ibni sina metafizik
TRANSCRIPT
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
1/85
BN SNNIN METAFZK KURAMI
Pamukkale niversitesiSosyal Bilimler Enstits
Yksek Lisans TeziFelsefe Ana Bilim Dal)
Sistematik Felsefe ve Mant)k Bilim Dal)
Mustafa KAYA
Dan)*man: Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIR
Temmuz 2007DENZL
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
2/85
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
3/85
TE3EKKR
bn Snnn felsefesine baktmzda ilk gze arpan ey, kendisinden ncekibilgi birikimini ok iyi deerlendirmi olmas, dncelerini olaanst biimdesistemletirip sunmas, kendisinden sonraki nesilleri felsefe alannda eitmesi ve hatta
bu alanda muhaliflerine bile ciddi katklar salam olmasdr. Ayrca bn SnnnOrtaa Bat Felsefesi zerindeki etkileri de byktr. Nitekim Akdeniz havzasndakikadim birikimi Dou ve Baty kendinde buluturacakekilde yeniden reten bn Sn,Avicenna ad ile Bat dnce geleneinde byk bir etki yaratmtr.
bn Sn felsefesinin temelinde metafizik, metafiziinin temelinde de ZorunluVarlk kavram yer almaktadr. Metafizik alannda sadece Gazzl, Fahreddin er-Rz,Shreverdi, bn Arabi gibi kendi dindalaryla deil, ayn zamanda St. Thomas,Descartes, Leibniz ve hatta Heidegger ve Whitehead gibi Batl filozoflarla da anlaml
bir diyaloga girebilecek metinler ortaya koymutur.Biz de bu almamzda sunduu metinlerle anlaml diyaloga girmeyi
kabullenen mzmin bir felsefe talebesi olarak, onun metafizik kuramn orijinalmetinlerini esas alarak inceleme giriiminde bulunduk. Bu almamzdaki amacmzbn Sina felsefesinin temelini oluturan metafizik kuramn ve bu alana ait kavramlarak, seik ve anlalr bir dil ile ele alp deerlendirmek, yorumlamak ve bylece hemkendimizi hem de bakalarn aydnlatmaktr.
Bu anlaml giriime beni tevik eden ve tezimin her aamasnda desteiniesirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIRa, deerli hocalarm Prof.Dr. Mehmet AKGN, Yrd. Do. Dr. Milay KKTRKe sonsuz teekkr ederim.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
4/85
Bu tezin tasarm, hazrlanmas, yrtlmesi, aratrmalarnn yaplmas vebulgularn analizlerinde bilimsel etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini;bu almann dorudan birincil rn olmayan bulgularn, verilerin ve materyallerinbilimsel etie uygun olarak kaynak gsterildiini ve alnt yaplan almalaraatfedildiini beyan ederim.
mza :renci Ad Soyad : Mustafa KAYA
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
5/85
i
ZET
BN SNANIN METAFZK KURAMI
KAYA, MustafaFelsefe Ana Bilim Dal
Danman: Yrd. Do. Dr. Hlya YALDIR
Bu tez bn Sinan)n metafizik kuram) zerine yaz)lm)*t)r. Tez haz)rlan)rkenbn Sina felsefe ve metafizi7ini ilgilendiren birinci ve ikinci dereceden kaynaklarincelenmi* ve kullan)lm)*t)r. Bu tezin temel konular) bn Sinan)n varl)k
tan)mlama ve s)n)flamas), zorunlu-mmkn varl)k aras)ndaki ay)r)m ve son olarakAllah ve lem aras)ndaki ili*kidir. Tez, giri*, blm, sonu ve kaynakadanolu*maktad)r.
Giri* blmnde, Trk-slam dnyas)nda felsefi d*ncenin ortaya )k)*)tart)*)lm)*t)r. Bunun yan)nda genel olarak slam filozoflar)ndaki metafizikd*ncenin geli*imi irdelenmi*tir.
Birinci blmde, bn Sina metafizi7inde yer alan temel kavramlar)n tan)m)verilmekte olup, devam)nda bn Sinan)n varl)k kuram)n) k)s)mda s)n)fland)r)*)ayr)nt)l) olarak ele al)nm)*t)r.
kinci blmde, Varl)kMahiyet Ayr)m) ile ZorunluMmkn Varl)kAyr)m) ele al)nm)* olup daha sonra Zorunlu Varl)7)n niteliklerinden sz
edilmi*tir. nc blmde ise Allah-lem li*kisi ba*l)7) alt)nda;lemin ezelili7i, sudur teorisi ve son olarak da sebepler teorisi ele al )nm)*t)r. Sudurteorisine lemin ezelili7i, lem ve lemdeki varl)klar)n kayna7)n) a)klayabilecekbir yntem olarak ba*vurulmaktad)r.
Sonu olarak bu tez al)*mas) ile bn Sina metafizik kuram)n)n temelkavram ve teorileri a)k bir biimde detayl) olarak ortaya konulmaya al)*)lm)*t)r.
Anahtar kelimeler: Metafizik, Varlk, Mahiyet, Zorunlu Varlk, MmknVarlk, Tanr, lem, Sudur, Akl
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
6/85
ii
ABSTRACT
METAPHYSCAL THEORY OF IBN SNA
KAYA, Mustafa,M. Sc. Thesis in Philosophy
Supervisor: Asist. Prof. Dr. Hlya YALDIR
This thesis has been written on metaphysical doctrine of Ibn Sina. In thecourse of the preparation of the thesis, both primary and secondary sources, whichconcern Ibn Sinas philosophy and metaphysics, have been examined and used.
The main issues in the thesis are Ibn Sinas definition and classification ofexistence, the difference between necessary and possible existence and finally therelationship between God and the Universe. The thesis consists of introduction,three chapters, conclusion and a bibliography.
In Introduction, the generation and the development of the philosophicalthought within the Turkish-Islamic world are discussed. Besides, in general, themetaphysical thoughts of the Muslim philosophers have also been examined at thischapter.
In chapter one, main concepts of Ibn Sinas metaphysics are given and thetripartite classification of Ibn Sinas concept of existence is explained in detail.
In chapter two, the distinction between Existence Essence, NecessaryExistence Possible Existence and the essential attributes of the Necessary Beingare mentioned.
In chapter three, relation of the universe to God, the eternity of theuniverse, the doctrine of emanation and the theory of reasons are taken intoconsideration. The process of emanation is invoked to explain the eternity of theuniverse and source of the other existents within the possible world.
As a result, the aim of the thesis is to give an account of the metaphysicaldoctrine of Ibn Sina with its basic concepts and theories in detail.
Key Words: Metaphysics, Existence, Essence, Necessary Existence, PossibleExistence, emanation, Intelligence.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
7/85
iii
NDEKLER
ZET.................................................................................................................................. i
ABSTRACT......................................................................................................................ii
NDEKLER ................................................................................................................iii
SMGE VE KISALTMALAR DZN .............................................................................v
GRC ................................................................................................................................1
a. slam Filozoflarnda Metafizik Dnce Sistemi..........................................................4
b. bn Sinada Metafizik Dnce Sistemi....................................................................... 6
KURAMSAL BLGLER VE LTERATR ALICMASI...........................................10
MATERYAL VE METOT ............................................................................................. 11
BRNC BLM
BN SN METAFZJNDE TEMEL KAVRAMLAR
1.1. VARLIK...................................................................................................................12
1.2. MAHYET ...............................................................................................................13
1.3. NNYET.................................................................................................................. 14
1.4. HVYET................................................................................................................15
1.5. VARLIK TRLER................................................................................................. 15
1.5.1. Mutlak Varlk........................................................................................................16
1.5.2. Zihinde Varlk .......................................................................................................16
1.5.3. Ayanda (D Dnyada) Varlk .............................................................................. 17
KNC BLM
BN SNNIN VARLIK TASNF
2.1. VARLIK-MAHYET AYRIMI .............................................................................. 18
2.2. ZORUNLU VARLIK.............................................................................................. 21
2.3. MMKN VARLIK .............................................................................................. 23
2.4. ZORUNLU VARLIKIN NTELKLER ...............................................................24
2.4.1. Zorunlu Varlk, Birdir ..........................................................................................25
2.4.2. Zorunlu Varlk, Basittir.........................................................................................26
2.4.3. Zorunlu Varlk, Hakikattir ....................................................................................272.4.4. Zorunlu Varlk, Cisimsizdir ..................................................................................28
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
8/85
iv
2.4.5. Zorunlu Varlkn Cinsi ve Tr Yoktur...............................................................28
2.4.6. Zorunlu Varlk, Akl, Akil, Makldr ...............................................................29
2.4.7. Zorunlu Varlk, Deimiz, Sabittir........................................................................ 29
2.4.8. Zorunlu Varlkn Bilgisi Tamdr.......................................................................... 30
2.4.9. Zorunlu Varlk, Ak, Ak, Mauktur.................................................................32
2.4.10.Zorunlu Varlk, Srfyiliktir ................................................................................33
2.5. CEVHER-ARAZ PROBLEM ................................................................................34
2.6. MADDE VE SURET ANLAYICI ........................................................................... 36
2.7. HAL-MAHAL LCKS .........................................................................................40
2.8 ALLAHIN VARLIQININ DELLLER..................................................................41
2.8.1. Ontolojik Delil ...................................................................................................... 42
2.8.2. mkan ve Sebep Delili ........................................................................................... 45
2.8.3. Gaye Delili ............................................................................................................45
NC BLM
ALLAH - LEM L3KS
3.1. LEMN EZELLQ MESELES .......................................................................... 49
3.2. SUDR TEORS.................................................................................................... 56
3.4. YARATMA .............................................................................................................61
3.5.SEBEPLER TEORS ............................................................................................... 63
3.5.1.Maddi Sebep .........................................................................................................63
3.5.2. Suri Sebep............................................................................................................64
3.5.3. Fail Sebep.............................................................................................................. 65
3.5.4. Gaye Sebep............................................................................................................ 66
SONU ........................................................................................................................... 68KAYNAKLAR ...............................................................................................................72
ZGEMC .................................................................................................................... 76
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
9/85
v
SMGE VE KISALTMALAR DZN
A..D.T.C.F. Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fak.
.D.B.Y.A. bn Sinann Doumunun Bininci Yl Armaan
MEB. Milli Eitim Bakanl
T.D.V. Trkiye Diyanet Vakf
U..S.B. Uluslararas bn Sina Sempozyumu Bildirileri
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
10/85
1
GR3
slm, Yahudilik ve Hristiyanlktan sonra insanla gnderilen en son ilah
dindir. Hz. Muhammed, gnderilen en son peygamberdir. Kurn- Kerim ise, Hz.
Muhammed araclyla insanla gnderilen en son mesajlarbildiren ilahi bir kitaptr.
Bu anlamyla slm, deimez ilkelere dayanan, baka bir ifadeyle, deimez inan
unsurlar zerine kurulmu olan ilah bir sistemdir.
Ayrca slm, bu ilah sistem etrafnda oluan bir toplumun, bir medeniyetin
addr. Bu anlamyla slm ise M.S. VII. yzylda ortaya kt andan gnmze dek
gelen zaman ve bu zaman ierisinde yayld coraf meknlar kapsayan slmdr.
slmn bu iki anlamndan da anlalaca zere o, ne insan dncesinin bir
rn ne de felsef bir sistemdir. Kurn da bir felsefe kitab deildir. Ancak dier
yandan, Kurn, Allah ve sfatlar, insan hrriyeti, kaza ve kader, gemi dinler ve
iinde yaadmz dnyann ne ve nasl var olduuna dair insan dncesine konu olan
her alanda mesajlar vererek, insan dnmeye, bilmeye davet eder. Ayrca bir ahlak
sistemi, bir siyas ve ekonomik dzen ortaya koyar. Btn bunlarn yannda iman
esaslar zerinde dnmeyi de serbest klar (Bingl, 1995: 20).
Kurndan kaynaklanan dncenin serbeste ifade edilii, insanlar her eyi
aratrmaya ve her ey zerinde dnmeye ve aratrmaya sevk etmitir. Hatta
denilebilir ki bu tavr Hz. Muhammedin kendisiyle balamtr. Onun daim duas
Allahm bana hakikati btn plaklyla gster olmutur.
slmn hzl bir ekilde yaylmas, farkl kltrlerle temas iine girmesi veksmen de olsa farkl corafyalar kendi snrlar iine almasyla dnce ve ilim
hayatnda nemli bir gelime ve deimeleri de beraberinde getirmitir. Kukusuz
bunda Yunan felsef mirasnn Arapaya evrilmesi faaliyetlerinin ve siyas olaylarn da
nemli etkileri vardr.
Ancak Leamana gre (2000) slm dnyasnda felsefenin Yunanca metinlerin
evirisiyle baladn sanmak hata olur. slmda felsefe, felsefe ile dorudan herhangi
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
11/85
2
bir ak balant olmakszn, daha ok meru akl yrtmeye ilikin uygun kurallarn
gelimesi yoluyla olmutur (Leaman, 2000: 27).
slmn hzla yaylmas, eitim ve kltr asndan olduka ileri dzeyde olan
uygarlklara ynetim bakmndan hkim olmas ok byk sayda yabanc unsurun
zmsenmesini gerekli kld. Bu gelimeler sonucunda slm dncesi eitli ekiller
almtr.
lk olarak slmn iman esaslarn yabanc kltrlerden gelen fikirlere kar
savunmak iin Kelam ilmi ortaya kt. Kelam, slm retisinin iermi olduu baz
inan unsurlarn konu olarak alan ve bunlar zerinde akl yrtmelerde bulunarak,
onlar aklamak, desteklemek isteyen birharekettir. Kelam, yalnzca iman esaslarn
yabanc unsurlara kar savunmak isteyen bir hareket olarak belirtmek yanl olur.
Kelamclar, tezlerini ileri srerlerken kendilerini akla dayanan delillerle merulatrmak
isterler. slm retisinin temel inan unsurlarn esas alarak Tanr, evren, insan
zerinde tutarl ve temelde akl birtakm genel aklama modelleri gelitirmek
istemilerdir. Bu aklama modelleri ierisinde herhangi bir filozofta olduu gibi bir
bilgi teorisinin, bir kozmolojinin, bir psikolojinin bir antropolojinin gelitirilmi
olduunu gzlemlemekteyiz. Bu nitelikleri ile bir Nazzamn, bir Fahreddin er-
Rzinin, bir cnin dncelerini ve sistemlerini felsefe ad altnda zikretmemek
iin hibir neden yoktur (Arslan, 1997: 234-235).
Kelam iin sz konusu olan bu durum Tasavvuf iin de geerlidir. Tasavvuf
balangta, her trl dnceyi, teorik aratrmalar, aklbir yana itmek isteyen kal
deil hal olmay arzu eden din, mistik bir deney peinde koan bir ey olmak
istemitir. Ama ayn Tasavvuf, rnein bir bn rbde muhteem bir kozmolojik vemetafizik dnya tablosu olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle Tasavvufu da bir
felsefe hareketi olarak kabul etmemek iin hibir neden yoktur.
Kelam ve Tasavvufun yannda, Kind, Frb, bn Sn, bn Tufeyl, bn Rd
gibi kendilerine filozof denilen dnrler tarafndan ekillendirilen ve adna Felsife
denilen bir dnce ekol daha vardr. Bu dnce ekol, M.S. IX. yzylda Yunan
felsef mirasnn eviri faaliyetleriyle Mslman dnyasna kazandrlmasylabalamtr. Bu dnce ekol ierisinde yer alan dnrler kendilerine intikal
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
12/85
3
edilmi olduu ekliyle Yunan veya Antik felsefeden tevarus etmi olduklar sorun ve
konular zerinde Eski Yunan veya Antikafilozoflarnn yntemlerini uygulayarak
insan, evren, toplum, tanr vb. zerinde bir bilgi deeri ieren sonulara varmak
isteyen kimselerdir (Arslan, 1999: 11).
Ksacas slmda felsefe deyince yalnz bana kendisine filozof denilen
dnrler tarafndan temsil edilen felsife ekoln deil, ayn zamanda Kelam,
Tasavvufu ve bunun gibi kendisini akla dayanan nedenlerle aklayan her trl
dnce faaliyetlerini anlamaktayz. Ayrca bu dnce faaliyetlerinin rnleri olan
Tanr, evren, insan hakknda tutarl, yntemli, sistemli grleri, bu grlerin,
temsilcileri olan kiileri, bunlarn ortaya koymu olduklar eserler ve faaliyetleri
anlyoruz (Arslan, 1997: 236).
slm felsefesi, Yunan felsefesi ile temasa getiinde onu, Yeniplatoncu izgisi
altnda tanr ve ondaki u iki zellikten derin bir biimde etkilenir. lk olarak bu okul,
temelde Platona yeniden dn istemekle birlikte, ayn zamanda kendisinden nce
gelen tm spritualist-idealist felsefe okullarn birbiriyle uzlatrmak ister.
Yeniplatonculuun bu zellii felsifeyi, btn gerek filozoflarn zerinde uyuma
durumunda olduklar tek bir felsefenin, bilim niteliinde olan bir felsefenin var olduu
grne gtrr.
Yeniplatonculuun ikinci zellii, dinsel ilgi ve kayglar ar basan bir felsefe
oluu idi. Yeniplatonculuun bu zellii felasifeyi bu tek ve gerek felsefenin, gerek
dini de temsil ettii anlayna ulatrr.
slm filozoflar, Aristoteles ve Plotinosun, Tanrnn birlii, ruhun tinsel velmsz bir varlk olduu, madde dnyasna dt, mutluluk ve kurtuluun Tanrya
yeniden kavumakta ve onunla birlemekten ibaret olduu gibi evren ile ilgili
dncelerinde, slmn da kendisine dayand bir evren anlaynn benzerini
grrler. Bylece onlar bir yandan felsefeyi Yeniplatonculuun ortaya koyduu
fikirlerle gelitirmeye, yani, yar rasyonalist mistik bir bilgi teorisi, spritualist bir ahlak
retisi gelitirmeye alrlarken; te yandan bu felsefe ile slm vahyi arasnda
uzlatrma salamaya alrlar (Arslan, 1999: 13).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
13/85
4
Bu tr bir felsefeyi balatan Kind, asl kuran Farbidir. Filozofumuz bn Sn
ise Frbinin at yolda ilerler ve onun temel tezlerini gelitirir. bn Rt,
Gazzlnin filozoflara yapt eletirisi sonucunda bu Yeniplatoncu metafizii baz
noktalarda deitirmek ihtiyacn duyarsa da, ortada tek, gerek ve bilim niteliinde bir
felsefe olduu grn benimsemekle beraber, bu felsefenin slmn gerek
entelektel dzeyden ifadesi olduu grne de kar kmaz. Hatta bu iki temel
varsaym daha byk bir inan ve kuvvetle savunur. Geri bu filozoflarn her birinin
kendi kozmolojileri, psikolojileri, ahlak ve siyaset felsefelerinde ayn grleri
savunmu olduklar anlamna gelmez. Mesela Kind evrenin zamannda yaratlm ve
yoktan varedilmi olduunu savunduu halde, Frb ve bn Sn, onun zamanda
ezeliliini ve Tanrdan ezel bir sudrla sudr etmi olduunu iddia etmilerdir
(Arslan, 1999: 15).
a. slm Filozoflar)nda Metafizik D*nce Sistemi
Duyularla alglanm olan, alglanm olmayan, grnen, grnmeyeni,
gereklemi olan, gereklemesi isteneni hep armtr. Herhalde, gnl bu iki
karttan kavranmas en kolay olan semeye katlanamad iin olsa gerek, insan, hep,
tekisini kucaklamaya alp durmutur. Veya en azndan, byle yapmakta olduu
kuruntusuna kaplmtr. Bylece, Eskiadan beri, insan, felsefe yapm, gnmze
dek de felsefe yapp durmu, hep de yapacaktr.
Eski alarda, felsefe, btn bilimleri kucaklamaktayd. Bu nedenle, felsefe ile
bilimler arasnda en kk bir ayrlk bile yoktu. Ancak, bilimler, bamszlklarn elde
edip konularn belirleyerek, kendilerine zg yntemlerini belirttiler, kendi yasalarn
koydular. Bilimlerin bamszlklarn kazanmasyla felsefenin ilevinin son bulduudnld. Ancak, daha sonra hibir bilimin, o bilim o bilim olarak kaldka,
zemeyecei birtakm zorluklarn arta kalm olduu grld. Bilimler, yakn ve
dorudan doruya olan sebepleri ele alm olsalar da, uzak ve dolayl sebepleri
aklamazlar. Bilimler, madd ve fail sebeplerle urarlarsa da, tinsel ve ga sebepleri
ortaya karmazlar. Bu nedenle zel bir inceleme biimi kendi varln ortaya koyar:
Ona Genel Felsefe, ya da Fiziktesi, yani Metafizik denir (Madkour, 1984: 405).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
14/85
5
slm filozoflar da, felsefe disiplinleri ierisinde en ilgi ekici olan metafizik
alannda almalar yapmlardr. Bu disiplin, adn ilgin bir tesadfe borludur.
Gnmzde kullanlan metafizik kelimesi, Aristotelesin en nemli eserlerinden biridir.
Ve aslnda o, eserinde bu ad hi kullanmamtr. Aristoteles metafizik konular ele alan
disiplini tanmlamak iin ilk felsefe (prote philosophia) veya bilgelik (sophia)
terimlerini kullanr.
Metafizik ad, Rodoslu Andronikosun dzenlemi olduu bask da on drt
kitabn yer ald Metafizik adl alma, fizik zerine olan yaptlardan sonra yer
almtr. Aristotelesin eserlerini dzenlemede gsterdii sralama metafizik teriminin
szlk anlamyla uyum iinde grnr; nk meta ta physika basit olarak fizikten
nce ve sonra anlamna gelir (Cevizci, 2003: 571).
slm filozoflar bu Yunanca terimi renmiler, hatta tam olarak ifade
etmemesine ramen kendi dillerine de evirmilerdir:Ma dun et-Tabia (fizik tesinde),
Ma fevk et-Tabia (fizik stnde), Ma bad et-Tabia (fizikten sonra) ve Ma kabl et-
Tabia (fizik ncesi) olarak; fakat bu deyimler bugn kullanlmamaktadr. Daha ziyade,
el-Felsefe el-Ula,lahiyatve el-lm el-lahi terimleri kullanlmaktadr (Altnta, 2002:
2).
slm filozoflar, metafizik iin tarifler verirken, bu ilmin konusunu snrlarken
Aristotelesin metafizik tanmna benzer tanmlar verirler. rnein Kind, metafizii
bazen hareket etmeyenin ilmi veya ilah varlklarn ilmi olarak tarif ederken, bazen
de her gerein sebebi olan ilk Gerein lmi veya sebeplerin sebebinin ilmi olarak
tarif etmektedir. Ayn ekilde Frb, metafiziin konusunu belirlerken, genel varlk
ilmi olarak tarif eder. Yani Frb de Aristoteles gibi metafizii, Varln varlkolarak bilimi diye tarif eder. Dier yandan bn Sn da metafizii varlk olmak
bakmndan varln ilmi diye tanmlamtr. bn Sn sadece varl, varlk olmak
bakmndan varl, kendinde varl konu edinen bir ilim var mdr? diye sorar.
Cevap olarak da byle bir bilimin olduunu ve onun adnn da Metafizik olduunu
syler (Bayrakdar, 1997: 145, Sn, 2004: 3).
slm filozoflar her ne kadar Yunan dnrlerinin metafiziinden zellikle deAristotelesin metafizik anlayndan etkilenmi olsalar bile, yine de onlarn meydana
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
15/85
6
getirdii bir metafizikten sz edilebilir. Bu metafizik, pek ok konuda Yunan
dnrlerinin metafiziinden, zellikle Aristoteles ve Plotinosun dncelerinden,
pek ok zellii bakmndan ayrlr.
slm filozoflarnn oluturduu metafizik, rnein, Aristoteles metafiziine
gre, daha sistematik ve metodiktir. Bu metafizik, slm dininin etkisiyle daha manev,
slm nasslara daha baldr. rnein Aristoteles her eyi maddeden hareketle,
maddeden ruha doru bir ykseli olarak kabul ettii halde, bn Sn hereyi ruhtan
maddeye doru bir inile aklar. Aristoteles iin madde esas, bn Sn iin Ruh esastr.
slm dnrlerinin oluturduu metafizie, Aristoteles metafiziinden sonra etki eden
baka bir metafizik Yeniplatonculuk zellikle onun sudr (Emanation) teorisidir.
Ksacas slm dnrlerinin oluturduu metafizik, Platona, Aristotelese, Stoallara,
ve Yeniplatonculua ait pek ok unsuru kendi bnyesinde barndrr; fakat bir biimde
onlar kendine ait klar (Bayrakdar, 1997: 147, Altnta, 2002: 3).
b. bn Snda Metafizik D*nce Sistemi
Aristotelesin belirttii gibi insan dnen hayvandr. Bu dnme etkinlii
sadece grnen, madd dnyaya ait bir etknlik deildir. O ayn zamanda grnenin
ardndaki grnmeyeni, yani manev dnyay da dnmeye dayal bir etkinliktir.
Grnen, madd dnyay fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif ilimlerle aklamaya
alrken manev dnyay da metafizikle aklamaya almtr.
bn Sn bu ihtiyacNecatda yle aklar:
Tabii ve matematik ilimlerle dier czi ilimler, varlklarn eitli hallerindenbahsetmelerine ramen hibiri mutlak varlktan, onun hallerinden ve onun ilkelerindenbahsetmezler. O halde zat ve tabileri itibariyle mutlak varlktan bahseden bir ilmeihtiya vardr k i o d a lahiyat ilmidir (Sn, 1985: 235).
bn Sn birokslm filozofu gibi felsefe ve hikmet kelimelerini e anlaml
olarak kullanmtr. Felsefenin blmlerini ele ald eserlerine Uyunul-Hikme ve
Aksamul-Hikme adlarn vermi ve eitli eserlerinde de ilim, felsefe, hikmet
kelimelerini e anlaml olarak kullanmtr (Kutluer, 2001: 53).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
16/85
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
17/85
8
Allahn ispatn incelemez ve incelemesi de mmkn deildir. Ayn ekilde, Allahn
varlnn baka bir ilimde sorun olmas mmkn deildir. nk metafizik ilmi
maddeden bamsz eyleri inceler. Allah da maddeden ve harekete konu olmaktan
mnezzehtir. O halde Allahn varl, bu ilimde incelenmelidir. Metafizik ilmi
Allahtan hem varlk, hem de sfatlar bakmndan bahseder (Sn, 2004: 5).
bn Snya gre, btn ilimler tek bir faydada ortaktr: Uhrev mutlulua
hazrlamak iin insan nefsinin bilfiil yetkinliinin salanmas (Sn, 2004: 15).
Son olarak filozofumuz, metafiziin, dier ilimler arasndaki yerine de yle
iaret ediyor: O halde btn ilimlerden nce olmas, metafizik ilminin kendiliinde bir
hakkdr (Sn, 2004: 19).
bn Sn metafizik dnce sistemini olutururken pek ok dnceden
etkilenmitir. Bunlarn banda tabii ki Aristotelesin metafizik dncesi gelir.
Aristotelesin metafizik kitabn birok defalar okumutur. Bunu yaam hikayesinde
yle anlatr:
Metafizike merak sardm. Aristotelesin metafizik kitabn okudum. Fakat hibireyanlayamadm. Yazarn maksadna bir trl intikal edemiyordum, aklm kar yordu.yle ki kitab krk defa okumutum, ezberlemitim. Bununla beraber kitab vemaksadn yine anlayamyordum. mitsizlie kapldm ve dedim ki: Bu kitab anlamakimknsz. Bir gn yolum sahaflara dmt, bir tellaln elinde bir kitap vard. Banakitab satmak istedi. Ben bu ilimde fayda yoktur diye reddettim. Tellal bana dedi ki:Bunu satn al, nk ucuzdur, onu sana dirheme vereyim, sahibinin paraya ihtiyacvar Kitab satn aldm. Bu kitap Metafizik Kitabnn Maksatlar hakk ndaFrbnin yazm olduu bir kitap idi. Hemen eve dndm, sratle kitab okudum. Oanda bu kitabn maksatlar, hedefleri bana gn gibi alverdi. Tabii ki daha nce
ezberlemi olmamn kitabn anlalmasnda nemli pay vard. Buna ok sevindim.Ertesi gn, Allaha krler olsun diyerek, fakirlere, pek ok sadakalar dattm (Bolay,1988: 11-12).
bn Sn her ne kadar kadim Yunan kaynaklarndan ve filozoflarndan
yararlanmsa da felsefesini oluturmak iin bunlarla yetinmemitir. Bunun yannda
slm dininin temel kaynaklarndan da yararlanmtr. Bunlardan ilki Kurn- Kerim,
ikincisi Kurnn yorumu olan tefsir, ncs hadis, drdncs ise hukuk ilminin
yntemlerini ve esasn inceleyen fkhtr (Sarton, 1994: 80).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
18/85
9
Sonu olarak bn Sn slm filozoflarnn oluturduu metafizik anlayn
byk sentezini yaratmtr. O, Aristotelesin doaclyla, grnte onunla uzlamaz
olan Kurann dnyann Tanrnn fiiline mutlak baml olduu grn birbiriyle
kaynatrmtr. O, kelamclarn ve Aristotelesilerin varlk hakk ndaki grlerinin
mantksal bakmdan deil, sadece bak asbakmndan birbirlerinin zdd olan rakip
dnceler olduklarn kabul etmek suretiyle bu sentezi gerekletirmitir (Goodman,
2006, 285).
almamzn amac bn Snnn felsefesinin temelini oluturan metafizik
kuramn ve bu alana ait kavramlar ak, seik ve anlalr bir dil ile ele alp
deerlendirmek yorumlamak ve bylece hem kendimizi hem de bakalarn
aydnlatmaktr. Bunu felsef literatrde bn Sn zerine yaplan almalar ve bn
Sinann kendi eserleri nda aklamaya alacaz.
almamzda bn Snnn metafizii blm halinde incelenecektir. lk
blmde bn Sn metafiziinde yer alan varlk, mahiyet, hviyet vb. temel kavramlara
deinilecektir. Daha sonra bn Sinann mutlak varlk, zihinde varlk, d dnyada
varlk eklindeki varlk snflamasndan bahsedilecektir. kinci blmde ise Varlk-
Mahiyet Ayrm ve buna bal olarak Zorunlu Varlk-Mmkn Varlk Ayr mna
deinilecektir. Ayrca Zorunlu Varlkn niteliklerinden sz edilecektir. Bundan sonra
bn Sina metafiziinde yer alan baz temel nazariyeler zerinde durulacaktr. Son olarak
bu blmde bn Sinann Allahn Varlna Dair getirdii deliller zerinde
durulacaktr. Son blmde ise Allah-lem ilikisi erevesinde, lemin ezellii, sudr
teorisi ve sebepler teorisi zerinde durulacaktr. Ayrca bn Sinann alemin ezeliliine
dair delillerine bir eletiri niteliinde olan Bing Bang Teorisinden sz edilecektir.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
19/85
10
KURAMSAL BLGLER VE LTERATR TARAMASI
almamz bn Sinann metafizik kuram zerinedir. Tez hazrlanrken
ncelikli olarak bn Sinann metafizik zerine yazd gerek Trke gerekse yabanc
dillerde yer alan eserlerinden yararlanlmtr. Bunun yannda bn Sina metafizii
zerine yazlan eserler ve yaplan aratrmalardan da yararlanlmtr. Elbette btn bu
gayretlere ramen kaynaklarn tam anlamyla yeterli olduunu iddia etmek mmkn
deildir. Ancak biz almamzda filozofun sistemini eletirmekten ziyade onu
anlamak, anlalr bir dille bakalarna aktarma gayreti iinde olduk.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
20/85
11
MATERYAL VE METOT
bn Sinann Metafizik Kuram zerine yaplm olan mstakil bir almann
olmad grlmektedir. Elbette bn Sina Metafizii zerine yazlan eserler olsa da bu
eserlerin dillerinin anlalr olmamas, bizi bu almay yapmaya sevk etmitir.
Filozoflarn kendilerine ait olan yazl eserlerinin yan sra felsefe tarihi hakknda bilgi
veren aratrma eserleri, felsefe szlkleri ve bn Sinann Metafizii hakknda bilgi
veren yazl eserler de kullandmz kaynaklar ierisinde yer almaktadr.
almamzda bn Snnn metafizii blm halinde incelenecektir. lk
blmde bn Sn metafiziinde yer alan varlk, mahiyet, hviyet vb. temel kavramlara
deinilecektir. Daha sonra bn Sinann mutlak varlk, zihinde varlk, d dnyada
varlk eklindeki varlk snflamasndan bahsedilecektir. kinci blmde ise Varlk-
Mahiyet Ayrm ve buna bal olarak Zorunlu Varlk-Mmkn Varlk Ayr mna
deinilecektir. Ayrca Zorunlu Varlkn niteliklerinden sz edilecektir. Bundan sonra
bn Sina metafiziinde yer alan baz temel nazariyeler zerinde durulacaktr. Son olarak
bu blmde bn Sinann Allahn Varlna Dair getirdii deliller zerinde
durulacaktr. Son blmde ise Allah-lem ilikisi erevesinde, lemin ezellii, sudr
teorisi ve sebepler teorisi zerinde durulacaktr. Ayrca bn Sinann alemin ezeliliine
dair delillerine bir eletiri niteliinde olan Bing Bang Teorisinden sz edilecektir.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
21/85
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
22/85
13
karlanmaktadr. rnein A.M. Goichion mevcud kelimesini being olarak tercme
etmitir (Atay, 2001: 34).
bn Sn varlk kavramnn baka herhangi bir kavramn iine giremeyecek
kadar geni ve genel olduunu ileri srer. Bunun iin baka herhangi bir szn mantk
bakmndan tanmnda kullanlamayacan, nk cins, tr ve fasl olmadn, varlk
kavramnn tanmlanmas dnld zaman da tanmlanamayacan, zira kendisinin
de cinsi, tr ve fasl olmadn syler. Onun mahiyeti de blmlere ayrlmaz,
blmszdr, basittir. Dolaysyla onunzatnn hibir tanm yoktur; zira onun bir
cinsi ve ayrm yoktur. Basittir; basit oluu mantka tam tarifinin yaplmamasn
gerektirir. Varlk sznn blmlenemez oluu, kavramnn ak ve seik olarak kabul
edilmesini salamtr. Eer bu kesinlik ve aklktaki bir sz kavramakta insan zihni
baka bir sze muhta olacaksa, o zaman insan hibir ey bilemeyecek ve
kavrayamayacaktr (Atay, 2001: 5-6, Sn, 2005: 132).
bn Snya gre Varlk, ey ve zorunlu kavramlar insan zihninde a priori
olarak biimlenmitir. Yani insan akl varl ve onunla ayn anlam ifade eden ey ve
zorunluyu dorudan doruya kavrar. Onlar tanmak iin bir tanma veya bir
aklamaya gerek duymaz. Ksacas varlk, insan zihninin sorgusuz sualsiz kabul ettii,
hibireye muhta olmadan benimsedii bir kavramdr (Atay, 2001: 6, Kutluer, 2002:
87).
1.2. MAHYET
Bu terimi slm felsefesinde ilk kullanan Kind olmutur. Bu kelimenin asl ikikelimeden meydana gelmitir. Arapada tek kk olarak bulunmamaktadr. Ma bir
soru edatdr. Soru olarak anlam ne?dir. Bir de nc ahs zamiri olan erkek iin
huve ve dii iin hiye vardr. Bunlardan biri yerine kullanlrsa ma huve veya
ma hiye terkibi ortaya kar ki, her ikisinin Trke tercmesi nedir o? veya o
nedir? dir. Mantkta bu soru bir eyin hakikatini, mahiyetini, aslnda ve znde ne
olduunu renmek iin sorulan bir sorudur. Karlnda verilen cevap da soruya tam
uygun olduunda, o eyin hakikatini, zn gsterir. Ksacas ma ve hiyebirleerek mahiyet kelimesini olutururlar (Keklik, 1967: 33, Atay, 2001: 29).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
23/85
14
Mahiyet hakikatten daha genel anlamdadr. Hakikat ancak var olan eylerde
kullanlr. Yani hakikat, realite kazanm mahiyetten ibarettir. Mahiyet ise mevcut olan
ve olmayana da sylenir (Olguner, 2001: 42, Atay, 2001: 30).
bn Sn Varlk-Mahiyet ayrmnda mahiyetin eklinden sz eder. Bunlardan
birincisi mahiyetin, iki varlk seviyesinden herhangi birine ve bu varlk seviyelerinde
kendine ilienlerine izafe edilmeksizin, kendi olmakl bakmndan
deerlendirilmesidir. kincisi mahiyetin d dnyada bulunmas bakmndan
deerlendirilmesidir. Bu durumda mahiyete, d dnyadaki varlna zg arazlar
iliecektir. ncs ise mahiyetin tasavvurda olmasbakmndan deerlendirilmesidir
(Sn, 2006: 8).
1.3. NNYET
Bu kelimenin okunuunda ihtilaf edilmitir. Kimi aniye olarak okumu ve
zamanlar birimi anlamnda olan andan tretildiini sanmtr. Kimi de Yunanca
ann (vcud)dan geldiini sylemitir.
nniyet kelimesinin kayna hakknda en ak bilgiyi Frb verir. nniyetin,
eddeli inneden trediini ve bir eyin varlnn sbutunu, pekitirilmi olduunu
gsterir, onu teyid eder. ok defa eyin cevheri, z yerine onun inniyeti denir.
Bylece zvarlktan, varln z kastedilir. inne kesre ve edde ile Arapada
varlktaki z ifade ettiinden filozoflar bu inniyet szn znden dolay zorunlu
varlk ifade etmede kullanmlardr. nk onun varl, varl pekitirmekte vevarlktaki gc en kmil olandr (Atay, 2001: 30).
nniyet kelimesinin kk ve hangi dilden olduu hakk nda ihtilaflar vardr.
Ancak kelime, genel olarak, varlk, vcud, varln z, hakikati varln gereklii gibi
anlamlarda kullanlmtr. Bundan dolay slm filozoflar bu kelimeyi Allahn
varln, inniyetini ifade etmek iin kullanrlar. Vacibul-Vcudun mahiyeti demezler
de onun inniyeti derler (Atay, 2001: 36).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
24/85
15
Esasen mahiyet ve varlk Zorunlu Varlkta birbirinden ayr dnlemedii iin
varl, mahiyetinin ayn olmakta ve bu yzden de mahiyet yerine zat veya inniyet
terimleri kullanlmaktadr. Eer Zorunlu Varlkta da mmkndeki gibi bir mahiyet-
varlk ayrl dnlseydi, ister istemez varln mahiyete bir ilave olduu sonucuna
varmak kanlmaz olurdu. Hlbuki Allahn varl, mahiyete bir ilave ve ona tabi
deildir (zden, 1996: 67).
1.4. HVYET
Hviyet, bir eyin z, kendisi, ayns, kendisine ait varl demektir. Bundan
dolay o (huve) dendii zaman, onun hviyetine, zel varlna, hi kimsenin ortak
olmad kimliine delalet eder. Bu zamir, Arapada konu ile yklemi birbirine
balayan bir edattr.
Arapada iki tr cmle vardr. sim cmlesi; bir isim ve sfattan oluur. Fiil
cmlesi; bir fiil ve fail (zne) den oluur. Dier dillerde konu ile yklemi birbirine
balayan yardmc fiiller bulunur. Arapada ise byle bir yardmc fiil yoktur. Bunun
iin konu ile yklemi huve zamiri ile birbirine balarlar. Ama normal olarak bu
bilindii iin huve ou kez sylenmez. Sadece pekitirme yaparken sylenir ve bu
huve mevcut manasn ifade eder. Frb ye gre, Zeyd ktiptir dediimizde Zeyd
ktip olarak vardr kastedilir. Huve bir ba edatdr. Gerek manas varlktr. Ba
denmesinin sebebi iki manaybirbirine balamasdr (Atay, 2001: 32).
1.5. VARLIK TRLER
Her filozof felsef sistemini zerine ina edebilecei bir temel ta, bir balang
noktas arar ve felsef sistemini onun zerine ina eder. Bir filozof olarakbn Sn da
varlk kavramn ak seik, kesin ve en geni anlaml olmasndan dolay felsefesinin
balang noktas yapar.
Aristoteles varlk sznn birok manaya geldiini sylese de ak bir snflamaya girmemektedir. nk Aristotelesin metafiziinde daha ziyade cevher
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
25/85
16
kavram rol oynar. bn Sn da ise varlk kavram daha etkin bir rol oynamaktadr. bn
Snnn varlk ile hakikati bir tutarak Hakikat ya d dnyada ya da zihinlerde
mevcuttur. Veyahut da mutlak olarak her ikisinde bulunur ifadesiyle varlk kavramn
metafizik ve felsef anlamda sahada ele ald grlmektedir: (Atay, 2001: 7,
zden, 1996: 57)
Bunlar:
Mutlak Varlk
Zihinde Varlk
D dnyada (ayan) Varlk
1.5.1 Mutlak Varl)k
Mutlak varla mcerret varlk da denir. Mutlak sz, salvermek, serbest
brakmak anlamna gelirken, mcerret sz, soyulmu, plaklatrlm anlamna
gelmektedir. Trkedeki soymaktan tretilen soyut kelimesinin kkeni mcerrettir
(Atay, 2001: 43).
nsanolunun farknda olduu bir zihin d bir de zihin ii varlk vardr. Birey
ya zihindedir ya da zihnin dndadr. Zihinde varolann d dnyada, varl gerekmez.
Fakat darda var olan zihinde var olabilir. Demek ki insann, varl yerletirecei,
varl balayaca zihin ii ve zihin d iki saha vardr. Zihinde varlk, d dnyada
varlk. Ancak mutlak varlk, rlplak, soyulmu, her eyden, zihinden ve ondaki
zelliklerden syrlm, hibirart ve kayda bal olmayan tertemiz, ar varlktr. Bu
varlk ne ise odur ve varln ta kendisidir. Mesela, insan, insan olma ynnden, bir
eydir, varlktr. Burada sadece insan olarak ele alnmtr. Baka bir ey art
koulmamak zere insan, insan olarak bir varlktr (Atay, 2001: 44).
1.5.2. Zihinde Varl)k
Zihinde varlk, mantk varlktr. Aslnda zihindeki varlklar da iki k sma
ayrmak gerekmektedir. Mantk bak mndan bunlardan birincisine (makulat- la)
birinci derecede anlamlar, yani alglar denir. Bunlar d dnyada gzle grlebilen
varlklardr. kincisine de (makulat- saniye) ikinci derecede anlamlar ve kavramlardenir. Bunlarn objeleri darda bulunmaz. Birinci derecedeki alglar, d dnyada
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
26/85
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
27/85
18
KNC BLM
BN SNNIN VARLIK TASNF
2.1. VARLIK-MAHYET AYRIMI
Varlk-Mahiyet ayrm hi phesiz slm felsefesinin en temel felsef
grlerinden biridir. Ayrca bu ayrmn slm filozoflar arasndaki ontolojik-metafizik
dnmenin ilk admn oluturduu sylenebilir. (Iztsu, 2003: 111)
bn Sn varlk hakk ndaki grn varlk-mahiyet ayrmna dayandrmtr.
Bu ayrmn kendisi tmyle yeni bir ey deildi. O, Platonun dealar tikellerden
ayrmasnda gizli olarak mevcuttu. Ayrca bireyin ne olduu sorusu ile byle bireyin
var olup olmad sorusunu birbirinden ayrmas Aristoteles tarafndan da kabul
edilmiti. Ama bn Snda bu ayrm daha merkez bir anlam kazanmtr. nkAristoteles, z (mahiyet) sorununu varlk sorunundan ayrdnda hakl olarak sadece
tikellerle snrl tutmutu. Veri olan bir bireyin varl problemli olabilirdi. rnein bir
ormanda veya evde bir insan var myd, yoksa yok muydu? Ama Aristotelese gre
trn varl, onun zyd. Veri olan bir zn, zel bir rnekte gereklemi olup
olmad sorulabilirdi, ama eylerin ezel zleri olmakszn hibirey varolamazd. Bu,
apak imknsz bir eydi. Aristotelesin zleri, tzler olarak almasnn bir nedeni,
onlarn deimez, aklsal ve gerekte varolularnn ayn olan zlere sahip olduklargryd (Goodman, 2006: 287).
bn Sn felsefesinde varlk-mahiyet ayrm nemli bir yer tutar. bn Snya
gre, bir insan birey hakknda dnrken, genel zihin yaps iinde o eyin iki farkl
zelliini birbirinden ayrt ederek dnebilir. Bu zelliklerden biri, o, nedir sorusuna
cevap vermek iin kullanlan hereyi kuatan o eyin z veya mahiyeti, dieri de var
oluudur. Szgelii insann insan olma bakmndan ifade ettii anlam baka ey, onunvarlnn, bir veya ok oluunun ifade ettii anlam daha baka eydir. nsan srf insan
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
28/85
19
olarak mahiyet bakmndan dikkate alnacak olursa onun zihin dndaki varl, bir
veya ok oluu gibi nitelikler insanla (mahiyete, zata) sonradan katlan birtakm
arazlardr. Mantk bakmndan ifade etmek gerekirse, bir nitelii bir konuya yklemek,
bu niteliin anlamyla konunun anlamnn ayn olmas demek deildir. Nitekim insana
glen niteliini yklediimizde insann ifade ettii anlam, glen teriminin ifade
ettii anlamla ayn deildir. Demek oluyor ki, mahiyet olan insanlk her trl
nitelikten nce gelmektedir. Bir baka deyile, varlktan mahiyete geilmez; tersine
mahiyetten varla geilir (Kaya, 1984: 453, Nasr, 2003: 39).
Cu veya bu eyin varl soyut olarak kavram dzeyinde zihinde kavrand
zaman acaba hemen o anda onun zihnin dnda gerekten var olup olmad konusunda
birey sylenebilir mi? Yani bu tasavvuru, bir tasdik takip edebilir mi? Ne olursa olsun
herhangi bir ey tasavvur edildiinde onun zihin dndaki varl konusunda kuku
duyulaca aktr. bn Snya gre tasavvur edilen eye ilikin bu kuku, onun ne
olduu ile var olduunun ayr ayr eyler olmasndan kaynaklanmaktadr; dier bir
ifadeyle varlkla mahiyet ayr eylerdir. Mesela, gen kavram, onu tekil eden izgi
ve dzlemden nce de vardr. Cu halde zihn bir tasavvur olan mahiyet, d dnyadaki
nesneleri gsterebilmesi iin bir varla muhtatr. Byle olunca varlk, mahiyete
sonradan katlan bir nitelik olmaktadr. Bu demektir ki akl kar snda varl ve
yokluu birbirine eit olan birey mmkn varlktr. Ancak bu varlk-mahiyet ayrm
sadece mmkn varlklar iin geerlidir (Alper vd. 1999: 326, Kaya, 1984: 454).
bn Sn mahiyet-varlk ayrm ile mmkn varlklarn ontolojik gerekliklerden
ayr olarak bir de kavramsal gereklikleri olduunu gstermek istemektedir. Varlk
bakmndan veya dier bir ifadeyle felsefe asndan, d dnyada fertleri tekil eden,
onlara varlk ve zellik veren, onlar ahslatran, eylerin btnn oluturan czlerinhepsine birden mahiyet denir. Mahiyet terimiyle ifade edilen kavramsal gereklik
tmeldir ve tek tek tikellerin, ontolojik gereklik kazanm olup olmadklarna
baklmakszn, tmne ait akledilir zn verir. Fakat bilgisine tanmla ulalan bu z,
d dnyada ontolojik bir gereklie sahip deildir. Aksine, varolu bu ze uygun
olarak ontolojik gerekliini kazanr. Mesela bir at, at olmaklk mahiyetine ne lazm
geliyorsa, onu izleyerek var olur. Ancak buradan hareketle mahiyeti bir varlk ya da
varoluun sebebi gibi grmek yanl olacaktr. Varlk kazandran sebep mahiyetdeildir ve o sebep belirdiinde varlk mahiyetinin gerektirdiine uygun tarzda
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
29/85
20
ontolojik planda yer alr. Cu veya bu atn varlk kazanp kazanmamas ayrbireydir, at
olmaklk mahiyeti ayrbireydir. Bu mahiyetin varla brnmesi bir sebebi gerektirir
ve dolaysyla sebepli-mmkn varlklarn, o sebep belirmedike gereklik
kazanmayacak olan varlklarndan ayr olarak, bir de mahiyetleri vardr (Atay, 2001:
84, Kutluer, 2002: 113).
bn Snnn mmkn varlklar hakkndaki mahiyet-varlk ayr m, yalnzca
mmkn varln ne olduunu deil ayn zamanda Zorunlu Varlk olarak Tanrnn ne
olmadn da ortaya koyacak bir ereve sunmaktadr. bn Sn sisteminde Tanr ile
Onun varlk dedii evren arasndaki ontolojik farkllk, mmkn varlklar iin sz
konusu olan mahiyet-varlk ayr mnn Zorunlu Varlk iin sz konusu olamayaca
fikrini pein olarak kabul eder ve bu ayrm konusundaki bir olumsuzlamay arkasndan
getirir.
Kutluere gre bu olumsuzlama udur:
Tanrnn varlndan ayrbir mahiyeti yoktur. nk zorunlu varln, zorunluluunugerektiren bir mahiyeti olduu dnlemez. Ayrca Zorunlu Varln varl ve birliidnldnde, Onun, mesela insan ya da cevherlerden bir cevhermi gibi, zorunluvarlk yahut bir olmaklna ait mahiyeti dnlmez. Dnme, tamamen Onunvarlnn ve birliinin kendisine yneliktir (Kutluer, 2002: 114).
bn Sn varln, mahiyetin bir araz olduunu syleyerek Varlk-Mahiyet
ayrmna farklbir boyut kazandrmtr.
Iztsu, (2003) bn Snnn metafiziinde varln mahiyetin bir araz olduu
grn ok ak bir dille ifade eder. Iztsuya gre gnlk konumalarmzda daima,
znesi isim yklemi ise sfat olan cmleler kullanrz. Mesela iek beyazdr, bu
masa kahverengidir gibi. Bu noktada masa vardr (the table is) gibi varolusal bir
nermeyi kolaylkla masa mevcuttur (the table is existent) gibi bir nermeye
evirebiliriz. Bu ekilde deitirildiinde vcd masann niteliini ifade eden bir
sfattan ibarettir. Ve masa mevcuttur nermesi masa kahverengidir nermesiyle
tamamen edeerdedir. nk her iki durumda da zne masa adl cevhere delalet
eden bir isim; yklem de bu cevherin bir arazn ifade eden bir sfattr (Iztsu, 2003: 17).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
30/85
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
31/85
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
32/85
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
33/85
24
Mmkn varln var olmas da yok olmas da bir illete baldr. Yani mmkn
varln bir illetle ve o illete gre zorunlu olmas gerekir. Mmknn varl,
kendisinden bakasna bal olduuna gre her mmknn bir sebebi vardr. Ancak
dier yandan mmkn varlklarn hibirinin sonsuz sebebi olamaz. Sebepler zinciri
sonsuza dek sremeyecei iin de mmknn varl Zorunlu Varlkta son bulur. Bu
nedenle mmkn varlk, kendisini varlk sahasna karacak bir sebebe zorunlu olarak
ihtiya duymaktadr (zden, 1996: 65).
Evren ve iindeki her ey mmkn varlklar olup, metafizik noktasndan
Zorunlu Varlka baldr. Ayrca, mmkn varlklar da kendi ilerinde iki tre
ayrlrlar: i.) Kendi ilerinde mmkn olmakla birlikte Zorunlu Varln gerekli kld
mmkn varlklarii.) Kendilerine eklenmi hibir trde gereklilik tamayan mmkn
varlklar. Birinciler saf ve basit akl cevherler veya Allahn, Onun tarafndan gerekli
klnm anlamnda sonsuz etkileri olan meleklerden olumaktadr, ikinciler ise, kendi
ilerinde sonsuz-olmama ilkesi tayan ve dolaysyla sona ermek ve lp gitmek iin
doan olu ve yok olu (kevn ve fesad) dnyasnn yaratklarndan ibarettir (Nasr, 2003:
41).
2.4. ZORUNLU VARLIKIN NTELKLER
bn Sn Zorunlu Varlkn niteliklerinden sz ederken bu niteliklerin Zorunlu
Varlkn zatna izafe edilip edilemeyecei zerinde durur. Bu niteliklerin Onun
zatnda bir okluk meydana getirip getirmeyecei, Onun Birliine mani olup
olmayaca gibi meseleleri inceler.
bn Sn ncelikle Tanrnn farkl karakteristik zelliklere sahip olabileceini
kabul eder. Ama bu kabulleni Mutezilenin ifade ettii anlamda bir kabulleniten
ziyade, Yeniplatoncu unsurlarn ynlendirdii bir kabullenitir. bn Sn, Zorunlu
Varlka olumsuz (selbi) nitelikler atfederek, Onun olumlu ynlerini ortaya karmaya
alr. Ona gre bu nitelikler Onun znde hibir okluk meydana getirmeyen
niteliklerdir (Netton, 1995: 154).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
34/85
25
Zorunlu Varlk, srf zat yani kendi varlndan ibarettir. O, kemiyet ve keyfiyet
itibariyle Birdir, birleik bir varlk deildir, blnemez. Ona zatnda okluk meydana
getirebilecek hibir sfat verilemez. Bu nedenle Zorunlu Varlka atfedilen nitelikler,
Onun zatndan ayr olarak dnlemezler, zatnn ayndrlar. Eer bu nitelikler,
Zorunlu Varlkn zatndan ayr olarak kabul edilecek olursa O, z ile deil de bu
niteliklerin bir araya gelmesi ile bilinir ki bu mmkn deildir. O, zat ne ise odur
(zden, 1996: 138-139).
Cimdi bn Snnn Zorunlu Varlka atfettii niteliklerden bahsedebiliriz.
2.4.1. Zorunlu Varl)k Birdir
Tanrnn teklii ya da mutlak birlii slam inancnn kalbidir. Ayn
zamanda bn Snnn metafizii iin de anahtar bir edir. (Netton, 1995: 152)
slam filozoflarna gre, Tanr, gerek anlamda tektir. lk olarak o, sayca tektir
ki, bu anlamdaki teklii anlatmak iin genellikle ahad kelimesi kullanlr. Ahad
her trl tebih ve teslis anlayn reddeden hlas sresinin ana terimidir. kinci olarak,
Tanr mrekkeb olmamas, basit olmas bakmndan da tektir. Tanr czlere,
fasllara blnemez; bundan dolay da O, mantik adan, bir tarife tabi tutulamaz.
nc olarak, Tanr, kendine zg bir varlk olduu iin de birdir. O, kendisine
baka biri tarafndan varlk verilmemi olan, sebebi olmayan bir Vacibul-Vucddur
(Aydn, 1990: 107).
bn Snnn felsefesinde Zorunlu Varln Bir oluu meselesine gemeden nce
onun bir kavramna genel yaklamna bir gz atmakta yarar vardr. Bir eyin birolduunu sylediimizde hangi anlamda birden sz ettiimiz nemlidir. bn Sinaya
gre birin genel tanm udur: Kendisine hangi bakmdan bir deniyorsa o bakmdan
blnmeyen eye denmektedir. Tanmda ne kan blnmez olutur. Dolaysyla birlik
kavram blnmezlik ile tanmlanm olmaktadr. kinci e ise o eye bir demeyi
gerektiren yn, yani ona hangi bakmdan bir denildiidir. Filozof tanm u rneklerle
aklamaktadr. Cinste blnmeyen cins bakmndan, trde blnmeyen tr bakmndan
birdir. Yani ayn cins veya tre ait olan varlklar birdir. Onlarn mahiyetleri ayn cins
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
35/85
26
veya tre katlmak bakmndan bir btne aittir. Bu btnlk kavramsal bir
blnmezlie iaret eder (Kutluer, 2002: 126).
Zorunlu Varln birlii, dier varlklarn onun zorunluluuna itirak etmeyi
dnmemeleri anlamnda birdir. Onun zorunluluu ne trler iin cins, ne fasllar iin
tr, ne de ona sonradan eklenmibir sfattr. Zorunluluk sfat ile bu sfatn iaret ettii
varlk ayndr. Bu ontolojik perspektifte varlk ve zorunluluk ayn eye delalet ederler.
Eer zorunluluktan bir sfat olarak bahsedeceksek bu sfat onun ztndan baka
olmayan zat sfattr ve bu Zorunlu Olmak sfatn onunla paylaan hibir varlk sz
konusu deildir. Onun Zorunlu ve Bir oluu yahut zorunlulukta Bir oluu veyahut da
zorunluluunun Birlii gerektirmesi bu birliin doru anlalmasyla anlalabilir.
Birliinin tmellii ontolojiktir ve dier tmel kavramlarla mnasebeti iinde
anlalamaz. Onun cins veya tr olduu sylenemez. Tek bir cins ya da tek bir tr
olduu ileri srlemez. Onu dier trlerden ayran fasldan, yahut zorunluluun bunun
gibi bir fasl olduundan kesinlikle sz edilemez. Zorunlu Varln, var olmasyla
zorunlu olmas nasl ayn anlama geliyorsa, zorunlu olmasyla bir olmas da ayn
anlama gelmektedir (Kutluer, 2002: 133).
Sonu olarak bn Snnn Zorunlu Varlkn Bir olduu ile ilgili olarak ortaya
koyduu argumann en nemli yn, Zorunlu Varlkn teklii, gereklii ve varlnn
altn zat (z) ile izmesidir. Tanrnn varl ve z arasnda ayrlk olamaz. Tanrnn
z ile bir olan varl hi kimseye ya da hibir eye baml deildir(Netton, 1995:
152).
2.4.2. Zorunlu Varl)k, Basittir
Zorunlu varlk, eitli paralardan meydana gelmi birleik bir varlk deildir.
Bir parann z, ne dier bir parann z, ne de paralardan meydana gelen btnn
zdr. Fakat her para, z itibariyle btnden ncedir. Paralar btnden ayr
dnlemeyecei gibi, varlklar da birbirine baldr. Varlk sebebi, btnn
varoluundan nce paralarn varln zorunlu klar. Bylece birleik varln
kendisiyle zorunlu olmayaca ortaya kar. yle ise Zorunlu Varlk birleik deil
basittir. (Altnta, 2002: 62)
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
36/85
27
bn Sn Zorunlu Varlk eer iki eyin birlemesinden veya birok eyin
toplanmasndan meydana gelmi olsayd, Zorunlu Varlk bu eylere bal onlardan
zaruret alm olacak, dolaysyla bu eitli eylerden biri veya herhangi biri Zorunlu
Varlktan nce gelmi ve onu meydana getirmibulunacaklard. Oysa Zorunlu Varlk,
ne mana ve keyfiyet olarak, ne de sayca blnp paralanabilir (Olguner, 2001: 93-
94).
Plotinos da Birin doasndan bahsederken onun basit olma niteliinden sz
eder. Ona gre Bir, basittir, saf birliktir. nk O, Biri kendi kendine yeten olarak
adlandrr. Birin doas her eyden bamszdr. Ona gre Bir, ne baka bir eyden
kar, ne baka bireyin iindedir, ne de Birin zerinde veya dnda herhangi birey
olabilir. Biri baka hibirey meydana getirmedii iin, o kendi kendisinin nedenidir
(Kurdolu, 2000: 68).
bn Sn Zorunlu Varlkta mutlak bir BR grr. Bu Bir, Plotinosun Biri gibi,
maddenin stnde saf eylem, kendisine olaan herhangi bir eyin karmad,
kendinde ancak kendisi iin prensip ve gaye olan Birdir. Onda arz bir nitelik yoktur,
basitlii mutlaktr (Altnta, 2002: 63).
Sonu olarakbn Snya gre, Zorunlu Varlk basittir. ki veya daha fazla eyin
bir araya gelmesinden ibaret deildir. Eer iki veya daha fazla eyin birleiminden
meydana gelmi olsayd, zorunlu oluu kendisinden deil, bir araya gelen eylerden
kaynaklanrd. Ayn ekilde basit deil, paralardan meydana gelmi olsayd, paralar
bir araya getirecek bir sebebe ihtiya olurdu ki, bu da Onun Birliine ve sebepsiz
oluuna aykrdr.
2.4.3. Zorunlu Varl)k, Hakikattir
bn Snya gre hakikat, varlna sadk (doru) bir ekilde inanlandr.
Hakikatin tam olmas, devamlla ve zat olmaya baldr. Zorunlu varlk zat gerei
srekli haktr, hakikattir; mmkn varlk ise, bakas nedeniyle hak, kendiliinde ise
batldr. Varl Zorunlu Birin dndaki herey, kendiliinde batldr (Sn, 2004:
46).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
37/85
28
Zorunlu Varlk, gerek olmaya en hak sahibi varlktr. nk Onun dndaki
btn varlklar deiim halindedirler ve olu ve bozulua tabidirler. Hatta yok
olmaktadrlar. Ayrca O, varl ve zorunluluu bir bakasna muhta olmayan varlktr.
Bu nedenle sadece Zorunlu Varlk, hakikat olmaya layktr. Dolaysyla Zorunlu
Varlktan daha gerek birey yoktur.
Ayrca bn Snya gre, Varlna inanmak doru olan eye de gerek
denir. Bu geree ise varlna inanmann doru olduu, doruluunun yan sra srekli
olan ve sreklilii de bakas nedeniyle deil zat gerei olandan daha layk hibirey
yoktur (Sn, 2005: 101).
2.4.4. Zorunlu Varl)k, Cisimsizdir
bn Snya gre Zorunlu Varlk, cisim olmad gibi, cisme ait bir ey de
deildir; o, maddeden ayr yaayan bir varlktr. Ona gre Zorunlu Varlk, cisme bal
herhangi bir araz olamaz. nk arazlar ancak cisme bal olarak mevcut olabilirler.
Bu onlarn ihtiya olduklarn gsterir. Oysa Zorunlu Varlk ihtiya iinde olamaz.
yleyse araz deildir (Olguner, 2001: 96).
Cisimler doalar gerei blnrler ve blnebildikleri iin de okluk ifade
ederler, hem de madde ve suret gibi ksmlara ayrlrlar. Zorunlu Varlk, blnemez
olduu iin okluk ifade edemez. Onun blnemez oluu Bir oluundandr. Blnemez
olduu iin de o ne bir cisim olarabilir, ne de onun bir cismi olabilir. O halde Allah, ne
cisim, ne de cisme ait bir arazdr (Olguner, 2001: 61).
2.4.5. Zorunlu Varl)k)n Cinsi ve Tr Yoktur
Aristotelesin metafiziinde daha ziyade cevher kavram rol oynar. bn Sn da
ise varlk kavram daha etkin bir rol oynamaktadr. bn Sn metafiziinde Zorunlu
Varlk ile cevher arasnda bir iliki kurmak hataldr. nk cevher mterek bir
isimdir. Zorunlu Varlkta aslolan ise her bakmdan Bir olmasdr. okluk mmkn
varlklar iin geerlidir. Ayrca bn Sn, mahiyeti bulunmayan eye cevher
denemeyeceini belirtir. nk cevherin hakikati mahiyettir. Bu nedenle mahiyetibulunmayan ey, cevher deildir. O halde Zorunlu Varlk cevher deildir. Cins gibi
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
38/85
29
varlklara veya kiilere verilen kategorik bir durum, hibir ekilde Zorunlu Varlka
verilemez (zden, 1996: 70).
yle ise Zorunlu Varlk, hibireyle, cinse ve tre ait bir mana paylamaz. Yani
Onun fasla, araza ait bir mana ile ayrlmaya, zellemeye ihtiyac yoktur. Aksine o,
zyle ayrlmaktadr.Dolaysyla onun zatnn hibir tanm yoktur; zira onun bir cinsi
ve ayrm yoktur (Altnta, 2002: 65, Sn, 2005: 132).
2.4.6. Zorunlu Varl)k, Ak)l, kil, Makldr
Zorunlu Varlk, bizatihi srf akl, makul akl ve kildir. Yani dnce,
dnlen ve dnendir. Madde ve madd arazlardan ayr olduu iin, bu ayr hviyeti
ile akldr. Maddeden tecrd (ayr) edilmilik, Onun ztna hastr. Bylece
filozofumuzun gznde Zorunlu Varlk, kendi zatn dnd iin kil (dnen),
yine zt kendisi tarafndan dnld iin de makl (dnlen)dr.
Onun bu ynl dnme faaliyeti, zatnda hibir oklua yol amaz. nk
Zorunlu Varlkn ayn zamanda akl, akl ve makl olmas zatnn bir yansmasdr.
Bundan baka Zorunlu Varlk, kendisinden bir dzen dhilinde sudr eden dier btn
varlklar da dnr. bn Snda dnmek ayn zamanda yaratma (ibda) demektir. Bu
bakmdan Zorunlu Varlkta dnmek demek, bata kendi zat olmak zere, yaratt
her eyi bilmesi anlamna gelir. Bu konuyu bn Snnn sudr retisinde daha
ayrntlbir biimde aklayacaz (zden, 1996: 141).
2.4.7. Zorunlu Varl)k, De7i*mez, Sabittir
Deimenin anlam, bir varln herhangi bir zelliinin yok olup, onun yerine
baka bir zelliin gemesidir. Eer Zorunlu Varlkta bir deime sz konusu olursa, o
zaman Zorunlu Varlkn kuvve halinde bulunmas, dolaysyla mmkn varlk olmas
gerekirdi. Oysa Zorunlu Varlk, her trl noksanlktan uzaktr.
Ayrca, bir varlk zaman ve meknn tesinde ve her bakmdan sonsuz ise, o
varlk deimez ve Mutlaktr. Genellikle deime bir eksikliin, bir ihtiyacn;
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
39/85
30
dolaysyla kendi kendine yetmezliin neticesi olarak ortaya kar. Zorunlu Varlk,
btn bunlardan mstani olduu iin deimez ve mutlaktr (Aydn, 1990: 111).
2.4.8. Zorunlu Varl)k)n Bilgisi Tamd)r
Kuran, Allahn lemde var olan gizli-ak, byk-kk her eyi ezel
bilgisiyle bildiini ve Onun bilgisi dnda hibireyin bulunmadn ak bir ekilde
ifade etmektedir. rnein Allah karada ve denizde ne varsa bilir; Onun bilgisi
dnda bir yaprak bile dmez. O, yerin karanlklar iindeki tek bir taneyi bile bilir.
(Enam, 6)Gereku ki, insan biz yarattk ve nefsinin kendisine fsldadklarn biliriz
ve biz ona ah damarndan daha yaknz (Kaf, 50) ayetleri gibi, Allahn lemde var
olan her eyi, hatta zihnimizde bulunan dile getirilmemi cmlelerimizi bile bildiini
bildiren birok ayet mevcuttur.
Bunun yannda birokslm filozofunun dncesini olutururken yararland
Aristoteles metafiziinde Varlk, salt dncedir. Yani Varlk sadece zatn dnr ve
bilir. Ayn ekilde bn Sn metafiziinde de Zorunlu Varlk salt dncedir. Ancakbn
Snnn Aristotelesin bu dncesini hibir deiiklik yapmadan aynen kabul etmesi
mmkn deildir. nk bn Sn bir mslmandr ve Kuran da Allahn dnyadan
habersiz olmadn, aksine dnyada var olan zerre miktarndaki eylerden bile
haberdar olduunu bildirmektedir.
bn Snya gre Allah nce kendini bilir, sonra genel birekilde dnyaybilir;
yani z olarak dnlebilen her eyi bilir. Dier taraftan, Zorunlu Varlkn sahip
olduu bilgi insann bilgisiyle kyas edilemeyecek kadar farkldr. Onun bilgisi zaman
iinde para para ve nesneye bal olarak meydana gelmi deildir. Onun bilgisimutlak ve evrenseldir. Bu nedenle Onun bilgisini bizim bilgimizle kyaslayp
anlamaya almak yanltr (Altnta, 2002: 67).
Biz bilgiye zaman ierisinde sahip oluruz. Yani biz an yaarz. Allah ise
zaman-st bir varlktr. bn Sn bunlar Gne tutulmas rneiyle aklar.
Gne tutulmasna ilikin bilgi, henz meydana gelmemi olmasbakmndan gelecek,meydana geldii anda imdi, ortadan kalktktan sonra da gemi zaman sz konusudur.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
40/85
31
te insann gne tutulmasna ilikin bilgisi bu trden bir bilgidir. Oysa, lemdekibtn varlklar ve sebepleri en iyi ekilde bilen Tanr, Gne tutulmasn kll olan tekbir bilgiyle bilir (Sn, 2005: 106-107).
bn Sn Zorunlu Varlkn her eyi bilip bilmedii meselesini ak bir ekilde
=ifa ve Necatta ifade eder. Allahn bilgisinin tam olduunu ve hereyi sebepleri ile
bildiini belirtir. Ayrca, bn Snya gre
Zorunlu Varlk, cziler de dhil olmak zere her eyi tmel (kll) bir tarzda bilir.Bununla birlikte, hibir tikel ey, Onun bilgisinden habersiz olamaz. Gklerde veyerde zerre arlndaki bir ey bile Allahn bilgisi haricinde deildir (Sn, 2005:105).
bn Snnn kendi felsefi dnceleri ile slmn temel kayna olan Kurnnayetleri arasnda bir sentez yapmaya alt grlmektedir.
Ayrca bn Sn Er-Risaletl-Ariyyede Zorunlu Varlkn btn czileri
bildiini yle bir akl yrtme ile aklar:
O, zorunlu varlk ve bir olduu iin, herey varln Ondan ald iin; ayrcazatn bildii ve zatn bildiinde de, btn gerekliklerin ve varlklarn ilkesi olduu
iin, ne gkte ne yerde hibirey Onun bilgisi dnda kalamaz; bilakis herey Ondanvar olur. O, btn nedenlerin sebebi olduundan; sebebi, var edicisi ve yaratcs olduuhereyi de bilir (Sn, 2004: 52).
bn Sn ayn eserinde Zorunlu Varlkn czileri bilmesi ile ztnn
deimeyeceini de syler ve yle devam eder:
O, varlklar deimez bir ekilde bilir. nk bilinenler Onun bilgisine tbidir;aksine, Onun bilgisi bilinenlere tbi deildir, ki bilinenlerin deimesiyle Onun bilgisi
de deisin. Onun varlklarbilmesi, onlarn varolmasnn sebebidir (Sn, 2004: 53).
bn Snnn Allahn Aristoteleste olduu gibi sadece kendi zatn deil
czileri de bildiine dair btn bu aklamalar onu eletirilerden zellikle de
Gazzlnin eletirilerinden kurtaramamtr. Bunun nedeni ise, bn Snnn balangta
Allahn sadece zatn bildiini, zatnn dndaki eyleri, czileri bilmesi durumunda
zatnda bir deiiklie sebep olacan aklamasdr. Dier yandan da Kurandan
ayetlerle Allahn czileri de bildiini aklamaya alr. Bunu da u ekilde formleeder: Allah czileri kll bir biimde bilir. Bu nedenle Gazzl bata bn Sn olmak
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
41/85
32
zere btn slam filozoflarn, Allahn czileri bilmediini iddia ettikleri iin kfir
ilan eder. Onlara eletirilerde bulunur.
Gazzl, Frb ve bn Sn gibi filozoflarn, Allahn czileri bildiini
sylemekle birlikte bunu kantlayamadklarn belirtir. Filozoflarn, Allahn czileri
kll bir bilgiyle bildii iddiasnn, Onun zatnda bir okluun bulunmad
dncesine dayandnn farknda olan Gazzl, onlar kanmak istedikleri tehlikenin
iine dm olmakla sular. Ona gre filozoflar bu yaklamlaryla Allahn sonsuz
sayda kllleri bildiini kabul etmek durumunda kalacaklar ve bylece Onun
bilgisinde yine bir okluk ortaya kacaktr. Bilindii gibi Aristoteles, okluu
artrmamak iin lk Hareket Ettiricinin sadece zatn bildiini ve lemdeki
varlklar hibir ekilde tanmadn iddia ediyordu. Gazzlye gre, eer filozoflar
felsef tutumlarn tutarl olarak srdrmek istiyorlarsa Allahn kendi ztndan baka
varlklar bilmedii grn benimsemek zorundadrlar. Bu erevede Gzzl, bn
Snnn Allahn czileri kll bir biimde bildii grn, gerekte Onun czileri
bilmediinin bir itiraf olarak deerlendirmitir(Ross, 1993: 221, Gazzli, 2006: 221).
2.4.9. Zorunlu Varl)k, A*k, A*)k, Ma*uktur
bn Snya gre, Zorunlu Varlk, Ak, Ak, Mauktur. Bu demektir ki,
Zorunlu Varlk, her ynde aktr, hem kendi ynnden hem de dier varlklar
ynnden Akn hem znesi hem de nesnesidir.
bn Sinaya gre Ak, Zorunlu Varlkn ve dier btn varlklarn sebebidir.
Zorunlu Varlk, ztn ve btn yarattklarn sevmesinden dolay aktr. Kendi zt
yine kendisi tarafndan sevildii iin mauktur. Zorunlu Varlk akl ve maukluuile kendine ak olunca kendi varln ve dier varlklar yaratt. Akla sebeplenen bu
yaratla bn Sina tecell adn verir. Eer tecell olmasayd, varlk olmazd ve bu
tecell varlklarn sebebidir. nk, Zorunlu Varlk, kendi varl ile dier varlklarn
yani sebeplenmilerin varlna aktr (zden, 1996: 144, Bayrakdar, 1997: 192).
Peki akn sebebi nedir? Akn sebebi lah Zattr. Zira zat, zt olarak bizzat
aktr. O halde O, sebepsiz ve zamansz bir aktr. Zatn ak sonradan deildir.Ksacas Zatla Varlk ve Ak ayn eydirler ve birdirler. Zorunlu Varlktan baka
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
42/85
33
varlklarn sebebi ise, Zorunlu Varlkn onlara mauk oluudur (Bayrakdar, 1997:
193).
2.4.10. Zorunlu Varl)k, S)rfyiliktir
Zorunlu Varlkn kendini dnmesinden akledilir ekiller ortaya kar. Bu
olu Onun zyle zorunludur. yi, Zorunlu Varlkn zatndan, akledilireklinin sonucu
olarak, belli bir akl dzene gre dnya zerine taar. Zorunlu Varlk olmas nedeniyle
Onun dzen hakknda bilgisi vardr ve bundan dolay iyinin ekilleri dnyaya yaylr.
yilik, tm varlk dzeninin en mkemmel ekilde olmas hakknda Allahn ezel
bilgisinin sonucudur. Zorunlu Varlk, yarattklarn sever; O, saf akla sahiptir, nce
zn sonra yarattklarn sever (Kaya, 2003: 122).
bn Snya gre, z gerei Zorunlu Varlk srf iyiliktir. yilik, ksaca, her
eyin arzulad eydir. Her eyin arzulad ey ise, varlktr veya varln varlk
asndan yetkinliidir. Yokluk, yokluk olmas bakmndan arzulanmaz, bilakis o,
kendisini bir varln veya varlk yetkinliinin izlemesi bakmndan arzulanr.
Dolaysyla bu durumda gerekte arzulanan, yine varlktr. Cu halde iyilik, zetle, her
eyin arzu duyduu ve varlnn kendisiyle tamamland eydir. Ktln ise, bir
zt yoktur. Bilakis ktlk, ya cevherin yokluudur veya cevherin bir haline ait iyiliin
yokluudur. Yani bu ak ana gre var olmak iyidir. Yok olmak ise ktdr (Sn,
2005: 101, Kutluer, 2002: 141).
bn Snya gre iyilik, Zorunlu Varlkn varlk vermesiyle ilgilidir. Varlk
vermek bakmndan O, kendisine herhangi bir eksikliin ve ktln ilimesinin
imknsz olduu yiliktir. Yani varlk vermek hususunda ona yaktrlabilecekherhangi bir eksiklik sz konusu olamaz. Onun varlk vermede de yetkin oluu Onun
srfyilik oluu ile ilgilidir. O, yetkin sebep olmann btn hakikatiyle varlk verir. Bu
anlamda Zorunlu Varlktan daha hakikat olan baka bir varlk bulunmamaktadr.
Varlnn ve hakikatinin sreklilii, Onun yetkin sebep ve srf iyilik olmas demektir.
Onun iyilii, varlk vermesi yani her eye yetkinliini ve iyiliini vermesiyle de
ilgilidir. Yani lemdeki iyiliin ilkesi de Onun iyiliidir (Kutluer, 2002: 143-144).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
43/85
34
bn Sn, Zorunlu Varlkn sfatlarn, Onda bir okluk meydana getirebilecei
endiesi ile ztnn ayn olarak kabul eder. stelik bu sfatlardan bir ounu, Onun ilmi
ile aynletirmektedir. bn Snya gre, aslnda Zorunlu Varlkta bilgi birdir. Ancak
bilinenlerin farkl olmasndan sfatlardan bir ounu, Onun ilmi ile dolay farkl
isimler almtr.
Bu bilgi, varlklarn iyzyle ilgili olursa, Ona i yzn bilen Habir; varlklarnd yzleriyle ilgili olursa, gzlemleyen =ehid denilir. Saylarla ilgili olursa Onasayan, Muhsi; iitilenlerle ilgili olursa iiten, Semi; grlenlerle ilgili olursa gren,Basir; varlklarn incelikleriyle -onlarn muhafaza edip gzetmekle beraber- ilgiliolursa, incelikleri gren, Latif denir. Bunlarn hepsi bir arada olursa o zaman (Onunhakknda) Grlmeyenleri (ayb) de, grlenleri de (ehade) bilir; ne yerde ne gktehibirey, Onun bilgisi dnda kalamaz denir (Sn, 2004: 55-56).
2.5. CEVHER-ARAZ PROBLEM
bn Sn metafiziinin nemli konularndan biri de cevher-araz problemidir. bn
Sn, varl kendi iinde cevher ve araz olmak zere ikiye ayrr. Cevher ve araz,
felsefecilerin nem verdikleri konulardandr. slam felsefecileri, kategorileri, ekl
mantk ilminden kabul etmilerdir. bn Sn, tabiatla ilgili aratrmalarnda kategorilereitibar etmi =ifa veNecatadl kitaplarnn mantk blmlerinde bu konuya deinmitir.
Zorunlu Varlkn en nemli niteliklerinden biri her bakmdan Bir olmasdr.
okluk, mmkn varlklar iin geerlidir. Kendinde okluk bulunduran mmkn
varlk, cevher ve araz eklinde iki ksma ayrlr. bn Snya gre bireyin varl ya
bizzat olur, insann insan olarak varl gibi. Bu varlk bak mndan ncelik hakkna
sahiptir ve cevherdir. Bazen de varl araz yoluyla olur, mesela Mehmetin beyaz tenliolmas gibi (zden, 1996: 68).
bn Sn, cevher kavramn bir yerde (mevzu) olmadan d dnyadavar olan
ey olarak tanmlar. Cevher kendi kendine kaim olan, devamlln srdren bir
varlktr. Araz ise d dnyadaki bir varln zihinde anlalmas, kavranmas ve
cevherin d dnyadaki varlnn gerek veya hakik olup zihinde yansmasdr. Bu
durumda, cevherin d dnyadaki varl gerek veya hakiki olup zihinde yansmas
araz olmaktadr (Sn, 2004: 53, Atay, 2001: 105).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
44/85
35
bn Snnn cevheri, bir mevzuda, bir konuda olmakszn d dnyada var olan,
olarak tanmlamasna dikkat edersek, d dnyann mekan veya mahal olduu, cevherin
de bu mekanda bulunduu ortaya kar. Mevzuda ise araz bulunur (zden, 1996: 69).
bn Sn, cevherin bir mahiyeti olduunu kabul eder. Ona gre, mahiyeti
olmayan eye cevher denilemez. Cevherin hakikati mahiyettir. bn Sn, Allah iin
cevher denip denemeyecei gibi bir sorunun akla gelebileceini hesap ederek Allaha
cevher denemeyeceini ifade eder. Bunu da mahiyeti dikkate alarak aklar. Cevher,
mahiyetsiz anlalamaz ve mahiyeti olmayan eye cevher denemez. Hlbuki Allahn
mahiyeti yoktur. yleyse Allah cevher olamaz (zden, 1996: 70, Atay, 2001: 108).
bn Sn cevheri iki ksma ayrr:
i.) Cismi bulunan cevher
ii.) Cismi bulunmayan cevher.
Derinlik, uzunluk, genilik olmak zere boyuta sahip olan cisim sahibi
cevherleri, cisimsiz dnmek mmkn deildir. Cismi bulunmayan cevherler de
cisimle ilgisi ya ksmen bulunan ya da cisimden tamamen ayr olan cevherlerdir. bn
Sn cisimle, onu harekete geirmek gibi bir ilgisi olan cevhere nefs; maddeden her
ynyle ayr olan cevhere ise akl adn verir.
Araz, balangta belirttiimiz gibi, bir mevzuda bulunandr. Bir mevzuda
bulunduuna gre kendi bana varolmas mmkn deildir. Varolmak iin, bakasna,
bakasnn varlna muhtatr; varl bakasna baldr.
Arazn mutlaka bir cevherde bulunmas gerekir. nk araz bir baka arazda
bulunursa bu srekli bir devire dnr. Bu yzden arazn bir arazda deil, kendisi bir
mevzuda olmayan cevherde bulunmas gerekir. Bylece cevher, araz mevcut klan
olmakta ve araz ile varolan olmaktadr. O halde cevher, varlktan nce gelendir (Sn,
2004: 54).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
45/85
36
Araz, birka manada kullanlr:
i.) Bir mahalde bulunan hereye,
ii.) Bireyde var olan hereye,
iii.) Birok ferde yklem olan tmel bir manaya,
iv.) Ceyin mahiyetinin dnda olarak o eyde bulunan bir manaya,
v.) Bakasnn yannda bulunmasndan dolay bir eye yklem olan her
manaya,
vi.)lk anda var olmayan her manaya araz denir (Atay, 2001: 114).
Sret, sadece birinci manaya gre araz olur. nk sret ayn zamanda cevher
olup bir mevzuda bulunmakszn bir mekanda bulunabilir. Beyazlk ve kar nc
manaya gre araz olur. Yeryznn aaya doru hareket etmesi, birinci, ikinci ve
nc manaya gre araz olur, drdnc, beinci ve altnc manaya gre araz
saylamaz. Gemide oturann hareketi ise drdnc ve altnc manaya gre araz olur.
Sonu olarak, araz, kendi kendine kaim olmayan, ancak ve ancak bir cevherde
bulunabilendir. rnein, beyaz bir mahal ve mevzuda olan bir haldir. Beyaz kara
yklenemez, nk beyaz bir kar da yoktur. Fakat beyaz denilince, beyaza sahip olan
ey anlalr. Yoksa beyaz, kendi bana var deildir. Biz beyaz ancak, beyaza konu
olan eyle idrak ederiz (Bolay, 1993: 130).
2.6. MADDE VE SRET ANLAYI3I
bn Snya gre lemdeki her cisim, iki ksmdan ibarettir. Bunlardan biriheyla veya madde, dieri ise sret (ekil)dir. Bir cisme sahip olan maddenin sretten
ayr olarak varolmas imkanszdr. Bu nedenle cisim, madde ve sretten ibarettir.
bn Sn, sreti sadece bu lafzla isimlendirirken, maddeye bazen heyla ismini
de vermektedir. bn Sn, heyla kavramn iinde terkip bulunmayan, kendisi mahal
olan cevher eklinde tanmlar ve bu erevede, heyula mahalde bulunmaya ihtiya
duymaz. Heyla, kabul etmeye hazr olduu cisman sreti alarak bilfiil var olur. Bukabullenme onda kuvve halindedir. Bu nedenle kendine has bir sreti yoktur. Heyla,
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
46/85
37
varlnn bilfiil gereklemesinden dolay cevherdir. Bu yzden yetkinlii ve sreti
kabul edebilen her maddeye denir (Sn, 2004: 63).
bn Snnn burada kullanm olduu heyla kavram Yunan dncesinden
kaynaklanmaktadr. Heyla kelimesinin anlam, asl ve maddedir. Felsef bir terim
olarak ise, cisimdeki cevher iin kullanlr. Bylelikle cisim birleme ve ayrlma
arazlarndan olumutur.
Heyla veya madde, sreti alabilme kabiliyetinde olan belirsiz bir gtr. Bu
g sreti kabul ederek hviyet, yani belirlilik kazanmaktadr. rein bir ta, herhangi
bir maddedir. Ancak ona, rnein Sokratesin sreti verilerek hviyet kazandrlmakta
ve bu ta artk birahsn heykeli olmaktadr. yleyse maddeye aktivite kazandran sret
ne demektir?
bn Sn sreti pek ok anlamda kullanmaktadr. Bunlardan bazlar unlardr:
i.) Sret, bir nevidir.
ii.) Bireyin keyfiyetini bildiren mahiyete denir.
iii.) Yetkinlik, anlamndadr. Ancak bu yetkinlik, nevin kendisiyle ikinci
gelimesini salayan bir yetkinliktir. rnein, insanda bulunan ilim ve fazilet byledir.
iv.) Sret, bir mahalli meydana getiren hakikattir. Yani sret baka bir eyde
bulunan varlktr. Fakat sret, ne o baka eyin bir parasdr, ne de ondan ayr olarak
mmkn olabilir. Bu sretin varl, o b aka eyde bilfiil meydana gelir.
v.) Sret, nevi meydana getiren hakikattir. Bu manada sret, herhangi bireydeondan bir para gibi olmakszn bulunan varlktr. Fakat nevi, sretten ayr olarak
meydana gelmez. Sret bulunmadan da varolu mmkn olmaz.
vi.) Sret, maddeden ayr olan bir mkemmelliktir. rnein, nefs gibi. Nefs,
madd olmayan bir tzdr ve maddeden ayrbir varl vardr (zden, 1996: 74-75).
Btn bu tarifleri dikkate alarakunu syleyebiliriz. Sret ve madde birbirlerineihtiya duymaktadrlar. Sret, maddeye hem gereklik kazandrmakta, hem de ona
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
47/85
38
olgunluk vermektedir. Bu nedenle maddi varln bu iki unsurdan biri ile gereklik
kazanmas mmkn olmamaktadr. Var olmak bu ikisinin bir terkip oluturmasna,
birlemesine baldr. bn Sn bunu, Uyunda bir karyola ile izah ediyor. Karyolann
odun ksm onun maddesi, ondaki karyola ekli ise suretidir. Karyolaybu iki unsurdan
uzaklatrmak mmkn deildir. Frb de ayn rnei, El- Medinetl Fadla adl
eserinde vermektedir.
Ahmet Arslan (1997) Aristotelesin bu konuda heykel rneini verdiini, slam
filozoflarnn ise yatak, karyola rneini verdiini belirtmektedir. Bunun sebebinin ise,
heykelcilik sanatnn slam dnyasnda popler olmadn ve heykel rneinin bir
Mslman okuyucu iin herhangi bir anlam ifade etmeyeceini belirtir. Ayrca,
heykelin, yunanca karl andrias, Arapa karl da sanem yani puttur
(Farabi, 1997: 172).
bn Sn dncesine gre, zerinde yaadmz dnya faal akl taraf ndan
ynetilmekte ve btn olular ancak onunla gereklemektedir. bn Snya gre,
varlk, madde ve sretin birlemesinden meydana gelmektedir. Madde yalnz bir
hazrlk, kendine verilecek olan almaya hazr bir yetenek ve bir g halinde
bulunmaktadr; hlbuki sret bir gerekleme ve bir fiil halinde bulunmadr. O halde
madde, sretsiz varolamaz. Zorunlu olarak ikisi birden mevcuttur. Maddeye katlan
sret, maddenin kendi faaliyeti sonucu deil, Vahibus-Suver(sretleri veren) olarak da
isimlendirilebilecek olan Faal Akl taraf ndan verilir; Faal Aklda sonsuz sayda
sretler vardr. Vahibus-Suver sretleri verince varla geli yani olu, sretleri geri
alnca da varlktan gidi yani bozulu (kevn ve fesad) meydana gelir (Altnta, 2002:
105).
bn Snda bu noktada Aristotelesten ayrlr. Aristoteles, madde ve sreti
sonsuz olmayan bir evrendeki deimeyi aklamak iin sz konusu etmi olduu
halde, bn Sn, ayn eleri, yaratmay Kuranda verilmi olduu zere aklamak iin
kullanmaktadr. Bu fikir imanla akl uzlatrma abas olarak gz nne alndnda,
bn Sny Ortaa Hristiyan filozoflarna yaklatrm olan fikirlerden birisidir
(Madkour, 1984: 417).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
48/85
39
bn Snya gre, madde, sretin varl iin bir sebep olamaz. nk
maddenin, madde olmas ynnden sadece kabullenme kuvveti vardr. Bu, onda bir
istidattr. Bir eyi kabullenme kabiliyeti olan, kabullenecei eyin sebebi olamaz.
Ayrca madde henz kuvve halindedir. Bilkuvve olann bilfiil olana sebep olmas
mmkn deildir. lk olarak kendisi bilfiil olup, daha sonra dierlerine sebep olabilir. O
halde madde, sretin varl iin sebep deildir. Aksine madde, kendisine suretin
katlmas ile bir gereklik kazanmaktadr. Faal Akl bu sretleri maddeye ilah hikmetin
bir gerei olarak vermektedir. O halde madde, sret iin bir mekan, bir mahal vazifesi
grmektedir (zden, 1996: 76).
bn Sn, sretin maddeden nce olmas gerektiini belirtir. Sretin kendi
kendine bilkuvve varolduu sylenemez. O, bilfiil madde ile bulunur; nk sretin
cevheri fiillemektir. Sret, fiili olarak madde ile gereklik kazanmasna ramen,
varl heyulaya bal deildir. Aksine sret, heyulay fiiliyata geirdii iin maddenin
sebebi olmaktadr. Bu konu ksmen Sudr Teorisine bal olduu iin, aklamamzda
bu retiye bavurmak zorundayz. leride izah edeceimiz gibi, bn Snnn Sudr
Teorisinde Faal Akl, ay-alt lemde faaliyet gstermekte, madde, sret, dier unsur ve
varlklar, bu akldan sdur etmektedir. O halde madde ve sret, Faal Aklda
bulunmaktadr (zden, 1996: 77).
bn Sn, sretin iki ekilde bulunabileceini kabul eder.
i.) Maddeden ayrlamayan sretler
ii.) Maddeden ayrlabilen, fakat maddenin benzerlerinden bo kalamayaca
sretler
Buna gre maddeden ayrlamayan sretler, cisman sretlerdir. Faal Akl
cisman sreti vermeden madde varlk sahasnda fiil olarak varolamaz. Maddeden
ayrlabilen sretlerden bn Snnn kastettii, sretin maddeden kendisinin yerine bir
baka sretin gelmesi iin ayrlmas ve bir baka maddeye geii srasndaki
maddesizlik halidir. Bunun yannda maddeden tamamen ayr dnlebilecek sretler
de vardr, nefs gibi. Ancak nefs, sret olmasnn yannda ayn zamanda cevherdir. te
ruh, bir cevher olduu iin maddeden mstakil olarak bulunabilen bir srettir.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
49/85
40
bn Snya gre Allah ne srettir, ne maddedir; dolaysyla ne cisimdir, ne
cismin sreti ve maddesidir. Ayn zamanda O, ne akledilebilir bir sret iin makul bir
madde, ne de akledilebilir bir maddede bulunan makul bir srettir. O, btn bu sret ve
madde nevilerinden uzaktr.
bn Sn, maddenin en kk paras olarak kabul edilerek, blnemez denen
atomlarn blnebileceini iddia etmektedir. bn Snya gre cisim, atom denen ve
blnmez sanlan paralardan ibaret deildir. Atomcular, atomlarn meydana getirdii
btnn sonlu, ama atomlarn tek tek sonsuz olduklarn iddia ederler. bn Sn, bunun
yanl olduunu, cismin sonsuzca blnebileceini syler. Sonu olarak filozofumuz
bn Sn, cisim tek ve devaml bir cevherdir. Ve atomlardan teekkl etmemitir
diyerek, ak ve kesin olarak cismin atomlardan teekkl etmediini ileri srerek
atomculuu reddeder (Bayrakdar, 1984: 480).
2.7. HAL-MAHAL L3KS
bn Sn, varlktaki birleme kurallar ile ilgili olarak eitli fikirler ileri
srmtr. bn Snya gre, iki ey bir araya geldiinde bu iki ey, birbirlerinin konusu
olan tek bir zat olamazlar. nk onlar, iki para olarak birlemitir, onlar basit olarak
birlemi deildir. Bu iki birleenden birisi, dierinden farkl olmasna ramen durum
olarak sabitse, sabit olan (istifade edilen) mahal olarak isimlendirilir, ayet onun
durumu halin dnda olursa mevzu olarak isimlendirilir (Akyol, 2003: 18 ).
Mahal, kendisine bir ey konan ve ona gre durum olan herhangi bir eydir.
Bunu yle aklamak mmkndr. Mahal boluktur. Bu boluk bireydir. O boluakonan bir cisim bolukta bir yer kaplar. Boluk, o cisme gre birekil ve durum alr.
Bylece boluk, o cismin yeri, mahalli olur. Cisim o bolua sanki varlk verir ve
boluk o cisimle kaim olur ve boluu olduu ortaya kar. Cisim oradan gidince, o
boluun biimi ve alm olduu durum kalmaz. Buna gre boluk cismi iine alan ey
olarak cismin mahalli ve yeri olursa da cisim, cevher ve mahalda araz olmu olur (Atay,
2002: 110).
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
50/85
41
bn Snnn varlk kategorileri ile ilgili tasnifinde mevzusu olmayan tek zt
cevherdir, mevzuda bulunanlara ise araz ad verilir. Yani, mahal hem cevherin
bulunduu yere ve hem de arazn bulunduu yere denir. Ama mevzu yalnz arazn
bulunduu yer demektir (Atay, 2002: 110).
2.8. ALLAHIN VARLIJININ DELLLER
Dnce tarihinin en temel sorularndan birini Allahn varl meselesinin
tekil ettii grlmektedir. nsan zihninin ulaabildii en genel kavram varlk kavram
olduu gibi en kutsal kavram da Allah kavramdr.
Allahn varln ispat etmek veya en azndan byle bir fikr abaya
koyulmak, slam dnce tarihinde belki de zerinde en ok durulan din ve felsef bir
konudur. Her eyden nce Kurn, btnyle varl, hayat ve lm dehr denen
sonsuz zaman faktrne balayarak Allahn varln inkr eden bir topluluun
varlndan bizi haberdar etmekte, buna kar daha ok insan merkeze alarak lemde
yaayan canl ve canszlarn yaratlndan, birbirleriyle olan uyumundan sz ederek
btnyle varl yaratan ve dzenleyen kadir-i mutlak bir Allahn bulunduunu bize
bildirmektedir (Topalolu, 1987: 21).
Aydna gre (1990) Gazzl ve Descartes gibi ok sayda byk dnrn
inanmann ftr olduunu, bozulmam insan doasnn inanmaya doutan yatkn
olduunu aka sylemelerine ramen, yine de Allahn varl ile ilgili bir takm
deliller ne srmlerdir (Aydn, 1990: 13).
Aydn, dnrlerin byle bir faaliyete girmelerini birka sebebe
dayandrmaktadr:
Aydna gre dnrleri Allahn varln delillendirmeye sevk eden
sebeplerden ilki din metinlerdir. Kuran- Kerimde bizzat Allah, kendi varlna iaret
eden deliller vahy etmitir. Ayrca kendisini inkr edenlerden inkr edilerini
delillendirmelerini istemitir. kinci olarak insann inan konusunda zaman zaman birtakm phelere debileceini veya phe iinde olan insanlarn baz itirazlaryla
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
51/85
42
karlaabileceini belirtir. Bu durumda insan hem kendisini hem de bakalarn tatmin
etmek iin bir takm deliller arama ihtiyacn duyabilir. Bunlardan farkl olarak bazen
belli bir felsef sistem de Allahn varl problemini tartmay gerekli klabilir.
Aristotelesten Frbye, Frbden Whiteheade kadar birok filozof srf bir ispata
varalm diye deil, sistemlerinin bir gerei olarak Allahn varl zerinde
durmulardr (Aydn, 1990: 14-17).
Dnce tarihinde Allahn varln delillendirmek iin dnrler pek ok
delillendirme yntemi ileri srmlerdir. Allahn varln kantlamak iin ortaya
srlen deliller, ontolojik, kozmolojik, teleolojik, ve ahlak delillerdir.
bn Sn Allahn varln kantlamak iin u delilleri ne srmtr:
2.8.1. Ontolojik Delil
Dnce tarihinde pek ok dnr tarafndan kullanlan ontolojik delil, temel
olaraku iki dnceye dayanr:
i.) Bir eyin dnce halindeki varlna ait olan herey o eyin gerek
varlna aittir. nk ontolojik delili kullanan ve savunanlar, Allah fikri ve dncesi
iinde, zorunlu bir varln yani Allahn varlnn yattn sylerler.
ii.) Her ynden daha az yetkin olan, kendinden daha ok yetkin olan n
varln hatrlatr. Yine ontolojik delili kabul edenler, u alemdeki daha az mkemmel
olandan daha ok mkemmel olana doru ilerleyen olaylar zincirinin bizi en
mkemmel yetkinin zorunlu olarak var olduunu kabule gtrdn belirtirler. Bu enmkemmel varlk Allahtr (Bayrakdar, 1984: 462).
Ontolojik delilin kkleri Ortaa slam felsefesine dayanr. Ancak onu bir
delil eklinde dile getirip felsefeye kazandran, tannm Hristiyan ilahiyat-filozof
St. Anselmustur.
Anselmus Tanr kavramndan hareketle Tanrnn varln kantlama savn nesrer. Anselmusa gre zihnimizde bir daha by dnlemeyen dncesi vardr.
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
52/85
43
te bu Tanrdr. O halde Tanr zihnimizde ve gerekte vardr. nk o varlk ve
mahiyetin bir arada olduu tek tzdr. Tanr yoktur diyen bir deli veya dilsiz bile
daha by dnlemeyen bir varln varln kabul etmek zorundadr. Cimdi
kendisinden daha byk birey tasarlanmasna imkn olmayan ey sadece zihnimizde
mevcut olamaz. nk gereklikte mevcut olmak, sadece ve sadece zihinde mevcut
olmaktan daha fazla bireye sahiptir. O halde byle bir varlk zorunlu olarak gerekte
de vardr (Bayrakdar, 1984: 463).
Descartes da bu delili kendi Doutanclk fikri ile birletirir ve yeni bir
ontolojik delil tr ortaya atar. Descartesa gre ruh, doutan baz fikirlerle gelir ki
bunlarn iinde Tanr fikri de vardr.
Bizdeki Tanr fikri bize kendimizden gelemez ve o halde Tanr vardr. Sonsuzu, yaniTanry gerek bir fikirle idrak ediyoruz; ve denebilir ki bu fikir bizde kendifikrimizden daha ncedir. Bu Tanr fikri katiyen yanl bir fikir deildir. Pek dorudur.Ve pek ak ve pek seiktir (Descartes, 1942: 124).
bn Snda ontolojik delilin varl iki adan ele alnp ispatlanabilir: Birincisi,
varln zorunlu ve zorunlu olmayan (mmkn) diye ayrm ve zorunlu varln baz
sfatlarnn ele alnmas; ikincisi ise, varlk fikrinin analizinin ele alnmasdr(Bayrakdar, 1997: 196).
Ortaa felsefe ve teolojisinde varlk (existence) ve mahiyet (esence) ayrm ve
ilikisine dair tartmalar nemlidir.
Nesnelerin zihindeki tmel kavramlarna mahiyet; bu kavramlarn d dnyada (zihindnda) varlk kazanmalarna hakikat ve inniyet, varlk alanna karak gereklik
kazanan nesnelerin sahip olduklar zellikler sonucu tek tek varlklar gstermelerine dehviyet denir (Kaya, 1984: 453).
Varlk ve mahiyet arasndaki ilikinin belirlenmesi, btn varln akl
bakmndan durumunu ortaya koyduu gibi, Allahn varl ve mahiyeti teki
varolanlarn ayrmn da belirleyecektir.
Buna gre, Zorunlu Varlkn mahiyeti ve varl birbirinden ayrlamaz. Zorunlu
Varln yok olduu da dnlemez. Zorunlu Varln yok olduunun dnlmesizihn bakmdan elikiye neden olur. Onun varl kendisindendir. bn Snya gre
-
7/31/2019 Ibni Sina Metafizik
53/85
44
Vacip demek, varl zorunlu demektir. Vacibin zellii tam ve olgun olmaktr.
Vacip yle bir varlktr ki, var olmak iin bakasna gereksinim duymaz. Varlk,
zorunlu varln znden ayr dnlemez, Onun z (zt) dnld an, varl
zorunlu olarak kabul edilir. Bu nedenle Zorunlu Varlk; zt denilince varl, varl
denilince zt anlalandr. Dolaysyla Allahn zt dnldnde varl gerektii
iindir ki, Onun yokluu, elikiye dmeden hibir zaman dnlemez. Mmkn
varlklar ise varl zorunsuz olanlardr. Baka bir deyile varlklar ve yokluklar
dnlebilen nesneler mmkn varlklardr. Bunlarn varolma nedenleri kendileri
deildir. nk kendileri yok olabilmektedirler. Oysaki zihnimizde yok olmayan yani
Vacip olan bir varlk kavram vardr. Yok olmayan varl yani Vacibi kavram olarak
dnmemiz onun varlnn kantdr. nk yok olan dnmek samadr. O halde
dndmz tam, olgun, deimeyen, tkenmeyen ve irade sahibi bir Vacib (varl
zorunlu) varlk vardr. Bu da Allahtr (ubuku, 1984: 14-15, Taylan, 1998: 28).
Grld gibi bn Sn, Allah her ynden en mkemmel grr ve Ondan
daha mkemmel bir varlk dnlemeyeceini ortaya koyar.
kinci olarak bn Sn Allahn varln bizzat varlk fikrinin analiziyle
ispatlamaya alr. Ona gre bizzat varlk fikri bizi varln gerekten varolduuna
gtrr. bn Snnn bu fikirlerini en iyi ve en ak ifade ettii yer, El- aratn u
pasajdr:
Allahn varln, Birliini ve maddeden ayr oluunu nasl ortaya koyabileceinidn. Varl dnmek Allahn varln hemen ortaya koymasna ramen,aklamamz, bizzat varlktan baka birey zerine dnmeye, varl kimin yaratttve kimin meydana getirdiini dikkate almaya ihtiya duymaktadr. Bu tarzdaki
dnme ekli daha geerli ve daha ycedir. Yani biz varln durumunu incelediimizzaman, varlk bize kendinin bizzat varolduunu gsterir. (Sn, 2005: 1