. zerinde en ok etkili olan hocalarndan Ebu Muhammed

Abdulmheymin el-Hadram (676/1277- 750/1349)den hadis ve siyer; Ahmed ez-

Zevvden, kraat; Muhammed b. Sleyman att den fkh; Muhammed b.brahim el-bil (681/1282-757/1356)den usl, mantk, kelam, felsefe ve matematik dersleri ald.2

2. dri Hizmetleri Ve Siysi Faaliyetleri

bn-i Haldun onsekiz yana geldiinde hayatn derinden etkileyen iki nemli

olayla karlamtr. Birinci hadise; 749/1348de slm dnyasnn her tarafn saran

veb salgndr. Bu salgn hastalk; talya, Endls ve birok Avrupa memleketlerine de

yaylmt. yle ki, her gn yetmi kiinin ld sylenen ve bn-i Haldunun ocak

sndren diye bahsettii ve byk fet olarak deerlendirdii bu veb salgnnda,

sevgili annesini, ilim aknn tohumlarn ekerek onu yetitiren, ilk eitimcisi olan

babasn ve kendilerinden ders alarak dini, ilm, fikr anlamda hayatnn her alannda

baarl olmasnda byk pay olan hocalarn kaybetmitir. bn-i Haldun bu elim

hadiseden bahsederken yle der: Durmadan sonsuz bir arzu ile ilim tahsil etmek ve

faziletler elde etmek iin didiniyor, ilim retilen yerlere ve ders halkalarna gidip

geliyordum. Ocak sndren veb kana kadar hayatm byle devam etti. Veb

sebebi ile ayn, erf ve btn stadlar dnyadan gp gitti. Anam babam da vefat

etti. Allah hepsine rahmet etsin.

3

Onu sarsan ikinci olay ise, bir yl sonra yaamtr. O da udur: O srada

Tunusu igal eden Meriniler baarsz oldular. Bunun iin bu hanedanln sahibi Ebu

Hasan, vebadan kurtulan alim ve ediplerle birlikte Fasa dnmek zorunda kalmt.

Tunusta yalnz kalan bn-i Haldun tahsiline devam edecek gc kaybetmiti. Tm

gayretlerine karn hocalarnn yanna, yani Fasa gidemeyince, siyasete atlmaya karar

verdi.

Onun zamannda slam dnyasnn idari blmlemesi genel olarak u ekilde

idi: Tunusta Hafsler, Fasta Mernler, Cezayirde Abdulvadoullar, Msrda

Memlkller, Anadoluda ise Seluklu Beylikleri ve Osmanllar hkm sryordu.

Endlsn byk bir blm de Hristiyanlarn istilsna uramt. Dier emirlikler de

2 Sleyman Uluda, bn Haldun, XIX, 539.3 Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun, Mukaddime, ev: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar,

stanbul 2005, I,24.


11/162

5

fitne ve ekimelerle srekli atma iindeydiler. te byle bir ortamda, ilmi tahsiline

ara vermek zorunda kalan bn-i Haldun, idri grevler stlenmeye balad. Her ne kadar

gnl ilm aratrmalarda olsa da bunu o an iin baaramamtr. Fakat onun yaad

siyasi tecrbe, ilmi kiiliin olumas bakmndan byk nem tar.

Yaad blge olan Tunusun Hafsler tarafndan igaline kar, Merniler

safnda savaa katlan bn-i Haldun, (752/1352) galibiyetin elde edilmesiyle deer

kazand. Savataki baarsn duyan Merni Sultan Eb nan, bn-i Haldunu Fasa

ard ve onu ilim meclisi oluturan alimler arasna alarak dllendirdi. Daha sonra,

yine sultan tarafndan, ktiplik, mhrdarlk gibi grevlere getirildi. stlenmi olduu

bu grevler onun iin byk bir frsat oldu ve ok sevdii ilm alana, deta yeniden

dn yapt. Bu amaca ynelik olmak kaydyla Fastaki ktphanelerde almalar

yaparak ve Endlsten buraya g eden alimlerden faydalanarak bilgisini geniletti.

Sultan Eb nann gvenini kazanan bn-i Haldun, sr katipliine getirildi.

Yani, sultan adna resmi yazlar yazma grevini slenmi, resmi yazlarn dilini

sadeletirmeye balamt. Byle bir grevi stlenmesi, aslnda onun farkl diller bildii

izlenimini verse de, aratrmamzda byle bir sonucu kantlayabilecek verilere

ulaamadk. Ancak sr ktiplii de onun dil alanndaki enginliinin iaretidir. ki yl

sonra da hakimlik grevine balad. Ancak, yaps itibaryle, Sultan nann yannda

ald grevler bn-i Haldunu tatmin edecek seviyede deildi. Kendi ifadesiyle bu

mevkler, selefinin ve atalarnn stlendikleri erefli vazifeler kadar yksek bir mevksaylmazd.4 Her ne kadar gz ykseklerde ise de, kendisine verilen bu grevleri

istemeyerek de olsa kabul etti. stemedii bir grevi stlenmesinin sonucu olsa gerek bu

dnemde, bn-i Haldunda, kiiliine ve ifade ettii erdemli davranlara ters, bir takm

olumsuz, hatta bizi hayrete dren gayr- ahlki tutumlar mahade ediyoruz. Bu tr

tutum ve davranlarn gizlemeden, ama kendisini temize karacak ekilde

bahsetmitir. rnein; menfati ve makam hrs uruna, siyasi entrikalara girmi,

kendisinden iyilik grd insana kar ktlk yapmaktan ekinmemi, ona birok

ltuf ve ihsanda bulunan Sultan Eb nann aleyhine evrilen dolaplara bile aletolmutur. Bu olaylar sebebiyle sultanla aras alan bn-i Haldun, iki yl hapis

hayatndan sonra, edeb ifade gcnden faydalanarak, Ebu nann gnln bir kaside

ile yumuatp zgrlne kavutu. Ancak Ebu nann kardei ve dnemin veziri olan

mer bin Abdullah ile ibirlii yapp taht ele geirdi. Bu olaydan sonra istedii

4 Sleyman Uluda, Giri:bn-i Haldun,Mukaddime, 27.


12/162

6

makama getirilmeyen ve bekledii ilgiyi gremeyen bn-i Haldun, ktiplik grevinden

istifa ederek, Endlse gitmeye karar verdi.

bn-i Haldun Endlste daha ok bir air ve edip olarak n kazansa da, siyasi

faaliyetlerine ara vermeden devam etmitir. Orada siyasi ve ilmi faaliyetler yrten

nceki hocas bn-i Hatiple (713/1313-776/1374) rekabete girince, tekrar Tunusa geri

dnd. Ancak onun ilim ak, bn-i Htiple irtibatn kesmeden almalarndan

haberdar olmasna vesile olmutur. unu ifade etmeliyiz ki, bn-i Htible rekabet yani

bir nevi dmanlk iinde olsa da, srf ilm kazanmlar elde etmek iin onunla balarn

koparmam ve siyasi rekabeti bir kenara brakarak ilmi birikiminden istifade etme

yollarn aramtr. Yaad her dnemde farkedilen bu zellii, onun ilmi ahsiyeti ve

ilme olan dknln ortaya koymas asnadan nemlidir.

Hayatnn ilk yirmi yln Tunusta; yirmi alt yln Cezayir, Fas ve Endlste;

son drt yln da yine Tunusta geirmitir.5 Bu zaman dilimlemesi iinde 751/1351

senesinin sonundan 776/1375 senesinin sonuna kadar yirmibe yln siyasi ve idri

ilerle megul olarak geirmitir. bn-i Haldun, iyi bir eitim grm, kklkten beri

ilim ve fikir hayatna ilgi duymu, biraz da mecbur kald iin siyasete atlmtr.

zellikle Sultan Ebu nandan sonra yerine geen hkmdarlar tarafndan, srf devletin

en st kademelerinde bulunma hrs yznden, srgn edilmesine veya hapsedilmesine

sebep olmutur. Ne var ki, bu kadar skntl dnemlerine ramen refah iinde itibarl

bir hayat srmtr.

nk onun daha nce, birok hanedanlklarda, bazen emir, bazende sultanlar kadar etkili olduu, iktidarlarn el deitirmesinde de rol oynad

bilinmektedir. Bu zelliiyle destei beklenen ve muhlefetinden korkulan bir kii

durumuna gelmitir. Ayrca siyasi tecrbesi, onun eserlerini kalc ve gl klm,

asrlara hitap eden retiler sunmasna vesile olmutur.

3. Telifle Megul Olduu Dnem

bn-i Haldunu bu dnemden sonra 776/1375 senesinden, 784/1383 senesinin

sonuna kadar telifle megul olmak amacyla Cezayire gitti. Siyasi ortamdan uzak

kalmak isteyen bn-i Haldun, oradaki bn-i Selme Kalesinde uzun sredir zlemini

ektii ortam buldu. Zaman, mekan ve zihn dinginlikten faydalanarak, okumak,

aratrmak ve kitap yazmakla megul oldu. Siyasi ve idari karklklardan, grltden,

ekimelerden uzak olan bu kalede, drt senesini geirdi. lk defa huzurlu, istikrarl ve

5 Sleyman Uluda, bn Haldun, XIX, 541.


13/162

7

istedii bir hayat yaama imkanna kavumutu. Artk imdiye kadar yaad siyasi

tecrbelerini ve idri mhedelerini gzden geirip bir eser ortaya koymay kendine

bir grev kabul ediyordu. Gerekten de dndn yapt; drt yln ok verimli ve

feyizli geirdi. Bugn ilmin her dalna ait birok tecrbeyi ve bilgiyi, Cezayirde ve

zellikle orada bulunan bn-i Selme kalesinde geirdii toplam sekiz sene ierisindeyazd eserlerden renmekteyiz. bn-i Haldunun bu tavrndan renmekteyiz ki;

salam ve asrlara hitap eden eserler, ksa srede yazlm gibi kalemin ucunda deildir.

Aksine uzun, tecrb zamanlarn, dnce olgunluunun ve emein sonulardr.

4. Kadlk Ve Mderrislik Dnemi

bn-i Haldun, 784/1382 senesinden 808/1406 senesine kadar devam eden yirmi

drt senelik zaman dilimini Msrda sakin ve rahat bir ortamda geirmitir.

Ortaya koyduu eserleri ile ilmi kiilii her tarafta tannm olan bn-i Haldun,Ezher niversitesi hocalar ve talebeleri tarafndan ok iyi karlanmtr. Bylesine

deerli bir ahsn ilminden faydalanmak isteyenler, Ezherde onun etrafnda toplanp

bir dinleyici kitlesi meydana getirmilerdir. Bu konuyla ilgili olarak kendisi, Kahireye

geldiimde ilim heveslisi talebeler etrafm sard. Benden ilim sermayesi az olmakla

beraber, kendilerine ders vermemi istediler, zrm kabul etmediler. Onun iin Cmial

Ezherde ders vermeye baladm.6 demektedir. Dneminin en derin fikir adam olan

bn-i Haldun, yann ve yaadklarnn olgunluu ile hal kendisinin yetersiz olduunu

vurgulayarak, mtevzi bir tavr segilemitir. Ancak, etrafnda ilim akyla toplananinsanlar da ilim akyla dolu olduu ve ders alacak hoca hasretiyle yand gnleri

anmsadndan olacak ki, onlarn bu ilim aln ok iyi anlayp onlarn itiykna

karlk veren bu mtevzi alim ve bilgin, Ezherde uzun srecek ders halkalarnn

dinlenen sesi oldu.

bn-i Haldunun beli, fasih ve sels ifadesiyle verdii dersler, dinleyicileri cezb

ediyor ve byk takdir ve hrmet grmesine sebep oluyordu. Hatta ona muhlif ve

murz olanlar da dahil olmak zere geni bir kitle tarafndan kabul gren bu ahsiyeti

yakndan tanmak iin insanlar derslerine devam ediyorlard. Bu dnemdeki n ve

hrmeti bn-i Tariberd, Sahav, Makriz ve bn-i Hacer gibi mellifler tarafndan ifade

edilmitir.7

6 bn-i Haldun, et-Tarif bi bn Haldun ve Rhletuhu Garben ve arken, (ner:Muhammed Tavit et-Tanci), Kahire 1951, 248.

7 Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun,Mukaddime, I , 43.


14/162

8

O srada (784/1384), Msr Hkmdar Sultan Zhir Berkuk idi. bn-i Haldun,

her zaman yapt gibi, onunla da iyi mnsebetler kurdu. Sultan da kendisine birok

ihsan ve ikramda bulundu. Sonra Salahaddin-i Eyyb (:1193) tarafndan in edilen,

Medresetl Kamhiyede (Buday Medresesi) fkh dersleri vermeye balad. Sultan

Berkuk belki de devlet ilerinin daha salam yrtlmesinde fayda salayacadncesiyle, derslerini takip etmeleri iin devrin alimlerini, lkesinin ileri gelenlerini,

sultan ve emirlerini bn-i Haldunun ders halkalarna katlmalar iin gndermi,

bylece bn-i Halduna verdii deeri gstermitir. Bu sekin dinleyiciler nnde

gsterdii ilm kudreti, edeb ahsiyeti ve gc herkeste hayranlk ve takdir hisleri

uyandrmtr.

Bu arada kadllk makamnn boalmas nedeniyle Sultan, bn-i Haldunun ders

verdii medresede etrafna toplanan farkl snflara mensup insanlarn onu kabul

grmln de gz nnde bulundurarak kadla tayin etti. Her ne kadar bu grevi

almak istemediini beyn ettiyse de, kendisine deer veren sultann sraryla greve

balad. Bu vesileyle de kendisine, hilat (cbbe) giydirilen bn-i Haldun, Veliyyiddn

nvan alm oldu. Bu grevi kendine yakacak ekilde, byk bir ciddiyet ve tam bir

ehliyetle yrtt. Teorik fikr olgunluunu bu grevi srasnda pratik alana tayan bn-i

Haldun, daha nceki idri tecrbesini burada kullanm, ok bozuk bir adalet tekilat

ve hukuk dzeni ierisinde ciddi bir slahata girimitir. Hak ve hukuk zerinde titiz

davranan bn-i Haldun, ayn, eraf ve devlet byklerinin menfatine engel olunca,

ikayet edilmi, ynetimle aras alm ve yaad blgede devlet bakan gibi byk

bir ahsn desteini kaybetmitir.

bn-i Haldun gerekleen bu olumsuzluklarn arkasndan ailesini getirmek iin

Tunusa gitmi ancak, dnte bindikleri gemi frtnaya tutulmutu. Akdeniz

sularndaki bu frtnada, birlikte aile hayat yaama frsat bulamad ei, ocuklar,

mallar ve kitaplar mahvolup gitmi, kendisi ise kurtulmutur. Onu, hayatnda en ok

etkileyen zc olaylardan biri de ite budur.

Msra dnnde yalnz bana kalan bn-i Haldun, ynetimle aras ak

olmasna ramen sultann desteini almak maksadyla, ona kar olan kiisel balarn

yeniden faaliyete geirerek, samimi mnasebetler kurmay baarmtr. Her ne kadar

kadlk grevinden alnsa da, bundan sonra, Medresetl Kamhiyyede ders vermeye

devam etti. Bir ara yine ayn yerde Baybars Tekkesine eyh olan bn-i Haldun daha

sonra, her zaman zlem duyduu ancak bir trl ifa edemedii hacc ziyaretini


15/162

9

gerekletirmitir. Bu yolculuu srasnda da Kuds ziyaret edip, amda dneminin

kudretli hkmdar Timur (:1405)la grmtr. Her ne kadar Timurla iyi ilikiler

kurmak istese de bunu tam olarak baaramam, ancak bu vesileyle onu sadece Msr

zerine yrmekten vazgeirerek byk bir baarya imza atmtr. Aslnda sadece bu

olay bile bn-i Haldunun her yerde sz dinlenen bir kimliinin bulunduunun enbyk gstergesidir.

Bundan sonraki hayatnda ok fazla kayda deer bir gelime ve deime

olmayan bn-i Haldun, be senede drt kez kadlk yapm, daha nce kaleme ald

eserlerini Msrda tekrar gzden geirerek son halini vermitir.8

5. Vefat

Msrda bir taraftan ilmi almalar, bir taraftan da kadlk grevi devam eden

bn-i Haldun, bazen Nil Nehri sahilindeki mekannda, bazen de Salihiyye Medresesicivarnda erfn yerletii kesimde ikamet etmitir. 26 Ramazan 808/16 Mart 1406da

yani yetmi drt yanda iken vefat etmitir.

Her alandaki etkinlii ile konuulan, ses getiren asrnn melesi ve byk

mtefekkiri, Abbsiye denilen Ridniyenin karsndaki Bbun-Nasr dnda,

Makberetus-sufiyye mezarlna defnedilmitir. Daha ok sfilerin kabirleri yer ald

iin bu isimle anlan mezarlkta bir ok ayn ve erfn trbeleri bulunmaktadr. Buraya

defnedilme sebebi ise, onun bir zamanlar Baybars Tekkesine mensup olmas ve bu

tekkenin eyhliine tayin edilmesidir. bn-i Haldunun, Tunusta doduu ev, tahsil

grd medrese bilinmekte olup, Msrdaki evi ve mezarnn bulunduu yer tam

olarak tesbit edilememitir.9

B. Eserleri

1.Lbbul- Muhassal f Uslid-Dn

bn-i Haldun Safer 752de (Nisan 1351) tamamlad bu eserini, siysi

alkantlar sebebiyle Tunusta idri faliyetler yrtrken, tahsil hayatndan uzak

kald genlik dneminde yazmtr.

Tunusun igali ve siysi karklklar da bile, o, ilmi almalar iin kendisine

vakit ayryor, okuyup aratryor, incelemeler yaparak ders veriyordu. Bylelike

8 Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun,Mukaddime, I , 49.9 bn-i Haldunun hayat hikayesi u kaynaklardan derlenmitir: et-Tarif, DA, bn-i Haldun,

Mukaddimein Trke ve Arapa nshas, Filozoflar Ansk. bn-i Haldun maddesi, Sleyman Uludabn-i Hadun, Byk Larousse Szlk ve Ansk., bn-i Haldun maddesi.


16/162

10

iindeki ilim akn ve kbiliyetini tatmin ediyordu. te, stlenmek zorunda olduu

idr faliyetler younluu ierisinde bir yandan da hocas bilnin etkisiyle, slam

inanlarn ve bunlarn felsef ierikleri ile ilgili sorunlar ele alan Kitbul-Muhassalf

Uslid-Dn adl eseri, Lbbul- Muhassal f Uslid-Dn ad ile zetlemitir. bn-i

Haldun, Fahreddin er-Raznin (1149-1209) bedhiyyyt, ilhiyt, malmat ve semytolmak zere drt blmden oluan bu eserini (el- Muhassal) zetlerken metne bal

kaldn, Nasrddin-i Ts (:672/1274)nin bu esere yazd Telhsten yararlanarak

metne baz ilveler yaptn, kendinden ok az ey kattn ifade eder.10

bn-i Haldunun hayat boyunca etkilendii Telhs kitabndan baka, Busr

(:1296)nin, Kasde-i Brdesine, erh, ayrca mantk ve matematik kitaplar yazd ve

bn-i Rd (:1198)n birok eserini zetledi.11

Mellif hattyla olan nshas, spanyada Escurial Libraryde (nr 1614) bulunan

eser, Lucian Rubio tarafndan neredilerek spanyolcaya evrilmi, (Tetuan 1952)

ayrca, Refik el- Acem (Beyrut 1995) ve Abbas M. H. Sleyman (skenderiye 1996)

tarafndan yaynlanmtr.12

2. et-Tarf bibn-i Haldun Mellifil-Kitb ve Rihleth Garben ve arken

bn-i Haldun, el-berin son cildine kendi biyografisini anlatt bir blm

eklemitir. Balangta hayatnn 797 (1395) ylna kadar olan ksmn anlatt bu

blm, el-berin bir zeyli olarak dnen bn-i Haldun, eseri sonra tekrar gzden

geirmi ve hayatnn 807 (1405)ye kadar olan ksmn yazmtr.

O, ilk nce et- Tarif bi bn-i Haldun Mellifi hzel Kitb balyla yazd

blm, ikinci kez dzeltme ve geniletmeden sonra et-Tarif bi bn-i Haldun

Mellifil-Kitb ve Rihleth Garben ve arken eklinde adlandrmtr. El-berin bir

blm halindeki bu otobiyografi, daha sonra mstakil bir kitap olarak anlmtr.

bn-i Haldun, bu eserde sadece kendi hayatn anlatmam, ahit olduu ve

yaad siyasi, ictimi, tarihi, edeb ve kltrel faliyetler hakknda geni aklamalar

yapmtr. Grev yapt sradaki hnedanlklar, devlet dzeni ve saray hayatna dir

10 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 541.11 Byk Larousse Szlk ve Ansk., Geliim Yaynlar, st., 1986, IX, 5523.12 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 541.


17/162

11

bilgiler verir. yle ki, onun bu eseri el-Mukaddimedeki teorileri aydnlatc, el-

berdeki bilgileri tamamlayc mahiyettedir.13

Bu eserinde, bn-i Haldunun dostlarna, devlet adamlarna, limlere, ir ve

ediplere yazd mektuplar, o an nemini yanstr niteliktedir. Bu yzden, baz resmi

yazmalar, fermanlar ve hkmdarlarn birbirlerine gnderdii mektuplarn bu eserde

yer almas hasebiyle, tarihi bir belge olarak gnmze ulamtr diyebiliriz. iir

yazmaya da hevesli olan bn-i Haldun, 380 kadar beyitlik iirini bu eserine almtr.

Zahiriyye ve Sargatmiiyye medreselerinemderris tayin edilmesi dolaysyla verdii

dersler onun, nesir ve hitbet kabiliyeti hakknda bilgi vermektedir.14

bn-i Haldun, eserini uzun bir zaman diliminde Msrda tamamladn

belirtmesi15, eserin Kahirede yazldn gstermektedir. Mellif, eserde izlenimlerine

ve duygularna ok az yer vermitir. Hayatnda kendisini zen iki olay olarak

bahsettii, veb salgn yznden len annesi, babas ve hocalar ile batan gemide

boulan ailesi hakknda da ksack bilgiler vermitir. Evlilii, ocuklar ve

kardelerinden ise ok az bahsetmitir. Duygularn ifade ettii tek blm, Msrda

kad olduu zaman rd ettii hutbe ve Timurla grmesini anlatt blmdr.16

Ayrca et-Tarf, bn-i Haldunun Mukaddimede sz ettii tarih ve toplumla ilgili

grlerin niteliinin daha iyi anlalmasna yardmc olur. Ksaca, mellifin, baz hata

ve zaflarndan bahsederek bir tiraf nitelii tayan bu eser, bn-i Haldunu kendi

dilinden renebildiimiz tek kaynaktr.Eser ayn adla ilk defa 1951 ylnda Kahirede, Muhmmed bin Tavit et-

Tancnin erhi (Kahire 1951) ile birlikte baslmtr. Ayrca Zkir Kadir Ugan

tarafndanBilim veSiyaset Arasnda Htrlaradyla Trkeye de kazandrlmtr.

3- ifus-Sil li Tehzbil-Mesil

VII./XIV. asrn ikinci yarsnda Endlste Mslmanlar, aralarnda harretli bir

ekilde u konuyu tartyorlard: Mrifet ve hakkat ad verilen; tasavvuf ve sfiyne

bir hayat yaamak iin, yol gsteren bir rehbere, eyhe ihtiya var mdr, yoksabahsedilen konular ehil sflerin yazd eserlerden ve bu eserler iin yazlm mteber

erhlerden okunmak suretiyle renilebilir mi? Bu konudaki tartmalar yaygnlam,

13 Sleman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 543.14 et-Tarif, 280,293.15 et-Tarif, 278.16 et- Tarif, 82-155.


18/162

12

Endls limlerince halledilemeyen bu mesele hakknda yine tannm limlerden

brhim e-tib (:790/1388) Fas limlerine bir mektup gndererek, Tasavvufa

girmek isteyen bir kiinin eyhe balanmasnn art olup olmadn? sormutu.17 bn-

i Haldun da karakteri tibariyle, byle gncel, nemli ve ilm bir konuya kaytsz

kalamazd. O da fetva istenmedii halde, atibninRislesini grm ve kendisini busorunun muhtab olarak kabul etmi, bylece bu eseri ortaya karmtr.

bn-i Haldun, bn-i Teymiyye (:728) ve bn-i Kayym el-Cevziyye

(:1202)nin tasavvufla ilgili tenkitlerini, hem de Gazl ve Kueyrnin grlerini

bilen bir lim olarak bu eserinde, tasavvufu ayrntl bir ekilde incelemeye tb

tutmutur. Bahsettiimiz limlerin dnda Lisnddin b. Hatib ve Sid el-Fergn,

dostu ve ada olan bn-i Htibten faydalanarak18 zgn bir eser meydana

getirmesini bilmi, o dnemde eine az rastlanan bir ekilde ilm ahsiyetini ortaya

koyarak, mutasavvflarn bile ilgi oda olmutur.

ifs-Sil, bn-i Haldun gibi her alanda geni bir tecrbeye sahip, btn eri

ilimlere vkf, realist, zgr dnceli, sosyal bir mtefekkirin, tasavvufla ilgili isbetli

grler ortaya koymas bakmndan byk nem tamaktadr.

Bilindii zere tasavvuf douu, gelimesi ve olgunlamas srasnda tartma ve

tenkid konusu olmu, baz alimler onu kkten reddetmi, bazlar ise sonuna kadar

savunmutur. bn-i Haldun bu eserinde tasavvufun ne lde slm olduunu ya da

olmadn, Kurn ve hadisler nda, ortaya koymutur. Bunu yaparken de fikryaps ve sahsiyetinden taviz vermemi, dnemindeki baz mutasavvflara ve onlarn

tasavvuf anlaylarna kar sert bir tavr taknmtr. Bylelikle Kurnn ve

peygamberin gsterdii salt bir zhd hayatn, sonradan tasavvufa eklenen hurfelerden

kurtararak slm dncesi ve mslmanlarn gnlk yaants iin faydal bir eser

brakmtr.

unu da belirtmek gerekir ki, bu kitap hakknda, ne ada olan bn-i Htibin,

ne de bn-i Haldunun kendi eserlerinde bilgi bulunmaktadr.19 Bu yzden eserin ona ait

olmadn syleyenler olsa da birok ada aratrmac, eserin bn-i Halduna ait

olduun savunmaktadr. Zaten eserinin hepsi incelendiinde, konularla ilgili beyn

ettii grlerin, birbiriyle rtt grlmektedir. Biz de zellikle nemli ve kabul

17 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 54218 bn-i Haldun, Tasavvufun Mhiyeti ifu-Sil bn-i Haldun, ev:Sleyman Uluda, Giri, Dergah

Yay., stanbul 1984, 25.19 Sleyman Uluda, bn-i Haldun, XIX, 541


19/162


20/162

14

grltden uzak bn-i Selme Kalesine ekilmekte bulmutu. Drt yln (776-780)

kalede geiren b-i Haldun, ilk defa siysi entirikalardan uzak, huzurlu ve ilimle

dopdolu bir hayat yaama imkn buldu. Bu yalnzl srasnda eskiden rendiklerini,

siyas ve idar tecrbelerini selm bir aklla teemml edip yazmaya karar verdi. Feyizli

ve bereketli geen bu yllarda o, krk be yanda idi.21

Sosyal bir hayat iinde tecrbolarak yorulan bilgilerini, Kitbul-berdiye mehur tarih kitabn kaleme almtr. Bu

eserin birinci cildi Mukaddime diye bilinir. Bu esere aada ayrntl bir ekilde

deineceiz.

El-berin ikinci kitab ise drt ciltten olumakla birlikte balangtan bn-i

Haldun zamanna kadar kavimlerin, hnedanlklarn ve Trkler, Frenkler, Msrllar,

Yunanllar, Sryniler, Nebtiler,Yahudiler gibi birok milletin tarihini kapsar. Ksaca

insanlk tarihinin izlerini tayan bu eser, II. ve V. ciltlerinde, Hz. Peygamber, Rid

Halifeler Dnemi, Emeviler, Abbsiler yannda Dou slam dnyasndaki dier

mslman hnedanlarn tarihine de yer vermitir. Mesd ve Taber gibi tarihilerin

bilgilerinden geni lde yararland iin, her ne kadar zgn bir nitelik tamasa da

yer yer yapt tahkikler ve gereki yorumlarla eserine farkl bir zgnlk katmtr.

el-berin nc kitab ise iki ciltten olumaktadr. Burada ise Berberler ve

Kuzey Afrikada yneticilik yapan hanedanlarn tarihini anlatmaktadr. Yani VI.-VII.

ciltler Marip tarihi ile ilgili ierdii konular, doulu slam tarihilerini bile hayrete

dren ok deerli bilgiler vermektedir. Bu ciltlerde bn-i Haldunun bilgileriounlukla, ahsi gzlemlerine, szl rivyetlere ve gnmze ulamam olsa da baz

belgelere dayanmaktadr.22 te esiz bir insanlk tarihi deerindeki bu eser, elli be

senelik ilm, idar, siys, ictim tecrbe, mhede ve olgunluunun bir mahsl

olarak bn-i Haldunu hl yaatmaktadr.

5- el-Mukaddime

bn-i Haldunun bu eseri, baz yazarlarca bir tr ansiklopedi, bazlarnca bir

tarihi eletiri denemesi, bazlarnca bir tarih felsefesi veya bir medeniyet tarihi ve

nihayet bazlarnca da bir sosyal felsefe olarak deerlendirilmitir. Her alanda sz

sahibi olacak bu eseri yakndan tanyalm.

21 Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun,Mukaddime, I, 39.22 Sleman Uluda, XIX, 542.


21/162


22/162


23/162


24/162

18

Aslnda bn-i Haldunun Lbb Mufassl, el-ber ve ifs-sil adl eserinin

varlndan sz edebiliriz. nk yukarda da getii gibi et-Tarif ve Mukaddime, el-

berin ierisinde yer alan ancak daha sonra mstakil kitaplar olarak hret bulmu

eserlerdir.

C. lmi Faaliyetleri

Hayatn anlatrken belirttiimiz zere 1332de Tunusda dnyaya gzlerini

aan bn-i Haldun, eitimini o dnemlerin geleneksel eitim yntemi olarak

nitelendirebileceimiz, babasndan almtr. Kkl bir ailenin soyundan gelen bn-i

Haldun, daha kk yata iken Kurn ezbelemi, dier dini ilimler alannda salam

temel bilgiler almtr. Daha sonra birok limden ders alarak ilimle balayan bir hayat

yolculuuna yine ilimle devam etmitir. yle ki; ald etim onun aln

gidermemiti, ilim akyla, bulduu her zaman ve meknda okuyor, aratryor ve iten

ie fikirler retiyordu.

bn-i Haldun din ilimler, yannda edeb ve fenni ilimleri de renmitir. Ksa

zamanda ilmin her dalnda kalem oynatacak duruma gelmi ve dikkatleri zerine

ekmiti. Ancak o, hemen kalemi eline alp yazmak yerine, bilgi ve fikirlerinin bir

takm tecrbelerle yorulup olgunlama sresini tercih etmitir. Bu pratik eitim

dneminde de bo durmuyor, siyasi faaliyetler yannda ktphanelerde, aratrmalar

yaparak etrafnda toplanan halkalara dersler veriyordu. Farkl kesimler tarafndan bile

kabul gryor, sevilip takdir ediliyorsa da; onu ekemeyenler ve etrafna toplanan insan

kitlesinden rahatsz olanlar mevcuttu. Ancak o, nerede olursa olsun bulunduu blgede

ilmine engel olan olumsuzluklar amaya alyor, kaldramad engeller olduunda

areyi, baka bir ehre hicrette buluyordu. Byk bir cehdle ilmin peinden koan bn-i

Haldunun birok medresede, mderrislik yaptn biliyoruz. Bunlarn banda 8 Aralk

1382de Tunusdan mecbur bir hicretle geldii Msrdaki Ezher niversitesindeverdii derslerdir. Yine Selahaddn Eyyub tarafndan in edilen31 Medresetl

Kamhiyyede fkh etimi vermitir. Mart 1389da ise, Msrn en nemli ve kabul

grm olan Baybars Tekkesinde eitli ilimlerle insanlar dosdoru yola sevketmeye

almtr.

31 Sleyman Uluda, Giri: bn-i Haldun,Mukaddime, I, 43.


25/162


26/162


27/162

21

hallere bizi vkf klar. Din ve dnya hallerinden maksad ibret almak ise bir kimsenin

temin edebilecei fayda bu ilme vukfiyeti lsnde tamamlanm olur.36

bn-i Haldunun yaad dnemi gz nnde bulundurursak o zamana dein

tarihin konusu, gyesi ve yntemi zerinde grlmeyen hipotez ve ilkeler ne srd,

ve bunu tarihinde titizlikle uygulad iin, bilim evrelerince Tarih Felsefesinin

kurucusu olarak kabul edilir.37

Tarih felsefesi, gemite neler olup bittiini aratran tarih biliminden farkl

olarak, gemite olup bitenlerin nedenlerini ve sonularn aratrr. Mslmanlar iinde

ilk kurucu deil bu bilimsel yntemi ilk gerekletiren dnr olmutur. Yaplan

aratrmalar bu sonucu verse de, Batda bunu kabullenemeyip gzard edenler

vardr.Felsefe Szlnde yazd Alfred Kosingin, Efltun (:347), Aristo (:322),

Montesquieu (:1755) gibi yazarlara yer verdii halde bn-i Halduna yer vermemesi

ilgintir.38 Tarih felsefesinin ve tarih biliminin kurucusu olan bn-i Halduna gre,

toplumsal olaylarn nedenini aramak gerekir. Tarih bilimiyle uraanlar yanltan ey,

uluslarn hl ve durumlarnn deimekte olduklarn unutmaktr. Deime, Tanrn

btn varlklar iin koyduu bir yasadr. Toplumlar da insanlar gibi geliir ve lrler.39

Bugn birok tarih felsefesi dnrleri bu hkm kabul etse de artrmalarn da bn-i

Halduna gereince yer vememilerdir.40 bn-i Haldun Toynbee (:1975) ve

Gebineaudan 500 yl nce tarih gidiini, Hegelden daha lik anlayla bir Hak

tecellisi sayp hemen geeki bilim yolunu tutmutur.

41

Yani tarih nedenlerle balaypSnnetullah erevesinde devam eden bir olgudur. Grld gibi bn-i Haldun

Kurnn ifade ettii tarih anlaynn aynsn zikretmektedir.

bn-i Haldun tarihi olaylara gereklik kazandrm ve onlar masalms bir

anlatmdan kurtararak irdelemitir. Ona gre tarih; kark olaylar btn, hikyemsi bir

olaylar zinciri deil, neden ve nasllar ierisinde ekillenen bir silsiledir. Olaylar

sadece grnen yzyle ele almann yanl olduunu dile getiren filozof, tarihi, zhiri

ve btni olarak ikiye ayrmtr. Yzeysel ve dtan baklnca tarih, eski gnlerden, eski

alarda geen olaylardan haber vermekten teye gemez. Klsik bir tarih anlat olarak

azdan aza geen szler, ykler anlatr. Anlatlardan zdeyiler karlp sergilenir.

36el-Mukaddime, , 291.37 Alaattin Bilgi, bn-i Haldun: Marxtan Be Yzyl nce,Bilim Ve topya, s:57, 31.38 Alaattin Bilgi, bn-i Haldun: Marxtan Be Yzyl nce,Bilim ve topy, s:57,31.39el-Mukaddime, I, 321.40 Orhan Hanerliolu, Tarih Felsefesi Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1973, 269-270.41 Hikmet Kvlcml, bn-i Haldunun Gerek Diyalektii,Bilim Ve topya, s:57, 34.


28/162


29/162

23

rnekleri ile sunmutur. Kanaatimizce burada asl dikkat eken amac, onun gerek

bilgi olarak kabul ettii Kurnn, yanl anlalmasn engelleme abasdr. Zaten

bununla ilgili rnekleri ileriki blmlerde ayrntl olarak inceleyeceiz.

bn-i Haldun tarih metodunu da iki temel zerine oturtur. Birincisi, kaynaklarn

tahkikidir. Bu yolla doruyla yanl ve gereklik derecesi ortaya kar. kincisi de

olaylar arasndaki sebep-sonu balantsnn tesbtidir ki bu da, olaylarn k

sebeplerini ve onlar arasndaki bir zinciri ortaya karr. Bu konuda ihmalkr

davrananlar tarihi olarak kabul etmez. Eer bir tarihi, herhangi bir olay hakknda bir

haber iittiinde onun yle olmasn gerektiren sebepleri ve bunlarn tabiatlarn bilirse,

bu bilgi ona, haberlerin dorusunu yanltan ayrt etme imkann salar. Bu rivayetlerin

aratrlmas da en shhatli yoldur.47 Tarihi haberlerin tetkik ve tenkid edilebilmesi iin

umrann tabiatn tanmak gerektiini savunan bn-i Haldun,bunun ayn zamanda

haberlerin doru olanlarn aslsz olanlardan ayrmn salayacak temel ta olarak

grmtr. Hatta yle ki bunu ravilerin tadil ve shhatini aratrmaktan daha nemli

grerek, ncelikle bir haberin ve rivayetin imkan deerini bilmek gerektiini

vurgulamtr.48 bn-i Haldunda ska rasladmz bu realist tutum daha ok ictimai,

kltrel ve medeni imkn ya da imkanszlktr.

bn-i Haldun nakilcilerin dtkleri hatalarn temel sebebini, tarihi sadece

nakillere dayandrp, benzer olaylarla kyaslama yaplmamasnda grr.49 Burada ne

srlen kyas, Kuran hkmlerinde sonuca varmada kullanlan yntemle ayndr.Kyas yoluna gidilerek, meselelere ve olaylara, daha objektif, daha realist bir boyut

kazandrlarak bir sonu elde edileceini mellifin eserlerinde grebiliriz.

bn-i Haldunda akl ve mantk byk nem tar. Haberleri akl ve mantk

szgecinden geirmeden, tenkide tb tutmadan almaz ve muhakeme gcn

kullanarak, bu yolla herkesin kabul edebilecei gereki sonulara varr. Tarihilerin,

bir mezhebe bal olmalar, bir gre taassub etmeleri yznden benimsedikleri

grlerine uyan haberlerin shhatini aratrmadan nakletmelerini dtkleri hatalarn

en banda zikreder ve bunu yle aklar: phesiz ki, insan bir haberi kabul

hususunda ruhen itidal zere bulunursa, tenkit zerinde dnme bakmndan habere

hakkn verir, dorusu yalanndan ayrt edilip ortaya kncaya kadar aratrmaya devam

47el-Mukaddime, I, 282-283.48el-Mukaddime, II, 332.49el-Mukaddime, I, 291.


30/162


31/162


32/162


33/162

27

bu tecih hakknn insana verilen idrak sonucu gereklemesi, insanlarn ve toplumlarn

geleceinin bir anlamda kendi ellerinde olduunun bir gstergesidir.

nsan, toplumun temel tadr ve ancak toplum iinde varln korur. nsan

tannmadan toplum asla renilemez. Her dem bir lemdir anlayyla insan, tabiat ve

kint, birbirleriyle ilikilendirip zincirleme olarak inceleyerek toplumu tanmaya

alm ve yeni teoriler ortaya atmtr. nsann yeryznde halife olmas, onun

yeryzn mar etmesi amacna yneliktir. nsan yeryzn mmur hale getirince,

Allahn onu yaratmasndaki ve leme gnderili amacnn yeryz ile ilgili ksm

ortaya km olur.64 Yani insan bu leme yaad dnyay imar etmek ve neslin

devamn salayacak ortamlar oluturacak bir halife olarak gnderilmitir.

bn-i Halduna gre umrann gereklemesi iin en nemli art, uygun bir tabii

evrenin bulunmasdr. nsann gnderili amalarndan birisi de yeryznn imar, ve

halifelik grevi ise, yaratan elbetteki yarattklarnn beks iin fikir vererek, ilimler ve

tabiattan yararlanmasn salayacak yollar gstermitir. nsan ftratna yerletirilen bir

takm isel gdlerini bilgisiyle irtibatlandrp kendisine verilen bu umran grevini

neslinin devam iin yerine getirmek durumundadr.

Umrann ortaya kaca blgenin keyfiyeti, evrenin kendi zellikleri ve hayata

uygunluunda etkilidir. Bu etki, bazen tabi evrenin salad olanaklar ve snrlar

olarak ortaya kar; bazen de evrenin insan zerindeki kiilik ve karakterini tayin

etmesinden dolay nemlidir. bn-i Haldun, bu etkileimi anlatmadan nce, umrannmimarlarnn, yaad dnyay herhangi bir deer hkm vermeden tasvir eder.65

Birok corafi blgenin zellikleriyle, umran arasnda bantlar kurar. Maddi-manevi

her eyde mtedil bir rota izen bn-i Halduna gre, Allah peygamberleri bile byle

mtedil artlarda yaayan insanlardan semi ve mtedil bir manevi hayatn inasnn

ilkelerini, rneklerini insanlara model olarak gstermitir. Onlar da bu blgeleri,

medeniyet ve toplumsal kurumlar asndan dnyann dier blgelerine gre daha

mamur hale getirmilerdir. Peygamberlerin zellikle bu yrelerden seildiini belirten

bn-i Haldun, bu onlarn ahlki kemala ynelik geliimleri asndan en uygun

zelliklere sahip olmalar ve mtedil iklimin getirisi olarak bu blgedeki insanlarn dini

kabule daha yatkn olmalaryla alkaldr.66 Yaanan blgenin, iklimin, kullanlan

64el Mukaddime,, 341.65el-Mukaddime,, 341-387.66el-Mukaddime,, 397.


34/162

28

gdalarn; insanlarn fiziki ve ahlki zellikleri ile dorudan bir ilgi olduunu belirten

bn-i Haldun, eserinde bu minvaldeki konulara, ska rnekler vererek bahsetmitir.67

Her ne kadar corafi blgenin ve iklim artlarnn insan zerindeki etkisini deerli ve

geerli bulsak da, peygamberlerin seiminde sadece byle bir etkinin varolduunu

dnemeyiz. Bununla ilgili deerlendirmelere ilerleyen blmlerde deineceiz.

Yine insann iinde bulunduu rahatlk ve meakkat, karakteri zerinde

etkindir68 tezini ortaya atan bn-i Haldun, bunula birlikte ortaya kan insan

tabiatndaki iyilik ve ktle dikkat eker. ayet kii dne tbi olmaz ve ktle

sevkeden alkanlklardan uzak durmaya almazsa, ktle meyleder. Ancak kiinin

doru yolu bulmada bir rehbere mutlaka ihtiyac olduunun zerinde de nemle

durmaktadr. Aslnda mellifin bu ifadeleri, slam dncesinde insann ftratna

yeletirilen dini bir eilimin yani inanma ihtiyacnn varlnn kesinlikle

benimsediinin gstergesidir. Bunu apak dni bir olgu olarak ifade etmese de, birok

konuda olduu gibi, kable yn klmak ve farkl grler iinde yer bulmak

maksadyla bu metodu setii kanaatindeyiz. Medeni hayattan ok hadari hayatn

insana kazandrd hasletleri gzler nne seren bn-i Haldun, toplumsal dinamiin

belirlenmesinde en nemli faktrn en ok iktisadi etkenler olduunu vurgulamtr.

bn-i Haldun genelde bilim tarihine zelde iktisat bilimine en byk katksnn

toplumsal dinamiin her eyi belirlediini sylemesi ve bunda da iktisadi etkenlere

nemli bir rol tanmasdr. Toplumsal yaam tarz, toplumsal i blm, emek, emek-

deer, art deer, nfus, fiyat, devletin gelir ve giderlerinin tuplumlarn geinecei

tavrlara gre deimesi gibi konular iktisd dncesinin temelini oluturur. Ayrca

kendisinin normatif olmaktan ok, pozitif bir yaklama sahip oluduu, yani toplumsal,

tarihsel konular ve geliimlerini gz nne alan bir dnr olduu apaktr.69

bn-i Haldunun iktisadi anlamdaki dikkate deer bir gr de iktisd, mli

olay ve sreleri ahlki, dini deer ve hkmlerine balamamas, birer sosyal sre ve

yansma eklinde savunmasdr.70 Yani beer biyolojik bir ihtiya neticesinde insan bu

iktisadi yaanty benimsemitir. Bununla ilgili fikirleri eserinin V. Blmnde yer yer

67el-Mukaddime, , 397- 404.68el-Mukaddime, ,399- 404.69 Nihat Falay, ktisat Olarak bn-i Haldun,Bilim ve topya, s:57, 52.70el-Mukaddime, I, 832.


35/162


36/162

30

savunuyor gibi grnse de fikr ve ahlki yaps itibariyle varlklarn hep bir bek ve

fen arasnda aktn ifade etmitir. nsan yaantsn da gze alarak, devletlerin

doularn, gelimelerini ve ykllarn bir organizmaya benzetir. O da, ocukluk,

genlik ve olgunluk devrelerinden geer. Devletin en gl dnemi olgunluk devrinde

yaansa da ihtiyarlk kanlmazdr ve devlet er-ge yklmaya mahkmdur.74

bn-iHaldunun bu gr, kkn tarih, corafya iktisad ve psikolojide bulan bir

determinizmdir. Devlet bu drt etkenin bir araya gelmesiyle kurulur; bu unsurlarn yok

olmas devletin yklmas demektir.75 Devletin geirdii bu sre, evrimden ok

toplumun, zaman ve mekn boyutlarnda temasa gemesinden doan iliki ve

elikilerin dinamiiyle oluur ve geliir.76

bn-i Haldunun toplumlarn ve devletlerin organizma gibi geirdii bu evreleri,

cebr bir determinizm ile deil, tamamen hikmet erevesi dhilinde ve deimeyen bir

snnetullah izgisi olarak aklamtr. nk sz konusu, fikirlerin kayna Kurndr.

yiye de, ktye de ynelse devletlerin kurulmasnn ve yklnn, yaratcnn elinde

olduunu ifade etmekte, ve bunu her konunun arkasndan onay mahiyetinde verdii

yetlerle vurgulamaktadr. slmi gereklerin toplumsal ahlki gereklerle rttn

savunmu, birounu da uzlatrmaya almtr. slmda kibir, gurur, israf, hrs ve

agzllk gnahtr. bn-i Haldun insann, ounlukla ftratnda bulunan bir takm

negatif gdlerinin meylinde iradesini kullanarak dolaysyla bir toplumun bu davran

yolunu semesiyle idarecilerin, drstlk ve adaletten ayrlmasn, zulme ynelmesini,

insanlarn arya giderek haddi amasn, kendi sonlarn hazrlayan bir etken olarak

grr.77

Buradan da anlyoruz ki, Kul ister, Allah yaratr anlayyla yola kan bn-i

Haldunun bu fikrinin gerisinde ise bir tevekkl ve yaratann hkimiyetine bir

teslimiyetinin varlna ahid oluyoruz. Siyaseti zorunlu olarak hayrn bir neticesi kabul

eden bn-i Haldun, erre dayanan bir ynetimin sadece bir ksm iin menfat,

dierlerine zarar ve ac getireceini belirtir. erre destek olanlarn az olmas

dnelemeyeceinden neticede hayr varln srdremez. Bundan dolay bn-i Haldunsiyaset ve mlk kefalet, kurallar arasnda Allahn hkmlerini icr etmek iin

halifelik olarak grr. Hayrn ve errin takdir edicisi olarak Allahn takdiri mevcuttur.

74el-Mukaddime,, 708-709.75Meydan Larousse, Meydan Yaynlar, stanbul 1971, VI, 162.76 Cemal Doan, bn-i Haldunda Tarihi Persfektif,Zaman Gazetesi, 27/10.1991.77el Mukaddime, , 560- 561.


37/162

31

Ancak er, cehaletin ve eytann, hayr ise insann ftratna yerletirilen halifelik

ekirdeinin sonucudur.78 bn-i Haldun hayr kavramn ise insanlarn maslahatn

gzeten, koruyan anlamnda kullanr.79 Yani hem ahlki hem de pragmatist bir yan

olan, faziletli bir ynetim anlayn benimsemitir. Bu faziletli ve herkes tarafndan

kabul edilebilir hasletlerin, siyasi retilerin hepsi, Allahn tayin ettii, yani ritarafndan konulan kurallara dayanr. bn-i Haldun ri tarafndan konulan kanunlarn

kabul edilmesine eri veya dini siyaset adn verir. Siyset-i Akliye diye ifade

ettii, sadece dnya menfaatine dayal akli siyaset olarak kabul ettii ynetimin

insanln yaratl amacna uygun olmadn vurgular.80 Baz yerlerde kanunlarn

toplumlar tarafndan oluturulduunu savunsa da, Allahn kanunlarn her zaman n

plnda tutmutur. Varln kemli iin din siyaseti en doru yol olarak grdn

syleyebiliriz. Siyaset-i Dniyye kavramn aynen kullanan bn-i Haldun, eri bir

dzeni kabul ettiinin gstergesidir.

bn-i Haldunun tanmnda hilfet; dini korumak ve dnyada onunla siyaset

yapma hususunda eriat sahibine veklet etmek anlamna gelir. Halifenin iki temel

grevi olarak birincisinin, insanlar dinin ibadet ve muamele nevinden olan ve riye

itaati salama, dieri de, ynetimi altndaki insanlarn beeri mran iinde

maslahatlarn gzetmektir. Bunu hfz- din ve siyset-i dny olarak

ifadelendirmitir.81 Yani hilafetin dnyevi ve uhrev olmak zere iki ynl bir

sorumluluu vardr. te byle bir sorumluluu dile getirmekten ekinmeyen bn-i

Haldun, tarihi ve toplumsal varln gayri ird olduunu kabul etmektedir. Klli

irdenin tyin etmesi ve czi irdenin buna istese de, istemese de dhil olmas olarak

tecelli eder. Yni insann bu varlk alannda ald kararlar klli iradenin denetimi

altndadr. bn-i Haldunun bu tavr, bir kadercilik deil, her eyin Mliki olann

hikmetine boyun emektir. Zaten bu hkmn aksi davranan da, Onun sonucu

deitiremeye muktedir deildir. Elbette, ilim ve hikmetin kayna olan ri, insann

yaayabilecei mkemmel kanunlar ve dzeni koymutur.

bn-i Haldun batl dnrlerin de grlerini de deerlendirmeye alarak,Aristonun elden ele dolaan siyaset hakkndaki kitab olarak ifade ettii Poetik

asndan u blme yer vermitir: Dnya bir bahedir. bunun duvar devlettir. Devlet

78el-Mukaddime, , 499.79el-Mukaddime, , 50080el-Mukaddime, , 562- 563.81el-Mukaddime,, 563.


38/162


39/162


40/162

34

Bu ilimler konusunda akln etkinliinin olmadn savunan mellif, kaynak olarak da

kant olarak da kullandklar temel malzemenin Kurn ve Peygamberin snnetinde

mevcut olan eri haberlerdir. Aslnda akl ve nakl ilim snflandrmas orijinal bir

snflama deildir. Daha nce de bu gibi snflamalar yaplmtr. Ancak bn-i

Haldunun bu tasnif zerinden ortaya att bir fark vardr. O da udur: Felsef ilimlerle,nakl ilimler arasnda yap ve mahiyet farkll vardr. Onlarn temelinde olan felsefe

ve vahyin birbirlerine indirgenemeyeceini vurgulayan bn-i Haldun, bunlar kesin

izgilerle ayrmtr. nk felsefi dncenin en son kayna akldr. Nakl ilimlerin

son kayna ise vahiy ya da vahyi getiren peygamberlerdir. Bu bakmdan birincisinin

deime olasl varken, nakl ilimlede herhangi bir deime sz konusu deildir.

Ancak din gruplarn birbirlerinin arasnda bir deime olsa da bu sosyolojik bir

olgudur. Bundan dolay bn-i Halduna gre, bu guruplarn her birinin ayn derecede

doru, kabul edilebilir olduklar anlamna gelmez. slm kendinden nceki eriatleriyrrlkten kaldrd gibi, slmi nakli ilimlerde, kendisinden evvelki nakl ilimleri

geersiz klmtr.86 bn-i Haldunun burada kasdettii ey, bu ilimlerin kendi iinde

belli bir gelime imknn deil, eitli dni guruplarda ortaya kan nakillerin

birbirlerini reddetmek durumunda olduudur.87 Akl yntemlerin tek dorusu olmasa

da, nakillerde tek doru vardr ve sonu birdir.

te bn-i Haldun dncesine gre, bu iki ilim gurubunun kendi ilerindeki

geliim izgileri ve mahiyetleri farkldr. Nakl ilimlerin dayana, eriyyt olduu iin

herhangi bir geliim gstermez ama, zamann gereksinimlerine zmler sunar, birey

ve toplumun ihtiyalarna karlk verir. Akl ilimler ise, insan aklnn bir rn olduu

iin geliir, deiir, zamana ve mekna gre farkllklar arzeder. Ancak olaylara ve

olgulara kar zmsz ve aciz kalabilir.

bn-i Haldunun klsik, ama akl ve nakl ilimlere ykledii anlam ve getirdii

kapsam, kendi zamanna kadar yaplan yorumlardan ok farkldr. slm kltr

ierisinde, ele ald nakl ilimleri, zellikle tefsir ve tefsirle ilgili kavramlar bir

sonraki blmde ayrntl bir ekilde ele alacaz.

86el-Mukaddime, III, 931.87 Ahmet Arslan, bn-i Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Kltr Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara

1987, 405.


41/162

35

Grld gibi, bn-i Haldun, insan fikrinin dokunabilecei btn ilimler

hakknda, tecrb yaantsn keskin zeksyla birletirerek, asrlar sonra da isminden

bahsettirmitir.

almamzn buraya kadar olan ksmnda bn-i Haldun hakknda temel

malumatlar vermek ve bir ksm yorumlarmz eklemek suretiyle genel bir bilgi ve

anlay ortaya koymaya altk. Bundan sonraki ksmlar, tezimizin ana blmlerini

oluturmakta olup birinci blmde bn-i Haldunun tefsir ilmine bak ve bu disipline

dahil baz meseleler hakkndaki deerlendirmelere deineceiz. kinci blmde ise

onun serlerinde kurduu olay-ayet ilikisini ve yer yer baz ayetler hakkndaki

yorumlarn ele alarak yorumculuk gcn sergilemeye alacaz. nk bn-i

Haldundan tarihiler, sosyologlar, siyaset bilimcileri ge de olsa faydalanmlar ancak

mfessirlerin bn-i Haldunun grlerine yer veren almalar olmamtr.


42/162


43/162


44/162


45/162

39

kelmdr.92 Ancak tanmda geen mmet ifadesi onun Kurn tanmna getirdii

sosyal bir boyuttur ki, bu da dikkat ekilmesi gereken bir husustur. Bu tanmn eri ve

dini bir anlam vardr.93 nk bn-i haldunun dnce sisteminde sosyoloji byk bir

nem tamaktadr.

Nakl ilimlerin kayna, slm dinine ve Mslmanlara aittir. diyerek sadece

ilim tarihinde nemli bir tesbit yapmakla kalmam, ayn zamanda ilhamnn menban

gstermi ve yle devam etmitir: Fakat dinin ve mensuplarnn genellikle bunlarn

benzerlerine sahip olduklar da muhakkaktr. slmdaki, nakl ilimler, dier dni

zmrelerdeki nakl ilimlerle uzak cins itibariyle mterektir. nk onlar da Allh

Tel tarafndan eriat sahibine indirilen ve onun tarafndan tebli edilen eriat

ilimleridir. Fakat ummi olarak byle iken hussi olarak slmdaki nakl ilimler, dier

dini zmrelerdeki nakl ve eri ilimlerin hepsinden farkldr. nk, mil olan biri

dierlerini nesh etmitir. u halde ondan evvelki dini zmrelere ait nakli (ve eri)

ilimlerin tm, terkedilmitir, onlar tetkik ve mtal etmek mahzurludur.94 Buna

gre dier dn zmrelerin, nakl ilimlerinin mrnn tamamlanm ve onlarn yerine

slm ilimlerin gemi olduunun sonucuna varan bn-i Haldun, onlar tetkik ve

mtal etmenin bile mahzurlu olduunu, Kurn dndaki semv kitaplarn

mtalsn, eriatn yasakladn belirtir. Buna delil olarak da, Hz. Peygamber

dneminden u olay nakletmitir.

Hz. Peygamber yle buyurmutur: Ehl-i Kitab- ne tasdk ne de tekzip ediniz.Onlarla karlatnz da, Rabbimizden indirelene de size indirilene de iman ettik,

bizim de, sizin de Allah birdir, deyiniz. Zaten Bakara Suresinin son ayetleri ile

rten bu nakil, Kurnn kapsayc kitap olduunu gsterir. Mellifin bu konuyla

ilgili bir nakli de yledir: Bir kere Hz. Peygamber, Hz. merin elinde Tevrattan bir

sayfa grnce, gadaplanm, hatta fke almetleri yznde aka belli olmu ve sonra;

Ben size onun yerine, bembeyaz, tertemiz bir din getirmedim mi? ayet Musa

yaasayd, vallahi bana tb olmaktan baka are bulamazd. buyurmulardr.95 Bu

nakillerle birlikte, Hz. Peygamberin direktifleri dorultusunda olan bu grbenimseyen bn-i Haldun, konuulmas, dnlmesi ve zerinde durulmas gereken

92 Subhi es-Salih, Kuran limleri,(ev:M.Sait imek),Hiba Yaynlar, 15-18; smail Cerraholu, TefsirUsl, 34.

93 mer Ferruh, Mevgfibn-i Haldun Min-eddni ve min-el Gadye ed-dniyye Bhsn veMgdentn f Trhl Ilmi ve Trhl Felsefeti fil slm, Drt-Talia, Beyrut 1986, s:251.94el-Mukaddime, III, 931-932.95el-Mukaddime, III, 932.


46/162

40

tek kitap olarak Kurn grmtr. bn-i Haldun, her ne kadar ehl-i kitbn tahlilini

mahzurlu grse de kendisi eserlerinde bunlarla ilgili karlatrmalara yer vermitir.

Ancak bunun sadece tahkik anlamnda, hakkati ortaya koymak iin uygulad bir

metod olduunu dnyoruz.

bn-i Haldun, nakl ilimler olarak sz ettii dn ilimleri, Allah ve Rasl

tarafndan bizim iin ter klnm olan ve kitapla snnetten gelen eri hkmler ile

istifdeyi kolaylatrmak zere onlarla alkal olan dier ilimler96 olarak aklamtr.

Arap lisn ile inen Kurn dilini mmet lisn olarak kabul eden mellif, mkellef

olan ahsn, kendisi ve hemcinsi zerine farz klnm olan Allh Tel ahkmn

bilmesinin lzm geldiini, bu hkmlerin de ya ns, ya icm veya kyas yolu ile kitap

ve snnetten alndn belirtir.97

Kurn eitimi zerinde hassasiyetle duran bn-i Haldunun, bununla ilgili bir

yntem sunmamas elbette dnelemez. Onun tavsiye ettii ve rettii yntem udur:

Kurn okutmakla derse balatmann maksad, Kurn ile kutsanmak, sevap-ecir

ummak ve bir takm gayr- ahlki tavrlarn afetlerinden, ocuun Kurn renmesine

engel olmasn nlemek98 olarak aklayan mellif, anne-babalara da birok sorumluluk

yklemitir. ocuklar, henz ebeveynlerinin elleri altndayken, delikanllk dnemine

gemeden, ona bu etimi vermeyi bir grev saym, bunu da ocuun geliimi

asndan olduunu ifade etmitir. Kurn taliminin ok kk yalarda olmasn, henz

saf olan kalplerin ve zihinlerin, ncelikli temeli olarak grmtr. ocuk yata ortayakmam melekelerin, Kurndaki ayetlere ve baz hadis metinlere istind eden slm,

imann ve imni akidelein kalplerde kkleerek, buradan neet etmesini salayacan

ifade etmitir. Hatta Kurn taliminden kopmay ilimden kopmak olarak gren bn-i

Haldun, bu gryle gerek ilim sahibini ve Onun insanla gnderdii Kurn

iaret etmektedir. Kurn okumay renmeyenlerin, kendilerine yklemesi gereken ilk

vazifelerden birisinin de Kurn kide ve uslne gre okumay renmek olduunu

belirten bn-i Haldun,99 Kurnn btn ilimlerin kayna olduunu kesin bir ekilde

vurgulayarak, buna ne kadar nem verdiini de gstermitir.

96el-Mukaddime, III, 931.97el-Mukaddime , 931.98el-Mukaddime , 1115-1116.99el-Mukaddime, III, 1115.


47/162


48/162


49/162


50/162


51/162


52/162


53/162

47

Vahiy ve vahiyle ilgili konular detayl olarak incelemi, vahyin yazm

konusunda allmn dnda bilgiler sunmutur. lk dnem Arap yazsnn murdar

olmas, mkemmeliyetten uzakl, vahyin yazmnn bize tek olarak muhalefetsiz

olarak gelmesine sebep olmutur. Vahiyden sonra onun kayda gemesinde en byk

emei phesiz sahabeler vermitir. Ancak sistemlemi bir yaz dilinin olmas, bazsorunlar da beraberinde getirmitir. bn-i Haldun, vahyin yazlna farkl bir alm

getirerek, bedevlerin ounlukla yazya ihtiya duymad iin onu kullanmadn,

hatta amzdaki Arap yazs, bedev Arap yazsndan daha gzeldir124 diyerek, bunu

u sebebe balamtr. slmn balang dnminde, Arap yazs salam, ilek ve iyi

olma (ihkm, itkn, cd) bakmndan son haddine ulam deildi. Bu da Araplarn

bedevlik yaam sonucu, sanatlardan uzak kalm olmalarndan kaynaklanr. te bu

noksanlklarla, sahabenin kendi hatlaryla yazdklar Kurn yazsna dikkat ekerek,

belki de imdiye kadar sylenmemi aklamalarda bulunmutur. Sahabe Kurn ilkdefa yazan, Allah Raslnden sonra insanlarn en hayrllardr. Ancak bu yaz bir ok

yerde, ehline gre hat sanatndaki resmin (ve iml kidelerinin) icbna muhlif

dmt. Sonra seleften olan tbn, yanllna bakmadan, mbarek olduuna

inanarak onlara ait yazy aynen taklid etmilerdir.125 Bunu gnmz asndan

deerlendirirsek, amzda bir limin, bir velnin yazsnn taklid edilip idrak

szgecinden geirmeden, hatraya sahip kmak adna tpatp o yazya tbi olmak gibi,

sahabenin de bu konuda daha hassas davrandn varsayarak, ortaya konan hatt-

mushafta muhfaza ettikleri sonucuna varabiliriz. Yanl okumaya msait yerlere

gelince, ulema buna dikkat ekmi ve hatal kraati iaretlere nlemitir.126 bn-i

Haldunun burada, dnmeden, sorgulamadan her eyi olduu gibi kabullenmeye kar

ktn gryoruz. Belki de saf niyetle, hatraya sahip kmak adna, gnmzde de

buna benzer yanllklar yaplmaktadr. ekle ve zahire haddinden fazla nem vermek,

bizi asl konudan, mana ve zden uzaklatrmaktr. Nitekim yanll mmkn

olmayan, tek kutsal deer Kurnn bile, emrettii eylemlerden biri de dnmek ve

tefekkr dr.127

Sahabenin hat sanatna vkf olmas, onlarn beeri bir yap olarak iml hatalar

yapmayacan gstermez. Nitekim yaznn o dnem iin ehemmiyeti olmadn

124el-Mukaddime, I, 881.125el-Mukaddime, , 883.126el-Mukaddime, , 881-883.127 lgili ayetler iin bkz: Bakara/219, 266, Mide/18, Enm/50, Yunus/24, Arf/176, Rd/3, Nahl/11,

44, 69, Rm/8, 21, Zmer/42, Har/21 vb.


54/162


55/162


56/162


57/162


58/162


59/162


60/162


61/162

55

bn-i Haldun mtekaddimn denilen (ilk evelki alimlerin) sahabe ve tbin

rivayetlerini toplayp kitap haline getirerek muhfaza ettiklerini, bunu yaparken

rivayetlerin rk ve merdut olanlarn da, salam ve makbul olanlarn da

ayrmamalarn iddetle eletirmitir. Mukaddimnin yapt bu davrann sebebi

olarak da unu ileri srer: Araplar, kitaptan ve ilimden anlamazd. Bedevlik vemmlik onlarda mevct olduu iin, renme ihtiyac ve merk hasl olunca, bunu

gidermek iin sadece kendilerinden nceki Ehl-i Kitapdan sorar ve onlardan

faydalanrlard. Ehl-i Kitapdan kasdn Yahudi ve Hristiyanlar olduunu belirten bn-i

Haldun, nceden Ehl-i Kitap olup, sonradan mslman olanlarn ve nceden Ehl-i

Kitapdan rendikleri bilgileri, mslman olduktan sonra muhafaza ettiklerini, bu

yzden tefsir kitaplarna alkasz eylerin dolduunu aklar.146 Tefsir kitaplarna dolan

aslsz bilgilerin kaynan anlatrken, bu rivayetlerin sorgulanmadan alnmasna sebep

olarak da, ilgin bir aklama getirir. Yahudi asll Mslmanlarn hretlerinin yaygn,ahsiyetlerinin saygnl, kadir kymetlerinin byk olmas, din ve eriat itibariyle hiz

olduklar mevkler yaptklar nakl tefsirlerin doruluu tartlmadan kabul edilmesine

vesile olmutur. Burada, bn-i Haldunun tefsircilikteki titizliine ahit oluyoruz ki,

rivayetlerin ya da tefsirlerin kabul artlarndan biri olarak, rvinin veya mfessirin

gemi yaantsnn da, gz nnde bulundurulmas gerektiidir. Bu Allah kelm

zerinde yorum yapacak mfessirin isbetini lme asndan fayda salayacaktr. te

dinle alkas olmayan aslsz rivyetlerin tefsir kitaplarnda yer etmesine kar kan

bn-i Haldun, sriliyt olarak adlandrd bu haberleri tenkid etmitir. 147

sriliyt, Yahudilikle ile yakn irtibat olan bir kavramdr. sriliyyat, isriliyye

kelimesinin oulu olup, slm dinine yabanc kltrlerden ve zellikle de Yahudi ve

Hrstiyanlar kanalyla giren her trl bilgiye denir.148 Cerraholu bu kavram yle

aklamaktadr: Her ne kadar tefsirde isriliyt lafzndan, Yahudi kltr ve

medeniyetinden tefsire aktarlan rivayetler ve tesirler anlalsa da, biz bu kelimeyi geni

manada kullanarak, Yahudi, Hristiyan ve dier kltrlerden islmiyete giren rivyetler

olarak ele alacaz.149 bn-i Haldun israiliyat olarak bahsettiimiz kavram daha ok

Yahudi ve Hristiyan kaynakl haberler olarak kullansa da, aslsz haberler ifadesiyle

kavram geni anlamyla yani Cerraholunun tanmna yakn bir ekilde, slmiyete

146el-Mukaddime, , 935.147el-Mukaddime, III, 935-936.148 Abdullah Aydemir, Tefsirdesarailiyyat, Beyan Yaynlar, Ankara 1985, 6-7.149smail Cerraholu, Tefsir Usl, 244.


62/162


63/162


64/162

58

etmektedir.153 Elbette Uludan sylediklerine tamamen katlmak mmkn deil.

nk bn-i Haldunun yaad dnemi gz nnde bulundurursak tefsire olan

yaklam zamanna kadar ifade edilmemi bir cesaret, eletiri, tenkid ayn zamanda

nyargsz bir yaklam olarak karmza kmaktadr.

bn-i Haldun Ulmul Kurn dediimiz konulara ok ayrntl deinmi olmasa

da eserlerinde olaylar ve olgular zerinden yapt yorumlar takdire yandr. Tamamen

hadarlik artlar iinde ve daha ziyde tasavvuf felsefesi tesirinde yazlan, ir

tefsirler, sonradan ihdas edilmi, suni bir tefsir olduuna iret eden Uluda, dirayet

tefsirlerinin akl ve mantk tevillere dayanarak, iri tefsirlerin ise, btn, srr

tevilleri istind ederek nslarn lafzndan ve ruhundan uzaklatn savunur. Bylece

meselelerin bu vechesinde ne selefin, ne de dirayet ve iret tefsirlerine kar kp

rivyet tefsirlerle iktif ettii aka grlrken, dier taraftan hadrilerin neden rivyet

tefsiriyle tatmin olmayp, dirayet ve iret tefsirlerini ihdas ettikleri de anlalm

oluyor. te, mtekaddimn ve mteahhirn, baka deyile, selef ve halef arasnda ya da

bedevi-hadrler arasnda ortaya kan bu gr farkllklar Kurnn hattna, kraatine,

tilvetine ve kitabetine yansmtr. Bir lehe meselesi olarak bedevler arasndaki yedi

harf konusu, hadarlerde, kraat ilmi, mski ile Kurn okuma, cretle hatim indirme,

llere Kuran okuma haline gelmitir ki, bedevlerde bunun hibirine rastlamayz.154

Ne acdr ki; hadarilk slm kltrnn maneviyat ile birleip Mslmanlarn

deer kazanmasn salayacakken bir takm nefsi arlklarla manev birikimikaybettirmi ve zden kopmay beraberinde getirmitir. Zamanla ve meknla deien

ve asln yitiren hurfelerin iinde kaybolmaya yz tutmu deerler bugn, ancak

Kurnn esiz bir diryet tahlili ile ortaya kacaktr. Kurn belgatnn eizliini

savunan bn-i Haldun, aslnda, bu alandaki eksiklii gz nne sererek, ilim adamlarn

bu almaya ynlendirmitir.

bn-i Haldun, eitli tefsir kitaplarna da yer vermektedir. Rivyet ve diryet

tefsirlerinden en ok, Zemaheri (:538/1143)nin Kef isimli eserinden takdirle

bahseder. bn-i Haldunun mfessirlerle ilgili msbet ve menfi deerlendirmelerine

sonraki blmde bahsedeceiz. Burada sadece iaret etmeyi yeterli gryoruz.

Tefsirin iki eidinde de hadislere byk lde yer verilmesinin gerekliliini savunan

bn-i Haldun, eserinde hadisle ilgili bir blm ayrmtr. O, hadis ilmini; Hz.

153 Sleyman Uluda, Dipnot,Mukaddime, II, 790.154 Sleyman Uluda, Dipnot,Mukaddime, , 790.


65/162


66/162

60

yardmcs olursa tuttuu yollar kolaylar, n alr, sarfettii abalar baarl neticeler

verir, nndeki hedeflere ular. Biz de kitap yazma maksadlarn gerekletirirken

Allahn yardmn esas alyoruz. En doru yolu gsteren ve bu yolda yardm eden

Allahdr, itimadda Ona dr.158 Dnce sisteminin alt yapsn bu mtevaz cmlelerle

anlatan bn-i Haldunun buna benzer ifadelerine eserlerinde ska rastlamakmmkndr.

bn-i Haldun hareketli ve tecrbelerle dolu hayatnn sonlarnda belki de o

zamana kadar zihninde tasarlad ve kuruculuk nvann ald bir ok konu hakkndaki

dcelerini, bir eser yazarak tarihe ml etmitir. Onun tarihi, sosyolog, siyaseti ve

devlet adam gibi ok ynl kiilii yannda bir Kurn yorumcusu olduunu rahatlkla

syleyebiliriz. Onun bu zelliinin imdiye kadar birka kaynak dnda hi

bahsedilmemesi de tefsir asndan bir eksikliktir. nk o nasl tarihi sosyolojiye

uygulayarak nemli sonulara ulatysa, ayn ekilde Kurn ayetleri ile de insanlktarihinin gemii ve gelecei arasnda bir kpr kurarak snnetullah kavramn

dnce sisteminin ekirdei haline getirmitir. Bunu yaparken de bilinli bir metod

sergilemitir.

bn-i Haldunun Kurn yorumuna getirdii en byk alm, ayetleri sadece

zahiri boyutta deil, ayn zamanda sosyolojik, psikolojik boyutlar ve tarihi geliimlerini

de ele alarak batnda olanlar da gndeme getirmek suretiyle ana mesajlar vermeye

almtr. Her zaman olduu gibi realist, akl ve mantk erevesinde bazen sembolik

bir ynteme de yer vermitir. O klasik bir yntem olan nce ayeti verip ardndan yorum

yapmaktan ziyade, nce olay ve olgular izah etmi son sz hadislere ve Kurna

brakmtr. Bu da onun realist yaklamnn zndeki kaynan ve hakikat kitabn

iaret etmitir. Onun bu yntemi bir tr konulu tefsir159 metodu olarak da ele alabiliriz.

Bilindii gibi konulu tefsire dair eselerde, konu balklar verilmi ve akabinde ayet ve

hadislerle delillendirilmitir.

Btn bu aklamalarmzdan sonra belirtmek isteriz ki, bn-i Haldunun

Kurnn anlalmasna en byk katks sosyal tefsirde diyebileceimiz bir metodla

gereklemitir. Sosyal olaylar gereiyle hareket eden bn-i Haldun, ileriki blmlerde

rneklerini de vereceimiz bir ok konuya bu uslle aklk getirmitir. Aka ayet

kullanmasa bile Kurn ifadelerle az da olsa Kurn kltr olan herkesin zihninde

158el-Mukaddime, , 327.159 Konulu Tefsir: Bir yada daha fazla sure erevesinde ayetleri Kurn amalara uygun olarak konular

artran bir ilimdir. ahin Gven, ada Tefsir Aratrmalarnda Konulu Tefsir Metodu, uraYaynlar, stanbul 2001, 49.


67/162


68/162


69/162

63

Bylece akln ve vahyin ortak bir zeminde bulutuunu mahede etmi olmaktayz.

Her konuyu bir ayet ve hadisle ilikilendirmesi ve bunu kabul edilebilir yntemlerle

sunmas sebebiyle deiik inan ve grte olan kesimleri asla kendisindenuzaklatrmamtr. nk bir ok konuyu herhangi bir ayet ya da hadis zikretmeden

sadece onlarn ifade ettii manay kendi slubu ile dillendirmi ve inancn

grlerini gizlemeden tm insanla cesaretle beyan etmitir.

Bu blmde bn-i Haldunun bahsettii konular Kurn kaynakl nasl ifade

ettiini ve ayetleri dncelerine dayanak olarak nasl kullandn inceleyeceiz.

I. KURAN VE TEFSR KAYNAKLARI HAKKINDAKDEERLENDRMELER

bn-i Haldun eserlerinde, bata Kurn olmak zere birok kaynak

kullanmtr. Hibir zaman fikri ve dini ayrm gzetmeksizin ortaya att grlerini

destekleyen btn eserlerden faydalanm bylelikle ilmin evrenselliini ve

tarafszln gstermitir.

bn-i Haldun Cant, Aristo gibi Batl dnrlere yer verdii gibi, Farbi,

Gazli gibi Doulu dnrleri de eserlerinde deerlendirmitir. Bazen tarihi bn-i

shk, mfessir Tabri gibi mlliflerin eserlerindeki aslsz haberleri kyasya

eletirirken bazen de onlarn grlerine sayg duymu hatta kabul etmitir. bn-i

Haldun, eserleri her zaman mellifleri ile birlikte deerlendirmi, yaadklar dnem

ve kltr iinde dikkate alarak genel-geer sonular elde ederek realist yaklamlar

sergilemitir. bn-i Haldun tarih, felsefe, sosyoloji gibi bir ok dalda eseri inceleyip

tecrbeleri ile birletirerek dnce sistemini ortaya koymutur. Ancak belki de

imdiye kadar hi zerinde durulmayan ama temel kaynak ve tek hakikat olarak

kabul ettii Kurn ve hadislerden ald ilham yadsnamaz. bn-i Haldunun

Kundan ilham alarak bu eserlerini ve dnce sistemini kurduundan bahseden

birka eser mevcuttur.160

160aban Den, lme Yn Veren Mslman lim Adamlar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 2004.Mahmut Topta,bn-i Halduna Yn Veren Kurn Ayetleri, Canta Yaynlar, stanbul 2002.


70/162


71/162


72/162


73/162


74/162


75/162


76/162


77/162

71

vehme kapldlar veya haber uydurdular. Ssledikleri zayf rivayetleri birbirine katp

kartrdlar ve otaya koydular. Onlardan sonra gelenlerin ou bu eserlere tbi

oldular ve onlar takip ettiler. Bu gibi rivayetleri nasl iitirlerse bize o ekildenaklettiler.188

Mfessirleri eletiriye bu ekilde balayan bn-i Haldun, vaklarn ve ahvlin

sebeplerini mlhaza etmeden sama rivayetlere itibar edip tahkiksiz haberleri

nakledenlere kar tepkisini ar bir ekilde dile getirir. Dorunun ve yanln zayf

ve shhatli rivayetlerin ancak basiret sahibi insanlar tarafndan hissedilebilecei

ibn i haldun un kur an ve tefsir anlayisi ibn i kaldun s conception of the quran and tafsir

Documents