ii.dünya savası türk sovyet ilişkileri

8/2/2019 II.Dnya savas Trk Sovyet ilikileri

1/22

Trkiye zerindeki Sovyet Talepleri ve Trk-Sovyet likileri (1939-1947)

Soviet Demands on Turkey and Turkish-Soviet Relations (1939-1947)

Bar ERTEM

zet

II. Dnya Savann yaklat gnlerde Trkiye, yirmili yllardan beri yakn ilikiler iinde olduuSovyetler Birliinin Boazlarda s ve douda toprak talepleriyle kar karya kald. Bu talepler karsndagvenliini salamak amacyla sava boyunca Batl devletlerle yakn ilikiler kurmaya alan Trkiye, diertaraftan da Sovyetlerleilikilerini iyiletirmeye alt. Sava boyunca izledii diplomasiyle Trkiye, sava dkalmay baard gibi Sovyet tehdidinden de kendisini korumutu. Ancak Trkiye, sava boyunca tarafszlnkoruduu iin, sava sonunda Sovyet talepleri karsnda yalnz kald. Trkiye, Sovyet taleplerine karkendisini koruyabilmek iin Souk Savata Bat Blokuna yanat ve ABD ile ilikilerini gelitirdi. Budnemde Trkiyenin ABD ile kurduu ittifak, Sovyetlerin taleplerine kar kendisini koruyabilmesini salad.

Anahtar Kelimeler: Trkiye, Sovyetler Birlii, II. Dnya Sava, Trk Boazlar, Souk Sava

Abstract

As Second World War approached, Turkey faced with territorial claims of Soviet Union in TurkishStraits and Eastern Anatolia. Because of these Soviet claims, Turkey tried to establish closer relations withWestern states. On the other hand, Turkey also tried to improve relations with the Soviets. Due to the neutralitydiplomacy in Second World War, Turkey succeedto stay out of war and also protected itself from Soviet threat.However, Turkey, who did not join the war, remained alone against the Soviet demands. As a result, to protectitself, Turkey approached to the Western Block, especially to the USA in the Cold War. On alliance with theUSA, Turkey coulddefend itself against Soviet threat in the end of 40s and 50s.

Key Words: Turkey, Soviet Union, Second World War, Turkish Straits, Cold War

Giri

Trkiye, Milli Mcadele yllarndan beri Sovyetler Birlii ile son derece yakn bir diplomatikiliki ierisindeydi. ki lke arasnda, 17 Aralk 1925 tarihinde imzalanm olan Dostluk ve SaldrmazlkPakt, halen geerliliini korumaktayd. Ayrca Trkiye; ngiltere ve Fransa ile de ittifak ilikileri kurmaabasndayd. 1939 ylna gelindiinde Trk siyaset yapclarnn en byk diplomatik amalarndanbirisi, ngiltere ve Fransa ile bir ittifak anlamas imzalamak ve bu ittifaklarn da Sovyetler Birlii ileuyum iinde yrterek yaklamakta olan II. Dnya Savandan zarar grmemekti. Artan Almansaldrganlna kar; Sovyetler Birlii, ngiltere ve Fransa arasnda ibirlii grmeleri srmekteydi amaksa sre sonra meydana gelecek gelimeler, Trkiye asndan rahatlatc olmaktan ok uzakt.

1939 Alman-Sovyet Saldrmazlk Pakt ve kr Saraolunun Moskova Grmeleri

II. Dnya Savann balamasndan gnler nce, 1939 ylnn 23 Austos gecesi SovyetlerBirlii ile Almanya arasnda bir saldrmazlk paktnn imzalandnn duyurulmas birok evrede bykaknlkla karlanm, ok etkisi yaratmt. Ancak bu iki lkenin, dnyay ok eden bu paktimzalamasnn baz nedenleri de vard.

Bu nedenlerin ilki olarak, Sovyetler Birliinin savatan hemen nce Batya kar olangvensizliini vermek mmkndr. Buna gre, II. Dnya Savann hemen arifesinde Almanya ileSovyetler Birlii arasnda meydana gelen uzlamann balangcn, Almanyann Avusturyay ilhaknakadar gtrmek mmkndr. Almanyann Avusturyay ilhakna Batl devletlerin gsterdii zayf tepki,Sovyet Rusyann Batllara kar hibir zaman iinden atamad pheyi yeniden kuvvetlendirmi vecanlandrmtr. Ayrca yine Batl devletler, Mnih Konferansnda ekoslovakyann paralanmasnkabul etmiler ve ekoslovakyayla ittifak ierisinde bulunan Sovyetler Birliini konferansa davet

Uzman, stanbul Teknik niversitesi


2/22

Uluslararas Sosyal Aratrmalar DergisiThe Journal of International Social Research

Volume 3 / 11 Spring 2010

253

etmemilerdi. Bu iki olay, savatan hemen nce Batllarla Sovyet Rusya arasndaki ilikilerin dnmnoktasn oluturdu.1

Ayrca, aylardan beri Almanyaya kar ngiltere, Fransa ve Sovyetler Birlii arasnda srdrlengrmeler de sonusuz kalmt. Bu grmelerde Sovyet Birlii, Batnn kendisini savunmaszbrakmak istediinden; Batl devletler ise, anlama yapmak iin Polonyaya asker sokma artn nesren Sovyetler Birliinin daha sonra Polonya topraklarndan bu kuvvetlerini geri ekmeyerek igalaltna alacandan ve etki alann genileteceinden endie duyuyordu. Bir Alman saldrsna karhazrlanabilmek iin zamana ihtiyac olduunu bilen Stalin, zaman kazanmann Hitlerle dorudananlaarak gerekleebileceine karar verdi.2 Ayrca Stalin, Hitlerle yaplacak grmelerde avantajsalayaca dncesiyle, Bat yanda olarak bilinen Yahudi asll Dileri Bakan Litvinovu grevdenalarak yerine Molotovu atamt.3 Bunlarla birlikte, Alman Hkmeti, 1939 Temmuzundaki birdirektifiyle Alman basnnda Sovyet kart yazlar yazlmasn da yasaklamt.4

Son olarak, Almanya ve Sovyetler Birlii arasnda Saldrmazlk Pakt ile birlikte bir de gizliprotokol imzaland. Tipik bir saldrmazlk pakt olan bu anlamann gizli blmnde, Dou Avrupadave zellikle Polonya ile Baltk blgesinde Alman ve Sovyet etki alanlar belirlendi. Litvanyann kuzeysnrnda kalan Baltk blgesi, yani Finlandiya, Estonya ve Letonya Sovyet nfuz alan oluyordu.Litvanya Almanyann nfuzuna braklmt. Bununla birlikte, her iki devlet de Polonyann Vilna

blgesinin Litvanyaya ait olduunu kabul ediyordu. Polonyaya gelince, bu devlet de Sovyet Rusya ileAlmanya arasnda paylald. Narev, Vistul ve San nehirlerinin meydana getirdii izginin dou ksmSovyet nfuzu, bat ksm da Alman nfuzuna braklyordu. Yine bu gizli protokolle Almanya,Romanyaya ait Besarabyann Sovyet Rusyann eline gemesine izin veriyordu.5

Tm bu gelime ve nedenler sonucunda, Almanya ve Sovyetler Birlii arasnda, 23 Austos1939 tarihinde Saldrmazlk Pakt imzaland. Almanya ile Sovyetler Birlii arasnda imzalanan buanlama, Trk d politikas asndan ve zellikle Trkiye-Sovyetler Birlii ilikileri asndan nemli birgelimeydi. nk Trkiye, bu tarihe kadar ngiltere ve Fransa ile sava ncesi ibirlii grmeleriyaparken, Sovyetler Birliinin de Almanyaya kar Batl devletlerin yannda yer alacan umuyordu.Oysa Sovyetler Birlii Almanya ile anlanca Trkiye, ngiliz-Fransz ballnda kalmakla SovyetlerBirlii ile ilikilere devam etmek arasnda ok zor bir seim yapmak zorunda kald.6 O gne kadarngiltere ve Fransayla olan yaknlamasn srekli olarak SSCB dostluuyla badatrmaya alan

Trkiye asndan bu gelime yeni ve ok zor bir dnem ayordu. 23 Austostaki pakt, bir Trk-Sovyetittifakn ok zorlatrmt. stelik Trkiye, o gne kadar tehlikenin ncelikle Akdenizden, ikinciderecede de Balkanlardan geleceini dnmt. Oysa imdi Kurtulu Savandan beri yakn ilikilersrdrd Sovyetler Birlii ile yollar ayrlyor ve deien artlar altnda gvenlii iin iki Batldevletin garantilerine gvenmesi gerekiyordu. Buna ramen Trkiye, imzaya hazr hale gelen lttifaka (Trkiye-Fransa-ngiltere) ters dmeyen bir Sovyet ittifakndan umudunu kesmedi. SSCByisalama alan Almanyann 1 Eyllde Polonyaya saldrmas, 3 Eyllde de ngiltere ve FransannAlmanyaya sava ilan etmesiyle II. Dnya Savann balad srada, bir taraftan Trk-ngiliz-Franszittifak oluturma abalar, dier taraftan da Trk-Sovyet grmeleri hala devam etmekteydi.7

Alman-Sovyet Pakt imzalanmadan 3 hafta kadar nce, 4 Austos 1939da Ankaradaki SovyetBykelisi Terentieff, Dileri Bakan kr Saraolunu ziyaret ederek Trkiye ile SSCB arasnda birpakt ya da karlkl bir yardmlama antlamas yaplmas konusunda grmeler yapmak amacylaSaraolunu Moskovaya davet etmiti.8 Bu davet, Sovyet-Alman Paktnn imzalanmasndan 1 gnsonra, 24 Austos 1939 tarihinde yazl olarak da tekrarland. 4 Eyll gn ise Sovyet BykelisiSaraolunu tekrar ziyaret ederek son gelimeler karsnda lkesinin durumunu aklayan bir notayTrk Dilerine verdi. Buna gre Sovyetler Birlii, ngiltere ve Fransa arasnda yaplan grmelerdenolumlu bir sonu alnamadndan ve ngiltere ve Almanyann SSCBye kar muhtemel bir komployagirmesini nlemek amacyla Almanlarla saldrmazlk paktn imzalamt. Bu durumda, SSCB ile Trkiye

1 Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi: 1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1984, s.299.2 Oral Sander, Siyasi Tarih: 1918-1994. mge Yaynlar, Ankara, 2007, s.64-65.3 Henry Kissinger, Diplomasi. (6.bsm.). Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2007, s.324.4BCA, 30.10.0.0/ 231.560.105 Sander, age., s.65; Armaolu, age., s.302.6 Haluk lman, Trk-Amerikan Diplomatik Mnasebetleri: 19391947. Ankara, 1961, s.2425.7Mustafa Aydn, Sava Kaosunda Trkiye: Greli zerklik 2, 19391945,Trk D Politikas, 19191980, (ed.: Baskn

Oran),letiim, stanbul 2002, s.418.8 lman, age., s.25


3/22



254

arasnda ilikiler, tamamen deien uluslararas ortamda yeniden deerlendirilmeliydi. Trkiyenin buteklife 8 Eyllde olumlu yant vermesi zerine Dileri Bakan kr Saraolu 15 Eyllde SSCByeresmen davet edildi ve emrine tahsis edilen zel bir Sovyet sava gemisi ve tren vastasyla 25 Eyll1939da Moskovaya ulat.9

kr Saraolunun Moskova ziyareti ve Sovyet yetkilileriyle yapaca grmeler, yukardasaylan nedenler dolaysyla Trkiye asndan ok byk bir nem tamaktayd.

Ankara tarafndan, Moskovaya giden Trk heyetine, Sovyetler Birlii ile karlkl bir yardm yada ibirlii antlamasnn imzalanabilmesi iin imknlarn aranmas ve grmelerin yaplmas greviverilmiti. Bunun yannda, Moskovaya giderken Saraolunun dier bir amac, imzaya hazr hale gelmive 23 Eyllde parafe edilmi olan Trkiye-ngiltere ve Fransa arasndaki l ttifak ile Trk-Sovyetdostluu arasnda bir balant noktas aramakt. 1 ay nce Almanya ile anlama imzalam olan SSCBninhedefi ise, Montreuxy kendi karlarna gre deitirmenin yan sra, imzaya hazr l ttifaknieriini tam olarak renmek ve bu arada Trkiyenin tarafszln salamakt.10 Sovyetler, Moskovagrmelerinin her aamasnda konuyu Montreuxde deiiklik yaplmasna getireceklerdi.

Samimi bir ortamda balayan grmelerin ilk gn sona ererken, Molotovun daha sonragrlmek amacyla incelenmesi iin Saraoluna vermek istedii bir ktta, SSCBnin Montreuxde

yaplmasn istedii deiikliklere yer vermesi ve bunun zerine Saraolunun byle bir kda elinisrmeyi bile reddetmesi, mzakereleri daha ilk gnden gerginletirdi. 2729 Eyll arasnda AlmanDileri Bakan Joachim Von Ribbentropun Moskovaya gelmesi nedeniyle ara verilen grmelere, 1Ekimde Stalinin de katlmyla devam edildi. Toplantlara verilen arada Ankara, Saraolunagrmeleri srdrmeye almas, asl nemli olann Sovyetler Birliinin niyetlerinin salkladeerlendirilmesi olduu, Sovyetlerle anlamaya varlamayaca ya da kt niyetlerinin olduununanlalmas durumunda Ankara geri dnlmesi talimatn verdi.

1 Ekimde Stalinin de katlmyla tekrar balayan Trk-Sovyet grmelerinde yineMontreuxnn deitirilerek Boazlarn ortak savunulmas ve Trk-ngiliz-Fransz l ttifaknntaslanda birtakm deiikliklerin yaplmas istekleri gndeme getirilince ilerleme kaydedilemedi.

Moskovada Trk yetkililer ile Sovyet yetkililer arasnda, 1 Ekimden sonra 13 Ekim ve 15Ekimde birer toplant daha gerekletirildi. Sovyetlerin Montreuxnn deitirilmesi ve Boazlarla ilgili

talepleri, 13 Ekimdeki nc ve 15 Ekimdeki drdnc ve son toplantda da tekrarland. Butoplantlarda Saraoluna, Trkiye ile SSCB arasnda imzalanmas dnlen Trk-Sovyet ibirliianlamasyla Sovyetlerin Boazlar zerindeki taleplerinin balantl olduu, Sovyet taleplerininreddedilmesi durumunda ibirlii anlamasnn da yaplamayaca ifade edildi.

eitli kaynaklardan incelenerek zetlenirse, Moskovada Trk-Sovyet ittifak anlamasnnyaplabilmesi iin Trkiyenin kabul etmesi istenilen talepler unlard:

1. Boazlarn Trkiye ve Sovyetler Birlii tarafndan ortak olarak savunulmas,

2. Montreux Boazlar Rejimine, Karadenize sahili olmayan devletlerin Boazlardangeemeyecei garantisinin eklenmesi,

3. ngiltere ve Fransa ile giriilen ittifak mzakerelerinin istiareye evrilmesi,

4. ngiltere ve Fransann Sovyetler Birlii ile savaa girmesi durumunda l ttifakn geersizsaylmas.11

Bu talepler zerine, grmelerden artk bir sonu kmayacan anlayan Saraolu, geri dnmeisteini Sovyet yetkililere bildirdi. 3 gn olarak tasarlanan, fakat tam 23 gn sren ve Saraolununifadesiyle daha ziyade bir bouma izlenimi veren grmelerin baarszlkla sonulanmas zerineTrk Dileri Bakan, 17 Ekimde Moskovadan ayrlarak 20 Ekim 1939 gn Trkiyeye dnd. TrkHkmeti tarafndan, grmelerde ne srlen Sovyet taleplerinin uygun bulunmad aklamasyapld.12 Ayrca Trk Hkmeti, Moskovadaki grmelerden istenilen sonucun kmamas zerine,

9 Aydn, age., s.41810 lman, age., s.25; Aydn, age., s.419.11 Kamuran Grn, Dlikiler ve Trk Politikas (1939dan Gnmze Kadar), SBF Yaynlar, Ankara 1983, s.63-72; RfkSelim Burak, Moskova Grmeleri (26 Eyll 1939-16 Ekim 1939) ve D Politikamz zerindeki Tesirleri. Gazi niversitesi

Yaynlar, Ankara, 1983, s.77-103; Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968, s.140-148.12 Trk Hkmetinin yapt aklamann tam metni iin bk. Ayn Tarihi, (Ekim, 1939), Nu.: 71, s.71-73.


4/22



255

Saraolu henz yoldayken, 19 Ekim 1939 gn, 23 Eyllde parafe edilmi olan Trkiye-ngiltere-Fransa l ttifakn imzalad.13

Moskova grmeleri, Trk-Sovyet ilikilerinde bir dnm noktas olarak kabul edilebilir. Bugrmelerde, zellikle Montreuxnn deitirilmesi konusunda ne srlen Sovyet talepleri Trkiyeyirahatsz etmi ve Trkiyenin, Milli Mcadele yllarndan beri iyi ilikiler ve ibirlii iinde bulunduuSovyetler Birliinden uzaklamaya balayarak Batl devletlere yaknlamasna ve Batl devletlerindesteini aramasna neden olmutur. Ayrca Moskova grmeleri, savatan hemen sonra Trkiye ileSovyetler Birlii arasnda yaanacak byk bunalmn balangc olarak da kabul edilebilir. SSCBninMoskovada ne srd talepler, savatan sonra baz kk deiikliklerle, daha sert bir diplomatiktavrla tekrarlanacak ve Trkiye iin bir byk tehdit oluturacaktr.

II. Dnya Sava Srasnda Trkiye-Sovyetler Birlii likileri

II.Dnya Sava srasnda Trkiye ve Sovyetler Birliinin ilikilerini genel olarak iki dnemdeinceleyebilmek mmkndr. Bu dnemlerden ilki Sovyetler Birliinin Almanya ile ittifak ierisindeolduu, Austos 1939-Haziran 1941 arasndaki dnemdir. Dier dnem ise, Almanyann SovyetlerBirliine saldrd 22 Haziran 1941 tarihinden balayarak savan sonuna kadar devam edecek olan

Alman-Sovyet sava dnemidir.

Sovyet-Alman ttifak Dnemi Trkiye-SSCB likileri

Sovyet-Alman ittifak dneminde, Trkiye ile Sovyetler Birlii ilikileri gergin srmtr. 10Haziran 1940 tarihinde talyann Almanyann yannda savaa girmesiyle, sava Akdeniz blgesineyayld ve Trkiye-ngiltere-Fransa l ttifak gerei Trkiyenin savaa girmesi gerekti. ngiltere veFransann Trkiyeden savaa katlmasn istemesi zerine Trkiye, Sovyetlerle arasndaki 17 Aralk1925 tarihli Dostluk ve Saldrmazlk Anlamas gerei durumu Sovyetler Birliine bildirdi. SovyetlerBirlii Dileri Bakan Molotov, bu durumu sert bir tepkiyle karlad. Sovyetlerin tepkisi zerineTrkiye, l ttifak gerei ald sorumluluun kendisi Sovyetler Birlii ile silahl bir ihtilafasrkleyemeyeceini belirten, ittifak antlamasnn II numaral protokoln ne srerek sava d

kalmaya devam edeceini ifade eden bir notay, 13 Haziran gn ngiltere ve Fransaya sundu. NotadaTrkiyenin savaa girmesi konusuyla ilgili u ifadeler yer almaktayd: Hariciye Vekili, talyann harbegirmesi zerine, Byk Britanya ve Fransa Bykelileri tarafndan, hkmetleri namna yaplanteebbs ve telkinleri Hkmete arza mzaraat etmilerdir. bu teebbs ve telkinleri dikkatle tetkikettikten sonra Cumhuriyet Hkmeti, l Mahedenin ikinci maddesinin bilkaydart (artsz olarak)tatbikinin bugnk ahvalde Trkiyeyi Sosyalist Sovyetik Cumhuriyet Birlii ile silahl bir ihtilafa sevkedebilecei kanaatine varmtr. Binaenaleyh Hkmet bu Muahedenamenin asli czn tekil eden ikinumaral protokoln hkmlerine istinad etmee karar vermitir.14 Ayrca ngiltere de, TrkOrdusunun henz savaa katlacak kadar hazrlkl olmadn biliyor ve Fransann da yenilerek savatanekildikten sonra Trkiyenin savaa katlmasyla, savan Balkanlar ve Ortadouya dorugenilemesinden de ekiniyordu. Bu yzden ngiltere, bu dnemde Trkiyenin kararna destekvermiti.15 Bu ekilde Trkiye, Sovyetler Birliinin de etkisiyle sava d durumunu korudu.

Bununla birlikte, 1940 ylnn Ekim ayndan itibaren Almanyann Romanyaya szmasSovyetler Birliini telalandrd. Sovyetler Birliinin Balkanlarn Alman etkisi altna girmesindenekinmesi nedeniyle, iki lke arasndaki nfuz blgeleri tartmalar artarken, 23 Austos 1939 tarihliAlman-Sovyet Pakt da zayflamaya balad. Savan Bat Avrupadan douya ve Balkanlara doruynelmesi, Nazi Almanyas ile Sovyetlerin zaten yapay olan ibirliinde ciddi sorunlara yol at. GerekAlmanya gerekse talya SSCBnin Balkanlara yaylmasn istemiyorlard. Sovyetler ise, Almanyannartk kendi gvenlik blgesine girdiini gryordu. Ayrca Sovyetler Birlii, Boazlar konusundakifikrini de deitirmemiti. Sovyetlerin, Boazlarla ilgili taleplerinin deimemi olduunu, 12 Kasm1940da Berlinde yaplan Hitler-Molotov grmelerinden anlayabilmek mmkndr.

13 Trkiye-ngiltere-Fransa l ttifaknn tam metni iin bkz. Dstur,3.Tertip, C. 21, s.15-18.14

Grn, age., s.15-1615 lman, age., s.27


5/22



256

Berlindeki Nazi-Sovyet Grmelerinde Sovyetlerin Trkiye ile lgili Talepleri

Almanya ile Sovyetler Birlii arasnda, Trkiye konusu Molotovun 12 Kasm 1940 tarihindebalayan 3 gnlk Berlin ziyaretinde ele alnd.16 Alman Dileri Bakan Ribbentrop, grmelerdeSovyetlerin Montreux konusundaki memnuniyetsizliklerini anladklarn, esasen Almanyann dahazrlanmasna hibir ekilde katlmad bu szlemenin bir kenara braklp yenisinin Trkiye, SSCB,talya ve Almanya arasnda dzenlenmesinden yana olduklarn belirterek, Almanyann her zamanBoazlar rejiminde SSCB karlarna uygun bir iyiletirme iin etkin yardma hazr olduunu ekledi. Butoplantda, yeni Boazlar szlemesinin ilke olarak sava gemilerini ve ticaret filosunu serbesteAkdenize kartma dahil olmak zere, SSCBye baz zel ayrcalklar vermesi konusunda anlamasaland. SSCB, grmelerde ayrca Ege adalarnda ya da Boazlarda baz kontrol noktalarna sahipolmak istediini de belirtti.

Sonunda SSCB, Almanya ve talyayla Trkiyeyi mevcut ykmllklerinden kurtarmak veonu yavaa kendileriyle ibirlii yapmak iin kazanmann ortak karlar olduu ve genel olarak,yrrlkteki Montreuxnn kaldrlmas konularnda anlat. Varlan anlamaya gre, Sovyetler herhangibir zamanda sava gemilerini snrsz geirme hakkna sahip olacak, Karadeniz lkeleriyle Almanya vetalya hari dier lkelerin sava gemileri ilke olarak Boazlardan geemeyeceklerdi.

Esas konusu, dnyann Mihver devletleriyle SSCB arasnda nfus blgelerine ayrlmas olan bugrmelerden sonra Moskovaya dnen Molotova Ribbentrop, ayrlrken bir antlama tasla verdi.Dnyay Almanya, Japonya, talya ve SSCB arasnda paylatran taslan Trkiyeyle ilgili ksmndaunlar neriliyordu: Trkiye, ngiltereye olan taahhtlerinden kurtarlarak Mihverle ibirliiyaptrlmal, yeni bir Boazlar rejimi dzenlenerek SSCBye snrsz gei hakk verilmeli, BoazlarKaradenize kys olmayan devletlerin sava gemilerine kapatlmaldr.17

Ancak Hitler, byk stratejik neme sahip Boazlar baka bir devletle paylamak istemiyordu.SSCBnin Boazlarla ilgili talepleri Almanyay rahatsz etmiti. Hitler, Berlin grmelerinden sonra,Sovyetlerle ibirliini bitirme zamannn geldiine karar vermiti. Berlin grmelerinden sonraSSCBnin yeni taleplerini ilettii 26 Kasm 1940 tarihli telgrafa cevap vermeyen Hitler, 18 Aralk 1940gn, Rusya ile bir anlamaya varlamayacan anlad ve kurmaylarna Rusyaya kar saldrya hazrolma emrini verdi.18

Almanyann Sovyetler Birliine Saldrmas ve Trk-Sovyet likilerinde YumuamaSreci

Sovyetler Birlii, Berlin grmelerinden sonra, Almanya ile imzalad saldrmazlk paktnnuzun mrl olamayacan anlamt. Bu nedenle, Almanya ile kabilecek muhtemel bir savataTrkiyenin durumunu ok nemli grd iin Trkiyeye kar tutumunu yumuatmaya balad. SovyetDileri Bakan Yardmcs Viinski, 9 Mart 1941 tarihinde Trkiyenin Moskova Bykelisi HaydarAkaya, Sovyetler Birliinin Trkiyenin zor durumundan faydalanarak ona saldrmasnn sz konusuolmadn, tersine eer Trkiyeye bir saldr olursa 1925 Trk-Sovyet Pakt gerei Sovyetlerin anlayldostluuna gvenebileceini bildirdi. Ayn gnlerde, Sovyetler Birliinin Trkiyeye kar yumuamapolitikas uygulamaya baladn gren ve Trk-Sovyet yaknlamasnn ilerlemesinden ekinenAlmanya, 17 Mart 1941 tarihinde, Berlin grmelerinin detaylarn ve Sovyetlerin grmelerde Trkiye

zerinde ne srd talepleri Trk yetkililere aklad. Bylece Trkiye, Berlinde kendi zerine yaplanSovyet-Alman pazarln resmi olarak ilk kez 17 Mart 1941de, nnnn Hitlere gnderdii birmektubu teslim etmeye giden Trk Bykelisi Hsrev Geredeye Hitlerin bizzat aktarmasyla rendi.19Sovyetler Birliinin Berlindeki taleplerini renen Trk Hkmeti, Sovyetler Birliinden 9 Martta

16 Savatan sonra Berlinde ele geirilen Nazi belgelerinde Berlin grmeleriyle ilgili ayrntl bilgi bulunmaktadr. Belgeler veayrntlar iin bkz. Raymond James Sontag, James Stuart Beddie, Nazi - Sovyet Relations, 1939 1941 (Documents from theArchive of the German Foreign Office). Didier, New York, 1948, s.216-256; Herold C. Deutsch, Garip Bir Devre: 1939-1941Arasnda Nazi-Sovyet Mnasebetleri,(ev.: Fahir Armaolu), Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 9, S.2, (1954), s.345-365.17 Aydn, age., s.431-433.18 Grn, age., s.78; Ahmet kr Esmer, Hitler-Molotov Mlakat ve Trkiye,Siyasi limler Mecmuas, C. 24, S 227, (Nisan

1954), s.88-9119 Aydn, age., s.434.


6/22



257

Trkiyenin Moskova Bykelisine sylenenlerin resmen aklanmasn istedi. Bunun zerine SovyetlerBirlii, 25 Mart 1941de Trkiyeye saldrma amacnn olmadn resmen aklad.20

Almanyann 22 Haziran 1941de Baltktan Romanyaya kadar uzanan geni bir cephezerinden Sovyetlere kar saldrya gemesiyle, II.Dnya Savann geleceini en kesin biimdeetkileyen olaylardan birisi olan Alman-Sovyet sava balam oldu. Trkiye, ayn gn, Almanya ileSovyetler Birlii arasndaki savata tarafsz olduunu ilan etti.21 Bylece, 22 Haziran 1941 tarihine kadartarafsz kalm olan SSCB, kendisini savan iinde buldu. Savan balad tarihte Sovyetler ile ngilterearasnda hibir anlama yoktu. 1939da Sovyetler ile ngiltere ve Fransa arasnda bir ibirlii anlamasiin grmeler balam, ancak yukarda da belirtildii gibi Sovyetlerin Almanya ile saldrmazlk paktimzalamas zerine bu grmeler kesilmiti. Ancak Sovyetlerin de savaa katlmasyla birlikte, ngiltereile Sovyetler Birlii arasnda bir ittifak ortam olutu. Bunun sonucu olarak, iki lke arasnda 12 Temmuz1941 tarihinde Ortak Hareket Antlamas imzaland.22 Bu antlama gerei, Sovyetler Birliine yardmulatrabilmek amacyla ngiltere ve Sovyetler Birlii, 1941 Austosunda ran igal ettiler. Bu ekildeSovyetler Birliine, ngiliz-Sovyet ibirliinin ilk 3 aynda 450 uak, 22 bin ton kauuk, 3 milyon iftayakkab ve sava endstrisi iin gerekli madenler ulatrld. Amerika Birleik Devletleri de, Ekimaynda Sovyetler Birliine 60 Milyon $lk bir yardmda bulundu. Sava boyunca ABDnin Sovyetlereyardm artacak ve 11 Milyar $ bulacaktr. Ortak igalle, Sovyetler Birlii rann kuzeyini igal etmiti.

Yaplan yardmlarla birlikte, ksa sre iinde Trk snrna byk bir Sovyet askeri gc yld. SovyetlerBirliinin Berlinde Trkiye zerine pazarlk yaptnn ortaya kmas nedeniyle zaten gergin olan Trkkamuoyunda, ngilterenin Sovyetler Birlii ile anlarken I. Dnya Savandaki gibi Boazlar vaatettiine dair sylentiler kt. Bu erevede, Trkiyenin olas endielerini gidermek amacyla her iki lke,10 Austos 1941 tarihinde ayn kapsaml birer notay Trkiyeye sundular. ngiltere ve Sovyetler Birlii,notalarnda genel olarak Boazlar zerinde herhangi bir tecavze niyetleri olmadn, Trkiyenin toprakbtnlne ve Montreux Rejimine olan ballklarna yer verdiler.23

Ancak Sovyetler Birliinin tm bu garantileri ve yumuama politikas Trk idarecilerinSovyetlere gvenebilmelerini salayamamtr. Saraolunun 1939daki Moskova ziyaretinde yaadolaylar ve Sovyet talepleri halen Trk idarecilerin Sovyetlere kar gelitirmekte olduklar politikalaretkilemekteydi. Bunun bir rnei 27 Austos 1942 gn yaand. 27 Austos 1942 gn, AlmanyannTrkiye Bykelisi Franz von Papen ile yeni Babakan olan kr Saraolu bir grmegerekletirdiler. Bu grmenin temel konusu Trkiyenin Almanyann yannda savaa katlmasyd.

kr Saraolu, bu grme srasnda von Papene: Bir Trk olarak SSCBnin yklmasn hararetlearzu ettiini ve byle bir frsatn bin ylda bir defa ortaya kabileceini, fakat bir babakan olarakTrkiyenin mutlak bir tarafszlk takip etmesinin art olduuna inandn syledi.24 Trk idarecilerin1939daki Moskova grmelerini ve Sovyet taleplerini halen unutmadklar akt. Ayn gnlerde,Trkiyenin kendilerine kar bu gvensizliini bilen Sovyetler Birlii de, Trkiyenin Almanya ileyaknlamasn engelleme gayretleri ierisindeydi. Drdkleri Alman uaklarn onararak bu uaklarlaTrk snrlarn ihlal etmek ve bylece Alman uaklarnn Trkiye snrlarn ihlal ettii izleniminiyaratmak da bu gayretlerin arasndayd.25

Alman-Sovyet Savanda Sovyet stnl ve Trk-Sovyet ilikilerinin yenidengerginlemesi

ok gemeden, Trk idarecilerinin Sovyetlere kar duyduu gvensizliin yersiz olmadortaya kt. Sovyetler Birliinin Trkiyeye kar yrtt yumuama ve ibirlii politikas, Almanyaile srmekte olan Stalingrad Muharebesinin sonlarna kadar devam etti. Ancak, Sovyetlerin StalingraddaAlmanlar yenmesi ve savan gidiinin Sovyetler Birlii yararna deimesi ile birlikte, Trkiyeye karyrttkleri yumuama politikas da derhal deierek, 1943n ilk aylarndan itibaren tekrar 1941 ncesidurumuna dnmeye balad.26 Stalingrad atmalar devam ederken durumun Almanya iin iyi

20 Sovyet Hkmetinin aklamas iin bk. Ayn Tarihi, (Mart 1941), Nu.: 88, s.49.21 BCA, 30.18.1.2/ 95.54.122 Armaolu, age.,s.377.23ngiliz ve Sovyet notalarnn tam metinleri iin bk. Ayn Tarihi, (Austos, 1941), Nu.: 93, s.40-41.24 Aydn, age.,s.449-450.25BCA, 30.10.0.0/ 232.562.1126

Fahir Armaolu, kinci Dnya Harbinde Trkiye, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 13, S. 2,(Haziran 1958), s.165.


7/22



258

olmadn gren Trkiye de, bunun uzun vadeli sonularndan endie etmeye balamt. zellikleSSCBnin byle bir zaferden sonra Avrupann hakimi olmasna Mttefiklerin engel olup olamayacakonusu Trkiyede endie uyandrmaktayd.27 Trkiye, artk yalnzca sava dnemi iin deil savasonras iin de Sovyetler Birliinden kayg duymaktayd. 1943 ylnn balarndan itibaren SSCB,ngiltere ve ABD, Trkiyeye hemen savaa girmesi iin youn bir bask uygulamaya baladlar.

Churchill ve Roosevelt, savan durumunu tartmak amacyla, 12-14 Ocak 1943 tarihindeCasablancada bir dizi grme yaptlar. Kaynaklarda Casablanca Konferans olarak da yer alan bugrmelerde Trkiyenin savaa katlmas konusu da gndeme geldi. Casablancada, Trkiyenin savaagirme konusunu Trk idarecilerle Churchillin grmesi karar verildi. Alnan karar sonucunda her ikilider, 25 Ocakta nnye ayr ayr birer mesaj gndererek Churchillin kendisiyle buluma teklifininkabuln istediler.

Adana Grmeleri (30 Ocak - 1 ubat 1943)

nnnn bu teklifi kabul etmesi zerine Churchill ve nn, 30 Ocak1 ubat 1943 tarihindeAdanada bulutular. nn-Churchill grmeleri, Yenice stasyonunda Cumhurbakannn zelvagonunda (Beyaz Vagon) yapld. Grmelerde Trk Heyetinde nnyle birlikte Babakan kr

Saraolu, Genelkurmay Bakan Fevzi akmak ve Dileri Bakan Numan Menemenciolu da hazrbulundular.

Adana grmelerinde Churchill, Trk idarecilere Stalingrad ve Kahirede kazanlan baarlarlaTrkiye zerindeki Alman tehdidinin ortadan kaldrldn, Sovyetlerin kuzeyden, Mttefiklerin iseTrkiye zerinden gneyden harekete gemeleri durumunda Almanlar ksa srede yenilgiyeuratabileceklerini, bu nedenle Trkiyenin 1943 yl sona ermeden Mttefiklerle birlikte savaagirmesinin gerektiini syledi. nn ise Trkiyenin savaa girebilmesi iin askeri adan donatlmasgerektiini, askeri adan yeterli gce ulamadan Trkiyenin savaa girmesinin mmkn olmayacanifade etti.

Adana grmelerinin dier bir nemli noktas ise, Trk idarecilerinin Churchillle grmelersrasnda Sovyetler Birliinden duyduklar endieyi aka dile getirmeleri oldu. Grmelerde Babakankr Saraolu Churchille, Trkiyenin sava sonrasnda Sovyetler Birliine kar fiili garantiye sahipolmak istediini, Avrupann Slavlarla ve komnistlerle dolu olduunu ve Almanya ykld takdirde,btn yenilen devletlerin Bolevikleeceini aka ifade etti.28

Sonu olarak, Adanada Trkiye ile ngiltere arasndaki SSCBnin sava sonras konumu zerinegr ayrlklar aa kavutu. Bu konuda iki lke arasnda nemli gr ayrlklar olduu anlald.Ama Trkiyenin askeri adan glendirilmesi gerektii ve Trkiyenin savaa katlmasa bile sava-ddurumunun Mttefiklerin yararna yorumlanmas konusunda bir anlay birlii olutu.

Adana grmelerinden sonra resmi bir tebli yaynlanarak kamuoyu bilgilendirildi.29 Bu teblidnda Churchill, Adana grmeleri konusunda ngilterede bir konuma yapt. Churchill, konumasndazetle Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda iyi ilikilerin kurulmasn temenni ettiini ve Trkiyenintopraklarnn ve haklarnn korunmas gerektiini dndn syledi.30

1943 ylnn ubat ayna girildiinde Trkiye, SSCBnin sava sonras durumundan ciddi

anlamda endie etmekteydi. Trkiye, Almanyann tamamen yenilmesinin Avrupada SSCB etkinliiniarttracandan ve kendisinin de Sovyet basks altnda kalacandan kayg duymaktayd. Bu dnemdeTrkiye, sava sonrasnda Almanyann Sovyetlerekar bir denge gc olarak ayakta kalmasn kendikarlarna daha uygun grmekteydi. Ancak Mttefikler, Trkiyeyle ayn grte deillerdi. Trkiyehalen savan dnda olduundan, grlerine de fazla nem vermiyorlard. Trkiyenin 1943deki bungrsnn doruluu, ancak savan bitiminden birka yl sonra anlalacakt.

Churchill, Adana grmelerinin ardndan grmenin sonularn ve Trkiyenin Sovyetlerdenkaynaklanan kayglarn Staline iletti. Fakat Stalinin 6 ubatta verdii cevaptan Trkiyeyi rahatlatacakbir Sovyet iyi niyet giriiminin gereklemeyecei anlalyordu. Stalin, cevabnda zetle Trkiyenin

27 Aydn, age.,s.450.28 Fahir Armaolu, agm., s.167; Kamuran Grn, a.ge.,s.91.29

Grmelerle ilgili geni bilgi veren resmi tebli iin bk. Ayn Tarihi, (ubat 1943), Nu.:111, s.110-140.30BCA, 30.10.0.0/ 235.588.3


8/22



259

Almanya ile imzalam olduu saldrmazlk paktndan ikyet ediyor ve Trkiyenin SSCB ile iyiilikiler kurma isteini dorudan kendisinin ifade etmesini gerektiini, yani bu konuda Trkiyenintalepkr olmasn istediini belirtiyordu.31

Stalinin bu cevab zerine hem Churchillin, hem de Trkiyenin giriimleriyle Trkiye ile

SSCB arasnda grmeler yaplmaya baland ve 12 Martta Moskova Bykelisi Cevat Akaln,Molotova Adana grmeleri konusunda bilgi vererek Trkiyenin iki lke ilikilerinin mmknse dahasamimi bir dzeye kartlmasna yarayacak yeni bir formln bulunmas iin ibirliine hazr olduunubelirtti.32 Akaln ve Molotov, bu grmeden sonra 24 Mart 1943, 2 Nisan 1943 ve son olarak 28Haziran 1943 tarihlerinde tekrar grtlerse de, bu grmelerden olumlu bir sonu alnamad.33

Quebec Konferans

Dou cephesinde AlmanlarnStalingradda durdurulmas, Kuzey Afrikada Mttefiklerin nemlibaarlar elde etmesi ve Sicilyann ele geirilmesi gibi gelimelerin yaanmas sonucu, Fransayayaplmas planlanan karmann onaylanmas ve savan gidiinin deerlendirilmesi amacyla Churchillve Roosevelt arasnda 11-24 Austos 1943 tarihinde Quebec Konferans dzenlendi. KonferanstaTrkiyenin savaa katlma zamannn gelmediine, bununla birlikte Alman basksna kar koyabilmesi

iin kendisine silah ve malzeme verilmesine devam edilmesine karar verildi. Buna karlk TrkiyedenAlman gemilerini Boazlardan geirmemesi ve Almanyaya yaplan krom sevkiyatn durdurmasistenecekti.34

Bununla birlikte SSCB, konferansta Trkiyenin hemen savaa girmesinde srar etti.35Sovyetlerin Quebecde ve daha sonra sava boyunca Trkiyenin savaa girmesinde srar etmelerinde nesrecekleri neden, Trkiyenin tarafszlnn Almanyann iine yarad, Trkiyeden emin olanAlmanyann tm gcn dou cephesine yd ynndeki grleri olacaktr. Ancak 1943de zatenAlmanyay durdurmu olan Sovyetlerin, Trkiyenin savaa girmesi konusundaki srarnn, savasrecinden ok sava sonras ile ilgili hesaplamalarndan kaynaklanmakta olduu, daha sonrakigelimelerle birlikte aklk kazanacaktr.

Quebecdeki konferans srasnda, 19 Austos 1943 gn Rusyann da katlmyla l birtoplant yaplmas zerinde durulmutu. Churchill ve Roosevelt bu amala, ayn gn Staline bir mesajgndererek Alaskann Fairbanks blgesinde bir toplant teklif etmiler, ancak Stalin cephedeki durumlarnedeniyle Rusyadan ayrlamayacan ne srerek bu teklifi geri evirmiti. Bu yazmalar sonucunda,l toplant dncesi korunmakla birlikte, daha nce dileri bakanlar arasnda bir toplant yaplmaskararlatrld. Stalin, bu toplantnn da Rusya dnda yaplmasna scak bakmadndan toplantnnMoskovada yaplmas kararlatrld.36

Moskova Konferans

Eden, Hull ve Molotov, Quebecde alnan karar erevesinde, 19 Ekim 1943 tarihindeMoskovada bir araya geldiler. Konferansta Molotov, Trkiyenin savaa girmesi ynndeki Sovyetisteini tekrarlad. Eden ve Hull, Molotova itiraz etmediler ancak Eden, Trkiyeyi savaa girmeyezorlamak yerine kendi arzusuyla savaa girmesinin daha faydal olacan savundu. Edene gre

Trkiyeyi savaa zorlamak, karlanamayacak askeri taleplerde bulunmasna neden olacakt. Amerikaise, Trkiyenin savaa girmesi yerine tarafsz kalarak yalnzca hava slerinin Mttefikler tarafndankullanlmasna izin vermesinin daha uygun olacan belirtti. nk Amerikal yetkililer, Trkiyeninsavaa girmek iin talep edecei yardmn salanmas durumunda, Fransaya yaplmas planlanankarmann gecikeceini ve malzeme skntsnn yaanacan dnyorlard.37 Zaten 26 Ekim 1943 Trkiye, 18 Haziran 1941 tarihinde Almanya ile bir saldrmazlk pakt imzalamt. almann konusuyla dorudan ilgiliolmadndan ayrca yer vermediimiz bu paktn tam metni iin bkz. Dstur, 3.Tertip, C. 22, s.1355.31 Stalinin cevabnn ayrntlar iin bkz. Grn, age., s.92-93.32 Aydn, age., s.454.33 Armaolu, agm., s.168.34 lman, age., s.41.35 Aydn, age., s.45536 Grn, age., s.98.

Anthony Eden, ngiltere Dileri Bakan; Cordell Hull, ABD Dileri Bakan.37 Aydn, age., s.456.


9/22



260

gn, Cordell Hulla Rooseveltten bu ynde bir talimat gelmiti. Ayn gn ABDnin bu grnbildiren Hulla karlk Molotov: Trkiyenin savaa girmesi gecikecekse niin silah yardm almayadevam etsin. s vermesini istemek kafi deildir. Trkiyenin savaa katlmasna imdi ihtiya vardr.leride o kadar lzumlu olmayabilecektir. Bu sebeple Trkiyeden, devletin mtereken taleptebulunmalar teklifi bir kenara itilmemelidir eklindeki Sovyet grn aklad.38 Hatta Molotova gre

Trkiyeden savaa girmesinin istenmesi bir telkin eklinde deil bir emireklinde olmalyd.391 Kasm gn Amerikann Moskova Bykelisi Harrimann da katlmyla son bir toplant

dzenlendi. Yaplan grmeler sonucunda Molotov, ngilterenin Trkiyedeki hava slerininkullanlmas ynndeki grne olan itirazndan vazgeti. Buna karlk ngiltere, Trkiyeden ylsonuna kadar savaa girmesinin istenmesini kabul etti.40 Bu karara ABD Dileri Bakan Cordell Hullunda katlmas istenmi olsa da Hull bu istee yanamad ve sz edilen kararlar, ngiltere ile Rusyaarasnda gizli bir protokol olarak 3 Kasm gecesi imza edildi. ABDnin imzasnn olmamasna kar n,protokoln imzalanmasndan birka gn sonra Roosevelt de bu karara katldn bildirdi.41

Moskova Konferansndaki Sovyet grleri, Trkiye asndan nemlidir. ncelikle 1943 Ekimsonunda SSCB, Alman saldrsn durdurmutur ve artk savatan galip kacandan emindir. Bubakmdan Trkiyenin savaa girmesi, Sovyetler iin 1941 ve 1942deki kadar nemli deildir. BuradanSovyetlerin, Trkiyenin savaa girmesini, savata faydal olaca iin deil, sava sonrasnda karsnda

igal edilmi ya da ordusu gsz kalm bir Trkiye grmek istedii iin talep etmi olabileceidncesi kartlabilir. Bu nedenle Trkiyenin nasl olsa savaa girmeyeceini dnerek, Trkiyeyesilah yardmn durdurmak amacyla savaa girmezse silah yardm almasn ynndeki Sovyettalebinin ortaya atlm olduu tahmin edilebilir.42 Bu dnemde Trk yetkililer de bu ynde kayglaryaamlar ve Sovyetlerin Moskovadaki srarlarnn arkasnda farkl nedenler aramlardr. Trkyetkililer, birok grme ve yazmalarnda, bu srarn arkasnda sava sonunda Alman igaline uramTrkiyenin Sovyetler tarafndan kurtarlmas ya da karlarnda silah bakmndan zayflam birTrkiyenin bulunmas fikrinin olduunu ileri srmlerdir.43 Trk idarecilerin bu kayglar,Menemenciolunun Kahirede 5 Kasmda Edenle yapaca grmeler srasnda syleyecekleri iledaha net anlalabilecektir.

I. Kahire Konferans

Eden, henz Moskovadayken, Menemencioluna bir telgraf gndererek kendisiyle Kahiredebulumak istediini bildirdi. Kabul edilen bu davet sonucu, 5 Kasm 1943de Kahirede iki taraf arasndagrmeler yapld. Grmelerde zetle Eden, SSCBnin yaylmac olmadn syleyerek Trkiyeninkayglarn gidermeye alt. Menemenciolu ise Sovyetlerin sava ksaltmak iin deil, belki deTrkiyeyi askeri adan zayflatmak iin bir an nce savaa ekmeye alt konusundaki dncesinibelirterek, Trkiyenin savaa girebilmesi iin Sovyetlerin savatan sonra da ngiltere ve ABDyle yaknilikiler srdreceine ve bu devletlerin engel olamayaca hareketlere girimeyeceine ikna olmasgerektiini ifade etti. ngiltere ve Sovyetlerin Trkiyeden talepleri konusunda ise Eden, balangtaTrkiyenin savaa katlmas konusunu ifade etti, Menemenciolunun buna kar tutum almas sonucu stalebinde bulundu. Buna karlk Menemenciolu, bu talebin yerine getirilmesinin Trkiyenin dorudansavaa girmesi demek olacan belirtti. Sonu olarak Menemenciolu, s talebini reddetti, savaa girmeteklifini ise Hkmete arzedeceinibildirdi. ngilterenin teklifleri, Hkmet tarafndan deerlendirildi

ve ngilizlere verilecek yant 17 Kasm 1943de akland. Buna gre Trkiye, kanlmaz olarak sava agirmesine neden olaca iin s teklifini kabul etmedi. Trkiyenin savaa girmesi teklifi ise, ngiltereninsz verdii askeri yardm henz yapmam olmas ve Almanyann halen Trkiyeye byk zararverebilecek askeri gce sahip olduu gerekeleriyle reddedildi. Karar 17 Kasmda ngilizBykelisine, 18 Kasmda da Sovyet Bykelisine bildirildi.44

38 Grn, age,s.99-100.39 Armaolu, agm,s.169.40 Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), (5.bs.), Siyasal Bilgiler Fakltesi, Ankara, 1982, s.180-181.41 lman, age., s.42.42 Grn, age., s.100.43 Aydn, age., s.457.44 Grn, age., s.101-105; Aydn, age., s.458; I. ve II. Kahire gr melerinin ayrntl tutanaklar iin bk. Yulu Tekin Kurat,

Kahire Konferans Tutanaklar (4-7 Aralk 1943) ve Trkiyeyi Savaa Sokma Giriimleri,Belleten, C. 47, S 185, (Ocak 1983),s.295-338.


10/22



261

Menemenciolunun Kahireden ayrlmadan nce Edenle yapt son zel konumadasyledikleri, Trkiyenin bu dnemdeki kayglarn ve Trk idarecilerin iinde bulunduklar psikolojiyiok ak bir ekilde yanstmaktadr. Bu adan, burada konumann bir ksmn deitirmeden vermekfaydal olacaktr. Bu zel konumada Menemenciolu, Edene unlar sylemitir:

() Teklifiniz Trkiyeyi harcamaktr. Hem de srf Ruslar memnun etmek iin lzumsuz ve faidesiz harcamaktr. Ordumuzun taarruz kabiliyeti olmad ve buna sebep de Adana vaadlerininyaplmam olduu aikar iken zerimize Alman kuvveti celbetmek tedafi gaye ile olamaz, ancak bizefiilen taarruz iin olabilir. atalca hattmz dayanmaz da Almanlarstanbulu, Boazlar ve hinterlandele geirirlerse bununla size ne faide temin olunabilir. Zafer-i nihaiyi mi bekleyeceiz? Ruslar Almanlardvsn ve gelip stanbulu kurtarsn diye mi mide deceiz? O zaman Ruslarstanbulu benim iin mikurtarr? Alman hava taarruzuyla felce uradktan sonra size bir gn mfit olabilecek bir mttefiki enmzi bir yk haline getirmi olmaz msnz? Btn bunlar meydanda iken harbe girmezseniz sizemalzeme vermek g, adeta imkansz olur szleriyle bir daire-i feside iine girdiinizi anlamyormusunuz? Siz malzeme vermedike bizim harp kabiliyetimiz teesss edemez ve binnetice harbe giremeyiz.

Harbe girmedike de siz malzeme vermezsiniz. Ne aklne bir hareket, deil mi?45

Menemenciolunun konumasndan aka anlalaca gibi, Trk idareciler bu dnemde savaagirerek Alman igaline uramak ve igalden Sovyetler tarafndan kurtarlmak; savata zayf derek

Sovyet yardmna ihtiya duymaktan byk bir kayg duymaktadrlar. Bu kayglara, henz unutulmam olan Saraolunun Moskova ziyareti de eklenince, Sovyetlere kar byk bir gvensizlik ortayakmt. Trkiye, sava sonunda Sovyetlere kar kendini koruyabilecek askeri gce sahip olmakistiyordu.

Eden, Menemenciolunun bu konumasn anlayla dinlemi ancak hak vermemi, hakvermedii gibi itiraz da etmemitir. Yalnzca Trk Hkmetinin kararn bir an nce beklediklerinisylemitir. Yukarda da belirtildii gibi Hkmetin karar ngiltereye 17 Kasmda iletilmitir.

Bykler in Tahran Konferans

Moskova Konferansnda alnan karar gerei; Churcill, Stalin ve Roosevelt, 28 Kasm-1 Aralk1943 tarihlerinde Tahranda bir araya geldiler. Konferansn ilk oturumu 28 Kasm gn saat 16da baladve 19.30a kadar devam etti.46 Bu oturumda Churchill, Trkiyenin savaa ekilmesinde srar etti.Churchill, srarnn nedeni olarak Trkiyenin savaa girmesinin Boazlar zerinden SSCBye yardmolana douraca ynndeki dncesini ne srd.47 Buna karlk Stalin, Trkiyenin savaa girmesiiin srar edilmesinin yararl olacan sylemekle birlikte, savaa gireceini sanmadn, o tarihe kadaryaplan tm tekliflere ramen savaa girmemekte srar ettiini ifade etti.48 Ayrca Stalin, Trkiyeylesavaa girmesi iin grmeleri ABD ve ngilterenin yapmas gerektiine inanyordu. Staline greTrkiye, ABD ve ngilterenin mttefikiydi. Roosevelt ise, Trkiyenin savaa girmek iin diercephelerdeki harekatlar olumsuz etkileyecek miktarda yardm isteyeceini dndn syledi.

Konferansn ikinci gnnde Churchill, bu toplantdan sonra Trkiyeyi savaa girmeye iknaetmek iin izleyecei stratejiyi aklarken, gerekirse byk devletin arsna uymamann zellikleBoazlarn statsyle ilgili olarak nemli siyasi sonular douracann Trkiyeye hatrlatlabileceiniifade etti.49 Boazlar konusu 29 Kasm tarihli toplantlarda konuulmad, ancak 30 Kasm tarihli

toplantda Stalin, Boazlar konusunu tekrar gndeme getirdi ve Churchille Montreuxnn revizyonukonusunu sordu. Ancak Churchillden olumlu yant alamayan Stalin, bu konuyu konumak iin zamannileride geleceini syledi.50

Konferansn son gnnde ise Trkiyenin savaa girmeye karar vermesinin, Mttefiklerdenalaca yardmn miktarna bal olaca konusunda ortak bir gr saland. 1 Aralk gecesi taraflarnimzalad bildiride Trkiyenin yl sonuna kadar Mttefikler tarafnda savaa girmesinin son derece arzuedilir olduu vurguland.

45 Grn, age., s.103-104.46Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar: Gizli Belgeler, (ev.: Fahri Yazc), Sinan Yaynlar, stanbul, 1972, s.747 Aydn, age., s.460.48 Stalin bu dncesini, Trkiyenin savaa gireceinden kukuluyum. Ne kadar bask yaparsak yapalm savaa girmeyecektir.Benim grm bu szleriyle ifade etmitir. Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar, s.16.49

Aydn, age., s.461; Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar, s.35-36.50 Grn, age., s.110.


11/22



262

Tahran Konferansnn zabtlarna ve genel olarak sonucuna Trkiye asndan baklacak olursa,Mttefikler Trkiyenin 15 ubat 1944 tarihine kadar savaa girmesini istemekte ve Trkiyenin havaalanlarnn da kullanlmasn talep etmekteydiler. Ayrca Tahranda, nnnn Kahireye davet edilerekdurumdan haberdar edilmesi de kararlatrld. Sovyetler ise, artk Trkiyenin savaa girmeyeceindenemin gibi grnyordu. Fakat Trkiyeyi bu durumu aka ifade etmeye zorlayarak ngiliz-Amerikan

ortak basksna maruz brakma ve bu ekilde Trkiyenin Batl mttefikleriyle arasn bozma gayretinegirdikleri sylenebilir. SSCBnin, artk Trkiyenin savaa girip girmemesiyle fazla ilgilenmediianlalabiliyordu. yle ki, Churchill nnnn Kahireye davet edilerek kendisine aklama yaplmasnsylediinde Stalin, nnnn Kahireye gelmek istemeyebileceini ifade etmi, hatta nnnnhastalanabileceini syleyerek dalga bile gemiti.51 Ancak Stalin, Boazlar ve Montreux rejimininrevizyonu ile ilgili konumann zamannn geleceini sylerken ciddiydi ve bu zaman hi de uzak deildi.

Tahran Konferansnda alnan karara uygun olarak Churchill ve Roosevelt, 1 Aralk gnnny Kahireye davet ettiler. nn, grmenin eit artlar altnda yaplacann garanti edilmesidurumunda Kahireye gelebilecei yantn verdi.52 steinin kabul edilmesi zerine 4 Aralk sabahAdanaya geen nn, buradan Rooseveltin gnderdii zel uak ile Kahireye gitti. Kahireye gidenuakta nn ile birlikte Menemenciolu ve Trk Dilerinden baz yetkililer de bulunmaktayd.53

II. Kahire Konferans

Kahiredeki konferans 4-6 Aralk 1943 tarihinde yapld ve SSCB bu konferansa katlmad.Churchill bu defa Trkiyenin savaa girmesinde iddetle srar etti. Bu kez Mttefiklerin basks okard. nn prensip olarak savaa katlmay kabul etti. Fakat, Trkiyenin savunma gc iin gerekliolan yardm tamamen verilmedike savaa girmeyecekti.54ngiltere, Trkiyenin 15 ubat 1944e kadargirmesini isterken, nn, ordunun hazr olmadan aylarca Alman kuvvetleri karsnda yalnzkalabileceini ve bu nedenle Trkiyenin talep ettii ekilde hazrlklar bitirildikten sonra savaa girmesigerektiini vurgulad. Tartmalarn bu noktada dmlenmesi zerine giderek daha ok Trkiyeningrlerine yaklaan ve nnye veda ederken siz derhal hazrla balaynz ve bunu kendinizibalamadan yapnz diyen Roosevelt, 7 Aralkta Kahireden ayrld.55 Burada, nn ile Rooseveltarasnda Kahirede yaplan grmelerin baz blmlerinin aynen verilmesi faydal olacaktr:

6 Aralk gn grmeler sona erdikten sonra Roosevelt, dier kiilerden kendisini nn veMenemenciolu ile yalnz brakmalarn rica etti. Trk tarafndan tercman olarak ayrca SreyyaAnderiman, Amerikan tarafndansa yalnzca ABDnin Trkiye Bykelisi Steinhardt kald. Bugrmede Roosevelt, nnye, Tahranda Stalinle de grtkleri, savatan sonra planlanan BirlemiMilletler yaplanmas hakknda bilgi verdi. Roosevelt, ayrca son nokta olarak Dnyadaki tm devletlerinbaka devletlerin topranda gz olmadn resmen ve trenle ilan edeceklerini, kendisinin bununzerine alacan belirtti ve nnye, Ankarada bu gr yaymak iin Steinhardt ile Trk DileriBakannn ortak alp alamayacan sordu.

nn: Memnuniyetle. ABDden gelen fikirlere kar byk sempatimiz vardr. Daima sizinleberaber olacaz. Siz Dnya nizam ve sulh iin bu ekilde alrsanz muhakkak memnuniyet vericineticeler elde edersiniz ve btn insaniyet de size medyun olur.

Bu konferansta gsterdiiniz hsnniyetten dolay da size ayrca mteekkirim. Maalesef hareket

ediyorsunuz. Fakat tekrar greceimizi mid ederim.Roosevelt: Ben sizin meselenizi tamamiyle anlyorum. mid ederim ki 2-3 ay zarfnda

Almanlar ok daha az kuvvetli olacaklar ve Trkiye de sava bitmeden nce muharebeye girecektir.

nn: ok teekkr ederim.

Yarn ne netice alacamz bilmiyorum. Amerikann ve ahsen sizin yksek hislerinizeemniyetim vardr. Bizi 2 ay iinde savaa sokmak istiyorlar

(...)

51Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar, s.48.52 Yulu Tekin Kurat, agm.,s.317.53 Grn, age., s.113.54

Armaolu, agm.,s.171.55 Aydn, age., s.462-463.


12/22



263

Roosevelt: Siz hazrla derhal balaynz ve bunu angaje olmadan da yapnz.

nn: Sizin ahsiyetinizin, bana ve Trk Milletine telkin ettii sevgiden ve hayranlktandolaydr ki ben buraya geldim. mid ederim bizi brakmazsnz.

Roosevelt: Hayr, asla. Nasl bykbabam szn tutarak Yunanllara bir harp gemisi

gndererek yardm ettiyse, ben de sizi brakmayacam.56Bu konumada, nnnn, Amerika Birleik Devletlerinin politikasn Trkiyenin karlarna

daha uygun bulduunu ve ABD politikasna kar sempati beslediini de Roosevelte ahsen ifade ettiinigrebiliriz. nnnn bu politikasnda, ngilterenin Trkiyeyi derhal savaa sokmak iin bask yapmasve Trk idarecilerin gerekli hazrlklar yaplmadan savaa girmek istememeleri nemli rol oynamtr.Ayrca Trk idareciler, ngilterenin Trkiyeyi SSCB istedii iin savaa sokmak istediini dednmektedirler. Amerika, Trkiyenin derhal savaa girmesi konusunda ngiltere kadar srarc deildive Roosevelt, Trkiyeye bu konuda daha anlayl davranyordu. Tm bu nedenlerle, bu dnemdeABDnin siyaseti Trk idarecilere ngilizlerin siyasetinden daha uygun grnmekteydi. Trkidarecilerin ABDye olan bu yaklamlar, sava sonras dnemde Trk d politikasnn ynnbelirleyecektir.

7 Aralk 1943 tarihinde yaplan son oturumdan sonra Kahirede sonu olarak nn, prensip

olarak savaa girmeyi kabul etti. Askeri bir plan hazrlanmasna ve Trkiyeye yaplacak yardmnmiktarnn belirlenmesi iin Ankarada Trk ve ngiliz askeri yetkililer arasnda almalar yaplmasnakarar verildi. nn, prensip olarak savaa katlmay kabul etmesine karn, savaa giri tarihiyle ilgilikesin bir ykmllk altna girmedi. Ayrca Sovyetler Birlii, Tahranda alnan kararn aksineKahiredeki grmelere katlmad. SSCB, Trkiyenin savaa girmesi konusunda fikrini deitirmiti.Stalin, artk Almanyay tek bana yenebilecek kapasiteye ulatn dndnden, BalkanlardaMttefik askeri grmek istemiyor, ayrca savaa girmesi karlnda Trkiyeye yardm edilmesine descak bakmyordu. SSCB, sava sonras Trkiyeyle yalnz kalmak ve taleplerini dorudan iletmekistiyordu.

Kahirede alnan karar gerei, Ocak 1944 balarnda Ankarada Trk-ngiliz askeri uzmanlarnngrmeleri balad, ancak 3 ubat 1944de herhangi bir sonu alnamadan kesildi.57 ngilizler,Trkiyenin sevkiyat savan sonuna kadar devam edecek ve dolaysyla Trkiyenin sava bitene kadar

dnda kalmasn salayacak ok miktarda sava malzemesi istediini iddia ettiler. Trk idarecilerse,ngilizlerin Sovyetler ve Yunanllara Balkanlar ve Ege adalarnda baz vaatlerde bulunmalarndanendieliydiler. Hatta Menemenciolu, kiisel bir mektubunda ngiltereyi Sovyetlerle nfus blgelerikonusunda anlaarak onlara Balkanlarda serbesti tanmakla ve Trkiyeyi savaa sokmaya almaklasulad. ngiliz askeri heyetinin Trkiyeyi terk etmesinden bir gn sonra, ngiliz Dileri, AmerikanDilerine gnderdii bir telgrafla grmelerin kesildiini ve Trk-ngiliz ilikilerinin dondurulduunubildirerek Amerikadan da ayn ekilde davranmasn istedi. 7 ubat 1944de ABDnin AnkaraBykelisi Steinhardta ilikileri soutma talimat gnderildi. 2 Martta ngiltere, 1 Nisanda da ABDTrkiyeye yaptklar silah ve malzeme yardmn durdurdular. Bylece Trkiye ile Mttefikler arasndakiilikiler en alt dzeye inmi oldu.58

Trkiye ile Mttefikler arasndaki gerginlie, Haziran aynn ilk gnlerinde SSCB de katld.SSCB, 5 Haziranda Boazlardan ticaret gemisi olarak geirilen baz Alman gemilerinin aslndayardmc sava gemileri olduunu iddia etti. Bu durum Trkiye ile SSCB ve ngiltere arasnda yeni birgerginlik yaratt. Bu gerginliin sonucunda, Dileri Bakan Menemenciolu, kendisinin son gnlerdeizledii politikay Hkmetin onaylamad gerekesiyle istifa etti. Yaklak 2 ay sonra, bu greve HasanSaka getirildi. Alman yenilgisinin kesin grnd bu dnemde, Alman sempatizan olarak bilinenMenemenciolunun, Mttefikler ve Sovyetler ile yaknlamak isteyen Hkmet tarafndan grevdenalnm olduu da dnlebilir. Menemenciolu, istifasndan yaklak 6 ay kadar sonra, Kasm 1944deParis Bykelilii grevine atand.59

56 Grn, age., s.120-121.57 Gnlbol, age., s.187-188.58Aydn, age., s.465. Armaolu, Trkiyeye Mttefik silah sevkyatnn durdurulma tarihi olarak 7 ubat 1944 vermitir. bk.Armaolu, agm., s.172. Zaten bu aylarda, Cumhurbakan nn ve Trk Hkmetinin SSCBye yaknlama giriimleri, d politika kadar i politikada da

kendini gstermekteydi. Mays bandan itibaren hkmet, Turanclara kar sert tedbirler ald. nn, 19 Mays 1944de GenlikBayram dolaysyla yapt konumasnda, turanclar mahkum ediyor ve Sovyet Rusyann Milli Mcadelede yapt


13/22



264

Menemenciolu, istifa etmeden ksa sre nce, 22 Mays 1944 gn SSCBnin AnkaraBykelisi Sergei Vinogradovla bir grme yapt. Ksaca, Menemenciolu bu grmede iki lkeninilikilerinin iyilemesi zerinde durdu. Bu konuyla ilgili yant, Molotovdan 5 Haziran 1944 gn geldi.Molotov, yantnda zetle Trkiye ile Sovyetler arasnda bir ibirlii ve yaknlamann olmas iinTrkiyenin Almanya ile balarn derhal kesmesi gerektiini, bu gereklemedike Sovyet tutumunda bir

deiikliin mmkn olmayacan ifade etti. Trkiye, bundan sonra da Mays ve Haziran aylarndaSovyetler Birliine ilikilerin iyilemesi iin taleplerde bulundu, ancak Sovyetlerin olumsuz ve serttutumu nedeniyle iki lke arasnda herhangi bir yaknlama salanamad.60

6 Haziran 1944de balayan Normandiya karmas (kinci Cephe) ile birlikte Almanyannyenilgisi ve Avrupadaki savan bitmesine giden sre daha da hzland. 30 Haziran 1944de ngilizBykelisi, kr Saraolunu ziyaret ederek bir nota verdi. ngiliz notasnda, ikinci cepheninalmasndan sonra oluan yeni durum nedeniyle, Trkiyenin Almanya ile diplomatik ve ticari ilikilerinikesmeyi gze almas zamannn geldii ve ancak bu ekilde sava sonras milletleraras bir roloynayabilecei belirtiliyordu. Ayrca notada Trk politikas ile ilgili karanlk ve kark gibi souk vesert ifadeler de yer almaktayd.61

ngiliz notasnda dikkat eken baka bir nokta da Trk-ngiliz ittifak ilikilerinden hi szedilmemi olmasyd. O zamana kadar Trkiyeye srekli ittifak ykmllklerini hatrlatan ve savaa

girmesini isteyen Mttefiklerin sava sonu yaklarken ve artk sava sonrasyla ilgili dzenlemeler ortayakonulurken bu ilikiyi yazmalarndan drm olmalar Trkiyeyi aniden endieye sevk etti.Saraolunun konunun zerine gitmesi sonucu ngiliz Bykelisi Knatchbull-Hugessen, 1939 lttifaknn hala yaamakta olup olmadn denedikleri cevabn vermiti. Fakat bu cevap, TrkHkmetinin sava sonunda savatan glenerek kacak Sovyetlere kar yalnz braklabileceikonusundaki korkularn azaltmaktan ok uzakt.

Bu gelimeler zerine Saraolu, 3 Temmuzda iki lkenin bykelilerini bakanla davet etti.Saraolu bu grmede zetle, Almanyayla ilikilerin kesilmesi karlnda sava sonras grmelerdeTrkiyeye de yer verilmesi, kesilen yardmlarn tekrar balatlmas, Trkiyenin ekonomik ihtiyalarnngiderilmesi taleplerinde bulunarak, ancak bunlar karlanrsa Trkiyenin Almanya ile ilikilerinikesebileceini bildirdi. lke arasnda bu grmeler devam ederken SSCB, Mttefiklere TrkiyeninAlmanyayla ilikilerini kesmesinin artk yeterli olmadn, ngilterenin, Trkiyenin savaa girmesi

konusunda Moskova ve Tahranda alnan kararlara uygun hareket etmeyerek Trkiyeye yeni tekliflerdebulunduunu ileri srerek durumu protesto etti.62

Sovyet tutumuna ramen Amerikallar ve ngilizler, 23 Temmuz 1944de Trkiyenin tekliflerinikabul ettiklerini bildirdiler.63 Trk Hkmeti de, TBMMnin de onayn alarak 2 Austos 1944deAlmanya ile ekonomik ve diplomatik ilikilerini kesti.64

Trkiyenin Almanyayla ilikilerini kesme kararn SSCByi memnun etmek iin deil, ngiltereve ABDnin giriimleri sonucu alm olmas, SSCBnin Trkiyeye kar sertliinin artmasna nedenoldu. Hatta 22 Temmuzda Washingtondaki Sovyet Bykelisi, Trkiyenin savaa girii konusundaSovyet Hkmetinin gr olarak Amerikallara ilettii notta, Trkiyenin savaa girii meselesininuzun grmeler ve yarm tedbirlerle ge braktrldn ve o gnk artlar altnda artk bir anlamtamadn ifade ettikten sonra, artk Trkiye zerindeki basknn kesilerek tamamenkendi kaderinebraklmas gerektiini bildirdi. Zaten Mttefikler de artk Trkiyenin savaa girmesiyle

ilgilenmiyorlard. Trkiyenin 2 Austosta ilikileri kesme kararnn savaa giri iin ilk adm olacanbelirtmi olmasna ramen bu konuda daha sonra Mttefiklerden hibir talep gelmemiti. Bir grmesrasnda ngiliz Bykelisi Saraoluna konuyla ilgili olarak Trkiyenin savaa girmesinin bir deerifade etmek iin fazla ge olduunu bile sylemiti.

Savan sonu yaklarken Trkiyeye kar giderek sertleen Sovyet tavrlarn gren Trkiye,ngiltere ve ABDnin artk kendisine ihtiyalarnn kalmam olmasndan byk kayg duymaktayd. Bu

yardmlardan sz ediyordu. Bk. Armaolu, agm., s.172; nnnn konumasnn metni iin bk. Ayn Tarihi, Nu.:126, (Mays1944), s.23-29.59BCA, 30.18.1.2/ 106.78.860 Grn, age., s.126-128; Armaolu, agm.,s.173.61 Grn, age., s.128.62 Aydn, age., s.469.63

Armaolu, agm.,s.173; Grn, age., s.131; Aydn, age., s.469.64 TBMMde konuyla ilgili yaplan grmelerin tutanaklar iin bk, TBMM Zabt Ceridesi, Dnem 7, C. 13, s.3-11.


14/22



265

dnemde Trkiye, giderek artan SSCB kayglar karsnda tek gvence unsuru olarak Ekim 1939 lttifakn grmekteydi. Ama Churchillin 9 Ekim 1944deki Moskova ziyareti ve buradan szan haberlerTrkiyenin kayglarn daha da arttrd. Artk Trkiyenin savaa katlmasnn, savan sonucuve sresizerinde etkisi olamayacan dnen Churchill, bu dnemde Stalinin sava sonu dzenlemelerierevesinde Montreuxnn deitirilmesi konusundaki olas talepleriyle daha ok ilgilenmekteydi.

Nitekim Stalinle Churchill arasnda sava sonu nfuz blgelerinin de tespit edildii bu grmelerde,

ngiltere SSCBnin Montreuxnn deitirilmesi taleplerini prensip olarak kabul ediyor ve SSCBnindaha sonra ayrntl tekliflerini Mttefiklere iletmesini istiyordu. Bu grmelerle birlikte SovyetlerinTrkiye zerindeki talepleri Yalta ve Potsdam Konferanslarnda daha da netleecektir.

Bykler in Yalta Konferans

1945 yl geldiinde, artk Mihver devletlerinin yenilgiye yaklamakta olduklar belliydi.Avrupaya verilecek dzenin esaslarn tespit etme zaman gelmiti. Bu nedenle bykler, 4-11 ubat1945 tarihinde Krmda Yalta Konferansn dzenlediler.65 lk oturum 4 ubat 1945de LivadyaSaraynda yapld.66

Konferansta Trkiye, 10 ubattaki toplantda Stalinin Boazlar meselesi ve Montreuxnn

durumunu ortaya atmasyla gndeme geldi. Staline gre Montreux olaylarn gerisinde kalmt ve oluanyeni artlara uydurulmalyd. Japonya bile Boazlar statsnde Rusyadan daha byk bir role sahipti.Stalin, zellikle Trkiyenin sadece sava zamannda deil, sava tehlikesi durumunda da Boazlarkapatma hakkna sahip olmasndan rahatszlk duyuyor ve Boazlarda serbest gei rejimi talep ediyordu.Zaten Trkiyeye Sovyetlerin boazn skma hakk veren bu durumun kabul mmkn deildi.Roosevelt ve Churchillin de konuya olumlu yaklamalar sonucu, Sovyetlerin Boazlarda ne gibidzenlemeler yaplabilecei konusundaki nerilerini, yaknda bir araya gelecek olan lkenin dileribakanlar toplantsnda sunmalar kararlatrld.67

Ayrca konferansn 8 ubat gn yaplan beinci oturumunda Birlemi Milletler tekilatnnkurulmas iin 25 Nisan 1945de Franciscoda yaplacak konferansa hangi devletlerin davet edileceikonusu grld. Eden, o tarihe kadar Birlemi Milletler Deklarasyonunu imzalam olan devletlerindavet edilmesini teklif etti. Grmeler srasnda Trkiyenin davet edilip edilmeyecei de konuuldu.

Churchill, sava balamadan az nce, ok tehlikeli bir dnemde Trkiyenin ngiltere ile bir ittifakimzaladn (l ttifak), Trklerin, sava balad zaman ordularnn byk bir sava iin yeterincehazr olmadna inandklarn, yine de Trkiyenin tutumunun dosta ve her bakmdan yararl olduunusyledi. Bunun zerine Roosevelt, Trkiyenin 1 Marta kadar ortak dmana sava ilan etmesi artyladavet edilecek lkeler arasna alnacan syledi.68 Alnan karar da bu oldu.

Yalta Konferansndan sonra, ngiltere Bykelisi 20 ubat 1945de Birlemi Milletlere ortakye olabilmesi iin Trkiyenin 1 Mart 1945 tarihine kadar Almanya ve Japonyaya sava ilan etmesigerektiini tebli etti.69 Bunun zerine Trkiye, 23 ubat 1945 tarihinde Almanya ve Japonyaya savailan etti.70 Almanya ve Japonyaya sava ilan eden Trkiye, 6 Mart 1945de San Francisco Konferansnadavet edildi.71

Sarper-Molotov Grmesi, SSCBnin Trk-Sovyet Saldrmazlk Paktn Feshedii veSava Sonunda Sovyet Taleplerinin Tekrar Gndeme Gelmesi

Bu grmeler genel olarak Yzdeler Anlamas olarak anlr. Kissinger; Churchillin, Sovyetlerin Dou Avrupadakiilerleyiini durdurmaya gcnn yetmeyecei iin bu grmeleri yaptn ve nfuz krelerini belirlediini ifade etmektedir.Grmelerde Churchill, bir kat paras zerine nfuz kreleri dzenlemesini izmi, yzde olarak belirtmi ve Staline vermitir.Stalin, bu blmeyi derhal kabul etmitir. Kissinger, age., s.394-395.65 Armaolu, agm., s.174; Robin Edmonds, Yalta and Potsdam: Forty Years Afterward, International Affairs (Royal Instituteof International Affairs), Vol.62, Nu.: 2, (Spr.1986), s.198-20166Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar, s.65.67 Aydn, age., s.472; Armaolu, agm., s.174-175.68Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar, s.130-131.69 Grn, age., s.138.70Trkiyenin Almanya ve Japonyaya sava ilan etmesi konusunda Mecliste yaplan grmelerin tutanaklar ve karar metni iin

bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem 7, C. 15, s.126-130.71Ayn Tarihi, Nu.:136, (Mart 1945), s.250.


15/22



266

Ancak Trkiyenin Almanya ve Japonyaya sava ilan etmesi, Sovyetler Birliini yumuatmayayetmedi; SSCBnin Trkiye politikasna hibir etkisi olmad. 19 Mart 1945 gn, Trkiyenin MoskovaBykelisi Selim Sarper, bir danma toplants amacyla Ankaraya arld. Ayn gn, Sovyet DileriBakan Molotov, Trkiyeye dnmek zere olan Selim Sarperi bakanla davet etti. Selim Sarperlegrmesinde Molotov, artk gnn artlarna uymad ve esasl deiiklikler gerektirdii

dncesiyle, Sovyet Hkmetinin, 17 Aralk 1925 tarihli Trk-Sovyet Dostluk ve Tarafszlk(Saldrmazlk) Anlamasn tek tarafl olarak feshettiini Selim Sarpere bildirdi.72 Bylece, Trkiyeninsava boyunca ekindii, bana gelmiti.73kinci Dnya Sava, 7 Maysta Almanya, 14 Austosta daJaponyann teslim olmasyla fiilen sona erdiinde, Trkiye sava d kalmay baarmt. Ancak bundansonra, Alman yenilgisi nedeniyle Dou Avrupadaki dengenin SSCB yararna bozulmas sonucu ortayakan tehlikeli ortamda varolma mcadelesi vermek durumunda kalacakt. Sovyetlerin igalci ya dakurtarc olarak Trkiye topraklarna adm atmalar nlenmiti ama imdi Sovyet tehlikesi baka birbiimde Trkiyenin karsndayd. kr Saraolunun Adana Konferansnda Churchille sylediklerigereklemiti.

Trkiye, Sovyet tehlikesini nlemek iin, Sovyetlerle anlama yollarn aramaya balad. 4 Nisan1945 tarihinde Sovyet Hkmetine cevabi bir nota veren Trk Hkmeti, (...) Feshedilen muahede

yerine iki tarafn bugnk menfaatlerine daha uygun yeni bir akdin ikamesi hususundaki Sovyet telkinini

kabul eyler ve bu konuda kendisine yaplacak teklifleri en byk dikkat ve hayrhahlkla tetkike amadebulunduunu bildirir74diyerek, yeni bir anlama iin Sovyet teklifini beklemeye balad. Trkiyeninbekledii Sovyet yant, 2 ay sonra, 7 Haziran 1945 gn geldi. Molotov, 7 Haziran 1945 gn saat 18deSarperi kabul etti. Grmede Molotov, Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda yeni bir ibirliianlamasn imzalanmas iin gerekletirilmesi gereken Sovyet taleplerini sralad:

1. 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamasnn izdii Trk-Sovyet snrnn, Sovyetler Birliilehine deitirilmesi. Kars ve Ardahann Sovyetler Birliine verilmesi;

2. Boazlarn savunmasnda Sovyetler Birliinin de ortak olmas. Bunun iin BoazlardaSovyetleredeniz ve kara slerinin verilmesi.;

3. Montreux Szlemesinin belirlemi olduu Boazlar rejiminin deitirilmesi. Bunun yerineTrkiye ve Sovyetler Birlii arasnda yeni bir ikili antlamann imzalanmasyd.75

Molotov Sarpere, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamasnn Sovyetlerinzayf olduklar birzamanda imzalandn; ancak imdi Kars ve Ardahann Sovyetlere verilerek bu antlamadakihakszlklarn giderilmesi gerektiini sylyordu. Ayrca Molotov, Boazlar konusunda, 200milyonluk bir insan kitlesinin Trkiyenin iradesine bal olduunu ve Sovyetlerin bu durumdaBoazlarn emniyetinden emin olamayacaklarn da belirterek Boazlarda ortak savunma ve s talepediyordu.76

Sarper, Ankaraya danma gerei duymadan Sovyet taleplerini reddetti. Sarper ve Molotov, 18Haziran 1945 gn tekrar grtler ancak Sovyet taleplerinde bir deiiklik olmadndan ilerlemesalanamad. Bu arada Trk Hkmeti, 19 Mart 1945deki Sarper-Molotov grmesinden sonra destekiin ngiltereye de bavurmutu. O gnlerde ngilterede bulunmakta olan Akalna talimatgnderilerek Edenle bu konuda grmesi istendi. Ancak savata byk zarar grm olan ngiltere,

Trkiyeye o srada ihtiyac olan destei veremiyordu.77

72Ayn Tarihi, Nu.:136 (Mart, 1945), s.52.73 Aydn, age.,s.472.74 4 Nisan 1945 tarihli Trk notasnn tam metni iin bkz. Ayn Tarihi, Nu.:137, (Nisan 1945), s.63.75Erel Tellal, SSCByle likiler,Trk D Politikas, (6.bsm), (Editr: Baskn ORAN), letiim, stanbul, 2002, s.502; MetinToker, Trkiye zerinde 1945 Kabusu,Akis Yaynlar, Ankara, 1971, s.25-29; Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri veBoazlar Meselesi,Ankara, 1968, 257-264; A.R. De Luca, Soviet-American Politics and the Turkish Straits,Political ScienceQuarterly, Vol. 92, Nu.: 3, (1977), s.51276 Grn, age., s.144-145.77 Grn, age., s.140-141.


16/22



267

Bykler in Potsdam Konferans ve Sovyet Taleplerinin Potsdama Tanmas

Trkiyenin Sovyetlerle skntl bir dnem yaad bu gnlerde, ABD, ngiltere ve SovyetlerBirlii arasnda, Berlinde, 17 Temmuz - Austos 1945 tarihinde Potsdam Konferans dzenlendi.Rooseveltin 12 Nisan 1945deki lm nedeniyle, ABDnin yeni Bakan Truman tarafndan temsiledildii bu konferansta grlen en nemli konulardan birisi de Boazlard.

Konferansn 2.gnnde, 18 Temmuz gecesi yemekte Stalin, Churchille Trkiye ile SSCBarasndaki ittifakn ancak aralarndaki anlamazlklarn zlmesiyle mmkn olacan, fakatTrkiyenin Kars ve Ardahan Sovyetlere geri vermeyi ve Montreuxy tartmay reddettiini syledi.Daha sonra, 23 Temmuz gecesi baka bir yemekte Stalin Churchille dnp Eer Marmarada bizetahkim edilmi bir pozisyon vermeniz mmkn deilse o zaman Dedeaata bir s alamaz myz? diyesorarak Boazlarn denetimi ile ilgili niyetini aka dile getirdi. Boazlar konusu, 24 Temmuzda,grmelerin yedinci oturumunda da gndeme geldi ancak konferanstan sonra zlmek zereertelendi.78

Konferans boyunca Churchill, Boazlarda SSCBnin istedii ynde bir deiiklii desteklediiniama bunun Trkiyenin toprak btnln koruma kouluna bal bulunduunu ifade etti. Deiikliinok tarafl yaplmas gereinin altn izdi. Ayrca Churchill, SSCBnin Boazlarda s talebini kabul

etmeyeceini bildirdi. Churchillin dnd zm, Japonyay Montreuxden kartarak RusyannAkdenize kmasn salayacak deiiklikler yapmakt. Truman ise, Boazlarn uluslararas gvencealtna alnarak serbest gei rejiminin uygulanmas grndeydi. Stalin ise, bu tekliflerin Boazlarda staleplerinin yerine geemeyeceini bildirdi.79 Sonu olarak, konferansta Boazlar, Montreuxde yaplacakdeiikliin ayrntlar ve SSCBnin Trkiyeden toprak talepleriyle ilgili kesin bir gr birlii olumad.Yalnzca, konferans sonunda kabul edilen protokoln 16.maddesinde hkmetin o gnk koullarayant vermedii iin Montreuxde deiiklik yaplmas gerektii konusunda gr birliine vardklarakland. Konunun, her bir tarafn Trkiyeyle dorudan grmeler yoluyla ele alnmas ve her devletin de grlerini ayr ayr Trkiyeye bildirmeleri kararlatrld.80

Potsdamda alnan karar gerei, ABD, Boazlarla ilgili grn 2 Kasm 1945 tarihli nota ileTrkiyeye bildirdi.81 ABD notasnda, Montreuxde u deiikliklerin yaplmas istenmekteydi:

1. Montreux Szlemesine gre, Trkiyenin katld bir savata, yabanc devletlerin ticaret

gemileri ancak baz kayt ve artlara uyarak Trk Boazlarndan geebilirler.(Madde 5) AmerikanHkmetine gre szlemenin bu hkm deitirilmeli ve btn devletlerin ticaret gemileri, barzamannda olduu gibi sava srasnda da, Svey ve Panama Kanallar rejimine benzer bir ekilde TrkBoazlarndan serbeste geebilmelidir.

2. Montreux Szlemesine gre, sava zamannda, savaan devletlerin harp gemileriBoazlardan geemez.(Madde 19) Amerikan Hkmetine gre, Karadenize sahildar devletlerin harpgemileri Boazlardan her zaman serbeste geebilmelidir.

Montreux Szlemesine gre, Karadenize sahildar olmayan devletlerin harp gemileri baz kaytve artlar altnda bar zamannda Boazlardan serbeste geebilirler.(Madde 14 ve 18) AmerikanHkmetine gre bu hkm de deitirilmeli ve bar zamannda Karadenize kys olan devletlerin akmsaadesi olduu hallerde Birlemi Milletler adna gnderilecek harp gemileri dnda, Trk BoazlarKaradenize sahildar olmayan devletlerin harp gemilerine kapal tutulmaldr.

4. Szlemedeki Milletler Cemiyeti deyimi, gnn gereklerine uyularak Birlemi Milletlerdeyimi ile deitirilmeli ve Japonya bu szlemeyi imzalayan devletler arasndan karlmaldr.82

ngiltere de, 21 Kasm 1945de, Montreux rejiminin deitirilmesi konusunda acele edilmemesigerektiini belirten ve ABD notasna yakn bir notay Trkiyeye sundu.83

78Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar, s.269.79 Grmeler ve zellikle ngilterenin konferanstaki gr iin bk. A.L.MacFie, The Straits Question at the PotsdamConference: The British Position, Middle Eastern Studies, Vol.23, Nu.:1, (Jan, 1987), s.76-81.80 Tellal, age., s.502-503; Grn, a.g.e., s.154-155; protokoln 16.maddesi iin bk. Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslar,s.381; De Luca, agm., s.512.81 2 Kasm 1945 tarihli ABD notasnn metni iin bk., Ayn Tarihi, Nu.:144, (Kasm 1945), s.71; Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1991, s.141-143.82

lman, age., s.64-65.83ngiliz notasnn metni iin bk, Ayn Tarihi, Nu.:144, (Kasm 1945), s.77.


17/22



268

ABD notasnda, Potsdamdaki grnden farkl olarak Boazlarn uluslararas bir gvencealtna alnarak gei serbestinin salanmasyla ilgili bir ifade yer almyordu. ABD, Boazlarn statsndenemli deiiklikler yapma fikrini geride brakmt. ABDnin bu politika deiikliinde, bu dnemdeyaanm olan baz gelimelerin etkisi vard. ncelikle ABDli ve ngiliz askeri uzmanlar, Montreuxrejiminde Sovyetlerin istedii ynde bir deiiklik yaplmasnn Trkiyenin savunmasn ok

zayflatacan Trumana bildirmilerdi. Ayrca Sovyetler, sava srasnda ngiltere ile birlikte igalettikleri randan ekilmeye yanamamlard, aksine bu lkedeki askerlerinin saysn arttrmlard.84Sovyetlerin ran zerindeki politikasn gren ABDli yetkililer, bu blgedeki petrol kaynaklarnn Sovyetkontrol altna girmesinden ve rana yerleen SSCBnin Trkiye zerindeki basksn arttrarakgenileme srecine gireceinden endie duymaya balamlard. SSCBnin Yalta Konferansnda kabulettii gibi davranmayarak Polonya ve Sovyet igalindeki dier Dou Avrupa lkelerinden ekilmemesi deABDnin endielerini arttrmt.85

Tm bu nedenlerle ABD, savan sonundan beri Sovyetlere kar yrtt lml politikasndeitirmeye ve sertlemeye balad. ABDnin bu diplomasisi, 1946dan sonra daha da sertleerek devamedecek ve evreleme Politikas ya da Snrlandrma Politikas n balatacakt. ABDninAlmanyann batsndan balayan nfuz kresine kar, SSCBnin Dou Avrupa lkelerini kendinebalayan nfuz kresi ortaya kacak ve Sovyetler Birlii kene kadar yerinde kalacakt.86 ABD, yeni

politikas gerei, Sovyetlerin genileme alanndaki Trkiyeye destek vermeye balamt ve bu desteiksa sre sonra daha da netleecekti.

Kasm 1945deki ABD notasndan, Austos 1946ya kadar geen srede, SSCB resmi biryazmaya dkmeksizin, nce Molotov araclyla isteklerini dile getirdi. Yazl biimde dilegetirilmedikleri iin, ngiltere ve ABD buna amacn aan bir yant vermekten ekindiler. stekler dnyabasnnda yer almasna karn, Trkiyede resmi evreler kamuoyuna aklama yapmaktan kand.Bylece, Trkiye SSCBye isteklerinden kolayca vazgeme olana tanyordu.87 Bu dnemde ABD ileTrkiye arasndaki ilikiler daha da yaknlam, ABDde vefat eden Trkiyenin WashingtonBykelisi Mnir Ertegnn cenazesi, ABD Donanmasnn en byk sava gemilerinden birisi olanMissouri ile Trkiyeye gnderilmiti. Missourinin 5 Nisan 1946da Trkiyeye ulamas, Trk halk veidarecilerinde ABDye kar byk bir yaknlk yaratt. yle ki, Missourinin karlanmas iin bykhazrlklar yaplm, posta pullar kartlm, caddelere bayraklar aslm, hatta zel MissouriSigaralar bile retilmiti.88 ABDnin, Trk bykelinin cenazesini gndermek iin donanmasndaki en

byk gemilerden birisini semesi, Sovyetlerekar tavr almaya ve Trkiyeyi desteklemeye baladnnak bir gstergesiydi.89 Missourinin ziyaretiyle ayn gn, 5 Nisan 1945de ABD Bakan TrumannChicagodaki Ordu Gn Konumasnda Orta Douya da yer vererek buradaki devletlerin gvenlik vebarlarnn salanmas gerektiini ifade etmesi de, topraklar Sovyet tehdit ve talepleri altnda olanTrkiye asndan nemli bir gelimeydi.

Sovyet Taleplerini Tekrarlayan 1946 Notalar

Ancak, Sovyetler Trkiye zerindeki taleplerinden vazgemedi. SSCB, 8 Austos 1946 gnTrkiyeye yeni bir nota sundu.90 Bu notada Sovyetler, sava srasnda baz Alman sava gemilerininBoazlardan getiini ve buna dayanarak Trkiyenin Boazlarn gvenliini salayamadn iddiaediyordu:

Mihver devletlerinin bu harp esnasnda harp ve muavin gemilerini Boazlardan Karadenize veaksi istikamette geirdiklerine dair birok misal zikretmek mmkndr ki bu haller zamannda Sovyet

Hkmetinin Trkiye Hkmeti nezdinde teebbs ve protestolarda bulunmasn mucip olmutur.

84 George Lenczowski, Evolution of Soviet Policy Toward the Middle East,The Journal of Politics, Vol. 20, Nu.: 1, (1958),s.171.85lman, age., s.63-72; Armaolu, age., s.431-435.86 Kissinger, age., s.427-428.87 Tellal, age., s.504.88Cumhuriyet, 27 Mart 1946, s.3; Son Posta, 5 Nisan 1946, s.1,3.89 lman, age., s.73-74.90

Cemil Bilsel, The Turkish Straits in the Light of Recent Turkish-Soviet Russian Correspondence,The American Journal ofInternational Law, Vol.41, Nu.: 4, (Oct.1947), s.739.


18/22



269

9 Temmuz 1941 tarihinde Alman Komutanl, Boazlardan Karadenize Seefalke adl Almansahil muhafaza gemisini geirmi ve Boazlara dair anlamann ar birekilde ihlali demek olan bukeyfiyet Sovyet Hkmetinin Trk Hkmeti nezdinde teebbs bulunmasn mucip olmutu.

4 Ekim 1942 tarihinde Sovyet Hkmeti, Almanyann ceman yekn 140 000 tona bali olanmuavin harp gemilerini ticaret gemisi eklinde Boazlardan Karadenize geirmek niyetinde olduunadair Trk Hkmetinin tekrar nazar dikkatini celb etmiti. Bu gemiler Mihver devletlerinin silahlkuvvetlerinin ve harp malzemesinin Karadenize nakline tahsis olunmutu. Teebbsnde Sovyet

Hkmeti yukarda mezkur gemilerin Boazlardan Karadenize mruruna msaade keyfiyetinin bugemiler Alman Hkmeti emrine verilmi bulunduundan ve esasnda muavin harp gemileri demekolduundan Boazlar rejimi hakknda Montrde imzalanan anlamann sarih bir surette ihlalinitazammun edeceini tebarz ettirmitir.

Haziran 1945 aynda Sovyet Hkmeti Karadenizde askeri harekata itirak etmi bulunan EMStipi 8 tane ve Kriegstransport tipi 5 tane muhtelif tonajda Alman harp ve harp muavin gemisinin Maysay sonlarnda ve Haziran ay balarnda Karadenizden Ege Denizine Boazlardan gemelerihadiselerini protesto etmitir.91

Sovyet Hkmeti, notasnda Alman gemilerinin Boazlardan geiiyle ilgili uzun bilgi ve

Montreuxden itibaren tarihi bir ksa bilgilendirme sunduktan sonra taleplerini sralyordu. Sovyetnotasndaki talepler unlard:

1.Boazlar btn devletlerin ticaret gemilerine srekli ak olmaldr.

2.Boazlar Karadeniz devletlerinin sava gemilerine devaml ak olmaldr.

3.Boazlar zel olarak tespit edilecek haller dnda Karadenize sahili olmayan devletlerin savagemilerine kapal olmaldr.

4.Boazlardan gei rejimini dzenleme yetkisi Trkiye ile Karadeniz devletlerine ait olmaldr.

5.Boazlar Trkiye ve Sovyetler Birlii tarafndan ortaklaa savunulmaldr.

Sovyet Hkmeti, notann birer kopyasn ngiliz ve Amerikan Hkmetlerine de gndermiti.

ABD Hkmeti, Sovyet notasn Beyaz Saray toplantsnda, 15 Austos 1946da ele ald.Toplantda Sovyetler Birliinin Trkiyeyi kontrol etmeyi amalad, bu amacn gerekletirirse yenihedef olarak Yunanistan seecei ve bu iki lkenin kaybedilmesinin ABD asndan Orta Dou veAkdenizde ok byk sorunlar yarataca konusunda fikir birliine varld. ABD ynetimi, toplantnnardndan Sovyetlere kar daha sert bir politika izlenmesine karar verdi. Bunun sonucu olarak, ABDnin18 Austos 1946da Akdenize bir filo gnderecei akland. Bunun ardndan 19 Austosta ABDHkmeti, Sovyetler Birliine cevabi notasn gnderdi.92ngiliz Hkmeti de, Amerikan Hkmetininnotasna benzer dnceler ifade eden cevabi notasn 21 Austos 1946da Sovyet Hkmetine gnderdi.

Amerika Birleik Devletleri, Sovyetleresunduu cevabi notada Sovyetlerinilk 3 talebiyle genelolarak ayn fikirde olduunu belirtti. ABDnin kabul etmedii konular ise 4. ve 5. taleplerdi. Buna gre:

Sovyet notasnda zikredilen drdnc teklif () Montreux Szlemesinin tadilinden ziyadesadece Trkiye ile Karadeniz devletlerine mnhasr kalacak yeni bir rejimin kurulmasn derpi edermahiyette grnmektedir. Hkmetimizin gr udur ki, Boazlar rejimi yalnz Karadeniz devletlerinedeil, fakat Birleik Amerika da dahil olmak zere dier devletlere de taalluk eden bir meseledir.

Binaenaleyh, Amerikan Hkmeti, Boazlar rejiminin kurulmas iinin dier devletler dardabraklmak suretiyle Karadeniz devletlerinin yetkisi dahilinde bulunmasna dair Sovyet gryle mutabkolamaz.

Sovyet notasnda zikredilen beinci teklif, Trkiye ile Sovyetler Birliinin Boazlarnsavunmasn mtereken yapmas yolundadr. Hkmetimizin kesin dncesi udur: Trkiye Boazlarnsavunmasndan balca sorumlu olarak kalmaya devam etmelidir. Eer Boazlar bir mtecaviztarafndan bir tecavz ve ya bir tecavz tehdidine konu olursa bundan doacak durum milletleraras

91 8 Austos 1946 tarihli Sovyet notasnn tam meni iin bkz. Ayn Tarihi, (Austos 1946), Nu.:153, s.72-74. 7 Austostasunulmas iin hazrlanm olan nota, Trk Hkmetine 1 gn gecikmeli olarak sunulmutur.92

19 Austos 1946 tarihli ABD notasnn tam metni iin bkz. Ayn Tarihi, (Austos 1946),Nu.: 153, s.74.75; Fahir Armaolu,Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, s.148-151.


19/22



270

gvenlik iin bir tehdit ve Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi tarafndan harekete geilmesi iin akbir sebep tekil edecektir.

Amerikan notasndan da anlalabilecei gibi, ABD d politika yapclar artk SovyetlerBirliinin Trkiyeyi denetimi altna alma abalar ierisinde bulunduunu, bunun ardndan da OrtaDouda baka giriimlerde bulunabileceini dnyorlard. ABDli uzmanlarn bu grne BakanTruman da katlmaktayd.93 Bunun bir sonucu olarak Amerikan Hkmeti, Boazlar rejimini dzenlemeyetkisinin yalnzca Karadenize sahildar devletlere verilmesine ve Boazlarn Trkiye ile SSCBtarafndan ortak savunulmasna karyd.

Trkiye, 14 Austos 1946 tarihinde, TBMMde Sovyet notasn grt. Trk Hkmeti, Sovyettaleplerinin Trkiyenin bamszlna ve toprak btnlne aykr olduu iin reddedilmesine, ABDile de ilikilerin gelitirilmesine karar verdi.94 Ancak 14 Austosta karar almasna karn Trkiye,Sovyetler Birlii notasna cevabn ABD ve ngiltereden sonra, 22 Austos 1946 tarihinde verdi.95Trkiye notasnda, sava srasnda Boazlardan geen Alman gemileri iddiasn rten tezlerini sundu.Montreuxnn sava ve ticaret gemilerinin Boazlardan geilerini dzenleyen maddelerinde bazdeiiklikler yaplmasn kabul edebileceini bildirdi. Boazlar rejimine Karadenize sahili olandevletlerin karar vermesi ve Boazlarn Sovyetlere ortak savunulmas taleplerini ise kesin olarak reddetti:

bu Sovyet teklifi, milli bakmdan Trkiyenin hibir suretle feragat edemeyecei ve takyidinikabul eyleyemeyecei egemenlik haklarna ve gvenliine aykrdr. Ayn teklif uluslar aras bakmdan daok ciddi itirazlar davet etmektedir. Bu teklifin kabul, Trkiyenin Boazlarda oynad muvazene veirtibat unsuru rolnn sona ermesi ve Karadeniz devletlerinin szde gvenliinin, Trkiyeningvenliinin imhas zerine kurulmas demek olacaktr. Trkiye Hkmeti, 8 Austos tarihli notada ilerisrlen yeni gvenlik sisteminin karlayaca Sovyet endielerinin knhne varamamaktadr.Cumhuriyet Hkmeti, memleketi, nereden gelirse gelsin, her tecavze kar, var kuvvetiyle mdafaavazifesinin kendisine ait olduu kanaatindedir. Tarih, Trkiyenin dahil olup Trk Milletinin memleketekar vazifesini yapmad hibir harp misali kaydetmemitir. Binaenaleyh, memleketin gvenliinidardan gelebilecek herhangi bir tehdide kar salamak zere btn gerekli tedbirleri almakTrkiyeye aittir.96

Ancak bu yantlar da Sovyetleri taleplerinden vazgeirmedi. SSCB, 24 Eyll 1946da Trkiyeyebir nota daha gnderdi. 24 Eyll tarihli Sovyet notasnn, 8 Austos tarihli notadan fark yoktu:

Karadenizde uzunluu 2100 kilometreye varan Sovyet sahillerinin memleketin en mhim mntkalarnaisal ettiini ve bu sebeple bu sahillerin gvenliinin Sovyetler Birliinin Boazlarn mdafaasnadorudan doruya itirakiyle salanmas lzumunun Sovyetler Birliinin hayati menfaatlerinden neetettiini unutmak hakszlk olur. Btn bunlar, Sovyet Hkmetinin ne iin Boazlarn mdafaasnnTrkiye ve Sovyetler Birliinin mterek kuvvetleriyle salanmasna ve bundan btn Karadenizdevletlerinin gvenliinin gaye ittihaz edildiine lzum gsterdiini izah eder.97

8 Austostan farkl olarak Sovyetler Birlii, bu kez notalarn birer kopyasn ABD vengiltereye gndermemiti. SSCBnin bu davranndan, sorunu ABD ve ngiltereyi kartrmadan,dorudan Trkiye ile zmek istedii anlalyordu. Ancak Trkiye, Sovyet notasnn kopyalarn ABDve ngiltereye gnderdi.98 ABD, kendisine gnderilmemi olmasna karn, 9 Ekim 1946da SSCByecevabi notasn sundu.99 ngiltere de, ayn gn, ABDnin notasyla ayn dorultuda bir notay SSCByegnderdi. ABD ve ngiltere notalarnda, Boazlarn rejiminin Karadenize sahildar devletler tarafndanbelirlenmesi ve Boazlarn Trkiye ile SSCB tarafndan ortak savunulmas taleplerine tekrar karktlar. Trkiye de, 18 Ekimde gnderdii cevabi notayla Sovyet taleplerini tekrar reddetti.

SONU

almada incelenen 1939-1947 yllar arasnda Boazlarn tad stratejik nem nedeniyle,Sovyetler Birlii her zaman Boazlara ve Trkiyeye ayr bir nem vermek zorunda kald. Boazlardangelebilecek bir saldr olaslna kar her zaman duyarl davrand. Tad gvenlik kayglar nedeniyle

93 Faruk Snmezolu, II.Dnya Savandan Gnmze Trk D Politikas, Der Yaynlar, stanbul, 2006, s.36-37.94 TBMMde konuyla ilgili yaplan grmelerin tutanaklar iin bk. TBMM Zabt Ceridesi, Dnem 8, C. 1, s.29-30.95 Bilsel, agm.,s.739-740.96 22 Austos tarihli Trk notasnn tam metni iin bkz. Ayn Tarihi, (Austos 1946), Nu.:153, s.76-83.97 24 Eyll tarihli Sovyet notasnn tam metni iin bkz. Ayn Tarihi, (Eyll 1946), Nu.:154, s.46-51.98

Grn, age.,s.196.99 9 Ekim 1946 tarihli ABD notas iin bk., Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, s.150-152.


20/22



271

Boazlar rejimini kendisi iin tehdit oluturmayacak bir statye dntrmek istedi. TrkiyeninBoazlarn gvenliini tek bana salayacak kadar gl olduuna hibir zaman inanmayan SovyetlerBirlii, Trkiyenin bamszl ile badamayan taleplerde bulundu. Sovyetlerin bu taleplerini ieren 24Eyll 1946 tarihli notas, bu yndeki son notas oldu.

Trk Hkmetinin 18 Ekim 1946 tarihli cevabi notas ile Sovyetlerin Boazlarda veTrkiyenin dou topraklarndaki taleplerini ieren Trk-Sovyet dorudan temaslar fiilen sona erdi.Ruslar, Trkiye zerindeki Boazlarda s ve douda toprak taleplerini tekrarlamadlar. Ayn yllarda,Amerikan ve ngiliz gemilerinin Boazlardan geerek zellikle stanbulu ziyaret etmeleri sklat.100Sovyetler, yalnzca 20 Temmuz 1953 ve 1 Austos 1953 tarihli notalarla Boazlardan geen ok saydakiABD ve ngiliz gemisinin geilerini protesto etmekle yetindiler.101 24 Eyll 1946daki son Sovyetnotasndan sonra, ABD Bakan Truman, 12 Mart 1947 gn Kongrede yapt konuma ile, KongredenSovyet tehdidi altndaki Yunanistan ve Trkiyeye toplam 400 milyon $lk yardm yaplabilmesi iinyetki istedi.102 Daha sonra Truman Doktrini olarak anlacak bu konumann sonucunda Truman, 22 Nisan1947de Kongreden Trkiye ve Yunanistana yardm yetkisini ald.103 Bunun ardndan; 4 Temmuz1948de, Trkiye, ABDnin sava sonras ekonomileri tkenmi olan Avrupa lkelerinin ekonomileriniyeniden canlandrmak iin, ABD Dileri Bakanlnn balatt ve Marshall Plan olarak bilinenekonomik yardm planna dahil edildi.104

Trkiyenin Batl demokratik lkelerle ve zellikle ABD ile olan yaknlamas, Trkiyede1950de Demokrat Partinin iktidara gelmesi ve ok partili sistemin hayata gemesiyle daha da hzland.Trkiye, 25 Haziran 1950de balam olan Kore Savana, 25 Temmuz 1950de ald kararla 4500asker gnderdi.105 Trkiyenin Korede Batl mttefiklerinin yannda yer almas, NATOya giri srecinihzlandrd. Bunun sonucu olarak Trkiye, 18 ubat 1952 tarihinde Yunanistanla birlikte NATOyakabul edildi.106

Stalinin 5 Mart 1953deki lm, hi kukusuz SSCB tarihinde ok nemli bir olayd ve halklaynetim arasndaki ilikiler asndan sistemi deitirdi. Bu deiimle birlikte SSCBnin Stalinden sonragreve gelen yneticileri, SSCBnin d politikasn Bar iinde bir arada yaama temelinedayandrdlar.107 30 Mays 1953de Trkiyeye gnderdii nota ile Sovyetler Birlii, kinci DnyaSavandan sonra ortaya att taleplerinden vazgetiini resmen aklad.108 Sovyet idarecilerinin buaklamalar, asla Trkiyenin gvenini tam olarak kazanmaya yetmedi. Trkiye, 1945den sonra olduu

gibi, 1953den sonra da Batyla yaknlamaya devam etti ve Souk Savata tercihini Bat Blokundanyana yapt. ABDnin Trkiyedeki prestiji byk oranda artt. Sovyet tehdidini unutmayan Trk politikayapclar, 40l yllarn sonlarndan 60l yllarn ortalarna kadar btnyle Bat ve zellikle ABDparalelinde bir d politika yrttler. Trkiye zerindeki Sovyet talepleri, uzun yllar boyuncaTrkiyenin i ve d politikasnda, ekonomik ve diplomatik tercihlerinde etkili oldu.

KAYNAKA

ARMAOLU Fahir, Bar inde Bir Arada Yaamann Sovyet Yorumu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler FakltesiDergisi, C 27, S 3, (1972), s.283-314.

ARMAOLU Fahir, kinci Dnya Harbinde Trkiye, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 13, S 2,(Haziran 1958), s.139-179.

ARMAOLU Fahir, 20.Yzyl Siyasi Tarihi: 1914-1980. (2.bs). Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1984.

ARMAOLU Fahir, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991.

100BCA, 30.18.1.2/ 113.21.16101 Grn, age., s.196-197.102Bar Ertem, Trkiye-ABD likilerinde Truman Doktrini ve Marshall Plan, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsDergisi, C 12, S 21, (2009), s.386-388.103 lman, age., s.105; Snmezolu, a.g.e., s.38; ABD Kongresindeki grmeler iin bkz. Joseph C. Satterthwaite, The TrumanDoktrine: Turkey, Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol.401, (1972), s.78; TrumannKongredeki 12 Mart 1947 konumasnn metni iin bk. Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, s.152-158.104 Ayrntlar iin bk. Dstur, 3.Tertip, C 29, s.1278-1289; Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mbasebetleri, s.168-181;Bar Ertem, agm., s.390-393.105Cumhuriyet, 26 Temmuz 1950, s.1106Dstur, 3.Tertip, C 33, s.314-315.107Tellal, age., s.509; Bar iinde bir arada yaama ilkesi ile ilgili ayrnt iin bkz. Fahir Armaolu, Bar inde Birarada

Yaamann Sovyet Yorumu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C 27, S.3, (1972), s.283-314.108 Tellal, age., s.511.


21/22



272

Ayn Tarihi, Nu.: 111, ubat 1943

Ayn Tarihi Nu.: 126, Mays 1944

Ayn Tarihi, Nu.: 136, Mart 1945

Ayn Tarihi, Nu.: 137, Nisan 1945

Ayn Tarihi, Nu.: 144, Kasm 1945

Ayn Tarihi, Nu.: 153, Austos 1946

Ayn Tarihi, Nu.: 154, Eyll 1946

Ayn Tarihi, Nu.: 71, Ekim 1939

Ayn Tarihi, Nu.: 88, Mart 1941

Ayn Tarihi, Nu.: 93, Austos 1941

AYDIN Mustafa, Greli zerklik: Sava Kaosunda Trkiye, 1939-1945, Trk D Politikas: 1919-1980, (Ed.Baskn Oran),letiim Yaynlar, stanbul 2002.

BLSEL Cemil, The Turkish Straits in the Light of Recent Turkish-Soviet Russian Correspondence, The American Journal ofInternational Law, Vol. 41, No 4,(Oct.1947), s.727-747.

De LUCA A. R., Soviet-American Politics and the Turkish Straits, Political Science Quarterly, vol. 92, Nu.: 3, (1977), s.503-524.

DEUTSCH, Herold C., Garip Bir Devre: 1939-1941 Arasnda Nazi-Sovyet Mnasebetleri, (ev.: Fahir Armaolu), AnkaraSiyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C 9, S 2, (1954), s.345-365.

Dstur, 3.Tertip, C. 21




EDMONDS Robin, Yalta and Potsdam: Forty Years Afterward,International Affairs (Royal Institute of International Affairs,

Vol. 62, Nu.: 2, (Spr.1986), s.197-216.

ERKN Feridun Cemal, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968.

ERTEM Bar, Trkiye-ABD likilerinde Truman Doktrini ve Marshall Plan, Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsDergisi, C. 12, S 21, (2009), s.377-397

ESMER Ahmet kr, Hitler-Molotov Mlakat ve Trkiye,Siyasi limler Mecmuas, C. 24, S. 227, (Nisan 1954), s.88-91.

GNLBOL Mehmet, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara 1982.

GRN Kamuran, Dlikiler ve Trk Politikas (1939dan Gnmze Kadar),SBF Yaynlar, Ankara 1983.

KSSNGER Henry, Diplomasi, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2007.

LENCZOWSKI George, Evolution of Soviet Policy Toward the Middle East,The Journal of Politics, Vol. 20, Nu.: 1, (1958),s.162-186.

MACFIE A. L., The Straits Question at the Potsdam Conference: The British Position, Middle Eastern Studies, Vol. 23, Nu.: 1,(Jan, 1987), s.75-82.

SANDER Oral, Siyasi Tarih: 1918-1994, mge Yaynlar, Ankara 2007.

SATTERTHWAITE Joseph J., The Truman Doctrine: Turkey, Annals of the American Academy of Political and S