1

INSTITUT ZA NAUČNA ISTRAŽIVANJA I RAZVOJ

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM

INSTITUTE FOR SCIENTIVIC RESEARCH AND DEVELOPMENT

NAUČNI BILTEN

BULETINI SHKENCOR

Međunarodni naučni časopis

Revista Shkencore ndërkombëtare

International Scientific Journals

Procedings

X-TH INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE

“Innovation, education, research and science in function of global developments”

II-nd INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE

“Maintaining and advancing the language, literature, education,journalism and history of national

minorities in the Republic of Montenegro”

Fusha gjuhë- letërsi

Br/Nr. 10-4

God- Viti IV / 2018

Ulcinj-Ulqin 06.04.2018

Montenegro

2

REDAKSIA

Prof.Ass. Dr. Shefket Jakupi, (kryeredaktor)

Vait Nikaj (sekretar shkencor)

Prof.Asc Dr.Azeta Tartaraj

Prod.Asc.Dr.Jetmire Zeqiri

Ma.Yllka R.Imeri

DREJTOR I REVISTËS

Prof.Ass.dr. Elez Osmani

CIP – Каталогизација у публикацији

Централна народна бибиотека Црне Горе, Цетиње 330(905L)

NAUČNI bilten:ekonomska istraživanja

Buletin Shkencor:hulumtime ekonomike

E- ISSN 2337-0521

ISSN 1800-9794

COBISS.CG-ID 20586256

Shtëpia botuese Instituti përkërkime shkencore dhe zhvillim -Ulqin

Shtypëshkronja IDEA Graf Vranje-Serbi

Korrektoi dhe punoi në kompjutër

Besard Jakupi

E drejta e autorit :

Instituti per kerkime shkencore dhe zhvillim

”Redaksia e Buletinit Shkencor”

Ulqin

Adresa e redaksisë :

Instituti per kerkime shkencore dhe zhvillim

”Redaksia e Buletinit Shkencor”

Ulqin ++38269265707

web.: www.ekonomskiinstitut.com

3

SCIENTIFIC COMMITTEE

• Prof.Dr. Adem Bekteshi (Albaniai) - President,

• Prof.Dr. Predrag Goranović, (Montenegro) – Co.President

Academican Slobodan Nešković, (Serbia)

Academican Konstantin Pochivalov, (Russia)

AcademicanDragoljubMirjanić, (Serbian Rep.)

Prof.DrNevenkaŽarkić-Joksimović, (Serbia)

Prof.Dr. RamëVata(Kosovo)

Prof.Dr. SlađanaBenković FON (Serbia)

Prof.Dr. Armand Krasniqi(Kosovo)

Prof. Dr. DragoljubJankovic(Montenegro)

Prof.Dr. IbishMazreku(Kosovo)

Prof.Dr. ToninGjuraj(Albania)

Prof.Dr. Anatoly Avdenko(Ukraina)

Prof.Dr. Valentin Nedeff(Romania)

Prof.Dr. FahrushRexhepi (Kosovo)

Prof.Dr. RauchoIlarinov (Bulgaria)

Prof.Dr. Constantin Bungau(Romania)

Prof.Dr. Vladimir P. Sergienko(Belorus)

Prof.Dr. PredragDašić(USA)

Prof.Dr. HidajetShehu(Albania)

Prof.Asc.Dr. HalitShabani(Kosovo)

Prof.Asc. Dr. HusnijaBibiljica (Kosovo)

Prof.Dr. Laszlo Karpati(Hungary)

Prof.Ass. Dr. ShefketJakupi, (Kosovo)

Prof.Dr. Diana Shehu (Albania)

Prof.Dr. ShkëlqimFortuzi(Albania)

Prof.Dr. SeadinXhaferi(Macedonia)

Prof. Dr. Michael Minch (USA)

Prof.Dr. ArmendKadriu(Macedonia)

Prof.Asc.Dr. BlertaDragusha(Albania)

Prof.Dr. NikéWentholt(Netherland)

Prof.Dr. DritaKruja(Albania)

Prof.Dr. SuloHaderi(Albania)

Prof.Asc.Dr. BrilandaBushati(Albania)

Prof.Dr. BesaXhaferi(Macedonia)

Prof.Dr. Arta Bilalli(Macedonia)

Prof.Dr. Laszlo Karpati(Hungary)

Prof.Dr. MiodragBrzaković(Serbia)

Prof.Asc.Dr. DarkoLacmanović(MNE)

Prof.Dr. SalvatorBushati (Albania)

Prof.Dr. SofronijaMiladinoski (Macedonia)

Prof.Dr. Daniel Dobrev, (Bulgaria)

Prof.Dr. Andrej Raspor (Slovenia)

Prof. Dr. Zoran Mastilo(B&H)

Prof.Ass.Dr. HalilKukaj (Kosovo)

Prof.Dr. MirsadNuković (Vojvodina-Serbia)

Doc. Dr. NazmijeMerkoZabzun(Maced.)

Prof.Dr. Tibor Petres(Hungary)

Prof.Asc. Dr. MirijamDibra(Albania)

Prof.Dr. Heinrich Meister (Switzerland)

Prof.Ass. Dr. KamberKamberi(Kosovo)

Prof. Dr. KelesGulbahar(Turkey)

4

Prof.Dr. Naser Raimi (Macedonia)

Prof.Dr. Astrit Mehmeti (USA)

Prof.Dr. AzetaTartaraj (Albania)

Prof.Dr. Edmond Beqiri(Kosovo)

Prof.Dr. ArtanNimani(Kosovo)

Prof.Dr. Kerstin Bree Carlson (Danska)

Prof.Dr. Robert Dimitrejvski(Macedonia)

Prof.Dr. Michael Minch (USA)

Ph.Dr. FitimMaçani(Kosovo)

Phd (c) Rexhep Suma (Kosovo)

Prof. Ass. (c) Dr. ZemaidaMozali(Albania)

Prof.Ass.Dr.VehbiRamaj(Kosovo)

Prof.Dr. JusufMustafai(Macedonia)

Prof.Asc. Dr. FatosUkaj (Kosovo)

Prof.Asc Dr. ElidianaBashi(Albania)

Prof.Dr. Radovan Stojanović(MNE)

Prof. Dr. BiljanaCiglovska(Macedonia)

Prof.Dr. Zoran Todoorović(MNE)

Doc.dr. sc. Dean Sinkovic, (Croatia)

Prof.Dr. Sonja Vitanova(Macedonia)

Prof.Asc.Dr.IlirBerhani(Albania)

Prof.Asc.Dr. ShaipBytyqi(Kosovo)

Prof.Asc.Dr.Alba Robert Dumi(Albania)

Dr. YlvijeBorici(Albania)

Prof.Asc.Dr.JetmireZeqiri(Macedonia)

5

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

KONTRIBUTI I ULEMAVE NË PENGIMIN E MIGRIMIT TË SHQIPTARËVE

PHD (c)Rexhep Suma

Abstrakt:

Ky punim shkencor ka për synim që të ndriçojë dhe të nxjerr në pah, rolin dhe kontributin e ulemave

dhe institucioneve islame në pengimin e shpërnguljes së shqiptarëve nga trojet stërgjyshore dhe ruajtjen

e ekzistencës kombëtare dhe në ngritjen e vetëdijes politike dhe fetare.

Shqiptarët gjatë historisë janë ballafaquar me situata tejet të rënda e sidomos kur kemi të bëjmë me

projektet sllave për largimin e tyre me dhunë nga trojet tona etnike drejt vendeve tjera. Të shtyrë nga

ndjenja dhe mësimet fetare kur vatani çmohet dhe vlerësohet, shumë ulema shqiptar vazhdimisht në

ligjërata, predikimet e tyre, vaze, takime dhe komunikimet me xhemat e popull, kanë shprehur

qëndrimin që të jetohet në këto toka dhe assesi mos të braktiset vendi. Qëndrimi i tyre ishte që të ruhet

atdheu dhe feja.

Ulemat në mënyrë të hapur ju kundërvunë zbatimit të planit famëkeq “Naçertanie” të Ilija Garashaninit,

të vitit 1844, i cili parashihte spastrimin e trojeve shqiptare. Ferhat Draga, në të cilin merrnin pjesë paria

e atëhershme kombëtare e fetare shqiptare siç ishin: Mulla Idriz Gjilani, Shaban Efendiu, Rexhep ef.

Abdullau, Bedri ef. Hamidi, Kadri Saliu, Azem Hoxha, Idriz Cërcëri, Akshi Sulejmani, Mulla Lutfi

Ahmeti, Zenel Ibrahim Strazimiri etj. Sa për ilustrim, parulla kryesore e Mulla Hamidi i Dobërçanit

kundër shpërnguljes ishte:

”Kush shkon në Turqi dhe e len vendin e tij, është pa imanë” .

“Ai që e lëshon vatanin është shkja (i pa fe)”.

Më 1931 Mbretëria jugosllave shpall ligjin mbi kolonizimin e krahinave jugore, kurse më 1937 “Klubi

kulturor serb i Beogradit vendos një projekt për shpërnguljen e detyruar të shqiptarëve të Kosovës dhe

të Maqedonisë drejt Turqisë dhe Shqipërisë.” Konform këtij projekti, qeveria jugosllave, më 29-30

shtator të vitit 1938, nënshkruan një Marrëveshje me qeverinë turke, që njihet si: “Marrëveshja turko-

jugosllave për kalimin e shqiptarëve në Turqi.”. Duhet theksuar se këto politika antishqiptare ishin

projekte të Vasa Çubrilloviçi më 1936, kur këtë diskurs tre vjet më vonë e ndoqi Ivo Andriçi .

Autoritetet e Beogradit, bënin plane të fshehta për deportimin e dhunshëm të shqiptarëve, ndodhi e

kundërta,kur roli i hoxhallarëve ishte tepër efektiv në bindjen e familjeve që të mos lënë vatanin dhe

që në vitet 1938-1941 ranë në minimum.

Fjalë kyçe: shpërngulje, ulema, komjet, racë e pathyeshme.

Ylematë shqiptarë kala e parë e pamposhtur në Kosovë

-Planet mafioze të Patrikanës së Stambollit-

Shtimi i dhunës në mas të madhe dhe represioni nga pushteti serbo-sllavë ndaj popullatës së pafajshme

shqiptare myslimane në përgjithësi, prodhuan dhe nxitën shpërnguljen e detyrueshme të popullsisë së

Kosovës dhe më gjerë drejt Turqisë dhe si pasojë kjo shpërngulje e detyruar ndikoi në dizajnimin e

6

strukturës së popullsisë në baza nacionale e fetare ku veçohet se u zvogëlua dukshëm numri i

shqiptarëve myslimanë dhe u rrit dukshëm numri i popullatës së krishtere (serbe) e cila u vendos në

vendbanimet dhe pronën e uzurpuar nga ana e kolonëve serb dhe malazez.

Pushteti përdori çfarëdo lloj mjeti për t’i diskredituar, nënçmuar ulematë dhe joshur me para, poste,

privilegje të ndryshme ose edhe kërcënimeve që të përkrahnin procesin e shpërnguljes me dhunë.

Kundër shpërnguljes Ulema Mexhlisi i Shkupit në Mbretërinë e Serbo-kroato-sllovene, i cili përfshinte

tërë viset shqiptare nën Jugosllavi, pati një rol të rëndësishëm në organizimin e popullsisë myslimane.

Nisur nga ky fakt, pushteti i atëhershëm jugosllav, te kjo organizatë, shihte një “alete” (vegël) të

fuqishme për realizimin e planeve të veta të errëta, siç ishin: asimilimi i popullsisë myslimane

veçanërisht të asaj shqiptare e turke; dëbimi i dhunshëm i kësaj popullsie për në Turqi dhe kolonizimi i

këtyre viseve me kolona sllave.1

Në shtator të 1924 Komiteti “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”, me udhëzimet e Hoxha Kadriut, dërgoi

në Gjenevë një delegacion që të protestonte pranë Lidhjes së Kombeve kundër barbarizmave të qarqeve

shoviniste serbe në Kosovë. Delegacionin e përbënin Hasan Prishtina, bajram Curri dhe Bedri Pejani,

të cilët paraqitën protestën.

Në të përveç tjerash thuhej:”... ky regjim hekuri, zjarri e grabitjeje përbën shkakun kryesor të një

emigrimi në masë të popullsisë shqiptare drejt Turqisë, emigrim ky që bëhet në kushte të tmerrshme e

që kushton jetën qindra familjeve dhe pjesa tjetër, që mbeten, dënohen me një mjerim të pashërueshëm...

mjafton me dijtë se për mijëra krime të bëra në mes të ditës asnjë nuk është ndjek nga gjyqet... është

vendi i vetëm në botë, ku mund të vriten njerëzit në prani të gjyqtarëve që heshtin.2

Gjatë vitit 1950 të shekullit të kaluar në Kosovë vepruan disa misionarë politikë të kamufluar që për

synonin pastrimin etnik të popullit shqiptarë të besimit islam, sidomos në Kosovë, duke përgatitur

opinionin e gjerë që të gjithë të shpërnguleshin për në Anadoll (Turqi). Për këtë qëllim, nga fillimi i

vitit 1950, me nismën e Patrikanës së Stambollit dhe Patrikanës Serbe, do të merrej një aksion i

përqendruar në Ministrinë e Punëve të Brendshme të Jugosllavisë. Ky aksion udhëhiqej nga krimineli i

njohur Aleksandar Rankoviç, për të dërguan në Kosovë një mision, të cilin e përbënin Moma Markoviçi,

Mita Milkoviç dhe Dushan Mugosha, për krijimin e një “dege” të kombit shqiptarë, vetëm në baza

fetare, “degë” që gjatë regjistrimit do të prononcohej për popullsi turke. Kështu cilësohej si aksion.

Plani jugosllav ishte përgatitur nga MPB, Ministria e Punëve të Jashtme dhe Ushtria, për tu bërë

shqiptarëve jetën sa më të vështirë dhe pa rrugëdalje. Vështirësitë nisnin që nga kushtet e shkollimit

serbisht deri te detyrimi i kazanit të përbashkët në ushtri. Në këtë mënyrë shumica e të rinjve shqiptarë

do të gjendje në pozitë shumë delikate shoqërore dhe kulturore-civilizuese.3

Që të realizohej plani sekret i spastrimit të Kosovës, fronti jugosllav ndërmori aksionin e ekstradimit

të disa intelektualëve shqiptarë, dhe burgosën shumë mësues e myderriz (si Mulla Nuredin Xhinovci,

dhëndër i Ramë Bllacës që vdiq në burgun e Nishit më 1953). Rrezikun më të madh për pushtetit e

përbënin ulematë shqiptarë që atëherë vazhdimisht bënin thirrje popullit të mos shpërngulej. Për këtë

arsye ishte bërë plani që “ulematë” të komprometoheshin në fillim, jo të gjithë por vetëm ata që ishin

në shërbim.

Bazuar në dokumentin sekret nr.03/51 rrjetës së agjentëve të UDB-së i qe dhënë udhëzimi që imamët

të quheshin “dërzhavni imami” (imam shtetërorë) që populli të krijonte version ndaj tyre ngase gjoja

1Dr. Shinazi Memedi, Kontributi i ulemave në ngritjen e çështjes kombëtare,- Kontributi i

Ulema-Mexhlisit të Shkupit në shpërnguljen e popullatës muslimane në Turqi (1930-1941),

simpozium shkencor organizuar nga BFI e Maqedonisë, 17 nëntor 2012, Shkup.f.80. 2 Mr. Qemajl Morina, “Kontributi i prijësve mysliman në formësimin e vetëdijes dhe

identitetit kombëtarë-Kontributi i hoxhë Kadri Prishtinës në mbrojtje të tërësisë së tokave

shqiptare,”, KMSH, BIK dhe BFIM, Tiranë, 28-29 shtator 2012 f.198. 3Prof dr. Hakif Bajrami, Planet sekrete për likuidimin e shqiptarëve nga Kosova 1950-1956,

Kryesia e BIK në Prishtinë, revista Dituria Islame, nr.85, viti 12, tetor – nëntor,

1996.Prishtinë, f.24.

7

“ata po i emëron dërzhava”-shteti, prandaj po punon për të. Në këtë grackë kishin rënë edhe shumë

intelektualë të mirëfilltë sepse me ndonjë “dërzhavni imam” identifikonin të gjithë ulematë.

Prej të gjithë ulemave, si ideologu më i rrezikshëm , që me mësimet e tij nuk lejonte që shqiptarët të

shpërnguleshin në Anadoll, ishte, ishte cilësuar Hasan Nahi (hoxhë xhehnemi), që për likuidimin e tij

ishte angazhuar krimineli Voja Vojvodiç, që punonte në Pejë, por që agjentët e vet i kishte kudo. Po

mençuria e Hasan Nahit do të triumfojë.4

Për fe e atdhe meriton të sakrifikohet çdo gjë

Përpos kësaj shumë imam u kërcënuan me burg e likuidim me familje nëse nuk do të pranon që vet ata

të shpërnguleshin, sikur është rasti i Mulla Tahir Thaçit i cili përveç ndjenjave të pastra fetare, kishte

ndjenja të zjarrta atdhetare. Në dokumentet sekrete të Beogradit, të publikuara nga historiani Dr. Hakif

Bajrami, rreth shpërnguljes së shqiptarëve, emri i Mulla Tahirit është shënuar dy herë, ku shkruante:

”Dy herë i janë kërcënuar që të shpërngulej për në Turqi. Nëse nuk shpërngulej, do ta burgosnin me

familje në Nish...”!

Gjatë viteve 1950-1960, Mulla Tahirin e burgosën dy herë dhe në burg kishte vuajtur shumë, por ai nuk

fliste kurrë, më shumë fliste trupi i tij i dërrmuar, i shkretë, se ai vetë!.. Edhe mbas vuajtjes së burgut,

Mulla Tahiri jetoi në Gjakovë në skamje, po nuk e lëshoi Kosovën, derisa i mbylli sytë, më 1984, në

moshën 86 vjeçare.5

Për fe e atdhe ishte thënë në një mevlud në Llap më 1953-meriton të sakrifikohet çdo gjë. Ai që ua

kthen shpinën varreve të stërgjyshave, ai ka tradhtuar kombin, ai e fyen Zotin e madhërishëm.

Prijësit fetarë fatin e tyre e kishin të lidhur shumë ngusht me fatin e popullit dhe për këtë gëzonin

mbështetej dhe respekt të madh në mesin e popullatës. Mirëpo ulematë këtë respekt nga popullata e

kishin fituar me vepra e me këshilla. Janë të njohura fjalët e Mulla Hajriz Bllacës së Dyzit, në xhaminë

e Dumnicës, ku ishin mëse 10 mijë veta, publikisht pat deklaruar: “Ai që lëshon vendin e vet, ai është

short që mbetet pa iman. Zoti ka thënë: respektoni Allahun dhe Pejgamberin, mos u përçani mes vete e

të dobësoheni e të humbni fuqinë (El enfalë,46). Vllazëni kjo tokë është tokë e mirë, atje ku po na

detyrojnë me shkue, ajo tokë nuk është e jona, ajo tokë pasha kit Kur’an, neve nuk na sjell bereqet, neve

atje mizat kanë me na u farue e lene ma uria dhe skamja. Këtu në Kosovë, qite farën si t’duesh dhe kur

t’duesh, marë del, se kjo tokë e din gjuhën tonë”

Ulematë edhe në rajonin e Drenicës gjithnjë e më tepër po e dëshmonin vetën si atdhetar të denjë sepse

nuk ishin pajtuar të mbanin derse nëpër xhami për “jetën pa brenga në Turqi” si i kishin porositur

misionarët e panjohur, që shtireshin si “njerëz që jetojnë dhe flenë me Kur’an në dorë”.

Jemi përgjegjës për varret e prindërve tanë para Zotit dhe para kombit

Shëmbëlltyrë e historisë sonë kombëtare e fetare - Mulla Idriz Gjilani (1901-1949) ishte atdhetar

konsekuent; orator, mjeshtër i penës, besnik i fjalës, mësues fetar dhe mualim, ideolog dhe luftëtarë i

lirisë . Ai pandërprerë propagandonte kundër shpërnguljes së shqiptarëve thoshte “pa nji atdhe të lirë

feja nuk mbahet, nuk mund t’ushtrohet”.

4 Prof dr. Hakif Bajrami, Planet secrete për likuidimin e shqiptarëve nga Kosova 1950-1956,

Ibid. f.26. 5Mexhid Yvejsi “Mulla Tahir ef. Thaçi”, revista “Dituria Islame”, nr.291, viti 28, BIRK,

2014, Prishtinë. f.53.

8

Ai ishte krah i djathtë i Ferat Dragës për Anamoravë. Kontributi i tij për pengimin e shpërnguljes së

shqiptarëve nga Kosova dhe viset tjera shqiptare të cilat i zbatonte qeveria jugosllave ishte i madh dhe

me efekt kombëtar. Shkonte prej njërit katund në tjetër, prej një mexhlisi në tjetër, prej një xhamie në

tjetër edhe në deka popullit i vinte në spikamë rrezikun e thërriste: ” Jemi përgjegjës për varret e

prindërve tanë para Zotit dhe para kombit. Nuk guxojmë të heqim dorë prej tyre, t’i lemë të shkreta për

t’i lavruar derrat e naçalnikëve sllavë!. Jo vetëm në Turqi por as në Shqipëri nuk bën të shkojmë. Zoti

në Kur’an na ka bërë përgjegjës për vatanin dhe kombin”6.

Më 1949 Mulla Idrizin e djegin në zjarr për të mbetur shembull te pasardhësit si luftëtarë dhe për të

vdekur si fetar atdhetar dhe patriot.7

Roli i Ataullah efendi Kurtishit, në pengimin e shpërnguljes së popullsisë shqiptare ishte shumë i madh,

sidomos në viset e Shkupit, Kumanovës e të Preshevës. Ai, gjatë fushatës së tij kundër shpërnguljes, e

demaskoi projektin sllav për pastrimin e myslimanëve nga trojet tona etnike, i sqaroi dëmet dhe pasojat

e emigrimit, qëllimin e vërtetë të kësaj çmendurie serbe, me qëllim që ti largojë myslimanët e

posaçërisht shqiptarët nga këto troje dhe t’i instalojë diku larg në Anadoll, ku do të shërbejnë si tampon

zonë në mes turqve në njërën anë dhe armenëve dhe kurdëve në anën tjetër.8

Mulla Adem Emërllahu (1850-1921) nga Prapashtica ishte njëri ndër veprimtarët e theksuar në

Lëvizjen Kombëtare Shqiptare e sidomos në kryengritjen e vitit 1910 i krahut të djathtë të Idriz Seferit

me Mulla Sinan Maxheren e Karadakut (Preshevë), i cili do të dënohet me varje nga xhonturqit në

Kaçanik më 1910 (Ahmeti, 2011).

Ai veprimtarinë e vet do ta vazhdonte edhe pas pushtimit të Kosovës nga Serbia më 1912. Kurse familja

e tij ishte gjithnjë nën trysninë e pushtuesve, por kjo trysni sikur nuk e lëkundi në bindjet e tij. Ai,

edhe pse u lut nga të afërmit e tij që ta lëshonte vendin dhe të shkonte diku në brigjet e Anadollit, ku

do të tretej përgjithmonë, sikurse bëri djali i tij Halimi, pati vendosmëri të patundur për të mos e lëshuar

vendlindjen dhe ky fakt është tregues i qartë që flet për personalitetin e këtij njeriu, sepse sikur të merrte

një hap të tillë dhe të shpërngulej prej vendit, sigurisht se me të do të shkonte edhe një pjesë e madhe e

popullatës së asaj ane, e që natyrisht një gjë e tillë do t’iu konvenonte pushtuesve të asaj kohe.

Aktivitetin nuk e ndërpreu deri në fund jetës kur më 10 janar 1921, ushtarët dhe xhandarët serbë e

vranë në prag të shtëpisë, bashkë me nëntë anëtarë të familjes.9

Me detyrimin e këtyre ulemave ishte planifikuar që të tundej tërë popullata shqiptare e rajonit të Ferizajt

dhe Kaçanikut për Anadoll, për t’u realizuar marrëveshja famëkeqe Xhentellmene Tito- Kyprili, e vitit

1953, e përpiluar në Split si atentat kundër të gjithë muslimanëve të Jugosllavi dhe sidomos kundër

shqiptarëve.10

Të gjithë këta ulema që ishin në listën e pushtetit serb për likuidim, ishin njerëz me autoritet të lartë

dhe ishte paraparë që gjatë vitit 1954 të detyroheshin me familjen e tyre, të shpërnguleshin në Anadoll,

në vilajetin Mysh për të çel rrugë masive të popullit shqiptarë, tek i cili kishin ndikim. Ndaj këtyre

6Dr. Muhamet Pirraku, Shëmbëlltyrë e historisë sonë kombëtare-mulla Idriz Gjilani (1901-

1949), Dituria Islame, nr.47, Prishtinë, viti 8, mars 1993, f.29-30. 7 Dr. Fahrush Rexhepi, Periodiku shqiptar islam, gjysma e parë e shekullit XX, Dituria

Islame, Prishtinë 2013, f.114. 8Mr. Taxhudin Bislimi, Medreseja e Ataullah Efendiut dhe nxënësit e saj, Shkup, 2011, f. 80. 9 Ahmeti, N.(2011), Krerët fetarë në lëvizjen kombëtare shqiptare në vilajetin e Kosovës

(1878-1912), Instituti Albanologjikë, Prishtinë, p.137 10 Prof dr. Hakif Bajrami, Planet sekrete për likuidimin e shqiptarëve nga Kosova 1950-1956

(2), Dituria Islame nr. 87,1997.

9

ulemave ishte paraparë të bëheshin provokime të ndryshme, duke filluar me diskreditimin moral e deri

te kërcënimi dhe rrahjet para anëtarëve të familjeve ose para xhematit në xhami, siç shprehet prof Hakif

Bajrami.

Muhamedi a.s. nuk preferon arratisjen prej vendlindjes

Xhelatëve të UDB-së, myderriz Mulla Rashit Prugovci (Prishtinë) iu kishte thënë: Mua nuk ka para që

më blen dhe nuk ka çmim që më shet. Nderi i fesë sime, i të Madhit Zot që më ka falë asht ma i madh se

çdo pasuni. Unë Turkinë e kam në respekt, por komjeti jem është shqiptarë. Islamizmi nuk ka atdhe.

Ku është Zoti, aty është edhe emni i madhit Muhamed i cili nuk preferon arratisjen prej vendlindjes.11

Ligjëratat dhe vaizet e hoxhallarëve nëpër xhami këshillonin xhematin që të mos e lëshonin trojet e

veta. Porositë e tyre e forconin dinjitetin e popullit në çdo lëmi.

Ulemat nuk e donin të flisnin edhe “gjuhën e okupatorit” siç kishte thënë Mulla Shaban Arifi,- nuk e

kam në zemër kurrë. Unë e di se çka i kanë ba këta hoxhë Brezhnicës, por Zoti asht i madh, atij i kofshim

falë dhe këtu me dy lug nuk ka.

Por edhe ata ulema që me dhunë detyroheshin të shpërngulen prej Kosove në Turqi, vazhdonin të

mbanin qëndrimin e palëkundur se pjesa tjetër e komjetit me asnjë kusht nuk duhet t’i lëshojë vatrat e

stërgjyshërve. Kërkesën e tyre, ulematë e shpërngulur e përsëritën me këdo që e takonin”, thuhet në një

analizë të Tanjugut të marrë nga Konsullata jugosllave në Stamboll.

Shumica e ulemave ishte maltretuar në çdo mënyrë, por asnjëri nuk kishte thënë për askënd që “duhet

të ndiqet ” Është fenomen, thuhet në një raport të PKJ-së, se si këta njerëz të shkolluar në një sistem të

vjetër në asnjë moment nuk janë labil. Në karakterin e tyre , thuhet aty, më tepër ka ndikuar rrethi

kombëtar, dhe që të mbesin të pathyeshëm ka ndikuar shkollimi e mësimi kur’anor dhe bindja absolute

e tyre në fatin e njeriut. Është në interes të shtetit, thuhet aty, që sa më parë këtë racë të pathyeshme ta

përzëmë jashtë kufijve, sepse në të ardhmen këta do të ndikojnë në rininë e re, e cila kur të armatoset

me dituri evropiane, (plus) fanatizmi oriental, do të bëhej nj NYE shumë i ngurtë që do të sjellë

probleme.12

Kontribut determinues

Kontributi i ulemasë shqiptare ishte determinues si në marrjen pjesë aktive nëpër kryengritje të shumta,

duke i udhëhequr ato, por edhe duke u dhënë kurajo luftëtarëve të lirisë me këshilla e vepra dhe me

autoritetin të cilin e gëzonin në masë. Ulemaja shqiptare ishte e motivuar nga mësimet kur’anore dhe

porosit e Muhamedit a.s. që të japin në vazhdimësi kontributin e tyre për liri e pavarësi.

I madhi Zot në Kur’anin famëlartë thotë: “....Vërtet Allahu nuk e ndryshon gjendjen e një populli derisa

ata të ndryshojnë gjendjen e tyre...”(Rad, 11).

Po ashtu, një kontribut të madh kanë dhënë edhe institucionet fetare islame, si xhamitë, meketebet,

medresetë, teqetë etj., të cilat ishin çerdhe të përpjekjeve për mbijetesë dhe pavarësi të shqiptarëve, si

Kompleksi i medresesë "Mehmed Pasha", xhamia "Sinan Pasha" në Prizren, medreseja “Pirinazir” e

Prishtinës, Medreseja e Tiranës, medreseja e Isa begut dhe medreseja Meddah në Shkup, Medreseja e

Madhe në Gjakovë etj. e deri tek kontributi që ka dhënë në dekadat e fundit medreseja "Alaudin" në

11Prof dr. Hakif Bajrami, Planet sekrete për likuidimin e shqiptarëve nga Kosova 1950-1956

(2), Ibid f.30. 12 Prof dr. Hakif Bajrami, Planet sekrete për likuidimin e shqiptarëve nga Kosova 1950-1956

(3), revista Dituria Islame, nr.88., shkurt 1997. f.28.

10

Prishtinë, ku gjatë viteve ‘89-‘99 u mbajtën 1230 tubime të karakterit politiko shtet formues, nëpër të

cilën kaluan kokat më të ngritura e të ditura, për ta bërë Kosovën shtet.13

Ekzodi po paralizon shtetin e ri të Kosovës

Në prag të shënimit të shtatëvjetorit të shpalljes së pavarësisë së Republikës së Kosovës, shumicën e të

rinjve i gjejmë të zhgënjyer dhe të dëshpëruar me rrjedhat dhe zhvillimet në vend. Ata, por edhe

popullata jonë, kanë pritur që pas shpalljes së pavarësisë të krijohen kushte më të mira dhe perspektivë.

Skenat nga ikja masive e qytetarëve tanë nga vendi janë më tmerruese që po përjeton vendi ynë prej

përfundimit të luftës së vitit 1999.

Foshnje, fëmijë, gra shtatzëna, të rinj e pleq, t’i shohësh çdo ditë që shtyhen për të hipur në autobus

për Hungari, secilin nga ne duhet ta vrasë ndërgjegjja, nëse është prej atyre që ia dëshiron të mirën

këtij vendi. Faktorët e këtij migrimi janë të shumtë, ndoshta dikush edhe me arsye, por prapëseprapë

nuk është në rregull të veprohet kështu.

Për çudi, ndoshta kjo nguti e qytetarëve tanë është edhe në esencën e krijimit të njeriut, e që Allahu e

ka thënë edhe në Kuran: “Insani (njeriu) u krijua i ngutshëm”. (El Isra, 11).

Edhe pse shkaqet që i shtyjnë këta njerëz për t’u larguar nga vendi janë të disa llojësh, sikurse është

gjendja sociale, pakënaqësia me punën e institucioneve etj., disa prej të cilave edhe nuk duhet të

ndodhin në vendin tonë.

Duke iu referuar një të përditshmeje, e cila publikoi shifra vërtet rrënqethëse të braktisjes së shkollave

nga ana e nxënësve dhe së këtejmi emigrimi në vendet e BE-së, alarmi për këtë çështje vetëm se është

ndezur. Mediet evropiane filluan të na krahasojnë me popujt nomadë, madje edhe të na fyejnë rëndë.

Kjo nuk përkon me traditën dhe të kaluarën tonë historike.

Edhe gjigantët mediatik i kushtuan rëndësi të theksuar eksodit që po ndodh në Kosovë. Kështu gazeta

britanike “The Telegraph” në artikullin e saj të botuar shkruan se eksodi nga Kosova: Përse u larguan

mijëra njerëz, shprehet se Kosova ka humbur rreth 50.000 njerëz gjatë dy muajve të fundit, shumica

prej tyre janë larguar me autobusë në drejtim të Gjermanisë. Çfarë është duke ndodhur në këtë cep të

vogël të Ballkanit. Kosova, shteti më i ri i Evropës, e fitoi pavarësinë më 2008, pas vendimit të Tony

Blairit dhe Bill Clintonit për ta bombarduar Serbinë, duke e detyruar të tërhiqej, më 1999. Kosova

poashtu është shteti më i varfër i Ballkanit, me një GDP vjetore për kokë banori prej 2.500 funtesh.

Vende pune nuk ekzistojnë në shumë rajone, papunësia mesatare është 45%, derisa arrin në 60% tek

ata të moshës deri në 24 vjet.

Por arsyeja pse po ndodh kjo tani mbetet mister- gjendja ekonomike nuk është asgjë e re. Dhe disa

dyshojnë se autoritetet serbe, që panë konvojet me autobusë duke u larguar nga Kosova, nuk hezituan

t’i mbyllnin sytë para rënies së një shteti, pavarësinë e të cilit refuzojnë ta njohin-dezertimi masiv nga

Kosova u shkonte për shtat qëllimeve të tyre politike. Plus, derisa mijëra njerëz hipnin në autobusë për

në Beograd, e më pas në kufirin me Hungarinë, biznesi po lulëzonte për ndërmarrësit serb- si të

ligjshëm, ashtu edhe të paligjshëm .14

Edhe eksodi i fundit i ikjes masive nga Kosova ka alarmuar edhe institucionin e BIK-së. Myftiu i

Kosovës, Naim ef. Tërnava, në mbledhjen e 12 shkurtit 2015 me kryetarët dhe sekretarët e Këshillave

13http://bislame.net/fjalimet/310-pvkfmyftiu, fjala e myftiut të Kosovës, Mr. Naim

Tërnava,në hapje të konferencës shkencore “Kontributi i prijësve myslimanë në formësimin e vetëdijes dhe identitetit kombëtarë”, 28-29.09.2012, Tiranë, 14Exodus from Kosovo: Why thousands have left the

Balkans,http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/kosovo/11426805/Exodus-from-Kosovo-

Why-thousands-have-left-the-Balkans.html, By Harriet Alexander, Pristina 21 Feb 2015

11

të BIK-së, ka kërkuar Këshillave, e përmes këtyre edhe të gjithë imamëve anekënd vendit, që të

angazhohen e të kontribuojnë në ndaljen e fenomenit të migrimit të popullatës nga vendi.

Myftiu Tërnava tha se fenomeni i ikjes nga vendi është një përjetim i rëndë. “Pamjet e fëmijëve, të

rinjve e grave tona nëpër male e kampe janë të rënda e brengosëse, prandaj duhet që ne si shoqëri e

popull të jemi përgjegjës për këtë që po ndodh, dhe duhet të bëjmë më të mirën e mundshme që ky

fenomen të ndërpritet dhe popullit t’i rikthejmë besimin dhe t’i hapim perspektivën në vendin tonë”, ka

thënë Myftiu Tërnava.

Tërnava gjithashtu tha se hoxhallarët, teologët e kanë për obligim-farz të bisedojmë me njerëzit tanë:

“Pra të jemi pranë tyre dhe të ndikojmë tek ata aq sa është e munduar, që ata mos të marrin rrugën e

migrimit ilegal. E bashkëndiejmë gjendjen dhe atmosferën që është krijuar në vendin tonë dhe në

shoqërinë tonë, por duhet të japim maksimumin që tek populli ynë të rikthehet ndjenja e besimi në

vendin tonë, në të ardhme tonë, në perspektivën tonë”15.

.

12

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

EDUCATIONAL SERVICES AND PRIORITIES IN ALBANIAN REFORMS,

PERFORMANCE QUALITY AND LONG –TERM OBJECTIVES

Elona REXHO, Alba DUMI “Ismail Qemali” University, Vlora, Albania

As representative ofthe national educational service,this paper has the purposeto supply future

Albanian citizen proper knowledge, adequate skills and capacities, in order to be educated and

committed to the implementation of the economic and development national plan. This system

aims to meet the domestic needs of the labour market and socio-cultural aspirations of the people

with prerequisite forms in economic growth and sustainable development of the country.

The National Strategy on University Education stipulates short-term and mid-term objectives and

goals for the system and introduced policies on strategic priorities for the following years. The

concept of evaluation must be considered as a psycho-social and administrative process which

has its own impacts on the motivation and performance of the public administration. The right

relations are not only the success of the administration but also a guarantee of a qualitative

management.

Key words: Educational services, individual performance, national strategy, develop the

objectives

1. Introduction

At the beginning of the ’90 Albanian state undertook deep changes, stimulating education with the

objectives of economic improvement and social injustice. The new role of the state determined new

obligations for the public, central and local administration. During this period the administration was

nearly totally politicized and there were no clear divisions between the political and techno-professional

function. During this period the model of the political control was inappropriate and out of logic and it

was still in the development phase.

The laws were approved during this period.During 1996-1999 the politicization of the

administration ended and the administration was based on merits; the division between the political and

techno-professional was clear. The administration had the possibility to implement development

system, in the human resources management, in the central and local institutions, especially

ineducation. This reform goes beyond the institutional improvements up to radical changes in the vision,

attitudes and conduct of all committed stakeholders.

Decentralization of the educational sector shall ensure the extension of participation and increase

of the effectiveness of groups of interest in the outline of educational projects and their implementation.

This process shall be carried out through a proper balance between the centralization and

decentralization, being accompanied by the public awareness of potential risks and chances of success.

Lectors, professors or lectors, members in auditorium, as human resources “discovered” in the 1930s

with the human relations school.

13

The strategy is in line with the main trends of education in Europe and in the world, aiming to adopt

the development of university education. The governmental vision for mid-term and long-term policies

of the sector is in the focus of development of the human recourses. It incorporates the suggestions of

the academic community and of the groups of interest within the country. The strategy represents the

pillar of an Action Plan with tasks scheduled to be implemented until 2013.

Process1:Teaching methodology, this process of implementing this strategy, the leadership role

is based on rules and extreme strict responsibilities toward the students, in order to handle the

unexpected difficulties and obstacles the work of all the students to achieve their goals and

purposes. (De Bruijn & Henglenn 2002: 12).

Process 2: The second definition of human recourses management (HRM) encompasses the

management of people in organizations from a macro perspective i.e. managing people in the form of a

collective relationship between management and employees. The successful completion of basic

education is significantly influenced by the poverty level of families.The enrolment rates in basic

education for the non-poor are 101.1 per cent (gross) and 94.1 per cent (net), for the poor are 97.15 per

cent (gross) and 91.6 per cent (net), and for the extremely poor are 90.9 per cent (gross) and 88.6 per

cent (net). (Guxholli Z, 2011:8)

The gross enrolment rate of children living in households unable to meet their basic food

requirements is 5 per cent lower than that of children living in non-poor households. The extended

period of poverty seems to have fostered a general lack of confidence and interest in education despite

the traditionally high regard for education by Albanians in the early nineties as indicated by the high

literacy rates at all levels of society at that time.

2. Literature review

This approach focuses on the objectives and outcomes of the HRM function. What this means is that

the HR function in contemporary organizations is concerned with the notions of people enabling, people

development and a focus on making the “employment relationship” full-filling for both the management

and employees(Selznick 1957: 2). The definitions emphasize the difference between personnel

managementand human resource management(Robbins1998: 6).To put it in one sentence, personnel

management is essentially “work-force” centered, whereas human resource management is “resource”

centered. The key difference is about fulfilling management objectives of providing and deploying

people and a greater emphasis on planning, monitoring and control(De Bruijn 2002: 13)The hypothesis

coming next: Learning process is difficult,but if someone(students themselves) is not given what is

meant hard to resolve, human being never knows how far reaches.Often in everyday life student-teacher

relationship is mutual and the leadership responsibility is high. Regardless to the specifics roles of HRM

that takes the position of teacher relations, fundamental is to be perceived as work relationship, which

are characterized by tolerant communications that runs through good will of understanding and bon-

sense. Tolerantia=Patience (a Latin word).

Cultural differences between nations can be, to some extent, described using first four and now

five, bipolar dimensions. The position of a country on these dimensions allows us to make some

predictions on the way the society operates, including the management processes and the kind of

theories applicable to the management.As the word “culture”plays such an important role in this paper

research.Culture is a construct which is “not directly accessible to observation but inferable from verbal

statements and other behaviors and useful in predicting still other observable and measurable verbal

and nonverbal behavior” (Dhima A 2003:12).

14

The person who would lead must be able to transmit his ideas, convictions, purpose, methods,

and approaches to the force that will carry them into action. Further, he must communicate quickly and

accurately, so there will be no confusion or delay in the implementation of his planned actions. (Zaccaro,

S.J, Foti, R.J & Kenny 1991: 23)Even more important, a leader must have ability to communicate to

his staff the need for their personal dedication to whole organization. Only by communicating

enthusiasm can a leader motivate his people to the level of achievement result in a successful operation.

(Andrew B.M & Ross, J1980: 123)

Graph 1: The Maslow Hierarchy of needs and human roles, (Dumi, Alba, 2012, AIJS Journal)

The levels resonated and reminded me of another theory, Maslow’s Hierarchy of Needs, which

is used help explain personal motivations and needs in reaching ones full potential. This graphic 1: show

the levels of some indicators (Management roles, leader intelligence, human roles, human intelligence),

for each level of Maslow’s hierarchy. The most basic “need” or skill is to be an effective and strong

writer.Young professionals cannot expect to climb the professional ladder without mastering the

technical skills.

Cultural differences between nations can be, to some extent, described using first four and now

five, bipolar dimensions. The position of a country on these dimensions allows us to make some

predictions on the way the society operates, including the management processes and the kind of

theories applicable to the management.As the word “culture”plays such an important role in this paper

research.Culture is a construct which is “not directly accessible to observation but inferable from verbal

statements and other behaviors and useful in predicting still other observable and measurable verbal

and nonverbal behavior” (Dhima A 2003:12). The graph 1: show the relation of Maslow Hierarch with

human intelligence.

3. Methods andMaterials

The education sector reform has started its efforts to improve efficiency, such as overall sector finance

reform with the introduction of per capita funding, which will result in freeing up funds for other priority

needs. Additional consideration of whether the solutions proposed in the Strategy and Action Plan are

the most cost effective means to reach goals is also critical to ensure sustainability of investments, while

0

10

20

30

40Human inteligence

Leader Inteligence

Human inteligenceHuman role

Management rolesManagement

Inteligence

15

ensuring equity and equality in access to quality education is simultaneously addressed in the reform

process.

The analyzing data has to do with the performance evaluation is mainly characterized by qualitative

indicators and there are only a few quantitative indicators. According to the data collected from the

questionnaires on the employee asses with the importance of the performance evaluation in 100%, they

concretize it with the objectivity in the evaluation. To the question “Is the performance evaluation

objective in your institution?”- 30% answered positively, 44% avoided the answer and 26% of them

think that it is dictated from the subjectivity of the leaders. According to the questionnaire the major

part of the questioned employees think that the performance evaluation takes to conflicts between the

subordinate and the superiors. This is also another factor that contests rewarding according to the

performance.

Figure 1: In this figure we see the relations between labeled individualism, collectivism and relation in

groups.16The indicators of individualism and members group actions. Bradler& Sediss

3.1 Assessment of results monitoring frameworkfrom Albanian educational sector

The second priority that emerges is to build the managerial capacity of key personnel in the Ministry of

Education and Science, affiliated educational institutes and educational administration at decentralized

levels. A variety of measures has been recommended in the plan for restructuring and increasing

effectiveness of the Albanian educational ministry, including installation of various kinds of systems

for efficient use of human and financial resources. As the country is undertaking the decentralization

process, the education system is preparing itself to implement this strategy. The implementation

platform is designed to achieve sharing of functional responsibilities and identifying the right and proper

conditions to increase responsibilities on the function at decentralized levels.

During 2006, the Ministry of Education and Science approved the Preschool Strategy to be an

integral part of the Pre-University Strategy requiring cross sect-oral consideration. This step among

others is expected to increase the budget allocations for the 3 to 6 year old age group and influence the

donor agenda for more funds for preschool. Using the estimation done by MOE for cost of the preschool

child/year which is assumed to be 18,000lek/child it results that to implement the Strategy, a cost of

2,3Bradler& Sediss,Individualism and organizational behavior.The university text book: Kingston, Ontario,

1989.16The indicators of individualism and members group actions.

4The performance evaluation is mainly characterized by qualitative indicators and there are only a few quantitative

indicators, Higgins, J. Theory for regression data analyze.

16

US$35 million is required in the next five years to provide preschool services to children 5 – 6 years of

age. (Guxholli Z, 2011:13)The funding gap for each year to provide these is approximately US$7

million. This does not include the capital investment costs of building kindergartens as these will be

provided by the local government. MOE will put in place a better system to plan the cost of preschool

services.(Guxholli Z, 2011:7)

This is also another fact that contests rewarding according to the performance. (Higgins,

J.1983:12:23). Autonomy might be described as freedom for higher education institutions (HEI) to run

their own affairs, in particular in relation to staff, students, curricula (teaching and examining),

governance, finance and administration. The following issues are relevant in the allocation of funding

to higher education institutions: 1.Negotiation on the basis of an estimate from the institution, 2.Fixed

on the basis of past costs, Performance indicators play a role in funding allocations. Research is funded

separately.The scenarios designed were built to achieve primary education completion, based on high

case, middle case and base case scenario. The three models take into consideration:

Albania’s specific demographic, economic and educational contexts;

The economic forecast made by the Government of Albania and other international

organization;

Sensitivity analysis to assess the impact of changes in key parameters on financing

requirements and other key output variables.

4. Conclusions

The governance in education, particularly in terms of the decentralization represents aviewto be

developed in accordance with the current standards. In a general perspective, the application of a

centralized management level in the national governanceand in the area of services in particular, leads

to the reduction of effectiveness and efficiency of the public administration. Decentralization of the

system of management and servicesis a key component of the broader decentralization process

undertaken in Albania.While formal restructuring toward the decentralization has marked significant

progress in several sectors, including the sector of education, the progress of the decentralization of

responsibilities and of the decision making authority from central to local level for the pre-university

education has not been satisfactory.

First, there is a lack of the full operational link of the school with the community as a democratic

obligation to provide good education to everyone. There is a lack of encouragement of the power of the

family for the social character of the community, to fully invest efforts in the area of education. This is

based on the inadequate level of participation and the responsibility of all stakeholders.

The consequences are present in respect of the malfunctioning failing to meet the needs and

requirements of the community of educational leadership, school management, contenting of curricula,

financial planning and management, school maintenance, personnel management to offer a modern

educational service and discharge the integrating function of schools.

Reform and strengthening of policy making, management and decision making capacity is one of the

priorities in the framework of the European Partnership according to which: “The government is

committed to realize the school autonomy through the educational reform in cooperation with the

groups of interest”

At central level: Restructuring of the Ministry of Education and Science and subordinate

institutions by building a clear management performance- based scheme. At regional level:

17

Restructuring of the Regional Educational Directorates and Educational Offices in view of further

developing capacities in support of schools.

In the framework of decentralization: Decentralization and delegation of responsibilities and of

decision making authority from central to local governance level.

At school level: Reaching school autonomy in the area of subject programs, in financial level,

personnel and management at school level, in such case completing it with the legal basis. The

respective implementing body Development of policies based on data oriented and on school

decisionscan launch the research based on such results, functioning of the information management

system in the area of education.

References:

Bodie, Zvi (Nobelist), 2002, “Educational reforming strategy” Finance Journal, USA, vol 3 nr 11.

Bishop, E. B. 1969, Planning and Control”, Long Range Planning, 80-87, Oxford University.

Bradler & Sediss, 1989,The report Company and HMR training: Kingston, Ontario.

Dhima, Adrian, 2003, The reform of public sector in Albania, The Institute for Legal and Public

Publications, Albania MOE.

Dumi, Alba, 2012,The role of university in reform of public sector, AIJS Journal, vol 2 Nr 3, pp 135,

Spienzza, Roma, Italy.

Glueck, W.F. and Jauch, L. R. 1984, Business Policy and Strategic Management, 4th, McGraw-Hill,

New York

Goffin Robert, 2001,The assessment of the affects of certain public and private projects on the

environment”, p 123-129 New York

Guxholli Z, 2011, Albanian reforms and EU, Albanian institute of sociology, Tirana, Albania

Higgins, J. M. 1983” Organizational and Strategy” Management strategy” 2ndDryden New York, pp

145

Hofer, C, W Schendel, 1983, Strategy Formulation: Analytical Concepts,Oxford University, USA

Govern of Albania Project 2009” Economy and identity” pg 14, Tirana University,Albania

Nilufar, Egamberdi, “Educational reforming strategy,Center for Economic and Socialp 40-48 MJSS

Roma Italy

Paul Samuelson, 2009 Nobelist Oxford: Clarendon Plan and Economy Oxford University Text

book.New York

Progress Report 2013” Economy reforming and development”, Republic of Albanian, Publish in

www.econ.al

Progress Report 2011,National education strategy, EFA, Tirana University, Albania

Report” Reform and strengthening of policy making” 2012, publish in www.alb.gov.alAlbania

18

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

PËRMRAT E GJUHËS SHQIPE KUNDRUALL PËREMRAVE TË GJUHËS ANGLEZE

MA. Yllka R.Imeri - Universiteti “Fehmi Agani” Gjakovë

Abstrakti

Qëllimi i këtij punimi është që të trajtojmë përdorimin e përemrit në gjuhën shqipe, dhe në

gjuhën angleze. Gjithashtu do të shtjellojmë edhe për llojet dhe klasifikimet të përemrit.

Metoda e përdorur në këtë punim është metoda e analizës teorike. Analizimi teorik i bazuar në

vepra dhe punime të ndryshme shkencore, profesionale, nga fusha e gjuhësisë, me theks të

veçantë gjuha e shkruar, do të na mundësoj dhënien e përfundimeve të caktuara për problemet

kyçe të hulumtimit.

Ne do japim një krahasim të përemrit midis gjuhës shqipe dhe gjuhës angleze, do e vërejm se

gjuha shqipe me gjuhën angleze kanë shumë dallime por kanë edhe disa ngjashmëri.

Fjalet kyçe: përemri, krahasim, gjuha shqipe & gjuha angleze

Krahasimi i përemrit midis gjuhës shqipe dhe gjuhës angleze

Në gjuhën shqipe rendi i përemrave pyëtës mund të lëviz leht pa e shkatërruar kuptimin e

fjalisë, kurse në gjuhën angleze ky ndryshim nuk është i mundur; përemrat pyëtës duhet

gjithëmonë të vëndosën para foljes, kemi shembull: What is this? apo What is that?

Përemrat vetorë (Personal pronouns)

Përemrat vetorë në vetën e parë, dytë dhe të tretë, njëjes dhe shumës në gjuhën angleze dhe

gjuhën shqipe kanë rolin e kryefjales (në fjali) dhe gjithmonë vendosen përpara trajtes foljore

kurse në fjalitë pyetëse janë të vëndosura mbrapa trajtes foljore.17

Albanian English

Unë po flas. I am a student.

Ai po shkruan. She’s a daughter.

Çfarë po bën ti? Are you his son?

17A student’s grammar of the English language, Sidney Greenbaum & Randolph Quirk, Essex England 1990

19

E veçanta në këtë krahasim është se tek fjalitë pyetëse në gjuhën angleze përemri para vetes ka

foljen “are you” kurse gjuha shqipe tek fjalitë pyetëse folja para ka përemrin pyetës “çfarë”.

*Fjalitë pyetëse dhe veçoritë e interpretimit të tyre

Përdorimi i gjuhës sipas sintaksës nënkupton një varg skemash, brenda të cilave ligjëruesi

krijon fjali. Pra, gjuha përbën një rrjet fjalish të formuara drejt. Po e tregojmë me një shembull

të shqipes. Gramatika jonë normative kërkon dallimin e prerë të Kush? si përemër për njerëzit

nga Cili? për të gjitha rastet. Mirëpo mjaft shpesh ne e përdorim Kush? për të pyetur për sende.

Arsyet e këtyre parregullsive janë të ndryshme, midis tyre ka dhe shkaqe jashtëgjuhësore.

Nocioni qëndror i këtij diskutimi është kuptimi, i cili shumë shpesh shihej te rregullat e logjikës

(filozofi) ose të sintaksës (gjuhësia gjenerative)18 . Kjo u kundërshtua nga shumë studiues, të

cilët kishin arritur në përfundimin se kuptimi i fjalisë del në përdorimin e saj. Dell Hymes19

shpjegon se ‘ ka rregulla për përdorimin e gjuhës pa të cilat rregullat gramtikore s’do të kishin

vlerë’. Të dish një gjuhë nuk do të thotë thjesht të dish gramatikën e një gjuhe pasi gjuha në

vetvete i shërben një larmie funksionesh.20 P.sh., të dish se Do you drink? (A pi?) është një

pyetje në kohën e tashme është diçka, por të dish se po kjo pyetje mund të përdoret dhe si ofertë

është diçka tjetër.

Father: Do you drink?

Young man: No, thanks, I’m cool.

Father: I’m not offering, I’m asking IF you drink. Do you think I’d offer alcohol to teenage

drivers taking my daughter out?

Babai: Pi?

Djaloshi: Jo, faleminderit, nuk dua asgjë për të pirë.

Babai: Nuk po të ofroj, po të pyes nëse pi. Mendon ti se do t’i ofroja alkol adoleshentëve që

ngasin makinën, e për më tepër atyre me të cilët shoqërohet vajza ime?

Fjalitë pyetëse kanë funksione të ndryshme. Edhe një fjali pyetëse e thjeshtë në kontekstin e

dhënë, mund të jetë një akt i zhdrejtë, domethënë një akuzë, një fyerje, një urdhër, një kërkesë,

një hetim si këshillë, një kërcënim i tërthortë, një përgjigje mohuese me ngjyrime stilistikore,

etj21

Nga ky krahasimi, e kuptojmë se përemrat luajnë një rol të rëndësishëm ata do ti ngatërrojmë

kur ne nuk dim kuptimin e fjalisë e sidomos kur përemrat e vetës së dytë njëjës dhe shumës në

18 Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 285. 19 Hymes, D. “On communicative competence”, in J.Pride and J.Holmes (eds) Sociolinguistics, Harmondsworth: Penguin, 1972, fq. 230. 20 Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 128. 21 Lloshi, Xh., vep. cit, fq. 330.

20

gjuhën angleze janë të njejtë përemri you përdoret për të dy vetat i njejti,22 kurse gjuha shqipe

ka dy përemra për vetën e dytë njëjës dhe shumës ti dhe ju.

Përemrat pronorë (possessive pronouns),

Një përemer pronorë tregon që përemri vepron si një shej posedimi/pronësimi, përcakton se

kush zotëron një objekt apo një person te caktuar.

Si në gjuhën shqipe po ashtu edhe në gjuhën angleze përemrat pronorë përdoren:

Ku në gjuhën shqipe pronsia vije e para, kurse në gjuhën angleze pronari vije para pronësisë.

Albanian English

nipi im my umbrella

- Përdoren vetem

Albanian English

Miku im dhe i juaji. This is not mine

Në gjuhën angleze në pyetje apo në fjali deklarative përemri pronor është

vendosur përpara emrit; What’s your newPeremrat e pacaktuar (Indefinite

pronouns)

- Një përemer i pacaktuar është një përemër i cili ju referohet apo drejtohet një

diçkaje të pacaktuar por jo një njeriu apo një gjëjeje specifike.

- Disa shembuj dikush, askush, kushdo/ some, all, whole, pra nuk po flasim për

një gjë apo njeri specifike por për diçka të papërcaktuar.

- Gjuha angleze por edhe gjuha shqipe kanë përemra të pacaktuar që mohojnë

formën negative (negative form).

Albanian English

asnjë, asnjeri, asgjë any

22Eastwood, J. (2006), Oxford Practice Grammar, Oxford University Press. (p.98)

21

Si përfundim, kemi marrë edhe disa shembuj të përemrave pyetës (interrogative pronouns).

Përemrat pyetës janë përdorur për të bërë pyetje.

- Kemi një analogji ndërmjet gjuhës shqipe dhe gjuhës angleze për përemrat

pyetës; which / cili dhe what. E para është përdorur për të ndarë një qenie

njerëzore apo një gjë nga grupi që i perket.

- Përemri cili zakonisht kërkon shpjegim apo saktësi të njeriut apo sendit.

Albanian English

Cili nga ju e njeh djalin tim? What books have you read?

Megjithatë, përemri përdoret edhe për të maskuar emërtimet e frymoreve apo sendeve, siç e ka

theksuar edhe John Fowles në thënjen e tij, “Përemri është një nga maskat më të tmerrshme që

njeriu e ka shpikur.”23

Literatura

1. Akademia e shkencave, Gramatika e gjuhes shqipe 1, Tirane 1995.

2. Akademia e Shkencave të Shqipërisë (2002), Fjalor i Gjuhës Shqipe. Tiranë: Toena

3. Agalliu, F. (2002), Gramatika e Gjuhes Shqipe 1. Morfologjia. Tiranё: Akademia e

Shkencave

4. Çeliku, M. (2002), Gramatika e Gjuhës Shqipe II. Sintaksa. Tiranë: Akademia e

Shkencave.

5. Erih Maria Remark “Një natë në Lisbonë”,Shtëpia botuese “KONICA”, Tiranë 2003.

6. A student’s grammar of the English language, Sidney Greenbaum & Randolph Quirk,

Essex England 1990.

7. Qesku. P (2002), Fjalor i gjuhës angleze, Tiranë: Toena.

8. Lakoff, R. . (1975), Language and Woman’s Place. New York: Harper&Row.

9. Eastwood, J. (2006), Oxford Practice Grammar, Oxford University Press.

10. Schrampher, A. (1999), Understanding and using English Grammar, Longman (III

edition).

23 “The pronoun is one of the most terrifying masks man has invented”. (John Fowles) https://www.goodreads.com/quotes/437670-i-say-her-but-the-pronoun-is-one-of-the

22

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

Dacia Maraini

Dr. Alva Dani Departamenti i Romanistikës Universiteti “Luigj Gurakuqi”Shkoder,

Në rrjedhat shekullore të historisë tonë e duke ardhur deri në ditët tona nuk kanë munguar

asnjëherë shkrimet dhe emra të huaj që për arsye të ndryshme u gjenden në Shqipëri, përshkuan viset e

saj, e njohën nga afër dhe kuptuan që është një komb evropian që mban në kurriz historinë sfilitëse të

një populli në përpjekje të vazhdueshme për t’u ngritur në këmbë e për të rilindur.

Një emër shumë i njohur mes shkrimtareve të letërsisë bashkëkohore italiane, kandidate disa

here për çmimin Nobel dhe dashamirëse e shqiptarëve është edhe Dacia Maraini. Me një prodhimtari

të pasur letrare, romane, poezi, ese, vepra teatrale renditet mes shkrimtareve më të rëndësishme që

trajtuan gjërësisht probleme sociale ende të pazgjidhura, duke vënë në qendër figurën e gruan dhe

kushtet e ekzistencës së saj. Është shkrimtarja që kaloi njëzet vite ne krah të shkrimtarit të madh Alberto

Moravia, në bashkëpunime teatrale e miqësi të ngushtë me Pier Paolo Pasolini-n, Leonardo Sciascia-n,

Italo Calvino-n, Giorgio Bassani-n, duke u frymëzuar nga ironia e Svevo-s, nga lirizmi i Vergës, nga

kritika e fortë e De Robertis, duke ndenjur netëve të gjatë duke lexuar pa u ndalur Dostojevskin e

Balzakun.

Por edhe Shqipëria, fqinja e brigjeve përballë, nuk kishte si të ishte e panjohur për Marainin.

Para se të vinte në Shqipëri, ajo pohon se ka lexuar shumë gjëra për të, se e njihte mirë Kadarenë,

shkrimtarin e njohur në të gjithë botën, që jeton mes Parisit dhe Tiranës, se ka lexuar romanet e tij të

përkthyera në italisht. Vizita e saj e parë në vendin tonë realizohet në vitin 2002, pas botimit të disa

veprave të saj në gjuhën shqipe si Jeta e gjatë e Mariana Ukrias, Pushimet, Bageria. Lë pas një sërë

intervistash, mendimesh e reflektimesh me vlerë për letërsinë tonë dhe artin shqiptar në përgjithësi.

Lexon në gjuhën italiane shumë vepra nga shkrimtarë bashkëkohorë shqiptar, si Fatos

Kongolin, Aurel Plasarin, Elvira Dones, të sjella nga shtëpia botuese Besa në Leçe. Mes poeteve

shqiptare, veçon Mimoza Ahmetin, Flutura Açkën e Luljeta Lleshanakun. Megjithë këtë Maraini shpreh

keqardhje për një shpërndarje shumë të kufizuar të këtyre shkrimtarëve dhe për një kritikë letrare

pothuajse zero nga kritika italiane24.Në një intervistë për Corriere della sera, ajo ngre zërin për të vënë

në vend prestigjin e shqiptarëve që nuk konsiderohen aq sa duhen nga opinioni dhe mediat italiane.

Në Shqipëri, thotë Maraini, nuk ka vetëm skafistë, por poetë, regjizorë e shkrimtarë. Rilindja e

një populli që ka si model Italinë. E që italianët injorojnë…

24Dacia Maraini, Corriere della sera, 30/10/2002.

23

Me një dashamirësi të madhe për vendin tonë ajo vazhdon po aty: „Pak njerëz e dinë që në

Tiranë jetojnë e punojnë kineastë të shkëlqyer të cilët përveç xhirimit të filmave të mirë, po hapin

shkolla kinemaje për autorë e aktorë të rinj. Filmi Coloneli Bunker i Kujtim Çashkut u prit shumë mirë

në një nga Festivalet e fundit të filmit në Venezia. Edhe filmi Slogans i regjizorit Gjergj Xhuvani pati

sukses në sallat kinematografike të Parisit pasi fitoi çmimin e kritikës në Cannes 2001. Deri tash duket

sikur janë vlerësuar vetëm nga francezët. Ne italianët i injorojmë me budallallëk.

Pak njerëz e dinë që midis Tiranës, Shkodrës dhe Vlorës jetojnë e punojnë shrimtarë të

shkëlqyer. Edhe librat e tyre janë publikuar kryesisht në Francë ndërsa në Itali janë nënvlerësuar apo

janë shndërruar në të padukshëm, nga një heshtje e shtypit italian që i plagos rëndë”.

Të bie në sy tek kjo shkrimtare forca dhe bindja e plotë për t’i dhënë vlerë dhe shpresë çdo

sakrifice a mundi të shqiptarëve, për të thënë edhe atë të vërtetën e bukur që buron nga vitaliteti

intelektual dhe dëshira e madhe për t’u njohur denjësisht si komb evropian. Maraini karakterizohet në

letërsinë e saj nga një ndjenjë dhembushurie dhe mbrojtjeje ndaj shtresave më pak të mbrojtura siç janë

gratë dhe fëmijët, rebele në të njejtën kohë për kërkuar me forcën e argumentit vëmendje dhe respekt

ndaj tyre. Jeta e saj e detyroiqë të njohë dhe ta provojë në lëkurë dhunën e hipokrizinë, urinë dhe të

ftohtin, përdhosjen e dinjitetit e diktaturën në kampet e përqëndrimit në Tokoi, në Japoni. Ajo u bë zëri

i më të dobtëve, i grave dhe fëmijëve, përmes krijimeve të saj letrare në përmbledhjen Buio “Errësirë“

(1999), duke sjellë të vërteta të errëta, ku tmerri shndërrohet në realitetit dhe frika merr formë dhe

fytyrë.

Janë dymbëdhjetë tregime, me dymbëdhjetë protagonistë, fëmijë, gra dhe adoleshentë të

keqtrajtuar që shohin rreth tyre gjithë indiferencën e botës. Njëra prej tyre është Vjollca, një vajzë e

vogël dymbëdhjetë vjeçare, nga Shqipëria që hipën në një varkë, drejt Italisë për të fituar para. Por me

të mbërritur në Itali atë e dërgojnë në një apartament, ku gjen një vajzë tjetër shqiptare, dhe dy trafikantë,

të cilët i shfrytëzojnë pa u dhënë asnjë lekë në këmbim. Tmerri i shfrytëzimit të vajzave shqiptare nga

burra të moshave të ndryshme përshkon gjithë atmosferën e ankthit që dominontregimin e Marainit.

“Con le gonne al sedere, le gambe velate da calze a rete, il reggicalze rosso che sbuca da sotto le

mutande, i tacchi alti, il top scintillante e la giacchina di velluto su cui spiccano i riccioloni biondi, le

due ragazzine appaiono sulla porta, sbalordite, come due personaggi di fumetti porno.”25 ( Dy vajzat,

me fundin poshtë vitheve, këmbët e veshura me geta rrjete, mbajtësen e getave të kuqe që i del nga

poshtë të mbathurave, takat e larta, me kanatiere që shkëlqen dhe xhaketë të kadifenjtë ku bien në sy

kaçurrelat e arta, shfaqen në derë, të tronditura, si dy personazhe filmash porno.)

Kjo ishte edhe një nga skenat më të dhimbshme që la gjurmë të thella në shoqërinë shqiptare të

pas viteve 90, duke u shndërruar në kronikë të vazhdueshme në mediat evropiane e sidomos ato italiane

të kohës. Do të duhej shumë kohë, më pas, që ky makth njerëzor të kthehej në një të shkuar të

pakthyeshme. Dacia Maraini, ishtë njëra ndër shkrimtaret femra, që besoi fort se shqiptarët duhet të

ringriheshin, se kishin shumë gjëra të mira, për të cilat duhej të luftonin.

Në këndvështrimin e Marainit, Shqipëria ishte edhe një vend me “një vitalitet të lartë

intelektual”, ku ka shumë ngjyra, ka shumë shpresë, ka artistë shumë të mirë që i bëjnë nder këtij vendi.

Shkruan “I colori di Tirana” (Ngjyrat e Tiranës) në “La seduzione dell’altrove”, ku përshkruan

udhëtimet e shumta të saj nëpër vendet dhe kulturat që ka njohur, duke sjellë refleksione të ndryshme

për atë që quhet ndryshe “tjetri”. Dhe pa diskutim Shqipëria ka vendin e saj në udhëtimet e Marainit. Si

një grua me mendje të hapur dhe me një gjykim të mprehtë përshkruan me nota shumë kritike sjelljen

e Italisë ndaj shqiptarëve, të cilët kishin pak vite që kishin dalë nga diktatura:

“Shqiptarët e duan Italinë në mënyrë prekëse por edhe e kritikojnë për distancën që ajo mban

dhe për mendjemadhësinë e saj. Dhe ne italianët, me mekanizmin tipik të dashurisë që nuk këmbehet i

lëpihemi Francës e Anglisë pa vënë re se kemi një fqinj që na do, që beson tek ne, që flet pa vështirësi

25Maraini, D., Buio, Rizzoli Editore, Milano, 1999, f.30

24

gjuhën tonë, që dëshiron të shkojë deri në fund të aftësive të tij të mëdha me bashkëpunimin tonë… -

e pastaj vazhdon me nota besimi dhe optimizëm se, - …në ajër ndihet një vullnet i madh për të dalë nga

këto kontradikta që dobësojnë shpirtin, dëshira për t’u çliruar nga katastrofat e komunizmit, nga tmerret

e një diktature që zgjati shumë vite”26. Por jo vetëm kaq, Maraini e shohim në një shkrim tjetër letrar,

në parathënien e librit të Fatos Lubonjës, i botuar në Bolonjë, në gjuhën italiane “Intervista sull’Albania.

Dalle carceri di Enver Hoxha al liberismo selvaggio”. Përmes një stili të thjeshtë përshkruan figurën e

shkrimtarit shqiptar si edhe rindërton në shumë aspekte jetën e popullit shqiptar në vitet e gjata të

diktaturës, se sa ndikuan në jetën e tyre këngët italiane dhe sidomos kinemaja e neoklasiçizmit italian,

duke rrugëtuar deri në vitet ’90, ku mbizotëronte tshmë varfëria që komunizmi kishte mbjedhë ngado,

edhe në mendje, edhe në shpirt. Megjithëkëtë Dacia arrin në përfundimin se Shqipëria ka mendimtarë

e artistë të zotëe madje edhe politikanë të vërtetë që luftojnë çdo ditë me egoizmin e me spekulimin. Në

një nga intervistat e viteve 2002, Maraini lëshon një mesazh të fortë për gjithë shqiptarët, i cili edhe sot

është mjaft aktual:

„Shqiptarë mos rrini duarkryq, por përvishjunipunës. Duhet shumë punë, shumë lodhje. Ky

vend është i pasur me ndjenja, me ide...Është një vend që ka shumë krenari, dinjitet edhe pse është i

varfër. Sipas meje është vend që mund të arrijënënivelet e vendeve të tjera evropiane, madje në një kohë

shumë të shkurtër. Por për këtë duhet punuar me shumë qetësi dhe duhet patur besim në të ardhmen”27

Dacia Maraini meriton të vlerësohet për qëndrimin dashamiës, për imazhin e mirë që përçoi në

mediat italiane, kur shumë prej tyre qëndronin indiferentë dhe mospërfillës, për evidentimin e aspekteve

pozitive të shoqërisë shqiptare dhe për besimin e plotë që Shqipëria, vendi i brigjeve përballë, do të

ringrihet.

Bibliografia

1. Prefazione di Dacia Maraini në, Fatos Lubonja, Intervista sull’Albania. Dalle carceri di

Enver Hoxha al liberismo selvaggio, Il Ponte, Bologna, 2004

2. Dacia Maraini, “I colori di Tirana” në “La seduzione dell’altrove” BUR, 2010, Milano

3. Dacia Maraini, Buio, Rizzoli editore, 1999, Milano

4. Dacia Maraini, Corriere della sera, 30/10/2002.

5. Gazeta Shqiptare, 15 tetor 2002, Shqipëria një vend me vitalitet intelektual, Migena

Hoxhalli.

26Maraini, D. Corriere della sera, 30/10/2002. 27Intervistë me Dacia Marainin, Gazeta Shqiptare, 15 tetor 2002, Shqipëria një vend me vitalitet intelektual,

Migena Hoxhalli, f.20

25

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

VETËEFIKASITETI DHE SUKSESI AKADEMIK TEK ADOLESHENTËT

Artë Dulaj

Abstrakt

Suksesi akademik është çështje e rëndësishme dhe themelore mbi të cilën maten të gjitha

veprimtaritë e nxënies duke u bazur në kritere të pritshmërisë së mirë akademike, të dobët ose dështimit

akademik në përgjithësi. Vetëefikasiteti është një bindje në mesin e shumë faktorëve, që luan rol mjaft

të rëndësishëm gjatë zhvillimit të fazave të ndryshme të fëmijëve dhe veçanërisht gjatë perdiudhës së

adoleshencës. Qëllimi i këtij studimi është të paraqiten marrëdhënien midis nënshkallëve të

vetëefikasitetit dhe suksesit akademik të adoleshentëve në Kosovë. Të dhënat janë mbledhur nga 65

nxënës të klasave të 8 dhe të 9 të shkollave të mesme të ulëta. Për të matur vetëefikasitetin është përdorur

pyetësori Self-Efficacy Questionnaire for Children (SEQ-C) Brief Survey on Academic, Social and

Emotional Self-Efficacy, i cili kishte 24 pyetje. Dizajni i studimit është korrelacional. Dhe kishte tre

variabla të cilat masin nënshkallët e vetëefikasitetit (akademik, social dhe emocional) dhe një variablën

për suksesin akademik. Rezultatet kanë treguar korrelacion pozitiv dhe sinjifikant midis vetëefikasitetit

akademik dhe suksesi akademik(rs=.40, p=.001), midis vetëefikasitetit social dhe suksesi akademik

poashtu ekziston korrelacion pozitiv (rs=.33, p=.006) dhe midis vetëefikasitetit emocional dhe suksesi

akademik ekziston korrelacion pozitiv (rs =.30, p=.017). Këto të dhëna janë diskutuar në kuptimin e

marrëdhënieve midis nënshkallëve të vetëefikasitetit dhe suksesit akademik. Nga të gjeturat e këtij

studimi është rekomanduar të bëhen studime me mostër më të sigurt për të vërtetuar marrëdhëniet midis

variablave.

Fjalët kyçe: vetefikasitet, vetefikasitet akademik, vetefikasitet social, vetefikasitet emocional,

sukses akademik.

Vetëefikasiteti dhe Suksesi Akademik tek Adoleshentët

Shpesh ndodh që individ të ndryshëm të dyshojnë në aftësitë e tyre për të filluar dhe përfunduar

me sukses qëllime të ndryshme në jetë. Bindja e tillë e individit mund të ketë pasoja negative jo vetëm

gjatë fazave të zhvillimit gjatë kohës së fëmijërisë por edhe më vonë. Vetëefikasiteti është një bindje

në mesin e shumë faktorëve, që luan rol mjaft të rëndësishëmgjatë zhvillimittë fazave të ndryshme të

fëmijëve dhe veçanërisht gjatë perdiudhës së adoleshencës. Qëllimi i këtij studimi është të

paraqitenmarrëdhënien midis nënshkallëve të vetëefikasitetit dhe suksesit akademiktë adoleshentëve në

Kosovë. Prandaj, ky studim është i rëndësishëm për faktin që ofron një pasqyrë direkte të ndërlidhjes

midis këtyre variablave.

Vetëefikasiteti sipas Banduras (1995), iu referohet besimeve në aftësitë për të organizuar dhe

ekzekutuar kurse për veprim për të menaxhuar të ardhmen. Me fjalë të tjera vetëefikasiteti ka të bëjë

me gjykimin e individit rreth aftësive të veta (Woolfolk, 2011). Sipas një studimi kualitativ të realizuar

me mësimdhënës është vërtetuar se personat me vetefikasitet të lartë zakonisht janë ata të cilët janë më

të gatshëm të marrin përsipër detyra më të vështira (Yost, 2006). Një studim tjetër kuantitativ kishte

gjetur se ekziston korrelacion pozitiv midis vetëefikasitetit dhe motivimit akademik (Agbaria, 2013), i

26

cili mund të rezultoj poashtu me arritje me të larta akademike (Tella, 2007). Dullas (2010) me anë të

një studimi ku kishte përdorur korrelacionin kishte ardhur në përfundim se kishte ndërlidhje sinjifikante

mdis vetëefikasitetit dhe performancës akademike në lëndën e gjuhës angleze dhe atë të matematikës,

tek nxënësit e shkollave të mesme në Nueva Ecija të Filipinës.

Nënshkallët eVetëefikasitetit

Vetëefikasiteti është i ndarë në tre nënshkallë të cilat ndikojnë në qëllimet e individit, si në atë

akademik, social dhe emocional (Muris, 2001; 2002; Bandura, 1999). Vetëefikasitetiakademik është një

proces komulativ i rolit të besimeve të përgjithëshme dhe fushave specifike të vetëefikasitetit në të

nxënët vetërregullues dhe suksesin akademik, veçanërisht tek adoleshentët dhe të rriturit (Duncan,

Dowsett, Claessent, Magnuson, Huston, Klebanov & Sexton, 2007). Pra, vetëefikasiteti akademik mund

të jetë një objektiv i vlefshëm (Artino, 2012). Në një studim longitudinal të realizuar nga Liew,

McTigue, Barrois dhe Hughes (2009) ka rezultuar se nxënësit mund të përfitojnë nga vlerësimet e

besimeve të vetëefikasitetit akademik në mënyrë që të identifikohen nxënësit e tjerë që mund të jenë në

rrezik për sfidat akademike. Vetëefikasitetisocial është një dimension tjetër i vetëefikasitetit i cili iu

referohet aftësive ndërpersonale (Gardner, 2011). Një person mund të jetë empatik ose i aftë për tu

shoqëruar dhe përsëri nuk mban vetëperceptim në përputhje me këto aftësi (Di Giunta, Eisenberg,

Kupfer, Steca, Tramontano & Caprara, 2015). Një studim kuantitativ ka treguar se adoleshentët me

nivel më të lartë vetëefikasiteti social mund të përfshihen në sjellje të ndryshme të cilat vijnë si rrjedhojë

e rrethit social (Veselska, Madarasova Greckova, Reijneveld, van Dijk, 2011). Vetëefikasitetiemocional

kontribuon në rregullimin efektiv të emocioneve sepse është e drejtë e individit që të kontribuoj në

mirëqenien psikologjike dhe rehatinë emocionale (Caprara, Di Giunta, Esenberg, Gerbino, Pastorelli &

Tramontano, 2008). Pra, vetëefikasiteti emocional është koncept i cili është i lidhur me përdorimin

efektiv të emocioneve nga një individ (Dogan, Totan & Sapmaz, 2013). Një studim tjetër kuantitativ

kishte treguar se niveli i lartë i vetëefikasitetit emocional dhe nivelit të lartë të inteligjencës emocionale

dhe vetëefikasitetit p.sh., tek mësimdhënësit do të ndikoj që të jenë më efektiv në mësimdhënie

(Adilogullaria & Senelb, 2014).

Ashtu siç është theksuar më lartë vetëefikasiteti është besimi i individit në aftësitë e tij për të

arritur me sukses një qëllim të caktuar. Sipas Brown, Malouff dhe Schutte (2005) vetëefikasiteti përveç

që është një konstruk i teorisë sociokonjitive, poashtu njihet edhe si teoria e vetëefikasitetit, pra teori në

vete. Bazuar në teorinë e sociokonjitivetë Banduras (1989) vetëefikasiteti aktivizon proceset knjitive që

lidhen me qëllimet personale si zhvillimin e aftësive njohëse vetreflektuese, gjykimin për

vetëefikasitetin dhe udhëzime të jashtme. Sipas Banduras (1995), vetëefikasiteti ndërlidhet me rrethin

social i cili nxit njerëzit të provojnë shumëherë për të arritur sukses, poashtu qëndrimet emocionale

mund të kenë ndikim në besimet e vetëefikasitetit, që mund të dërgojnë në arritje ose dështim të një

qëllimi (p.sh. suksesin akademik). Më në detaje rezultatet e arritjeve (të nxënit) janë ndikuara nga një

sërë faktorësh, duke përfshirë ndikimet shoqërore (udhëzimet p.sh. nga mësimdhënësit), besimi në

vetefikasitet (ndikimet vetjake) tek fëmijët (Carroll, Houghton, Wood, Unsworth, Hattie, Gordon &

Bower, 2009; Woolfolk, 2011).

Ndërlidhja e Vetëefikasitetit me Suksesin akademik

Vetëefikasiteti ishte i lidhur pozitivisht me angazhimin konjitiv dhe performancën akademike

të nxënësve. Nxënësit të cilët kishin besuar se ishin në gjendje të ia dilnin, kanë pasur më shumë gjasa

të raportojnë përdorimin e strategjive njohëse, ishin më vetërregullues në kuptimin e raportimit të

përdorimit të strategjive metakonjitive dhe të vazhdonin më shpesh në detyra të vështira apo

jointereasnte (Pintrich & De Groot, 1990). Duke u bazuar në teorinë e vetëefikasitetit Brown, Malouff

dhe Schutte (2005, fq.13) kanë deklaruar se “ Njerëzit do të provojnë vetëm atë që ata mendojnë se

mund t’a bëjnë dhe nuk do të provojnë atë që ata mendojnë që nuk mund t’a bëjnë”. Pra, lidhur me

citimin e mësipërm nëse e marrim shembull suksesin atëherë mund të thuhet se nxënësit e dobët

asnjëherë nuk synojnë vlerësimet maksimale, por vetëm ato kaluese. Një studim korrelacional i

realizuar nga (Shkullaku, 2013) në Shqipëri me studentë të të gjitha viteve në dy universitete

(Universitetin Europian të Tiranës dhe Universitetin Shtetëror të Tiranës) kishe gjetur një ndërlidhje të

27

fortë pozitive midis vetëefikasiteti dhe suksesit akademik. Në një studim deskriptiv korrelacional ka në

ardhur në po të njëjtat rezultate duke konstatuar se se vetëefikasiteti ka ndërlidhje të fortë me suksesin

akademik (Jahanian & Mahjoubi, 2013).

Kontributet në vetëefikasitetin e nxënësve, pritjen e rezultateve të vetëefikasitetit dhe motivimit

janë trajtuar në një drejtim me synimet e nxënësve për të mbetur në kolegj (Landry, 2003). Një studim

kuantitativt të realizuar në Malajzi me nxënës të kulturave të ndryshme (ndërkombëtare) ka treguar se

socializimi i nxënësve të cilët janë nga kultura të ndryshme i ndihmon ata që të kenë motivacion më të

lartë për të pasur shkallë më të lartë të aspiratës dhe arritje më të mira akademike (Khan, Hamdan,

Ahmad & Mustaffa, 2015).Diçka të ngjashme ka vërtetuar edhe Chen (2014) sipas të cilit nxënësit e

zinjë luan rol pozitiv dhe të rëndësishëm në shkallën e aspiratës tek nxënësit ndërkombëtarë, por kishte

rol negativ tek nxënësit vendas, ku sipas tij një shpjegim mund të ofrohet identifikimit të etnicitetit gjë

e cila mund të shkaktojë dyshime në definimin e suksesit akademik. Por, Preece (2011) ka deklaruar se

në përgjithësi nuk ka dallime racore të cilat mund të ndikojnë suksesin akademik. Fëmijt të cilët ishin

përfshirë në aktivitete pozitive, të tilla si sportet dhe puna ne grupe kishin përjetuar vetefikasitet më të

lartë, kishin përjetuar më tepër ngjarje pozitive dhe poashtu kishin përjetuar rezultate akademike më

pozitive (Tucker, 2009).

Adoleshentët me shëndet të mirë psikik, janë të ndikuar nga besimet e tyre për të menaxhuar

me sukses eksperiencat e tyre emocionale qofshin ato pozitive apo negative në situata të ndryshme të

jetës, përfshirë arritjet e tyre akademike në shkollë dhe ndryshimet në tranzicion (Ahmad, Yasien &

Ahmad, 2014). Individët të cilët konsiderojnë se iu mungon burimi i energjisë mund të jenë të tëhequr,

indiferentë dhe apatik ndaj përgjegjësive akademike (Duru, Duru & Balkis, 2014).Preece (2011), me

anë të një studimi të realizuar me mësimdhënës dhe nxënës të klasës së pestë dhe të gjashtë ka treguar

se mësimdhënësit dhe nxënësit e klasës së pestë (që kanë mbështetur njëri tjetrin) kanë kanë ndikuar në

vetëefikasitetin akademik si dhe në mbështetje në situata stresuese. Një gjë e tillë nuk është vërtetuar

tek nxënësit e klasës së gjashtë. Një studim tjetër eksperimental ka aprovuar se stresi dhe mbështetja

sociale bazuar në mësime dhe këshillim janë të efektshme në reduktimin e stresit në mesin e nxënësve

(Baqutayan, 2011).Për të arritur rezultate të mira, pavarësisht teknikave efektive të të nxënit dhe të

planifikuara mirë, nxënësit duhet të jenë në gjendje të njohin veten e tyre në mënyrë të veçantë nga

vetëefikasiteti emocional në mënyrë që ajo të mos bëhet një pengesë për suksesin akademik (Yahaya,

Yahaya, Bonn, Hashim & Lee, 2012).

Duke u bazuar në shqyrtimin e literaturës ku shumica e studimeve kanë tregua në mënyrë

indirekte se ekziston ndërlidhje midis nënshkallëve të vetëefikasitetit dhe arritjeve akademike. Atëher

pyetja hulumtuese e këtij punimi është: A ekziston korrelacion midis nënshkallëve të vetëefikasitetit

dhe suksesi akademiktek adoleshentët?

Hipotezat:

1. Ekziston ndërlidhje midis vetëefikasitetit akademik dhe suksesi akademiktek adoleshentët.

2. Ekziston ndërlidhje midis vetëefikasitetit social dhe suksesi akademiktek adoleshentët.

3. Ekziston ndërlidhje midis vetëefikasitetit emocional dhe suksesi akademiktek adoleshentët.

Metodologjia

Mostra

Përzgjedhja e mostrës në këtë studim ka qenë konvencionale, joprobabile. Ky studim ka përfshirë 65

pjesëmarrës të moshë 13 deri 16 vjeç , ku 31% prej tyre kanë qenë të moshës 13 vjeçare, 37% të moshës

14 vjeçare, 24 % të moshës 15 dhe 8% prej tyre të moshës 16 vjeçare., nxënës të shkollave të mesme të

ulëta nga regjione të ndryshme të Kosovës. Në këtë studim morën pjesë 30 femra (46.2 %) dhe 35

meshkuj (53.8%). Vlerësim në edukimin Kosovar bëhet nga 1 (dobët) deri tek 5 (shkëlqyeshëm). Mostra

ishte e përbërë nga 43.1% me performancë të shkëlqyer akademike (5), 9.2% me performancë shumë

të mirë akademike(4), 29.3% me performancë të mirë akademike (3) dhe 18.5% me sukses të

mjaftueshëm (2) ndërsa nuk kishte asnjë me sukses të dobët. Mosha mesatare e pjesëmarrësve ka qenë

M=14.1 vjeç, SD= 1.1. Pyetësorët kanë qenë të tipit vetëraportues dhe janë administruar në fund të

gjysëmvjetorit të parë.

28

Materialet

Pyetësori ishte i përbërë nga 2 pjesë. Pjesa e parë ishte me pyetjet demografike dhe pjesa e dytë me

pyetjet për vetëefikasitetin. Për të matur vetëefikasitetin është përdorur pyetësori Self-Efficacy

Questionnaire for Children (SEQ-C) Brief Survey on Academic, Social and Emotional Self-Efficacy

nga Muris (2001; 2002), i cili kishte 24 pyetje, ku 3 prej tyre ishin marrë nga Bandura, Pastorelli,

Barbaranelli & Caprara, 1999) dhe ishte i përbërë nga tre nënshkallë 1. vetëefikasiteti akademik (Alfa e

Kronbahut .99), 2.vetëefikasiteti social (Alfa e Kronbahut .95) dhe 3. vetëefikasiteti emocional (Alfa e

Kronbahut .97). Pyetësori është ndërtuar në bazë të 5 pikëve të shkallës së Likertit nga 1 (aspak nuk më

përshkruan mua) deri tek 5 (shumë më përshkruan mua).Nuk kishte variabla të manipuluara, por ishte

analizuar mardhënia ndërmjet variablave. Variablat ishin të determinuara dhe pozita e tyre është e

definuar. Shpërndarja e të dhënave është jonormale dhe për analizë janë përdorur testet joparametrike,

pra është përdorur korrelacioni i Spirmanit, për të parë ndërlidhjen ndërmjet variablave.

Procedura

Pjesëmarrësit janë informuarrreth qëllimit të studimit dhe se të dhënat e tyre do të jenë anonime dhe

konfidenciale si dhe kanë të drejtë ta ndërprejnë plotësimin e pyetësorit në çdo kohë nëse nuk duan të

vazhdojnë deri në fund. Në të njëjtën ditë nxënësve u janë shpërndarë fletëpëlqimet e prindërve. Pasi

janë marrë fletëpëlqimet me nënshkrime të prindërve, është aplikuar pyetësori.

Rezulatet

Duke u bazuar në Shapiro-Wilk, rezultatet kanë treguar se mostra ka shpërndarje jonormale. Analizat

janë bërë për të parë korrelacionin midis nënshkallëve të vetëefikasitetit (akademik, social dhe

emociona) dhe suksesit akademiktë nxënësve të kasëve të teta dhe të nënta. Për të parë këtë ndërlidhje

midis variablave është përdorur korrelacioni i Spirman Rho (rs).

Tabela 1. Koeficienti i korrelacioni midis nënshkallëve të vetëefikasitetit dhe arritjeve akademike.

Vetëefikasiteti

Akademik

Vetëefikasiteti

Social

Vetëefikasiteti

Emocional

Suksesi në

gjysëmvjetorin e

fundit

Vetëefikasiteti

Akademik

.750**

.756**

.399**

Vetëefikasiteti

Social

.772**

.335**

Vetëefikasiteti

Emocional

.294*

29

Suksesi në

gjysëmvjetorin e

fundit

*Korrelacioni sinjifikant në nivelin 0.02; **Korrelacioni sinjifikant në nivelin 0.05

Siç shihet në Tabelën 1.0, analizat tregojnë korrelacion pozitiv dhe sinjifikant midis vetëefikasitetit

akademik dhe suksesi akademik(rs=.40, p=.001), midis vetëefikasitetit social dhe suksesi

akademikpoashtu ekziston korrelacion pozitiv dhe sinjifikant (rs=.33, p=.005) dhe midis vetëefikasitetit

emocional dhe suksesi akademikekziston korrelacion pozitiv dhe sinjifikant (rs =.30, p=.01).Siç shihet

të gjitha variablat kanë paraqitur korrelacion pozitiv dhe sinjifikant.

Diskutim

Të gjeturat e këtij studimi kanë ilustruar korrelacion pozitiv dhe sinjifikant midis variablava ashtu

edhe siç është pritur. Pra, të gjeturat tregojnë se ekziston korrelacion pozitiv midis nënshkallëve të

vetëefikasitetit dhe arritjeve akademike. Kjo është mbështetur nga literatura ekzistuese që vetëefikasiteti

është i ndërlidhur me suksesin akademik të adoleshentëve (Tenaw, 2013; Ogunmakin & Akomolafe,

2013).

Në fund mund të konkludohet se hipotezat e këtij studimi janë mbështetur. Pra, vetëefikasiteti

akademik, social dhe emocional ka ndërlidhje me suksesin akademik. Sa iu përketë limiteve, ky studim

ka disa prej tyre, ku së pari përzgjedhja e mostrës ka qenë konvencionale. Së dyti, numri i pjesëmarrësve

në studimin tonë ka qenë i vogël dhe së treti një nga limitet e këtij studimi mund të jetë administrimi i

pyetësorëve në fund të gjysëmvjetorit të parë. Studimet e ardhshme mund të përdorin një mostër më të

madhe për të vërtetuar edhe një herë rezultatet midis këtyre variablave. Do të rekomandohej që poashtu,

studimet e ardhshme të drejtojnë fokusin e tyre në studime longitudinale në mënyrë që të gjenden

raporte më të thella midis këtyre variablave.

Referencat

Adilogullaria, I., & Senelb, E. (2014). Examination of the Relationship between General

Self-efficacy Beliefs, Emotional Intelligence Levels and Emotional Self-

efficacy Levels of Students in School of Physical Education and

Sport. Anthropologist, 18(3), 893-902.

Ahmad, Z. R., Yasien, S., & Ahmad, R. (2014). Relationship between perceived social

self-efficacy and depression in adolescents. Iranian journal of psychiatry and

behavioral sciences, 8(3), 65.

Artino Jr, A. R. (2012). Academic self-efficacy: from educational theory to instructional

practice. Perspectives on medical education, 1(2), 76-85.

Bandura, A. (1989). Social cognitive theory. In R. Vasta (Ed.), Annals of child

development. Vol. 6. Six theories of child development (pp. 1-60). Greenwich,

CT: JAI Press.

Bandura, A. (1995). Self-efficacy in changing societies. Cambridge university press.

Bandura, A., Pastorelli, C., Barbaranelli, C., & Caprara, G.V. (1999). Self-efficacy

pathways to childhood depression. Journal of Personality and Social

Psychology, 76, 258-269.

Baqutayan, S. (2011). Stress and social support. Indian journal of psychological

medicine, 33(1), 29.

Brown, L. J., Malouff, J. M., & Schutte, N. S. (2005). The effectiveness of a self-efficacy

intervention for helping adolescents cope with sport-competition loss. Journal

of Sport Behavior, 28(2), 136.

30

Caprara, G. V., Di Giunta, L., Eisenberg, N., Gerbino, M., Pastorelli, C., & Tramontano,

C. (2008). Assessing regulatory emotional self-efficacy in three

countries. Psychological assessment, 20(3), 227.

Carroll, A., Houghton, S., Wood, R., Unsworth, K., Hattie, J., Gordon, L., & Bower, J.

(2009). Self-efficacy and academic achievement in Australian high school

students: The mediating effects of academic aspirations and

delinquency. Journal of Adolescence, 32(4), 797-817.

Chen, Y. (2014). The influence of self-efficacy on degree aspiration among domestic

and international community college students.

Di Giunta, L., Eisenberg, N., Kupfer, A., Steca, P., Tramontano, C., & Caprara, G. V.

(2015). Assessing perceived empathic and social self-efficacy across

countries. European Journal of Psychological Assessment.

Dogan, T., Totan, T., & Sapmaz, F. (2013). The role of self-esteem, psychological well-

being, emotional self-efficacy, and affect balance on happiness: a path

model. European Scientific Journal, 9(20).

Dullas, A. R. (2010). Academic Performance and Self-Efficacy of Filipino Science High

School Students on Mathematics and English Subjects.Available at SSRN

2152791.

Duncan, G. J., Dowsett, C. J., Claessens, A., Magnuson, K., Huston, A. C., Klebanov,

P., & Sexton, H. (2007). School readiness and later

achievement. Developmental psychology, 43(6), 1428.

Duru, E., Duru, S., & Balkis, M. (2014). Analysis of Relationships among Burnout,

Academic Achievement, and Self-regulation. Educational Sciences: Theory &

Practice, 14(4), 1274-1284.

Gardner, D. M. (2011). Parents' influence on child social self-efficacy and social

cognition.

Jahanian, R., & Mahjoubi, S. (2013). A Study on the Rate of Self-efficacy's Effect of

University Students' Academic Achievement. Middle East Journal of Scientific

Research, 15(7), 1021-1027.

Khan, A., Hamdan, A. R., Ahmad, R., & Mustaffa, M. S. (2015). International Student's

Academic Achievement: Contribution of Gender, Self-efficacy and Socio-

cultural Adjustment. Asian Social Science, 11(10), 153.

School Students in Ondo State, Nigeria. Mediterranean Journal of Social

Sciences, 4(11), 570.

Pintrich, P. R., & De Groot, E. V. (1990). Motivational and self-regulated learning

components of classroom academic performance. Journal of educational

psychology, 82(1), 33.

Preece, K. K. (2011). Relations Among Classroom Support, Academic Self-Efficacy,

and Perceived Stress During Early Adolescence.

Self- Efficacy and Participation in Choosing the Teaching Profession as Predictors of

Academic Motivation among Arab Student's Girls

Shkullaku, R. (2013). The relationship between self-efficacy and academic performance

in the context of gender among Albanian students. European Academic

Research, 1(4), 467-478.

Tenaw, Y. A. (2013). Relationship between self-efficacy, academic achievement and

gender in analytical chemistry at Debre Markos College of teacher

education. African Journal of Chemical Education, 3(1), 3-28.

Tucker, L. (2009). Investigating the emotional intelligence of adolescents with and

without disabilities.

The Impact of Motivation on Student’s Academic Achievement and Learning Outcomes

in Mathematics among Secondary School Students in Nigeria.

Veselska, Z., Madarasova Geckova, A., Reijneveld, S. A., & van Dijk, J. P. (2011). Self-

efficacy, affectivity and smoking behavior in adolescence.European addiction

research, 17(4), 172-177.

Woolfolk, A. (2011). Psikologji Edukimi. Tiranë: Centre for Democratic Education.

31

Yahaya, A., Yahaya, N., Boon, Y., Hashim, S., & Lee, G. M. (2012). The impact of

emotional intelligence elements on academic achievement.Archives Des

Sciences, 65(4), 2-17.

Yost, D. S. (2006). Reflection and self-efficacy: Enhancing the retention of qualified

teachers from a teacher education perspective. Teacher Education

Quarterly, 33(4), 59-76.

32

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

CHALLENGES FOR SME DEVELOPMENT, INNOVATION AND TECHNOLOGY

RELATIONSHIP, A CASE STUDY BY ALBANIA REGIO

Prof Dr Alba Robert DUMI1Florid DUMI2

Management Department” Economy Faculty University of Tirana, Albania

2Institute of Business Administration, Jean Moulun Lyon 3 University, France

ABSTRACT :Although SME financing levels have been increasing in recent years, it is still considered

inadequate to promote a rapid development of this sector. Also, SME, and especially new SME, face

considerable difficulties in obtaining loans from the banking sector, where the cost of credit is relatively

high. Banks' requirements are not conducive to business, especially for the high level of collateral of

120-150% and high interest rates on loans when required for investments in machinery and equipment.

The Support policies to start-up businesses are still lacking. Lack of alternative financial resources for

SME, such as venture capital, innovation vouchers, business angels, etc.

Key words: Reform process, development economy, impact, law analyze, exchange rate

1.Introduction

1.1 Innovation and Technology SME Development .

The main factors influencing the capacity of firms to absorb new technology are: the investment climate

in which they operate and the level of skills and technological capabilities in firms. In Albania, only

10% of all surveyed firms provide formal training to their employees, compared to 79% of Slovak firms

involved in the 2005 study and 48% of firms in Serbia (Source: World Bank, 2009, pg. 48).

1.2 Challenges for SME Development

Based on the SWOT analysis, below, on the performance of SME development, it is ascertained that:

Internet and Electronic Commerce: In recent years, in Albania, the number of SME using second-

generation internet services has increased, especially from the young generation of entrepreneurs and

managers. According to AKEP5 in 2011 the coverage rate over the internet is over 50%, but still lower

compared to 67.6% of EU countries.

2. The purpose of the study

Despite improvements in the legal framework, only 10,000 businesses have broadband internet from

100,687 active businesses. Currently, there are three operators offering 3G mobile broadband services.-

Creative economy: it is necessary to intervene with concrete policies for this sector, such as: i)

regulatory measures aimed at removing administrative and legal obstacles; ii) improving the system of

vocational education and training (for all design / advertising activities, crafts and crafts); iii) legal and

financial incentives to support this sector; and iv) improve the capacity of organizations presenting this

sector.

- Inclusion of Social Responsibility in Growth of Business Competitiveness, CSR

33

Corporate social responsibility is a key part of the new Europe 2020 strategy, which requires an

integrated approach to "a fast, sustainable, and inclusive growth" within the overall vision of a social

market economy.28Inclusion of social responsibility in business poses a challenge to boosting business

competitiveness, so it is a new policy for Albania, should be included in the sustainable business

development agenda.

- Development of Innovation and Technology for SME.

Albania continues to stay behind other countries in terms of poor performance in innovation. Enterprises

finance technological developments mainly from domestic resources, which are limited. There is a lack

of business incubators and clusters; Albania is already part of the European SME Network, EEN. The

implementation of proactive policies to support the growth of technology capacity for enterprises,

especially for SME, remains a challenge for the next period 2014-2020.

- Promote female entrepreneurship.

Managed or owned enterprises by women are at a low level, in about 27% of all active businesses in

2011. Over 90% of women-run businesses are in service sectors ( small trade, tourism, vacancies etc.).

About 30% of self-employed are women. The percentage of disbursement of loans by women's

businesses amounted to 25% in 2011. There are no policies for supporting women's entrepreneurship

and according to the report "SME policy index 2012" Albania is rated 2.5 points (out of maximum 5

points).

2. Literature Review And Hypotheses

SWOT analysis of SME:This industry has had some particular aspects in its development over these

years such as: The metallurgical industry, represented by metal scrap recycling and ferro-chromium

production that has risen from year to year, and have used existing locations and industrial renewal of

technology, which has enabled the emergence of domestic, regional and international markets further.

Currently, about 600,000 tons of metal scrap are processed and about 23,000 tons of ferro-chromium

per year are produced. There is a great potential for this industry in the metallurgical processes of copper

and nickel ore handling.

Mechanical industry, represented by micro enterprises with 2-5 employees where mainly metal

constructions, aluminum construction products, special spare parts for different industries etc. are

produced. The total number of enterprises in this industry is around 700. This industry puts into use the

professional experience of employees and the market demand for specific services. Its development is

conditioned by the development of infrastructure and construction.

This industry has failed to develop the production of spare parts and technological equipment required

by several branches of industry, particularly mining, food, focusing only on the service and maintenance

sector. This is one of the directions of its development for the years 2014-2020.

i) The wood processing industry has a tradition and for the moment its development is normal. The

products of this industry are increasingly meeting the requirements of customers with country wood

products and their presence is becoming apparent even in regional markets. Today, the wood processing

industry counts around 700 wood processing firms throughout the country, 200 of which produce scrap

materials and 500 firms deal with furniture production in which around 4500-5000 employees are

employed, with income which range from about 20 to 22 million Euros. Exports of these products

amount to EUR 4 million for semi-fabricated wood materials.

28The European Commission, Europe 2020, http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htm

34

3. Research Goal

i) The chemical industry set up after the 90's is characterized by many small, medium and large

enterprises, which produce products in the field of chemical industry such as paints, detergents,

polystyrene, oils, adhesives for building materials.

i) The textile and clothing industry is mainly represented by clothing production and a small production

of textiles and woolen materials by utilizing part of the existing facilities, free labor costs and employee

experience. It is noteworthy the phenomenon of companies with common assets, mainly Italian, Greek,

German, which also use modern technology. In this branch, the value of exports for 2011 reached the

figure of EUR 238.6 million. The number of employees at the end of 2010, according to INSTAT, has

gone around 15 thousand employees.

i) The leather and shoes industry is mainly represented by domestic processing companies working

with buyers' materials. This industry has used the same opportunities as clothing. In this branch

according to INSTAT there are employed 10,600 employees and the value of exports for 2011 amounted

to 216 million EURO

i) The glass and ceramics industry is represented by handicrafts as well as heavy pottery and sanitation

tiles. These products, to a greater extent, have inherited and followed the earliest representations of the

country's tradition, that of hard pottery. As a raw material for their products is used domestic raw

material, the level of handicrafts and technology continues to be handmade which affects the increase

in quantity and quality of production. Generally these lines are considered small where no more than

two to four specialized employees work.

c- Internet and Electronic Commerce

Over the last few years, many Internet users in Albania have grown, especially from the younger

generation, but there is still no talk of massive use of the Internet by small and medium-sized producers.

Infrastructure in general is somewhat poorly valued, the use is limited to the main districts of the

country, while it is less in the other districts of the country. It is worth mentioning that it is going very

fast about the recognition of this field.

d- Technology

In Albania we are building some industrial or technological parks. To enhance the competitiveness of

Albanian SME, a series of measures have been taken, starting with the preparation of the legal

framework, institution building, drafting of action programs and implementation activities. These

measures have affected the development of the SME sector in Albania.

e- Creative entrepreneurship and their contribution

The creative industry is based on individual talents and skills, capable of producing and employing

people and is a component of intellectual property. This kind of industry in Albania in general has been

based mainly on trades crafts. In recent years, some new sectors of the creative services industry have

been emerging and developing in Albania: production of advertising, graphic studios, computer

services, music and music shows, television and radio, architecture studios, design, publishing houses,

cinematography etc. The contribution of these sectors to economic growth is still small.

4. Sample and Data Collections

35

Public policies for SME development in the period 2012-2020

SME development policies in the coming period have been compiled in accordance with all SAA and

European Partnership acts and agreements and the European Charter of Small Enterprises. Albania as

a Western Balkan country, aspiring to become part of the family and the European market, naturally

follows the reform processes as well as the economic and structural development for reducing

unemployment and increasing productivity and competitiveness in the European economy.

As a consequence of market liberalization reforms, privatization and institution building processes, a

number of adaptive phenomena in the economic structure, labor market and social welfare were

consequently brought to have a certain cost of this transition.

This liberalization process, which also brought a number of positive effects such as the growth of

investment efficiency through economies of scale that led to higher investment growth, adaptation of

new technologies and creation of new firms and industries, should not be accepted accompanied by a

satisfactory level of investment in infrastructure, education and labor market. Small and medium-sized

enterprises have been the most influential economies of the business and investment climate. While in

the perspective of the effects, actors and institutions involved, the financial resources that need to be

committed by the government and donors are worth emphasizing the strategic aspect.

Specifically, the following three levels are harmonized as follows:a- Strategic Level

1- The Creation of the Consultative Committee for SME Development. For the drafting of the strategic

SME development program for the mid-term period 2009-2013, consultative groups have been set up

with representatives of various institutions operating in the field of SME: representatives of the

Regional Business Agencies, representatives of the banking system, representatives some of the major

projects that support SME, donor representatives as well as Albinvest and the Business Promotion

Directorate at METE. These working groups are respectively as below:

1. Enterprise Promotion Group.

2. Group of Growth Business with internationalization capacity.

3. Group for SME credit enhancement

4. Drafting a strategic program for SME development

The overall objective of this strategic program:

It is the sustainable economic development of the SME sector through the increase number of new

enterprises as well as the continuous improvement of indicators of productivity, competitiveness and

export of enterprises with potential internationalization.

Specific objectives:

1. To serve in achieving this general objective are as follows:

- Encourage entrepreneurship culture

- Development of growing businesses with internationalization capacity.

- Improve SME financing

- Of course, development in these directions will be preceded by measures to

improve the business climate for the development of the private sector

b- Measures to be implemented to achieve specific objectives

1- Promote entrepreneurship culture One of the long-term priorities of the SME sector is the

promotion of entrepreneurship culture. The aim is to develop a strategy of entrepreneurship

36

promotion with a concrete action plan that will focus on introducing entrepreneurial culture both in

formal and informal education, in the training required for entrepreneurs

a-Creation and improvement of management and training skills:

The lack of managerial talent, prevalent in many countries in the region, has a major impact on SME.

For this reason, another entrepreneurial behavior should be built up in the first steps of educating the

younger generation. Such actions are very important in creating the right environment for entrepreneurs

in the education system to ensure that young people are aware of entrepreneurial culture and consider

it as part of their education and future employment opportunities. The strategies developed in the EU

countries take into account that this process is a process of learning over a long period of time starting

from primary education and further up to higher levels of education.

CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS

These processes include not only curricular reform at all levels, but also a number of other programs

aimed at promoting entrepreneurial culture such as business school partnership, student enterprise,

school reform, and all institutions that provide education and training, in order to encourage universities

to offer specialized courses on entrepreneurship in areas such as e-business, innovation technologies,

etc. The aspirants states seeking to enter the EU should consider promoting and entrepreneurship

projects outside school activities as part of education youth. Media should also play a role in promoting

entrepreneurial culture.

To improve this situation, the following measures will be taken:

9-year compulsory education curriculum analysis, for general secondary education about

entrepreneurship skills.

Developing programs for introducing entrepreneurship into basic education programs at all

levels.

Drafting a curriculum for entrepreneurship and training programs for the development of

entrepreneurial skills, in several monthly professional courses.

Development of training programs for young people seeking to start a business, graduate,

unemployed, retraining and ongoing information.

Growth of internet users in the secondary and secondary education schools.

b- Increase the qualification of labor force through:

Periodic analysis of training needs

Developing training programs and relevant modules for entrepreneurship

Expanding the Internet usage network,

c-Encouraging creative entrepreneurship through:

Study on creative entrepreneurship in Albania

Program for development of Albanian Handicrafts

Entrepreneurship promotion programs with specific groups such as women, young people, etc.

The evelopmet of growing businesses with internationalization capacity

In the framework of regional and European integration, Albanian SME should be prepared to cope with

the competition of other regional companies. For this it is required to increase the competitiveness of

Albanian SME through the promotion of innovative SME and the transfer of contemporary

technologies.

37

REFERENCES

Drucker, Peter F. The Practice of Management. New York: Harper & Row, 1954. Gantt, Henry. Gantt

on Management. Edited by Alex W. Rathe. New York: American Management Association, 1961.

Koontz, Harold, and O’Donnell, Cyril. Principles of Management. New York: McGraw-Hill, 1972.

Merrill, Harwood, ed. Classics in Management. New York: American Management Association, 1960.

Urwick, Lyndall F., and Brech, E.F.L. The Making of Scientific Management. London: Sir Isaac Pitman

& Sonc, 1952. Urwick,

Lyndall F., ed. The Golden Book of Management. London: Newman Neame, 1956.

III. Management in Japan

Abbeglen, James. The Japanese Factory. Glencoe, III.: Free Press, 1958. Hirschmeier, Johannes. The

Origins of Entrepreneurshipin Meiji Japan. Cambridge: Mass.: Harvard University Press, 1964.

Kobayashi, Shigeru. Creative Management. New York: American Management Association, 1971.

Nakane, Chie. Japanese Society. Berkeley, Calif.: University of California Press, 1970. Tobata,

Seiichi, ed. The Modernization of Japan. Tokyo: Institute of Asian Economic Affairs, 1966.

Yoshino, M. Japan’s Management System: Tradition and Innovation. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press,

1968.

IV. Managing for Performance

Crozier, Michael. The Bureaucratic Phenomenon. Chicago: University of Chicago Press, 1964.

Dean, Joel. Managerial Economics. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall, 1951. Drucker, Peter F.

Managing for Results. New York: Harper & Row, 1964. Penrose, Edith T. The Theory of the Growth

of the Firm. Oxford University Press, 1959.

Schumpeter, Joseph. The Theory of Economic Development. Cambridge, Mass.: Harvard University

Press, 1934. Shackle, J.L.S. Decision, Order and Time in Human Affairs. Cambridge University Press,

1961.

38

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-979

“NAÇERTANIJA” – PLATFORMË SHOVINISTE PËR KRIJIMIN E “SERBISË SË MADHE”

Astrit Sahitaj-Doktorant ASA Shqiperi

“Naçërtanija” (1944) e Ilia Garashaninit është platformë famëkeqe, që parasheh krijimin e

“Serbisë së Madhe” mesjetare të car Dushanut në dëm të popujve fqinj. Para Garashaninit idenë për

krijimin e Serbisë së Madhe e kishte shfaqur Vuk Karaxhiqi (1836), që i radhit territoret, ku banonin

serbët. “Naçetanija” ka një rendësi të vacantë për Serbinë, sepse sherbeu si plkatformë zyrtare për

krijimin e shtetit serb mbi themelet e shtetit mesjetar. Ky project është huazuar nga projekti i polakut

Franjo Zahut. Në bazë të këtij projekti.“Naçertania” është dokumenti i parë politik, që pati paraparë

krijimin e Serbisë së Madhe mbi rrënojat e shtetit mesjetar të mbretërisë së Stefan Dushanit. “ Vetëm

dinastia monarkiste serbe do të mund t’i bashkonte serbët (sllavët e jugut), “Naçertania” ka ushtruar

ndikim në politikën e pushtetarëve serbë ndaj çështjes shqiptare.

Prandaj, bazuar në politikën ekspansioniste të pushtetarëve serbë ndaj shqiptarëve nëpër të

gjitha etapat kohore, konkludojmë se “Naçertania” pati ndikim permanent në frymëzimin e pushtetarëve

serbë për okupimin e trevave autoktone të shqiptarëve. Ajo i frymëzoi intelektualët serbë me frymën e

ultranacionalizmit dhe mbolli dasi ndërmjet shqiptarëve e serbëve duke krijuar një hendek përçarës ndër

këta dy popuj. Politika shoviniste e Serbisë për krijimin e Serbisë Madhe ushtroi dhunë gjenodiciale

ndaj popullit shqiptar që nga çereku I shekullit XIX e deri në fund të shekullit XX.

Fjalëkyçe: Naçertania, platforma, Serbia e Madhe, shqiptarët, aneksimi.

“NAÇERTANIA” – PLATFORMË SHOVINISTE PËR KRIJIMIN E “SERBISË SË

MADHE”

Kisha ortodokse me politikën e vete e ushqente popullin serb me frymën nacionale fe-komb.

Kjo ide u shtjellua nga nacionalisti i njohur serb, Vuk Karaxhiq. Aimë 1836 e shkroi programin e

njohur me titull “Serbët të gjithë dhe kudo”. Në këtë shkrim “i radhiti territoret, ku banonin serbët:

principatën e Serbisë, Bosnën, Hercegovinën, Malin e Zi, Metohinë e Banatit, Baçkën, Sremin,

Sllavoninë, Kroacinë dhe Dalmacinë, por nuk kishte njohuri deri ku kishte serbë në Shqipëri dhe

në Maqedoni”29.

“Naçertania” (1844) e I. Garashaninit në historiografinë serbe mirret si programi i dytë i

politikës nacionale të Serbisë30.

Vitet e 30 e të 40 të shekullit XIX karakterizohen si vite përpjekjesh të popujve ballkanikë për

t’u çliruar nga zgjedha turke. Popujt e Ballkanit edhe pse lypsej të vepronin bashkarisht kundër

okupatorit të përbashkët, për shkak të lakmive aneksioniste, secila prej tyre thurrte plane për të përfituar

në dëm të njëra tjetrës. Në këtë rrugë ishin edhe Serbia e Greqia të cilat kishin qëllime përfitimi në dëm

të tokave shqiptare. Që të dyja këto vende i projektuan projektet e veta me të cilat parashihnin aneksimet

e tokave jugore e veriore të Shqipërisë. Greqia kishte hartuar projektin “Megalo idea”. Serbia do të dilte

me “Naçertania”.

29 Dr. Momçillo Pavlloviq: “Savremena politiçka istorija”, Beograd, 2016, fq. 49. 30 Më gjërësisht: Dr. Momqillo Pavlloviq, “Savremena politiçka Istorija”, Beograd, 2016, fq.

52, 53.

39

Politika serbe ndoqi vijën kundërshqiptare me rrugë institucionale. Por jo vetëm kundër

shqiptarëve. Këtë e dëshmon projekti famkeq “Naçertania” (1844) i hartuar nga Ministri i Punëve të

Brendshme, Ilia Garashaninit (1812 – 1874). “Naçertania” është quajtur platformë e parë politike e

qarqeve drejtuese të Beogradit njëherësh edhe baza ideologjike e programit shovinist të “Serbisë së

Madhe”…, “…ajo edhe sot mbetet themel i programit shovinist të fqinjit tone verior, nën zgjedhën e

të cilit ndodhen mbi dy milion shqiptarë, banorë autoktonë në trevat e veta…”31

Niksha Stançiq në studimin e vet me titull “Problemi i “Naçertanisë” së Ilije Garashaninit në

historiografinë tonë” vë në dukje se “Plani i fshehtë dhe politika nacionale e Principatës së Serbisë ka

mbetur i panjohur për shkencëtarët dhe publikun e gjërë më tepër se gjashtëdhjetë vite”.32Autori tregon

se për herë të parë “Naçertaninë” e kishte publikuar M. Vukiçeviçi më 1906. Më vonë në Arkivin

Shtetëror në Vjenë ishte gjetur “Naçertania” e përkthyer në gjermanisht dhe më 1886 u gjet në Arkivin

Shtetëror në Budapest.33

Deri në vitin 1931 është menduar se “Naçertania” ishte krijim i Ilia Garashaninit. Atë vit D.

Stranjakoviq, bazuar në publikimin e M. Handelsmanit lidhur me autorësinë e “Naçertanisë” e shpjegon

origjinën e programit në fjalë. Të dhënat e reja lidhen me kushtetutëmbrojtësit dhe emigracionin polak,

që pas shtypjes së kryengritjes në Poloni më 1831 ishin tubuar në Paris nën udhëheqjen e princit, Adam

Czartoryskut. Emigracioni polak ka dasht të krijohej një shtet qendror, i cili do të mblidhte të gjithë

sllavët e jugut, që ndodheshin nën okupimin turk. Qëllimi i Adam Czartoryskut ishte që me krijimin e

bashkësisë së sllavëve të jugut, që ishin nën okupimin turk në Ballkan, të përkrahur nga Britania e

Franca,- Rusisë dhe Austrisë do t’u pamundësohej shtrirja në Ballkan. Në studimin e vet D.

Stranjkoviq e sqaron gjenezën e “Naçertanisë”, ku decidivisht vjen në përfundim, që është hartuar nga

Franjo Zahu.34 Ndërsa Garashanini e ka marrë projektin në fjalë dhe në bazë të tij e ka hartuar

“Naçertanien”. “Gati 90 përqind e “Naçertanies”është kopjuar pothuajse fjalë për fjalë nga plani i F.

Zahut”.35Madje R. Peroviq ua sheh për të madhe të gjithë historianëve vendorë, “që kanë lënë pasdore

ndikimin polak në formimin e mendimit politik të Serbisë”.36

Qubriloviqi, i njohur me elaboratin e tij famkeq për qëndrim gjenocidial ndaj shqiptarëve,

“Naçertaninë”,- në raport me “Planin” e Zahut e sheh si të bazuar e të huazuar duke ia përshtatur

konceptit të Vuk Karaxhiqit, që nuk duhet të hiqej dorë nga ajo që është serbe në vija të përgjithshme

të kulturës politike të sllavëve të jugut37.Ai e shef “Naçertaninë” si komponent të së drejtës historike të

serbëve, të drejtës shtetërore, të traditës së perandorisë së Dushanit38.

Garashanini në qendër të programit “Naçertania” vë Serbinë, politikën e saj, që duhej

ndjekur për realizimin e idesë së krijimit të”Serbisë së Madhe”.

Duke lexuar “Naçertaninë” që në fillim na bien në sy kërkesat e programit. Së pari që“Serbia

duhet të zërë vend në radhët e shteteve të tjera evropiane”. Kështu mendohej për një dominim të

31 Marenglen Verli: “Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli”, BOTIMPEX, Tiranë,

2007, fq. 21 32 Niksha Stançiq: “Problem “Naçertanija” Ilije Garashanina u nashoj historiografiji”. Tisak

Stamparkog Zavoda “Ognjen Prica” u Zagrebu- 1971, str. 179. 33Niksha Stançiq: “Problem “Naçertanija” Ilije Garashanina u nashoj historiografiji”. Tisak

Stamparkog Zavoda “Ognjen Prica” u Zagrebu- 1971, str , fq. 180. 34Niksha Stançiq: “Problem “Naçertanija” Ilije Garashanina u nashoj historiografiji”. Tisak

Stamparkog Zavoda “Ognjen Prica” u Zagrebu- 1971, str. 183. 35Marenglen Verli: “Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli”. “BOTIIMPEKS”,

Tiranë, 2997, fq. 21. 36Niksha Stançiq: “Problem “Naçertanija” Ilije Garashanina u nashoj historiografiji”. Tisak

Stamparkog Zavoda “Ognjen Prica” u Zagrebu- 1971, st .186. 37Niksha Stançiq: “Problem “Naçertanija” Ilije Garashanina u nashoj historiografiji”. Tisak

Stamparkog Zavoda “Ognjen Prica” u Zagrebu- 1971, str. 188. 38Niksha Stançiq: “Problem “Naçertanija” Ilije Garashanina u nashoj historiografiji”. Tisak

Stamparkog Zavoda “Ognjen Prica” u Zagrebu- 1971, str. 188-189.

40

politikës serbe në një të ardhme me kushte të përshtatshme. Ky realizim, sipas “Naçertanisë” mund të

arrihej “vetëm në bashkimin me popujt tjerë, që e rrethojnë”.39

“Naçertania” u përpilua nga Ilia Garashanini në vitin 1844 si program i politikës së jashtme të

Serbisë. Synonte përtritjen e Perandorisë së dikurshme mesjetare serbe, prandaj pati karakter pushtues,

sidomos ndaj territoreve shqiptare apo të banuara kryesisht prej shqiptarëve.

“Që në kohën e Garashaninit ekzistonte mendimi ndër politicientët konservativë borgjezë të

Serbisë, se Serbia ishte zhvilluar mjaft dhe ishte mjaft e fuqishme t’i asimilonte vendet dhe popujt që

do t’ia bashkonte vehtes pas shkatërrimit të Perandorisë turke.40”

“Naçertania” e Ilija Garashaninit është program, që parashikon dhe konstrukton rrugën, që

duhej të ndiqej nga politika e Serbisë për krijimin e një“Serbie të Madhe” të periudhës së car Dushanit.

Rrethanat politike të krijuara në Ballkan në vitet e 40 kishin cytur interesimin e popujve

ballkanas për të hequr qafet zgjedhën e robërisë shekullore. Në këtë periudhë politika serbe shfaqi

pikëpamjet e veta për zgjërimin e Serbisë. Pra “Naçertania” ishte platformë afatgjate për krijimin e

shtetit mesjetar të car Stefan Dushanit. “Në këtë mënyrë rikrijimi i Perandorisë Serbe arsyetohej si një

e drejtë historike, prandaj sunduesve të Serbisë të shekullit XIX u takonte të plotësonin atë që kishin

lënë pa bërë paraardhësit”.41

Në projektin “Naçertania” i kushtohet vëmendje e posaçme çështjes së popujve, që e rrethojnë

principatën serbe dhe politikës që duhej të ndiqej ndaj tyre. Garashanini pasi tregon për gjendjen politike

të kohës dhe vijën politike, që duhej të ndiqej për arritjen e qëllimit të krijimit të një shteti serb me kufij

të zgjëruar ai vijon tëparaqes koncepcionet për ndarjen e Perandorisë Osmane në të ardhëmen. Në këtë

drejtim sheh si rival serioz Rusinë dhe Austrinë, që aspironin për zgjërim teritoresh.

Në nëntitullin “Vështrim mbi ndarjen e perandorisë”42Garashanini ka parashtruar koncepcionin

për krijimin e “Serbisë së Madhe”. Aty nder të tjera potencohet se “Shteti serb që tanimë ka nis të

mbarën, por që patjetër duhet të zgjerohet e të forcohet, e ka bazën dhe themelin e vet të forte në

Perandorinë Serbe të shekujve XIII e XIV dhe në historinë e pasur e të lavdishme serbe. Sipas kësaj

historie dihet se perandorët serbë ia patën prerë hovin mbretërisë greke… Car Dushani, i fuqishmi

tanimë e kishte pranuar stemën e mbretërisë greke..., pasi fuqia turke pothuajse është thyer e asgjësuar...

duhet të fillojë të veprojë fryma e njëjtë, të drejtat e veta sërisht të kërkohen, dhe puna e ndërprerë

rishtazi të vazhdojë…”.43Kujton car Dushanin me qëllim ripushtimi.

“Naçertania” është marrë edhe me çështjen e politikës serbe ndaj shqiptarëve dhe mënyrën se

si mund të vije deri në realizimin e pikëpamjeve për krijimin e “Serbisë së Madhe”. Në fakt për këtë

çështje nuk elaborohet gjerësisht, por megjithatë në mënyrë lakonike tregohet se si mund të arrihej deri

në okupimin e tokave të Shqipërisë Verore. Dalja në bregdetin Adriatik është vënë në plan të parë nga

Garashanini.

“Naçertania” është dokumenti i parë politik, që pati paraparë krijimin e Serbisë së Madhe mbi

rrënojat e shtetit mesjetar të mbretërisë së Stefan Dushanit. “ Vetëm dinastia monarkiste serbe do të

mund t’i bashkonte serbët (sllavët e jugut), e kjo nënkupton se në një moment të caktuar në mënyrë të

pashmangshme do të rrezikonte dinastinë dhe pavarësinë e Malit të Zi… Platforma e “Naçertanies” me

synimet e saj pushtuese në Ballkan, nënkuptonte edhe shtrirjen në territoret shqiptare”.44

“Naçertania” ka ushtruar ndikim në politikën e pushtetarëve serbë ndaj çështjes shqiptare. Ishte

brumosur me ide shoviniste, që kishte pikësynim edhe aneksimin e territoreve shqiptare. Pikëpamje të

ngjashme ndoqën edhe shumë intelektualë serbë të fushave të ndryshme e veçmas letrarë e historianë.

39 Ilia Garashanin: “Naçertanija”, Beograd, 1939, fq, 1 40 Grgur Jakšiq-Vojislav J. Vuçkoviq: “Spolnja politika Srbije, za vlade knjeza Mihaila (Prvi

Ballkanski Savez)”, Beograd 1963, f,376, Reçencion i S.Brestovcit në “Gjurmime

albanologjike”, seri shkencave shoqerore, I/1972,f,337. 41 Marenglen Verli: “Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli”, BOTIMPEX, Tiranë

2007, fq. 21. 42Në original: “Primjeçanija o razdelenju carstva”. 43Ilija Garasanin: “Nacertanija” marrë nga D. Stranjakoviq në studimin: “Si është krijuar

“Naçertanija” e Garashaninit”, Beograd 1939, fq. 76. 44shqipmedia.com, Xhelal Zejneli, Naçertaniae Garashaninit-kjo-murtajë-e-zeze-e-Ballkanit,

14 prill 2012

41

Nga ta po përmendi Dositej Obradoviqin, Vuk Karaxhiqin, Ivo Andriqin e Vaso Qubriloviqin, që paten

ndikim në orientimin e politikës serbe për zgjerimin e kufijve në dëm të shqiptarëve. “Profesori serb

Vasa Qubriloviqi, i njohur si shovinist, në librin e tij “Historia e ideve politike në Serbi në shekullin

XIX është shprehur: “Garashanini duke pranuar si bazë për bashkimin …parimin e ekspansionit serb

në krye të shtetit të ri dhe duke e përhapur administratën e Serbisë në këto vende, krijoi me 1844 bazën

dhe programin e bashkimit politik serbomadh. Qarqet dhe personat politikë konservatorë në Serbi u

bashkuan me këto qëllimederi në vitin 1941”.45Natyrisht për Qubrilloviqin viti 1941 mund të mirrej si

kufiri i pushimit të përpjekjeve serbomëdha, por faktikisht nuk ishte Lufta e Dytë Botërore ajo, që e

pengoi ekspasionin serbë, sepse çetnikët e Drazho Mihajloviqit i vijuan përpjekjet për krijimin e Serbisë

së Madhe duke ushtruar dhunë të paparë deri më atë kohë mbi popullatën autoktone shqiptare. Edhe pas

triumfit të forcave partizane shqiptarët hoqën të zitë e ullirit nga regjimi serbosllav. “Kufiri nuk ishte

viti 1941. Ai kufi nuk ka qenë as më pas, madje ai kufi nuk është as sot”.46Duhet patur parasysh dy

periudhat e pushtetit serbosllav: të Josip Broz Titos e të Sllobodan Millosheviqit. Gjatë periudhës së

Titos nga regjimi serbosllav djallëzisht u aneksua Kosova. Kështu u shkel arbitrarisht marrëveshja e

Bujanit. Ndërkohë filloi tortura e egër ndaj shqiptarëve, që kulmoi në dimrin e acart të viteve 1955/

1956, kur me pretekstin e mbledhjes së armëve u rrahën për vdekje shumë shqiptarë, madje edhe gra.

Për t’i shpëtuar vdekjes shumë djem e burra moren arratinë. Por sa më shumë që shtohej dhuna ndaj

shqiptarit, aq më tepër shtohej urrejtja ndaj okupatorit serb. Popullit i kishte shkuar thika në asht. Rinia

shqiptare e Kosovës më 1968 e 1981 i tregoi botës se nuk pranoni të jetonin në robëri. Më vonë

shqiptarët iu kundërvurën me armë edhe politikës gjenocidiale të Sllobodan Millosheviqit. Edhe tani

akoma nuk mund të dihet kufiri i ndaljes së politikës ekspansioniste të Serbisë, sepse presionet ndaj

shqiptarëve, por në forma diplomatike, nuk kanë të ndalur.

Prandaj, bazuar në politikën ekspansioniste të pushtetarëve serbë ndaj shqiptarëve nëpër të

gjitha etapat kohore, konkludojmë se “Naçertania” pati ndikim permanent në frymëzimin e pushtetarëve

serbë për okupimin e trevave autoktone të shqiptarëve. Ajo i frymëzoi intelektualët serbë me frymën e

ultranacionalizmit dhe mbolli dasi ndërmjet shqiptarëve e serbëve duke krijuar një hendek përçarës ndër

këta dy popuj. E kam të qartë devizën se populli, cilidoqoftë ai, për ushtrimet ekspansioniste nga ana e

pushtetarëve ndaj një populli tjetër, s’mund të jetë fajtorë, por fajtorë janë pushtetarët, sepse ata

frymëzojnë dhe diktojnë që të ushtrohet dhunë.

45V.Çubriloviq, Istoria politikçke misli u Serbiji XIX veka, Beograd, 1958, pg. 175-176. Vep

e cituar:shih Marenglen Verli: “Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli”, Tiranë,

2007, fq. 28. 46 Marenglen Verli: Kosova sfida shqiptare në historinë e një shekulli”. Tiranë, 2007, fq. 28.

42

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

FORMAT E KOMUNIKIMIT MES MENAXHERËVE DHE STAFIT

DAFINA OLLONI

Abstrakti

Kemi dëgjuar shumë të flitet për format e komunikimit të cilat bëhen në mes të menaxherit të një

kompanie me stafin e tij dhe rëndësin e këtij komunikimi. Në shoqërinë tonë ndihet nevoja për

përmirsuar këto forma dhe për të analizuar më gjerësisht në mënyrë që të identifikohen se cilat forma

përdoren. Nevojë për komunikim të mirë, kemi edhe në shtëpitë tona, në qendrat e punës ku punojmë,

në marrëdhëniet me njerëzit, qofshin ato private apo publike etj. Këtë nevojë për komunikimin e qartë

dhe të drejtëpërdrejtë ekemi sepse duam që ai të na prijë përpara drejt së ardhmes.

I konceptuar si një ndër elementet më të nevojshëm në punën e menaxherit, aq më tepër në ditën aktuale

të ndryshimeve të vrullshme, komunikimi nëse trajtohet me kujdes dhe orientohet nga kriteret shkencore

do të performojmë me vlera të pallogaritshme.

Megjithëse komunikimi është i rëndësishëm, mendoj se në vendin tonë pjesa dërrmuese e organizatave

e anashkalojnë rëndësinë e tij duke lënë shkas në këtë mënyrë për keqkuptime dhe lindje konfilktesh.

Abstract

We have heard much talk about the forms of communication that are being made between a company

manager and his staff and the importance of this communication. In our society, there is a need to

improve these forms and to analyze them more widely in order to identify what forms are used. Needing

good communication, we also have in our homes, in the work centers where we work, in relationships

with people, whether private or public, etc. This need for clear and direct communication is ours because

we want him to lead us forward to the future.

Perceived as one of the most necessary elements in the work of the manager, more so on the actual day

of rapid changes, communication if carefully treated and oriented by the scientific criteria will perform

with incalculable values.

Although communication is important, I think that in our country the vast majority of organizations

overlook its importance, thus causing misunderstandings and births of confusions.

1. Kuptimi dhe rëndësia e komunikimit

Komunikimi nënkupton proçesin e kalimit të informacionit, ideve ose mendimeve tek përsonat e tjerë.

(Andri Koxhaj, 2006) Komunikimi kërkon që të gjitha palët të kuptojnë një gjuhë të përbashkët që mund

të shkëmbehet, paraqet procesin e kalimit të informatave nga burimi përmes rrugëve të mesme deri te

pranuesi, si dhe kalimin e reagimit të pranuesit përmes rrugëve të mesme deri te burimi. Fjala

komunikim rrjedh nga fjala latine „communico”, nga „communis” ose nga fjala “common” (Carolyn

43

Mikanowicz, Shelda Shank, 2010) Komunikimi si i tillë në procesin e vet përfshin dy ose më shumë

persona. (Wikipedia, 2017)

Komunikimi, është sistem i operacioneve të ndryshme të cilat përfshijnë:

Gjuhë (fjalim),

Gjeste,

Simbole përmes të cilave përcillet qëllimet,

Mendime ose shkëmbehet përvojë. (Carolyn Mikanowicz, 2010)

Komunikim! - Duket sikur është shumë e thjeshtë: thoni atë që mendoni dhe të tjerët do t'ju kuptojnë.

Por në fakt, ajo që shpesh ndodh është shumë ndryshe, ajo që përpiqemi të komunikojmë, humbet në

përkthim, pavarësisht qëllimeve tona më të mira. Ne themi një gjë, personi tjetër dëgjon diçka tjetër,

dhe keqkuptimet, frustrimi, dhe konfliktet pasojnë. (Linked In, 2016)

Komunikimi është aktivitet i rëndësishëm për të gjitha funksionet e menaxhmentit. Rëndësia e

komunikimit për menaxherin qëndron në faktin se pjesën me të madhe të kohës ia kushton komunikimit.

Komunikimi paraqet mjetin metë cilin e bindim e informojmë e motivojmë dhe e udhëheqin individin

kah qëllimi gruporë. (Mazreku, 2010)

Në një organizatë komunikimi ka dy qëllime parësore:

Së pari na jep mjetet me anën e të cilave do të mund të arrijmë objektivat e detyrës. Mënyrën se si planet

që do të zbatohen dhe veprimet që do të kryhen u përcillen punonjësve dhe koordinohen për tu realizuar.

Së dyti komunikimi siguron mjetet me anën e të cilave individët nxiten të punojnë për përmbushjen e

plaveve me vullnetin e tyre dhe me entusiazëm. (Kolegji AAB, n.d.)

Kjo, gjithashtu, i shpreh ndjenjat ose që është shumë më e rëndësishme sjellja e njerëzve. Zakonisht

thuhet se çdo sjellje është komunikim, ndërsa çdo komunikim shkakton sjellje. (Carolyn Mikanowicz,

2010)

Elementet kyçe të komunikimit:

Komunikuesi,

Procesi i kodimit

Mesazh

Mjeti

Procesi i dekodimit

Marrësi

Feedbacku

Zhurma (Andri Koxhaj, 2006, pp. 14-18)

Rëndësia e komunikimit në një organizatë mund të përmblidhet si më poshtë:

Organizatat dhe komunikimi

44

-Një organizatë mund të udhëhiqet nga një mision i vetëm ose të mbështetet gamë arsyesh të ndyshme

për ekzistencën e vet. (M.J.Papa, 2014)

Komunikimi nxit motivimin duke informuar dhe sqaruar punonjësit në lidhje me detyrën që kanë për të

bërë, mënyrën se si ata do e kryejnë atë, dhe si mund të përmirësojnë performancën e tyre në qoftë se

ajo nuk është në lartësinë e duhur.

Komunikimi është një burim informacioni për anëtarët e organizatës gjatë procesit të vendimmarrjes,

ndërsa ndihmon identifikimin dhe vlerësimin alternativ të veprimeve.

Komunikimi gjithashtu luan një rol të rëndësishëm në ndryshimin e qëndrimeve individuale, dmth, një

individ i informuar mirë do të ketë qëndrim më të mirë se sa një individ i painformuar. Revistat

organizative, artikujt, takime dhe forma të tjera të ndryshme komunikimi, të folur dhe të shkruar,

ndihmojnë në dhënien formë të qëndrimeve të punonjësve.

Komunikimi gjithashtu ndihmon në shoqërizim. Në jetën e sotme, vetëm prania e një individi nxit

komunikimin. Thuhet gjithashtu se njeriu nuk mund të mbijetojë pa komunikim.

Siç u diskutua më parë, komunikimi gjithashtu ndihmon në procesin e mbikqyrjes dhe kontrollit. Ai

ndihmon për të mbikqyrur sjelljen e anëtarëve të organizatës, në mënyra të ndryshme. Ka nivele të

ndryshme të hierarkisë dhe disa parime dhe udhëzime që punonjësit duhet të ndjekin në një organizatë.

Ata duhet të jenë në përputhje me politikat organizative, të kryejnë rolin e tyre të punës, në mënyrë

efikase, dhe të komunikojnë cdo problem pune dhe ankesë për eprorët e tyre. Kështu, komunikimi

ndihmon në kontrollin e funksionit të menaxhimit.

Një sistem efektiv dhe efikas komunikimi kërkon aftësi menaxheriale në dërgimin dhe marrjen e

mesazheve. Një menaxher duhet të zbulojë pengesat e ndryshme të komunikimit, të analizojë arsyet për

ndodhjen e tyre dhe të marrë masa parandaluese për ti shmangur ato. Kështu, përgjegjësia kryesore e

një menaxheri është të zhvillojë dhe të mbajë një sistem efektiv të komunikimit në organizatë. (Linked

In, 2016)

1.3. Komunikimi Efektiv

1.3.1. Komunikimi efektiv është gurë themeli për organizatat e suksesshme

Komunikimi efektiv është i rëndësishëm për drejtuesit e organizatave në mënyrë që të kryejnë

funksionet themelore të menaxhimit, si, planifikimin, organizimin, drejtimin dhe kontrollin.

Komunikimi i ndihmon menaxherët për të kryer punët dhe përgjegjësitë e tyre. Komunikimi shërben si

bazë për planifikim. Të gjitha informacionet e domosdoshme duhet t'i komunikohen menaxherëve, të

cilët për rrjedhojë, duhet të komunikojnë planet dhe mënyrën si duhen zbatuar ato punonjësve.

Organizimi gjithashtu kërkon komunikim efektiv me të tjerët, në lidhje me detyrat e tyre në punë. Në

mënyrë të ngjashme, liderat si menaxherët, duhet të komunikojnë në mënyrë e-fektive me vartësit e

tyre, në mënyrë që të arrijnë objektivat e ekipit. Kontrolli nuk është i mundur pa komunikim me shkrim

dhe me gojë.

Menaxherët i kushtojnë një pjesë të madhe të kohës së tyre komunikimit. Atyre në përgjithësi u duhen

rreth 6 orë në ditë për të komunikuar. Ata kalojnë një kohë të gjatë në komunikimin e ballë për ballë

ose telefonik me eprorët, vartësit, kolegët, klientët ose furnitorët. Menaxherët përdorin edhe

komunikimin me shkrim në formën e letrave, raporteve apo memorandumeve, kudo ku komunikimi me

gojë nuk është i përshtatshëm.

45

Kështu, mund të themi se "komunikimi efektiv është një gur themeli për organizata të suksesshme". Me

fjalë të tjera, komunikimi vepron si “gjaku organizativ”. (Linked In, 2016)

Komunikimi efektiv në organizatë është më shumë se aftësia e individëve, për të shkruar një raport,

email apo prezentim. Përkundrazi është një mori aftësishë, individuale, grupore dhe organizative, që

promovojnë ndërlidhjen e të punësuarve dhe grupeve të ndryshme në organizatë

Nga aspekti strategjik, përmirësimi I komunikimit në organizatë ndikon në performancën e organizatës

në aspektin inovacioneve, vendimarrjes, vizionit.

Aftësit e komunikimit janë:

1. Teknike (njohja e teknologjisë së informacionit)

2. Linguistike (të folurit e mirë dhe të pasur, njohja e gjuhëve të huaja)

3. Kulturore (tiparet e ndryshme kulturore)

Të ndërtuarit e komunikimit efektiv në kuadër të organizatës:

Identifikimi i kërkesave të brendshme dhe të jashtme për komunikim.

Identifikimi i resurseve për komunikim.

Identifikimi i barrierave (proceset, aftësitë personale, teknologjitë, standardet) (Dr. Mrika

Kotorri, 2017)

Komunikimi efektiv midis menaxherëve dhe të punësuarve e zmadhon kënaqësinë dhe kryerjen e

punëve, realizohet më me sukses, zvogëlohen mundësitë për oportunizëm, konfuzion dhe sjelljen e

vendimeve të gabuara ose të kuptuarit gabim të vendimeve veç më të sjella.

Komunikimi efektiv midis menaxherëve dhe të punësuarve e zmadhon kënaqësinë e të

punësuarve nga arsye që konsiderojnë ata:

Marrin pjesë në krijimin e vizionit dhe vlerave të organizatës

E dinë rolin e tyre, që duhet të arrihet dhe çfarë ajo do t'u sjell

ndjehen të informuar për të gjitha punët në organizatën dhe besojnë se mendimet e tyre dhe pamjet

vlerësohen.

Barrierat më kryesore të komunikimit në biznes konsiderohet se janë këto:

Barrierat gjuhësore

Shpërqendrimet

Informacioni i tepërt

Kufizimet mjedisore

Diferencat perceptuese dhe

Taktikat dezinformuese

Në anën tjetër komunikimi efektiv nënkupton;

Minimizim të shpërqendrimeve

46

Marrja në konsideratë e audiencës

Dhënia dhe pranimi i vlerësimeve apo komplimenteve

Përmirësimi i aftësive dhe

Aplikimi i etikës biznesore (D-R Aleksa Stamenkovski D-R Boshko Jaqovski, 2010)

1.4. Llojet e komunikimit dhe karakteristikat e tyre

1.4.1. Komunikimi verbal

Kjo formë e komunikimit realizohet përmes fjalëve të folura ose të shkruara. Kjo mund të jetë fytyrë në

fytyrë (face to face), përmes telefonit, përmes sistemit video konferencë. Forma e shkruar e

komunikimit mund të jetë në formë të letrës, memorandumit, raportit dhe ngjashëm. (D-R Aleksa

Stamenkovski D-R Boshko Jaqovski, 2010) Është i rëndësishëm jo vetëm në komunikimin e

përgjithshëm por edhe në komunikimet zyrtare. Suksesi i komunikimit verbal në shkallë të lartë nvarët

në atë se sa ju jepet rëndësi elementeve të këtij komunikimi të cilët janë: shpejtësia e të folurit, zgjedhja

e fjalëve, tempoja e të folurit etj.

Gjatë kominikimit verbal duhet të i jepet më shumë vëmendje mënyrës se si tingëllon ajo që e themi.

Duhet pasur kujdesë për lartësinë e zërit. Folja e shpejtë mund të jetë pengesë e komunikimit ashtu që

ai që e pranon porosinë mund që të lëshojë diqka nga porosia e pranuar, ndërsa nëse fjalimi është

monoton atëherë paraqi.tet reziku që të paraqitet mosinteresim për temën. (Erhan Krasniqi, 2011)

Kur njerëzit meditojnë për komunikimin e fjalës, shpesh mendojnë për aktin e të folurit. Ne mbështetemi

në komunikimin verbal për të shkëmbyer mesazhe me njëri-tjetrin dhe të zhvillohemi si individë. Termi

komunikim verbal shpesh evokon idenë e komunikimit të folur, por komunikimi me shkrim gjithashtu

është pjesë e komunikimit verbal. Duke lexuar këtë libër, po dekodon komunikimin verbal të shkruar

të autorëve për të mësuar më shumë rreth komunikimit. Le të shqyrtojmë komponentët e ndryshëm të

përkufizimit tonë të komunikimit verbal dhe të shqyrtojmë se si funksionon në jetën tonë.Komunikimi

verbal ka të bëjë me gjuhën, të shkruar dhe të folur. Në përgjithësi, komunikimi verbal i referohet

përdorimit të fjalëve tona.

1.4.2. Komunikimi joverbal

Kjo formë e komunikimit do të thotë përcjellje e porosive në atë mënyrë që nuk është me sprehura të

folura ose të shkruara. Përcjellja e porosive realizohet më bërjen e shprehjeve të ndryshme të fytyrës,

me lëvizjen e trupit, me sytë, me veshjen, të heshturit, etj. (D-R Aleksa Stamenkovski D-R Boshko

Jaqovski, 2010) Komunikimi jo verbal e përmison komunikimin e përgjithshëm. Komunikimi jo verbal

është posaqërisht i rëndësishëm gjatë bisedimeve, marveshjeve, prezentimeve etj.Përveq ndëgjimit të

oponentit gjatë shprehjes së dëshirave dhe nevojave personale, me vëmendje duhet që të ndiqen gjestet

të cilat i bën gjatë të folurit. Folësi duhet të ndëgjohet dhe të ndjekjet me vëmendje me anë të syve.

(Erhan Krasniqi, 2011)

Shprehjet e fytyrës Disa shkencëtarë besojnë se shumë shprehje të fytyrës si buzëqeshja, të qeshurit

dhe të qarët janë universale dhe të pranishëm në të gjitha kulturat dhe se kanë një bazë gjenetike. Për

shembull përshëndetja e një personi të njouhur, nga ana jonë, me shumë mundësi mund të realizohet

me ngritjen e vetullave. Eibl-Eibesfeltdt më 1972 zbuloi se ngritja e vetullave përpjetë ekziston si e tillë

në shumë lloje kulturash. (Eibl-Eibesfeld, 1972)

47

Gjuha e trupit Janë domethënëse ato të duarve dhe të kokës p.sh lëvizjet që përdorim për të përforcuar

atë që po them. P.sh. OK bëjmë me gisht. PO – JO lëvizim kokën GRUSHTI është shenjë zemërimi.

BASHKIMI bashkimi i duarve etj. Kthimi i kokës nga ana tjetër përballë një personi lë të kuptojë se

nuk dëshirojmë të komunikojmë me të, mund të lëvizim këmbët nga stresi kur përpiqemi të gënjejmë

dikë, etj. Komunikimi joverbal përmes gjesteve dhe lëvizjeve të trupit është më i dukshëm në situata

emocionale. (M. Franciska (Suzana) Lekaj, 2015)

Në varshmëri të strukturës organizative të komunikimit, komunikimi mund të paraqitet në llojet

si më poshtë:

Komunikimi afarist:

• Formal,

• Jo formal.

-Komunikimi formal (formal communication): Komunikimi formal është strukturuar në bazë të

hierarkisë, autoritetit dhe përgjegjësisë. Me këtë formë të komunikimit sigurohet unitet në dorëzimin e

informatave dhe vërtetohet përgjegjësia. Ky komunikim mund të jetë komunikim teposhtë, komunikim

përpjetë dhe anësor. (D-R Aleksa Stamenkovski D-R Boshko Jaqovski, 2010) Komunikimi formal

zakonisht ndjek linjat zyrtare të autoritetit dhe është në formën e shkruar, me logo dhe nënshkrim (që

mund të jetë në letër apo në ditët e sotme shumë e më shumë bëhet në mënyrë elektronike), dhe vendoset

në dosje apo arkiv për qëllime të evidencave institucionale. (Prof.Dr. Ramë Buja, 2011)

- Komunikimi jo formal (informal communi-cation): Ky komunikim realizohet jashtë kornizave të

përshkruara dhe planifikuara formale ose kanaleve. Në vend të komunikimit formal që është krijuar dhe

dokumentuar, komunikimi jo formal realizohet spontanisht dhe si dhënie e shënimeve midis hierarkisë

organizative. Kjo nuk ka rregulla e as drejtime praktike. (Eastern Mediterranean University, 2010)

Komunikimi joformal është kryesisht gojor, “jo zyrtar”, njihet gjithashtu edhe si “hardhi rrushi”.

Qëllimin e ka që ta përcjellë informatën – dhe të ndikojë tek personat,të cilëve u drejtohet porosia – pa

e vënë në detyrim personin nga i cili buron ajo. Kjo shpesh ndodh në grupe të njerëzve të cilët kanë

lidhje personale, zakonisht ndërlidhet me besimin. Komunikimi joformal është gojor, apo mund të

shprehet madje edhe përmes një shikimi të thjeshtë, shenje apo qetësie. (Prof.Dr. Ramë Buja, 2011)

Në varshmëri të mënyrës së komunikimit, llojet e komunikimit mund të jenë:

• Intrapersonale,

• Ndërpersonale,

• Publike,

• Masive.

-Komunikimi intrapersonal (intra - personal communication): paraqet dialog interno i cili ndodh në

kokën e një personi.

-Komunikimi ndërpersonal (interpersonal communication): është komunikim midis dy ose më shumë

personave. (Eastern Mediterranean University, 2010)

1.5. Metodat e komunikimit

48

Ekzistojnë disa metoda të komunikimit biznesor të cilat e bëjnë më interesant mënyrën e

komunikimit.Këto metoda që konsiderohen edhe metoda të avancuara të komunikimit biznesor janë:

Takimet ballë për ballë

Të cilat janë takime që lejojnë më shumë mundësi bashkëveprimi duke bër pyetje dhe përgjigje. Ky

lloj kontakti sy me sy, mundëson që njerëzit e lidhur në biznes me njëri tejtrin, të mund të komunikojnë

më afërsisht në mes veti, duke e parë njëri tjetrin në sy dhe dukei lexuar edhe mimikën edhe shprehjen

e fytyrës dhe gjithë karakteristikat tjera emocionale. Takimet sy me sy, mundësojnë shprehjen e

reagimeve të menjëhershme dhe zgjidhjen më të shpejtë të problemeve apo situatave.

Letrat

Dërgimi i letrave të mbylluar, mesazheve të shkruara, broshurave, kartolinave etj bën që marrëi të kutpj

ndoshta më lehtë mesazhin tuaj, duke lexuar me kujdes atë dhe i jep mundësi atij/asj që të analizojë më

gjatë shkrimin tuaj dhe mandej të ndërmarr hapa për kthimin e përgjigjes në mënyrë të njëjtë.

Komunikimit elektronike

E-mailat, sm-sat dhe format tjera të komunikimit elektronik, mundësojnë çasje të menjëhershme në

shumë persona, subjekte apo ndërmarrje. Mandej videokeonferencat janë formë e mirë e komunikimit,

sepse zvogëlon koston, eliminon udhëtimet, strehimin shujtën, dhe problemet e tjera me kohën.

Reklamat dhe marrëdhëniet me publikun

Janë një metodë mjaft e avancuar e komunikimit në biznese të ndryshme. Sot firma të ndryshme

përdorin mediume të ndryshme të komunikimit, si gazetat, revistat, radion, stacionet televizive,

billbordet, vebsajtet dhe së fundi edhe portalet për reklamimin e produkteve dhe bartjen e mesazheve

për interesa të kompanive të tyre.

Mediat sociale

Sot kanë bërë bujë duke arritur një shtrirje të madhe në gjithë botën edhe atë për një këhë të shkurtër.

Këto media kanë vënë një lidhje, në bazë interesi me shumë ndërmarrje, të vogla, të mesme dhe

korporata, me të vetmin qëllim përfitimin e përbashkët material. Rrjetet sociale si; google plus,

facebook, tweeter dhe sajtet e njohura alibaba, eBay etj, janë bërë rrjete mjaft të përdorshme sociale në

shërbim ë bizneseve dhe ekonomisë. (Kujtim Baraliu, 2016)

1.6. Format e komunikimit

1.6.1. Komunikimi në organizatë

Një aspekt i rëndësishëm i komunikimit efekyiv person me person është besim.Në qoftë se punonjësit

e ndiejnë që opinioni secilit vlerësohet, ata do të komunikojnë me lart më shpesh, me besim dhe me

bindje.Komunikimi paraqet procesin në të cilin informatat dhe kuptimet barten nga një përson në

përsonin tjetër.

49

Në organizata kemi këto lloje të komunikimit:

Komunikimi nga lartë-poshtë.

Komunikimi nga poshtë-larët.

Komunikimi horzontal

Komunikimi diagonal

Komunikimi nga larët-poshtë- nga niveli i laret tek i ulet te organizatat afariste komunikimi “lartë”

bëhet kryesisht në këto fusha: raportet mbi afarizmin, ceshtjet rreth kuadrit (rekomandimet për

ndërrime, gradime apo përparime, problemet rreth planeve dhe buxhetit, çështje të tjera financiare e të

ngjashme). Komunikimi në nivel të organizatës, qoft si komunikim me “poshtë” apo me “lartë”, është

në njëfarë mënyre udhë dy drejtimeshe për organizatën kjo bën të mundshëm funksionimin informativ

apo komunikues midis “majës” së piramidës (nievele të larta hierarkike) dhe bazese së piramidës

(niveleve më të ulëta organizativo – hierarkike). (Slide Share, 2011)

Komunikimi nga lart-poshtë klasifikohet në këto forma:

a) Direktiva specifike për detyrat ku përfshihen instuksionet e punës.

b) Informacione në lidhje me kuptimin e detyrave specifike dhe rolit të tyre në organizatë (qëllimet

e punës).

c) Informacione mbi proçedurat dhe praktikat e punës.

d) Feedbacku mbi performancën e vartësve.

e) Informacioni për misionin.

Komunikimi nga poshtë-larët -Nga niveli i ulët gjer te ato të lartë apo nga punëtoret e gjer te këshilli

drejtues. Besimi është një element tjetër mjaft irëndësishëm që i lehtëson komunikimin nga poshtë-

lartë.Kjo sepse vartësi priret të japë informacionin e duhur kur e di që shefi i tijë mund të marrë

informacionin e saktë nga burimet të tjera alternative. (Andri Koxhaj, 2006)

Komunikimi horzontal - si fluks i informacionit ndërrnjet njerëzve të cilat ndodhen në të njëjtin nivel

hierarkik në organizatë, është mjaft i rëndësishëm jo vetëm për manaxherët por edhe për punonjësit e

tjerë. Kanali horizontal mundeson rrjedhen laterale të porosive, u mundeson njesive organizative

bashkepunim midis vete pa ndonje kushtëzim formal – mekanik te komunikimit menivele te larta apo

te uleta. (Slide Share, 2011) Komunikimi horizontal është i nevojshëm për koordinimin e funksioneve

të ndryshme organizative, p.sh. mes prodhimit dhe shitjes në një organizatë biznesi apo midis

departamenteve të ndryshme të një spitali. (Andri Koxhaj, 2006)

Komunikimi diagonal - është koncepti më pak i përdorshëm në organizatë, ai është i rëndësishëme

përdoret në ato situata kur nuk mund të përdoren me efektivitet kanalet e tjera të komunikimit. (Slide

Share, 2011) Përshembull: drejtuesi i një departamenti në një organizatë të madhë, mund të kërkojë

tërheqjen e një informacioni nga një sektor tjetër. Kështu fluksi i komunkimit do të ishte diagonal në

vend që të ishte nga poshtë-lartë dhe më pas horizontal. Në këtë rast, përdorimi i një kanali diagonal do

të minimizonte kohën dhe përpjekjet e tepërta që rezultojnë në organizatë. (Andri Koxhaj, 2006)

1.6.2. Shtatë “C-te” e Komunikimit

50

Tërësia (Completeness) - sigurimi i të gjithë informacionit të domosdoshëm, përgjigja ndaj të

gjitha pyetjeve të bëra, sqarime plotësuese kur ato dëshirohen.

Koniciziteti (Conciseness)- të eleminohen shprehjet dhe fjalët e shumta, të përfshihen vetëm

materialet që lidhjen me cështjen, të shmangen përsëritjet e panevjshme

Konsiderata (Consideration) - fokusi tek “JU” dhe jo “TI”, “NE” jo “UNË”. Thkesimi i

pëfitmit të audiencës, listimi i fakteve pozitive dhe të mira.

Konkretësia (Concreteness) - përdorimi i fakteve dhe shifrave specifike, gjatë diskutimit foljet

duhen vepruese dhe aktive, zgjedhja e falëve të gjalla.

Qartësia (Clarity) - zgjedhja e fjalëve precize, konkrete dhe të njohura.

Kortezia (Courtesy) - sjellja e matur dhe vlerësuese ndaj tjetrit, përdorimi i shprehjeve që

tregojn respekt, zgjedhja e shprehjeve jo diskriminuese.

Korrektësia (Correctness) - përdorimi i gjuhës së përshtatshme, kontrolli I saktësisë, fakteve

dhe fjalëve, ruajtja e etikës. (Pranvera Rrapushi, 2015)

1.7. Procesi i dëgjimit

Figure 1 Listening and Nonverbal Communication, Chapter 8, Copyright © 2001 South-Western

College Publishing Co

Çka do të thotë të dëgjohet në mënyrë aktive? Dëgjimi aktiv do të thotë përcjellje dhe respektim i

procedurave në vijim: ( Kellie Fowler, 2005)

1. Të njihet stili personal i komunikimit.

Stili i mirë i komunikimit kërkon nivel të lartë të ndërgjegjësimit. Të kuptuarit e stilit personal të

komunikimit, krijon mundësi për ndërtim fotografi të mirë dhe impresiono se të tjerët munden lehtë të

komunikojnë me dikë, e pranojnë për shkak se edhe ai i pranon dhe e përshtat stilin e tij të komunikimit,

ashtu siç këtë e bëjnë edhe të tjerët. Adaptimi i stilit të komunikimit drejt të tjerëve nuk do të thotë se

51

ndonjë njeri është kameleon i cili ndryshon ne secilën situatë, respektivisht ndryshohet drejt secilit

personalitet që do ta takojë. Në të kundërtën, me adaptimin e stilit të komunikimit, mundësohet secili

njeri me të cilin komunikohet të ndjehet më i lirë, të zgjedh si do të sillet, dhe ai do të përshtatet në

komunikimin e tillë. Sjellja e tillë do të thotë njeriu të jetë dëgjues aktiv.

2. Të jetë dëgjues aktiv.

Njerëzit flasin prej 100 deri 175 fjalë në minutë, por mund të dëgjojnë prej 600 deri 800 fjalë në minutë,

por vetëm me një kusht të kushtohet vëmendje e plotë asaj që flitet. Por, duke pasur parasysh faktin që

vetëm një pjesë e trurit kushton vëmendje dëgjimit kjo kryhet me vështirësi.

Thelbi i kësaj procedure është, jo vetëm të dëgjohen zëra, respektivisht fjalë, por duhet të dëgjohet me

qëllim të caktuar. Kjo do të thotë të dëgjohet që të fitohen informata, të pranohen drejtime, të kuptohen

të tjerët, të zgjidhen problemet, të ndahen interesat, të shikohet si të tjerët ndjehen, të jepet përkrahje

dhe ngjashëm.

3. Të përdoret komunikimi jo verbal.

Sjellja jo verbale duhet të përdoret që të forcohet komunikimi ndër personal. Kjo përfshin shprehje të

fytyrës siç janë: buzëqeshja, gjestet, kontakti me sytë dhe qëndrimet e trupit. Komunikimi joverbal

tregon se dëgjohet në mënyrë aktive dhe se komunikimi do të realizohet me kohë dhe pa mos

marrëveshje.

4. Të jepen informata kthyese.

Duhet të dihet se ajo që është thënë nga dikush është dëgjuar nga tjetri, mund të jetë e ndryshme në

mënyrë befasuese. Dëgjimi selektiv, qasja, vlerësimi dhe besimet mund ta përdorin atë që është dëgjuar.

Që të shmanget kjo, e nevojshme është të përsëritet ajo që është dëgjuar ose të bëhet rezyme që të fitohet

besim se ajo që është dëgjuar është kuptuar. Nëse diçka nuk është kuptuar, mirë është të pyetet dhe të

kërkohen më tepër informata. Informatat kthyese si mjet për komunikim verbal përdoren që të tregohet

se dëgjuesi është aktiv dhe e vërteton komunikimin. (D-R Aleksa Stamenkovski D-R Boshko Jaqovski,

2010)

Sjelljet gjatë dëgjimit aktiv:

Figure 2 Robins Coulter: Managerial Communication and Information Technology, Prentice

Hall, 2002

52

Shprehi të këqija të dëgjimit

Këto elemente e dëgjimit të keq quhet edhe shprehi të këqija dëgjuese të cilat klasifikohen si:

Ndërprerje të folësit,

Mos shikimi në folësin,

Sulmimi i folësit dhe sjellja e tij në gjendje të ndjehet se e shpenzon kohën e dëgjuesit,

Të treguarit e interesit për diçka tjetër, dhe jo për atë që flitet,

Shkuarja para që folësi ta përfundojë fj alimin,

Mos dhënia e përgjigjes pyetjeve të parashtruara nga folësi,

Mos orientimi drejt porosisë,

Dëgjimi pasiv. (D-R Aleksa Stamenkovski D-R Boshko Jaqovski, 2010)

Hapa drejt dëgjimit më të mirë

Si të dëgjohet më aktiv është një nga çështjet kryesore në të cilën përgjigjja për atë si të dëgjohet shtrihet

në sjelljen dhe të menduarit “dëgjo siç dëshiron edhe ty të të dëgjojnë”. Që të realizohet dëgjim i mirë,

ai që dëgjon duhet të kushtojë kujdes në rregulla të caktuara të cilat shprehen si rregulla të dëgjimit

aktiv.

Ballafaqimi me bashkëbiseduesin fytyrë në fytyrë,

Mbajtja e kontakteve me sytë,

Zvogëlimi i zhurmës së jashtme,

Me përgjigje të tregohet se kuptohet ajo që flitet, (dremitje të kokës, ngritja e vetullave, të

shprehurit me fj alët “kuptoj”, “në të vërtetë”, “interesant”)

Të drejtuarit drejt bashkëbiseduesit,

Zvogëlimi i pengesave të brendshme gjatë të folurit,

Të ketë lidhje aktive,

Përsëritja me fjalë personale,

Dhënia e përgjigjes kthyese.

Dëgjimi aktiv është drejtimi i kujdesit drejt asaj që nxjerrë personi që flet dhe dhënia përgjigjes kthyese

me të cilën do të vërtetohet se është pranuar porosia. ( Kellie Fowler, 2005)

Metodologjia

Metodologjia që do të ndiqet

Metodologjia e ndjekur për kryerjen e studimit duhet shprehur qartë, dhe të jepen të dhëna mbi

kampionin, popullatën nga është nxjerrë, mënyrën e kampinonimit, teknikat e përdorura ne studim

sasiore apo cilësore etj. Para së gjithash kandidati duhet të përkufizojë llojin e qasjes kërkimore për

53

problemin e zgjedhur. Në rastet kur tema e kërkimit është kryesisht teorike dhe nuk kërkon metodologji

empirike, ky kapitull përfshin zakonisht këto elementë.

Unë në këtë hulumtim kam përdorur metodën kuantitative apo sasiore për mbledhjen e të dhënave.

Metodat sasiore e mbledhjes së të dhënave mbështeten në marrjen e kampioneve të rastit dhe të

strukturuara ne te dhënat që i përshtaten përvojave të ndryshme në kategori të paracaktuara. Kjo metodë

mendoj që prodhon rezultate që janë me të lehtë për tu përmbledhur, krahasohen dhe përgjithësohen.

Kerkimi sasior është i shoqeruar me hipoteza që rrjedhin nga teoria për të qene me në gjendje për të

vlerësuar hipotezat e një fenomeni të caktuar.

Mostra, popullata dhe pjesëmarrësit

Për të pasur një mostër sa më përfaqësuese të popullsisë, me një mundësi përzgjedhjeje të njëjtë apo të

llogaritshme për çdo punonjës në moshë madhore të ndërmarrjeve ku do kryej rastin e studimit, është

hartuar një skemë e kujdesshme kampionimi.

Territori i ku jam fokusuar për të kryer rastin e studimit nuk ka qenë edhe shumë i madh ka përfshirë

disa kompani hoteliere apo ndryshe të themi disa zona funksionale sipas variantit me më shumë zona

të propozuar. Për secilën zonë është llogaritur numri i punonjësve të anketuar sipas numrit të punonjësve

të regjistruar në vitin 2017. Kjo popullsi e këtyre zonave përfaqëson “popullatën” nga e cila do të

përzgjidhet mostra për atë zonë specifike. Pra janë disa mostra përfaqësuese të zonave funksionale të

propozuara.

Për këtë studim u realizuan 100 pyetsor me pyetje të mbyllura (opsionale) në disa kompani hoteliere në

komunën e Gjakovës. Pjesëmarrësit në pyetësor u kërkasin grupmoshave dhe kulturave të ndryshme

mirëpo që janë në qendër të këtij hulumtimi. Pyetsorët u shprendan tek punonjësit në kopje fizike, ku

pas u analizuan. Nga pyetsorët u nxorën përgjigje të ndryshme ku kishte pohime dhe mohime varësisht

nga mendimi i të anketuarve. Më pas u bë një analizë më e hollësishme për nxjerrjen e të dhënave duke

i shprehur në grafike.

Instrumentet për mbledhjen e të dhënave, variablat dhe materiali

Mbledhja e të dhënave është një aspekt i rëndësishëm i çdo lloj studimi kërkimor. Mbledhja e pasaktë

e të dhënave mund të ndikojë në rezultatet e një studimi dhe përfundimisht të çojë në rezultate të

pavlefshme. Mbledhja e të dhënave paraqet pothuajse pjesën me të rëndësishme të një hulumtimi. Të

dhënat përfshijnë te gjithë informacionin që mblidhet gjate një studimi por qe ende nuk është analizuar

dhe përpunuar. Do me thëne quhen të dhëna te gjitha informacionet qe merren dhe i nënshtrohen

analizës se përpunimit metodologjik. Për të ekzaminuar te dhënat studiuesi përpiqet te gjej rrugën qe e

ndihmon për te kuptuar problemin ose fenomenin që ka në shqyrtim. Mbledhja e të dhënave ose

koleksionimi i të dhënave është procesi i mbledhjes dhe matjes të informacioneve në për variabla të

caktuara nga modeli i një sistemi, të cilat pastaj mundësojnë përgjigjen për pyetjet përkatëse dhe të

vlerësoj rezultatet. Komponenti i mbledhjes së të dhënave në hulumtim është i ngjashëm për të gjitha

fushat e studimit duke përfshirë shkencat fizike dhe sociale, shkencat shoqërore dhe të biznesit.

Përderisa metodat ndryshojnë sipas disiplinës, me theks të veçantë në sigurimin e saktë dhe të ndershëm,

koleksionimi mbetet i njëjtë. Qëllimi për të gjithë mbledhjet e të dhënave është që të merret evidencë

54

kualitative të cilat më pas përkthehen për të pasur analizë të të dhënave dhe të lejojë ndërtimin e

përgjigje bindëse dhe të besueshme për pyetjet që janë shtruar.

Në këtë hulumtim është përdorur metodat sasiore e mbledhjes së të dhënave për realizimin e kërkimit

që kam synuar. Pyetsori është përdorur në tekniken e mbledhjes së të dhënave ku mbështetet në marrjen

në pyetje të kompanis të cilën e përzgjedhim për kryerjen e rastit studimor. Në pjesën hyrëse të

pyetësorit janë dhënë shpjegime të hollësishme për pjesëmarrësit në hulumtim, përmes së cilave është

sqaruar lloji i hulumtimit dhe qëllimi i tij. Pyetësori është i përbërë nga gjithsej dhjetë [15] pyetje. Secili

nga pyetjet, përmban informacione rreth formave të komunikimit dhe udhëzime se si të plotësohen

përgjigjet në atë seksion. Përmes pyetjeve të sistemuara në seksionin e parë të pyetësorit, janë mbledhur

të dhënat e përgjithshme nga pjesëmarrësit në hulumtim, dhe ato i referohen informacioneve për gjininë

e punonësve, dhe grupmoshën të cilës i përkasin. Ku rezultatet e nxjerrura janë paraqitur në formë të

grafikeve. Tek pjesa e shtojcës do ta gjeni të plotë pyetsorini i cili është zbatuar në disa ndërmarrje në

komunën e Gjakovë.

Variablat:

Variablat njihen edhe si ndryshorë dhe paraqesin një koncept i matshëm, Variablat mund te mendohen

si rregulla për klasifikimin e njerëzve, qëndrimeve, besimeve etj ne kategori te ndryshme.

Variablat e pavarura- janë variabla që mendohet se

influencojnë fenomenin që kemi objekt studimi.

Variablat e varura- janë ndryshorët të cilët

studiuesi përpiqet t’i parashikoj, pikërisht

reagimin e variablave të varur duam të shohim

dhe të masim në një studim kërkimor.

Komunikimi Motivimi

Aftësitë dhe Mjeshtritë

Produktiviteti

Feedbacku

Kënaqësia në punë

Procedurat për analizimin e të dhënave

Për këtë punim kam përdorur metodën sasiore të mbledhjes së të dhënave, respektivisht është përdorur

pyetësori për mbledhjen e të dhënave. Ndërsa për të analizuar këto të dhëna. Është përdorur teknika e

kontaktimit të drejtëpërdrejtë, dhe kanë qenë të angazhuar personalisht për mbledhjen dhe përpunimin

e të dhënave. Hulumtimi u bë në disa kompani hoteliere në komunën e Gjakovës. Pasi kam marrë

pyetësorët e plotësuar nga kompanitë kam filluar me klasifkimin e përgjigjeve duke i radhitur në bazë

të rëndesis dhe në fund kam ardh me konkluzione të përgjithshme për secilen pjesë të pyetësorit.

55

Bibliography

Kellie Fowler. (2005). “Active Listening",“Hear What People are Really Saying”.

AAB. (n.d.). Retrieved from https://dspace.aab-edu.net/bitstream/handle/123456789/824/4e46ee62-

bf21-4070-837d-c36bd1ddd42e.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Alba Dumi. (2016). Lidershipi dhe dallimet menaxhuese. Vlore.

Andri Koxhaj, F. T. (2006). Menaxhimi i komunikimit. Tiranë.

Carolyn Mikanowicz, S. S. (2010). „Communication Strategies”.

Carolyn Mikanowicz, Shelda Shank. (2010). „Communication Strategies". National Center of

Continuing Education.

D-R Aleksa Stamenkovski D-R Boshko Jaqovski. (2010). "Komunikimi Afarist". Shkup: Ministria e

arsimit dhe shkencës së Republikës së Maqedonisë.

Dr. Mrika Kotorri. (2017, November 15). Slide Share. Retrieved from Slide Share:

https://www.slideshare.net/fatonbajrami1/komunikim-biznesi-dr-mrika-kotorri-sllajdet-e-ligjratave

Eastern Mediterranean University. (2010). Retrieved from Chapter 1: Achieving Success Th rough Eff

ective Business Communication, sllajdet 5-10:

business.emu.edu.tr/portal/iiles/lecturenotes/96jilIu.jWiao

Eibl-Eibesfeld. (1972). Love and hate: The natural history of behaivior patterns. New York.

Erhan Krasniqi. (2011, November 4). Menaxherat. Retrieved from Menaxherat:

http://menaxherat.com/media/komunikimi/

Izet Zeqiri. (2016). Albiz. Retrieved from Albiz: http://albiz.org.mk/faqja/wp-

content/uploads/2017/01/Bazat-e-menaxhimit-Bashk%C3%ABkohor-Izet-Zeqiri-2016.pdf

56

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

PARASHTRIMII PYETJEVE EFEKTIVE TË MËSIMDHËNËSVE DREJTUAR NXËNËSVE

TË KLASAVE TË ULËTA NË SHKOLLAT

Ma. Digjle Namligji- Mësimdhënëse në SHFMU Fadil Hisari” Prizren

ABSTRAKTI

Në këtë studim do të trajtohen ҫështje të ndryshme që kanë të bëjnë me rolin dhe funksionimin e zbatimit

të pyetjeve efektive gjatë orës mësimore tek nxënësit e klasave të ulëta në shkollat fillore të qytetit të

Prizrenit. Duke pasur parasysh se pyetjet ndihmojnë që nxënësit dhe mësimdhënësit të ndërveprojnë në

mes vete nëpërmjet këtij punimi do të pasqyrojmë nivelin e përdorimit të pyetjeve efektive si dhe

ndikimin e tyre në aktivizimin dhe motivimin e nxënësve gjatë orës mësimore në klasat e ulëta të

shkollave fillore.Ky punim do të shërbejë për të kuptuar ndikimin e të pyeturit në zhvillimin e mendimit

kritik dhe krijues të nxënësve si dhe nivelin e zbatimit të tyre nga mësimdhënësit e klasave të ulëta të

shkollave fillore të Prizrenit.

Qëllimi i këtij hulumtimi është të analizojë llojet e përdorimit të pyetjeve si dhe qëllimin e zbatimit e të

tyre si indikator i rritjes së suksesit të nxënësve te klasat e ulëta në shkollën fillore.

Pyetjet e hulumtimit janë; ,,Cilat lloje të pyetjeve parashtorohen nga mësimdhënësit e shkollave

fillore?”, ,,Cilat janë qëllimet e pyetjeve të parashturara në klasat e ulëta?”, ,,Si qëndron raporti ndërmjet

përdorimit të pytjeve të llojeve të ndryshme?

Hulumtimi do të realizohet gjithësej në 10 shkolla të qytetit të Prizrenit. Pesë prej tyre do të jenë shkolla

urbane si, psh: SH.F.M.U ,,Fadil Hisari”, ,,Mustafa Bakiu”, ,, Mati Logoreci”, ,,Abdyl Frashëri” dhe ,,

Lekë Dukagjini” dhe pesë të tjera janë shkolla rurale, si, p.sh: ,,Dy Dëshmorët” në fshatin Piranë të

Prizrenit, ,,Bajram Curri” në fshatin Romajë të Hasit, ,,Anadollu” në fshatin Mamushë të Prizrenit, ,,

Dëshmorët e Kabashit “ në fshatin Korishë të Prizrenit, ,,Zenel Hajdini” në fshatin Landovicë të

Prizrenit. Grupi reprezentativ përfshin 500 nxënës të klasave të I –ra, II- ta, III-ta, IV-ta, V-ta, si dhe

50 mësimdhënës të klasave të ulëta, gjithësej 550 respondentë. Për mbledhjen e të dhënave të

hulumtimit do të shfrytëzohen pyetësorë për mësimdhënës dhe protokol vëzhgimi për nxënës. Nga

analiza e të dhënave pritet të vërtetohet se në këto dhjetë shkolla fillore të lartëpërmendura të Prizrenit

të pyeturit e mësimdhënësve ndikojnë në zhvillimin e mendimit ktitik dhe krijues dhe rritjen e

motivacionit gjatë orës mësimore.

Fjalët kyҫe; Të nxënit aktiv, pyetjet efektive, të menduarit krititk dhe krijues, motivimi i nxënësve.

I. Hyrje

Të pyeturit është një ndër dukuritë e pandara të jetës së përditshme. Ato mund të hasim jo vetëm në

jetën private, p.sh në familje, në rrugë, etj, por edhe në jetën profesionale. Në procesin mësimor të

pyeturit janë elemente të cilat ndihmojnë në identifikimin e njohurive ekzistuese, analizën e

57

përfytyrimeve gjatë përvetësimit të nocioneve të reja si dhe konceptualizimin e informacioneve në

memorien e fëmiut në klasat e ulëta të shkollave fillore.

Procesi mësimor është një proces mjaft kompleks i cili realizohet në formë të komunikimit me nxënës

rreth ҫështjeve të ndryshme gjatë orës mësimore. Sistemet arsimore në vendet e zhvilluara i kanë

kushtuar dhe po i kushtojnë rëndësi rreth kësaj kompetence si shprehi e domosdoshme të ҫdo individi.

Kjo kompetencë tashmë është përcaktuar edhe me Ligjin për Arsimin Parauniversitar, 69/2012. Një

ndër aspektet më të rëndësishme që kontribojnë në formimin e kompetencës së komunikimit janë edhe

të pyeturit. Pyetjet paraqesin një aspekt i rëndësishëm në ndërveprimin e mësuesit me nxënësin. Në

klasë pyetjet mund të parashtrohen nga mësimdhënësi tek nxënësi si dhe nga nxënësit tek

mësimdhënësi.

Një mësues i mirë duhet të posedojë aftësi për të bërë pyetje të mira duke mos i anashkaluar faktin se

janë ndër veprimet më të vështira sa i përket këtij profesioni. Pa diskutim që pyetjet luajnë role të

shumëfishta në njohje. Gjatë procesit mësimor, mësimdhënësi paraprakisht duhet të bëj përgatitjen e

pyetjeve bazuar në njohuritë dhe përmbajtjet mësimore të kaluara të cilat kontribojnë në zhvillimin e

mendimit kritik dhe krijues të nxënësve, njëkohësisht ndihmojnë nxënësve që të përsërisin

informacionin për të mbajtur mirë në mend atë. Përveҫ kësaj, pyetjet funksionojnë si mjet identifikimi

rreth mangësive dhe për të përcaktuar bagazhin e njohurive të nxënësve, për të nxitur kureshtjen dhe

interesin afatgjatë për të nxënit. Në jetën shkollore pyetjet përdoren edhe si mjet motivimi për të nxitur

të nxënit aktiv dhe për të inkorporuar kureshtjen e nxënësve në lëndët përkatëse sepse vet suksesi i ҫdo

veprimtarie është motivimi, po të mos jemi të motivuar nuk do të arrijmë suksese të larta.

II. Literatura

Procesi i të nxënit është mjaft i rëndësishëm në formimin dhe zhvillimin e personaliteti të njeirut. Ky

proces fillon që nga lindja dhe në mënyrë sistematike vazhdon deri në vdekje. Sipas Fjalorit Pedagogjik

,,Të nxënit është proces nëpërmjet të cilit nxënësi ose ҫdo njeri fiton njohuri, shkathtësi, shprehi gjatë

procesit mësimor, nëpërmjet fjalës së gjallë të mësuesi (Osmani.Sh 1983,fq 475). Një ndër parimet

themelore të mësimdhënies bashkëkohore është nxitja e të nxënit aktiv dhe zhvillimi i mendimit kritik

dhe krijues nëpërmjet parashtirmit të pyetjeve. Hulumtimet mbi funksionimin e trurit, dëshmojnë se

mënyrat e të nxënit aktiv më së shumti ndihmojnë nxënësit të ruajnë për një kohë të gjatë atë ҫka kanë

mësuar, në vend që ta ruajnë atë në kujtesë në formë pasive (Musai, B, 2003 fq. 51). Sipas Kornizës

Kurrikulare të Republikës së Kosovës (2016) si dokument zyrtar pedagogjik është paraparë kompetenca

për komunikim dhe të shprehurit sipas së cilës ,,Nxënësit do të aftësohen që të shfrytëzojnë në mënyrë

kreative dijen dhe shkathtësitë e tyre në situata të ndryshme dhe në kontekste të reja, të identifikojnë

dhe të zgjidhin probleme të ndryshme si dhe të ushtrojnë shkathtësitë për mendim të pavarur dhe kritik”

(KKK e Arsimit Parauniversitar, gusht 2011).

Në një studim të kryer nga revista shkencore ,,The Framework for Teaching Mathematics” të nxënit

aktiv përkufizohet si një proces me dy drejtime, në të cilin nxënësit pritet të luajë një rol aktiv duke iu

përgjigjur pyetjeve si dhe duke kontribuar në diskutime. Nxënësit nxisin të nxënit e njëri – tjetrit duke

ndihmuar, duke ndarë dhe duke përkrahur përpjekjet e tyre në mësim (DfEE. 1999, fq,1:11). Mësuesi

është faktori kryesor i cili luan rolin organizativ dhe udhëheqës në procesin mësimor. Puna e mësuesit

është përcaktuar si një nga detyrat më të vështira dhe më me përgjegjësi. Në klasat bashkëkohore

nxënësit inkurajohen që të parashtrojnë sa më shumë pyetje.

Në procesin e mësimdhënies nxënësit e të gjitha moshave kanë shumë pyetje të cilat e udhëheqin të

nxënit e tyre. Mund të themi se si bazë e të mësuarit është shtruarja e pyetjeve për të cilat nxënësit

kërkojnë të gjejnë përgjigje. Ҫdo mësimdhënës efektiv gjatë përgaditjes për mësim planifikon llojet e

pyetjeve të cilat do të parashtojë në klasë. Gjatë planifikimt të përmbajtjeve programore, mësimdhënësit

duhet të identifikojnë nivelin e përpunimit të njohurive dhe duhet të angazhohen në nxitjen e të nxënit

aktiv (Lesley, Matczynski & Rowley, 2002). Gjatë përgatitjes së tyre mësimdhënësit duhet të kenë një

bagazh të njohurive rreth koncepeteve kyҫe rreth të cilave elaborohet përmbajtja mësimore. Pyetjet të

58

cilat përdoren në klasë mund të jenë të llojeve të ndryshme të cilat ndikojnë në atmosferën në klasë

(Ismajli.H 2012, fq 267).

Adelon (2010) thekson se pyetetjet e mësuesve janë me vlera të rëndësishme të cilat përfaqësojnë shumë

qëllime mësimore duke nxitur reflektimin dhe angazhimin e nxënësve në klasë, pyetjet e parashturara

nga mësuesi është pjesë e domosdoshme e procesit mësimor në ҫ’rast mësuesit shpenzojnë diku 30 –

50% të kohës së mësimit në sesione të pyetjeve (Cotton. K, 1988). Formulimi i pyetjeve të mira nga

mësuesi kërkon përgatitje dhe njohuri të nivelit të lartë pedagogjik (Bonne & Pritchard, 2007). Sipas

studiuesit Yan (2006), i cili gjithashtu thekson se pyetejet e mësuesve mund të konsiderohen si pajisja

më e fuqishme për të udhëhequr zgjerimin dhe kontrollin e komunikmit në klasë duke treguar rëndësinë

e marrjes në pyetje në procesin e udhëheqjes dhe përmirësimit të bisedave në klasë. Vogler (2005, cituar

nga Adedoyin 2010) thekson se pyetjet mund të monitorojnë të kuptuarit, ndihmojnë lidhjet me të

mësuarit paraprak dhe mund të nxisin zhvillimin kognitiv. Planifikimi i mësimdhënies efektive i

referohet njohjes së mësuesit me nevojat, interesat, mënyrën e të mësuarit si dhe nxitjen e të nxënit aktiv

të nxënësve.

Një ndër objektivat universale të sistemit arsimor në mbarë botën është zhvillimi i aftësive e të

menduarit. Psikologët e edukimit theksojnë se të menduarit e saktë mund dhe duhet të krijohet që në

bankat e shkollës fillore. Në ditët e sotme krijueshmëria është aftësia më e kërkuara në të gjitha lëmitë

e botës, prandaj ajo shpjegohet si aftësi e një individi, për të imagjinuar e ndërtuar, për të vënë në jetë

një koncept, ide të re apo për të zgjidhur një problem në mënyrë sa më origjinale. Sipas Fjalorit

pedagogjik (1967, fq 482) ,,Të menduarit kritik përcaktohet si veti e të menduarit i cili ka të bëjë me

analizën e gjithanshme dhe me kontrollimin e fakteve, hipotezave, dhe të dhënave të tjera të cilat

përvetësohen”. Në procesin mësimor, mësuesi efektiv nëpërmjet pyetjeve të parashturara duhet të

ndikoj në zhvillimn e mendimit kritik dhe krijues të nxënësve.

Sipas një studimi të kryer në Universitetin Nebrashka – Lincoln(Blooser, 1975) llojet e pyetjeve të cilat

përdoren nga mësimdhënësit klasifiohen në katër grupe; 1. Menaxherial: pyetje që mbajnë operimet e

klasës në lëvizje, 2. Retorike: pyetje të përdorura për të theksuar një pikë ose për të përforcuar një ide

apo deklaratë, 3. Të mbyllur: pyetje të përdorura për të kontrolluar mbajtjen ose për të përqëndruar të

menduarit në një pikë të caktuar, dhe 4. Të hapur: pyetje të përdorura për të nxitur diskutimin ose

ndërveprimin e nxënësve.

Jaka.B (2003, fq.59), thekson se menҫuria e cila kulmon si cilësi më e lartë e dijes, po ashtu edhe

mendimi kritik është cilësia më e lartë e të menduarit. Gjatë procesit mësimor pyetjet e parashtuara

duhet të jenë në kronologji me përmbajtjen mësimore. Këto pyetje jo vetë që duhet të formulohen me

shumë precizitet por gjithësesi duhe të ndikojnë në nxitjen e kureshtjes dhe motivacionit të nxënësve

gjatë orës mësimore. Duke u nisur nga fakti se ҫdo veprimtari që arrin rrezultate të larta bazohet në

motivacion mund të themi se ,,Motivimi është një gjendje e brendshme që gjallëron, drejton dhe e

mbështet sjelljen” (Woolforl, 2011, fq. 376). Motivimi i nxënësve ushtron ndikim të drejtëpërdrejtë dhe

të fuqishëm në ndërveprimet e tyre shoqërore dhe në rritjen e suksesit gjatë orës mësimore. Nxënësit

me të njëjtat aftësi dhe të njëjtat njohuri paraprake mund të kenë ecuri krejt të ndryshme, në varësit të

motivimit të secilit (Wigfield & Wentzel, 2007).

III. Metodologjia e hulumtimit

Për të hulumtuar problemin e ngritur në mënyrë të gjithanshme do të përdor disa metoda hulumtuese.

Në mesin e tyre vlen të përmendim:

Metoda e analizës teorike nëpërmjet të cilës do të konsultohem me literaturën bazë në hulumtimin dhe

studime pedagogjike në lidhje me temën.

Me metodën përshkruese do të përshkruhet gjendja aktuale e llojeve të parashtrimit të pyetjeve efektive

nga mësimdhënësit në shkolla të lartëpërmendura.

59

Metoda statistiore ku rezultatet e hulumtimit do të përpunohen në bazë të parametrave statistikore.

Nga ato rezultate do të nxjerrim tabelat dhe grafikonët e të dhënave statistikore të fituara gjatë

hulumtimit. Anketimi do të realizohet nëpërmjet pyetësorit të përpiluar për mësimdhënës dhe protokolit

të vëzhgimit për nxënës. Pyetësori do të jetë i përpiluar nga pyetjet e tipit të mbyllur. Të dhënat e

grumbulluara janë burime parësore që pasqyrojnë llojet e pyetjeve të parashtruara nga mësimdhënësit

në shkollat fillore të lartëpërmendra. Të dhënat e përfituara do të përpunohen nga metodat e

lartpërmendura dhe njëkohësisht do të nxirren konkluzionet dhe rekomandimet e nevojshme.Si mostër

kam përcaktuar 10 shkolla fillore (nëntëvjeҫare) të qytetit të Prizrenit, ku pesë prej tyre janë në zonën

urbane si, p.sh:

(SHFMU ,,Fadil Hisari”, ,,Mustafa Bakiu”, ,,Mati Logoreci”, ,,Abdyl Frashëri” dhe ,,Lekë Dukagjini”)

dhe pesë të tjera janë në zonën rurale si, p.sh: (SHFMU ,,Dy Dëshmorët” në fshatin Piranë të Prizrenit,

,,Bajram Curri” në fshatin Romajë të Hasit, ,,Anadollu” në fshatin Mamushë të Prizrenit, ,,Dëshmorët

e Kabashit” në fshatin Korishë të Prizrenit, ,,Zenel Hajdini” në fshatin Landovicë të Prizrenit). Grupi

reprezentativ përfshin 500 nxënës të klasave të I-ra, II- ta, III-ta, IV-ta, V-ta, si dhe 50 mësimdhënës të

klasave të ulëta, gjithësej 550 respondentë. Për mbledhjen e të dhënave të hulumtimit do të shfrytëzohen

pyetësorë për mësimdhënës dhe protokol vëzhgimi për nxënës.

III.1.HIPOTEZA E PËRGJITHSHME

Në mënyrë që ky punim të jetë i përsosur jam munduar ta përdor hipotezën themelore dhe atë ndihmëse.

Hipoteza themelore nga e cila jam nisur është; Parashtrimi i pyetjeve efektive ndikon në zhvillimin e

mendimit kritik dhe krijues të nxënësve në shkollat fillore.

Hipoteza ndihmëse është; Të pyeturit efektiv ndikon në nxitjen e kureshtjes dhe motivimit të nxënësve

gjatë procesit mësimor.

IV. Të dhënat e përgjithshme nga anketimi i mësimdhënësve në shkollat fillore të Prizrenit

Në këtë hulumtim kanë marë pjesë gjithësej 50 mësimdhënës respondentë. Mësimdhënësit të anketuar

të cilët punojnë në shkollat urbane përfshijnë 65% të pjesëmarjes në këtë hulumtim, derisa 35% të

anketuarve tjerë janë mësimdhënës të shkollave rurale. Në tabelën e mëposhtme ju kam pasqyruar

përqindjen e pjesëmarjes së mësimdhënësve respondentë në bazë të vendit dhe emërtimit të shkollave

ku punojnë.

Të dhënat e përgjithshme rreth mësimdhënësve pjesëmarës

Klasa I – V

Vendi

Shkollat urbane

SHFMU

,,Mati Logoreci” 20%

,,Fadil Hisari” 12%

,,Mustafa Bakiu” 10%

,, Abdyl Frashëri” 15%

,,Lekë Dukagjini” 8%

Shkollat rurale ,,Dy dëshmorët” 6%

60

SHFMU ,,Bajram Curri” 6%

,,Anadollu” 3%

,,Dëshmorët e

Kabashit”

13%

,,Zenel Hajdini” 7%

Gjithësej 10 shkolla fillore 100%

Tabela nr. 1. Të dhënat e mësimdhënësve në SHFMU- të urbane dhe rurale të komunës së

Prizrenit

IV.1. Të dhënat e përgjithshme nga vëzhgimi i nxënësve në shollat fillore të Prizrenit

Nxënësit e shkollave të lartëpërmendura janë respondetë të tjerë sa i përket këtij hulumi. Sipas

pjesëmarjes së tyre 71% të nxënësve mësimet vijojnë në shkollat urbane, dërsa 29% të nxënësve tjerë

mësimet vijojnë në shollat rurale.

Të dhënat e përgjithshme nga vëzhgimi i nxënësve pjesëmarës

Klasa I – V

Vendi

Shkollat urbane

SHFMU

,,Mati Logoreci” 15%

,,Fadil Hisari” 17%

,,Mustafa Bakiu” 8%

,,Abdyl Frashëri” 22%

,,Lekë Dukagjini” 9%

Shkollat rurale

SHFMU

,,Dy dëshmorët” 8%

,,Bajram Curri” 4%

,,Anadollu” 2%

,,Dëshmorët e

Kabashit”

7%

,,Zenel Hajdini” 8%

Gjithësej 10 shkolla fillore 100%

Tabela nr.2. Të dhënat e nxënësve në SHFMU- të urbane dhe rurale të komunës së Prizrenit

61

V. Diskutimi i rezultateve të hulumtimit rreth pyetjeve efektive të mësimdhënësve

Në bazë të protokolit vëzhgues të realizuar në dhejtë shkolla urbane dhe rurale është konstatuar se nga

pytejet të cilat parashtorhen nga mësimdhënësit nxënësve të klasave të ulëta, përdorim më të gjërë gjejnë

pyetjet e tipit kontrollues me 57.94% me qëllim të identifikimit të njohurive të përfituara si dhe të

zhvillimit të mendimit kritik dhe krijues të nxënësve gjatë një orës mësimore, ndërsa asnjëherë rreth

7.21%. Pyetjet e rritjes së ndërgjegjësimit gjejnë zbatim në nivel jo të kënaqur me një përqindje mjaft

të lartë si69.84% në shkollat fillore. Përqëndrimi i nxënësve gjatë shtjellimit të njësisë mësimore ndikon

dukshën në rritjen e suksesit të nxënësit në lëndën përkatëse prandaj pyetjet të cilat nxisin përqëndrimin

e nxënësve parashtrohen gjithmonë me 16.24% gjatë orës mësimore ndërsa, 24.34% asnjëherë në disa

shkolla të lartëpërmendura. Parashtrimi i Pyetjeve të tipit nxitës të cilat nxisin inkurajimin dhe

aktivizimin e nxënësve gjatë orës mësimore kemi vërejtur se gjejnë zbatim në shkollat fillore me një

përqindje shpeshëherë rreth 31.3%. Pyetjet e tipit faktike gjejnë zbatim shpeshëherë me një përqindje

43.67% ndërsa 4.07% asnjëherë nëpër disa shkolla fillore.Pyetjet divergjente janë ndër tipet e pyetjeve

të cilat pothuajse tejet rrallë parashtrohen nga mësimdhënësit drejtuar nxënësve me një përqindje 4.02.

Në grupin e pyetjeve të nivelit të lartëgjejnë zbatim pyetjet gjithmonë vetëm 45.62% ndërsa disa herë

vetëm 8.25% gjatë orës mësimore. Në bazë të rezultateve të fituara nga vëzhgimet e mia në shkollat

fillore të qytetit të Prizrenit,pyetjet e tipit induktiv gjejnë përdim dukshëm më rrallë nga

mësimdhënësit drejtuar nxënësve me një përqindje 5.35% gjithmonë dhe asnjëherë 65.33%. Ndërsa

pyetjet e tipit deduktiv gjithmonë gjejnë zbatim vetëm 2.85% dhe asnjëherë 78.25% në shkollat e

lartëpërmendura. Krahasimi i dukurive dhe njohurive ndikon në identifikimin e nivelit të zhvillimit

psikik si dhe zhvillimin e mendimit kritik dhe krijues të nxënësve, gjatë vëzhgimeve kam arritur që të

identifikoj se këto lloje të pyetjeve përdoren gjithmonë rreth 40.10% gjatë orës mësimore derisa vetëm

2.35% i mësimdhënësve nuk e praktiojnë pyetjet krahasuese. Aftësimi i nxënësve për të nxitur zgjidhjen

e problemeve është objektivi kryesor i ҫdo mësimdhënësi dhe ҫdo institucioni nëpërgjithësi, prandaj ne

si mësimdhënës bashkëkohor duhet t’i nxisim nxënësit në zgijdhjen e problemeve.Pra, në shkollat

fillore gjejnë përdorim pyetjete të tilla shpeshëherë rreth 53.26% dhe asnjëherë 7.49%. Sa i përket

pyetjeve afektive gjejnë përdorim në klasat e ulëta shpeshëherë 34.86% dhe asnjëherë 12.33% dhe

pyetjet e strukturimit 58.24% gjithmonë dhe 3.02% asnjëherë në klasat e ulëta të shkollave fillore.

Protokoli i

vëzhgimit të

mësimdhënësve

Asnjëherë Disa herë Shpeshëhe

rë

Gjithmonë Gjithësej

1.Pyetjet e tipit

kontrollues, p.sh;

a) Ҫfarë keni

kuptuar nga ky

term?

b) A mund të

përshkruani se ҫka

mendoni?

7.21% 22.07% 57.94% 12.78% 100%

U R U R U R U R

2.15

%

5.06

%

6.19

%

16.2

%

46.

12

%

11.8

2%

8.78

%

3.99

%

100%

15.24% 69.84% 8.12% 6.65% 100%

U R U R U R U R

62

2. Rritja e

ndërgjegjësimit,

p.sh;

a)Ҫfarë mendoni në

lidhje me këtë?

b)Cila është arseja

juaj për të menduar

kështu?

4.20

%

11.22

%

27.2

4%

42.6

8%

6.4

2%

1.7

%

5.25

%

1.4

%

100%

3. Pyetjet që e

nxisin

përqëndrimin e

nxënësve,p.sh;

a) Nëse kjo është e

vërtetë cilat janë

pasojat për të?

b) Si lidhet

përgjigjia e Ronit

me…?

c) A mund të lidhni

këtë me?

24.34% 48.12% 11.27% 16.24% 100%

U R U R U R U R

5.11

%

19.2

3%

15.

10

%

33.0

2%

7.65

%

3.62

%

10.

72

%

5.52

%

100%

4.Pyetjet nxitëse,

p.sh;

Mësuesja; Roni,

25:5 sa bën?

26.03%

U R

28.12%

U R

31.3%

U R

14.2%

U R

100%

Roni; Nuk e di

mësuese.

Mësuesja; Epo 8:4

sa bën?

Roni; 2 mësuese.

Mësuesja; Atëherë

ҫfarë dime për nr. 2?

7.2

%

18.8

2%

22.

15

%

5.88

%

18.3

%

13.0

%

10.

92

%

3.28

%

100%

II. Pyetjet faktike,

p.sh;

a) Kush ishte autori i

këtij teksti?

4.07% 16.33% 43.67% 35.93% 100%

U R U R U R U R

1.51

%

2.56

%

11.0

9%

5.24

%

22.6

9%

20.9

8%

19.3

8%

16.5

5%

100%

63

b) Cila është

kryefjala në këtë

fjali?

III.Pyetjet

divergjente, p.sh:

a) Ҫfarë mund të

ndodh në

organizmin tonë

nëse nuk funksionon

sistemi i tajitjes?

57.85% 31.14% 4.02% 6.98% 100%

U R U R U R U R

22.47

%

35.3

8%

4.0

2%

27.12

%

3.8

9%

0.13

%

4.8

6%

2.12

%

100%

IV.Pyetjet e nivelit

të lartë, p.sh;

1.Vlerësimi

a)Si mendoni a

kishte vepruar drejtë

plaku me fshehjen e

florinjëve nga i zoti i

shtëpisë? Pse?

12.33% 8.25% 45.62% 33.80% 100%

U R U R UR UR

4.07

%

8.26

%

3.7

4%

4.51

%

24. 21.54

08 %

%

24. 9.11

69 %

%

100%

2.Pyetjet induktive,

p.sh

a) Kemi shqyrtuar

cilësitë që duhet

tëposedojë një

65.33%

U R

20.12%

U R

9.20%

U R

5.35%

U R

100%

udhëheqës

shtetëror, a posedon

këto veҫori

kryetari i shtetit të

Kosovës?

23.1

8%

42.1

5%

11.5

6%

8.56

%

5.1

%

4.10

%

3.28

%

2.07

%

100%

3.Pyetjet

deduktivie, p.sh;

a)Nëse tepmeratura

e gazit mbetet e

njëjtë por gazi është

78.25% 12.66% 6.24% 2.85% 100%

U R U R U R U R

22.9

6%

55.2

9%

4.2

4%

8.42

%

3.78

%

2.46

%

1.95

%

0.90

%

100%

64

marrëprej 4.000m

lartësi, ҫfarë ndodh

me presionin e

gazit?

4. Pyetjet e tipit

krahasues, p.sh:

a) A janë të njëjta

burimet materiale

me burimet e

shkruara?

b) Cili është dallimi

ndërmjet

kërpudhave

helmuese dhe

johelmuese?

2.35% 24.08% 33.46% 40.10% 100%

U R U R U R U R

1.12

%

1.23

%

5.0

2%

19.0

6%

21.

11

%

12.3

5%

33.

16

%

6.94

%

100%

5.Aplikimi, p.sh;

a)Si reaguan

nxënësit ndaj Zefit

të vogël në tekstin

,,Një ndodhi në

klasë” ?

b) A mund të merni

një shembull të tillë

nga jeta juaj për të

përshkruar këtë

ngjarje?

14.12% 5.15% 47.3% 33.42% 100%

U R U R U R U R

5.26

%

8.86

%

2.39

%

2.76

%

18.3

5%

28.6

8%

15.8

6%

17.5

6%

100%

6.Pyetjet që nxisin

zgjidhjen e

problemeve, p.sh:

a) Supozoni se jeni

duke u rritur me

idenë se kafshët

shtëpiake janë të

dëmshme për

njeriun, si do të

reagonit ndaj këtyre

kafshëve kur do të

rriteni?

7.49% 13.14% 53.26% 26.1% 100%

U R U R U R U R

2.89

%

5.6

%

5.68

%

7.4

6%

28.8

7%

24.3

9%

17.3

%

8.71

%

100%

12.33% 24.67% 34.86% 27.14% 100%

65

Tabela nr.3. Paraqitja tabelare e nivelit të parashtirmit të pyetjeve nga mësimdhënësit e klasave

të ulëta në shkollat fillore.

V.1. Krahasimi i rezultateve të fituara lidhur me nivelin e zbatimit të pyetjeve efektive varësisht

prej zonave ku funksionojnë shkollat

Bazuar rezultateve të fituara nga ky hulumtim në dhejtë shkolla fillore të komunës së Prizrenit kemi

konstatuar se në SHFMU ,,Fadil Hisari” si shkollë urbane rreth 55.21% aplikohet të pyeturit efektiv nga

ana e mësimdhënësve, ndërsa në SHFMU ,,Mustafa Bakiu”rreth 25.12%. Sa i përket shkollave rurale

SHFMU ,,Anadollu” në fshatin Mamushë të Prizrenit me një pëqindje 35.44% dhe pas saj vjen SHFMU

,,Dy Dëshmorët” në fshatin Piranë të Prizrenit.

V. Pyetjet afketive,

p.sh:

a) Si mendoni për

këtë?

b) A është me

rëndësi për ju?

c) A keni dëshirë ta

përshkruani këtë

tekst?

U R U R U R U R

5.12

%

7.21

%

12.4

4%

12.2

3%

22.3

2%

12.5

4%

21.

35

%

6.79

%

100%

VI. Pyetjet e

strukturimit, p.sh:

a) A keni ndonjë

pyetje lidhur me

tekstin?

b) A do të

përsërisësh këtë?

3.02% 4.54% 34.20% 58.24% 100%

U R U R U R U R

0.82

%

2.20

%

2.2

2%

2.32

%

21.

44

%

12.7

6%

42.

13

%

16.1

8%

100%

66

55.21%

25.12%

8%5.33% 6.33%

SHFMU,,FadilHisari"

SHFMU,,Mustafa

Bakiu"

SHFMU,,Mati

Logoreci"

SHFMU,,Abdyl

Frashëri"

SHFMU,,Lekë

Dukagjini"

Shkollat urbane

24.45%

12.03%

35.44%

14.78% 13.30%

SHFMU ,, DyDëshmorët"

SHFMU,,Bajram

Curri"

SHFMU ,,Anadollu"

SHFMU,,Dëshmorëte Kabashit"

SHFMU,,Zenel

Hajdini"

Shkollat rurale

67

VI. Konkluzionet

Përfundimet dhe Rekomandimet

Duke u bazuar në korelacionin e bërë ndërmjet hipotezës kryesore, variablave të hulumtimit, pjesës

teorike të përshkruar dhe përvojës profesionale të mësimdhënësve të këtij hulumtmit konstatojmë se në

shkollat fillore të qytetit të Prizrenit aplikohet lloje të ndryshme të pyetjeve efektive në mësimdhënie të

cilat ndikojnë në zhvillimin e mendimit kritik dhe krijues duke nxitur kureshtjen dhe motivimin e

nxënësve gjatë përvetësimit të njohurivë në procesin mësimor.Njëkohësisht nga krahasimi i bërënë mes

të shkollave urbane dhe rurale kamkonstatuar se në shkollat urbane mësimdhënësit parashtrojnë një

numër të madh të pyetjeve efektive që ndikojnë në zhvillimin e mendimit kritik dhe krijues në krahasim

me shkollat rurale.

Në mbështetje të të dhënave nga analiza cilësore dhe sasiore, mund të japë disa rekomandime rreth

temës së trajtuar në hulumtim.

Për drejtorët:

Të realizohet mbikqyrje adekuate rreth nivelit të parashtrimit të pyetjeve efektive nga

mësimdhënësit drejtuar nxënësve gjatë procesit mësimor.

Për mësimdhënësit:

Të hartohen pyetjet adekuate që përputhen me përmbajtjen e njësisë mësimore nga ana e

mësimdhënësve.

Të merret parasysh nivelizimi i pyetjeve parase të parashtrohen gjatë orës mësimore.

Të analizohen dhe të praktikohen lloje të ndryshme të pyetjeve varësisht prej strukturës së

njohurive të nxënësve në klasë.

Pjesëmarja në trajnime të realizuara ku mund të avancohen në aspektin e parashtirmit të

pyetjeve efektive që ndikojnë në rritjen e suksesit të nxënësve në klasë.

Referencat

Literaturë teorikë

Sadker.M dhe Sadker.M (1986). Manual mbi aftësitë mësimdhënëse në klasë” (Classroom

Teaching Skills: A Handbook), bot. i 3- të, fq, 143 – 160, Boston.

Woolfolk.A (2011). Psikologji Edukimi” botimi i 11 – të, fq. 469 – 472, Tiranë.

Ismajli.V.H (2012). Teknologjia mësimore dhe të menduarit kritik. Prishtinë, Libri shkollor, fq

267.

Korniza e Kurrikulës së Kosovës (2016) faqe, 15.

Korniza e Kurrikulës së Kosovës (2011) faqe, 15 – 19

Shefik Osmani ( 1983 ). Fjalori Pedagogjik, Tiranë, faqe 674.

DfEE ( 1999 ). The Natinal Numeracy Strategy; Framework for Teaching Mathematics.

London: DfEE Publications, fq.1:11

Lasley, T, T. Matczynski & J. Rowley ( 2002 ). Instruction Models: Strategies for Teaching in

a Diverse Society Belmont, CA: Wadsworth.

Musai. B (2003). Metodologji e mësimdhënies, Tiranë, fq 51.

Adedoyin, O. (2010). An Investigation of the effects of teachers’ classroom questions on the

achievements of students in mathematics: Case study of Botswana community junior secondary

schools. European Journal of Educational Studies, 2(3).

Cotton, K. (1988). Classroom Questioning. North West Regional Educational Laboratory

68

Bonne, L., & Pritchard, R. (2007). Teacher researchers questioning their practice. Mathematics:

Essential Research, Essential Practice — Volume 1.

Yan, X. (2006). Teacher talk and EFL in university classrooms. Unpublished master of arts

thesis, Chongqing Normal University & Yangtze Normal University, China.

Pedagoŝki reĉnik 1 ( 1967 ). Beograd,fq. 482.

Jaka, B ( 2001 ). Metodika e mësimit elementar të Matematikës. Prishtinë, fq.59.

Wolfolk. A ( 2011 ). Psikologji Edukimi, Botimi i njëmbëdhjetë. Tiranë, fq. 376.

Wigfield, A. and Wentzel, K. R. (2007). Introduction to Motivation at School: Interventions

that Work. Educational Psychologist, 42(4), 191-196.

P. E. Blosser. (1975). How to Ask the Right Questions. National Science Teachers Association)

69

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

EDUKIMI, PUNËSIMI DHE REDUKTIMI I VARFËRISË

ELIZABETA MURATI

ELZA QORRAJ

Abstrakt

“Intelegjenca plus karakteri janë qëllimi i edukimit të vërtetë” - Martin Lutherking

Përmes këtij studimi, do të hulumtojmë shkaqet praktike, teorike dhe shkencore, të cilat, si të tilla, janë

të pranishme në Kosovë.

Edukimi, punësimi dhe varfëria, janë sfidë dhe pengesë për të gjithë botën. Edukimi nënkupton formim

dhe ngritje të kapaciteteve humane. Sa më i lartë niveli i edukimit të qytetarëve të një vendi mundësia

për punësim është më e madhe.Varfëria nënkupton të ardhura të pamjaftueshme dhe mohimin e

nevojave themelore, të tilla si: arsimim, shërbim shëndetësor, ushqim, strehë, mirëqenie etj.

Objektivi kryesor i këtij studimi është të analizojë aspektet shumëdimensionale të edukimit të

studentëve për rastin e Kosovës, të hulumtojë dhe të identifikojë faktorët ose karakteristikat individuale

që përcaktojnë gjendjen e edukimit, me synimin për të sugjeruar politika të duhura sipas rajoneve dhe

sipas karakteristikave të vendit.

Në kuadër të punimit do të analizojmë si të arrijmë që studentët si kategori shoqërore t’I aftësojmë në

mënyrë që të rritet punësimi I të rinjëve.Të përgatiten më mirë për tregun e punës dhe të arrijnë të

materializojnë punën, investimin dhe aftësitë e fituara gjatë edukimit.

Gjithashtu, ky studim ka për qëllim të analizojë modelet statistikore më të përshtatshme për të matur

nivelin e edukimit, punësimit dhe varfërisë, duke evidentuar karakteristikat që ndikojnë në përcaktimin

e faktorëve të saj.

Të gjeturat nga ky studim ofrojnë njohuri për studentët që synojnë të hyjnë në këtë treg dhe japin

rekomandime për studime të mëtutjeshme.Për të realizuar qëllimet e këtij punimi janë përdorur të dhëna

të mbledhura nga Agjensia e Statistikave të Kosovës dhe intervista me disa studentë.

Fjalët kyçe:

Edukimi, Punësimi, Varfëria, Kosovë, Student

HYRJE

Pyetja kryesore kërkimore i referohet asaj se si jetojnë studentët si kategori shoqërore?

70

Edhe pse vijmë nga vende të ndryshme, sfidat e të rinjëve janë të njejta. Gati gjysma e popullsisë rinore

përballet me sfidën e gjetjes së punës për t’i ndërtuar jetët e tyre. Kjo situatë shihet në tërë Europën,

përfshirë edhe Kosovën.

Studentët përbëjnë 13.63% të banorëve rezident në Republikën e Kosovës. Meqë sipas Agjencisë së

Statistikave të Kosovës, popullësia në Kosovë për vitin 2015 është 1,771,604 banor, ndërsa nga ky

numër rreth 130,000 janë student.

Paga mesatare neto në Kosovë është 45747 euro, gjë e cila tregon edhe shportën e konsumatorit dhe

aftësinë blerëse të tyre. Por sa do të mund të arrijnë këto të ardhura të mbulojnë shpenzimet që kanë në

muaj studentët e familjeve?

Niveli i pagës mesatare në Kosovë Në vitin 2012, paga mesatare bruto në Kosovë ishin 431 Euro, derisa

në vitin 2016 ishte 519 Euro, një rritje prej 88 Eurosh ose 20.42%. Derisa, paga neto nga 384 Euro, sa

ishte në vitin 2012, u rrit në 457 Euro në vitin 2016, me 74 Euro më shumë, ose 19.17%.

Tabela 1: Niveli i pagës mesatare bruto dhe neto, sipas viteve 2012-2016

Viti

Paga mesatare Sektori publik (BKK) Sektori Privat Ndërmarrjet publike

Bruto Neto Bruto Neto Bruto Neto Bruto Neto

2012 431 384 407 353 367 333 518 465

2013 444 393 415 356 367 333 549 491

2014 482 430 465 408 358 326 624 556

2015 510 451 511 441 367 333 651 578

2016 519 457 525 449 371 337 660 586

Burimi :ASK ( Agjensia e Statistikave të Kosovës)

Pa përballueshmëria e një shpenzimi të papritur nga ekonomitë familjare prej 500 eurosh, (përgjigjja

me vështirësi të mëdha 60%)48 , ndërsa gjatë vitit 2015 bursat për studime nga 900 euro kanë rënë në

vlerë prej 500 eurosh. Përderisa një familje ka deri në 3 studentë dhe të ardhurat për muaj janë rreth 500

eurosh, nëse vetëm një anëtar i familjes punon, dhe në rastin më të mirë me 2 paga prej 500 eurosh, që

janë në afërsi rreth 1,000 eurosh. Por, në shumicën e rasteve pagat në sektorin privat janë rreth 250 euro

në muaj.

Gjendja ekonomike e kategorisë shoqërore “Student”

• Kostot financiare të studimeve,

• Akomodimi, qiraja, ushqimi,

• Kostot financiare pas studimeve (kurset shtesë),

• Kostot e mospunësimit,

47http://askdata.rks gov.net/PXWeb/pxweb/sq/askdata/askdata__Wages/sal01.px/table/tableViewLayout1/?rxid=e2c1deba-265e-4fe2-b832-825259f0cc67 48http://ask.rks-gov.net/media/1514/rezultatet-e-anketes-se-buxhetit-te-ekonomive-familjare-2015.pdf

71

• Pritja për punë,

• Pagesa e ulët 2-3 vjet .

Investimet në edukim që i bënë një student mesatarisht në studime

Në Kosovë në studime të larta universitare gjatë periudhës 2015/2016 kanë qenë 120,429 studentë, prej

tyre në universitetet publike janë 73,111 studentë, ose shprehur në përqindje ishin 60.7%, ndërsa në

kolegjet private ishin 47,318 studentë ose 39.3%.

Gjatë studimeve një student në Prishtinë, ka shpenzime sidomos nëse nuk është banor i Prishtinës për:

- Banimi 50 euro në muaj

- Pagesat komunale 20 euro

- Ushqim të paktën 100 euro në muaj

- Shpenzime të fakultetit, libra dhe materiale tjera 50 euro.

- Për studentët e kolegjeve private plus 100 euro ekstra ( kesti mujor pagesa e studimeve)

Nga kjo shohim se në total një studenti për shpenzimet bazë të studimeve i duhen rreth 220 euro për

studentët e Universitetit publik, ndërsa rreth 320 euro janë shpenzimet bazë për studentët që janë në

kolegje private. Në shumicën e rasteve vetëm njëri nga prindërit është mbajtës i familjes dhe të ardhurat

mujore për tërë familjen janë të kufizuara, është shumë e vështirë që të financohen një apo më shumë

student nga buxheti i konsoliduar i një familjeje kosovare.

Nëse një familje duhet të shkollojëdy studentë, në të njejtën kohë, janë shpenzime bazë 500 euro për

një familje. Ndërsa në anën tjetër me punë me shkollim të mesëm siç edhe shihet në tabelën me të

dhënat mbi papunësinë sipas edukimit të të rinjëve shihet që përqindja e të papunëve është 61.9% me

edukim të mesëm profesional. Rrjedhimisht të gjithë studentët, të cilët kanë të regjistruar studimet e

tyre, dhe nuk i kanë përfunduar ato, cilësohen me arsimim të mesëm. Zakonisht kësaj kategorie të të

rinjëve deri në periudhën e studimeve ju ofrohen punë vullnetare, praktika pa pagesë nëpër Ministri dhe

Institucione të tjera, ndërsa orari i punës është i plotë.

Njëkohësisht ata mbesin si kategoria më e shfyrtëzuar nga bizneset private, Institucionet publike,

organizatat jo qeveritare, të cilët përfitojnë nga puna e tyre vullnetare apo nga puna praktike e cila

paguhet pak. Por të paktën arrijnë të marrin njohuritë bazë mbi kulturën organizative, sjelljen që duhet

të kenë në organizatë dhe mjedis të punës, si dhe të arrijnë të diferencojnë vetën nga kandidatët tjerë në

të ardhmen.

Por, kjo vetëm sa shkon e thellon gjendjen e rëndë në të cilën gjenden kjo shtresë e shoqërisë. Meqë

presim nga dikush për të cilin sakrifikohet shumë që nga një fshat apo qytezë e vogël, të sillet për

studime në një qëndër më të madhe, të punoj në kushte të pafavorshme dhe të i pamundësohet

mbarëvajtja e rregullt e atyre studimeve. Meqë për të përballuar kostot i vetëm duhet të punohet

gjithësesi një punë shtesë, për të mos qenë barrë e madhe për familjen.

Sa të varfër janë studentët tanë?

Ata janë në minus (-220 deri në minus 320 euro) në muaj, me fillimin e datës 01 të çdo muaji. Sot në

shumicën e konkurseve kërkohet përvojë pune të paktën prej 2 vitesh eksperiencë. Në Kosovë puna

praktike nuk paguhet. Ndërsa në rastet në të cilat është me pagesë, paguhet rreth 100- 160 euro në muaj,

gjë e cila nuk arrinë as të mbulojë shpenzimet bazë të të ushqyerit gjatë ditës në punë.

Lidhja në mes të Edukimit dhe Papunësisë në Kosovë

• Çka ofrojnë Institucionet tona të edukimit?

Institucionet tona të Arsimit të lartë në Kosovë ofrojnë njohuri të përgjithshme teorike mbi çështjet e

studimit, duke ofruar njohuri të cilat nuk janë aktuale për trendin dhe zhvillimet botërore. Ndërsa, shumë

pak ka pjesë praktike të cilat në fakt do t’i përgatisnin të rinjët për të hyrë në tregun e punës.

72

• Sa i plotësojnë kërkesat e tregut të punës, sistemi i arsimimit në Kosovë?

Edhe pse ka shumë të diplomuar nga Universitetet tona, ka shumë pak forcë të punës në tregun e punës

në Kosovë, shumica e studentëve nuk munden që të hyjnë në tregun e punës pa marrë kurse shtesë.

Papunësia ndër të rinjtë është një çështje shqetësuese pothuajse në të gjitha vendet në tranzicion.Norma

e papunësisë për personat e moshës deri në 24 vjeç në vendet e Ballkanit është përafërsishtdy deri në

tri herë më e lartë se sa norma e përgjithshme e papunësisë.

Në fillim të viteve të ‘90-ta (kur procesi i tranzicionit filloi), mendohej se norma e papunësisë përtë

rinjtë ishtë një problem i përkohshëm sepse këta persona do të gjenin punë për shkak të aftësivetë tyre

për tu përshtatur kushteve të reja dhe aftësive të tyre për të përvetësuar lehtë njohuritë dhe aftësitë e reja

që kërkoheshin nga tregu i punës. Më vonë u pa se norma e papunësisë për këta persona lidhet me

nivelin e tyre të edukimit, sistemin e trajnimit dhe ritrajnimit në nivel kombëtar.

Duke pasur parasysh natyrën e ngurtë (jofleksibile) të tregut të punës dhe kohën e nevojshme përreforma

në sistemin e edukimit dhe trajnimit, papunësia për të rinjtë u bë një problem serioz dheshumë të rinj të

papunë u bënë të papunë afatgjatë.Në Kosovë ky problem duket të jetë më i rendë se në vendet tjera

duke pasur parasysh popullsinëshumë të re.

Papunësia sipas grup moshës dhe nivelit arsimor

Tab. 2. Numri i të papunëve dhe shkalla e papunësisë sipas gjinisë dhe grup moshës

Kosovë Meshkuj Femra Gjithsej

PAPUNËSIA (në mijëra)

15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

30.4

39.4

21.2

15.9

5.3

16.6

17.7

7.4

3.6

0.6

47.0

57.0

28.5

19.5

5.9

15-64 112.1 45.8 158.0

SHKALLA E PAPUNËSISË (%)

15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

48.6

36.3

21.1

18.8

11.2

64.8

50.6

26.9

16.3

5.6

53.3

39.8

22.4

18.3

10.2

15-64 27.8 38.0 30.2

Burimi: ASK

73

Nga Tabela 2. Shohim se 53.3 % e popullsisë së re në Kosovë ishin të papunë. Shkalla më e ulët e

papunësisë 10.2% është hasur në mesin e personave të moshës 55-64 vjeç.

Tabela 3. Numri i të papunëve dhe shkalla e papunësisë sipas nivelit arsimor dhe gjinisë

Kosovë Meshkuj Femra Gjithsej

PAPUNËSIA (në mijëra)

Pa shkollë

Fillor

Arsim profesional i mesëm

Shkollë e mesme gjimnaz

Terciar

0.8

27.4

47.8

20.7

15.5

0.1

4.5

14.1

8.6

18.4

0.9

32.0

61.9

29.3

33.9

Totali 112.1 45.8 158.0

SHKALLA E PAPUNËSISË (%)

Pa shkollë

Fillor

Arsim profesional i mesëm

Shkollë e mesme gjimnaz

Terciar

57.5

35.3

30.9

22.0

20.5

17.5

28.1

44.1

43.1

35.6

46.3

34.1

33.2

25.7

26.7

Totali 27.8 38.0 30.2

Burimi: ASK

Shkalla e papunësisë ishte më e larta për personat e pashkolluar (46.3% e këtij grupi ishintë papunë)

dhe më e ulta për personat që kishin përfunduar arsimin e lartë (26.7%).

Shkollimi ka përmirësuar perspektivat në tregun e punës, në veçanti për meshkujt pasi57.5 % e

meshkujve të pashkolluar ishin të papunë, në krahasim me 20.5 % të atyreqë kishin përfunduar arsimin

terciar.

Papunësia sipas nivelit të edukimit

Studimet ekonometrike të kryera në disa vende në tranzicion kanë treguar se personat me edukim të

ulët kanë gjasa më të mëdha që të bëhen të papunë. Megjithatë ka diferenca në mes vendeve dhebrenda

një vendi, por në përgjithësi kjo tendecë duket të jetë karakteristikë për të gjitha vendet dheregjionet.

Afërsisht dy të tretat e personave të papunë në vendet në tranzicion posedojnë edukim të mesëm dhe

një e treta edukim fillor, derisa në vendet e industrializuara egziston një shpërndarjemë e barabartë e

personave të papunë sipas niveleve të edukimit.( Hoti, Avdullah (2002): Transformimi i Tregut të Punës

dhe Implikimet për Papunësinë në Ekonomitë në Tranzicion: Eksperiencat nga Vendet e Evropës

Juglindore dhe Përvojat përKosovën; Universiteti i Staffordshirit, Shkolla e Biznesit, Departamenti i

Ekonomiksit, Britani e Madhe (Disertacion i Magjistraturës).

74

Kosova nuk përbën një përjashtim, ku 58% e të papunëve posedojnë edukim të mesëm dhe 33% me

edukim fillor.Sektorët ekonomik si tregtia, arsimi dhe shëndetësia, ndërtimtaria, transporti dhe

komunikimetjanë sektore në të cilat është koncentruar nivel më i lartë i punësimit. Në anën tjetër, të

dhënat tregojnë se femrat bëjnë 12 % të punësimit total; kështu që pozicioni i tyre është tejët i

pafavorshëm.

Implikimet e ekonomisë jo-formale mund të vërehen në shumë aspekte të ekonomisë së një vendi.

Një vend tipik i tillë është edhe Kosova. Në bazë të matjeve të ndryshme sektori jo-formal I ekonomisë

në Kosovë është tejët i lartë dhe kjo si pasojë e moskompletimit të infrastrukturës ligjore, shtrirjes dhe

nivelit të tatimeve dhe faktorëve tjerë

Tregu i punës në Kosovë ka disa karakteristika të veçanta krahasuar me vendet e tjera në tranzicion.

Pothuaj të gjitha të dhënat që janë në diponim tregojnë se një e treta e popullsisë është nën moshën 16

vjeçare dhe mbi 50% e popullsisë është deri në 24 vjeç. Për shkak të kësaj, ka hyjre të konsiderueshme

të individëve në tregun e punës. Duke marrë parasysh normën e lartë të papunësisë, mund të thuhet se

shumica e individëve që hyjnë në tregun e punës hyjnë në grupin e të papunëve. Përveç kësaj, për shkak

të mundësive të vogla për të gjetur punë, ka shumë persona që tërhiqen nga tregu i punës. Kështu, sa i

përket lëvizjeve në forcën e punës Kosova karakterizohet me hyrje të konsiderueshme të individëve në

tregun e punës (shumica hyjnë në grupin e të papunëve) dhe dalje të konsiderueshme nga tregu i punës.

Në bazë të Anketës së Fuqisë Punëtore (AFP),të realizuar në tremujorin e tretë (TM3) 2017 papunësia

është 30.4%.Punësimi me i lartë është te meshkujt (48.1%), ndërsa punësimi te femrat është 12.5%.

Femrat janë të punësuara, kryesisht në sektorët e arsimit, kujdesit shëndetësor dhe tregtisë, me 47.9%

të tyre, ndërsa meshkujt janë kryesisht të punësuar në sektorët e ndërtimtarisë, prodhimit dhe tregtisë,

me 47.0%.

Sa u përket të punësuarve me kontrata, del se 28.1% e personave të punësuar kanë kontratë të

përhershme në punën e tyre kryesore, ndërkohë që 71.9% kanë kontratë të përkohshme. Kjo tregon

edhe pasigurinë që kanë të gjithë të të punësuait të cilët janë në sektorë privat por edhe publik. Duke

bërë kështu edhe me të papërballueshme stresin që kanë edhe pas punësimit të rinjët. Vështirësitë më të

mëdha edhe në krijimin e jetës së re dhe mundësisë për planifikim familjar.

Papunësia në Kosovë është më e theksuar te femrat me 38.0 %, krahasuar me meshkujt, 27.8%. Shkalla

më e theksuar e papunësisë është te grupmoshat 15-24 vjeçare me 53.3%.

Sipas rezultateve të AFP-së, në TM3 2017, fuqia joaktive është mjaft e lartë me 56.5%, me fokus të

veçantë te femrat me 79.8%, krahasuar me meshkujt, 33.4%.

Tab. 4: Fuqia punëtore dhe shkalla e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore sipas gjinisë dhegrupmoshës.

Kosovë Meshkuj Femra Gjithsej

Fuqia Punëtore (në mijëra)

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

11.2

51.4

59.1

49.2

48.1

51.9

4.8

20.8

20.2

14.8

12.7

14.7

16.0

72.2

79.3

63.9

60.9

66.6

75

45-49

50-54

55-59

60-64

42.7

41.9

30.4

16.9

13.2

8.6

6.6

4.0

56.0

50.5

37.0

20.9

Totali 15-64 402.8 120.4 523.2

Shkalla e pjesëmarrjes së Fuqisë Punëtore (%)

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

12.0

57.6

83.7

90.5

86.7

88.2

85.6

80.3

65.1

49.2

5.4

27.4

32.2

27.8

21.8

23.0

20.7

15.8

15.1

12.1

8.8

43.8

59.5

59.6

53.4

54.3

49.0

47.4

41.0

31.1

Totali 15-64 66.6 20.2 43.5

Burimi: ASK

Të rinjët joaktivë që nuk janë të punësuar, nuk ndjekin shkollimin ose trajnim (NEET)

Të rinjtë e këtij grupi (NEET) përfshijnë të rinjtë që nuk janë të punësuar, nuk ndjekinshkollën, as nuk

trajnohen, d.m.th. janë krejtësisht të shkëputur nga tregu i punës dhenuk marrin pjesë as në sistemin

arsimor. Përqindjet e larta të këtij grupi në popullsinë etë rinjve rrisin shqetësimet në lidhje me

punësimin e të rinjve në të ardhmen pasi tregonshkëputje nga tregu i punës. Përveç kësaj, një numër i

madh i të rinjve të pa angazhuar nëvendet me papunësi të lartë të të rinjve, siç është Kosova, mund të

shkaktojë uljen efitimeve për shkak të rritjes së konkurrencës, si dhe ka mundësi t’i kontribuojë

problemevesociale.

Në tremujorin e tretë të vitit 2017, rreth 94,999 të rinj (të moshës 15 deri 24) në Kosovë nuk ndiqnin

shkollimin, nuk ishin të punësuar apo në trajnim dhe përbënin 27.4 % të popullsisë së re. Pjesa e femrave

NEET është 31.8% krahasuar me 23.4% të meshkujve

Tab. 5: Të rinj që nuk janë të punësuar, nuk ndjekin shkollë ose trajnim (NEET) sipas gjinisë

76

Kosovë Mashkuj Femra Gjithsej

Të rinj NEET ( në mijëra) 42.6 52.4 95.0

Përqindja e të rinjëve NEET në popullësinë e re

(%)

23.4 31.8 27.4

Burimi: ASK

Lidhja në mes të Varfërisë dhe Edukimit

Duke marrë parasyshë që rreth 50% e përbëjnë të rinjët nën moshën 35 vjeçare, punësimi i tyre

nënkupton që Kosova të përmirësoj gjendjen ekonomike të një shtrese të madhe shoqërore.

Njëkohësisht do të ndikoj në rritjen e mirëqenies së përgjithshme shoqërore, të familjeve dhe të

studentëve vet në Kosovë. Kjo nënkupton që potenciali i rinisë të shfyrtëzohet mbrenda vendit, në të

mirë të Kosovës dhe të mos “nxisim” të rinjët të dalin jasht vendit për të gjetur vende pune në mënyrë

që të sigurojnë mbijetesën e tyre.

Kjo është edhe një shënjë alarmante për të rinjët tjerë, që ndërsa i shohin të afërmit e tyre të cilët kanë

sakrifikuar shumë për sukses e studime, nuk kanë arritur që të punësohen, thjeshtë dekurajojnë secilin

të vazhdoj me studimet më tutje.

Konkluzionet

Varfëria e studentëve është në nivel të lartë në Kosovë.

Familjet kosovare e kanë shumë të vështirë që të përballojnë shpenzimet për studimet e

fëmijeve të tyre.

Të rinjët kosovar për aplikim në punësim duhet të kenë eksperiencë pune.

Për të marrë eksperiencë, duhet filluar nga praktika, që janë papagesë ose me pagesë të ulët, e

cila nuk mjafton as për mbulimin e shpenzimeve bazë.

Nëse nuk ndërmirren masa për të përmirësuar cilësinë e arsimit të lartë në Kosovë dhe për ta

përshtatur atë me tregun e punës, atëherë papunësia tek të rinjët do të thellohet edhe më tej,

ndërsa dalja nga vendi e rinisë së kualifikuar do të vazhdoj.

Rekomandimet

Studentët janë 13% e tërë popullësisë së përgjithshme të Kosovës, andaj duhet të ju kushtohet

më shumë kujdes dhe qasje proaktive për zgjedhjen e problemeve ekonomike me të cilat

ballafaqohen studentët tanë.

Ofrimi i mundësive më të mira për punësimin e të rinjëve.

Qeveria duhet të krijoj kushte dhe mundësi për të gjithë të rinjët, në veçanti studentëve, të cilët

kanë treguar sukses të lartë në studime, duke krijuar marrëveshje bashkëpunimi me biznese për

të ofruar praktika për studentët dhe punësim.

Universiteti duhet që të ju ofroj mundësi studentëve për të marrë pjesë në aktivitete shkencore

në kuadër të lëmisë së studimeve, dhe të ju ndihmoj në punën e tyre shkencore.

Përfundimi

Bazuar në hulumtimin tonë shohim se Kosova gjendet përballë disa sfidave reale në aspektin e

punësimit të diplomuarve si dhe punëve part – time për student.

77

Nga ky punim mund të përfundojmë se ndikimi i niveli të arsmimit është i domosdoshëm dhe i

pashmangshëm për zhvillimin e ekonomik dhe aktiviteteve afariste në Kosovë që të krijohen vende të

reja pune.

Në një ekonomi në zhvillim si Kosova për të mundësuar një zhvillim të qëndrushëm duhet të zhvillohet

sistemi cilësor i arsimit të lartë, ku do të mundësonte krijimin e ideve të reja dhe kreative, rritjen e

vendeve të punës, rritjen e produktivitetit etj.

Mundësia e tërheqjes së investimeve të huaja direkte dhe krijimi i partneriteve me firmat ndërkombëtare

kërkon ngritje të kapaciteteve humane ku fuqia punëtore do të mund të jetë e pregatitur dhe konkuruese

me vendet tjera.

Referencat

Enti i Statistikës së Kosovës

Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë (MASHT)

Gjendja civile në Kosovë

78

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

PËRBALLË REFORMAVE, PROBLEME DHE PËRPARËSI.

Dr. Ermira Ymeraj

Argument:Për të arritur objektin që synohet të shqyrtohet, së pari, duhen hetuar e vërejtur treguesit e

kurrikulave, pastaj gjurmët e tyre te nxënësit, për t’u hetuar në sisteme kontekstesh të vlefshme

shkencore, ku edhe të përzgjidhen format metodologjike të trajtimit.

“Arsimi” në kuptimin e përgjithshëm është çdo veprim apo përvojë që ka një efekt formues në mendje,

që ndikon në karakterin apo aftësitë fizike të një individi. Në kuptimin e saj teknik, arsimi është procesi

me të cilin shoqëria ka për qëllim të transmetojë dijet e akumuluara, shkathtësi dhe vlera nga një brez

në tjetrin.Së dyti:Ecuria e zhvillimit ka kaluar në disa etapa dhe dukuri themelore: a. Kalimi nga mësimi

individual në atë kolektiv, duke synuar rritjen e rendimentit të punës së mësuesit dhe të ndikimit të

kolektivit të nxënësve mes njëri-tjetrit. b. Grupimi i nxënësve sipas moshës dhe nivelit afërsisht të

barabartë të formimit të tyre, duke kapërcyer mësimin me nxënës të moshave të ndryshme dhe të

niveleve të ndryshme. Kjo krijoi mundësi të mëdha pune për një mësim në grup. c. Organizimi i mësimit

në bazë klase, duke filluar nga moshat më të ulta deri tek më të lartat. Tani kemi shkollë të organizuar

në rende e klasa të veçanta, ku për çdo klasë ka një mësues (në moshat e ulëta) ose mësues që alternohen

në orë të ndryshme. d. U përcaktua fillimi e mbarimi i një viti mësimor dhe i gjithë periudhës së shkollës

sipas strukturës organizative të sistemit arsimor.

Fjalë kyçe:mësimdhënie, kurrikul, reformë, proces, organizim

Çdo reformë ka kuptimin, qëllimin, logjikën dhe mesazhin e vet ashtu si çdo vit në arsim për çdo mësues

është një cikël i strukturuar kronologjikisht, i krahasueshëm dhe i shoqëruar me kontraste, me shkaqe e

pasoja, me probleme e zgjidhje çka përbën tablonë përshkruese të një përvoje.

Në pozicionin e mësimdhënëses do të ndalemi pak më tepër pasi me të janë lidhur shumë faktorë që

ndikojnë drejtëpërdrejtë në procesin e mësimdhënies dhe nxënies. Për këtë çështje Heargreaves duke

komentuar në një tekst të Huberman-it mbi trajektoret e karrierës profesionale argumenton se: “mësuesit

nuk kanë thjesht punë. Ata kanë jetë personale dhe profesionale gjithashtu, pra të kuptosh mësuesin do

të thotë të kuptosh personin që vetë mësuesi është”49. Të kuptosh rolin e mësuesit dhe detyrën e tij në

mësimdhënie, Woods argumenton se “mësimdhënia është çështje vlerash”. Njerëzit japin mësim sepse

besojnë në diçka. Ata kanë një imazh të “shoqërisë së mirë”50.

Mësuesi përballë reformave në të shumtën e rasteve është skeptik, pasiqë mësohet me një stil

mësimdhënie, ndryshimet e rolit të tij përballë nxënësit si pasojë e reformave, e bën më të qartë dallimin

midis mësuesit novator dhe atij skematik. Ne do ndalemi në rolin e mësuesit përballë kurrikulës së re,

vështërsitë, problemet dhe përparësitë.

49 Heargreaves A. 1993 “Individualism and Individuality: Reinterpreting the Teacher Culture” International Journal of Educational Research, 19, (3),. 50Woods, (2002). “The reconstruction of primary teachers‟ identities”. British Journal of Sociology of Education, 23(1) pp. 89-106.

79

Në vitin 2014, u hartua Korniza Kurrikulare e arsimit Parauniversitar të Republikës së Shqipërisë. Ky

dokument i hartuar përbën një zhvillim në arsimimin parauniversitar, si dhe kalimin nga kurrikula që

synonte përvetësimin e përmbajtjeve lëndore, në një kurrikul që krijon kushte dhe mbështet zhvillimin

e kompetencave. Nxënësi i merr dijet e reja nëpërmjet aktiviteteve, përvojave dhe eksperimenteve, që

u përgjigjen situatave të të nxënit, të formuluara nga mësuesi në orën e mësimit. Korniza Kurrikulare

përbëhet nga disa komponentë, që po i paraqesim në tabelën e mëposhtme:

Tabela 1. Kuptimi i kompetencave

Rrënja e konceptit të kompetencës51 është “Të mësojmë për të nxënë”.

Shkolla shqiptare që më 2013 ndërmori një hap të rëndësishëm në reformimin e kurrikulës, shkallë –

shkallë ajo po shtrihet në gjithë arsimin parauniversitar. Viti 2018 shënon dhe etapën e fundit të të

mësuarit me objektiva në AML. Viti 2019 do jetë një start i ri për këtë nivel, të cilët e nisin mësimin

me aplikimin e kurrikulës së re. Ndërsa në AF, mbetet vetëm pilotimi në klsat e V-ta, dhe në 2020 edhe

për këtë cikël studimesh do kemi një start të ri të mbështetur në kurrikulën e re.

Roli i mësuesit në procesin e mësimdhënies:

Mësimdhënësi Rezultatet

kontrolli i aftësive të fituara

evidentimi i përsonave aktivë

evidentimi i përsonave pasivë

motivimi

arritjet e kompetencave

të fushës

të lëndës

përcaktimin e situatave të dëshiruara,

vlerësimi i efikasitetit të veprimeve

vlerësimi i kompetencave të fituara.

51 EVERS F. - J. C. RUSH - I. BEDROW (1998), The Bases of Competence, San Francisco, Jossey Bass.

Roli dhe funksioni i Kornizës kurrikulare

Kompetencat kyçe për nxënien gjatë gjithë jetës. Parimet e përgjithsh.me

të zhvillimit të kurrikulës. Nivelet e arsimit

parauniversitar, shkallët e kurrikulës dhe roli i tyre

në organizimin dhe vlerësimin e procesit mësimor edukativ në

shkollë.

Fushat e të nxënit dhe lëndët mësimore

Mësimdhënia dhe të nxënit efektiv

Vlerësimi

Dokumentet kurrikulare.

80

vetëvlerësimi

vlerësimi nxënës –nxënës

emotiviteti skemat e tyre emotive zhvillohen, bëhen

gjithnjë e më të aftë të njohin, të masin, të

përshkruajnë dhe të kontrolljnë reagimet

emotive që verifikohen si përgjigje e situateve

në të cilat janë të përfshirë.

suksesi i orës sukseset reale në të gjitha eksperiecat e lidhura

me mësimin

Cilat janë pasojat e ndryshimeve të metodave të mësimdhënies tek mësuesi?

Përparësi: Kurrikula e re kërkon që gjatë një ore mësimore të shkojmë drejt të menduari kritik.

Mund të bëjmë disa pyetje të cilat na vinë në ndihmë në analizën kritike të një ideje:

A ka kuptim? (kapja e kuptimit të një thënieje).

A është e qartë? (nësë ka paqartësi në arsyetim).

A është ideja e qëndrueshme? (nësë thëniet kundërshtojnë njëra-tjetrën)

A është logjike? (nëse patjetër vjen një përfundim).

A është e saktë? (nësë thënia është specifike aq sa duhet).

A ndjek një rregull? (nësë thënia zbaton një parim).

A merret si e qënë? (nësë diçka është supozim).

A ka lidhje? (nësë është dalluar problem).

A është e vërtetë? (nësë një thënie e marrë nga dikush është e pranueshme).

Këto pyetje na tregojnë rrugët për menjanimin e disa prej hendeqeve të të menduarit. Ato mund të

ndihmojnë të ndalojnë për të shqyrtuar thëniet dhe idetë.

Një shembull dialogu midis mësuesit dhe nxënësit, klasa e tretë.

Nxënësi: -Anglezët janë shumë seriozë dhe nuk shqetësohen për asgjë.

Mësuesi: - Dhe, çfarë mendon për amerikanët?

Metoda Pasoja

Mësimdhënie me në

qender nxënësin

Mësuesi duhet të investojë kohë për planifikim.

Gjithnjë aktiv dhe inovator.

Mësimdhënie bashkëkohore.

Meësimdhënia e

diferencuar

Përsëri Mësuesi duhet të investojë kohë për planifikim sepse duhet të

përzgjedhë dhe përshtasë metodat me nevojat dhe stilet e të nxenit.

Mësimdhënia e integruar Mësuesi duhet të investojë kohë për planifikim për të përshtatur dhe

integruar njohuritë dhe konceptet lendore.

Mesimdhënia dhe të nxënit

permes projekteve

Mësuesi duhet të ecë me hapin e kohës, të pranojë dhe përkrahë risitë

dhe interesat e nxënësve .

81

Nxënësi – Ata janë shumë të pasur dhe të zgjuar. Ata kanë zbuluar bombën atomike.

Mësuesi: - Po për rusët çfarë mendon?

Nxënësi: - Ata janë të këqinj, gjithnjë duan të bëjnë luftë.

Mësuesi: - Dhe, cili është mendimi yt për francezët?

Nxënësi: - Nuk e di…. janë të mirë.

Mësuesi : -Si i ke mësuar të gjitha këto që m’i the?

Nxënësi: - Nuk e di…. I kam dëgjuar…. Kështu thonë.

Pra fëmijët thithin në mënyrë të natyrshme qëndrimet dhe mendimet e të rriturve me rëndësi në jetën e

tyre. Struktura e bindjeve të të rriturve në të vërtetë, mund t’u imponohen fëmijëve. Dhe fëmijët pastaj

mësojnë të jenë të varur nga mendimet e të tjerëve. Ata mund të dënohen që të jenë mendjengushtë ose

mund të nxiten të vlerësojnë autoritetin e aftësive të veta arsyetuese, të mendojnë në mënyrë të

natyrshme që njerëzit mund të kenë bindje dhe pikëpamje të ndryshme, të vënë në pikëpyetje arsyetimin

e tyre dhe atë të të tjerëve. Të mësosh të mendosh në mënyrë kritike, do të thotë: - të mësosh të pyesësh,

kur të pyesësh dhe çfarë pyetjesh të bësh. – të mësosh sit ë arsyetosh, kur ta përdorësh arsyetimin dhe

çfarë metodash arsyetimi të përdorësh. Për të nxitur nxënësit që të përpiqet të arsyetojë do të duhet të

tregojmë se arsyetimi i drejtë sjell ndryshim dhe të çon drejt suksesit dhe se gabimet në arsyetim çojnë

në zgjidhje të gabuara dhe në dështim. Nxënësi do të jetë i gatshëm që ta bëjë përpjekjen nëqoftëse ka

parë mësuesin që i ka dhënë shembullin e kuriozitetit intelektual dhe të këmbënguljes që kërkohet.

Gatishmëria për të arsyetuar është themra e akilit që plotësohet nga një qëndrim i shëndoshë ndaj

argumentit, përballje me mendimin, po ashtu dhe nxitja për të sfiduar idetë e të tjerëve.

Përparësi tjetër është kapaciteti. Kapacitetet: tregojnë një tërësi trashëgimore dhe nënkuptojnë mundësinë

(në thelb)për të bërë dicka;aftësitë:shquhen në aplikimin në vijim të ushtrimit, kompetenca tregon

realizimin e gërshetimit të njohurive, aftësive e kapaciteteve.Shtyllat e edukimit janë:mësojmë të njohim,

mësojmë të bëjmë, mësojmë të jemi, mësojmë të jetojmë së bashku. Pietro Boscolo52

citon se:

Kompetenca mund të përkufizohet si tërësia e njohjeve, aftësive dhe qëndrimeve që lejojnë një indvid

të arrijë rezultate të dobishme në përshtatjen e tij vetjake brenda ambjenteve që janë domethënëse për

të e që manifestohet si kapacitet për t’u përballur e për të mbizotëruar problemet e jetës përmes

përdorimit të aftësive konjitive e sociale. Kompetenca është kapaciteti për tu përballur me një detyrë,

apo një seri detyrash, duke arritur të vërë në levizje dhe orkestrojë burimet vetjake të brendëshme, konjitive, afektive dhe

të dobishme, si dhe të përdorë ato të jashtme të disponueshme në mënyrë koerente e të frutshme.

Siç pohojnë studiuesit, në thelb,me kompetencë nënkuptohet dije kombinatore:gërshetim i

kapaciteteve(karakteristikave individuale) dhe njohurive (elementeve kulturore që lidhen me sfera të

ndryshme të dijes); gërshetim i aspekteve të gjykimit (vlerat)me aspekte konkrete e të dukshëm

(sjellje,veprime).Këto të fundit ushtrohen në kontekste të ndryshme. Konteksti i ushtrimit të

kompetencave është një prej faktorëve që mundëson individualizimin e nivelit. Kompetencat

transversale (lëvizje përpjetë), janë ato që prekin të gjithë eksperiencat e jetës dhe të gjithë fushat e

njohjes, (disiplinë – kërkim; disiplinë shkollore); konteksti i tyre i formimit dhe potenciali i veprimit

shkon nga jeta tek shkolla, nga shkolla te jeta, (duke nënkuptuar me “jeta” kompleksin e eksperiencave

ekzistenciale të individit). Për këtë motiv kompetencat transversale emërtohen edhe “kompetancat e

jetës”. Ato janë në fakt ngushtësisht të lidhura me vlerat që karakterizojnë personin në dimensionin e tij

personal e social.

Tabela 2. Karakteristika të kompetencave të jetës.

52 PELLEREY M. (2001), “Sul concetto di competenza ed in particolare di competenza sul lavoro”. In ISFOL,

Dalla pratica alla teoria per la formazione: un percorso di ricerca epistemologica, Milano, F.Angeli, 231-276.

82

Vëzhgueshmëria

Kompetanca duhet të jetë e qartë dhe e mirë konturuar, sepse nga vëzhgueshmëria e përmbajtjes dhe niveli i

kontekstit të ushtrimit të vëzhgueshmërisë së saj, rrjedh mundësia e çertifikueshmërisë së saj.

Përparimi: Kompetenca është progresive, kalon nëpër nivele.Çertifikimi i saj ndodh në momente

strategjike të rritjes se fëmijëve dhe në fund të detyrimit shkollor. Çertifikimi nuk është përfundimtar,

mund të zhvillohet akoma në vijimësi.Por shkolla duhet të angazhohet përgjatë gjithë rrugëtimin, për

rë promovuar zhvillimin dhe vetëdijen e nxënësve.

Tabela 3. Nivelet e shkallëzimit të kompetencës

•Kuptime

•Krijime

Ballafaqime

•Interpretime

•Vëzhgime

Përshkrime•Hipotetizime

•Prodhime

•Reflektime

•Eksperimentime

•Vlerësime

Gjykime

83

Nëse pyesim

çfarë e bën një mësues shumë të mirë?

Medgyes P. sugjeron: “Të gjithë mësuesit janë të jashtëzakonshëm sipas mënyrës së tyre dhe të

ndryshëm nga njëri tjetri” 53 . Në klasë mësuesit i duhet të jetë: udhëheqësi i gjuhës, reflektues,

administrator, ekpert burimesh, vëzhgues, furnizues materiali gjuhësor, organizator, performues,

vlerësues, dëgjues dhe kontrollues54.

Së pari: Një mësues duhet të zotërojë aftësi pedagogjike.

Katër fushat e shfaqjes së aftësisë janë: prezantimi dhe shpjegimin e lëndës, dhënia e fidbekut gjatë

mësimit, vlerësimi i nxënësve, dhe përshtatja e mësimit të diferencuar55. Prezantimi i informacionit,

dhënia e shpjegimit, dhe përgjigja janë tre nga aktivitetet kryesore që përdor mësuesi 56 në klasë.

Qartësia në mësimdhënie është shpesh cilësia kryesore që e dallon mësuesin e mire. Mësuesi ekspert ka

këto tipare në realizimin e mësimit57: prezanton saktë detyrën e re, shpjegon qartë, dhe përdor një

shumllojshmëri metodash në shpjegimin e temave.

Sotto58 beson se qartësia e mësuesit kur shpjegon varet nga: Njohja shumë e mirë që ka ai për lëndën.

Vlerësimi i temës si diçka që mësohet për herë të parë. Theksimi i ideve kyçe në atë që mësohet.

Shpjegimi i gjërave në terma të thjeshtë59.

Një shpjegim i mirë, kërkon pyetje që i drejtohen nxënësit për t’u siguruar që ajo që thuhet ka kuptim;

kërkon inkurajimin e tyre që të pyesin gjatë dhe pas shpjegimit. Pyetja që ka më pak kuptim që bëhet

rëndom nga të gjithë ne është: “a e kuptuat këtë?”, sepse shumë pak nxënës do të thonë: “e kemi

kuptuar”, sidomos ato që nuk kanë besim te vetja, apo janë të pasigurtë, nuk shprehen. Ndaj që të ulim

ndjenjën e dështimit të nxënësit në klasë sugjerojmë qëndrimin më afër të nxënësve për qartësinë

përmes reflektimit.

53Medgyes P. (1994) “The non native teacher”. Basingstoke UK. MacMillan. 54Briten D. (1985) “Teacher training in ELT”. Language teaching f. 13-17. 55Westwood P. (2008) “What teacher need to know about teaching methods”.Accer Press. f. 57. 56Eggen D.P. Cauchak D.P. “Educational psychology: windows in the classroom”. Pearson

Merill, Prentice Hall 2004. 57 Bush, W. S., & Kincer, L. A. (1993). “The teacher‟s influence on the classroom learning

environment. In R. J. Jensen (Ed.), Research ideas for the classroom: early childhood

mathematics. New York: Macmillan. 58Westwood P. “What teachers need to know about teaching methods” Acer Press, 2008, f. 68. 59Sotto E. “When teaching becomes learning : A theory and practice of teaching”. Continuum

international pubishing group. 1994.

•“Konteksti” i ushtrimit të kompetencës

•Gërshetimi i tre elementëve të natyrës sasiore dhe cilësore

•Niveli zhvillimor i brendshëm drejt kompetencës

•Stadi zhvillimori subjektit në rritje

Përparimii

Kompetencës

i KompetencësPërparimi

84

Pse pyesim? Pyetjet sipas studiuesve60 bëhen për këto arsye: Lehtëson pjesëmarrjen e nxënësve në

komunkimin gjatë mësimit. Përqëndron vëmëndjen në çështjet kyçe të temës. Vlerëson të kuptuarit e

nxënësit. Stimulon disa lloje të vaçanta të të menduarit. Rishikon përmbajtjen e rëndësishme.

Kontrollon grupin e nxënësve dhe ruan vëmëndjen.

Në të mësuarin me kompetenca siç shihet dhe nga modelet qasëse që kemi marrë për shqyrtim, përveç

pyetjeve që përqëndrohen në fakte, realizohen dhe pyetje që kërkojnë refleksion, mendim kritik dhe

arsyetim61. Në dallim nga të mësuarit me objektiva, mësuesi i lejonte vetes sipas shembullit, më shumë

pyetje deri në pesë, që i realizonte gjatë prezantimit dhe diskutimit në minutë, ndërsa për përgjigjen e

nxënësit afati kohor nuk i kalon sekondat, duke kaluar për marrjen e përgjigjes në nxënësin që i di, ose

shpesh ti japë vetë përgjigjet. Zgjatja e kohës62 për të marrë përgjigje ofron më shumë mundësi për

nxënësit, për t’u ndjerë se mbështetet nga mësuesi. Sugjerojmë: Shmangien e pyetjeve të dobëta,

Shmangien e vazhdimit të pyetjeve kur nxënësit nuk kanë njohuri, Përqëndrimin vetëm tek nxënësit që

shfaqin interes, Shmangien nga mësuesi të përgjigjes “ nuk është e saktë”, dhe zëvëndësimin e saj me

“mendohu dhe njëherë”. Ky sugjerim mbështetet në dy arsye. E para se mësuesit kanë tendencë që

nxënësit e dobët ti pyesin shumë rrallë dhe e dyta edhe atëherë kur i pyesin nuk u japin atyre kohën e

mjaftueshme që të përgjigjen63. Një vlerësim konstruktiv i nxënësit në kurrikulën e re u jep atyre

mundësi të informohen mbi përparësitë dhe mangësitë dhe mbi të gjitha se ku të përqëndrohem më

tepër64.

E rëndësishme është të theksohet se në modelet e mësimit me kompetenca, që kemi ofruar, e bëjnë më

të qartë dallimin e nxënësve sipas karakteristikave dhe nevojave të tyre në mësimnxënie. Në të mësuarit

me kompetenca:

1. Mësuesi ndryshon metodën sipas nevojave dhe aftësive të nxënësve.

2. Thjeshton dhe rigrupon nxënësit

3. Vendos qëllime afatshkurtëra për disa nxënës

4. Monitoron nga afër disa nxënës

5. Ri-shpjegon kur është e nevojshme

6. Jep sasi ushtrimesh për nxënës me cilësi të ndryshme

7. Jep ndihmën e vet për nxënësit ndërsa punojnë

8. Jep vlerësim përshkrues për çdo nxënës

9. Vlerëson më shumë nxënës për aftësi të ndryshme që ata shfaqin gjatë mësimnxënies

10. Nuk vlerëson mbi bazën e tre vlerësimeve që kishte të mësuarit me objektiva: Vlerësim ditor,

vlerësim me teste dhe vlerësim me projekte, po vlerëson në mënyrë progresive sipas tre simestrave.

11. Realizon pyetje komplekse sipas aftësive të nxënësve

Me kurrikulën e re rëndësi ka autonomia e nxënësit, ndërgjegjësimi për mënyra të shumta të nxënies,

për krijimin e strategjive gjatë nxënies dhe përdorimin e pikave të forta në punën e tyre, motivimi i

brendshëm, besimin në vetvete dhe shfaqien e nevojave të tyre. Ndaj mësuesi në këtë kurrikul duhet

të: Ofrojë nxënësve sa më shumë zgjedhje për të kontrolluar nxënien; Të inkurajojë kënaqësinë në

procesin mësimor; Nxënësi të nxë për gjatë gjithë jetës.

60Longman Brophy, J., & Good, T. (1986). “Teacher behavior and student achievement”. In

M. Wittrock (Ed.) Handbook of research on teaching (3rd ed.). New York: Macmillan. 61Ormrod J.E 2000 “Human learning” , Merrill, Pensilvania State University. 62Rowe, M. B. (1986). Wait time: Slowing down may be a way of speeding up. Journal of

Teacher Education. 37, 1, 43. 63 Good, T. L. (1981). “Teacher expectations and student perceptions: a decade of research”. Educational

Leadership, 38, 415-423. 64 Westwood P. 2008 “What teachers need to know about teaching methods” Acer Press, f. 70.

85

86

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

LIFE-CHANGING OPPORTUNITIES TO THOSE WHO NEED THEM MOST IN

EDUCATION DEVELOPMENT CENTER IN VLORA REGION

ESMERALDA KAPAJ-University Ismail Qemali of Vlora ,

ABSTRACT: Student-teacher interaction that is based merely on academic progress or behavior

management creates inhibitions within a student and stifles true relationship-building. Those teachers

that show respect towards their students and a keenness to help them through their difficulties become

the object of respect themselves and trigger a drive among students to learn and make their teachers

proud.

The central thesis of this paper is that a cognitively and academically beneficial form of bilingualism

can be achieved only on the basis of adequately developed first language skills. Two hypotheses are

formulated and combined to arrive at this position. These hypotheses are integrated into a model of

bilingual education in which educational outcomes are explained as a function of the interaction

between background, child input and educational treatment factors. It is suggested that many

evaluations of bilingual education programs have produced uninterruptable data because they have

failed to incorporate the possibility of these interactions into their research designs.

Telling students that they have the ability to do well and praising them often with smiles, words of

approval, patient conversation, and even celebratory applause will all lead to motivating a student

further and accomplishing more roles.

Key words:Patient conversation, Accomplishing more roles, Class communication, Take Time

to Reflect, Albanian language, education directories, teacher training, school documentation,

children, class, school program, learning environment

87

I. GENERAL INFORMATION AND PURPOSE OF THIS PAPER RESEARCH:

Positive teacher-student relationships can impact students social and academic outcomes, and thus

reduce drop-out rates (Dika & Singh, 2002; Wentzel, 2003). Low-income students often have neither

the support they need to complete high school nor access to the information they need to pursue

education beyond high school (Dika &Singh, 2002). It is important for low-income students who

experience academic difficulties and negative social outcomes to gain social capital from their teachers,

because research shows they can benefit from the guidance and support (Croninger & Lee, 2001).

Further, teacher-student relationships can impact peer relationships in schools.

Improving students' relationships with teachers has important, positive and long-lasting implications

for both students' academic and social development. Solely improving students' relationships with their

teachers will not produce gains in achievement. However, those students who have close, positive and

supportive relationships with their teachers will attain higher levels of achievement than those students

with more conflict in their relationships.

Focusing equally on all students in class will no doubt lead to a powerful student teacher relationship

for everyone. Relationships require attention in order to grow. Refresh yours, and explore new tools in

an interactive workshop environment. Engaging experiences are crafted for individuals, couples, and

corporate teams.

Curriculum & Certification

Unhealthy relationships negatively affect an individual's quality of life. Learn how to give them an edge,

and teach relationship essentials. Curriculum is available for teaching people of all ages, beginning in

4th grade and extending through adults.

2 HYPOTHESES AND THE AIM OF THIS PAPER RESEARCH

Three theoretical perspectives — attachment theory, social cognitive theory and self-system theory —

help to explain why students behave in certain ways in your classroom and how you can use your

relationships with them to enhance their learning.Strong teacher-student relationships can even act as a

buffer against the potentially adverse effects that insecure parent-child attachment can have on students'

academic achievement (O'Connor & McCartney, 2007).

Applied to the classroom environment, teachers play a critical role as live models from which students

can learn social behaviors and positive communication skills. Social cognitive theory also sheds light

on the importance of feedback and encouragement from teachers in relation to student performance.

Teachers serve as role models and help regulate student behavior through interactions and relationships.

88

3. LITERATURE AND REVIEW

A fourth grade boy who is struggling in math shows comfort in admitting to his teacher that he needs

help with multiplying and dividing fractions even if most of the students in the class have moved beyond

this work.

A middle school girl experiences bullying from other students and approaches her social studies teacher

to discuss it because she trusts that the teacher will listen and help without making her feel socially

inept.

Positive teacher-student relationships contribute to school adjustment and academic and social

performance

Teachers who use more learner-centered practices (i.e., practices that show sensitivity to individual

differences among students, include students in the decision-making, and acknowledge students'

developmental, personal and relational needs) produced greater motivation in their students than those

who used fewer of such practices (Daniels & Perry, 2003).

The quality of early teacher-student relationships has a long-lasting impact. Specifically, students who

had more conflict with their teachers or showed more dependency toward their teachers in kindergarten

also had lower academic achievement (as reflected in mathematics and language arts grades) and more

behavioral problems (e.g., poorer work habits, more discipline problems) through the eighth grade.

How to develop positive relationships with your students:

1. Know and demonstrate knowledge about individual students' backgrounds, interests, emotional

strengths and academic levels.

2. Avoid showing irritability or aggravation toward students.

3. Acknowledge the importance of peers in schools by encouraging students to be caring and

respectful to one another.

3.3.1 LITERATURE REVIEW AND HYPOTHESES

However, little is known about the effects of teacher-student relationships on high school students.

Studies show that early teacher-student relationships affect early academic and social outcomes as well

as future academic outcomes (Pianta 1992; Hamre & Pianta 2001), but few researchers have looked at

the effects of teacher-student relationships in later years of schooling.

Although there is more research regarding the academic effects of positive teacher-student relationships

for older students, there are notable social outcomes as well. Teachers are an important source of social

capital for students (Muller, 2001). Social capital in a classroom setting is defined as caring teacher-

student relationships where students feel that they are both cared for and expected to succeed (Muller,

2001). Social capital from positive teacher-student relationships can manifest itself in many different

ways. For high school students, positive teacher-student relationships can reduce rates of dropping out

by nearly half, help explore options for college, and provide support for further academic or vocational

aspirations (Dika & Singh, 2002). Common reasons for dropping out include low levels of family

support, low academic achievement, poor relationships with peers and adults, and low interest in

academics (Henry, Knigh, & Thornberry, 2012). Teacher-student relationships can have a significant

effect on the peer acceptance of students. Teachers’ interactions with students can affect classmates’

perceptions of individual students, in turn affecting which students classmates choose to interact with

and accept (Hughes et al., 1999). Conflicting interactions between teachers and students may convey a

lack of acceptance, causing other students to also reject the student involved in the conflict with the

teacher (Hughes et al., 1999). Peer rejection significantly impacts self-esteem of students leading to

several negative social outcomes (Hughes et al., 1999).

89

CONCLUSION AND LIMITATIONS

We argue that self-efficacy acts as an active precursor of self-concept development and suggest that

self-concept research separate out its multiple components and subprocesses and invest more effort

toward making students less preoccupied with normative ability comparisons in school.Although there

is extensive research on the positive effects of teacher-student relationships on elementary school

students, there is little research on middle and high school students. Middle and high school is when

students begin to think about their academic futures, which are informed by academic achievement and

social capital in elementary years (Alexander et al., 1997; Cataldi & KewallRamani, 2009; Dika &

Singh, 2002; Muller, 2001). It is important to learn more about teacher-student relationships for low-

income students to decrease high school dropout, and improve students’ social-emotional development.

Conducting research on the relationship between high school students and teachers may be essential in

improving the outcomes of low-income middle and high school students, and can potentially inform

future interventions to help older students perform better both academically and socially.

REFERENCE NOTES

American Institutes for Research. Evaluation of the impact of ESEA Title VII Spanish/English

bilingual education programs. Report submitted to U.S. Office of Education, 1977.

Bain, B. C. The consequence of unilingualism, disruptive bilingualism and creative bilingualism

for the development of the body schema: A cross-cultural study in Canada, Italy and West

Germany. Paper presented at the First International Christian University Symposium on

Pedolinguistics, Mitaka, Tokyo, Japan, 1976.

Bruck, M. The suitability of early French immersion programs for the language disabled child.

Manuscript, 1978.

Carroll, J. B. Learning from verbal discourse in educational media: A review of the literature.

Princeton, N.J.: Educational Testing Service, 1971.

Center for Applied Linguistics. Challenge to USOE final evaluation of the impact of ESEA Title

VII Spanish/English bilingual education programs. Manuscript, 1978.

Dubé, N. C. & Hébert, G. St John Valley bilingual education project: Five-year evaluation report

1970–1975. Prepared for U.S. Department of Health, Education and Welfare. Mimeo, 1975.

Edwards, H. P. & Casserly, M. C. Evaluation of second language programs in the English schools.

Annual report, Ottawa Roman Catholic Separate School Board, 1973.

Leslie, D. Bilingual education and Native Canadians. Unpublished research report. The University

of Alberta, 1977.

Rogers, R. S. & Wright, E. N. The school achievement of kindergarten pupils for whom English

is a second language. A longitudinal study using data from the study of achievement. Research

report, Board of Education for the City of Toronto, 1969.

90

REFERENCES AND BOOKS

Dricconn Alfred D., Jr. Strategy and Structure. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1962. Chandler, Alfred

D., Jr., and Salisbury, Stephen. Pierre S. Du Pont and the Making of the Modern Corporation. New

York: Harper & Row, 1971. Drucker, Peter F. The Future of

Industrial Man. New York: John Day, 1942.

Drucker, Peter F. Concept of the Corporation. New York: John Day, 1946; revised edition, 1972. Title

of British edition: Big Business. London: Heinemann, 1946. Drucker,

Peter F. The New Society. New York: Harper & Row, 1950. Eells, R.S.F. and Walton, C.C. Conceptual

Foundations of Business. Homewood, Ill.: Irwin, 1961. Emmett, Boris, and Jeuck,

John C. Catalogues and Counters; A History of Sears, Roebuck & Co. Chicago: University of Chicago,

1950.

Ainsworth, M. D. S. (1982). Attachment: Retrospect and prospect. In C.M. Parkes & J. Stevenson-

Hinde (Eds.), The place of attachment in human behavior (pp. 3–30). New York: Basic Books.

Alexander, K. L., Entwisle, D. R., & Horsey, C. S. (1997). From first grade forward: Early foundations

of high school dropout. Sociology of Education, , 87-107.

Baker, J. Grant, s., & Morlock, L.(2008). The teacher–student relationship as a developmental context

for children with internalizing or externalizing behavior problems. School Psychology Quarterly, 23(1),

3-15.

Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control.

Bowlby, J. (1969). Attachment and loss, Vol. 1: Attachment. New York: Basic Books.

Bronfenbrenner, U., & Morris, P. A. (1998). The ecology of developmental processes.

Bronfenbrenner, U., & Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments

by nature and design. Harvard university press.

Cataldi, E. F., Laird, J., & Kewalramani, A. (2009). High school dropout and completion rates in the

United States: 2007 (NCES 2009-064). Washington, DC: National Center for Education Statistics,

Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education.

Croninger, R., & Lee, V. (2001). Social capital and dropping out of high school: Benefits to at-risk

students of teachers’ support and guidance.The Teachers College Record, 103(4), 548-581.

Dika, S. L., & Singh, K. (2002). Applications of social capital in educational literature: A critical

synthesis. Review of Educational Research, 72(1), 31-60.

Fan, W., & Williams, C. M. (2010). The effects of parental involvement on students’ academic self-

efficacy, engagement and intrinsic motivation. Educational Psychology, 30(1), 53-74.

Hamre, B. K., & Pianta, R. C. (2001). Early teacher–child relationships and the trajectory of children’s

school outcomes through eighth grade. Child Development, 72(2), 625-638.

Henry, K. L., Knight, K. E., & Thornberry, T. P. (2012). School disengagement as a predictor of

dropout, delinquency, and problem substance use during adolescence and early adulthood. Journal of

youth and adolescence, 41(2), 156-166.

Hughes, J. N., Cavell, T. A., & Willson, V. (2001). Further support for the developmental significance

of the quality of the teacher–student relationship. Journal of School Psychology, 39(4), 289-301.

91

Orth, U., Robins, R. W., & Widaman, K. F. (2012). Life-span development of self-esteem and its effects

on important life outcomes. Journal of personality and social psychology, 102(6), 1271.

McCormick, M., O’Connor, E.E., Cappella, E. & McClowry, S. (Accepted). Teacher-child relationships

and academic achievement: A multi-level propensity score model approach. Journal of School

Psychology.

McCormick, M., Cappella, E., O’Connor, E.E. & McClowry, S. (Under Review). Parent involvement,

classroom emotional support, and student behaviors: An ecological approach. The Elementary School

Journal.

92

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

IMPROVING THE PRODUCTIVITY OF SCHOOL MODEL, IN EDUCATION SYSTEM IN

SOWTH REGION OF ALBANIA

ESMERALDA LUAN LAMAJ

Abstract: We present a computable algorithm that assigns probabilities to every logical statement in a

given formal language, and refines those probabilities over time. We show that it satisfies a number of

intuitive desiderata, including: (1) it learns to predict patterns of truth and falsehood in logical

statements, often long before having the resources to evaluate the statements, so long as the patterns

can be written down in polynomial time; (2) it learns to use appropriate statistical summaries to predict

sequences of statements whose truth values appear pseudorandom; and (3) it learns to have accurate

beliefs about its own current beliefs, in a manner that avoids the standard paradoxes of self-reference.

Attention will be focused towards Albania's natural competitive advantages, improving the productivity

of human resources and natural resources, mobilizing untapped potentials of Albania in terms of natural

resources, agricultural and tourism development, strategic geographical position for trade and transport

and energy development as a prerequisite for the growth of industrial production.Creating a partnership

between government and business matched with the need to improve technology, innovation and ability

to prepare "skilled employees".

These properties and many others follow from a logical induction criterion, which is motivated by a

series of stock trading analogies. Roughly speaking, each logical sentence φ is associated with a stock

that is worth $1 per share if φ is true and nothing otherwise, and we interpret the belief-state of a

logically uncertain reasoned as a set of market prices, where Pn(φ) = 50% means that on day n, shares

of φ may be bought or sold from the reasoned for 50¢. The logical induction criterion says (very

roughly) that there should not be any polynomial-time computable trading strategy with finite risk

tolerance that earns unbounded profits in that market over time.

Key words: Math in education programs,Education leveland Albanian reforms in education,

Administration roleand skilled employees.

93

1. INTRODUCTION

The 1980s and 1990s saw public attention shift from the paramount concern for educational equity that

characterized the late 1960s and 1970s to a growing concern for how well schools are performing and

how effectively the nation's huge education budget is being spent. Skepticism about the quality of

schools was reinforced by a series of critical reports from blue-ribbon committees and commissions—

15 of them in the single year of 1983 when A Nation at Risk came out (Guthrie et al., 1988:151).

Questions about whether the public was getting value for money from its education spending were

reinforced by a highly visible debate among scholars about whether money matters in determining the

quality of education provided to the nation's schoolchildren. These developments pushed the question

of the productivity of education to the forefront of the education policy agenda and highlighted the

importance of learning how to spend education dollars wisely.

Sorting out what is known about educational productivity is crucial for its own sake, but also because

of its implications for achieving educational equity. How readily this concept can be translated into

practical school finance systems depends on how well financial resources are used to produce the

desired educational outcomes. Likewise, the fate of efforts to align school finance systems with efforts

to accomplish key education goals—raising achievement levels for all students and breaking the nexus

between student background characteristics and student performance—hinges on the ability to make

finance decisions that lead to improved productivity of schools.In this paper we present a formal and

general solution to the full grain of truth problem: we construct a class of policies that contains all

computable policies as well as Bays-optimal policies for every lower semi computable prior over the

class. When the environment is unknown, Bays-optimal agents may fail to act optimally even

asymptotically. However, agents based on Thompson sampling converge to play ε-Nash equilibriums

in arbitrary unknown computable multi-agent environments. While these results are purely theoretical,

we show that they can be computationally approximated arbitrarily closely

2 REFLECTIVE ORACLES PRELIMINARIES

Political forces somehow are resisting the upgrade of their political mentality to these newer western

political concepts. Albania had made big steps reforming the economy, and the political class is

committed in making the country desirable for foreign investors as well as creating comforts for

domestic ones. A successful integration is occurring, although several challenges need to be considered

in order to fasten this process.

94

II. RESULTS OF THE SURVEY

Generations of researchers, educators and patriots have worked and have been trying continuously for

a worthy and increasingly advanced in years, education. Many years of war, slavery, but never straining

from hope, illusion and common dreams of all Albanians for language and education. A basic ,

indispensable and very solid was the will and desire of everyone to learn every gold letter in the single

language of our nation. Beginnings of Albanian education started "secretly". Early teachers hold

"stealth" Albanian language books to teach thus, being sacrificed in place of the Albanian language.

Formation of the unified national literary language became as a great victory of the Albanian people,

achieved almost 60 years after the Declaration of Independence.

Our literary language is a living expression of the culture of our people, the strength of his historical

life, is the result of the efforts of many generations that have worked and fought selflessly , with

profound conviction of the importance of successful education development. Albanian schools were

fundamental centers of linguistic and literary training of young generations, they educated them with

love for their mother tongue and with the belief that our language has inexhaustible treasure values.

Fundamental principle along with Independence was the development of education. Everything valued,

every sacrifice and effort, valued ,blood shed ,about what they wanted to achieve, make this nation

"owner" of the single alphabet. For the development of education many more prominent writers and

teachers activities , were able to set clear objectives.

Deep historical transformations that have been carried out in Albania have brought great changes

League of Prizren gave an incentive to the Albanian educational movement. For further successful

education organization, Istanbul Committee created a special committee, which dealt with the definition

of a common alphabet, an alphabet which would be only ours , and we would be his only students. In

March 1879 the Commission approved the proposed alphabet of Sami Frashëri. This was a very

important initiative. With this alphabet was published in Istanbul "Alfabetorja e gjuhesshqipe ." And

this was just a start, which was followed by many important successes. On October 12, 1879 was created

"Association of Istanbul", which was a cultural and educational one. Program aimed at opening of the

Albanian schools, publishing textbooks, which would come to help for the first students of Albanian

school. A very important step was taken for the opening of the first Albanian school. On March7,

1887,was opened "Mesonjetorja" under the direction of PandeliSotiri.

It was an elementary school with secular and national character. The school desks were filled with

students who watched their teachers with admiration, while standing on them and diligently listening

to each class. After the opening of this school, other schools were opened in provinces of the Albanian

territories. In 1891 opened in Korçë the Albanian school for girls under the care of Gjerasin and

SevastiQiriazi. In these schools were taught not only students but also their parents. The fight against

illiteracy had begun to receive the expected responses from most people, who wanted to fight it. Source:

Durmishi G.

The biggest resource for Albania is the young age of population, the youngest in Europe. Namely, this

new generation that grows nowadays requires the right degree of educational and cultural training,

which will determine the pace of economic and social development of the country and the destiny of

democracy so fragile in Albania. The issue lies in the fact that the Albanian education leaves much to

be desired. When talking about the Albanian education we include pre university , university , and

postgraduate education. It will be addressed specifically what are the evident problems in pre university

education and pointing to curriculum content and level, but not only this , the first reform and

competition to enter the university. At university troubles come and take larger proportions. Last but

not least, we will address current issues in postgraduate education, where we will stop at the loss of

human capacity, leaving the country for benefiting a professional master. Below we express our opinion

on these issues, which appear as problematic in our country.

95

V. CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS

Albanian Government with the support of the donor community has been the leader in the region in

terms of efforts on electronic governance and pervasive system of procurement on line in operation in

Albania is a success story for which Albania has been hailed in the international arena. Great efforts are

being made in the field of taxation, implementation and transparency with database online properties

and similar efforts are being made in health and education.

As a result of major developments and reforms in the last decade some of the industries began to adapt

to the new conditions: metallurgical industry as part of the minerals industry using existing premises

used for the processing of chrome,concentrates chrome and Ferro (iron)-chrome; the industry of copper

processing is also used as raw material respects, experience and cheap labor costs, coming out on

exporting copper concentrate product.

Current favorable conjuncture of mineral prices has caused many investors to turn to the mining sector,

particularly to-metal minerals, chromium, copper, nickel, iron, nickel and TITANO-magnet.

Energy needs are noting once again the possibility of reopening the mining of minerals energy by

calculating the cost of energy produced by them in a situation where the unit price of energy has

increased and closing or mining conservation of energetic minerals become in other situations, the first

and new opportunity to our system balancing energy through small capacity thermal power plants, near

the mining.

VI. REFERENCES

1. Elbasani, A. (2004, June). Albania in transition: Manipulation or appropriation of

international norms. Southeast European Politics. Vol. V. No.1, pp. 24-44. Retrieved from

Southeast European Politics, 2004 - seep.ceu.hu archives/issue51/elbasani.pdf

2. Freedom House Reports. (2008, October). Nations in Transit 2008, Albania (Freedom House

publication 23 June 2008). Bushati, D: Author. Retrieved from Freedom House website site

at www.freedomhouse.hu/nitransit, Organization database /2008/albania2008.pdf.

3. Goldman F., M. (1997). Revolution and Change in Central and Eastern Europe; political,

economical and social challenges. Illustrated edition. M. E. SHARPE.

4. Guçe, M. (2000, January). The problems encountered by Albanian democracy. What can and

what should Albanians do?. Retrieved from SEER SouthEast Europe Review for Labour and

Social Affairs, issue: 01 / 2000, pages: 119129, on www.ceeol.com.

5. Muço, M. (1997, June). Economic transition in Albania: Political constraints and mentality

barrier. NATO Individual Fellowship Program 95-97, nato.int

96

6. U.S. Commission on Security and Cooperation in Europe. (2004, October). Helsinki

Commission holds hearing on advancing democracy in Albania (CSCE publication Vol. 37

No.17). Hand, R: Author. Retrieved from Helsinki Commission’s website site at

http://www.csce.gov

7. U.S. Department of State. Background Note: Albania (2008, November). Bureau of European

and Eurasian Affairs. Retrieved from Department of State’s website site at

http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3235.htm

8. Vurmo, Gj.,Sulstarova, E. (2007, June). Albanian perception on NATO integration. Institute

For Democracy And Meditation, IDM IDM - idmalbania.org. Retrieved from IDM database.

publications/en/AlbPerceptionOnNATOintegrations.pdf

97

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

RrezartaLajçi – Universiteti ,,Haxhi Zeka,, Pejë

Edmond Racaj - Universiteti ,,Haxhi Zeka,, Pejë

AlbulenaDesku - Universiteti ,,Haxhi Zeka,, Pejë

KONTEKSTI SOCIAL I VLERËSIMIT TË PERFORMANCËS

Abstrakti

Në ditët e sotme organizatat ndeshen me probleme të mëdha ekonomike dhe për ti mënjanuar ato

përpiqen të përdorin sa më mirë asetet e tyre. Një prej aseteve më të rëndësishme dhe që ndikon shumë

në performancën e organizatës janë edhe burimet njerëzore. Qëllimi kryesor i studimit është të

përshkruajë dhe të identifikojë nivelin e përgjithshëm të motivimit, faktorëve motivues si dhe ndikimin

e tyre në performancë. Pikërisht për këtë arsye ne kemi zgjedhur të studiojmë se cilët nga elementët të

menaxhimit të performancës ndikojnë në performancën e punonjësve. Jemi përpjekur që në bazë të të

dhënave që kemi gjetur të gjejmë lidhje, nëse kjo ekziston, ndërmjet performancës dhe sistemit të

menaxhimit të performancës. Së pari jemi marrë me analizën e literaturës dhe kemi shqyrtuar mendimet

dhe studimet e shkencëtarëve të fushës së menaxhimit. Nëpërmjet kësaj analize kemi mundur të

nxjerrim në pah konkluzionet e tyre dhe fushat e studimit në të cilat ata janë fokusuar.

Fjalët kyçe: menaxhim, performancë, strukturë, punonjësit, motivim.Abstract

Nowadays organizations face major economic problems and to avoid them try to use their assets better.

Human resources are one of the most important and highly influential assets in the organization's

performance. The main purpose of the study is to describe and identify the overall level of motivation,

motivational factors and their impact on performance. That is why we have chosen to study which of

the performance management elements affect employee performance. We have tried, based on the data

we have found, to find a connection, if that exists, between the performance and the performance

management system. First we are dealing with literature analysis and we have reviewed the thoughts

and studies of scientists in the field of management. Through this analysis we have been able to

highlight their conclusions and the areas of study in which they are focused.

Key words: management, performance, structure, employee, motivation.

Hyrje

Arsyeja pse e zgjodhëm këtë temë është se në ditët e sotme janë të shumta organizatat që nxisin

punonjësit e tyre për sukses dhe konkurrueshmëri. Punonjësit janë burimet dhe asetet e një organizate.

Rrjedhimisht organizatave i duhet të gjejnë strategji për identifikimin, inkurajimin, matjen, vlerësimin

dhe promovimin e performancës së punonjësit. Në përputhje me këtë, menaxhimi i performancës dhe

sistemi i vlerësimit duhet të luajnë një rol të rëndësishëm për të ndihmuar organizatat që të arrijnë

objektivat e tyre. Faktikisht praktikat e menaxhimit të burimeve njerëzore mund të ndikojnë në sjelljet

individuale të punonjësve. Impakti i praktikave të Burimeve Njerëzore në përkushtimin dhe

performancën e punonjësit, varet nga perceptimi dhe vlerësimi i këtyre praktikave nga vetë punonjësit.

98

Faktikisht, menaxhimi i performancës përfshin tipe të ndryshme ose sisteme. Mbikëqyrësit dhe

menaxherët janë përgjegjës për menaxhimin e performancës së punonjësve të tyre. Çdo politikë

organizacionale duhet të përcaktojë se si do të zbatohet sistemi i menaxhimit të performancës.

Organizatat duhet të përshtatin praktika të menaxhimit të performancës, të cilat janë në përputhje me

kërkesat e këtyre politikave dhe që përshtaten më mirë me natyrën e punës dhe misionin e organizatës.

Nëse punonjësit nuk janë të kënaqur ose nuk janë dakord me sistemin e menaxhimit të performancës,

ka të ngjarë që ata të mos kenë dëshirë që të jenë pjesë aktive e këtij procesi, pasi ata e shohin këtë si të

pavlerë. Si rezultat, performanca dhe produktiviteti i organizatës do të bien për shkak të inefiçiencës së

performancës së dobët të punonjësit. Si përfundim, kjo pikë do të ishte shumë interesante dhe

kuptimplotë për çdo organizatë, pasi performanca e punonjësve ka një lidhje të ngushtë me

performancën e organizatës. Gjithashtu, të kuptosh se si praktikat e menaxhimit të burimeve njerëzore

ndikon performancën e punonjësit, do ta ndihmonte organizatën që të ngrinte një sistem menaxhimi më

të mirë dhe si pasojë të ngrinte performancën e punonjësve dhe të organizatës.

Rishikimi i Literaturës

Secila nga organizatat aplikojnë një vendosje efektive të burimeve njerëzore. Përcaktimi i objektivave

behët nga ana e organizatës, ndërsa realizimi i objektivave bëhet nga burimet njerëzore. Pra një

konkluzion i cili mund të arrihet nga e gjithë kjo është se performanca e një kompanie varet kryekëput

nga performanca e punonjësve të sajë. Këtë mund të argumentojmë edhe nga një autorë i cili thotë se:

Performanca e një organizate varet nga totali i performancës së anëtarëve të tij. Suksesi i një organizate

do të varet nga aftësia e saj për të matur me saktësi performancën e anëtarëve të saj dhe për ta përdorur

atë objektivisht për t'i optimizuar ato si një burim jetik. (Biswajeet, 2009).

Një numër i ndryshëm i autorëve argumentojnë se vlerësimi i performancës zhvillohet ne një kontekst

social dhe ky kontekst luan një rol të rëndësishëm në efektivitetin e procesit të vlerësimit dhe

pjesëmarrësit reagojnë për këtë proces. (Murphy & Cleveland, 1991) publikuan librin e tyre të parë për

vlerësimin e performancës, të cilët duke parë nevojën për një model apo qasje të re të vlerësimit të

performancës ofruan një rast të mirë studimi. Ata ofrojnë argumente se modelet e mëparshme të

autorëve të tjerë si p.sh (Landy & Farr, 1980), ishin shumë të dobishme por (1) i kushtoj vëmendje të

pamjaftueshme kontekstit organizativ në të cilin ndodhin vlerësimet, dhe (2) nuk kanë demonstruar

lidhje midis hulumtimit të vlerësimit dhe praktikës së vlerësimit (Murphy & Cleveland, 1991).

(Levy & Williams, 2004) argumentojnë se identifikimi, matja dhe përcaktimi i kontekstit organizativ

në të cilin bëhet vlerësimi është thelbësor për të kuptuar dhe për të zhvilluar vlerësime efektive të

performancës. Më tej, ata besojnë se kjo ka qenë kuadri që ngre hulumtimin e vlerësimit të performancës

që nga viti 1990 dhe në fillim të shekullit të 21-të. Gjatë rishikimit të literaturës të vlerësimit të

performancës të 7-10 viteve të fundit nuk janë identifikuar mjaftueshëm variablat të cilët e kanë

identifikuar procesin e vlerësimit të performancës përveç çështjeve të kulturës, teknologjisë dhe klimës

organizative (Hebert & Vorauer, 2003)(Miller, 2003). Ndërsa gjetjet e fundit te autorit (Digh, 1998)

tregojnë se ka pasur një thirrje nga praktikuesit që të përdorin llogaridhënien si një mjet për të

përmirësuar saktësinë e vlerësimeve të vlerësimit, duke rritur pranimin e sistemit të vlerësimit dhe duke

bërë sistemet e burimeve njerëzore më efikase. Për shembull, shumë kompani kanë aplikuar presionet

e llogaridhënies ndaj menaxherëve për të përmirësuar stërvitje, si dhe nisma të diversitetit. Kompanitë

99

si Motorola, Proctor & Gamble, Sara Lee, Texaco dhe Steelcase kanë paraqitur presionet e

llogaridhënies për të çuar më tej iniciativat e tyre të diversitetit.

Reaksionet e vlerësimit kanë të bëjnë me qëndrimet e punës (Pettijohn, Pettijohn, & d’Amico, 2001),

dhe ndryshimet në perfromancën e punës. Kjo sigurisht është në përputhje me qëllimin parësorë të

vlerësimit të performancës, i cili ka të bëjë me diagnostifikimin dhe korrigjimin e problemeve të lidhura

me performancën dhe për të lidhur në këtë mënyrë punën individuale të punës dhe produktivitetin

organizativ (DeNisi & Gonzalez, 2000).

Modele relativisht të fundit të procesit të vlerësimit të performancës kanë propozuar që konteksti social

i vlerësimit të performancës të jetë një fushë e rëndësishme e hulumtimi (Erdogan, 2002), (Ferris,

Munyon, Basik, & Buckley, 2008), (Levy & Williams, 2004), (Murphy & Cleveland, 1995). Modeli

konceptual i zhvilluar nga (Erdogan, 2002), përfshinte konstruksione të orientuara nga marrëdhëniet

shoqërore ose si shkëmbimi i anëtarëve udhëheqëse, si një faktor kontekstual në vlerësimin e

performancës, ndërsa modeli i zhvilluar nga (Levy & Williams, 2004) përfshinë cilësia e marrëdhënieve

lider-anëtarë besimi i mbikëqyrësit dhe menaxhimi i përshtypjeve. Në organizatat e suksesshme vërehet

se proceset e vlerësimit janë të strukturuara dhe formalisht zbatohen në mënyrë sistematike dhe të

planifikuar. Organizatat të cilat nuk i ndjekin masat sistematike dhe të planifikuara të vlerësimit të

performancës së fuqisë punëtore të tyre, ato duhet të jenë të pasuksesshme në shumë pika. Në kohët e

fundit, sistemi i vlerësimit të punonjësve ka një rëndësi të madhe dhe entuziazëm midis punonjësve dhe

menaxhmentit. Sistemi i vlerësimit të performancës së punonjësve të duhur ka ndikim jetik në

vlerësimin e rritjes, shpërblimit / njohjes, për punë e mirë për zhvillimin e promovimit të punonjësve.

Përkufizimi i menaxhimit të performancës

Menaxhimi i performancës në punë mund të përkufizohet si një proces sistematik për përmirësimin e

performancës së një kompanie, përmes një organizimi më të mirë të punës me individët dhe grupet e

punës. Është një mënyrë me anë të së cilës kompanitë, grupet e punës dhe individët arrijnë rezultate më

të larta në punë, duke i kuptuar dhe menaxhuar ato brenda një platforme të qartë qëllimesh, standardesh

dhe kompetencash. Proceset që ai përfshin kërkojnë një mirëkuptim të plotë mbi atë që duhet arrijë

kompania; gjithashtu, kërkojnë angazhim dhe motivim të punonjësve, më qëllim që këta të arrijnë si

objektivat afatshkurtra dhe ato afatgjata. Menaxhimi i performancës zbatohet dhe drejtohet nga

menaxherët e linjës së produktit. Qëllimi kryesor i menaxhimit të performancës është kultivimi i një

kulture të lartë në punë, në mënyrë që individët dhe grupet e veçanta të punës të marrin përgjegjësitë

përkatëse për të përmirësuar proceset e biznesit, si dhe për të zhvilluar aftësitë dhe kontributin e

gjithsecilit brenda platformës së përcaktuar qartë nga grupi drejtues. Kjo do të thotë se qëllimi kryesor

i këtij menaxhimi është t’i përqendrojë punonjësit në kryerjen e veprimeve të duhura për arritjen e

objektivave (Armstrong, 1994). Në lidhje me menaxhimin e performancës janë dhënë përkufizime të

ndryshme nga autor të ndryshëm. Sipas (Lockett, 1992) menaxhimi i performancës nënkupton

‘’Shndërrimin e individëve në punonjës të aftë dhe të angazhuar për arritjen e objektivave të përbashkëta

brenda një kompanie, e cila i mbështet dhe i inkurajon këto arritje’’. Të administrosh performancën do

të thotë të menaxhosh biznesin (Mohrman & Mohrman, 1995). (Walters, 1995)thotë se menaxhimi i

performancës është procesi i ‘’drejtimit dhe mbështetjes së punonjësve, që të angazhohen sa më shumë

për t’i përmbushur nevojat e kompanisë’’. Ndërkaq (Armstrong & Baron, 1998) e kanë përkufizuar

menaxhimin e performancës si një ndërhyrje strategjike dhe gjithëpërfshirëse, që sjell arritje për

kompanitë, përmirëson rezultatet e punonjësve dhe zhvillon aftësitë e grupeve të punës apo të

individëve.

100

Qëllimet e vlerësimit të performancës

Si një pikë nisjeje, është e rëndësishme të theksohet se pjesa më e madhe e provave nga hulumtimet e

publikuara deri më tani tregon një ndërlidhje në mes të Menaxhimit të Burimeve Njerëzore dhe të

performancës.Megjithatë, këto prova janë të hapura për kritika dhe për këtë arsye ka mundësi për të

sfiduar për një numër arsyesh (Jacobs, 1992).

Shumë njerëz kanë një sasi mjaft të madhe të parehatisë / shqetësimit kur mendojnë të bëjnë një vlerësim

të performancës. Arsyeja është se shumica e menaxherëve dhe punonjësve nuk e kuptojnë drejt qëllimin

e vlerësimit të performancës, e cila është bisedë për gjetjen e zgjidhjeve e jo për gjykim të veprimeve

dhe raporteve të parregullta në mes të menaxherit të linjës dhe të një punonjësi. Por, qëllimi kryesor

është që të dy palët të nxjerrin qëndrimin e kërkuar, të ndryshojnë sjelljen e tyre , dhënien e informative

kthyese konstruktive për të dy palët dhe të gjinden mënyra që punonjësit të përmirësojnë performance

e tyre me dëshirë dhe të koordinojnë dëshirat individuale me ato të organizatës.(Dion & Walster, 1986).

Vlerësimi i performancës është pjesë e zhvillimit të karrierës. Përsëritja e fundite përcjellë nga

organizatat më të mëdha nëpër botë është “ paguaju varësisht nga ajo se çka kontribuon”. Pra është e

qartë se përqendrimi i organizatave është te monitoroi dhe të kthejnë aktivitetet e organizatës në drejtim

të menaxhimit të kryerjes së detyrave dhe posaçërisht të performancës individuale.(Carrol & Schneier,

1982). Vlerësimi i performancës ndihmon në notimin e performancës së punonjësit dhe vlerëson

kontributin e tyre ndaj qëllimeve të organizatës .Vlerësimi i performancës si zhvillim i karrierës shpie

në pranimin e punës të bërë nga punonjësit, shumë herë me qëllim të shpërblimit dhe mirënjohjes dhe

të vlerësimit të tij.

Vlerësimi I performancës luan rolin e lidhjes në mes të organizatës dhe qëllimeve të karrierës personale

të punonjësit.Vlerësimi potencial është, pjesë e vlerësimit të performance, e cila ndihmon në

identifikimin e talenteve të fshehur dhe potencialet e individëve. Me identifikimin e talenteve

potencialmunde te ndihmon në përgatitjen e individëve për përgjegjësi më të lartadhe pozita në të

ardhmen e afërt. Procesi I vlerësimit të performancës është zhvillues për nga vet natyra(Kujawski &

Young , 1979).Vlerësimi I performancës është gjithashtu ngushtë I lidhur me proceset tjera të burimeve

njerëzore, sepse ndihmon në identifikimin e nevojave për trajnim dhe zhvillim, promovim, ulje në

pozitë, ndryshime në kompensime etj.Një informatë kthyese e komunikuar në mënyrë pozitive shtonë

në mënyrë të konsiderueshme mundësin e motivimit të punonjësit dhe ndihmon në identifikimin

individual të planeve të zhvillimit të karrierës. Bazuar në vlerësimin e performancës, punonjësit munde

të zhvillojnë qëllimet e karrierës, arrijnë nivele të reja të kompetencave dhe të arrijnë progres në

karrierën e tyre.

Sipas gjetjeve të autorëve(Tyler & Lind, 1992) pjesë e vlerësimit social të performancës është edhe

teoria e drejtësisë procedurale e cila parashtron problemin që përfshirja në proceset e vendimmarrjes

duhet me doemos të rrisë cilësinë e marrëdhënies së punonjësit me figurën e autoritetit, si dhe reagimet

e përgjithshme të punonjësit ndaj procesin e vendimit të veçantë. Teoria e drejtësisë ka propozuar

gjithashtu që kur cilësia e marrëdhënieve është e ulët, efektet ndreqësuese të zërit po zbuten.Punonjësi

dhe menaxheri i linjës diskutojnë në lidhje me detyrat e punës së periudhës së mëparshme dhe në veçanti

të vlerësojnë se deri ku kanë mbërri qëllimet e shtruara në bisedat e mëparshme vlerësuese dhe deri në

çfarë mase këto janë arritur . Për bisedën e parë vlerësuese duhet të përdoret përshkrimi i punës si pikë

nisje. Në të njëjtën kohë, kënaqësinë e një të punësuari, me punën dhe cilësinë e punës dhe

bashkëpunimit do të diskutohet midis (punëmarrësit dhe menaxherit të linjës si dhe midis kolegëve) .

Duke marrë parasysh fazën e diskutimit dhe qëllimet e organizatës ose të departamentit, synimet e reja

për periudhën e ardhshme duhet të bien dakord me të punësuarit. Përkufizimi në vijim në lidhje me

qëllimin duhet të merret parasysh: si diçka të pritshme, specifike, të matshme, në kohë të planifikuara,

realiste dhe sfiduese.

101

Pra, nëse cilësia e marrëdhënies(duke përfshirë besimin dhe mbështetjen) është i lartë, atëherë ndoshta

gjykimet në lidhje me drejtësinë bëhen më pak të rëndësishme. Kjo do të sugjeronte që pjesëmarrja në

vlerësim ka një efekt për cilësinë e marrëdhënieve si të lidhurapër reagimet e vlerësimit. Duke pasur

parasysh këto perspektiva pritet që pjesëmarrja në vlerësim të moderojë marrëdhënien ndërmjet cilësisë

së marrëdhënieve me ritëm të shpejtë dhe reagimeve të vlerësimit(Gjaku - Murturi , 2012).

Procesi i vlerësimit të performancës është interesant, sepse përfshin dy dinamika instrumentale dhe

relacionale ose, me fjalë të tjera, dy lloje të mundshme shkëmbimi: Është e para dhe ndoshta më

kryesorja ku konsiderohet si një proces administrativ që përdoret për shpërndarjen e burimeve dhe në

këtëajo ka disa elemente të një shkëmbimi ekonomik. Megjithatë, është një proces i ngulitur në një

kontekst social - më e rëndësishmja nga të cilat ndoshta është marrëdhënia midis vlerësuesit dhe ati që

vlerësohet. Në këtë mënyrë, ajo gjithashtu përfshin elementë të një shkëmbimi shoqëror. Reagimet e

punonjësve ndaj vlerësimeve të performancës, rrjedhimisht, lidhen me shpërndarjen e burimeve në

proces, si dhe me aspektet relacionale të procesit(Pichler, 2012).Për këto arsye, shkëmbimet sociale

janë të dobishme për të kuptuar procesin e vlerësimit të performancës.

Vlerësimi modern i performancës mund të përkufizohet si një ndërveprim i strukturuar dhe formal midis

vartësit dhe mbikëqyrësit, që zakonisht merr formën e një interviste periodike (vjetore ose

gjysmëvjetore, në të cilin është shqyrtuar dhe diskutuar kryerja e punëve nga vartësit(Woodland, Reilly,

& Dix, 1999) , me një paramendim që të identifikohen dobësitë dhe anët e forta, si dhe mundësit për

përmirësimin dhe zhvillimin e aftësive profesionale.

Organizatat duhet të jenë të vetëdijshme dhe t’i përcjellin ligjet në vendet e tyre që të munde t’i kufizojnë

aftësitë e tyre për shkarkimin e punonjësve ose uljen e pagës. Nëse ky është një përdorim i duhur i

vlerësimit të performancës – caktimi dhe arsyetimi i shpërblimeve dhe gjobave është një çështje shumë

e pasigurt dhe e diskutueshme.

Trajnimi mbi vlerësimin e performancës

Gati të gjitha organizatat bëjnë vlerësim të performancës për vlerësim të performancës së punëtorëve

dhe organizatës. Por, nëse nuk është mbajtur në mënyrën e duhur, ata mund të japin përshtypje jo të

vërtet lidhur me performancën e punëtoreve e që do të ndikoj në performancën e përgjithshme të

organizatës : megjithatë ekziston nevoja për trajnim të vlerësuesve që të sigurohen për maksimumin e

efektivitetit të procesit. Studimet kanë zbuluar se në të shumtën e rasteve mbahen nga ana e

menaxherëve dhe mbikëqyrësve, të cilët në disa raste nuk janë të vetëdijshëm për procedurat që duhet

t’i ndjekin. Atyre duhet të ju sqarohet rëndësia dhe ndikimi i vlerësimit të performancës për organizatën,

metodat që duhet të ndiqen dhe principet dhe procesin e vlerësimit(Bagchi, 1999). Të gjithë menaxherët

dhe mbikëqyrësit të cilët i referohen vlerësimit të performancës duhet të trajnohen për pikat në vazhdim.

Metodat, teknikat dhe udhëzimet për vendosjen e qëllimeve objektivave

Si të vlerësohet performanca dhe norma e punëtorëve

Standardet për dokumentim të performancës

Si të kompletohet një formë e vlerësimit të performancës

Si të pohojmë në mënyrë objektive në vlerësim

Teknikat e të pyeturit për vlerësim

Përgjigjja ndaj reagimeve të punëtorëve

Përmirësimi i raporteve dhe komunikimit

Ndërtimi i moralit dhe motivimi i punëtorëve

Vëzhgimi dhe matja e performancës

Kufijtë e rezultateve

Strukturimi i intervistimit, duke u fokusuar në përmirësimin e performancës

Teknikat e informatës kthyese /feedback

102

Si të merren me jo performues dhe njerëz të cilët refuzojnë të bashkëpunojnë

Veprimet pas rishikimit(Gjaku - Murturi , 2012)

Andaj kjo na lë të kuptojmë se për një organizatë që ajo të jetë efektive deh t’i arrij qëllimet e veta,

është shumë e rëndësishme që të monitoroj dhe masë performancën e saj dhe të punëtorëve të sah në

baza të rregullta. Monitorimi dhe matja efektive, përfshinë dhënien në kohë të informatës kthyese dhe

rishikimeve të punëtorëve lidhur me punën e tyre dhe performancën e bazuar dhe qëllimeve paraprakisht

të determinuar, standardeve dhe zgjedhjen e problemeve me të cilat ballafaqohen. Njohja me kohë e të

arriturave gjithashtu motivon punëtorët dhe ndihmon në përforcimin e performancës. Prandaj detyrë

kryesore e Menaxhmenti janë detyrat për stafin e duhur, duke përfshirë vlerësimin e performancës

profesionale dhe moderne dhe sistemimin e promovimit.

6. Përfundime

Studimi I menaxhimit të performancës, si një fushë studimi, është një çështje e njohur në fushën e

burimeve njerëzore.Organizata duhet të krijojë strategji për identifikimin, inkurajimin, vlerësimin,

përmirësimin dhe shpërblimin e performancës së punonjësve në punë.Si rrjedhoje përmirësimi I

performaces së punonjësve munde të ndikojë në performance e organizates. Për këtë arsye ky studim si

për qëllim ka sistemin e menaxhimit të performancës mbi performancën. Objekt tjeter studimi ishte

edhe analizimi I treguesve të sistemit të menaxhimit të performancës dhe marrëdhënia e tyre në raport

me performancën e punonjësit.Organizata duhet të promovojë punonjësit, nëse ata kanë performancë të

mire, në këtë mënyrë punonjësi munde të motivohet për të bërë një punë të mire dhe të ndikojë në

performancën e organizatës.

Rekomandime

Duhet që çdo organizatë zviloj kritere dhe instrumente sa më cilësore për vlerësimin e

performancës (p.sh qendra vlerësimi ) për të ngritur në detyrë anëtaret e stafit në bazë të aftësive

të tyre menaxhuese dhe udhëheqëse.

Duhet që të zhvillohen një grup testimesh, rezultatet e të cilave munde të udhëheqin zgjedhjen

e kandidatëve më të përshtatshëm për vendet e reja të punës.

Fuqizimi i delegimit , me monitorimin e duhur të performancës, si dhe rritja e antonimisë në

tërë nivelet.

Bibliografia

[1.]Armstrong, M. (1994). Performance Managment.

[2.] Armstrong, M., & Baron, A. (1998). Performance Management: The new realities. London:

Institute of Personnel and Development.

[3.] Bagchi, A. K. (1999). Recognition of complecsity leads to human solutions . Fronline.

[4.] Biswajeet, P. (2009). Human Resource Management,. I Learning Private Limited.

[5.] Carrol, S. J., & Schneier, C. E. (1982). Performance Appraisal and Review Systems . 40.

103

[6.] DeNisi, A., & Gonzalez, J. A. (2000). Performance appraisal. London: Blackwell.

[7.] Digh, B. (1998). The next challenge: Holding people accountable. HR Magazine, 43.63.

[8.] Dion, B. K., & Walster, E. (1986). What is beatiful is good . Journal of Personality and Social

Psychology , 285-290.

[9.] Erdogan, B. (2002). Antecedents and consequences of justice perceptions in performance

appraisals. Human Resource Management Review , 555–578.

[10.]Ferris, G. R., Munyon, T. P., Basik, K., & Buckley, M. R. (2008). The performance evaluation

context: Social, emotional, cognitive, political, and relationship components. Human Resource

Management Review , 146–116.

[11.] Gjaku - Murturi , F. (2012). Menaxhimi i burimeve njerëzore. Prishtinë: 249-250.

[12.] Hebert, B. G., & Vorauer, J. D. (2003). Seeing through the screen: Is evaluative feedback

communicated more effectively in face-to-face or computer-mediated exchanges? Computers in Human

Behavior , 25-38.

[13.] Jacobs, R. L. (1992). Structured on the job training in H.D. Stolovich & E.J. & Keeps (Est)

Handbook of human performance technology.

[14.] Kujawski, C. J., & Young , D. M. (1979). Appraisals of 'People'Resorces.". Handbook of

Personnel and Indsutrial Relations .

[15.] Landy, J. F., & Farr, J. (1980). Performance rating. Psychological Bulletin , 72–107.

[16.] Levy, P. E., & Williams, J. R. (2004). The Social Context of Performance Appraisal: A Review

and Framework for the Future. Journal of Management , 881–905.

[17.] Lockett, J. (1992). Effective Performance Managment. London: Kogan Page.

[18.]Miller, J. S. (2003). High tech and high performance: Managing appraisal in the information age.

Journal of Labor Research , 409.

[19.]Mohrman, A. M., & Mohrman, S. A. (1995). Performance managment is 'running the business'.

Compensation and Benefits Review , 69-75.

[20.]Murphy, K. R., & Cleveland, J. N. (1991). Performance appraisal: An organizational perspective.

Boston: Allyn & Bacon.

[21.]Murphy, K. R., & Cleveland, J. N. (1995). Understanding performance appraisal: Social,

organizational,and goal-based perspectives. Thousand Oaks: CA: Sage.

[22.] Pettijohn, C. E., Pettijohn, L. S., & d’Amico, M. (2001). Characteristics of performance appraisals

and their impact on sales force satisfaction. Human Resource Development Quarterly , 127–146.

[23.]Pichler, S. (2012). THE SOCIAL CONTEXT OF PERFORMANCE APPRAISAL AND

APPRAISAL REACTIONS A META-ANALYSIS . 4-9.

[24.]Tyler, T. R., & Lind, E. A. (1992). A relational model of authority in groups. Advances in

Experimental Social Psychology, . 115-19

104

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

AFTËSITË GJUHËSORE TË NXËNËSVE MINORITARË.

VËZHGIM DHE ANALIZË E PËRVETËSIMIT TË GJUHËS SHQIPE DHE

NJOHURIVE LETRARE PREJ NXËNËSVE MINORITARË ROM DHE MAQEDONAS

Ilir Shyta-Departamenti i Gjuhë-letërsisëUniversiteti i “Fan S. Noli” Korçë, Shqipëri

Abstrakt

Kjo temë synon të trajtojë nivelin arsimor të nxënësve të minoritetit maqedonas dhe atij rom, në Rajonin

e Korçës. Këto minoritete ruajnë brenda komunitetit të tyre gjuhën, zakonet dhe traditat e vendeve të

origjinës.Në programet e ciklit 9-vjeçar, në shkollat e Komunës Liqenas, ku është i pranishëm

minoriteti maqedonas, përfshihet mësimi i gjuhës maqedonase, si gjuhë amtare, i historisë dhe i

gjeografisë së Maqedonisë. Prania e këtyre programeve mësimore të arsimit parauniversitar tregon

politkën arsimore gjithëpërfshirëse të shtetit shqiptar për të siguruar të drejtat e këtij minoriteti në

vendin tonë. Ndërkohë, minoriteti rom duke qenë gjeografikisht i vendosur në qytetin e Korçës dhe në

rrethinat e saj, paraqet një përfshirje më të madhe në jetën shoqërore. Në programet shkollore të cilkit

nëntëvjeçar, në shkollat ku ata mësojnë, mungon programi i gjuhës së tyre amtare. Nisur nga prania e

dy minoriteteve në shkollat nëntëvjeçare të Rajonit të Korçës, do të trajtojmë nivelin e këtyre nxënësve

në programet e gjuhës shqipe dhe të leximit letrar; do të analizojmë aftësitë gjuhësore dhe letrare, si

shprehësia dhe përvetsimi i gjuhës standarde shqipe, krahas gjuhës së tyre amtare. Kërkimi ynë

analizues do të jetë empirik duke u realizuar në bazë të disa testimevetë kryera në programin e ciklit 9-

vjeçar në shkollat përkatëse.Në këtë temë do të trajtohen gjithashtu tiparet dhe veçoritë e tyre sociale,

përfshirja në shoqërinë shqiptare si dhe dallimet e tyre si pasojë e identitetit të ndryshëm nga ai i

bashkëmoshatarëve të tjerë.Integrimi i nxënësve minoritarë në programet shkollore të unifikuara, do të

bëjë që ky brez i ri të përfshihet denjësisht në sfidat shoqërore të së ardhmes.

Keywords: arsim, minoritet, maqedonas, rom, program, gjuhë, letërsi,

105

Vëzhgim dhe analizë e përvetësimit të gjuhës shqipe dhe njohurive letrare prej

nxënësve minoritarë rom dhe maqedonas

Arsimimi përbën të drejtën themelore për të gjithë njerëzit, pa dallim feje, përkatësie shoqërore dhe

etnike. Qëllimi i arsimimit është të përgatisë fëmijët dhe të rinjtë për t’u bërë qytetarë të denjë dhe

aktivë. Për ta bërë këtë, arsimi duhet të zhvillojë inteligjencën e fëmijëve, duhet t’i nxitë ata të mendojnë

dhe reflektojnë në mënyrë që të jenë të aftë të përballin sfidat e së ardhmes.Shkolla si vendi ku bëjnë

pjesë qytetarët më të rinj të komunitetit, të cilët përfshihen në botën jashtë mjedisit të tyre familjar,

ndikon mjaft në formimin e brezit të ri, përvijon figurën e tyre si qytetarë të së nesërmes; rrënjos tek

ata dijet bazë të disiplinave të ndryshme; i pajis ata me një “pasaportë” e cila u hap dyert e jetës. Për

këtë arsye sistemet arsimore janë mjetet më të rëndësishme dhe më ndikuese, sepse ato sigurojnë respekt

për qytetarët me prejardhje të ndryshme kulturore dhe etnike. Në ditët tona arsimi është kthyer në

qëllimin kryesor të prindërve, por edhe të të rinjve. Kudo në vendin tonë vihet re dëshira për t’u arsimuar

në të gjitha ciklet e sistemit arsimor si në atë parauniversitar dhe në atë universitar.

Mes të rinjve që dëshirojnë të shkollohen bëjnë pjesë edhe nxënësit minoritarë të

përkatësisë etnike rome dhe maqedonase që jetojnë në rrethin e Korçës. Të ardhmen e zgjidhjes së

problemeve arsimore, ata e shohin përgjithësisht tek shkollat publike dhe jopublike, duke nënkuptuar

pjesëmarrjen e shtetit dhe shoqërisë në hartimin e akteve ligjore dhe nënligjore që rregullojnë dhe

disiplinojnë zgjidhjen e problemeve arsimore në komunitetet etnike në Shqipëri. Përveç dëshirës dhe

përkushtimit të tyre për t’u arsimuar, statistikat e bëra në rrethin e Korçës tregojnë se dukuria e braktisjes

së shkollës spikat tek nxënësit me etni rome, ndërsa te nxënësit me etni maqedonase kjo dukuri nuk

shfaqet. Nga numri i përgjithshëm i nxënësve që e kanë braktisur shkollën në rrethin e Korçës, 65 % e

tyre janë nxënës rom dhe egjiptianë. Sipas studimeve të kryera nga DAR-ja Korçë, shkaqet e braktisjes

së shkollës nga fëmijët rom dhe egjiptianë janë: për arsye sociale dhe ekonomike.

Minoriteti rom ka ardhur në Shqipëri rreth 800 vjet më parë. Ata kanë ardhur nga Turqia

dhe Greqia nëpërmjet Follorinës dhe janë vendosur në zonën e Korçës, Pogradecit dhe Bilishtit, mandej

me jetën e tyre boheme, janë shpërndarë nëpër Shqipëri. Megjithatë romët nuk janë as pakicë, ata quhen

vetëm formalisht të tillë, sepse nuk kanë një shtet referent të saktë për origjinë. Dhe pse ata kanë ardhur

në Shqipëri prej shekujsh, nuk jetojnë në mënyrë të barabartë si pjesa tjetër e qytetarëve, sepse shpesh

ata bien pre e diskriminimit të pjesës tjetër të shoqërisë. Komuniteti rom është i dallueshëm prej

pjesës tjetër të popullsisë. Ata shfaqin tipare fizike të dallueshme si ngjyra e lëkurës dhe e flokëve, po

kështu ata ruajnë me fanatizëm traditat dhe zakonet e etnisë së tyre, jetojnë dhe zbatojnë normat e

vendosura brenda grupit të tyre etnik rom.

Ndërkaq, në brigjet perëndimore të liqenit të Prespës së Madhe (pjesa e Shqipërisë) përtej Qafës së

Zvezdës, jeton mironiteti maqedonas i shtrirë në nëntë fashatra (Komuna Liqenas), me popullsi 4.548

banorë.

Në planet mësimore të arsimit bazë, të hartuara posaçërisht për programet shkollore të këtij minoriteti

nga MASH-i, vihet re prania e mësimit të gjuhës amtare maqedonase, si edhe ajo e gjuhës shqipe. Përveç

gjuhës maqedonase, në këto programe vihet re edhe mësimi i historisë dhe gjeografisë amtare

maqedonase. Mbingarkesa e nxënësve me programe paralele në gjuhën shqipe dhe në atë maqedonase

është një problem i dukshëm në orientimin e tyre gjuhësor.

Objekti i kumtesës sonë përfshin vëzhgime dhe analiza mbi aftësitë gjuhësore dhe letrare të

nxënësve të minoritetit maqedonas dhe atij rom, të cilat janë të dallueshme nga aftësitë e nxënësve

shqiptarë, për shkak të përkatësisë së tyre në një bashkësi tjetër gjuhësore.

106

* Përvetësimi i aftësive gjuhësore

Hapësira në të cilën shtrihet komuna e Liqenasit, me nëntë fshatrat ku banon minoriteti

maqedonas përbën një hapësirë dygjuhësore. Hapësira dygjuhësore është ajo hapësirë e kufizuar në të

cilën dëgjohen më shumë se një gjuhë, por që shumica e folësve janë njëgjuhësorë, të cilët kanë pak

kontakt me folës nga grupe entike fqinje, kjo zonë ose hapësirë quhet “hapësirë dygjuhësore” (bipart

lingual). Kjo është një hapësirë e gjuhëve në kontakt, ku gjuha maqedonase është në kontakt me gjuhën

shqipe. Kontakti mes gjuhëve ka sjellë ndikime të ndërsjella tek këto gjuhë, duke përvijuar kështu

dukurinë e interferencës gjuhësore. Ballkani është shembull tipik i kësaj dukurie.

Bashkësia gjuhësore e folësve në këtë zonë përbëhet nga folës amtarë të gjuhës maqedonase,

ndërsa gjuha shqipe ka statusin e gjuhës së dytë të mësuar në shkollë.

Ndërsa bashkësia gjuhësore rome nuk përbën një hapësirë dygjuhësore, sepse romët nuk

jetojnë në një zonë të veçuar kufitare, por jetojnë në brendësi të rrethit të Korçës. Bashkësia gjuhësore

e tyre përbëhet nga folës të cilët krahas gjuhës shqipe, të cilën e mësojnë në kushte të barabarta me folës

të tjërë amtarë të shqipes, flasin edhe gjuhën e tyre amtare, gjuhën rome.

Në këtë kontekst kemi të bëjmë me një situatë dygjuhësore, në të cilën gjëllon dukuria e

bilinguizmit. Bilinguizmi është studiuar gjerësisht nga:

- Gjuhëtarë, që janë interesuar për mënyrën sesi folës të një gjuhe strehojnë impaktin ose

ndikimin e një gjuhe tjetër në veten e tyre;

- Sociologë dhe sociolinguistë të cilët gjurmojnë ndryshimin në zakonet shoqërore si një

funskion i ndryshimit në gjuhë;

- Mësues, të interesuar të zvogëlojnë efektet ndërhyrëse të një gjuhe kur mësohet gjuha tjetër;

- Psikologë, që janë të intersuar për bilinguizmin si një laborator natyror për studimin e

mënyrës sesi mendja paraqet njohurinë e saj. Dhe sigurisht nga shumë të tjerë.65

Bilinguizmi është një term i cili i referohet aftësisë së një folësi për të komunikuar në dy ose

më shumë gjuhë66. Dukuria shfaqet zakonisht në zonat kufitare, sidomos në ato ku kufijtë gjeografikë

ndryshojnë herë pas here. Dygjuhësia në planin e përdorimit të gjuhës është manifestim i kontaktit në

mes të kulturave. Për disa bilinguizmi nënkupton një aftësi të barabartë, të njëjtë komunikimi në të dy

gjuhët. Për të tjerë bilinguizmi nënkupton aftësinë e komunikimit në të dy gjuhët por me aftësi më të

mëdha në njërën prej tyre.

Përveç termit bilinguilizëm, në literaturën përkatëse haset edhe termi “diglosi”. Fergusoni

(1959) saktëson se një situatë e qëndrueshme e kontaktit ndërmjet gjuhëve është quajtur diglosi, term

me të cilin ai mëton bashkekzistencën e dy gjuhëve, një varietet i të cilave përdoret në mënyrë

komplementare ndaj tjetrës, sipas sferave të ndryshme të veprimtarisë67.

Në bashkësitë gjuhësore të minoriteteteve përkatës vihet re një situatë diglosie me elemente

të dygjuhësisë. Është e domosdoshme të bëhet një dallim ndërmjet dy bashkësive gjuhësore. Në

bashkësinë gjuhësore të minoritetit maqedonas, gjuha maqedonase është gjuhë amtare me përdorim të

gjerë në jetën shoqërore dhe familjare të tyre. Anëtarët e këtij minoriteti parapëlqejnë të flasin gjuhën

e tyre amtare në mjaft sfera të jetës së tyre, kundrejt gjuhës shqipe. Varianti i tyre i maqedonishtes

65Paul A. Kolers, Wolrd of Mind, pg.10 66Britannica Concise Encyclopedia, pg. 215

67GJ. Shkurtaj, Sociolinguistika, fq. 85.

107

përbën për ta varietetin e lartë, gjuhën eprore, e cila përdoret si jashtë familjes, ashtu dhe brenda saj.

Gjuha shqipe, në raport me variantin e tyre të maqedonishtes shihet si varietet i ulet, nuk parapëlqehet

për t’u folur, edhe pse është në statusin e gjuhës zyrtare. Sjellja e këtyre folësve ndaj gjuhës së tyre

përcaktohet nga fakti se ata gjuhën e vet amtare e ndiejnë si tipar themelor të shprehjes së etnicitetit

të tyre. Kjo varet në radhë të parë nga faktorët politikë dhe sociokulturorë.

Ndërsa në bashkësinë gjuhësore të minoritetit rom vihet re një situatë diglosie e pastër.

Gjuha e tyre amtare ka një përdorim shumë të ngushtë, është në nivelin e varietetit të pakodifikuar, që

përdoret në familje dhe me miqtë, në problemet e punëve shtëpiake dhe të sferës së ndjenjave. Vihet

re se gjuhën e tyre amtare romët po e përdorin gjithnjë e më pak edhe mes tyre ata po përdorin gjithnjë

e më tepër gjuhën shqipe. Gjuha rome ka karakteristikat e një gjuhe që nuk zotëron prestigj të

mjaftueshëm, si e tillë kjo gjuhë nuk ushtron kontroll shoqëror mjaft të fortë në bashkësinë përkatëse.

Në këtë kumtesë jemi ndalur në studimin e përvetësimit të gjuhës shqipe nga nxënës

minoritarë maqedonas dhe rom. Përvetësimi i gjuhës është procesi i të mësuarit të një gjuhe amtare ose

i një gjuhe të dytë. Përvetësimi i gjuhës amtare është studiuar fillimisht nga psikologë dhe

psikolinguistë. Përvetësimi i gjuhëve të dyta ose të huaja është studiuar fillimisht nga gjuhësia e

aplikuar. Ata që mësojnë një gjuhë të dytë kalojnë të njëjtat faza siç bëjnë fëmijët që mësojnë gjuhën e

tyre amtare. Megjithatë, njerëzit rrallë bëhen aq të rrjedhshëm në një gjuhë të dytë siç janë në gjuhën

amtare.Nuk ka të dhëna të sugjerojnë se është më e vështirë për një fëmijë të përvetësojë dy gjuhë sesa

është për të të përvetësojë një gjuhë. Për sa kohë që njerëzit flasin rregullisht me fëmijën në të dy gjuhët,

fëmija do t’i përvetësojë ato të dyja lehtësisht. Një fëmijë nuk ka pse të jetë i jashtëzakonshëm (ose rast

përjashtimi) apo të ketë ndonjë aftësi gjuhësore të veçantë për t’u bërë biling: për sa kohë që fëmija

është i ekspozuar ndaj të dy gjuhëve përgjatë fëmijërisë së hershme, ai do t’i përvetësojë ato të dyja68.

Fëmijët nuk mund të jenë njëlloj të aftësuar në të dy gjuhët. Është më e zakonshme në këtë rast që ata

të jenë dëgjues më të mirë sesa përdorues aktualë të një gjuhe. Probleme të gjuhës së folur shfaqen më

të pakta ku të dy gjuhët prezantohen apo paraqiten herët dhe njëheresh ose në një kohë.

Në përvetësimin e një gjuhe të caktuar nga fëmijët dihet se rol të rëndësishëm luan

mjedisi ku ai rritet, si dhe trashëgimia familjare. Inputi i përvetësimit të gjuhës është gjuha ose e folura

e prindërve ndaj fëmijëve të tyre. Përvetësimi i gjuhës varet nga një modul specific, i lindur, i cili është

i ndryshëm nga inteligjenca e përgjithshme. Në fakt përvetësimi i gjuhës duhet të ndihmojë në gjetjen

se si trashëgimia dhe mjedisi ndërveprojnë.Në këtë kontekst, në të dy bashkësitë e nxënësve të marrë

në studim, të dy këto elemente, mjedisi dhe trashëgimia familjare luajnë një rol vendimtar në

përvetësimin e gjuhës amtare si dhe të gjuhës shqipe nga këta nxënës. Nxënësit e minoritetit rom e

zotërojnë gjuhën shqipe në të njëjtin nivel si dhe nxënësit e tjerë, folës amtarë të saj. Mjedisi ku ata

rriten, të rrethuar nga folës amtarë të shqipes me të cilët ndajnë përvojën e tyre të jetës së përditshme;

mësimi i gjuhës shqipe që në klasën e parë, si dhe zhvillimi i të gjitha lëndëve shkollore në këtë gjuhë,

ndërveprojnë së bashku në marrjen e njohurive të plotë të gjuhës shqipe dhe në përdorimin pa asnjë

dallim nga folësit amtarë të shqipes. Ndërkaq për këta nxënës nuk është e mundur të mësojnë të

shkruajnë edhe gjuhën e tyre amtare, atë rome, duke qenë se kjo gjuhë nuk dëshmohet me variantin e

vet të shkruar.

Veçoritë që u vunë re nga studimi i punëve të tyre me shkrim, si dhe i testeve të gjuhës shqipe

janë këto:

68Britannica Concise Encyclopedia, pg. 200

108

- zotërim shumë i mirë i strukturave gramatikore të shqipes,

- gabime në drejtshkrimin e shqipes, të ndikuara edhe nga tipare dialektore: e mer; ka

qenë lojtarë; ai nuk lotë më; kthev; pëlqevi;

- ndikime nga e folura dialektore e zonës së Korçës: odhi një sy; ay është më i miri; i

kishte yrë frika; çeljen e atyre luleve aq të mbrekullueshme,

- tipare të gjuhës së folur, të gjendura a të përdorura brenda grupit të tyre etnik si: pas

stinës së pranverës vin stina e verës, pas stinës së verës vin stina e vjeshtës;ka qenë një ga lojtarët; unë

ndjek një tenelovelë,

- nga vëzhgimi i testeve vumë re se normat gramatikore të mësuara janë të kënaqshme,

nxënësit rom arrijnë të dallojnë grupin emëror nga ai foljor; ndarja e gjymtyrëve të fjalisë përgjithësisht

është e drejtë, por përzihet me elemente të analizës morfologjike. Dallojnë qartë kryefjalën dhe

përcaktorin kallëzuesor, por për kallëzuesin pothuajse të gjithë përdorin termin “folje”.Shihen vështirësi

në përdorimin e parafjalëve në togfjalëshat: gjumë me ëndrra; burrë e ( rreth) të pesëdhjetave; dashuria

e (për) prindërit etj.

Gjatë vëzhgimit të punëve të nxënësve minoritarë maqedonas u vu re se njohuritë gjuhësore

të shqipes nuk janë përvetësuar në një nivel të kënaqshëm. Në gjuhën e shkruar të këtyre nxënësve vihet

re se struktura e gjuhës shqipe karakterizohet nga veçori fonetikore, gramatikore e leksikore të mbartura

nga gjuha maqedonase.

Veçori fonetikore:

Në shqipen e shkruar dhe të folur të nxënësve minoritarë maqedonas vihen re veçori

fonetikore të sistemit fonologjik të gjuhës maqedonase. Këto veçori vijnë e formojnë një nënsistem

fonologjik në gjuhën e shkruar dhe të folur shqipe. Të gjithë minoritarët maqedonas dallohen në

shqiptimin e fonemave të veçanta të shqipes. Ndërsa në gjuhën e shkruar vihen re:

-përdorimi i bashkëtingëllores l në vend të ll-së:

e gëltiti (l për ll); balena është një gjalesë që jeton në ujë;

-përdorimi i bashkëtingëllores s në vend të sh-së:

lule shumëngjyrëse; do që të largohes;

-përdorimi i bashkëtingëllores v në vend të f-së:

çvarë mendon;

Veçori gramatikore:

- përdorimi i formave joveprore të foljeve të cilat në gjuhën shqipe përdoren në formën

veprore:

u shëtitëm disa herë me varkë;liqeni që u shëtisëm ishte;jam lindur në;ishte një djaë ishte

hipur asnjëherë në anije;shëtitemi përgjatatë bregut; të gjithë njerëzve u është interesante për të

dëgjuar një prallë;ishte hera e parë që hipej në anije; ai shikohej si i çuditshëm në të gjitha anët; sepse

njerëzit mësohen ndonjë gjë nga përallat; edhe pse nuk kam japur gjithçka që kam; është lindur në

tetor; ne ndihmohemi njëra-tjetra; është lindur ndonjëherë ideja; m’u falenderua;

- mospërputhje në kategorinë e numrit mes kryefjalës dhe kallëzuesit:

në zgjidhjen e problemeve nuk më ndihmon asnjeri por unë e zgjidh vetë; aty gjendet hotele,

resturante të ndryshme; rrugës flasin për ushëtimin; kur mbërritëm në shtëpi ishim shumë e gëzuar; në

të ardhmen duhet të ndryshojë shumë gjëra;

Gabime në vendosjen e emrave në rasat përkatëse:

- emërorja në vend të kallëzores:

109

fshatari e kapi pula; ajo rinë në banga e parë, kurse unë në të dyta; ne ndihmohemi njëra-

tjetra; kur zbritëm aty e pamë vendi të bukur;për të të dhënë kjo perlë;ky udhëtim do ta mbaj menëd për

të gjith jetën time;

-kallëzorja në vend të emërores:

e hoqi mendjen nga atë gjë; sa e rëndësishme është për ty mbështetjen nga njerëzit e afërt;kur

djali shkoi te kolombrenë; këtë dashuri të madhe për futbollin ka ardhur nga babi im;

-kallëzore në vend të rrjedhores:

të luftonte kundër kolombrenë;

-emërorja në vend të rrjedhores:

mes ato fusha të bukura me një liqen i madhe me ujë të pastër; që të luftonte kundër

kolombreja; ndaj të tjerët; midis njerëzit;

- emërores: rrjedhore në vend të

këto dy vende të përshtatura për jetës tonë të përbashkëta;

- rrjedhore në vend të kallëzores:

që ta merrte me vetes;

- emërorja në vend të dhanores:

përallat i duhen njerëzit;

- gjinore e parregullt:

kallëzore në vend të gjinores:

e hetoi sipërfaqen e detin; nuk ia kishte zënë në gojë punën e peshkaqenin misterioz;

- emërore në vend të gjinores:

lumuria e familja ime;të mbushësh mendjen e nënës jote;

- gabime në përdorimin e vetës tek foljet dhe nyja me vlerë pronori:

në të ardhmen duhet të ndryshojë shumë gjëra;nqse do të jen të lumtur edhe unë do të jam i

lumtur;rrugës flasin për ushëtimin; më pëlqen kur unë i kërkoj ndonjë gjëtë atit;

- gabime në numër:

rrëfejnë në mënyrat gjithnjë të re; të mos punoj puna të rënda;

- gabime në kohë:

qeni shikua një krimb; kur e shikua fshatari pula të e haj krimbin dhe gjahtari fillua

me vrap të kap pula për gjah;donim që ajo ditë të mos mbaron kurë;

- gabime në nyjat e përparme të mbiemrave:

të jesh të gatshëm të rrezikosh;mes ato fusha të bukura me një liqen i madhe;nëse do të isha

një peshk të madhe dhe të notoja;të krijoj një familje e lumtur;ajo me gojën të saj të madhe katapen

peshq të tjerë të vegjël; nëse do të isha një peshk të madhe dhe të notoja;që të bëhet sa më të bukur;

kam njohurë një vajzë shumë e mirë në shkollën; kur mbërritëm në shtëpi ishim shumë e gëzuar;

- përdorimi i dy kundrinave, edhe trajtë e shkurtër e rasës kallëzore, edhe emër në kallëzore:

fillimisht e vizituam portin e Durrsit; pastaj shkuam e vizituam kalan e Durrësit;e vizitova

sheshin Skënderbej;

Veçori leksikore:

Gjatë vëzhgimit të shqipes së shkruar nuk u vunë re leksema nga gjuha maqedonase.

Nxënësit e minoritetit maqedonas nuk përdorin në shqipe fjalë të gjuhës së tyre amtare. Një përdorim i

veçuar i fjalës “babo” për baba.Si duket këta nxënës arrijnë të bëjnë shumë mirë dallimin në fushën e

lëksikut ndërmjet të dy gjuhëve.

Përveç këtyre veçorive, në gjuhën shqipe të shkruar të këtyre nxënësve, si në punët me

shkrim, edhe në testimet e lëndës së gjuhës shqipe u vunë re edhe gabime drejtshkrimore. Gabimet në

110

drejtshkrim mendohet se janë pjesë e gabimeve të përgjithshme drejtshkrimore të të gjithë nxënësve

bashkëmoshatarë, minoritarë ose jominoritarë. Kështu vihen re:

- gabime në përdorimin e zanores ë:

prallat; fëmijria; të vështir; kryesishtë;e vetë; kuvendin e Shqipris;si të realizojm; çfarë të

frikson; brënda; fjal; kamë frikë;fëmijria ime; si e vlerson lojën time; një lum; brënda;

- gabime në përdorimin e bashkëtingëlloreve:

- bashkëtingëllorja j në vend të zanores i:emocjonet; ndjen;

- përdorimi i gabuar i bashkëtingëllores rr:

erësira; e marin me mend se përallat; të riturit;një regull; kur aritëm;

- gabime në përdorimin e apostrofit: për ti gëzuar; për ti lexuar;

*Përvetësimi i aftësive letrare

Ajo që vihet re në punët me shkrim të nxënësve minoritarë rom e maqedonas, përveç

aftësive të tyre gjuhësore, është edhe aftësimi i tyre letrar në punët me shkrim që ata kanë realizuar në

shkollat përkatëse.

Në përdorimin e figurave letrare këta nxënës, vështirësitë e tyre i hasnin tek përdorimi i

tropeve, i pakuptimtë ndonjëherë dhe jofunksional në punët e tyre krijuese. Ky vështrim të jep

mundësinë, të arrish në përfundimin, se punët krijuese lënë shumë për të dëshiruar te nxënësit pjesëtarë

të komunitetit maqedonas dhe mospërdorim të kurrëfartë te nxënësit rom.

Për shembull, nëse përrallat janë pasqyrim i jetës sonë, ato, në punimet e nxënësve të

klasave të teta, nuk interpretohen si pjesë e figurshme, por si pjesë enumerative jo e figurshme e

përditshmërisë sonë. Me një fjalë mungon trajtesa e figurës së tropit si figurë mirëfilli

gjuhësore.Ndërkaq bota e tyre e brendshme, tek tema me shkrim “Bota ime e brendshme” sërish nuk

realizohet si pjesë e tropeve, më saktë ngatërrohet ngushtësisht lidhja metonimi-sinekdotë, për të

paraqitur më pak ose më shumë elemente dalluese të cilësive të botës së brendshme të fëmijëve.

Veç kësaj, një përfundim tjetër nxirret nga shkaqet kryesore që vijnë si pjesë e të metave

nga përvetësimi i plotë i anës teoriko-letrare te vetë nxënësit e kësaj zone, të cilët nuk arrijnë të kthejnë

në proces krijues, dijet e fituara, gjë që çon në zbehjen e shijeve artistike të tyre.

Komuniteti rom, përdorimin e figurave trop, e injorojnë fare, duke prezantuar elemente të

zhargonit të përditshëm jo letrar.

Idetë e nxënësve të shprehura në punët e tyre me shkrim, shpesh janë të cekëta te të dy

minoritet. Kur idetë e tyre, vishen me lëndën letrare, menjëherë motivojnë përpjekjet e botës së tyre

shpirtërore për një shprehësi letrare jo të cunguar. Mendimi letrar i aplikuar në punët krijuese depërton

thellë në imtësi artistike për t’i kthyer ato, në emocione, në dëshira apo për t’i konkretizuar në jetë.

Aftësimi letrar, nxënësve u zhvillon atyre fantazinë, i bën të gjykojnë, të vlerësojnë dhe të

mendojnë si një pjesë e integruar në shoqërinë tonë, për të qenë të vendosur dhe të qendrushëm në

bindjet e tyre.Përdorimi i saktë letrar i fjalëve, i bën ato mjet të inteligjencës dhe përçuese të mendimit

të gjithkujt. Në këtë kuadër ato bëhen një mjet i fortë shprehësie në komunikimin gojor dhe shkrimor.

Sa më i fortë të jetë ky formim, aq më i fortë është formimi i personalitetit njerëzor te ata. Forcën e

gjuhës letrare nuk ka gjë që e zëvendëson.

Parë në këtë këndvështrim një nxënës shkruan:

111

“Kjo poezi, e Lasgushit (Poradeci është poezia të cilës ai i referohet) është vërtet më e bukura,

midis më të bukura të Lasgushi”. Ky mendim është tepër i thatë dhe mbetet një stereotip i përgjithshëm

që duket se nuk thotë asgjë, kur edhe argumentimi sqarues është sërish tepër i thatë. Më tej nxënësi në

punën krijuese të cituar, zbërthen brendinë e poezisë po me një zhargon fjalish të gjata, por këtë radhë

duke u ndalur te bukuritë që ai mendon se janë të tilla në Pogradec, duke pasur parasysh edhe ato që ka

dëgjuar nga të tjerët.

Përsa i përket fundit të punëve me shkrim ndërtuar mbi të njëjtën poezi të Lasushit, hasim

këtu një mbyllje sintetike te të dy minoritetet, që mund të jetë një pohim i stërnjohur ose shumë dëgjuar:

“Kjo është me të vërtetë një poezi e bukur, mbasi nduket sikur e shikojmë atë që poeti na

përshkruan...”

Kështu, me këtë mënyrë të shprehuri kemi shpëtuar, më saktë u mbush plot edhe një

gjysmë faqe dhe në këtë mënyrë puna me shkrim merr fund. Gjithsesi një punim i tillë mendoj, që është

një përpjekje integruese, nga vetë nxënësit. Fëmijët rom, veçanërisht ata, duhet t’u shmangen situatave

joletrare, të përgjithshme dhe boshe. Ndërkaq, nxënësit minoritarë maqedonas dhe rom, për ta kuptuar

këtë poezi ose ndonjë tjetër të programit mësimor të gjuhës shqipe, është e domosdoshme që të krijojë

fantazinë dhe ndjenjat e tyre sintezë, për të kuptuar më mirë poezinë apo u bërë pjesë e koherencës,

forcës dhe bukurisë së aftësisë letrare, që rrjedhin veçanërisht nga zbërthimi gjuhësor dhe letrar i saj...

Për të qenë e realizuar drejt një punë e tillë, duhet kulturë dhe shije individuale...

Si përfundim, mund të pranohet se bashkësitë gjuhësore ku folësit zotërojnë më tepër se

një gjuhë përbëjnë bashkësi me vlera të mëdha jo vetëm gjuhësore, por edhe shoqërore e kulturore në

përgjithësi. Përveç kësaj, njohja e dy gjuhëve përbën disa përparësi:

Së pari, shumë gjuhëtarë pohojnë se njohja e një gjuhe të dytë ndikon në përmirësmin e

zhvillimit njohës të fëmijës.

Së dyti, fëmijët që janë të aftë të flasin gjuhën e etnisë së tyre mund të jetë me rëndësi për

ndjenjën e identitetit kuturor të fëmijës.

E kundërta, do ta bënte fëmijën të ndihej i huaj brenda familjes së tij; të folurit e gjuhës së

familjes i jep fëmijës një ndjenjë identiteti dhe përkatësie.

Së treti, në një shoqëri globale përbën përparësi për çdonjeri të njohë më shumë se një gjuhë.

Së katërti, të dhënat tregojnë se edukimi i fëmijës në një gjuhë ndikon me aftësinë e saj ose

të dhënat e saj të kalojë provimin në të dytën dhe, ndikimi është më i madh, sa më e vogël njëra gjuhë

dhe sa më e përpunuar e dyta.

Së fundi, për njerëz të çdo moshe ose profesioni, njohja e një gjuhe të dytë kurajon ose

nxit mirëkuptimin dhe njohjen e kulturave që kryqëzohen ose takohen.Shquarja e gabimeve gjuhësore

dhe letrare në shqip, përmirësimi i tyre gradual, tregon dukurinë gjithëpërfshirëse të integrimit të vetë

minoriteteve në vendin tonë, edhe pse me hapa të ngadalshëm. Gjithsesi ky fakt duhet admiruar.

BIBLIOGRAFI:

112

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

LIFELONG LEARNING

Prof. d-r. Jusuf MUSTAFAI-FACULTY OF ISLAMIC SCIENCES – SKOPJE,e

Abstract:

The fast pace of the labor market and its rapid changes, the aging of the population and the

more pronounced global competition point to the need that all available knowledge, skills and

competences should be fully used, regardless of where and how they are acquired. Experts point out

that lifelong learning is a prerequisite for employing individuals and increasing their competitiveness

in the labor market, but also a basis for realizing one's personal potential and an important element of

active citizenship.

Technological changes and economic factors encourage young people to actively work on their

self-development. The modern age in which we all live requires that we turn to new ways of learning

and acquiring certain competences. Younger generations are already engrossed in a new wave of

learning. Today, teamwork is very popular, even in the earliest stages of education, as well as creative

work, which is an essential part of all institutions that want to provide higher values to their students.

In the end, it is very important to mention e-learning, due to which learning has become available to

absolutely anyone who wants to know and learn, in spite of where they reside in the world. That being

the case, we can state that education is a process directly related to the needs of production of material

goods, the stage of development of science and technology, the ideology that involves various goals,

and the organization of society itself.

All of the above indicates that the concept of lifelong learning has come to life and is of significant

value to all people, regardless of age.

Keywords: development, system, process, work, potential

113

1. INTRODUCTION:

Education is always an important determinant for both the individual and the people as a

whole. During a conversation, the possession of education is always an important determinant both

in the educational and social circles. Knowledge, skills, creativity, upbringing, communication, the

acquisition of identities and professional competence that are developed through the educational

process are the main factors that reflect the personality, success, employment and ultimately the

prosperity of society.

2. BUILDING THE EDUCATIONAL PROCESS

Throughout history, there were three ways to build education:

• Developing the capabilities of individuals,

• Training for empowering the life and preservation function,

• Transfer and use of spiritual, cultural, scientific and empirical knowledge

and experiences of man.

Education is usually a process. In 1919, E. Durkheim defined the term education

as a guide to young people by the old generations in order to develop the physical,

intellectual and moral properties that they should possess, and that the society and the

environment for which it is prepared requires them 69 .Benefit from education for

individuals (and society) is long-term. All efforts to improve the quality of that same

education move the boundaries of human knowledge and the basis of human progress.

It educates and empowers the nation for the times dominated by knowledge. Because

of this, the syntagm of "cognitive society" is often used, which points to the role of

knowledge as the most important contemporary resource. The users of educational

services give a feeling of special and intellectual achievement. Availability and quality

of education is an indicator of the company's inclusion rate, its progress, positioning,

competitiveness, prosperity, etc. In the world, there is an overall competition in which

it is changing rapidly, the role of education and the empowerment of the workforce (in

all categories) is achieved by encouraging innovation, which implies increased

69Vidulin-Orbanić, S., Learning Society, Historical-Social Aspects of Education, Methodological Horizons, pp. 65 (2007)

114

competitiveness and enriching the quality of life. The values that come from quality

education are long-term. If we analyze the reasons for success in the highly developed

countries, we can conclude that in most of them economic development is based on the

quality of education, the adaptation of the educational needs and demands of the

modern market.

The educational process is primarily an activity in which students acquire

knowledge, skills and abilities. Practice and scientific research, show that the

knowledge is best adopted by the younger generation, but with the help of those who

have already adopted this knowledge. Precisely in this fact is the reason for the

emergence of education as an institution in which the cognitive activity is assisted by

the lecturer. Therefore, the question naturally arises as to how to achieve greater

effectiveness in the joint work of the educational system and the knowledge of

knowledge. A number of human qualities have been acquired by learning. All but the

biological heritage is the result of learning, say several psychologists. We would add:

also those properties that are predominantly hereditary, especially their expression

when it is not independent of learning. The development of a human person's

preparation of life in the environment is also to a significant extent a product of the

environment. The learning process is a process of humanization of the human psyche,

because children learn to be careful, diligent, sociable, sacrificed, honest, as they learn

not to be lazy, selfish, asocial and aggressive. Accordingly, learning is upgrading the

innate abilities, perfecting the adaptation in the environment and enabling that

environment to change according to the needs of individuals and society. Learning is

not just a change of behavior it is also the empowerment of a more complete experience

and understanding of yourself, other people and the world around us. So potentially,

human development can go in many different directions. Which one of them will be

adopted, depends on the fact that the environment in which we live stimulates and

rewards, and what prevents and punishes. It should always be borne in mind that it is

possible to learn only what is the disposition based on the potential possibility of the

nervous system and other organic systems that are an organic basis for performing a

particular activity70.

70S.L.Kagan, PiaRebelloBritto, Going globalwith Early Learning and Development standards, ColumbiaUniversity,pp.36,(2005)

115

3. CONSIDERATION OF THE CONCEPT LIFELONG LEARNING AND ITS

MEANING

The term "lifelong education", i.e. lifelong learning, appeared in England in the

90s of the last century. The concept of lifelong education, that is, learning is encouraged

by the development of ideas and practice of adult education in industrialized Western

countries such as England, Germany and the Scandinavian countries. The concept of

lifelong education is not created in the countries of North America (USA and Canada),

but in the countries of western and northern Europe. The ideas of lifelong education

were acquired right after the Second World War. The name lifelong education has

become accepted at international conferences on adult education that were organized

by UNESCO in 1960 and 196571.

The development of the concept of adult education has significantly contributed

to the formation of the concept of lifelong education72. The most successful description

of the importance of lifelong education is: Lifelong education is perceived in its totality.

It covers the formal, informal and informal form of education and seeks to integrate and

articulate all structures and phases of education along vertical and horizontal

dimensions. It is also characteristic of its flexibility as it relates to time, space, content,

method of learning, and therefore requires self-governing learning, sharing knowledge

with others and accepting different styles and learning strategies73.

Lifelong learning has become one of the very commonly used syntagms not

only in expert debates but also in everyday speech. It is closely related to adult

education, so it makes sense that it is the same thing, although it is not. As lifelong

learning is associated with some other concepts, it would be good to clarify the notion

of lifelong learning by presenting the history of the emergence of the concept and its

71UNESCO Education for All – The Quality Imperative.(2004) http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001373/137334e.pdf 72Jarvis, P. Adult and Continuing Education. New York: Croom Helm. Key Competencies: A developing concept in general compulsory education (2002). Brussels: Eurydice. pp.65, (1983) 73Dave, R. H. (ed.) Foundations of Lifelong Education. New York: Pergamon Press, str. 35-36,(1976

116

use in an international context74.Lifelong learning is a concept that promotes gradual

transformation into an educational community for satisfying individuals, and thus a

competitive organization and a society based on the uninterrupted creation, renewal and

application of new knowledge, skills and attitudes. The joy of learning something new,

the motivation and the uninterrupted learning habits are created in the young age.

Therefore, cultivation is thought out, learning approaches and learning experiences

acquired in the family and pre-school institutions are the basis for continuous and self-

initiated learning and education throughout the whole life. More important goals of

lifelong learning are: raising the general level of education among all citizens -

involving all citizens in the process, recognizing, realizing personal potentials and

abilities, shaping socially active, responsible individuals involved, empowering

adaptable individuals to navigate in a changing work and social environment, a higher

level of employment. These guidelines are especially important for the working

organization and the public administration, but also the entire social community, where

the harsh economic and technological changes, as well as the unfavorable demographic

processes, imposed lifelong learning and education as the need for educational and

economic policies.The acquisition of quality from lifelong education is a measurable

category and each country should develop its own systems for measuring the outcomes

of the educational process. Of course, the best mechanism for measuring the quality of

educational services is the labor market. Apart from the labor market, which as a

category is beyond the influence of the state, special instruments should be developed

to ensure quality in education. In that sense, the most important are the inspection

supervision, the external assessment and the self-evaluation.

4. TYPES AND FORMS OF LIFELONG LEARNING

The forms of lifelong learning are:

1) The formal education,

2) Non-formal education

3) Informational education

Inadvertent learning is experiential learning, and it is neither organized nor structured.

Formal education is education. It is the highest form of learning. Formal education is an official

74Pastuović, N., Lifelong Learning and Changes in Education, Educational Sciences, Vol. 10 No. 2, p. 253-267, (2008)

117

(regular) structured learning, organized by educational institutions and results in a recognized

certificate, i.e. a degree that recognizes a degree of education. According to the International

Standard Classification of Education, non-formal education is the education of a systemically

organized educational activity that can be implemented in schools and non-school

organizations and includes persons from all age groups, from children to persons in the third

age. Completion of this form of non-formal education can result in confirmation of a

successfully completed form of non-formal education, but it also does not acquire some degree

of professional training. There are various organizational forms of informal education such as:

seminar, counseling, symposium, conference, etc. For every informal education, the external

educational support of the person who learns is characteristic. Informal education is a deliberate

learning without external support. The name: self - education. It is a form of deliberate learning

that is less organized than non-formal education. Non-formal education is organized by

institutions and persons for the needs of other people who will be assisted with their help.

Informal education is started and organized by the person who learns without the help of others.

Self-education can be completely autonomous (the individual independently determines the

purpose of his / her learning, plans, organizes and valued the results of his / her own learning),

and can ask for some help from other individuals and institutions. Inferior or experiential

learning occurs in different life roles; role of a student, working, family / parental, political,

recreational, military etc. Experiential, learning is most often unconscious. It is learned and

works by passing through various life situations. In doing so, the activities that are acquired

are usually not motivated by learning, but by satisfying the various economic, social and self-

sustaining motives. Work is gaining and improving different skills, but that does not mean that

employees work to practice, work here to earn money, work out, and so on. In experiential

learning, a person does not have to be aware that he has learned something, that is, by

inadvertent learning has changed. Lifelong learning does not replace traditional schooling,

which was initially considered possible because of the lack of education and desired, rather

than with the flexible system of learning environments that allowed lifelong acquisition and

development of the competencies that people needed for life in the adult age75.

5. COMPETENCIES OF PROFESSORS AS DETERMINANTS FOR RELIABILITY

AND ACCEPTANCE FOR LIFELONG LEARNING

75Šundalić, A., Pavić, Ž, Between the Value of Education and the Negative Socio-Cultural Heritage, Social Research, Vol 20 No 4 (114) p.36-39 (2011)

118

The quality of teacher education is one of the main factors affecting the level of

achievement of student learning. Therefore, the education and professional development of

professors is a key issue in every country that seeks to improve the education system and make

it more accessible, more streamlined and more flexible. The model determinants of the

educational achievement demonstrate how the personal functions of students communicate

with a variety of factors in the educational context, and they influence the achievements of

students, attitudes and the image for themselves. Within this model, the personal characteristics

of the professors and their approaches to learning and teaching contribute significantly to the

achievement of learning outcomes. But this influence is indirectly manifested through the

action of cognitive and affective components: the perception of task requirements and the

preferred personal style of learning at the level and type of motivation. These components are

responsible for learning approaches that are recognized as76:

a). superficial - aimed at achieving mechanical reproduction of the material without its

integration into the root of knowledge and the value composition;

b). deep - focused on recognizing the basic and elaboration of materials in order to

achieve meaningful understanding and to create a critical attitude towards the content.

The learning approach is directly related to learning outcomes. In general, it can be said

that due to changing environmental conditions in contemporary societies that are focused on

knowledge, they significantly change and expand the role of teaching / learning. In a changing

social environment, more and more (as before) different actors (international community, home

public, direct service providers and users) in the discussion of the goals of the education system

express their expectations and needs in terms of educational outcomes. The role of professors,

like any other professional, can be seen as a system of interconnected expectations from

individual participants. These expectations at the manifested level are most often recognized

through the basic professional tasks77:

Transfer of cultural values and knowledge;

76Marentić-Požarnik, B.; ValenčićZuljan, M. The winding path between universalisation and teacher education: a case of Slovenia. Metodika, 3 (5): pp. 195-210. (2002) 77Korthagen, F. A. J. In search of the essence of a good teacher: towards a more holistic approach to teacher education. Teaching and teacher education, 20 (1): pp.77-97. (2004)

119

Encouraging the acquisition of more competences and self-regulated learning among

students;

Modeling communication and social skills needed for effective involvement in civil

society and life in a multicultural environment;

Supporting children and parents in solving developmental and life crises.

Awareness of the increased complexity of the role of teaching / learning has led to

numerous analyzes of the current situation and the recognition of new needs in the education

system of teachers and teachers. The existence of a new paradigm for teacher education, which

proposes the most important documents in which this educational policy is formulated, includes

the assumption of the responsibility of employers to enable continuous professional

development, but also the commitment and right of employees to life-long learning.

From the perspective of the Lifelong Learning Concept, ensuring the quality of

professors' work is not exhausted only by analyzing and improving their primary education, it

also includes strategic responses to several interrelated issues, and they are part of the policies

for national education (OECD, 200478)

1) How to attract capable individuals to choose a profession;

2) How to organize initial education and vocational training to provide the

professorsthat will be successful in encouraging students to complete higher education;

4) What measures will ensure quality professors and how to maintain and develop them

in the educational profession?

It is very easy to answer that the model of teacher education should have a focus in an

experiential approach based on good practice and tradition that are not organically related to

theoretical knowledge and empirically validated concepts in the field of learning and teaching.

The teacher education model is based on understanding the importance of the rule of "academic

disciplines" as a necessary and sufficient condition for quality teaching in combination with

the "talent of teachers" as a database.

CONCLUSION:

People represent the core capital of companies, and not just a means of completing

certain things. Today they represent an investment that is worth developing and in which it is

78OECD, Schooling for tomorrow. 2004, http://www.oecd.org/dataoecd/11/56/2498958.pdf

120

necessary to invest in order to deliver better results and be cost-effective. In today's fast-moving

and turbulent world, man is forced to learn lifelong to be able to follow the changes, to satisfy

his needs and interests, and to be an active member of society. The motivation and diversity of

the possibilities of education are the basic condition for successful learning. We will all

discover the value of education at one point in our lives. Knowledge and education is something

that no one can take away from us, and therefore with every two new hands we need to accept

every novelty in that direction, we should strive for greater interest in the different learning

outcomes. Lifelong learning is needed for all generations to ensure equal rules of quality and

active life. It is never difficult to include further education in order to gain some specific

knowledge, to complement the permanent "holes" given that today's labor market has a

shortage of unemployed people, who could with some certain competence that they possess

long-term careers. Given that 90% of the employees would participate in various forms of

additional education, even partially at their own expense, means that the value for the same is

quite high, which means that lifelong learning has high appreciation among the employers,

which should be an indicator of highly motivated workforce.

USED LITERATURE:

Vidulin-Orbanić, S., Learning Society, Historical-Social Aspects of Education,

Methodological Horizons, 2007

S.L.Kagan, PiaRebelloBritto, Going globalwith Early Learning and Development

standards, ColumbiaUniversity,, 2005

Jarvis, P .. Adult and Continuing Education. New York: Croom Helm. Key

Competences: A development concept in general compulsory education (2002).

Brussels: Eurydice. 1983

Dave, R. H. (ed.) Foundations of Lifelong Education. New York: Pergamon

Press, 1976

Pastuović, N., Lifelong Learning and Changes in Education, Educational

Sciences, Vol. 10 No 2, 2008

Šundalić, A., Pavić, Ž, Between the value of education and the negative socio-

cultural heritage, Social Research, Vol 20 No 4 (114), 2011

121

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

PIKËPAMJET ESTETIKE TË NDRE MJEDJES

Prof. Ass. Dr. Labinot Berisha-Universiteti i Gjakovës “Fehmi Agani”Fakulteti i Filologjisë

Ndre Mjedja na ka lënë një punim për shumëçka të veçantë “Përmbi poezi përgjithësisht”, ku shtron

disa dukuri të qenësisë së letërsisë, të estetikës, sidomos të poezisë dhe të mundësisë së ndikimit të saj

në marrësin.

Mjedja thekson ndërliqësinë e përkufizimit të poezisë si mënyrë – formë e shqiptimit poetik të dukurive,

të përfytyrimeve dhe vë në dukje se nëse kjo (dukuri) u përgjigjet më shumë disa gjinive apo llojeve

letrare poetike, ajo nuk mund të zbatohet mirëfilli në disa të tjera.

Ai veçon tre përbërës të qenësishëm të poezisë: së pari ajo duhet të shprehë të bukurën, të bukurën e

krijuar përmes gjuhës poetike, përmes të shprehurit, së dyti: ky i shprehur duhet të jetë përfytyrues, pra

rrjedhojë e imagjinatës së poetit e jo e imitimit të natyrës ose të një dukurie tjetër, po e përftuar në bazë

të përfytyrimit dhe e përshkruar nga bota e brendshme, nga shpirti i poetit. Së treti: poezia duhet të ketë

ose rimën, ose ritmin, tingëllimën, me një fjalë ato elemente të vargut që i cilëson muzikaliteti dhe të

cilat janë të rëndësishme për ndikimin në marrësin.

Mjedja thekson faktin se një poezi është e rëndësishme para së gjithash për vlerën artistike, që përligjet

nga mënyra e të shprehurit e nga formësimi që i jep poeti e jo nga ajo që shqipton. Pra, poezia (pra dhe

vepra letrare në përgjithësi) është përftim i ndërliqshëm i mendjes dhe i përfytyrimit, i përvojës dhe i

shijes së atij që e krijon.

Sipas Mjedjes poeti në poezi e shfaq bukurinë në dy mënyra: me anë të gjuhës, të shprehurit poetik që

dëshmohet nga përshkrimi i bukurisë në natyrë ose me anë të fuqisë së përfytyrimit dhe të ndjenjësimit.

Disa nga këto mendime të tij ruajnë aktualitetin e tyre edhe sot e gjithë ditën.

Fjalët kyçe: gjuha, teksti, poezia, vepra, estetika, arti etj.

Pikëpamjet estetike të ndre mjedjes

Poeti ynë i shquar, Ndre Mjedja, na ka lënë një punim për shumëçka të veçantë “Përmbi poezi

përgjithësisht79”, ku shtron disa dukuri të qenësisë së letërsisë, të estetikës, sidomos të poezisë dhe të

mundësisë së ndikimit të saj në marrësin. Disa nga këto mendime të tij ruajnë aktualitetin e tyre edhe

79 Punimi i Ndre Mjedjes Përmí Poezi përgjithësishtu botua (mbas vdekjes së autorit) në “Shkëndija”, Tiranë 1941, n.

8 – 9; u ribotua në vëllimin Ibrahim Rugova – Sabri Hamiti, Kritika letrare. “Rilindja”, Prishtinë 1979, f. 117 – 124;

në Nasho Jorgaqi, Antologji e mendimit estetik. Tiranë 1979, f. 285 – 290. Shih dhe Ndje Mjedja, Juvenilia. Poema dhe

vjersha të tjera. Faik Konica, Prishtinë 2016, f. 5 – 12.

122

sot e gjithë ditën, ndihmojnë ta kuptojmë më mirë natyrën e poezisë dhe mënyrat e komunikimit të saj

si art, pra dhe poezinë e tij.

Në fillim Mjedja thekson ndërliqësinë e përkufizimit të poezisë si mënyrë – formë e shqiptimit

poetik të dukurive dhe të përfytyrimeve: disa theksojnë se poezia është të shprehurit e ndjesive të zemrës

dhe të përfytyrimit, ndërsa disa të tjerë se ajo është ngjasimi (ngjashmëri) me natyrën, çështje që e

përmend edhe Aristoteli.

Mjedja vë në dukje se nëse kjo dukuri u përgjigjet më shumë disa gjinive apo llojeve letrare

poetike, ajo nuk mund të zbatohet mirëfilli në disa të tjera: “Mirë se në poezi dramatike e epike shifet

giasimi me natyrë, por në poezi lirike ku gjindet ky giasim? Ata që thonë se poezija asht nji hartim, nji

sendergjim, nuk janë nji fjalë mbi se shka asht hartimi e sendergjimi. Mbas mendes së tyne, hartim e

sendergjim do me thâne herë nji prrallë, nji gjâ e trillueme prei mendes, herë shenjon trajtimin e

poemit80”.

Përkundër faktit se Mjedja thekson së përkufizimi i poezisë është i vështirë dhe se këtë e kanë

dëshmuar mendimet e shumë studiuesve paraprakë, ai e përcakton atë në këtë mënyrë: “Prandej ma

mirë caktohet poezia tue thanë se asht të shfaqunit e bukurisë me nji të shëprehun të përfëtyrimit

(fantazis), ma të shumën e herës me masë81” (Filozofi i lashtë grek, Platoni, thoshte se “Poezia âsht nji

tregim i sendeve t’kalueme, t’qetashme e t’pertardhshme82”).

Sipas Mjedjes metrika është përbërës i rëndësishëm, po jo i domosdoshëm. Natyra e poezisë është

më komplekse: rima, rrokjet, theksat ritmikë etj., nuk e përligjin mirëfilli poezinë: “Disá tjerë, tuj folë

për poezi, kujtojnë se mâsa (metri) âsht nji gjâ e domosdoshme për poezi. Por ka shprehje të lidhuna

me masë, me rrokje, theksa e rrima qi s'mund të thohen përnjimend poezi; auktorët e tyne munden me

u thânë vjershatarë, por jo poetë. E thomi edhe na se mâsa e plotëson poezín por nuk âsht nji gjâ e

domosdoshme e natyrës së sai83”.

Për ta konkretizuar këtë mendim Mjedja përmend Aristotelin, i cili thoshte se një prozë filozofike

ose historike e vënë në vargje nuk është poezi. Kjo ngjet nga fakti se këtyre krijesave u mungon gjuha

poetike dhe përfytyrimi poetik: “Pse megjithë qi asht vu në vjerrsha, i mungon perftimi poetik. Filozofi

e historiku nuk thomi se s’janë poetë, pse nuk shkruejnë në vjersha, por pse sillen mbi nji landë që nuk

perkon me atë të poezisë, mbasi seicilli nder këta të dy ka për shëllim me kallxue e shtjellë të vertetën

e sëndevet, kurse poeti ka për shëllim me shëmbëllye bukurinë, atë shprehë84”.

Rreth natyrës së poezisë Mjedja thotë:“[...] poeti në punë të vet do t’u përngjajnë sendeve e jo t’i

përshkruejë. Ngjasimi lyp që sendja t’i përngjajë sendes, por jo që të jetë njinji me të85”.

Ai veçon tre përbërës të qenësishëm të poezisë: së pari ajo duhet të shprehë të bukurën, të bukurën

e krijuar përmes gjuhës poetike, përmes të shprehurit, së dyti: ky i shprehur duhet të jetë përfytyrues,

pra rrjedhojë e imagjinatës së poetit e jo e imitimit të natyrës ose të një dukurie tjetër, po e përftuar në

bazë të përfytyrimit dhe e përshkruar nga shpirti i poetit. Së treti: poezia duhet të ketë ose rimën, ose

ritmin, tingëllimën, me një fjalë ato elemente të vargut që i cilëson muzikaliteti dhe të cilat janë të

80Ndre Mjedja, Përmí Poezi përgjithësisht. Në Ndje Mjedja, “Juvenilia. Poema dhe vjersha të tjera”. Faik Konica, Prishtinë 2016, f. 5. 81 Ndre Mjedja,po aty, f. 6. 82 P. Gj. Fishta, O. F. M, A janë t’zott Shqyptarët me u majtë shtet n’vedi? Në “Hylli i Dritës”, n. 3, Shkodër 1913, f. 77. 83Ndre Mjedja, Përmí Poezi përgjithësisht, vep e përm., f. 5. 84 Ndre Mjedja,po aty, f. 6. 85 Ndre Mjedja,po aty, f. 7.

123

qenësishme për ndikimin në marrësin.

Mjedja thekson se një poezi është e rëndësishme para së gjithash për vlerën artistike, që përligjet

nga mënyra e të shprehurit e nga formësimi që i jep poeti e jo nga ajo që shqipton. Pra, poezia (pra dhe

vepra letrare në përgjithësi) është përftim i ndërliqshëm i mendjes dhe i përfytyrimit, i përvojës dhe i

shijes së atij që e krijon: “Edhe mënyra e të shprehurit në ketë pikë ka randsi. Qishtu Virgjili me nji

mjeshtri e hollësi të pa shoqe të shprehunit ka mbërri me përshkrue fortunen e detit (Aen. I, 83). Nji

tjetrë mënyrë fort mâ e çmueshme asht nji hartim a krijimi i mëndes, ku të shëndrisi drita e nji formës

së naltë të idealit. Në ketë krijim danë faqija e mjeshtrija e poetve. Në mënyrë të pare qi thamë sypri,

nuk shifet nji poet i vërtetë, por nji vjershtar; në të dytën gjejmë shka lypë Horati per nji poet: Ingenium

cui sit divinior, alque os Magna sonatarum, des nominis huius honorem (Satyr. L. I .4. vs. 43)86. Ashtu

edhe Qiqeroni thotë se poeti e ka zotësinë prej natyre, zgjohet prej fuqisë së mëndes e asht frymëzuem

prej fryme gadi hyjnore87”.

Sipas Mjedjes në poezi poeti e shfaq bukurinë në dy mënyra: me anë të gjuhës, të shprehurit

poetik që dëshmohet nga përshkrimi i bukurisë në natyrë ose nga fuqia e përfytyrimit dhe nga

ndjenjësimi: “Në dy mënyrë poeti mundet me shprehë bukurinë, d.m.th. a tuj përshkrue sêndet e bukura

të natyrës, a tuj krijue me mend të vet nji send përnjimend të bukur88”.

Në përcaktimin më të përafërt të bukurisë Mjedja thotë: “Pulchra sunt quae risu placent (Të

bukura janë ato që të pëlqejnë), për bukuri këtu merret vesht çdo sênd qi, sa të kuptohet siell kënaqje.

Prandej s’do me thânë vetem nji sênd t’âmbël, të hieshëm, të shëndritshëm, por edhe të naltueshëm, të

rândsishëm e qi bindë [...] Bukurija mundet me kênë lânda edhe e tjera arteve të bukura, si e pikturës e

e skulpturës, por gjithë e cila e punon me mjete e vegla të veta; poezia e shfaqë me të shprehun, e jo

sido por me njatë të shprehun që i del prej tugës së zëmrës e prej fuqisë së perfëtyrimit89”. Po ashtu

Mjedja thekson ndjeshmërinë e poetit përballë sidomos gjuhës poetike, formës, të bukurës që përftohet

përmes shtjellimit gjuhësor shprehës (“poezia e shfaqë me të shprehun”), mënyrës si funksionon ajo

brenda strukturës gjuhësore përkatëse për arsye se ajo duhet të jetë e lartësuar dhe bindëse për atë që e

dëgjon ose e lexon. Me fjalë të tjera, me krijimin e vet artistik poeti duhet ta ketë parasysh marrësin dhe

nëpërmjet veprës së vet të ndikojë estetikisht në të. Poeti i madh gjakon lartësimin dhe pasurimin e

shpirtit të marrësit dhe e drejton atë tek idealet e larta: “Nji tjetrë mënyrë fort mâ e çmueshme âsht nji

hartim a krijimi i mêndes, ku të shëndrisi drita e nji formës së naltë të idealit”.

Duke krahasuar të bukurën që e krijon poeti përmes fjalës me atë që krijohet në artet e tjera,

Mjedja thekson “[...] përkundrazi poeti shfaq një send nën shumë pikëpamje” dhe shqipton çka “[...]

nuk shef syni, e mundet me përshkrue njênën mbas tjetrës pikëpamjet e atij sendi90”.

Mjedja veçon, siç thamë, dy mënyra të të shqiptimit dhe të krijimit të së bukurës në artin e fjalës:

1) përshkrimin e bukurisë së një dukurie të natyrës (për këtë merr shembull Virgjilin që me një mjeshtri

e hollësi të pashoqe të të shprehurit mbërriti të përshkruajë furtunën e detit) dhe 2) të bukurën që e

krijon poeti me anën e imagjinatës së vet. Sipas tij e bukura në natyrë dhe e bukura në art janë të

ndryshme (këtë ndryshim e kishte thënë qysh Platoni), pa mohuar faktin se poeti mund të nxitet apo të

frymëzohet nga dukuritë dhe bukuritë e natyrës, po ky është vetëm një akt nxitës: struktura gjuhësore

shprehëse dhe kuptimore është diçka tjetër me atë që shihet ose preket në natyrë.

86 “Ai që ka imagjinatë, është më i hyjnueshëm dhe gojë e madhe e tingujve, nderi i këtij emri”.

87Ndre Mjedja, Përmí Poezi përgjithësisht, po aty, f. 7. 88Ndre Mjedja,po aty, f. 6 – 7. 89 Ndre Mjedja,po aty, f. 6. 90 Ndre Mjedja,po aty, f. 7.

124

Në vijim të ndriçimit të natyrës së poezisë përballë dukurive konkrete të natyrës dhe procesit të

ndërliqshëm që i cilëson këto marrëdhënie, Mjedja shkruan: “Edhe për këtë arrësye nuk merret vesht si

mundet m’u thanë se poezia âsht nji giasim i natyrës. 1] Pse poezia, ma të shumën e herës, merret me

sênde vërtetë – giasë, që u përshtaten sêndeve të natyrës, sit hotë Horati. 2] Pse vepra poetike asht

përftimi i nji mêndes së mësueme me sênde të bukura; por mêndja s’mund të begatet pa shqyrtue sêndet

e natyrës. 3] Pse vepra poetike ju shtrohet shi niatyne ligjëvet, sidomos kah shestimi e njisija, qi ju

shtrohen sêndet e natyrës91”.

Sipas Mjedjes e rëndësishme për një poezi, pra edhe për çdo vepër të artit të fjalës, është dukuria

ose çështja që bëhet objekt artistik i trajtimi (krahas formës, bukurisë që përftohet përmes shtjellimit

dhe të shprehurit gjuhësor dhe të kuptimeve që dalin nga teksti poetik përkatës). Poeti nuk duhet të

vështrojë gjëra të përçudshme, të shëmtuara, po “sênde të nalta92”, ato që janë të qenësishme dhe kanë

kuptim për jetën e njeriut. Poeti duhet të jetë si bleta që kërkon nektarin e vet te lulet dhe bimët

erëkëndshme dhe të përftojë krijimin e vet, për t’i dhënë cilësinë e shpirtit të tij: “Sikurse bleta prej

epshi së vet tui i hjedhë andej e këndej nuk ndalet në pleh e në baltë, por kerkon lulishtet, nuk ulet mbi

çdo bar, por kërkon lulet: lismen, sherbelën e tjera bimë erëkandshme e prei gjithë kësosh mbëledh atë

mjaltë aq të shieshme, ashtu poeti, tuj injirue me sy ketë lulishten e botës nuk do të nguli në sënde të

perçudshme as s’do të shëmëllejë zgaqin e Shoqënís, por do të zgjedhi sëndet ma të bukra, ma të

ndershme, ma të shieshme, por edhe qi ma fort të perkojnë me arrësye e këto do të shfaqi në vjerrshi të

vet; ashtu edhe me shpejti të mendes me u hjedhë në të tana anët, me rrnu e gjithëshka, me mbëledhë,

me gjetë shka mund të vëlej në çdo rasë (nënvizimi ynë), e, prej gjithë aso sëndesh me përftue në mende

të vet ndonji hartim të ri: kjo asht puna e poetit93”.

Natyrisht brenda këtij përcaktimi, Mjedja këmbëngul që poeti në secilën krijesë duhet të

dëshmojë mëvetësinë (origjinalitetin) e vet: “[...] me përftue në mende të vet ndonji hartim të ri: kjo

asht puna e poetit”. Kjo arsyetohet me faktin se secila individ i sheh, pra i percepton dhe i shpreh

dukuritë e botës së jashtme dhe të botës së vet të brendshme në mënyrë të ndryshme: secili është një

qenie që sa i përngjet tjetrit po aq ndryshon dhe prej tij; kjo shprehet edhe në poezitë që i krijojnë poetët

për arsye se krijesat e tyre, siç u tha dhe më lart, janë fryt (rrjedhojë) e mendjes dhe e përfytyrimeve të

tyre: “Pra, poeti e çdo mjeshtër i arteve të bukura për me perftue në mênd punën qi do të bajë, vepron

në nji mënyrë të vetme. Populli imë shef sêndet që e rrethojnë e e ndal synin në të gjitha, pa dallue

njânën prej tjetrës; e nd'i bâftë përshtypje ndonji aso sêndesh, kjo âsht nji pershtypje qi mund ta ketë

gjithëkushi e nuk kalon dobin e jetesës. I dieshmi a filozofi sodit sêndet e ndodhitë e prei sosh xir ligjë

të përgjithta, naltohet në parime të shkoquna, e ju paraqet edhe tjerëvet per mësim. Poeti prei sêndesh

qi shef naltohet edhe ai në parime të shkoquna e i parason me atë shembull bukurije qi ka vetë në mênd,

e me ndihmë të hollësisë së mêndes e së fantazis përban nji perftesë teknike; por mbasandej e shfaqë si

gjâ me korp, d.m.th. të veshun me ndo'j sênd të hartuem, o me ndoj shembull, o me ndoj perfëtyrim qi

të kënaqin e të argtojnë ata që e shofin e e këndojnë94”.

Pikërisht ky ndryshim që ekziston dhe shprehet në poezitë e poetëve (“Pra, poeti e çdo mjeshtër

i arteve të bukura për me perftue në mënd punën qi do të bajë, vepron në nji mënyrë të vetme”)

kushtëzon dhe ndikimin estetik të ndryshëm te secili marrës dhe se në rrethana të caktuara perceptohen

dhe ndikojnë ndryshe, madje edhe tek i njëjti marrës (receptues), siç e kemi thënë edhe më parë. Pra,

Mjedja e ndërlidh rëndësinë dhe vlerën e poezisë me marrësin, me estetikën e tij. Në qoftë se poeti nuk

91 Ndre Mjedja,po aty, f. 9 – 10. 92 Ndre Mjedja,po aty, f. 8. 93 Ndre Mjedja,po aty, f. 8 – 9. 94 Ndre Mjedja,po aty, f. 9.

125

e ka parasysh që përmes poezisë së vetë të ndikojë drejt dhe mbarësisht (me qëllim të mirë) në marrësin,

atëherë nuk e ka kryer detyrën e vet si duhet. Së këndejmi, ai nuk duhet ta përftojë një poezi që do të

ndikojë për të keq, ta dhunojë artin dhe marrësin: “Kurrgja qi lypë poezija nuk asht shtazore, por si e

lypë nierzija e arrësyeja; nuk asht nji kënaqje qi ta poshtnojë njerin, por qi ta naltojë. Shkon, pra, kundra

rregullash së artit kush ban nji poezi të fëlliqtë, përse me veprë të vet stolisë nji kënaqje qi nuk asht e

nierit, por e shtazëve, e qi ash murtaja ma e rrebtë e helmi ma rrënues i shpirtit. Por mire e me vend foli

per ketë punë At Famjan Strada i Shoqënis së Jezuit në ligjiratë poetike të vet95”.

Poeti i mirëfilltë, thotë Mjedja duke u mbështetur në mendimin e atë Famjan Strada, është ai që

synon që vepra e tij të pranohet dhe të bëjë ndikimin estetik te lexuesi: “Perse me ba nji poezi pa dhunue

artin, të kënaqi përnjiheri e të sjelli dobi asht nji fatbardhësi mendje aq e madhe, sa (si me i këndellë

nd’at send vetë Zotynë fuqit e nierit pat me thane dikur Sokrati se nd’ atë punë nieriu e difton vendin

latë të vërtetë të Tinë zot), tue ba nji veprë të dejë per nji qi i thonë poet: Tui kujtue pra, ata gjind qi

thamë, ketë punë, e në tjetrë anë tui pa pazotësín e mêndes së vet m’u kapë me sênde aq fisnike qi të

bâjnë ndo'j veprë e cila të joshi kah e mira e e mbara e tue e pelqye të mëdhejvet e të vogjelvet, marrin

rrugën tjetrë e tui mbëledhë punë jo fort të vështira, dokrra të tingllueshme të ndraguna nder flligshti

t'armëvet e të dashtënis, aq e terhjekin e e perkëndellin atë pjesë njeri qi ma udobtë terhiqet e aq hinë

në shpirt zgaqit të nierzis së gjindës që janë mbas mendes së ti, sa i rrên uzdaja se kanë me pasë prei asi

zgaqi qi thamë, së ndragun prei këso gicilimesh plehnore, atë lavd e nam, qi s mund të presin prei zotësis

së mendes së vet96”.

Duke e krahasuar muzikën me poezinë Mjedja thotë se ato i njëson arti dhe mesazhi artistik që i

kushtohet marrësit, që ka bazën te mendimi i Horacit i cili theksonte se “Ut pictura poesis” (Piktura

është poezi, Ars. Poet. 361). Megjithatë, Mjedja thekson se ekziston ndryshimi midis tyre: piktori nuk

mund të shfaqë fytyrën “[...] si me thane të njij sêndes, e pikën e kahës së njij veprimi; perkundra poeti

shfaqë nji sênd nën shumë pikëpamje, me xjerrë shka shef sŷni, e mundet me përshkrue njânën mbas

tjetrës pikëpamjet e atij sêndit97”.

I. Rugova dhe të S. Hamiti për këtë punim të Mjedjes thonë: “Mirëpo teoria që e shtron dhe

përpiqet ta argumentojë autori në këtë artikull, i detyrohet formimit të tij letrar klasicist, që

argumentimet i mbështet kryesisht te teorikët e antikës: Aristoteli dhe Horaci. Po nga ana tjetër teoria e

këtij artikulli del edhe si përvojë nga shkrimi, pra edhe leximi i veprës poetike të Ndre Mjedës, sidomos

nga shkrimet e tij më të vonshme [...] Mjeda kërkon të përkufizojë natyrën e pastër të poezisë, duke u

përpjekur ta diferencojë këtë lloj arti, nga gojëtaria, nga shkrimi shkencor dhe nga veprimtari të tjera të

njeriut. Këtë diferencim e kërkon duke kapur për diskutim të gjitha elementet e poezisë, që nga problemi

i ‘giasimit’me natyrën, nëpër problemin e të shprehurit, pra stilit dhe masës (metrit) e deri te mënyra e

hartimit dhe „sendërgjimit” të saj. Po këto elemente veç e veç nuk e përbëjnë ‘kenën’ (qenësinë) e

poezisë, e vetëm janë mjete të saj. Mjeda thotë se [...] kena e poezis nuk pështetet mbë të shprehun,

por ma fort në send98 [...]pra, kategoritë e para estetike, që i përkasin poezisë dhe dalin nga ajo, (Mjedja)

i sheh të bukurën dhe të naltën, të madhërishmen, duke përjashtuar komiken dhe të shëmtuarën, pra

duke përjashtuar ‘zgaqin’ e shoqërisë. E edhe këto të fundit janë një krah i të vërtetës në jetën e njeriut

dhe në shoqëri. Ky puritanizëm poetik i Ndre Mjedës, sikur na përkujton idetë e De Radës për këto

probleme dhe i detyrohet, më tutje, qëllimit të poezisë, pra funksionit të saj shoqëror, që t’i naltësojë,

t’i pastrojë shpirtrat e mendjet99”.

95 Ndre Mjedja,po aty, f. 11. 96 Ndre Mjedja,po aty, f. 11 – 12. 97 Ndre Mjedja,po aty, f. 7. 98Ibrahim Rugova – Sabri Hamiti, Kritika letrare. “Rilindja”, Prishtinë 1979, f. 125. 99 Ibrahim Rugova – Sabri Hamiti, Kritika letrare, vep. e përm., f. 126.

126

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

MJETET E PËRMIRËSIMIT TË CILËSISË

Lendita Daci Universiteti,,HaxhiZeka,,Pejë

NatyraMavraj Universiteti,,HaxhiZeka,,Pejë

LauretaDaciUniversiteti,,HaxhiZeka,,Pejë

Abstrakt

Gjatë dekadave të fundit, cilësia është parë dhe trajtuar si faktori kryesor për suksesin. Tanimë bota

bashkëkohore organizative gjithnjë e më shumë po largohet nga konceptet tradicionale të "cilësisë"

duke lënë anash funksionet e tilla si të inspektimit, kontrollit dhe rishikimit duke i parë gjitha këto si jo

dhe aq të vlefshme dhe duke i zëvendësuar me një punë të vazhdueshme që nga planifikimi e deri tek

përmirësimet e nevojshme të cilësisë. Përtëplanifikuardhepërmirësuarcilësinë,

ekzistojnëmjetetëposacmeqëaplikohennëpraktikë, kunatyra e punëssë tyre paraqetlehtësinëpërdorim,

kuptimtëplotënëqartësim, dherrjedhimishtndikimpozitivnëperfeksionimin e tëdyjave. Parimet dhe

mjetet e cilësisë mund të përmirësojnë proceset e përgjithshme të biznesit e vecanarisht kanë ndikim

madhor tek procesi i prodhimit. Si qëllim parësor është tejkalimi i pritjeve të konsumatorëve dhe arritja

e kënaqësisë së tyre e cila në mënryre direkte reflekton dhe ndihmon arritjen e strategjisë e biznesit.

Abstract

Over the last decades, quality is seen and treated as the main factor for success. The contemporary

organizational world is increasingly fleeing from the traditional "quality" concepts by taking over

functions such as inspection, control and review by looking at them all these are not so valuable and

they are replaced by a continuous work from planning to the necessary improvements.In order to plan

and improve the quality, there are special tools that apply in practice, where the nature of their work

presents ease of use, complete understanding in clarification, and consequently a positive impact on the

perfection of both. Quality features and tools can improve the overall business processes and especially

have a major impact on the production process. The overriding goal is to overcome customer

expectations and to achieve their satisfaction, which directly reflects and helps achieve the business

strategy.

Cilësia nuk është një akt, është një zakon.

Aristoteli

Kohëve të fundit qasjet dhe teknikat e biznesit kanë synuar në përgjithësi përmirësimin e performancës

të cilës i shërben rritja e fitimeve dhe më e rëndësishmja kënaqësia e konsumatorit i cili është bërë më

i arsimuar dhe më i kërkuar se kurrë. Filozofia kyqe e menaxhimit të cilësisë totale ofron konceptet e

përgjithshme që nxisin përmirësimin e vazhdueshëm në një organizate. Kjo filozofi thekson një

perspektivë sistematike, konsistente, më të integruar dhe më të gjerë të organizatës që përfshin të gjithë

brenda dhe jashtë sistemit dhe gjithçka përrreth. Menaxhimi i cilësië totale dhe filozofitë e tij

127

konsistojnë në përdorimin e njerëzve, zakonisht në krijimin e skuadrave multifunksionale përmes të

cilave arrihen përmirësime brenda organizatës. Përdorimi i mjeteve për të përmirësuar cilësinë e

procesit dhe produktit është aktualisht një praktikë e zakonshme dhe theksi vendoset tek parandalimi i

defekteve. Menaxhimi i cilësisë totale çon një organizatë drejt përmirësimeve të vazhdueshme të

cilësisë, rritjes së produktivitetit dhe uljes së kostove për të lehtësuar presionet ekonomike dhe për të

parandaluar humbjet në treg. MTC fokusohet në kënaqësinë totale të konsumatorëve përmes cilësisë

më të lartë të produktit dhe shërbimit me kosto më të ulët për të konkurruar në këtë mënyrë dhe në

mjedisin global. Parimet dhe mjetet e cilësisë mund të përmirësojnë si procesin e prodhimit ashtu edhe

ato të përgjithshme të biznesit, qëllimi është të kalojë pritjet e konsumatorëve për të arritur strategjinë

e biznesit.

1.1 Pesha e problemit që hulumtohet për audiencën

Ky punim do të jetë nga punimet e para dhe të vetme në gjuhën shqipe që trajton këtë temë, si i tillë

gjetjet e tij mund të jenë të dobishme për menaxherë, për hartues të politikave biznesore, institucione

qeveritare dhe akademike si dhe studentë gjatë hulumtimeve dhe zgjerimit të njohurive të tyre.

1.2 Qëllimi i projektit:

Qëllimi i këtij punimi është të identifikojë, të prezantoj dhe të shqyrtoj më gjërësisht mjetet e

përmirësimit të cilësisë përmes analizimit dhe strukturimit të tyre në formë grafikore. Në hulumtimin

e problemit do të drejtohemi si në vijim: konsultimin në literaturë, punime dhe publikime shkencore

relevante me temën, si dhe nga literatura elektronike.

2.Çfarë është cilësia?

Kjo është një pyetje e thjeshtë, por me një përgjigje jo aq të thjeshtë. Në fakt cilësia është provuar të

jetë një koncept i vështirë për tu përcaktuar. Ajo që është edhe më e habitshme është se pavarësisht nga

vëllimi i shkrimit në menaxhimin e cilësisë, ka pasur vëmendje të kufizuar për të përcaktuar saktësisht

se çfarë nënkuptohet me termin "cilësi". Fjalor Amerikan Oxford përcakton cilësinë si : "Një shkallë

ose nivel të përsoshmërisë". Përkufizimi i cilësisë nga Instituti Kombëtar i Standardeve Amerikane

(ANSI) dhe Shoqëria Amerikane për Kontrollin e Cilësisë (ASQC) është : "Tërësia e vetive dhe

karakteristikave të një produkti ose shërbimi që përmban aftësinë e tij për të përmbushur nevojat e

dhëna." Një shumëllojshmëri e gjerë e qasjeve për përcaktimin e cilësisë janë të dukshme:

i) Cilësiaështëdefinuarsivlerë100

ii) Cilësiaështëpërputhshmëria me standardet, specifikimetosekërkesat101

iii) Cilësiaështëpërshtatshmëriapërpërdorim102

iv) Cilësiasipërsosmëri103

2.1 MenaxhimiiCilësisëtotale (MTC)

MTC kërkonqëkompaniatëmbajë standard cilësornëtëgjithaaspektet e biznesittësaj.

Qëllimiështëpërfshirja e cilësisëqënëproceset e para,

ngadizajnimiiproduktit/shërbimitpërtusiguruarqëproduktitërealizohetashtu sic duhetqënëprovën e

100Feigenbaum, A.V. (1983). Total Quality Control, 3rd edn, McGraw-Hill, New York. 101 Crosby, Philip B. Quality Is Free. New York,New American Library, 1979 102Juran, Joseph M. Juran on Leadershipfor Quality. An Executive Handbook,Free Press, 1989. 103 Peters, Tom and Waterman, Robert (1982) In Search of Excellence, Harper & Row, New York.

128

parënë vend qëtëmbështeteminëinspektimet, kontrrollin e

cilësisëdhepërpjekjetpërtëkorigjuargabimetpasiatokanëndodhë, praparandalimin e tyre.104

MTC (TQM) përbëhetngatreparadigma:

Totali: Organizata e gjerë, kucdopunonjësështëiangazhuarpërproduktin/shërbimin final

Cilësia: Mbitëgjithacilësianuk do tëthotëluksporkonform me kërkesat

Menaxhimi: Sistemiimenaxhimit me hapasiPlanifikimi, Organizimi, UdhëheqjadheKontrolli.

MTC nukndodhrastësishtporështëprocesdinamik. Ajokaevoluarsepsekërkesat e

klientevejanëtëndryshmedhenërritje.105

3. Mjetet e cilësisëtotale

Sipas Ahmed dhe Hassan zgjedhja e mjetevetëcilësisëmundtëlidhet me funksionetdheaktivitetet e

njëorganizate. 106 Bunneydhe Dale (1997) kanëthënëmëtej se

përdorimiimjetevedheteknikaveështënjëkomponentjetiknëçdopërmirësimtësuksesshëmtënjëprocesi.

Mjetëtqëpërshkruajnëcilësinëtotalemundtëndahennëdygrupetëmëdha:

Mjetet për planifikimin e cilësisë

dhe

Mjetet për përmirësimin e vazhdueshëm

3.1 Mjetet për përmirësimin e vazhdueshëm

Me kalimin e kohës shumë mjete janë krijuar ose përshtatur nga disiplina të tjera për të ndihmuar

procesin e përmirësimit të vazhdueshëm. Disa nga mjetet më të zakonshme të përdorura në aplikimet e

përmirësimit të cilësisë janë: 107

Mjetet për koleksionimin e të dhënave dhe analizat

Cikli i Demingut dhe

Gabim–Dëshmim

3.1.1 Mjetet për koleksionimin e të dhënave dhe analizat

Për zgjidhjen e problemeve të cilësisë janë përdorur shtatë mjete të planfikimit dhe menaxhimit që

shpesh janë të njohura si shtatë mjetet e QC (Quality control), këto mjete janë Flowcharts- Grafikët e

rrjedhës teknologjike, Pareto Diagrami, Diagrami i Kauzës dhe Efektit apo ndryshe i njohur si Diagrami

104AndriKoxhaj, Aftësitëmenaxheriale,Tiranë, 2006, fq 110. 105QamilTalka, Menaxhimiiprodhimitdheoperacioneve,Tiranë, 2008, fq. 353. 106 Ahmed, S., & Hassan, M. (2003). Survey and case investigations on application of quality management tools and techniques in SMIs. International Journal of Quality &Management, 20(7), 795-826. 107VenetikeNakuci, Menaxhimiicilësisë,Tiranë 2009,fq 97.

129

shkak-pasojë, Histogrami, Diagramet e Kontrollit, Diagramet e Shpërndarjes, Grafikët dhe Listat e

Kontrollit.

1.Flowcharts - Grafikët e rrjedhës teknologjike

Grafikët e rrjedhës teknologjike ndihmojnë njerëzit që janë të përfshirë në proces të kuptojnë atë më

mirë, i bënë të ndjejnë një sens zotrimi dhe më të gatshëm për përmirësimin e procesve. Përdorimi i

këtyre grafikëve rezulton në përformancë më të qëndrueshme nga ana e punonjësve.

Fig 1.

Një rast praktik i diagramit Flowcharts

I. Pareto Diagrami

Diagrami Pareto është një mjet që rregullon gjërat sipas rendit të madhësisë së kontributit të tyre, duke

identifikuar kështu disa faktorë që ushtrojnë ndikim maksimal. Kjo analizë mundëson

ndarjen/përzgjedhjen e pakices vitale nga shumica e parëndësishme.

Fig 2. Diagrami Pareto

Defekt ne prodhim

Makinaeshtee

kyqur? Kyqemakinen

Jo

Po

Eshteprishurmot

ori?

Po Rregullomotorin

Makine e re Jo

Fre

kuen

ca

Shkaku

Perqindjakomulative

130

II. Diagrami shkak – pasojë

Ky diagram ilustron grafikisht marrëdhënien midis një rezultati të dhënë dhe të gjithë faktorëve që

ndikojnë në të. Ky lloj diagrami nganjëherë quhet "Diagram Ishikawa", sepse u shpik nga Kaoru

Ishikawa, ose edhe si "Diagrami skelet peshku" për shkak të mënyrës se si ai duket.108

Fig 3. Diagrami shkak-pasojë

III. Histogrami

Një histogram është një lloj liste që na lejon të zbulojm dhe të tregojm shpërndarjen themelore të

frekuencës (formës) të një grupi të të dhënave të vazhdueshme. Histogramet janë të dobishme në

studimin e modeleve të shpërndarjes dhe në nxjerrjen e konkluzioneve rreth procesit të bazuar në model.

109

Fig 4. Paraqitja e histogramit normal Fig 5 . Paraqitja e histogramit në formë

shkëmbinjësh

IV. Fletët e verifikimit

Janë forma koleksionuese të dhënash që lehtësojnë interpretimin e të dhënave. Të dhënat që lidhen me

cilësinë janë të dy tipeve të përgjithshëm: atribute dhe variabël. Të dhënat atribute llogariten përmes

108Burimteknologjik: http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/navy/bpi_manual/mod5-c-ediag.pdf 109Burimteknologjik:http://www.ijergs.org/files/documents/APPLICATION-45.pdf

Kompjuterjof

unksional

Software Perdoruesi

Hardware Mjedisi

Mungese

trajnimi

Abuzimi

software-it

Keqperdorimi

hardware-it

Gabim ne

dizajnim Gabim ne

instalim Dokumentacion

jo-adekuat

Komponentet

egabuara Deshtimikom

ponentit

Fuqi jo-

adekuate

Korrozioni

Temperatura

131

inspektimit vizual psh numri i faturave që përmbajnë gabime, numri i pjesëve që përputhen me

specifikimet etj. Ndërsa të dhënat variabël koleksionohen nga matësit numerik në mënyrë të

vazhdueshme, të tilla si distanca, pesha, volumi, koha etj.110

V. Grafiku i kontrrollit

Grafiku i kontrollit është një grafik që përdoret për të studiuar se si një proces ndryshon me kalimin e

kohës. Një tabelë kontrolli gjithmonë ka një vijë qendrore për mesataren, një vijë e sipërme për kufirin

e kontrollit të sipërm dhe një vijë më të ulët për kufirin e kontrollit më të ulët. Duke krahasuar të dhënat

aktuale me këto rreshta, mund të nxirrni përfundime nëse ndryshimi i procesit është i qëndrueshëm (në

kontroll) ose është i paparashikueshëm (jashtë kontrollit, i prekur nga shkaqe të veçanta të

variacionit).111

Fig 8. Paraqitja e listes së kontrollit

VI. Diagramet e shpërndarjes

Diagrami i Shpërdarjes njihet si mjet që studion marrëdhënien ndërmjet dy variablave. Ai përbëhet nga

sërë pikësh që përfaqësojnë disa vrojtime në një grafik në të cilin një variabël është në boshtin X dhe

variabla tjetër në boshtin Y. Mënyra se si pikat shtrihen dhe shpërndahen në kuadrant jep një tregues të

mirë të marrëdhënies mes të dy variablave.

110VenetikeNakuci, Menaxhimiicilësisë, Tiranë 2009, fq 99/100. 111Burimteknologjik: http://asq.org/learn-about-quality/data-collection-analysis-tools/overvieë/control-chart.html

Tipi Java 1 Java 2 Java 3

Humbja e

bagazheve

I ll

Vonesat lll l lll lll ll

Gabimet e

biletave

I I

20

15

10

5

1 5 10 15 20 25 30 35 40 45 K

arak

teri

stik

at e

cile

sise

Numriimostres (osekoha)

Kufiriisipermikontrollit

Qendra

Kufiriiuletikontrollit

Fre

kuen

ca

Koha qekerkonrealizimiiprojektit

Fig 6. L.Kontrrolli per tedhenat e atributeve Fig 7. L.Kontrrolli per tedhenate variablave

132

112

Fig 9. Paraqitja e formave të diagramit të shpërndarjeve

3.1.2 CikliiDemingut

Ështënjëmetodologjipërpërmirësim e cilabazohetnëpremisënqëpërmirësimivjenngaaplikimiinjohurisë.

Deming kadhënëdhenjëpërkufizimtëmëherëshëmpërmenaxhimin e

perfomancësicilijureferohejkatërhapave: Plan, Veprim, MbikqyrjedheRishikim. 113 Kjometodologji e

njohursiCikli Deming është e kompozuarnëkatërfazatëngjashmedhetekmjetetpërpërmirësimin e

cilësisë, mësaktësishtsi: Planifiko, Bëj, Studio dheVepro. Prejngakycikëlnjihetedhesicikli PBSV

(PDSA).

112Burimteknologjik:http://www.ijergs.org/files/documents/APPLICATION-45.pdf 113Miachel Armstrong, Management of performance, 2006, fq. 24-25.

133

Fig 10. Paraqitja e ciklit Deming

3.1.3 Poka –Yoke (Gabim – Dëshmim)

Poka-Yoke ështënjëqasjegabim-dëshmimpëreliminimin e gabimeveqë u zhvilluanga Dr.Shingo nëvitet

1960, i quajtur më parë 'vërtetim i plotë', për të arritur zero defekte dhe përfundimisht eliminimin e

inspektimit të kontrollit të cilësisë. Poka përdor mjete të thjeshta por efektive dhe sinjale për të

parandaluar që gabimet të ndodhin.114 Gabimet njerëzore janë të pashmangshme në çdo proces, por për

çdo gabim ekzistojnë shkaqet që mund të korrigjohen. Defektet ndodhin kur gabimet lejohen të arrijnë

konsumatorin prandaj qëllimi i Poka-Yoke është të dizajnojë procese në mënyrë që gabimet të

parandalohen ose korrigjohen menjëherë, duke eliminuar kështu defektet në burim115. Si funksione

themelore të kësaj teknike që përdoren kundër defekteve janë tri sosh: paralajmërimi, kontrolli dhe

mbyllja.

Poka Yoke thënë ndryshe Gabim – Dëshmimi është i fokusuar në dy aspekte kryesore: Kur një defekt

është gati të ndodh dhe kur defekti ka ndodhur tashmë. Duke njohur se një defekt është gati për të

ndodhur quhet 'parashikim'. Duke njohur se një defekt tashmë ka ndodhur quhet 'zbulim'.116

Gjashtë Teknika të Përcaktimit të Gabimeve:

Eleminimi (A mund të eleminohet aktiviteti?)

Ndërrimi (A mund të automatizohet aktiviteti?)

Parandalimi (A mund të pengohet fizikisht gabimi?)

Lehtësimi (A mund të shfrytëzohen kontrrollet vizuale?)

Zbulimi ( Si mund të zbulohet gabimi menjëherë?) dhe

Zbutja ( Si mund të ndikojë që gabimi të zvogëlohet?) 117

114Burimteknologjik: http://www.sixsigmadaily.com/poka-yoke-part-1/ 115Burimteknologjik: http://asq.org/sections/mini-sites/1130/newsletter_201311.pdf 116Burimteknologjik: http://164.100.133.129:81/econtent/Uploads/19%20Best%20Manufacturing%20Practices.pdf 117Burimteknologjik: http://asq.org/sections/mini-sites/1130/newsletter_201311.pdf

Planifiko

Poka Yoke

Parandalonga

bimet

Planifiko

Studio

PBSV

134

Fig 11. Paraqitje e thjeshtë e rolit të Poka Yoke-s

Konkluzione

Përmes këtij projekti kemi identifikuar se është shumë thelbësore që të zbatohen të gjitha mjetet e

cilësisë totale brenda proceseve të prodhimit në organizata. Pa dyshim, të gjitha mjetet e lartpërmendura

të cilësisë duhet të konsiderohen dhe përdoren nga menaxhmenti për identifikimin dhe zgjidhjen e

problemeve të cilësisë gjatë prodhimit të produkteve dhe shërbimeve. Mjetet e cilësisë kanë rol të

rëndësishëm për të monitoruar,trajtuar, për të analizuar të dhënat dhe për zgjidhjen e problemeve të

proceseve të prodhimit, në mënyrë që të lehtësojë arritjen e përsosmërisë së performancës në organizata.

Cilësia luan rol të rëndësishëm në një strategji të përgjithshme të organizatës. Shumica e kompanive

zgjedhin të aplikojnë disa mjete cilësore për të përmirësuar cilësinë e produkteve të tyre. Ka disa

kuptime të ndryshme për cilësinë dhe për shkak të këtyre kuptimeve të sistemeve të cilësisë, ka dhe

strategji të ndryshme për mjetet e cilësisë.

Vlen të theksohet, që gjetja dhe analizimi i diagramëve të vendosur në punim, na ka lehtësuar dhe

qartësuar kuptimin e plotë të tyre, të cilët medoemos duhet të aplikohen në organizata gjatë planifikimit

dhe përmirësimit të cilësisë, kjo rrjedhimisht ndikon në funksionet dhee aktivitetet tjera të biznesit,

ashtu sic shprehet dhe Ruskin : Cilësia nuk është kurrë një aksident. Është gjithmonë rezultat i

përpjekjeve inteligjente.

Është e qartë se ne duhet të kemi një perspektivë të sistemit për të parë mjetet dhe metodat e cilësisë në

procesin e përmirësimit të cilësisë.Pavarësisht mendimeve të ndryshme që autorët e shumtë kanë për

Proceset Gabimet Defektet

.

Poka Yoke

Zbulongabimetd

hekorigjonato

135

menaxhimin e cilësisë, ne ende mund të zgjedhim mjetet e cilësisë duke u bazuar në rëndësinë e rolit të

atyre mjeteve dhe identifikimin e situatës apo mjedisit ku do të gjejnë zbatim.

Para se të aplikojmë mjetet e cilësisë në procesin tonë,duhet të identifikojmë problemet dhe vështirësitë

në zbatimin e tyre. Njëkohësisht duhet të zhvillojmë zgjidhje për të parashikuar problemin dhe të

krijojmë qasjen e duhur për zbatimin e këtyre mjeteve dhe mbi të gjitha duhet të hedhim tutje

paragjykimin e mjeteve të cilësisë,të studiojmë më shumë dhe të kombinojmë teoritë me praktikën në

biznesin tonë.

Literatura

Armstrong, M., Management of performance, 2006, fq. 24-25.

Koxhaj. A., Aftësitëmenaxheriale, Tiranë, 2006, fq. 110.

Nakuci V., Menaxhimiicilësisë, Tiranë 2000, fq 88.

Nakuci V., Menaxhimiicilësisë, Koncepte, modele, strategji, mjete, Tiranë

2009(Botimmëimodifikuar).

Panariti, S., Menaxhimiioperacioneve, Koncepte, Metoda, Strategji, Botimiitretë, Tiranë, fq.

292.

Talka, Q., Menaxhimiiprodhimitdheoperacioneve, Tiranë, 2008, fq. 353.

Uruci, E., Mikroekonomia, Tiranë, 2004, fq. 59.

Ahmed, S., & Hassan, M. Survey and case investigations on application of quality management

tools and techniques in SMIs. International Journal of Quality &Management, 20(7), 2003.

Crosby, Philip B. Quality Is Free. New York, New American Library, 1979.

Feigenbaum, A.V. Total Quality Control, 3rd edn, McGraw-Hill, New York, 1983.

Garvin, David A. Managing Quality. New York: Free Press, 1988.

Juran, Joseph M. Juran on Leadership for Quality. An Executive Handbook: Free Press, 1989.

Peters, Tom and Waterman, Robert, In Search of Excellence, Harper & Row, New York, 1982.

136

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

NDIKIMI I RRJETEVE SOCIALE TEK STUDENTET

PhD Nevila Mehmetaj,-Faculty of Economics, University of Shkodra Luigj Gurakuqi118

ABSTRAKT

Rrjetet sociale kanë ndryshuar mënyren se si njerezit ndërveprojnë dhe komunikojnë me njëri tjetrin.

Ky punim ka për qëllim të studiojë ndikimin e kohës së shpenzuar në rrjetet sociale tek jeta studentore

e të rinjve në universitetin e Shkodrës. Analiza e përdorur është ajo e regresionit të thjeshtë, e regresionit

të shumëfishte, korrelacionit, testi i Studentit dhe multikolinaritetit. Koha e shpenzuar në rrjete ndikon

në reduktimin e kohës dedikuar studimit e për pasoje dhe mesataren e notave të studenteve. Analiza

tregon se koha shpenzuar në rrjete sociale ndikon ne reduktimin e komunikimit balle për balle.

Gjithashtu rezultatet sugjerojnë se femrat janë ato që shpenzojnë më shume kohe në rrjete sociale në

krahasim me meshkujt. Gjatë analizes së multikolinaritetit vërehet një lidhje midis variablave shpjegues

te marrë në studim.

Fjalët kyçe: Rrjete sociale, studente, koha, ndikimi, mesatare e notave.

ABSTRAKT

Rrjetet sociale kanë ndryshuar mënyren se si njerezit ndërveprojnë dhe komunikojnë me njëri tjetrin.

Ky punim ka për qëllim të studiojë ndikimin e kohës së shpenzuar në rrjetet sociale tek jeta studentore

e të rinjve në universitetin e Shkodrës. Analiza e përdorur është ajo e regresionit të thjeshtë, e regresionit

të shumëfishte, korrelacionit, testi i Studentit dhe multikolinaritetit. Koha e shpenzuar në rrjete ndikon

në reduktimin e kohës dedikuar studimit e për pasoje dhe mesataren e notave të studenteve. Analiza

tregon se koha shpenzuar në rrjete sociale ndikon ne reduktimin e komunikimit balle për balle.

Gjithashtu rezultatet sugjerojnë se femrat janë ato që shpenzojnë më shume kohe në rrjete sociale në

krahasim me meshkujt. Gjatë analizes së multikolinaritetit vërehet një lidhje midis variablave shpjegues

te marrë në studim.

Fjalët kyçe: Rrjete sociale, studente, koha, ndikimi, mesatare e notave.

1.HYRJE

Shpejtësia e përdorimit të internetit ka ndryshuar mënyrën se si njerëzit marrin informacion.

Interneti ka bëre të mundur prezantimin dhe zgjerimin e rrjeteve sociale për komunikim dhe shkëmbim

informacioni. Me rritjen e përdorimit të teknologjisë dhe përhapjes së përdorimit të internetit "rrjetet

sociale" si Facebook, Twitter, Instagram, Linkedin, etj. janë kthyer në një aktivitet intensiv kryesisht

për brezat e rinj me faqet (Coyle, 2008). Qëllimi i rrjeteve sociale është krijimi i komuniteteve online

ku njerëzit kanë mundësi të ndajnë informacione të ndryshme me pjesëtarët e tjerë të të njëjtit

118nmehmetaj@unishk.edu.al or nevilamehmeaj@gmail.com

137

komunitetit (Oberst, 2010). Vitet e fundit rrjetet sociale në Shqiperi, janë përhapur gjerësisht në

përdorimin e tyre veçanërisht nga të rinjtë. Në Shqipëri përdorimi i Facebook ka arritur shifrën e

1.097.800 banorë në vitin 2015 (Internet World Status). Kjo formë online komunikimi mundëson që

transferimi i tekstit, fotografive, audiove, videove, etj., të bëhet me lehtësi, shpejtësi brënda një numri

të madh përdoruesish të rrjeteve.

"Faqet e Rrjeteve Sociale ofrojnë një platformë për të rinjtë që marrin pjesë në komunitete që i

ndihmojnë ata të mësojnë dhe të praktikojnë aftësitë brënda një fushe të caktuar të njohurive".(Ahn,

2011, p. 1435).

Rrjetet sociale përveç përparësive të shkëmbimit të informacionit rrisin kohën e shpenzuar në

përdorimin e tyre; distancon komunikimet fizike mes individëve; gjithashtu i bën të jenë më pak

produktiv në punë apo studime (Banquil, Chuna, Leano, Rivero, & Burce, 2009). Përdorimi i rrjeteve

sociale nga studentët sjell një rënie të vazhdueshme të notave të tyre. Kjo u mbështet nga Kirschner dhe

Karpinski, të cilët gjetën një marrëdhënie të rëndësishme negative midis përdorimit të Facebook dhe

performancës në studime (Kirschner & Karpinski, 2010). Ata arritën në përfundimin se studentët që

përdorin Facebook shpenzojnë më pak orë në javë duke studiuar mesatarisht sesa përdoruesit jo të

Facebook dhe kjo ka rezultuar në mesatare më të ulët të notave. Duke qenë se literatura në shqip nuk

përmban studime të mirefillta për këtë tëmë studimi, u pa me interes studimi në këtë fushë duke u

fokusuar në studentët e universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi”.

2. RISHIKIM LITERATURE

Faqja e parë e cituar si rrjet social është “SixDegrees” e shfaqur në fund të viteve 1990 dhe

nuk ishte e zbatueshme në drejtimin komercial (Boyd & Ellison, 2007). Faqja e parë që arriti

popullaritet masiv ishte “Friendster” prezantuar në vitin 2002 (Boyd, 2006). Pas epërsisë së

“Friendster” shumë rrjete sociale filluan të shfaqeshin të suksesshme dhe të vazhdonin si të tilla.

Facebook nisi në shkurt të vitit 2004 nga Mark Zuckerberg si një rrjet social kolegji dhe ka arritur të

jetë faqja më popullore ndër të gjitha rrjetet sociale.

Rrjetet sociale përcaktohen si: shërbime bazë të internetit që lejojnë individët:

1. të ndërtojnë një profil publik ose gjysmë publik brënda një sistemi të lejuar;

2. të krijojnë një listë të përdoruesve të tjerë me të cilët ndajnë një lidhje;

3. të shohë dhe të zhvendosë listën e lidhjeve me ato të bëra nga të tjerët brënda(Boyd & Ellison,

2008)

Rrjetet sociale përkufizohen si "marrëdhënie që ekzistojnë midis një rrjeti dhe njerëzve (Wang,

Chen, & Liang, 2011). Rrjetet sociale u japin njerëzve aftësinë për të komunikuar online dhe ndarë

interesat e tyre me të tjerët në distanca të gjata (Barkhuus & Tashiro, 2010). Gjithashtu ndihmojnë në

forcimin e komunikimit dhe ruajtjen e marrëdhënieve shoqërore (Dwyer, Passerini, & Hiltz, 2007).

Rrjetet sociale janë përdorur kryesisht për krijimin dhe mbajtjen e kontakteve personale ose

profesionale; për të mbajtur kontakt me miqtë e vjetër; për të gjetur kontaktet e humbura; për të

komunikuar me njerëzit; për t'u bashkuar me grupe me interesa të përbashkëta; për të organizuar ose

për t'u bashkuar në ngjarje të ndryshme; për të gjetur informacione të ndryshme apo thjesht për të

postuar një fotografi (Joinson, Looking at ‘Looking up’ or ‘Keeping up with’ People? Motives and uses

of Facebook., 2008), (Lampe, Ellison, & Steinfield, 2007). Sipas një studimi thuhet se rrjetet sociale

lehtësojnë shpërndarjen e fotove dhe videove me miqtë virtual duke u lejuar atyre të krijojnë identitete

unike në internet duke personalizuar profilet e tyre personale me një sërë elementësh multimedialë që

janë të hapura për leximin nga të tjerët (McLoughlin & Lee, 2007). Kërkimet kanë treguar se shumë

138

njerëz lidhen në faqet e rrjeteve sociale të paktën një herë në ditë ose për të kontrolluar profilet e tyre

ose për të marrë pjesë në aktivitete të ndryshme në internet (Joinson, 2008), (Lenhart, 2009).

Rrjetet sociale janë bërë pjesë integrale e jetës shoqërore më së shumti e brezave të rinj si

studentët (Tavares, 2013). Studentët kalojnë pjesën më të madhe të kohës së lirë në internet dhe rrjetet

sociale në ndryshim me brezat e vjetë që përdorin më shumë burime si televizionin apo gazeta (Lewis,

2008). Rreth më shumë se 90% e studentëve përdorin rrjetet sociale (Wiley & Sisson, 2006). Rrjetet

sociale përdoren nga studentët për kalimin e kohës, për të mësuar rreth njerëzve të tjerë, për të ruajtur

marrëdhëniet shoqërore, për të ndjekur bashkëmoshatarët në klasë dhe ndryshimet në universitet

(Stutzman, 2006). Marrëdhënia midis studentëve dhe përfshirjes së tyre në rrjetet sociale ka tërhequr

shumë kërkime që u përqëndruan në në lidhje me shqetësimet dhe pasojat që krijon përdorimi i rrjeteve

sociale (Lenhart & Madden, 2007).

Studime të ndryshme kanë zbuluar një lidhje pozitive mes arsimimit të studentëve dhe kohës

së shpenzuar në rrjete sociale (Yunus, Nordin, Salehi, Embi, & Salehi, 2013). Studentët përballen me

sfida në ruajtjen e lidhjeve të mëparshme, ndërkohë që janë të hapur ndaj miqësive të reja në universitet

(Steinfield, Ellison, & Lampe, 2008). Tiene në një studim tregon se "komunikimi me shkrim në

hapësirën kibernetike u mundëson studentëve të marrin pjesë në diskutime në një kohë të përshtatshme

për ta dhe të artikulojnë idetë e tyre në mënyra më të kujdesshme dhe të strukturuara (Tiene, 2000),

(Deng & Tavares, 2013). Në mbështetje të gjetjeve u konkludua se diskutimet në rrjete sociale mund

të kontribuojnë në zhvillimin e aftësive reflektuese të studentëve dhe aftësive të të menduarit kritik.

Përveç aspekteve pozitive studime të tjera nga autorë të ndryshëm kanë zbuluar aspekte

negative që pasojnë tek studentët nga koha e tepërt që shpenzojnë në rrjete sociale. Studime mbi

"ndikimin e facebook në ecurinë universitare akademike" pohojnë se mediat sociale kanë ndikim

negativ tek studentët (Malaney, 2005), (Moon, 2011). Mediat sociale kanë ndikim tek studentët, sa më

shumë studentë i përdorin ato, aq më shumë reduktohet koha dedikuar studimit. Si pasojë notat e

studentëve pësojnë rënie si rezultat e kohës së tepërt të shpenzuar në internet si dhe në rrjetet sociale të

ndryshme (Asemah, Okpanachi, & Edegoh, 2013). Sipas (Akhtar, 2013) përdorimi i tepruar i internetit

mund të bëhet një varësi sidomos në mesin e studentëve dhe mund të shkaktojë probleme akademike.

Autori sugjeroi që varësia në internet mund të shkaktojë një rënie në kohën e shpenzuar për studime,

rënie të madhe në nota, interes të ulët në aktivitetet jashtëshkollore dhe mungese të interesit në klase.

Faqet e rrjeteve sociale rrëmbejnë vëmendjen e studentëve dhe pastaj e largojnë atë drejt veprimeve jo-

edukative dhe të papërshtatshme (Kuppuswamy & Shankar, 2010).

Studentët në ditët e sotme preferojnë të hyjnë në mediat sociale kryesisht duke përdorur

smartphone, prandaj studentët mund të hyjnë në mediat sociale në çdo kohë, kudo dhe kurdo, edhe pse

janë në një klasë (Iorliam & Ode, 2014). Paul et al., në hulumtimin e tyre mbi efektin e rrjeteve sociale

në ecurinë akademike të studentëve zbuluan se ka marrëdhënie statistikisht domethënësenegative midis

kohës së shpenzuar nga studentët në rrjetet sociale në internet dhe rezultateve të tyre (Paul, Baker, &

Cochran, 2012). Studentët që ishin përdorues të facebook kishin mesatare të notave më të ulët se sa ata

studentë që nuk ishin përdorues (Karpinski, 2009).

Nisur nga fakti i kohës së kufizuar në dispozicion, përdorimi i tepruar i kohës së kaluar në

internet shoqërohet me reduktim të komunikimit në familje si dhe zvogëlim të rrethit shoqëror lokal

dhe me rritje të vetmisë dhe depresionit (Nie, Hillygus, & Erbring, 2002), (Kraut, Patterson, Lundmark,

Kiesler, & Kiesler, 1998). Kjo çon në kufizimin e ndërveprimit me bashkëmoshatarët, ndërveprimit me

familjarët, të aktiviteteve sportive, të komunikimit ballë-për-ballë që përfshin shikimin, gjestet, gjuhën

e trupit etj. (Nie, Hillygus, & Erbring, 2002).Bazuar në të dhënat e kohës ata gjetën se përdorimi i

tepruar i internetit është i lidhur me kufizimin e kohës kushtuar familjes dhe shoqërisë.

139

3. METODOLOGJIA

Metodologjia e të studimit bazohet në të dhëna primare siguruar nga pyetësorë. Instrumenti i

përdorur për mbledhjen e të dhënave është pyetsori me pyetje të mbyllura (me alternativa të

përcaktuara). Hartimi i një pyetësori të mbyllur ka avantazh sepse është më e lehtë për të analizuar

rezultatet, përgjigjet mund të krahasohen me njëra-tjetrën dhe tek përgjigjet me alternativa mund të bëjë

pyetjet më të qarta (Bryman & Bell, 2007). Disavantazh është se pyetjet e mbyllura mund të jenë

irrituese për të anketuarit nëse ata nuk i kanë përgjigjet e tyre personale të mbuluara nga alternativat

(Bryman & Bell, 2007).

Popullimi i synuar ose targeti i studimit janë “studentët” në qytetin e Shkodrës. Një popullsi

është një grup individësh ose objektesh që kanë të njëjtën formë karakteristikash (Mugenda & Mugenda,

2003). Popullata është e madhe e cila është e pamundur të survejohet e gjitha nga ky studim. Për këtë

arsye është zgjedhur një mostër për të nxjerrë përfundime në lidhje me të gjithë popullsinë. Mostra e

zgjedhur përbëhej nga 150 studentë shpërndarë në mënyrë proporcionale me nga 30 studentë në pesë

fakultete, që mostra të jetë përfaqësuese për popullaten. Janë shpërndarë 150 pyetësorë në formë

elektronike studentëve të nivelit bachelor dhe master. Shkallët e përdorura për të matur qëndrimet dhe

si rezultat përgjigjet e studentëve janë shkallët e Likertit me një shkallë vlerësimi nga 1 (Aspak) -5

(Jashtzakonisht shume), pa përfshirë një përgjigje neutrale “nuk e di/ pa përgjigje”. Këto lloj pyetjesh

në përgjithsi gjenerojnë variabla të tipit intervalor dhe/ose nominal/ordinal të cilët më pas i kodojmë në

formë sasiore në mënyre që të mund të kryhen analiza të mëtjeshme statistikore me këto të dhëna.

Metodat sasiore janë përdorur për analizën e të dhënave të mbledhura.

Pas rishikimit të literatures në lidhje me përdorimin e rrjeteve dhe shqyrtimit të një numri

të konsiderueshëm të studimeve në lidhje me faktorët që influencojnë në performancën apo në

rezultatet e studentëve, është bërë një grupim i faktorëve të cilët do përbëjnë dhe bazën e modelit të

studimit.

H1- Karakteristikat personale të studentit ndikojnë në kohën e shpenzuar në rrjete.

H2-Përdorimi i rrjeteve të ndryshme sociale ndikon në kohën dedikuar studimit.

H3- Koha e shpenzuar në rrjete sociale ndikon në mesataren e notave të studentëve.

H4- Koha e shpenzuar në rrjete sociale ndikon në reduktimin e komunikimit ballë-për-ballë.

H5- Ekzistojne diferenca në kohën e shpenzuar në rrjete sociale mes dy gjinive.

Perdorimi i rrjeteve sociale

Ndikon kohen dedikuar studimit

Ndikon mesataren e notave

Ndikon në komunikimin ballë-për-ballë

Ndikohet nga karakteristikat personale të studentëve

Ka diferenca në kohën e shpenzuar mes dy gjinive

140

4.REZULTATET E ANALIZËSSËTË DHËNAVE

Pas përfundimit të mbledhjes së të dhënave nga pyetësorët, ato u analizuan duke përdorur paketën

statistikore SPSS versioni 20. Përpunimi statistikor ka konsistuar në analizën e variablave influencues

për të konkluduar rezultate që u japin përgjigje pyetjeve kërkimore dhe vlerësimit të hipotezave të

ngritura. Nga 150 pyetësorë të shpërndarë, këtij studimi i janë përgjigjur vetë 115 studentë që kanë

plotësuar pyetësorin.Metoda stepwise përfshin vetëm ata variabla që janë të rëndësishëm statistikisht

dhe eleminon variablat që nuk janë të rëndësishëm për modelin tonë. Më poshtë janë të paraqitura vlera

e R square, adjusted R square, vlera e testit Fisher, etj.

Tabela 1: Regresioni shumefishtë

Model R Adjusted R

Square

Std. Error of

the Estimate

F Sig.

1 Mesatarja vjetore .579a .66 106.321 38.142 .000

2 Gjinia .631b .652 104.221 33.112 .000

3 Programi studimit .618c .655 103.957 30.101 .000

4 Gjendja civile .631d .659 103.846 27.132 .000

5 Mosha .640e .393 103.481 20.211 .000

6 Abonimi në rrjete .645f .454 103.263 25.122 .000

7 Punesimi .646g .657 103.199 28.123 .000

8 Viti studimit .647h .663 103.136 39.167 .000

Testi Fisher (F) teston modelin nëse është i rëndësishëm statistikisht. Me nivel rëndësie 0.05 ose edhe

0.01. rezulton se rezultatet e testit F jane statistkuisht signifikative, hipoteza baze qe koha e harxhuar

në rrjete sociale nuk ndikon ne variablat e mësipërm bie poshtë..

H 1: Karakteristikat personale të studentit ndikojnë në kohën e shpenzuar në rrjete sociale.

Duke referuar tabelës ”model summary”, variabli që ka adjusted R-square më të lartë cilësohet si modeli

më i mire dhe niveli i sigurisë është më i vogel se 0.005. Shumica e variablat të pavarur të përfshirë në

model si mesatarja vjetore, gjinia, program i studimit, gjendja civile, punësimi e viti i studimit arrijnë

ta shpjegojnë nga 65.2% deri në 66.3% variablin e varur kohën e harxhuar në rrjete. Por këto vlera nuk

janë të larta për t’u konsideruar lidhje të forta. Ndërsa variablat si mosha apo numri i abonimeve në

rrjete nuk kanë ndikim të madh tek koha e harxhuar në rrjete sociale.

H 2: Përdorimi i rrjeteve të ndryshme sociale ndikon në kohën dedikuar studimit.

Në këte rast është përdorur korrelacioni i cili tregon lidhjen midis dy variablave, ai merr vlerat nga -1

në .

**Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Nga të rezultatet e lidhjes shikojmë se lidhja korrelative midis këtyre dy variablave kohës së

shpenzuar në rrjete sociale dhe kohës dedikuar studimit, R=0.765, tregon lidhje positive relativisht të

Tabela 2: Correlations

Koha

shpenzuar ne

rrjete

Ndikon ne kohen dedikuar studimit

Koha shpenzuar ne

rrjete

Pearson Correlation 1 .765

Sig. (2-tailed) .000

N 115 115

Ndikon në kohen

dedikuar studimit

Pearson Correlation .765 1

Sig. (2-tailed) .000

N 115 115

141

fortë. Sa më shumë kohë te shpenzohet në rrjetet sociale aq më shumë do të ndikojë ne kohen

dedikuar studimeve.

H 3:Koha e shpenzuar në rrjete sociale ndikon në mesataren e notave të studentëve.

Tabela 3: Model Summary

Tabela 4: Anova

Referuar tabelës së “Model summary” nga interpretimi i koeficentit të determinacionit 𝑅2= 0.66

rezulton se koha e shpenzuar në rrjetet sociale ndikon 66% në variacionin e mesatares së notave të

studentit. Tabela ANOVA tregon që regresioni është statistikisht domethënës, me nivel significance

0.000..

H 4:Përdorimi i rrjeteve ndikon në komunikimin balle për balle.

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Në tabelën 2 vërehet një lidhje positive mes kohës së shpenzuar në rrjete dhe reduktimit të komunikimit

balle për balle me një nivel rendësie 0.01. Me fjalë të tjera sa më shume kohë të shpenzohet ne rrjete

sociale aq më shumë do të reduktohet komunikimi ballë për balle.

H 5: Ekzistojne diferenca në mesataren e kohës së shpenzuar mes dy gjinive.

Model R Adjusted

R.Square

Std. Error of

the estimate

1 0.579 0.66 0.27156

Model Sum of

Squares

df Mean Square F Sig.

1

Regression 10.622 1 1.949 38.142 .000b

Residual 10.997 113 .198

Total 21.619 114

Tabela 5: Correlations

Koha

shpenzuar ne

rrjete

Redukton komunikimin balle

per balle

Koha shpenzuar ne

rrjete

Pearson

Correlation 1 .652

Sig. (2-tailed) .000

N 115 115

Redukton komunikimin

balle per balle

Pearson

Correlation .652 1

Sig. (2-tailed) .000

N 115 115

142

Nga të dhënat e tabelës kemi që femrat shpenzojnë mesatarisht 185 minuta në ditë duke përdorur rrjetet

sociale ndërsa meshkujt shpenzojnë afërsisht 146 minuta në ditë. Duke ju referuar numrit mesatar të

individëve të anketuar vërejmë se numri më i lartë i të anketuarve i përket gjinisë femërore. Por edhe

pse janë anketuar më shumë femra sesa meshkuj rezultatet tregojnë se ata shpenzojnë më shumë kohë,

gjatë një dite, se sa meshkujt duke përdorur mjetet e komunikimit.

Testi Levene përdoret për të testuar në k grupe në mostër kanë variance të njëjta ose homogjenitet

variance. Meqë disa teste statistikore psh. analiza e variancës marrin supozimin që variancat midis

grupeve të mostrës janë të njëjta, testi Leven pëdoret për të verifikuar këtë supozim. Rregulli i testit

Levene është nëse p<0.5, variancat janë signifikative, në këtë rast 0.185<0.05 dmth. varianca njëjta

janë signifikative midis grupeve. Duke parë testin e Levene analizohet vlera e rreshtit lart: t= -3.169

me nivel signifikance p=0.005. Meqë p<0.05, testi është signifikativ që do të thotë se mesatarja e kohës

së harxhuar ndëmjet dy gjinive femrave dhe meshkujve ndryshon në mënyrë signifikative.

4.1 MULTIKOLINEARITETI

Tek tabela e koeficentëve tek regresioni i shumëfishtë shikohet vlera e tolerances VIF për të bërë një

vlerësim nëse kemi prani të multikolinearitetit në modelin tone, pra nëse kemi lidhje midis variablave

shpjegues. Kur tolerenca është afër vlerës 1 ose e barabartë me 1 nuk kemi prani multikolinariteti ndersa

kur toleranca është afër vleres 0 ose e barabartë me 0 kemi prani multikolinariteti. Vlerat e VIF tregojnë

nëse variablat duhet të mbahen në model apo duhet të përjashtohen. Që variabli të mbahet në model

VIF duhet të jetë më e vogel se 10 në të kundërt do të përjashtohet nga modeli.

Tabela 8: Multikolinariteti

Model Collinearity Statistics

Tolerance VIF

(Constant)

Mesatarja vjetore .575 1.738

Gjinia .767 1.303

Tabela 6: Group Statistics

Gjinia N Mean Std. Deviation Std. Error Mean

Koha shpenzuar

ne rrjete

femer 67 185.328 .78602 .09603

mashkull 48 146.208 .74258 .10718

Tabela 7: Independent Samples Test

Koha

shpenzuar ne

rrjete

Levene's Test

for Equality of

Variances

t-test for Equality of Means

F Sig. t df Sig.

(2-

tailed

)

Mean

Differ

ence

Std.

Error

Differen

ce

95% Confidence

Interval of the

Difference

Lower Upper

Equal

variance assumed 1.910 .185 -3.169 113 .005 .2900 .2439 -.2867 .5078

Equal

variances

not

assumed

-3.169 104.6 .007 .2900 .2439 -.2845 .5053

143

Programi studimit .781 1.281

Statusi aktual martesor .313 3.196

Mosha .115 8.708

Abonimi ne rrjete të ndryshme .084 11.742

Punesimi .706 1.426

Viti studimit .925 1.083

Për variablat e vitit të studimit dhe punesimit nuk kemi shumë presence multikolinearitet sepse vlerat e

tolerances janë 0.706 dhe 0.925 afër vlerës 1 dhe vlera e VIF~1 (1.083). Për variablin abonimi i

studenteve në rrjete sociale dhe mosha kemi prezencë të madhe të multikolinearitetit T=0.084 dhe

T=0.115. Variabli abonimi i studenteve në rrjete sociale duhet të hiqet nga modeli sepse ka vlerë të

VIF>10, ndërsa variabli mosha ka një vlerë të lartë të VIF=8.708 por jo aq sa vlera e kërkuar për tu

hequr nga modeli, por nëse do të hiqej ndonjë variabël tjetër nga modeli ky do të ishte i radhës.

Për variablat e tjerë si mesatarja, program i studimit, gjinia kemi prani relativisht të mesme

multikolineariteti, ndërsa variabli i statusit martesor prani më të madhe multikolineariteti. Si përfundim

mund të themi se kemi lidhje midis variablave shpjegues edhe pse në disa variabla kjo lidhje nuk është

e madhe.

5. KONKLUZIONE

Analiza tregon se shumica e studentëve janë përdorues të disa rrjeteve sociale.

Shumica e studentëve shpenzojnë më shumë se 3 orë në rrjete sociale të ndryshme.

Ndër rrjetet më të përdorura nga studentët është rrjeti Facebook.

Përdorimi i rrjeteve sociale nga studentët ka bëre që të reduktojnë kohën dedikuar studimit.

Rrjetet sociale kanë ndikim negativ në rezultatet e tyre, shpërqëndrim dhe rënie të interesit për të

studiuar.

Ka diferencë në aspektin gjinor ku sipas të dhënave femrat janë ato që shpenzojnë më shumë kohë në

rrjete sociale në krahasim me meshkujt.

Koha e shpenzuar në rrjete sociale nga studentët ndikon në reduktimin e komunikimit ballë-për-ballë.

6.LIMITET E PUNIMIT

Për të studiuar ndikimin e rrjeteve sociale tek studentët kërkohet:

- më shumë hapësirë kohore,

-rritje e numrit të mostrës,

-përfshirje e studentëve të universitetve të tjera në vend,

- analize më e thellë statistikore ndërmjet variablave.

do te ishin vlerë e shtuar për studime të mëtejshme.

BibliograFIA

Ahn, J. (2011). The Effect of Social Network Sites on Adolescents’ Social and Academic Development.

Journal of the American Society for Information Science and Technology, , 1435–1445.

144

Akhtar, N. (2013). Relationship between internet addiction and academic performance among

university undergraduates. Educational Research and Reviews, , 8(19), 1793-1796.

Asemah, E. S., Okpanachi, R. A., & Edegoh, L. O. (2013). Influence of social media on the academic

performance of the undergraduate students of Kogi State University, Anyigba, Nigeria. Research on

Humanities and Social Sciences, , 90-96.

Banquil, K., Chuna, N., Leano, G., Rivero, M., & Burce, C. (2009). “Social networking sites affect

one’s academic performance. Retrieved August 12, 2011, from at: http://www.ust.edu.ph.

Barkhuus, L., & Tashiro, J. (2010). Student socialization in the age of Facebook. Proceedings of the

28th International Conference on Human Factors in Computing Systems , 133-142.

Boyd, D. M., & Ellison, N. B. (2008). Social Network Sites: Definition, History and Scholarship,.

Journal of Computer-Mediated Communication, , 13, 210-230.

Boyd, D., & Ellison, N. (2007). ‘Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship’. Journal

of Computer-Mediated Communication, .

Bryman, A., & Bell, E. (2007). The nature of qualitative research. In: Business Research Methods. .

Oxford University (pp. 402-437). New York: Press. P. .

Coyle, C. (2008). Social Networking/; Communication revolution or evolution? Bell Labs Technical

Journal , , 13-18.

Deng, L., & Tavares, N. J. (2013). From Moodle to Facebook. Exploring Students' Motivation and

Experiences in Online Communities. Computers and Education , 167-176.

Dwyer, C., Passerini, K., & Hiltz, S. R. (2007). Trust and privacy concern within social networking

sites. Conference on Information Systems, (pp. 1-12). Keystone: 09.12.2007.

Iorliam, A., & Ode, E. (2014). The impact of social network usage on university students academic

performance: a case study of Benue State University Makurdi, Nigeria. International Journal on

Computer Science and Engineering, , 6(7), 2757-279.

Joinson, N. A. (2008). Looking at ‘Looking up’ or ‘Keeping up with’ People? Motives and uses of

Facebook., (pp. 1027-1036.).

Joinson, N. A. (2008). Looking at’, ‘Looking up’ or ‘Keeping up with’ People? Motives and uses of

Facebook. CHI 2008 Proceedings: , 1027-1036.

Karpinski, A. (2009). A description of Facebook use and academic performance among undergraduate

and graduate students. Annual Meeting of the American Educational Research Association, . San Diego,

Calif.

Kirschner, P. A., & Karpinski, A. C. (2010). Facebook and academic performance. In Computers in

Human Behavior (pp. 1237–1245). Netherlands: University of the Netherlands.

Kraut, R., Patterson, M., Lundmark, V., Kiesler, V., & Kiesler, S. M. (1998). Internet paradox: A social

technology that reduces social involvement and psychological well-being? American Psychologist, , 53,

1017–1031.

145

Kuppuswamy, S., & Shankar, N. (2010). The Impact of Social Networking Websites on the Education

of Youth. International Journal of Virtual Communities and Social Networking , 13.

Lampe, C., Ellison, N., & Steinfield, C. (2007). The benefits of Facebook ‘‘Friends:’’ social capital and

college students’ use of online social network sites. Journal of Computer-Mediated Communication. ,

1143–1168.

Lenhart, M. (2009). Adults and social network websites. Pew Internet & American Life Project Report.

Retrieved from Available from

http://www.pewinternet.org/pdfs/PIP_Adult_social_networking_data_memo_FINAL.pdf

Lenhart, M., & Madden, M. (2007). Teens, Privacy and Online Social Networks. How teens manage

their online identities and personal information in the age of MySpace. Pew Internet & American Life

Project Report.

Lewis, K. (2008). The Taste for Privacy: An Analysis of College Student Privacy Settings in an Online

Social Network.

Malaney, G. D. (2005). Student Use of the Internet. Journal of Educational Technology Systems , 53-

66.

McLoughlin, C., & Lee, M. J. (2007). Social software and participatory learning: Pedagogical choices

with technology affordances in the Web 2.0 era. Paper presented at the ASCILITE, , 664-675.

Moon, A. (2011). The impact of Facebook on undergraduate academic performance: Implications for

educational leaders.

Mugenda, O. M., & Mugenda, A. G. (2003). Research methods: Quantitative and qualitative . Science

and Education .

Nie, N., Hillygus, D., & Erbring, L. (2002). Internet use, interpersonal relations, and sociability. The

Internet in everyday .

Nie, N., Hillygus, D., & Erbring, L. (2002). Internet use, interpersonal relations, and sociability. In B.

Wellman & C. Haythornthwaite (Eds.). The Internet in everyday .

Oberst, L. (2010). The 6S Social Network. American Journal of Educational , 961-969.

Paul, J. A., Baker, H. M., & Cochran, J. D. (2012). Effect of online social networking on student

academic performance. Computers in Human Behavior, , 28(6), 2117-2127.

Stutzman, F. (2006). An evaluation of identity-sharing behavior in social network communities. Paper

presented at the iDMAa and IMS Code Conference,. Oxford, Ohio.

Wang, Q., Chen, W., & Liang, Y. (2011). The Effects of social media on college students. Johnson

Wales .

Wiley, C., & Sisson, M. (2006). Ethics, accuracy and assumption: The use of Facebook by students and

employers. Paper presented at the Southwestern Ohio Council for Higher Education Special Topics

Forum,. Dayton,.

146

Yunus, M., Nordin, N., Salehi, H., Embi, M. A., & Salehi, Z. (2013). The Use of Information and

Communication Technology in Teaching ESL Writing Skills. Retrieved 01 12, 2015, from English

Language Teaching,: http://www.ccsenet.org/journal/index.php/elt/article/viewFile/27998/16886

AneksE

A: GRAFIKE SHTESE

Grafiku 1:Përqindja e kampionit të Grafiku2:Përqindja e kampionit të

studentëve sipas moshës. studentëve sipas gjinisë

Grafiku 3: Shpërndarja sipas fakulteteve.

Grafiku 4: Shpërndarja sipas programit të studimeve.

23%

33%30%

14%

Mosha

18-20

21-23

24-26

27-30

58%

42%

Gjinia

Femer

Mashkull

23%

14% 13% 15% 17% 18%

Ekonomiku Juridiku Shkencat

sociale

Shkencat e

Natyres

Shkencat e

Edukimit

Shkencat

Shoqwrore

Shpërndarja e studentëve sipas fakulteteve

147

Grafiku 5: Shpërndarja sipas viteve të studimit

Grafiku 6: Përqindja e përdorimit të rrjeteve sociale tek studentët.

Grafiku 7: Perqindjet e studenteve sipas abonimit ne disa rrjete sociale

33%37%

30%

Bachelor Master Profesional Master Shkencor

Programi studimit

1613

10

25

1817 17

Viti 1 Viti 2 Viti 3

Shpërndarja e studentëve sipas viteve

Bachelor Master Profesional Master Shkencor

96%

4%

Përqindja e përdorimit të rrjeteve sociale

Përdorues

Jo Përdorues

148

Grafiku 8: Rrjetet sociale të përdorura më shumë nga studentët.

Grafiku 9: Qëllimi i perdorimit të rrjeteve.

Grafiku 10: Ndikimi i rrjeteve.

1 2 3 Më shumë se

3

13%

22%26%

39%

Pjesëtare në rrjete

38%

25%5%

3%

29%

Rrjetet më të përdorura

Facebook

Instagram

Twitter

Linkedin

Whatsapp

33%

18%

23%

11%

15%

Per te mbajtur

kontaktet me

njerezit

Per te qene ne

dijeni te lajmeve

te reja

Per t'u informuar

rreth ngjarjeve

sociale

Per te gjetur

informacione te

ndryshme

Per te zgjeruar

kontaktet

profesionale

Qellimi i perdorimit te rrjeteve sociale

149

Grafiku 11: Ndikimi i rrjeteve në reduktimin e komunikimit përballë.

Grafiku 12: Koha e shpenzuar në rrjete sociale.

Pozitivisht

Negativisht

Nuk ka ndikuar

31%

54%

15%

Ndikimi i rrjeteve në mesataren e notave

Aspak

Pak

Disi

Mesatarisht

Shume

6%

9%

14%

27%

44%

Ndikimi i rrjeteve ne reduktimin e komunikimit përballë

4%

14%18%

26%

38%

Asnje ore 1 ore 1-2 ore 2-3 ore Me shume se 3 ore

Koha shpenzuar në rrjete

150

Grafiku 13: Koha shpenzuar për qëllime studimi.

3.2.4 Koha shpenzuar nga studentët në rrjete sociale në raport me gjininë.

Tabela 1: Koha shpenzuar në rrjete sipas gjinisë.

Gjinia

Totali

Femër Mashkull

2 2 4

50% 50% 100%

9 7 16

56% 44% 100%

12 9 21

57% 43% 100%

18 12 30

60% 40% 100%

26 18 44

50% 41% 100%

67 48 115

58% 42% 100%

B. PYETSOR

1. Gjinia juaj është:*

Femër Mashkull

2. Mosha juaj është:*

_________

43%

34%

23%27%

49%

24%

1 ore 1-2 ore 2-3 ore

Koha shpenzuar për qëllime studimi

Bachelor Mastera

Koha shpenzuar ne

rrjete

Asnje ore

1 ore

1-2 ore

2-3 ore

Më shume se 3 ore

Totali

151

3. Statusi juaj civil:

Beqar

I martuar

4. Nga cili fakultet jeni?

Ekonomik

Juridik

Shkencave Sociale

Shkencave të Natyres

Shkencave të Edukimit

Shkencave Shoqerore

5. Në cilin program studimi jeni frekuentues?

Bachelor

Master Profesonal

Master Shkencor

6. Në cilin vit jeni?

1

2

3

7. Cila është mesatarja juaj?

5 – 6

6 – 7

7 - 8

Me shume se 8

8. A jeni aktualisht i punësuar?

I papunë

I punësuar part-time

I punësuar full-time

9. A jeni përdorues i rrjeteve sociale?

Po Jo

10. Në sa rrjete sociale komunikimi jeni pjestar/e?

1

2

3

Me shumë se 3

11. Cili është rrjeti juaj i preferuar?

Facebook

Tëitter

Linkedin

Instagram

12. Si mund hyni në llogarine tuaj në rrjete sociale?

PC

Smartphone

Laptop

13. Sa kohë keni qe jeni perdorues i rrjeteve sociale?

1 muaj

1 – 5 muaj

6 – 10 muaj

Më shumë se 1 vit

152

14. Mesatarisht sa kohë shpenzoni në ditë në këto rrjete sociale?

Asnjë orë

1 orë

1 – 2 orë

2 – 3 orë

Me shume se 3 orë

15. Në çfare vendi i vizitoni zakonisht këto rrjete sociale?

Shkollë

Shtepi

Punë

16. Përse i përdorni këto rrjete sociale?

Për te gjetur informacione te ndryshme

Për të qenë në dijeni të lajmeve të reja

Për të qenë i informuar rreth ngjarjeve sociale

Për të zgjeruar kontaktet profesionale

17. Cilin rrjet social përdorni më shumë?

Facebook

Instagram

Twitter

Linkedin

Ëhatsapp

18. Pjesën më të madhe të kohës së shpenzuar në këto rrjete sociale e shpenzoni për:

Informacione

Krijimi i kontakteve të reja

Lajme

Foto

19. Sa kohë shpenzoni në rrjete për të gjetur informacione në lidhje me studimet tuaja?

1 orë

1 – 2 orë

2 – 3 orë

20. Sa kanë ndikuar rrjetet sociale në reduktimin e komunikimit ballë për ballë?

Aspak

Pak

Mesatarisht

Shumë

21. Sa ndikon perdorimi i rrjeteve sociale në reduktimin e kohës suaj dedikuar studimit:

Aspak

Pak

Mesatarisht

Shumë

153

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

GJENDJA E SHQIPTARËVE NË ZONAT E PUSHTIMIT GJERMAN

PhD.c. Jeton Idrizi(Historian) -Mësimdhënës në shkollën e Mesme të Ulët “Bafti Haxhiu”-Viti

APSTRAKT

Gjate Luftë së Dytë Botërore, nazi-fashistët pasi e pergatiten terenin më 6 prill 1941 sulmuan

Jugosllavinë, e cila kapitulloi më 17 prill 1941, ku në këtë kohë ato pushtuan edhe Kosovën. Disa pjesë

të Kosovës, sidomos ato verilindore ku gjindeshin Trepça, u sulmuan në tri drejtime. Në vijen Nish-

Prokupe- Kushumli- Podujevë- Prishtinë sulmoi Divizioni i V i blinduar gjerman. Ndërsa, në vijën

Kralevë- Rashkë- Mitrovicë- Prishtinë, për shkak të rrugës së përshtatshme dhe rëndësisë që kishte

terreni, sulmoi Divizioni 60 i motorizuar gjerman, ku edhe Trepça ra përfundimisht nën pushtim më 16

prill.

Pas pushtimit të Kosovës, erdhi radha e vendosjës së pushtetit dhe ndarjës së saj ku pas shumë debateve

të ashpra në mes Ribentropit dhe Qanos në mbledhjen e Vjenës, kohë më vonë me disa ndryshime më

në fund ka muaji maj i vitit 1941 u vendos që Kosova të ndahet në tri zona pushtuese: në zonën

gjermanë, italiane dhe bullgare. Pjesa më e madhe e territorit të Kosovës mbeti nën pushtimin Italian e

cila ju aneksua Shqipërisë me dekretligj mbretëror.

Në zonën e pushtimit gjerman u krijua administrate kuisilinge e përbërë nga shqiptarë e serbë, por

pushtetin faktik e kishte komanda e trupave ushtarake gjermane. Qyteti i Mitrovices ishte seli e

Krajskomandanuturës 838, e cila deri në dhjetor të vitit 1941 ishte nën vartësinë e Feldkomandanturës

së Nishit, ndërsa pas janarit të vitit 1942, të Feldkomandanturës në Vërnjaçka Banjë. Pushtuesit

gjermanë, në ditët e para të pushtimit, krahas shtypjes me dhunë të ideve liridashëse zhvillonte edhe

politikë demagogjike. Pas pushtimit, forcat gjermane mënjehere filluan edhe vendosjen e administrates

civile. Në krye të çdo komune dhe prefekture u vendosen shqiptarët që i nënshtroheshin qëndrimeve

gjermane. Zgjedhja e kryetarëve të tillë bëhej në të njejtën mënyrë edhe në komunat e tjera të rrethit.

Shumë shpejt forcat gjermane filluan të vendosëshin edhe institucionet dhe organet e tjera të

administratës pushtuese, si policinë e gjandarmërinë shqiptare të vendit, gjyqet, organet e ndryshme

financiare etj. Formimin e pushtetit kuisling shqiptar e mori mbi vete Xhafer Deva me bashkëpunëtor.

Prej fillimit të korrikut këtë funksion e merr “Komiteti Nacional i Shqiptarëve” edhe në LLap. Xhafer

Deva erdhi në rrethet e afërta së bashku me oficerët gjermanë, të cilët organizuan mbledhje në përmasa

rrethi, si dhe i emëroi nënprefektët e rretheve.

Përmes këti apstrakti do të tentojmë të shtjellojmë aspekte të rëndësishme që kanë karakterizuar

këtë periudh të popullit shqiptar. Referenc e këti apstrakti janë burime te shkruara si dhe dokumente të

asaj kohe. Ky apstrakt ka për qëllim të ndriçoj këto çështje kryesore:

154

1. Vëndosjen e administartës gjermane në Kosovë

2. Gjendjen e shqiptarëve në këto zonë dhe

3. Kapitullimin e Gjermanisë në fund të luftës.

1. Vendosja e pushtimit dhe pozita e shqiptarëve

Pozita e shqiptarëve, para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, përbën një veçori, që duhet marrë

domosdoshmërisht në konsideratë, për trajtimin objektiv të qëndrimit të tyre ndaj saj. Lufta i gjeti

shqiptarët në një situatë, kur nuk e kishin zgjidhur detyrën e çlirimit dhe bashkimit të tyre kombëtar.119

Kjo luftë tregoi se në kushtet e pushtimit nga Fuqitë e Boshtit, shtetet e rinj kombëtarë të Europës

Juglindore ishin sërish më të rrezikuarit.120 Mandej vështirësitë që i pati Shqipëria në tallazet e Luftës

së Dytë Botërore, e bënë tepër komplekse dilemën për Pavarësinë e saj pas lufte.121 Shqipëria ishte i

pari vend ballkanik që u sulmua nga Italia fashiste dhe që në fillim ishte i pari që përqafoi lëvizjen e

rezistencës së armatosur kundër fashizmit, duke hedhur në luftë të gjitha forcat e tij material dhe

morale.122 Në anen tjetër, pushtimi i Shqipërisë nga Italia Fashiste shënoi fundin e ekzistencës së shtetit

të pavarur shqiptar.123 Problematika e kombit tonë gjatë Luftës së Dytë Botërore është shumë e gjërë.

Në këtë trajtim synimi i zgjidhjes së problemit kufizohet tek qëndrimi i shqiptarëve ndaj konfliktit

botëror dhe, brenda këtij kuadri, të përcaktimit se sa ishin realist shqiptarët në pozicionimin e tyre si

dhe i forcave që e nxitën atë.124 Lufta e Dytë Botërore krijoi kushte krejtësisht të reja gjeoploitike në

Ballkan dhe në trojet etnike shqiptare. Gjatë kësaj lufte Kosova dhe trojet e tjera etnike u pushtuan nga

Italia, Gjermania dhe Bullgaria dhe u ndanë ndërmjet tyre. Edhe pse në bisedimet rreth ndarjes së

territoreve të pushtuara u theksua kriteri themelor përkatësia kombëtare e popullsisë, ky kriter u shkel

nga Fuqitë e Mëdha në mënyrën më të vrazhdë të mundëshme.125 Me fillimin e Luftës Botërore, lufta e

shqiptarëve, pavarësisht se ku banonin në Shqipëri apo në trevat etnike jashtë saj, mori karakterin e

luftës çlirimtare mbarëkombëtare shqiptare. 126 Detyra e çlirimit kombëtar i vuri shqiptarët në një

emërues të përbashkët, pavarësisht nëse pushuesit dhe sunduesit ishin italianë, serbë apo grekë. Pra, ata

ishin vënë përballë rrezikut të asgjësimit të shtetit kombëtar në Shqipëri te i cili kishin shpresën që ta

119Muharrem Dezhgiu, Çështja kombëtare shqiptare dhe bashkëpunimi i LNÇ-së shqiptare e jugusllave gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 39. 120 Ana Lalaj, Projektet për Federatën Ballkanike dhe e ardhmja e Shqipërisë (1943-1945), Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, Vëllimi I Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.190. 121 Muharrem Dezhgiu, Dilemat për Pavarësinë shqiptarennë vitet e Luftës së Dytë Botërore, Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, Vëllimi i Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.158. 122 Esilda Luku, Aspekte të çështjes shqiptare në Traktatin e Paqës me Italinë pas Luftës së Dytë Botërore, në Gjurmime Albanologjije Seria e shkencave albanologjike, nr. 39/2009, Prishtinë, 2010, f.156. 123 Hamit Kaba, Projektet e Aletaëve të Mëdhenj mbi të ardhmen e Shqipërisë pas Luftës së Dytë Botërore, Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, Vëllimi i Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.173. 124 Marenglen Verli, Antifashizmi, alternative e perspektivës për kombin shqiptar, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f.81. 125 Muhamet Shatri, Çlirim apo ripushtim jugosllav I Kosovës dhe trojeve të tjera etnike më 1944, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 217. 126 Fejzulla Shabani, Roli i Shqipërisë në mbrojtje të identitetit kombëtar të shqiptarëve në trevat lindore 1941-1944, Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti I Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, Vëllimi i Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.213.

155

kishin si shtet unik të tyre. 127 Lufta e Dytë Botërore, riaktualizoi çështjen e Kosovës, si një çështje e

cila kërkonte zgjidhje të ngutshme. Kosova u bë një çështje e rëndësishme, rreth së cilës do të bëheshin

diferencime e polararizime forcash, madje u shndërrua në një problem që do të përcaktonte orientimin

e shtresave të ndryshme politike duke ndikuar edhe në zgjerimin apo ngushtimin e koalicioneve

antifashist, apo fashist.128

Marrëdhëniet e shqiptarëve me gjermanët gjatë Luftës së Dytë Botërore ishin të shkelqyera. Mirëpo,

nëse iu hedhim një sy këtyre raporteve para luftës, ato ishin mjaft të kufizuara. Arsyeja e raporteve jo

të mira ndërshtetërore midis Shqipërisë dhe Gjermanisë, padyshim ishte ndikimi Italian në Shqipëri.

Politika gjermane ishte krejtësisht e painteresuar ndaj Shqipërisë, duke marrë në konsideratë xhelozinë

italiane ndaj çdo shteti që shfaqte interesa për marrëdhënie preferenciale ndaj Shqipërisë, të cilën, Italia,

e konsideronte si “domenin” e saj.129

Këtë situatë të marrëdhënieve të Shqipërisë së paraluftës me Italinë dhe Gjermaninë e kanë vënë në

dukje edhe studius të ndryshëm. Kështu, duke iu referuar kësaj situate të marrëdhënieve të Shqipërisë

me pushtuesit e ardhshëm, studiusit kanë pohuar: “Ministria e Jashtme Gjermane ishte e lëkundur,

veçanarisht pasi italian1ët u bënë thuajse histerikë, kur morën vesh përçapjet e Mehdi Frashërit për

bisedime me gjermanët.130 Zhgënjimin e tij, lidhur me shkallën e ulët të ndikimit gjerman në Shqipëri,

dhe raporteve jo aqë të mira në mes këtyre shteteve, e shprehte edhe përfaqësuesi gjerman në Shqipëri,

Eberhard von Pannëitz, posaçërisht lidhur me dështimin e një marrëveshje tregtare të vitit 1938 midis

këtyre dy shteteve.131

Nëse bëjmë një vlersim më të përgjithshëm në bazë të dokumentave të kohës, konsatojm se

Shqipëria e para Luftës së Dytë Botërore nuk zinte ndonjë vend shumë të rëndësishëm në planet

ekspansive të Gjermanisë Hitleriane. Pas kapitullimit të Italisë më 3 shtator 1943 si dhe daljes së saj

përfundimtare nga Boshti Qendror më 8 shtator 1943, interesi i Gjermanisë ndaj Shqipërisë filloi të

rritej. Ky interes pa mëdyshje ishte edhe si rezultat i pozitës së mirë gjeografike të Shqipërisë.132 Shkalla

e ulët e raporteve shqiptaro-gjermane, para Luftës së Dytë Botërore, do të shprehej edhe në përgjigjen

negative të Hitlerit ndaj kërkesës së Mbretit shqiptar, në mars të vitit 1939, për ta mbrojtur atë nga

Musolini. Megjithatë, Zogu nuk shihte ndonjë optimizëm në ndihmën gjermane për mbrojtjen e tij nga

italianët, vetëm gjatë Luftës, në rrethanat e zhvillimit të ngjarjeve në Ballkan dhe në Shqipëri, intersi

gjerman për Shqipërinë u shpreh me një vëmendje të veçantë.133

Plani për ndarjen e territoreve të Jugosllavisë u konkretizua në mbledhjen e Vjenës, më 21-22 prill

të atij viti, në bisedimet mdërmjet ministrit të Punëve të Jashtme të Gjermanisë, F. Ribentrop dhe atij të

127 Muharrem Dezhgiu, Çështja kombëtare shqiptare dhe bashkëpunimi i LNÇ-së shqiptare e jugusllave gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 40. 128 Sabit Syla, Qëndrimi i forcave politike dhe ushtarake të Shqipërisë ndaj Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 111. 129 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61. 130 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61. 131 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61. 132 Marenglen Kasmi, Pushtimi gjerman i Shqipërisë 1943-1944, Tiranë, 2003, f.53. 133 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61-62.

156

Italisë, G. Çiano. Në kuadër të këtyre ndarjeve, copëtimin e përjetuan edhe viset shqiptare të cilat bënin

pjesë në mbretërinë ish-jugusllave, të cilat u ndanë midis pushtuesve gjermanë, italianë dhe bullgarë.134

Ky pushtim, objektivisht solli ndryshime për pozitën e mëparshme të shqiptarëve. Bashkimi me

Shqipërinë i Kosovës dhe dhe i trevave të tjera, në kuadrin e ndarjes së zonave të pushtimit të Ballkanit,

ndryshoi pozitën sociale, ekonomike e politike të shqiptarëve.135

Me shpërbërjen e Jugosllavisë më 1941, 136 trojet shqiptare e coptuan në mënyrën më të

dhimbëshme, si rezultat i Marrëveshjes së Vjenës, kur ministart e Punëve të Jashtme të dy shteteve

Gjermanisë dhe Italisë hartuan edhe politikat e tyre në territorinë e Jugosllavisë, ku natyrishtë këtu

përfshiheshin edhe viset e banuara me shqiptarë. Pas shumë polemikave të këtyre shteteve të kësaj

marrëveshje, në maj të vitit 1941 Kosova dhe disa vise të tjera shqiptare që gjindeshin në ish Jugosllavi

u coptuan në tri shtete: Italisë, Bullgarisë dhe Gjermanisë. 137 Mirëpo, nuk duhet harruar fakti, se

objektivisht gjermanët me shpërbërjen e Jugosllavisë e çliruan Kosovën nga pushtimi i egër serb, madje,

e bashkuan atë me Shqipërinë. Sigurisht, që ata e bënë për interesat e tyre gjeopolitike, por këto interesa

përkonin me interest madhore të shqiptarëve. U realizua ëndrra e kombit shqiptar-bashkimi kombëtar

dhe funksionimi i shtetit të pavarur shqiptar në ksuhtet e luftës botërore.138

Duke pasur parasysh që Kosova ishte pjesë e planit gjerman, në bisedimet e 21 dhe 22 prillit 1941,

në Vjenë ishin takuar ministry Italian Konti çiano dhe Rybentropit-ky i fundit kishte deklaruar, se:

“Hitleri dëshiron zvogëlimin sa më të madh të Serbisë, për arsye se territoret e saj do t’u epen Shtetit të

Pavarur Kroat dhe Shqipërisë. Gjithashtu para kapitullimit të Italisë fashiste më 9 shtator 1943, në

bisedimet e zhvilluara në Beograd më 5 shtator, ndërmjet Xhafer Devës dhe dr. Herman Neubahuer u

precizua që Kosova dhe viset e tjera shqiptare të bashkoheshin me shtetin amë. Marrëveshja u arrit në

bazë të analizës së Shtabit të Vermahtit ku thuhej se: “ shqiptarët kërkojnë pavarësi shtetërore dhe për

ta ai shtet, që do t’u sillte pavarësinë, do të ishte miku i tyre.139 Pra, pjesën më të madhe të Kosovës, e

ksihte pushtuar Gjermania, mirëpo në një takim të lartcekur në mes të Italisë dhe Gjermanisë, ishte

arritur marrëveshja që pjesa më e madhe e këtij territory të banuar me shqiptarë të vihej nën pushtetin

Italian dhe të bashkohej me Shqipërinë, më qëllim që në të ardhmen të parandalohej shndërrimi i

shqiptarëve në irredentista të lëvizjeve antigjermane.140

134 Lafter Nasi, Kosova dhe problemi kombëtar në vitet 1941-1943, në Studime Historike, nr. 3-4/2006, Tiranë, Instituti i Historisë, 2006, f.87, shih edhe: Ledia Dushku, Situata politike dhe shoqërore në Kosovë sipas raportit të Mazar Sopotit (12 nëntor -9 dhjetor 1941), Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 191. 135 Muharrem Dezhgiu, Çështja kombëtare shqiptare dhe bashkëpunimi i LNÇ-së shqiptare e jugusllave gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 40. 136 Nuridin Ahmeti, Qëndrimi Italian ndaj reformës agrare në Kosovë më 1942, Instituti Albanologjik, Gjurmime Albanologjike, Seria e shkencave historike, nr. 41/42. 2011/2, Prishtinë, 2012, f.30, shih edhe : Paskal Milo, Shqiptarët në Luftën e Dytë Botërore 1939-1943, Tiranë, 2014, f.154. 137Fehmi Rexhepi, Lufta e shqiptarëve për vetëvendosje e bashkim kombëtar gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 136, shih edhe Hakif Bajrami, Programet serbe për likuidimin e shqiptarëve 1941-1945, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore (Përmbledhje studimesh), Instituti i Historisë “Ali Hadri”-Prishtinë dhe Qendra e Studimeve Albanologjike-Tiranë, Prishtinë, 2014, f.27. 138 Muharrem Dezhgiu, Qëndrimi politik i Lef Nasit gjatë Luftës së Dytë Botërore, në Studime Historike, nr. 3-4/ 2013, Tiranë, Instituti i Historisë, 2014, f.239. 139 Sabit Syla, Shteti shqiptar dhe çështja e Kosovës 1939-1981, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2012, f. 31, shih edhe Muhamet Shatri, Kosoa në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f.36. 140 Neol Malcolm, Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë, 1998, f. 303.

157

Më 27 mars 1941 Hitleri shpalli planin e tij orientus, i cili u konkretizua më 12 prill në ndarjen e

përkohshme të Jugosllavisë sipas të cilave territory i “Serbisë së vjetër” u vë nën administratën

ushtarake gjermane, kurse Italisë iu përcaktuan kufij taktikë. Gjatë negociatave të Vjenës u mor vendimi

lidhur me caktimin e kufijve ndërmjet pushtuesve në Maqedoni dhe në Kosovë. Që në ditët e para pas

shkatrrimit të ushtrisë së Jugosllavisë forcat pushtuese gjermane, në bashkëpunim më ato italiane, u

vendosën në Kosovë dhe pushtuan gjithë territorin e saj. Gjermania si shteti më i fuqishëm i koalicioni

luftarak, lejoi që të plotësoheshin kërkesat territorial të Italisë, Bullgarisë dhe Hungarisë në territoret

shqiptare. Megjithatë, ajo mbajti nën kontrollin e vetë pjesën më të madhe të Kosovës.141 Në kuadër të

zonës pushtuese gjermane hynin rrethi i Mitrovicës, i Vuçitërnës, i Pudujevës (Llapit) dhe i Pazarit të

Ri. Administrate pushtuese gjermane që u vendos në këto treva ndoqi një politikë të dyfishtë përsa i

përket Kosovës. Nga njëra anë paraqitej si mbrojtëse e bashkësisë shtetërore serbe ku nxiste qarqet

serbe perreth M. Nediqit dhe Millan Açimoviqit që të kërkonin bashkimin e Kosovës me Serbinë, ndërsa

nga ana tjeter, Ministria e Punëve të Jashtme i rekomandoi administratës ushtarake gjermane që të

merrte parasysh edhe interest e shqiptarëve. 142 Menjëherë pas vendosjes së pushtimit gjerman në

Shqipëri, u krijua Komiteti Egzekutiv provizor, të cilin e udhëhiqte Ibrahim Biçaku. Komiteti i formuar

më 11 shtator 1943, rishpalli Pavarësinë e Shqipërisë, kurse më 14 shtator ai i drejtoi një thirrje popullit

shqiptar e cila përfundonte, “Rroft Shqipëria e Lirë”. Më 16 tetor u mblodh në Tiranë Kuvendi

Kombëtar i cili shpalli “Këshillin e Lartë të Regjencës. Ky kuvend përbëhej nga 243 delegatë, të cilët

përfaqësonin të gjitha prefekturat e Shqipërisë, ku 163 prej tyre ishin nga Kosova dhe nga trevat e tjera

shqiptare jasht kufijve të shtetit shqiptar të vitit 1913.143

Gjatë muajit prill dhe maj të vitit 1941 vazhdoi vëndosja e administratës, organeve shtetëore dhe

trupave ushtarake gjermane në rajonin e Mitrovicës dhe Vuçitërnës.144 Sistemi pushtues gjerman dhe

instacat e tij komandat dhe fuqitë e ndryshme qysh prej fillimit të pushtimit përfshinin në sistemin e vet

të gjitha fuqitë kolaboracioniste dhe formacionet e tyre dhe bashk me to përbënin një aparat të

përbashkët pushtues. Qyteti i Vuçitërnës ishte qendër rrethi, ku gjindeshin të gjitha formacionet e fuqive

ushtarake dhe policore gjermane dhe kusilinge. Në fillim, kryetar i qarkut të Mitrovicës ishte Xhafer

Deva, ndërsakomandant i xhandarmërisë ishte Pajazit Boletini. Kryetar i rrethit të Vuçitërnës ishte

Mustafa Alijeviqi e më vonë Jahja Kmeti, Asllan Boletini etj.145

Në zonën e pushtimit gjerman u krijua administrate kuisilinge e përbërë nga shqiptarë e serbë, por

pushtetin faktik e kishte komanda e trupave ushtarake gjermane. Qyteti i Mitrovices ishte seli e

Krajskomandanuturës 838, e cila deri në dhjetor të vitit 1941 ishte nën vartësinë e Feldkomandanturës

së Nishit, ndërsa pas janarit të vitit 1942, të Feldkomandanturës në Vërnjaçka Banjë.146 Pushtuesit

gjermanë, në ditët e para të pushtimit, krahas shtypjes me dhunë të ideve liridashëse zhvillonte edhe

politikë demagogjike. Pas pushtimit, forcat gjermane mënjehere filluan edhe vendosjen e administrates

civile. Në krye të çdo komune dhe prefekture u vendosen shqiptarët që i nënshtroheshin qëndrimeve

gjermane. Zgjedhja e kryetarëve të tillë bëhej në të njejtën mënyrë edhe në komunat e tjera të rrethit.

Shumë shpejt forcat gjermane filluan të vendosëshin edhe institucionet dhe organet e tjera të

141 Fehmi Rexhepi, Gjilani me rrethinë gjatë Luftës së Dytë Botërore (1941-1945), Prishtinë, 1998, f.60. 142 Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f. 21. 143 Sabit Syla, Qëndrimi i forcave politike dhe ushtarake të Shqipërisë ndaj Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 130-131. 144 Islam Dobra, Sistemi pushtues në Drenicë më 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 463. 145 Emin Pllana, Vuçiterna me rrethinë në kuadrin e sistemit pushtues fashist 1941-1945, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 297-298. 146 Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f. 26.

158

administratës pushtuese, si policinë e gjandarmërinë shqiptare të vendit, gjyqet, organet e ndryshme

financiare etj.147 Formimin e pushtetit kuisling shqiptar e mori mbi vete Xhafer Deva me bashkëpunëtor.

Prej fillimit të korrikut këtë funksion e merr “Komiteti Nacional i Shqiptarëve” edhe në LLap. Xhafer

Deva erdhi në rrethet e afërta së bashku me oficerët gjermanë, të cilët organizuan mbledhje në përmasa

rrethi, si dhe i emëroi nënprefektët e rretheve. Gjithashtu bëri ndërimin e nënpunësve, marrjen e

gjyqeve, postës etj. Nëper komunat u emëruan kryetarët e rinj dhe këshilltarët, ndërsa nëper fshatra

kryepleqtë.148 Në maj të vitit 1941 gjermanët themeluan të ashtuquajturën qeveri komisare të Millan

Aqimoviqit, e cila kishte për detyrë ti përtërijë organet e banovinave dhe ato locale të administratës

shtetërore në Serbi. Këshilli i komisarëve më 6 gusht të vitit 1941 nxori një dekretligj për rregullimin

dhe administratën në Kosovë, i cili hyri ne fuqi dy ditë më vonë. Sipas këti dekretligji parashihej që

qarku i Kosovës, me qendër në Mitrovicë, të përbëhet nga këto rrethe: Novi Pazari, Mitrovica, Vushtrria

dhe Pudujeva. Sipas këti dekretligji, kombësia shqiptare e ksihte përfaqësuesin e vet në rang të

ndihmësit të banit, i cili kishte të drejtë të merrte pjesë në shqyrtimin e të gjithave çështjeve, që kishin

të bënin me qarkun e Kosovës.149

Pushtuesi gjerman, qysh në marrëveshjen e 21 prillit të vitit 1941 propozoi edhe formimin e

institucioneve tjera administrative në territorin e Kosovës si: xhandarmërinë, financat, gjyqet etj.

Xhandërmeria u përbë nga shqiptarët e cila u vu nën kontrollen e kapitenit Pajazit Boletini, ki siapas

rregullimit administrative, të gjitha njesitë e xhandarmërisë ishin të detyruara të vepronin nën komandën

e tij. Ndërsa sa u përket financave, në fillim për to duheshin të kujdeshein komunat. Organi kryesor

administrative për financa u vendos në Mitrovicë. Sipas marrëveshjes së 21 prillit 1941 shqiptarët duhet

t’i marrin në rregull organet financiare. Edhe për gjyqet në Kosovë, sipas po të njejtës marrëveshje u

vendos që pushteti gjyqësor në fillim të funksionoj në komunë. Udhëheqja më e lart gjyqsore u vendos

në Mitrovicë. E cila merrej me shqyrtimin e ankesave dhe harmonizimin e kryerjes së punëve gjyqsore

nëpër rrethe dhe komuna. Kjo edhe ishte arsyeja, që në raportin e 21 prillit thuhej se pushtuesit duhet

njoftuar për formimin e gjyqeve e pastaj të njoftohet edhe I tërë populli.150 Në territorin e Qarkut të

Kosovës, egzistonte një gjyq i qarkut, i cili ishte nën juridiksionin e Gjyqit tëApelacionit në Nish. Me

rastin e emërimeve të personelit të gjyqeve përfillej proporcioni i numrit të banorëve të kombësisë serbe

dhe shqiptare.151

Një ndër problemet e rëndësishme me të cilin u ballafaquan shqiptarët në Zonën gjermane të

psuhtimit ishte ai i statusit të qarkut të Kosovës në kuadrin e shtetit kusiling serb. Prijesit shqiptarë të

asaj kohe i kishin filluar bisedimet me komanden gjermane qysh në muajin maj të vitit 1941. Pas këtyre

bisedimeve, komandanti i kombsorisë gjermane Eberhard, nënshkroi një marrëveshje me prijësit

shqiptar të Mitrovicës, Senicës, Pazarit të Ri, Vushtrrisë, Prishtinës, Podujevës, Drenicës, të Istogut dhe

të Pejës, sipas së cilës u sigurohej shqiptarëve pushteti i plotë në këto treva.152 Njëri nga protagonistët

kryesorë të shqiptarëve gjatë këti takimi ishte Xhafer Deva, për të cili flitej se ksihte punuar për

shërbimin e fshehtë gjerman edhe para pushtimit gjerman, ku edhe më vonë bëhet kryeshef i

administratës locale në Mitrovicë. Gjatë këti takimi u arrit marrëveshjan që shqiptarët ta ksihin

147 Izber Hoti, Lëvizja Nacionalçlirimtare në Prishtinëndhe rrethinë, Prishtinë, 1986, f.38. 148 Hakif Bajrami, Sistemi i pushtimit në Podujevë dhe rrethinë 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 314. 149 Ali Hadri, Sistemi i Pushtimit fashist në Kosovë (1941-1944), në revisten Kosova, nr. 7, Prishtinë, 1978, f.37. 150 Hakif Bajrami, Sistemi i pushtimit në Podujevë dhe rrethinë 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 320. 151 Hakif Bajrami, Sistemi i pushtimit në Podujevë dhe rrethinë 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 320. 152 Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f. 30.

159

pushtetinlokal në rajonet e banuara me shqiptar, mandej ata të ksihin të drejtë të hapnin shkolla etj.

Duhet përmendur, se një ndër temat kryesore që u shqyrtua në këtë takim në mes gjeneralit Eberhard

dhe parisë së shqiptarëve, ishte dëbimi i kolonistëve serbë dhe malazes nga Kosova. Sipas të dhënave

të kohës, gjenerali Eberhard u premtoi ndihmë shqipatrëve për largimin e serbëve, por insistoi që nuk

duhët marrur masa të sjpejta për largimin e tyre, por duhet pritur ndonjë moment te volitshëm. Mirëpo,

për fat të keq këto premtime ishin vetëm iluzione.153

153 Neol Malcolm, Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë, 1998, f. 305.

160

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

THE ALBANIAN ECUCATION AND THE MEASURE PROGRESS WITH

DOCUMENTATION EXAMMS IN CLASS

MARSELA DALIP ARAPAJ- University “ Ismail Qemali’ of Vlora , Albania

ABSTRACT:

Albania one ex communist country has doing educational progress in now days. The social, economic

and political demands require changes in education in order to increase the capacity of the educational

system. But these changes create a gap between the demands of society towards education and the

results it delivers. We are all aware that it suffers from serious shortcomings: old ways and structures

with recruitment, compensation and evaluation methods that have little to do with a good teaching and

learning. Among the complexity of problems facing the Albanian education system, evaluation and

monitoring have become a priority as they represent one of the areas where the weaknesses are more

evident.

Of course, there have been changes. Admission of students in universities through competitive

examination constitutes a big step forward. The establishment of the National Center of Evaluation

marks the beginning of the institutionalization process of evaluation institutions. But the reality presents

major problems that seek solutions. So, the performance evaluation is sporadic; in most of the cases it

is being carried out by school directors whose teaching experience is different from the profile of the

teacher that is being evaluated, etc.

The range of issues that are being addressed in the seminar aims to provide a picture of the problems

dealing with the monitoring and evaluation of education in Albania. Purposes of Formative Assessments

& Monitoring Student Progress Formative assessments inform instruction within and between lessons,

for both student and teacher. Formative assessments confirm what a student has mastered and identify

the learning that comes next for the student. This improves learning because instruction can be adjusted

while there is still time to act – before the graded event. Formative assessments involve students in

evaluating their own thereby promoting student met cognition and reflection.

Monitoring student progress with learning trackers (observation logs, observation forms, conferring

logs, etc.) provides the teacher with data, e.g., the degree to which the student has mastered a learning

target, who needs retouching, who needs additional challenges, what the next learning target should be,

how students should be grouped for small-group instruction, and who needs to be observed more closely

for a possible learning intervention. Meaningful information can come with purposely designed and

systematically used learning trackers which are then used to make decisions about student placement

and instructional pacing. “Effective teachers see things. They file those things away. They accumulate

evidence of proficiency. They know their students. No other assessor of student achievement has the

161

opportunity to see students like this over time. But beware...You must constantly ask yourself: What

did I really see? Am I drawing the right conclusion based on what I saw?” (Stiggins, 2001: 212)

Key words:Practice, exams, working class, Creating conference, teacher working plan, meeting, Take

Time to Reflect, Albanian language, Education directories, Teacher training, School documentation,

Children, Class, School program

II. GENERAL INFORMATION AND PURPOSE OF THIS PAPER RESEARCH:

The focus on results represents a radical change from the traditional way of gathering data on the

management resources and educational planning. New roles are demanded now by all players:

students, teachers and school directors, local and central levels of education administration,

inspectorates, and agencies responsible for gathering statistical data about the education systems,

and education decision makers and planners. These are more or less the ideas that accompany all

the seminar activities. The Albanian education should move forward quickly in order to be included

in the modern streamlines of educational developments. MOES, the National Center of Evaluation

and AEDP are working intensively in a number of directions. Firstly a Manual of School Quantity

indicator was developed.

Being it a powerful tool in the analyses of the educational process at school level, it provided the

basis for the development of a complete set of educational indicators at all three educational levels

in Albania. This set of indicators has been consulted with prestigious international institutions like:

CITO, University of Tel Aviv, etc. In the meanwhile, the Albanian education system was included

for the first time in an international evaluation program: PISA/OECD Program. Apart from the

opportunity to be confronted with international requirements, the benefit of this participation

consists in expected changes in the present curriculum at the Albanian school and gaining a highly

valuable experience in organizing such massive evaluations. On a parallel line, we are working to

include the Albanian educational system in the publications of well-known international

organizations. It has been identified a group of indicators that will represent the Albanian education

in these publications.Source: MOES, NATIONAL CENTER OF EVALUATION, AEDP/SOROS

DECEMBER 2001

LITERATURE REVIEW AND HYPOTHESES

School was the first target because all efforts for school improvement as a way to bring changes in

education, place the school in the center of these changes. It is a movement within the school community

where the school:

1. Sets out the vision and has a strategy to achieve its goals (being in the same line with the general

reform); Aims at improving the students performance and is focused at the quality of teaching

and learning;

2. Deals the internal and external conditions that increase changes;

3. Monitors and evaluates the process, progress and achievements.

4. The school improvement is a strategy that strengthens the school ability to face changes and

establish effective and flexible structures for a better student preparation.

162

5. A school committed to improvement becomes a school that thinks, reflects, learns and strives

to ensure a qualitative education rather than, just accept the directions coming from above

without criticism.

The school improvement is an obligation to all schools. Changes should start from within the

school, but the support from outside is also needed. Anyone involved in standardized testing knows

two things: the results take entirely too long to get back and are completely impersonal, making

that kind of feedback essentially irrelevant. In short, feedback needs to be personal, and it needs to

be fast. To that end, educators are beginning to refocus their attention on relevant, practical feedback

for students during lessons or very soon after, rather than relying only on summative assessments.

2.1 INTRODUCTION

Often it is said that when somebody enters a good school, he/she can instinctively perceive if the school

is hospitable, if students are interested and their schedule is busy, and if the building provides proper

conditions to serve good the purpose of the school. Many countries have developed a number of other

indicators that can help in judging about the climate of learning process in the school. They may be

used by external evaluators and the pedagogical staff of the school itself. This approach can be expanded

easily to collect information for the selection of curriculum, student behavior and safety and quality of

environment, in other words, for the delicate areas that are so important for a complete education.

The problem is that these delicate indicators and the instruments for measuring them are not yet in the

tools bag of the schools (directors and teachers), school inspectors and supervisors or Ministry officials.

Schools attempt to analyze themselves the process of change, but usually they do not posses sufficient

capabilities and experience to do this. In general, little research work on what happens in the school

during the process of change has been carried out.

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

5

First class Second Class Third Class Middle Class

School problem

School capacities

School examm

163

Source: Source: MOES, NATIONAL CENTER OF EVALUATION, AEDP/SOROS DECEMBER

2001

Many factors have contributed in strengthening the need for better and more in-depth information. As

it is well known, at the present conditions when difficulties are being encountered with the increase of

public expenses, the demand to deliver a better quality in education shall be forced as this would require

the best use of available resources. In many countries, the commitment to a process of quality

improvement has leaded to a greater school autonomy, which helped the schools to become more

responsible to achieve that efficiency they are asked for.

The “applied” research work has not been shared at local level, and if it does schools rarely benefit from

it. Here are a few tips on how to hold a student-teacher conference in your classroom. Long gone are

the days when only teachers had a say in their students’ education. Today’s teachers are finding that

when you give students the opportunity to have a say in their education, they are more likely to be

motivated and engaged to learn.

1. Encourage your students to come to the meetings with questions and concerns that they may

have.

2. Ask them to write down a few notes to bring with them and give them the opportunity to share

what they have to say

3. Let students know ahead of time that you will be having student-teacher conferences with

them. This gives them enough time to get prepared for it.

4. Conferences are a great way to get to know your students on a more personal level.

5. The students will feel like they really know you, which will help increase their trust with you.

6. Every chance that you get to meet with your students is an opportunity for assessment.

7. This way you will have less time assessing at the end of the marking period, as well as a lot of

notes to help you out when grading.

In order to monitor the education in Albania a number of limited indicators have been used traditionally,

which have not consisted in a system and which have ensured mainly information about the

registrations, participation, the termination of the education according to levels, the passing percentage

of the pupils, and some data about the teachers. The data collected in this way has more served as

statistics on the education than to analyze the events that have accompanied the development of the

education and to take the respective decisions. These data has been mainly used to foresee the most

necessary financial, material and human resources.

The information has been collected at the national, local and institutional level, but it has been used

very little in function of the local and school level. The actual and perspective developments of the

education, the total reform, the knowledge of the world experience in this field, the influence of the

international movement for drafting and using systems of indicators for the education are some of the

inciting to start this undertaking also in our country.

164

In the actual period of development, it is put forward strongly the request to collect objective and

accurate information in a professional manner, it is put forward the request to take decisions on the

basis of scientific analyses and studies, it is put the request for the communication of this information.

At the end all this information is needed in order to evidence the efficiency of the investments made in

education. For all the above-mentioned reasons, the undertaking of the initiative for drafting the system

of the indicators of the education in our country has become a necessity.

2 HYPOTHESES AND THE AIM OF THIS PAPER RESEARCH

In general, in the unconsolidated educational systems initially there is a rush towards the quantitative

growth and development. This has happened in our system as well. For the decision makers the main

questions they needed to address were: How many pupils have been there? How many can we attract?

Etc. Even for systems like ours, at some levels like pre-school and secondary education, these questions

still remain evident. Seen in relation to other questions, they aim to provide the decision makers with

explanations, which may enable them to determine development policies for these levels of education.

Their comparison with the same indicators in other countries would help to take more objective

decisions to fit the conditions in Albania and provide solutions through the most effective use of the

limited financial resources. The questions addressing the compulsory education are related to quality

00.5

11.5

22.5

33.5

44.5

5

Role of theStudent Answer

questionswith

accuracy andprecision and

allow forstudents topractice astrategyunder

supervision

Role of theTeacher Category 4

Guiding students toward self-reflection

Ask questions and seek out specificfeedback

165

assurance because at the present situation, for a various number of reasons, the dropout rate and the

number of students attending school non-regularly has increased.

This has derived, among other things, from the presence of new economic elements yet instable such

as the establishment in the rural areas of small private properties and the need to perform the agricultural

works using the free labor force including children at school age. The intensive demographic

movements and the fast growth of school population have caused in several areas high concentration of

this population that exceeds the maximal capacities of the existing school facilities. There are to be

mentioned here as well the newly established urban areas where the education infrastructure lacks

completely. Here the situation needs to be seen in its complexity in order to regulate the disproportion

that have aroused between the levels of educations.

An educational indicator shows something that is related to the efficiency and attitude of a school

system and could serve to train the decision makers. Usually, the educational statistic data do not contain

all the possible indicators. As all the indicators, independent from the area where they are used, the

educational indicators too focus in the main aspects of the object of their study.

As a consequence, it is expected from the indicators to give a general picture of the situation in the

system in general, of one of its aspects or one element. Of course, the indicators do not reveal us

everything about the school system, but as any other indicator, they provide an “immediate profile” of

the current situation. During parent-teacher conferences, students are included so they can talk about

their strengths, weaknesses, and goals.

a) They are sitting next toeach other on thesame side of the table.

b) The teacher and student are equals and can both look at the student’s work.

c) Three international conferences and three workshops brought together national coordinators,

representatives of international organizations and a network of research experts.

d) The authors are indebted to the countries who took part in the study, to the extremely engaged

national coordinators, to the expert teams who participated in the country visits and provided

valuable comments on the report and to the countries that hosted conferences and workshops.

CONCLUSIONS

It is common that a scholar built a model of educational system in order for him to understand better

how it functions. The same thing he should do with the indicators. A good example in this area is the

study of school effectiveness. Many studies performed in different aspects of the school have been

dedicated to the analyses of factors that appear to contribute to a relative success of some schools. The

success in general is measured in terms of school results, but in many cases even to serve the many

various criteria used from other schools.

1. Students’ performance are subject of interest to students above all, their parents, their teachers

and then other teachers and directors of the school, employers and the community of the

respective area. On a local level, students’ performance are of interest to local education

authorities, while on a national level these results are of interest to policy designers and

decision-makers.

2. Assessment of curricula is subject of interest not only to teachers, but also to students, parents,

designers of educational policies and decision-makers.

166

3. Assessment of teachers is of interest to management of the school and local authorities, as well

as to students, their parents and respective central authorities.

4. Assessment of overall functioning of education system concerns directly the policy makers and

educational central authorities and is object of their attention and their continues specified

actions

5. The researches in this directions allow sophisticated interpretations on the school efficiency

and to have a better understanding why a school achieves better results for all students,

independent from their social, ethnic and gender origin, while others, that appear to be more

efficient, have lower results for certain categories of students.

6. The use of indicators in comparable studies is common in the area of researches, but it is

considered from the majority as a starting point for the analyses process.

7. The interpretation of quantitative data, therefore of relevant indicators, cannot be carried out if

are not to be considered the values, objectives and structures of each education system. Thus it

can be made by national experts who have a better knowledge and understanding of the

functioning of the system.

Standards and the process of defining them make an important aspect of national assessment.

Assessment instruments and results should be based on standards because they are the ones to determine

and make clear the official curriculum thus, providing a more realistic view of students’ performance.

The answer to the question “How good is good enough?” has many dimensions, one of which entails

standards. Meanwhile, the process of defining standards is very complicated. One of the main tasks of

the Center of National Assessment and Examination is to define specific standards through the

implementation of first national assessment in the 4th grade.

The Center should utilize advanced statistical techniques in order to provide valid and useful

achievement standards. On the other side, the indicators are exposed to wrong interpretations andeven

to incorrect use. In countries where the position is not tenured, a trade-off must be found to make it

worthwhile for principals to invest time in professional development. Efforts also need to be made to

find the right candidates.

REFERENCES

Nevins, Allan, and Hill, Frank E. Ford: Decline and Rebirth 1933-1962. New York: Scribner’s,

1962/3.

Reader, W.J. Imperial Chemical Industries: A History, vol. 1, 1870-1926. Oxford University Press,

1970. Schumpeter, Joseph. The Theory of Economic Development. Cambridge, Mass.: Harvard

University Press, 1934; Original German Edition, 1911. Schumpeter, Joseph. Capitalism, Socialism

and Democracy. New York: Harper Bros., 1942. Siemens, Georg. Der Weg der Elektrotechnik;

Geschichte des Hauses Siemens. Freiburg: Alber, 1961. Sloan, Alfred P., Jr. My Years with General

Motors. Garden City, N. Y.: Double-day, 1964. Woodruff, Philip. The Men Who Ruled India. 2 vols.

New York: St. Martin’s Press, and London: Macmillan, 1954. Teacher pay for performance:

Experimental evidence from the Project on Incentives in Teaching.

Nashville, TN: National Center on Performance Incentives, Vanderbilt University

167

National Association of State Boards of Education (NASBE) Study Group on Teacher Preparation,

Retention, Evaluation, and Compensation (2011).

Gearing Up: Creating a Systemic Approach to Teacher Effectiveness. Arlington, VA; Author. 5

Newton, S. P. (2010).

Predictive validity of the performance assessment for California teachers. Stanford, CA: Stanford

Center for Opportunity Policy in Education.

Retrieved from http://scale.stanford. edu/; Wilson. M., & Hallum, P. J. (2006).

Using student achievement test scores as evidence of external validity for indicators of teacher

quality: Connecticut’s Beginning Educator Support and Training

168

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

THE EDUCATION SYSTEM, SCHOOL CLASSES AND THE STRENGTHENING OF

GOVERNANCE IN ALBANIA

MARSELDA PAVËL HASANI- University of Elbasani, -“Naun Doko” School Branch of Marinez

Roskovec

Abstract

Before considering specific ideas concerning the quality and governance of education, and discussing

the main challenges facing the developing countries, we should, in the first place, review some of the

main characteristics of the environment in developing countries.

Albanian school and education were organized and managed by the Albanian Government for the first

time in the history of Albania. Its educational activity focused on the establishment of the Albanian

Language as the official language of the new Albanian state, on the creation of the school content of a

national and democratic character; on the setting up of the education directorates in the main

prefectures, on the compulsory primary education and on the opening of high schools for teacher

training.

The purpose of this study is to test a theoretical causal model concerning how elementary and secondary

school principals can influence school student achievement through the frequency of implementation

of certain instructional leadership behaviors. After controlling for contextual variables, we hypothesized

that three latent variables related to principal instructional leadership (school governance, instructional

organization, school climate) affected student achievement. A total of 332 teachers and 56 school

principals participated in the study. We conducted separate analyses of the proposed model at the

individual and school level. The results confirm that the proposed model fit the data. We discuss the

theoretical and practical implications of the results.

Key words: Albanian language, education directories, teacher training, school documentation,

children, class, school program

169

III. GENERAL INFORMATION AND PURPOSE OF THIS PAPER RESEARCH:

About 30 % of the Albanian people are considered to live in poverty, defining the latter as a combination

of social – economic indicators. Poverty is more common in the countryside, where the poor occupy 80

% of the population. GINI coefficient at a national level has been calculated as 0.43 and indicates a high

inequality level. Unemployment as well, closely connected with poverty, is unequally spread from the

geographical point of view concentrating in the areas of Laç, Puka, Kuçova, Librazhd, Tropoja, Shkodra

The Albanian education has now passed from the emergent phase of assistance to that of development.

National education is developed based on the short term strategy of Pre-university Education which is

serving as a program for the undertaking of a wide system reform supported by the World Bank,

European Union and other donors.

In many countries, debt absorbs around 50% of the GNP. This situation makes it difficult to dispose

enough support for priorities such as education and healthcare. The New Technologies It is estimated

that around the world, almost two million people are not connected to electricity. On the other hand,

80% of the planet’s population has no access to telecommunication. This inconsistency is most apparent

in developing countries.

There is a direct correlation between under-development and the deterioration of the level of

education by the second half of the ’20 – ’30 of the twentieth century; efforts were made to organize

the legislative state, to introduce the Western European legislation to Albania. These years were

characterized by the stability of education, consolidation of primary school, establishment of the

complete system of high education. In 1933 the schools became state – owned. In September 1934 the

decree – law On the Structure of Education was proclaimed on whose basis the educational reform was

carried out.

3.1 INTRODUCTION

1.2 The scheme the Albanian Ministry

Education in Albania for primary, secondary, and tertiary levels are mostly supported by the state. The

academic year is much similar to that as in the United States, classes’ starts almost in September or

October and end in June or July. Albanian is the language of instruction in all public schools. The

education takes place in three stages such as the primary, secondary, and pre-university education.

However, there are about 5000 schools throughout the nation.

Elementary education is compulsory from grades 1 to 9, but most students continue at least until a

secondary education. Students must pass the graduation exams at the end of the 9th grade and also at

the end of the 12th grade in order to continue their education. The academic year is divided into two

semesters. The school week begins on Monday and ends on Friday.

The 'School life expectancy (primary to tertiary education)' of Albania is 16 years. The nation ranks

25th out of 167 countries. In 2015, the overall literacy rate in Albania was 98.7%; the male literacy

rate was 99.2% and female literacy rate was 98.3%.

170

Schooling Opportunity and Condition Rural regions in particular, but also poor urban districts very

often lack a comprehensive primary school network. Children in rural region often have to walk long

distances to school. Many girls are not allowed to attend schools some distance away because parents

are concerned about their daughters’ safety. Schools in developing countries are generally poorly

equipped. They lack textbooks and teaching materials.

Teaching Curricula The curricula are overloaded with subjects and do not meet the learning needs of

school children. No clear targets are defined. Cultural and regional factors are barely taken into

consideration. In many cases, teaching languages, which are unfamiliar to students, reduces learning

results. Innovative approach is lacking in teaching methods.

Group work and independent learning are not encouraged, while the capacity for independent critical

thought and problem solving, the use of technologies and the promotion of life skills are not given

adequate priority in many curricula. In the field of vocational training, lectures are often far too

theoretical and lack market relevance. These children have no time or money to attend school as many

families depend on their children’s contribution to their income. Generally, the teaching hours and

curricula take no account of these children’s life situation.

2 HYPOTHESES AND THE AIM OF THIS PAPER RESEARCH

This study aims to examine perceptions of politics among public sector employees as a possible

mediator between the supervisor's leadership style and formal and informal aspects of employees'

performance In this paper we are trying to analyze the role of leaders in Albanian conditions. We are

focus in three elements: Productivity, Adaptively of the leader roles, infectivity on job time. These three

elements are analyzed with indicators like that: Performance in job descriptions and monitory of

leader’s styles, organizational climates and innovative behavior.

4. LITERATURE AND REVIEW

One of the most direct consequences of poverty has been massive migration within the country and

abroad, which has considerably changed the demographic configuration in the majority of the areas of

the country leading to depopulation and abandonment of the northeast and remote mountainous areas,

and massive settlement in the suburban areas of the main towns, especially in Tirana and Durrësi. As

late as 1946, about 80% of the people were illiterate, principally because schools using the Albanian

language had been practically non-existent in the country before it became independent in 1912. Until

the mid-nineteenth century, the Ottoman rulers had prohibited the use of the Albanian language in

schools.

Turkish was spoken in the few schools that served the Muslim population. These institutions were

located mainly in cities and large towns. The schools for Orthodox Christian children were under the

supervision of the Ecumenical Patriarchate of Constantinople. The teachers at these schools usually

were recruited from the Orthodox clergy, and the language of instruction was Greek. The first school

known to use Albanian in modern times was a Franciscan seminary that opened in 1861 in Shkodër,

though there are mentions of Albanian schools by Franciscans since 1638 From about 1880 to 1910,

several Albanian patriots intent on creating a sense of national consciousness founded elementary

schools in a few cities and towns, mostly in the south, but these institutions were closed by the Ottoman

171

authorities. The advent of the Young Turks movement in 1908 motivated the Albanian patriots to

intensify their efforts, and in the same year a group of intellectuals met in Monastery to choose

an Albanian alphabet. Books written in Albanian before 1908 had used a mixture of alphabets,

consisting mostly of combinations of Latin, Greek, and Turkish-Arabic letters.[citation needed]

The participants in the Monastery meeting developed a unified alphabet based on Latin letters. A

number of textbooks soon were written in the new alphabet, and Albanian elementary schools opened

in various parts of the country. In 1909, to meet the demand for teachers able to teach in the native

tongue, a normal school was established inElbasan. But in 1910, the Young Turks, fearing the

emergence of Albanian nationalism, closed all schools that used Albanian as the language of instruction.

Even after Albania became independent, schools were scarce. The unsettled political conditions caused

by the Balkan Wars and by World War I hindered the development of a unified education system.

When World War I broke out (1914), Albanian education in Albania was virtually non-existent. Apart

from the Turkish educational institutions, the local schools were mostly Greek-, Romanian- and

Serbian-speaking Source: Education in Albania Encyclopedias on line.

4.1 THE PURPOSE OF THE STUDY

A. As a result, in many regions of the world, student enrolment has dramatically increased over

the past decade. In South Asia, almost 30 million new students have entered the education

system since 1999, and in Sub-Saharan Africa, more than 20 million new students enrolled

during the same period.

B. While such relatively rapid growth is laudable and unprecedented, this massive expansion of

schooling has significantly strained existing education system. Teacher and facility shortages

are acute?

C. Other issues are perhaps more threatening than the shortages of teachers and facilities. Among

these are the lack of effective teaching practices and very little accountability for student

learning among teachers and education managers. In short, quality is suffering. Millions are

entering the doors of schools for the first time, but too few are learning. Grade-level testing

indicates that even at Grade 6, many students still cannot read nor do basic mathematics. It is

important to recognize that expanding access to education alone is not sufficient for it to

contribute fully to the development of the individual and the society.

D. As framework of action, access to quality education is the right of every child. Quality should

be placed at the heart of education since it is a fundamental determinant of enrolment, retention

and achievement.

E. The process will be based on how well students are taught, how much they learn, which in turn

will influence how long they stay in school. Such education has implications for efficiency of

the system, retention, repetition and drop out rates. It must be relevant to the needs of all

recipients.

Education results in the system are weak, especially when measured against the labor market needs and

achievements in the other countries of the region which the need for labor hand in Albania have to

compete with. Bentler, P.& Bonett, D. (1980). The Albanian children take 8.6 years of schooling on

average, a figure which ranks Albania behind many countries of the region. Our children also take

almost 6 years less of education than the average of EU. Although the universal primary education is

increased, the attendance percentage in high school (grades 9-12) is low (about 50%). The low average

grades of education are also a result of the changes of the market in certain regions and according to

income groups. The level of the Albanian students lags behind the other countries of the region with

which the labor hand in Albania competes.

172

3.3.2 LITERATURE REVIEW AND HYPOTHESES

The 1946 Education Reform Law provided specifically that Marxist-Leninist principles would

permeate all school texts. This law also made the struggle against illiteracy a primary objective of the

new school system. In September 1949, the government promulgated a law requiring all citizens

between the ages of twelve and forty who could not read to attend classes in reading and writing.

Courses for illiterate peasants were established by the education sections of the people's councils. The

political organs of the armed forces provided parallel courses for illiterate military personnel.

In addition to providing for free seven-year obligatory elementary schooling and four-year secondary

education, the 1946 law called for the establishment of a network of vocational, trade, and teacher-

training schools to prepare personnel, technicians, and skilled workers for various social, cultural, and

economic activities. Another education law adopted in 1948 provided for the further expansion of

vocational and professional courses to train skilled and semiskilled workers and to increase the

theoretical and professional knowledge of the technicians.

In the 1950s, the school system was given a thorough Soviet orientation in terms both of communist

ideological propaganda and central government control. Secondary technical schools were established

along the same lines. In 1951 three institutes of higher learning were founded: the Higher Pedagogic

Institute, the Higher Polytechnical Institute, and theHigher Agricultural Institute, all patterned on Soviet

models. Most textbooks, especially those dealing with scientific and technical matters, were Soviet

translations. Courses for teacher preparation were established in which the Russian language, Soviet

methods of pedagogy and psychology, and Marxist-Leninist dialectics were taught by Soviet

instructors. A team of Soviet educators laid the structural, curricular, and ideological foundations of the

E. Hoxha University at Tirana (now called University of Tirana), which was established in 1957.

By 1960 the system of elementary and secondary education had evolved into an eleven-year program

encompassing schools of general education and vocational and professional institutes. The schools of

general education consisted of primary grades one to four, intermediate grades five to seven, and

secondary grades eight to eleven. In October 1960, however, as Soviet-Albanian tensions were reaching

the breaking point, the Albanian Party of Labor issued a resolution calling for the reorganization of the

whole school system. The resolution's real aim was to purge the schools of Soviet influence and rewrite

the textbooks. An additional year was added to the eleven-year general education program, and the

whole school system was integrated more closely with industry in order to prepare Albanian youth to

replace the Soviet specialists, should the latter be withdrawn, as they eventually were in 1961.

1. The situation is more acute with around 4 million teachers needed to meet EFA 2015 targets.

A well-defend national policy is required to ensure that all schools are staffed. Posting teachers

to rural schools in areas where they are not fluent in the language can harm quality.

2. Good learning outcomes are associated with teachers who make plans for teaching, putting into

practice what they have learned particularly in in-service courses, correct and improve students’

work regularly.

3. Head teachers are critically important to this Endeavour. They emphasize teaching and learning

in their management.

4. Research studies show the following in well-performing schools: Well structured, visible and

transparent school management involving all staff; Regular monitoring of student performance

and teaching practice combined with support for professional

173

5. One major emphasis in the educational arena in the early 21st century has been the continuing

demand for greater accountability to increase student performance.

6. National and state expectations require schools to ensure that all students achieve mastery of

curriculum objectives, and local schools focus on implementing those requirements to the best

of their ability. As a result, leading instructional efforts in a school has evolved into a primary

role for school principals. The operating expenses in education is managed by the local

government. It is important that the school continuously plays an active role in the use of this

part of the budget. Bentler, P.& Bonett, D. (1980).

Actually the school should take part in the planning of its expenses for the items mentioned above and

introduce to the commune or municipality in the draft budget of the school for the coming year.

The education institution should be directly involved to manage and follow the expenses all the time,

in compliance with the concrete plan approved by the commune or municipality.

Another element of school financing is the space of the educational institutions to ensure additional

resources through the contribution of the community, parents, business and particular sponsors, as well.

Source: (Manasse, 1985; Zmuda, Kuklis, & Kline, 2004).

3.3 BUILDING AND SUSTAINING A SCHOOL VISION

If you are not sure of where you want to go, how will you ever get there?

All schools need principals to exercise their roles as instructional leaders who ensure the quality of

instruction (Portin et al., 2003). Thus, there is a need to spend time in classrooms observing the process

of teaching and learning while also balancing other needs such as student safety and parent

relationships. Fulfilling these multiple responsibilities well requires principals to possess an inner

compass that consistently points them toward the future interests of the school, never losing sight of

their schools' visions, missions, and goals.

Principals of high-achieving schools are confident that they will accomplish their vision and goals

despite challenges and setbacks and, thus, serve as role models for staff and students (Cotton, 2003).

And when milestone achievements are reached, those successful results are celebrated.

.

A series of counseling organs about different aspects of education operate in the Ministry of Education

and Science.

Institute of Curricula and Standards ICS has been operating as a national public institution depending

on the Ministry of Education and Science since 2003. Its mission is the development of the curricula

and achievement standards for different school levels. Training and Qualifications Center for Education

174

TQCE has started to operate since 2005. The Center’s mission is to assess the needs for the teacher and

school principal trainings as well as develop national training programs.

The experience of the recent years has shown that there is no coordination and harmonization of the

activities among these three institutions so as to fulfill the national education objectives formulated in

the national strategy. Their management is of a low level because collegial managing and decision

making organisms lack. The change of the status and of the statute of these three institutions is now a

primary need of the Ministry of Education and Science which is also involved in the Education

Excellence and Equity Program (EEE-P)

CONCLUSIONS

1. Advancing, creating and disseminating knowledge through research and providing as part of

its service to the community, relevant expertise to assist societies in cultural, social and

economic development;

2. Helping to protect and enhance societal values by training students in the values that form the

basis of democratic citizenship and enhance critical and forward-looking function. While

organizing the follow-up of the World Declaration, quality appeared as one of the most constant

criteria adopted by all regional strategies throughout the world.

3. It is universally acknowledged that to implement the mission of higher education, quality is

among the most important conditions to fulfill.

4. Quality in Higher Education is a multidimensional concept which should embrace all its

functions and activities: academic programmers, research and scholarship, staffing, students,

building facilities, equipment, service to the community and the academic environment.

5. Quality is important because it sets the standards that defy ne a University’ s intellectual

standard which conditions the vision and capacity of graduates and of a nation to manage its

own affairs. (Saint, 1992)

But this is not enough. Because the demand for teachers varies across subjects, the planning team must

also determine critical district needs for more teachers in specific subject areas. In recent years, for

example, teachers of mathematics, science, bilingual education, and special education have been in high

demand. Similarly, school districts sometimes seek teachers with particular characteristics.

Most of the National Quality Assurance bodies are highly dependent on government. In terms of

mandate and activities, they all have the authority to assess higher education institutions and/or

programmers, to approve new programmers and to approve or refuse the creation of new private tertiary

institutions. Most of the Agencies now cover both public and private institutions.

While emergency-certified teachers usually receive better benefits and higher salaries than substitute

teachers, their employment status is conditional on satisfying requirements for full certification within

a grace period, typically three years. This pool is another good source of permanent teachers for districts

with teacher shortages. Because substitute and emergency-certified teachers have teaching experience

in the partner district, they know the student population well. Many are of racial/ethnic minority

backgrounds and are knowledgeable about the cultures of students of color. Because most possess

bachelor’s degrees, they can complete the coursework required for certification within a relatively brief

period, even if they are taking courses part-time

175

Partnerships with a history of collaboration and a system of open communication are more apt

to succeed in solving implementation difficulties than partnerships with no previous

collaborations or with poor communication.

REFERENCES

1) UNESCO (2005). EFA Global Monitoring Report - The Quality Imperative, 477 p.

2) UNESCO (2005). Education Pour Tous en Afrique: EPT, Repres pour l’Action, 300 pp.

3) UNESCO (1998). Higher Education in the Twenty-First Century: Vision and Action - Final

Report, 134p.

4) UNESCO (2009). EFA Global Monitoring Report: Overcoming Inequality - Why Governance

Matters, 463p.

5) UNU (2009). Innovating to Revitalize Education in Sub-Saharan Africa: The Role of Innovating

Centres, 113p.First and foremost, principals need to have a clear vision for their schools Source:

(Manasse, 1985; Zmuda, Kuklis, & Kline, 2004).

6) Schools need principals who strive to ensure the quality of instruction in their schools (Harris,

2007; Marzano et al., 2005; Portin et al., 2003).

7) Principals of high-achieving schools expect teachers and students to meet the schools' goals

(Leithwood & Riehl, 2003).

8) Principals of high-achieving schools are confident that their schools can meet their goals (Cotton,

2003).

9) Principals who focus on school improvement have more effective schools (Shen & Hsieh, 1999).

Principals of high-achieving schools communicate to all stakeholders that learning is the school's

most important mission (Cotton, 2003; Marzano et al., 2005)

Chandler, Alfred D., Jr. Strategy and Structure. Cambridge, Mass.: M.I.T. Press, 1962. Chandler,

Alfred D., Jr., and Salisbury, Stephen. Pierre S. Du Pont and the Making of the Modern Corporation.

New York: Harper & Row, 1971. Drucker, Peter F. The Future of Industrial Man. New York: John

Day, 1942. Drucker, Peter F. Concept of the Corporation. New York: John Day, 1946; revised

edition, 1972. Title of British edition: Big Business. London: Heinemann, 1946. Drucker, Peter F. The

New Society. New York: Harper & Row, 1950. Eells, R.S.F. and Walton, C.C. Conceptual

Foundations of Business. Homewood, Ill.: Irwin, 1961. Emmett, Boris, and Jeuck, John C. Catalogues

and Counters; A History of Sears, Roebuck & Co. Chicago: University of Chicago, 1950.

176

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

GJUHA E PAKICAVE KOMBËTARE VLERË APO RREZIK

PhD Melihate ZEQIRI-Mësimdhënëse e lëndës Gjuha shqipe, Prishtinë

Abstrakt

Në këtë kumtesë, ne do të trajtojmë çështjen e vlerës kombëtare të gjuhës amtare dhe rrezikun që mund

të ketë gjuha e pakicave. Gjuha quhet e nënës, sepse rrjedh nga ajo që na jep qumësht, që së bashku me

qumështin na jep edhe afërsinë e të folurit. E gjuha e nënës, e të gjithëve është shumë e bukur. Vlerë e

gjuhës amtare është hapja e katedrës, e cila mund të zhvilloj punë kërkimore shkencore dhe

mësimdhënien. Përgatitja e planprogrameve mësimore në gjuhën e pakicave. Roli i mësimdhënies për

mësimin e gjuhës amtare. Strukturimi i aktiviteteve me rol të rëndësishëm kombëtar. E drejta dhe ruajtja

e gjuhës së nënës me ligj. Për ruajtjen e vlerës kombëtare të gjuhës nevojitet bashkëpunim i madh me

shoqatat, veprimtarit me studiuesit dhe aktivistëve. Mirëpo, interesat e përbashkëta ndihmojnë në

ruajtjen e identitetit kombëtar. Rrezik është emigracioni, i cili bëhet për shkaqe ekonomike, prandaj

zhdukja e njerëzve rrezikon zhdukjen e gjuhës. Për t’i shpetuar rrezikut të gjuhës duhet të përgatiten

projekte për promovimin e kulturës e të gjuhës së pakicave.

Fjalët kyçe: gjuha, pakica, vlera, rreziku, ligji, planprograme, projekte.

Gjuha e pakicave kombëtare vlerë apo rrezik

“Ajo që në gjuhë është e përhershme, janë ndryshime!t” – Egon Fekete

Respektimi i të drejtave të pakicave dhe personave, të cilët u përkasin atyre është faktor me rëndësi

për paqe, stabilitet dhe demokraci. Ndersa, përdorimi i gjuhës dhe kulturës së pakicës është shënjë e

pasurisë dhe e vitalitetit të qytetërimit evropian. E drejta për përdorimin e gjuhës së pakicës kombëtare

në esencë bënë pjesë në një seri të së drejtave të kultivimit të kulturës dhe traditës së vet. Mirëpo,

rëndësia e ruajtjes dhe përdorimit të lirë të gjuhës është e tillë që duhet të ndahet dhe veçenarisht të

shqyrtohet.

Në Republikën e Kosovës gjuhë zyrtare janë Gjuha Shqipe dhe Gjuha Serbe, kurse gjuhë zyrtare që

kanë status në nivel komune janë gjuha Turke, Boshnjake dhe Rome, përdorimi i të cilave është në

pajtim me ligjin(Kushtetuta RK, neni5,f.2 ). Mirëpo, gjuhë zyrtare në nivel vendi e treta me rend është

gjuha angleze. Pra, përdorim të dendur kanë Gjuha shqipe, serbe dhe angleze, të cilat janë pjesë e çdo

dokumenti zyrtar. Por, gjuha shqipe në Kosovë ka qenë dhe ende mbetet e ndikuar nga termet e

anglishtes dhe të serbishtes.

Në Kosovë gjuha serbe ka zënë vend të rëndësishem në përdorim të saj, pasiqë këtu jeton një numër

i madhë i qytetarëve serbë, të cilët në nivel vendi udhëheqin dhjetë komuna. Ata kanë të drejtë ligjore

për udhëheqjen komunale në gjuhën e tyre, edhe shkollimi i tyre bëhet me planprograme të Serbisë.

177

Njëherit kemi përdorim të madhë të toponimeve sllave në Kosovë, të cilat do t’i mbledhimpër t’i

prezentuar në konferencat e ardhshme. Edhe boshnjakët kanë të drejtë të përdorimit të gjuhës sipas

Kushtetutës së Kosovës, por që arsimimi i tyre dhe Romëve bëhet me planprogram të arsimimit kosovar.

Kurse gjuha turke gëzon të drejta të njëjta me këto minoritete, përveç se ky komunitet ka arritë të ketë

Katedrën e Gjuhës Turke për të studiuar në Universitetin e Prishtinës, në Fakultetin e Filologjisë, me

planprograme të miratuara nga Universiteti dhe Agjensia e Akreditimit.

Sipas Kushtetutës së Kosovës, neni 47- E Drejta për Arsimin, pika 1. (Kushtetuta, 2008:14) Secili

person gëzon të drejtën e shkollimit themelor pa pagesë. Shkollimi i detyrueshëm rregullohen me ligj

dhe financohet nga fondet publike.

2. Institucionet publike sigurojnë për secilin person mundësi të barabarta për t’u arsimuar, sipas aftësive

dhe nevojave të veçanta të tij/saj.

Ligji për përdorimin e gjuhëve në procesin e arsimit u garanton të drejtën pakicave në Kosovë që të

arsimohen në gjuhën e tyre amtare, duke filluar nga institucionet parashkollore deri në ato universitare.

Fondi për të Drejtën Humanitare vlerëson se ky ligj, në mënyrë të përgjithshme respektohet sa u

përket turqve dhe boshnjakëve, pasi nxënësit e këtyre komuniteteve mësimet i ndjekin në gjuhën e tyre

amtare dhe me planprograme të shkruara në gjuhën turke dhe boshnjake.

Edhe nxënësit tjerë, përveç komunitetit serb, mësimet i ndjekin sipas planprogramit të Ministrisë së

Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, por nuk mësojnë në gjuhën e tyre amtare. “Turqit, boshnjakët,

ashkalinjtë, egjiptasit dhe një pjesë e goranëve që shkollohen në gjuhën boshnjake, mësimin e ndjekin

në shkollat që janë kompetencë e Ministrisë së Arsimit në Kosovë. Ndërsa, serbët, goranët që shkollohen

në gjuhën serbe, mësimin e ndjekin sipas planprogrameve të Qeverisë së Serbisë”. 154

Sipas Kushtetutës së Kosovës, (neni 59, faqe 19); Të Drejtat e Komuniteteve dhe Pjesëtarëve të

Tyre, pjesëtarët e komuniteteve kanë të drejtë që, në mënyrë individuale ose si komunitet: 1. të shprehin,

mbajnë dhe zhvillojnë kulturën e tyre dhe të ruajnë elementet thelbësore të identitetit të tyre,

përkatësisht fenë, gjuhën, traditat dhe kulturën e tyre; 2. të marrin arsimim publik në të gjitha nivelet,

në njërën nga gjuhët zyrtare të Republikës se Kosovës, sipas zgjidhjes së tyre; 3. të marrin arsimim

publik parafillor, fillor dhe të mesëm, në gjuhën e tyre, deri në masën e përcaktuar me ligj, ku pragu për

themelimin e paraleleve a shkollave të veçanta për këtë qëllim, do të jetë më i ulët sesa ai që përcaktohet

rëndom për institucionet arsimore; 4. të themelojnë dhe të menaxhojnë institucionet private të arsimit

dhe trajnimit, për të cilat mund të jepet ndihma financiare publike, në pajtim me ligjin dhe standardet

ndërkombëtare; 5. të përdorin gjuhën dhe alfabetin e tyre lirisht në jetën private dhe publike; 6. të

përdorin gjuhën dhe alfabetin e tyre në marrëdhëniet e tyre me autoritetet komunale ose me zyrat lokale

të autoriteteve qendrore në fushat në të cilat ata përfaqësojnë një pjesë të mjaftueshme të popullatës, në

pajtim me ligjin. Shpenzimet e bëra për interpretuesit ose përkthyesit, do të mbulohen nga autoritetet

kompetente; 7. të përdorin dhe të shfaqin simbolet e komunitetit, në pajtim me ligjin dhe standardet

ndërkombëtare; 8. të regjistrojnë emrat personal në formën e tyre origjinale dhe në shkrimin e gjuhës

së tyre, si dhe emrat e tyre t’i kthejnë në formën origjinale, nëse u janë ndryshuar me dhunë; 9. të kenë

emërtime lokale, emërtime të rrugëve dhe tregues të tjerë topografikë, që pasqyrojnë dhe janë të

ndjeshëm ndaj karakterit shumetnik dhe shumëgjuhësor të zonës përkatëse; 10. të kenë qasje të

garantuar dhe përfaqësim të veçantë në mediet transmetuese publike si dhe programet në gjuhën e tyre,

në pajtim me ligjin dhe standardet ndërkombëtare; 11. të krijojnë dhe të përdorin mediet e tyre vetjake,

përfshirë këtu ofrimin e informacioneve në gjuhën e tyre, ndër të tjera, përmes gazetave ditore e

154Nadie Ahmetihttps://www.evropaelire.org/ Shikuar për herë të fundit më, 22.1.2018

178

shërbimeve kabllore, dhe përdorimin e një numri të rezervuar të frekuencave për mediet elektronike, në

pajtim me ligjin dhe standardet ndërkombëtare. Republika e Kosovës do të marrë të gjitha masat e

nevojshme për sigurimin e një plani ndërkombëtar të frekuencave, për t’i mundësuar komunitetit Serb

në Kosovë qasje në një kanal televiziv të pavarur, të licencuar në gjuhën Serbe, në mbarë Republikën e

Kosovës; 12. të gëzojnë kontakte të papenguara ndërmjet tyre përbrenda Republikës së Kosovës, dhe

të themelojnë e të mbajnë kontakte të lira dhe paqësore me personat në cilindo shtet, sidomos me ata që

kanë të përbashkët identitetin etnik, kulturor, gjuhësor a fetar, ose trashëgiminë e përbashkët kulturore,

në pajtim me ligjin dhe standardet ndërkombëtare; 13. të gëzojnë kontakte të papenguara me dhe të

marrin pjesë, pa diskriminim, në aktivitetet e organizatave joqeveritare lokale, rajonale dhe

ndërkombëtare; 14. të themelojnë shoqata të kulturës, artit, shkencës dhe arsimit, si dhe shoqata të

studiuesve e shoqata të tjera për shprehjen, avancimin dhe zhvillimin e identitetit të tyre.

Sipas këtyre pikave, këto komunitete tani gëzojnë pjesën dërrmuese. Rëndësia e përdorimit të lirë

të gjuhës amtare është shumë me rëdësi. Andaj, ajo është e garantuar me dokumente të shumta

ndërkombëtare, dhe ajo si në rrafshin ndërkombëtar dhe atë rajonal. Ndër dokumentat univerzale

gjithsesi duhet të përmenden burimet juridike më të rëndësishme ndërkombëtare – Pakti ndërkombëtar

për të drejtat civile dhe politike (neni 27), si dhe Deklarata e Kombëve të Bashkuara për të drejtat e

pjesëtarëve të pakicave kombëtare, etnike, fetare dhe gjuhësore (nenet 2,4). Në rrafshi rajonal duhet

thekësuar Konventa për mbrojtjen e pakicave kombëtre të Këshillit Europian (1995.).

Kontributi i shqiptarëve të Zarës së Kroacis dhe arbëreshëve të Italisë

Në Zarë të Kroacisë zyrtarisht u hap gjimnazi në gjuhën shqipe. Rasti i shqiptarëve në Zarë është

pothuajse i pari në botë, ku një pakicë gëzon të drejtën e hapjes së një gjimnazi në gjuhën e saj. Drejtori

i gjimnazit “Vlladimir Nazor”, Rade Shimiçeviq u uroi mirëseardhjen nxënësve me mësim në gjuhën

shqipe në këtë shkollë.155

Ambasadori i Republikës së Shqipërisë në Kroaci, Ilir Melo theksoi: “Kjo është një ngjarje e shënuar

dhe me rëndësi të veçantë dhe është ngjarje historike, sepse para 300 vjetëve këtu kanë ardhur një

gjeneratë e shqiptarëve nga veriu i Shqipërisë, por edhe një gjeneratë tjetër që kanë ardhur në 100 vitet

e fundit. Është rast që edhe arbëneshët e Zarës të mësojnë gjuhën shqipe. Është moment i rëndësishëm

historik se në këtë ditë ka filluar mësimi në gjuhën shqipe për ta ruajtur gjuhën, kulturën dhe

traditën shqipe. Ambasada e Shqipërisë, do të japë gjithë ndihmesën e duhur”.

Përfaqsuesi i Ambasadës së Kosovës, Uliks Emra, në fjalën e tij të rastit mes tjerash theksoi:

“Krenaria dhe pasuria më e madhe e shqiptarëve është gjuha shqipe, dhe kjo është ngjarje jo vetëm

historike por edhe e veçantë. Ambasada e Kosovës do të mbështesë gjithë aktivitetet e këtilla. Populli

shqiptar është popull që nuk harron dhe kurrë nuk do ta harrojë miqësinë që ka historikisht me popullin

kroat”.

Vlen të theksohet se një numër i konsideruar i njerëzve janë edhe të habitur me mbështetjen që i jep

populli dhe shteti, popull dhe shtet mjaft i civilizuar në këtë drejtim, për dallim nga popuj dhe shtet që

pengojnë dhe cungojnë arsimimin në gjuhën amtare shqipe. Agjencioni për arsim dhe edukim, ka dhënë

mendim pozitiv për kurikulën e lëndës gjuha shqipe dhe kultura sipas “Modelit C” për shkollat e mesme,

që nënkupton që sipas kurikulës së përmendur, nga viti shkollor 2016/2017, mësimi i gjuhës shqipe dhe

kulturës (Modeli C), mundë të mbahet- zhvillohet për nxënësit e interesuar pranë shkollës tuaj

“Vlladimir Nazor”. Në kuadër të këtij plan-programi, të miratuar nga Ministria e arsimit të R. së

155

16 Tetor 2016 http://shqiptarja.com/mobile/

179

Kroacisë, sipas Standardeve Shtetërore Pedagogjike të edukimit dhe arsimimit, sipas gazetës Zyrtare

(Narodne Novine 63/2008, cl.43, stav 3, alinea 3), nxënësit shqiptar të shkollës së mesme do të njihen

krahas lëndëve tjera të përgjithshme shkollore, edhe me lëndët: gjuhë e letërsi amtare-shqipe, histori,

gjeografi, art figurativ dhe artin muzikor.

Për seminarin me titull “Gjuha e pakicat gjuhësore: shqipja dhe arbërishtja”, që u zhvillua në

Romë, më 22 shkurt 2016, mund të thuhen vetëm fjalë të mira, si nga pikëpamja e temës së gjetur, ashtu

edhe për nga cilësia e panelit të folësve156, organizuar nga Ambasada pranë njësisë numër një të bashkisë

së Romës. Arsyeja e lindjes e konceptimit të kësaj veprimtarie ishte përkujtimi i Ditës Ndërkombëtare

të Gjuhës Amtare, shpallur nga UNESCO në vitin 1999.

Seminari përfshiu disa ekspertë të temës: ish-ministrin italian të Arsimit, Luigi Berlinguer;

profesorin e Pontificia Università Urbaniana, Ardian Ndreca; prof. Domenico Morelli, ish drejtues i

ministrisë së Arsimit e veprimtarë i kulturës arbëreshe dhe prof. Edmond Çali, lektor i gjuhës shqipe

pranë Universitetit Lindor të Napolit. Krahas tyre, morën fjalën për përshëndetjet institucionale, E

Ngarkuara me Punë a.i. Vera Cara dhe përgjegjësi për integracionin e njësisë numër një, Emiliano

Monteverde.

Në fjalën e tij, prof. Berlinguer vlerësoi lart kontributin e arbëreshëve, si për ruajtjen e përcjelljen

e gjuhës amë ashtu edhe për kontributin e rëndësishëm dhënë Italisë, formimit të shtetit italian, e më

parë ndërgjegjësimit për nevojën e ndërtimit të këtij shteti. Prof. Berlinguer njoftoi se pas pak ditësh do

të jetë në Kalabri për të takuar kryebashkiakët arbëreshë por edhe mësuesit arbëreshë të shkollave

fillore. Angazhimi ka si synim shtrirjen e rrjetit institucional e të shoqërisë civile që nisi të ndërtohet në

San Paolo Albanese në muajin tetor të vitit të kaluar. Rrjeti synon përfshirjen e këtyre subjekteve për të

promovuar kulturën e përcjellë gjuhën arbëreshe te gjeneratat e reja, ku kjo po trashëgohet me vështirësi,

të diktuara edhe nga mungesa e fondeve për mësimdhënien në shkollat përkatëse. Ky fakt u vu në dukje

nga fjala e prof. Morelli, i cili theksoi si Ligji 482 i vitit 1999 parashikonte një mbulim financiar

domethënës për zbatimin e tij.

Gjatë diskutimit u përmendën edhe shifrat e lidhura me gjeneratat e dyta të shqiptarëve të Italisë,

që kanë nevojë për mbështetje për të mësuar gjuhën amë. Janë më shumë se 138 mijë të miturit shqiptarë

që jetojnë në Itali (27% e tërë komunitetit), ndër të cilët 108mijë frekuentojnë shkollat italiane. Këto

qendra të merren model për ruajtjen e gjuhës së pakicave kombëtare.

Në esencë çdo e drejtë e ka dimensionin kolektiv. Sikurse një njeri e përdorë gjuhën për të

komunikuar me të tjerët, të cilët atë gjuhë e njohin, ashtu si shprehje e lirë, bashkimi, shoqërimi etj.,

nuk mund të paramendohen pa të tjerët. Dhe më në fund, njeriu nuk mund të shijojë në të drejtat

individuale, a njëkosisht të jetë anëtar i grupit etnik të shtypur apo të privuar nga të drejtat ligjore, ose

të pakicës nacionale të rrezikuar.

Juristi i njohur amerikan, Adis vjen madje deri të përfundimi, “se mënyra e vetme për t’u kuptuar

koncepti i të drejtave të pakicave është që ato të të trajtohen si të drejta të grupit!”

Pëfundime

156 Shikuar për herë të fundit 27.2.2018www.shqiptariiitalise.com

180

Thelbi i zgjidhjes së drejtë të çështjes së pakicave, qëndron në atë, që kurrkush mos të ndiej presion

nga më i madhi dhe më i forti, por çdo popull pavarësisht nga madhësia e tij numerike ta ndiej veten të

barabartë dhe të lirë. Sepse, sikurse do të thoshte Gandi: “qytetërimit tonë do ti gjykohet sipas asaj se

çfarë trajtimi u ofronë pakicave”. Vlerë gjuhësore përveç mbrojtjes apo ruajtjes së gjuhëve me ligj kemi

edhe hapjen e Instituteve kërkimore-shkencore, përgatitjen e planprogrameve në gjuhën amtare, roli

dhe cilësia e mësimdhënies profesionale, strukturimi i aktiviteteve kulturore dhe promovimi i

projekteve me vlerë kombëtare.Rrezik për gjuhën e pakicave paraqet, pikërisht mosmbrojtja apo ruajtja

e gjuhës së pakicave me ligj. Mungesa apo ndalimi i instituteve kërkimore-shkencore, mungesa e

planprogrameve dhe mësimdhënia. Emigrimi i qytetarëve rrezikon përdorimin e gjuhës së pakicave.

Poashtu zhdukja e njerëzve rrezikon zhdukjen e gjuhës. Pakicat kombëtare pa arsimimin në gjuhën

amtare ndeshen me procesin e asimilimit dhe të humbjes të identitetit kombëtar.

Literaturë

- Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 2008

- Ligji Nr. 96/2017 Për mbrojtjen e pakicave kombëtare në Republikën e Shqipërisë

- Mbrojtja e Pakicave në Shqipëri sipas Ligjit për Mbrotjen nga Diskriminimi, Tiranë, 2013

- Pakicat dhe standardet nderkombëtare, nga revista Malësia, më 16/ 9/ 2017, nga Nikë Gashaj

- http://www.albanianlanguage.net/

- https://www.evropaelire.org/

- http://www.shqiptariiitalise.com/

- http://www.ambasadat.gov.al/italy/sq

- http://shqiptarja.com/mobile/

181

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

VENDBANIMI DHE ZHVILLIMI KULTUROR,PARA HISTORIK I QYTETIT TE

CAKRANIT.

TEUTA SHANAJ.-Mësuese në shkollën: “Liri Gero “, Fier.

Abstrakt

Vjetersia e vendbanimeve dhe vendndodhja e tyre dëshmohet me një varg qendrash të banuara, të

njohura që në antikitet, të cilat e vazhdojnë jetën e tyre edhe në mesjetë.Edhe regjistrimet osmane te

shek. XV-XVI flasin për një numër të madh fshatrash vendin ku ndodheshin dhe madhesite e përafërta

të secilit. Shumica e vendbanimeve gjendeshin në zonat kodrinore, në shpatet e maleve a rrëzë tyre dhe

përgjatë luginave të lumenjve. Ka zona në Shqiperi,ku mjaft fshatra janë shtrirë me kohë në dy ose tri

nivele banimi, gjithnjë brenda kufijve të fshatit të tyre ose të malit a të vrrinit që u përkiste, p.sh. Bresti

i Epërm e Bresti i Poshtëm (Dibër), Domja e malit e Domja e Poshtme (Shëngjergji-Tiranë), Gojani i

Epërm e Gojani i Poshtëm (Mirditë), Lufaj i Epërm e Lufaj i Poshtëm (Mat), Preçi i Poshtëm e Preçi i

Sipërm (Elbasan), etj.

Në mesjetë këto fshatra kishin vetëm një nivel banimi, që ishte zakonisht atje ku ka pasur një kishë ose

atje ku janë ose kanë qenë varret, ose atje ku ka një toponim “katund plak” a “katund i vjetër”, etj. Me

moshë nga mesjeta e hershme, në mos edhe më përpara, duhen konsideruar fshatrat që mbajnë emrin e

një shenjti, si Shëngjergj, Shëmri, Shënjak, Shënkoll, etj., ose thjesht një emër të krishterë, si Damian,

Dedaj, Gjonomadh, Kolgecaj, Lekas, Lukan, Lleshan, Marinë, Marjan, Markaj,

Martanesh, Matogjini, Mërtin, Mërtur, Nënmavriq, Nikas, Petran, Petrelë, Simon, Sotirë, etj.

Fjalët kyçe: Zhvillimi kulturor, Cakran, neolit, zbulimet arkeologjike, stacion, studime, vegla,

qeramikë, ngjyrë, kulturë, punime, enë, ngjashmëri, karakteristika, objekte.

Veshtrimi i Pergjithshem: Përveç vendbanimeve të hapura, në mesjetë ka pasur edhe vendbanime të

fortifikuara ose kështjella. Sipas arkeologëve të kësaj periudhe, në Shqipëri njihen rreth 70 kështjella

që nga mesjeta e hershme deri në pushtimin osman. Ato gjenden kryesisht nëpër luginat e lumenjve

kryesorë, si Drini, Shkumbini, Osumi, Devolli, Vjosa etj., dhe lehtësonin lidhjet e viseve të brendshme

me vijat e mëdha të komunikacionit, pra edhe lidhjet ekonomike e shoqërore të kohës. Disa prej tyre

kanë qenë kështjella të trashëguara nga antikiteti, të ngritura kryesisht në vende kodrinore, në bregdet

ose afër tij, me sipërfaqe disi të mëdha, brenda mureve të tyre të trasha. Të tjerat ishin kështjella të

182

lindura rishtas në afërsi të burimeve të ujit ose buzë lumenjve në pika zotëruese prej ku mund të

kontrollohej i gjithë territori.

Rrethi i Fierit, ka qenëi banuar qysh në kohët prehistorike nga popullsia ilire, pasardhësit e pellazgëve.

Autorë të vjetër i kanë quajtur pellazgët me origjinë hyjnore, - thotë Homeri, - ose të mbirë nga dheu,

ndërsa helenët i quanin të ardhur, - siç thotë Hesiodi. Ata kishin si mbret hyun e njohur, Zeusin, -

shkruan Homeri tek “ Iiada “.

Materialet arkeologjike të zbuluara në fshatrat e Fierit dëshmojnë se, duke filluar nga vendbanimi i

kohës së gurit të ri (neoliti) të zbuluar në Cakran, deri te monumentet e mesjetës, treva e Mallakastrës

dhe e Myzeqesë, ka qenë e populluar intensivisht. Gjetjet arkeologjike krijojnë njëdiapazon të gjerë si

në kohë dhe në hapësirë, duke e bërë rrethin e Fierit një nga zonat më të pasura në vendin tonë.

Ndër vendbanimet e lashta që janë zbuluar nga zbulimet arkeologjike është vendbanimi i neolitit të

Cakraniti i cili, në bazë të studimeve krahasuese dhe analizave të thella tipologjike, dëshmon se ka patur

një zhvillim ekonomik e kulturor, që i përgjigjej rendit shoqëror të bashkësisë primitive që sundonte në

atë kohë.

Fjalët kyçe: Cakran, neolit, zbulimet arkeologjike, stacion, studime, vegla, qeramikë, ngjyrë, kulturë,

punime, enë, ngjashmëri, karakteristika, objekte.

Kultura vendore dhe zhvillimi historik i saj

Mesjeta ishte një periudhë shumë e turbullt në Ballkan e në Evropë, me luftëra dhe me grindje të shumta

midis zotërve feudalë, që kërkonin të zgjeronin zotërimet e tyre, me dyndje popujsh të ardhur nga larg,

me lëvizjet e kryqtarëve, që përshkuan territorin e vendit, të nisur nga disa drejtime, për të shkuar në

vendet e shenjta ose në Kostandinopojë. Pra jeta ishte e pasigurt dhe njerëzit parapëlqenin të banonin

brenda mureve të kështjellave, megjithëse në kushte jo fort të përshtatshme. Në trojet brenda

kështjellave ka pasur edhe shumë ndërtesa banimi, me mure të ndërtuara me gurë mesatarë, të mbuluara

me tjegulla ose me lëndë druri. Rrënojat e Shurdhahut (shek. XII-XIV) tregojnë se ato ishin shtëpi me

dy ose me më shumë të ndara. Për shkak të sipërfaqes së kufizuar që ndodhej brenda mureve rrethues

të kështjellave, njerëzit banonin të ngjeshur në një hapësirë të vogël. Shtëpitë ishin të vogla, të ulëta, të

errëta e me lagështi, ku duhej shfrytëzuar mirë çdo pëllëmbë e sipërfaqes. Rrugët ishin të ngushta e

dredhuese, që dukeshin edhe më të ngushta, kur katet e sipërme dilnin mbi rrugë pak përtej mureve, për

të shtuar sipërfaqen e banimit, duke penguar ajrosjen e mirë të rrugëve. E kështu jeta rridhte brenda një

horizonti të ngushtë për sa kohë banorët detyroheshin të qëndronin në kështjellë, ngaqë nuk ishin të

sigurt jashtë saj. Dendësia e popullsisë, lagështia por edhe vështirësia për të mbajtur pastërti, krijonin

kushte të dëmshme për shëndetin ; epidemitë e shpeshta e rëndonin edhe më tej gjendjen. Përmirësimi

erdhi me ndërtimin e lagjeve të banuara jashtë mureve të kështjellave.Shtëpitë e fisnikëve dalloheshin

nga përmasat e mëdha, nga cilësia e materialit të përdorur e nga mjeshtëria e ndërtimit, si dhe nga

pajisjet luksoze të tyre. Kështjellat monumentale dhe kishat e hijshme që u ngritën me shpenzimet e

fisnikëve shqiptarë dhe që kanë arritur deri në ditët tona, dëshmojnë për mundësitë materiale të fisnikëve

shqiptarë gjatë shekujve të mesjetës për të pasur kushte jetese sa më optimale.

Guri i latuar dhe druri i gdhendur kanë qenë materialet kryesore që hijeshonin pamjen e jashtme e të

brendshme të banesave të familjeve fisnike, krahas përdorimit të tullës së pjekur si dhe të tjegullës si

mbulojë për çatitë. Banesa, oborri, magazinat dhe stallat e kafshëve (që ngriheshin larg banesës), madje

edhe kopshti bashkë me gropën e gëlqeres, zakonisht ishin të qarkuara me një mur të përbashkët e të

183

lartë guri. Kur burimet e ujit të pijshëm ishin larg vendbanimeve, në oborrin e banesës hapej një pus.

Paretet e tij visheshin me gurë cilësorë dhe puset lartësoheshin nga niveli i tokës me një grykë guri, që

mbulohej me kapakë druri. Në mjediset e banesës ose në oborrin e saj ishte edhe furra familjare për

pjekjen e bukës, të mishrave etj. Në oborrin e banesës kultivoheshin trëndafila dhe lule të tjera.

Muret e brendshme të banesës ishin të suvatuara. Krahas lyerjes së shpeshtë të tyre me gëlqere, që

përdorej gjerësisht edhe si material kryesor dezinfektimi, muret e dhomave të veçanta ishin të

zbukuruara me afreske dhe ishin të pajisura me vatra të mëdha me oxhakë shumë të gjerë, të ngjashëm

me ato që shihen në kuzhinat e manastireve të vjetra të vendit tonë. Natën ato ndriçoheshin me qirinj

dylli, të vendosur në shandanë argjendi, me dy, tri ose me më shumë llambadha. Shandanët ishin të

zbukuruar me gdhendje artistike.

Kultura e Cakranit, që ka ngjashmëri e lidhje me grupet kulturore Brenda vendit, sidomos me atë të

zonës së Korçës, dëshmon se treva që shtrihej nga pjesa bregdetare e Adriatikut e deri në Lindje “

krahina e Korçës “, banohej nga një popullsi me kulturë materiale e shpirtërore të njëjtë.Enjëjta popullsi

me një ekonomi e kulturë unikeduhet të ketë përfshirë edhe treva të tjëra të vendit tonë.Lidhje dhe afërsi,

kultura e Cakranit, ka pasur edhe me grupet jashtë vendit si me ato të Greqisë, Italisë, Dalmacisë,

Bosnjës etj.

Sipas objekteve të gjetura, dëshmohet se edhe lidhjet ekonomike me botën e jashtme në stacionin

neolitik të Cakranit nuk kanë munguar. Këto dhënie e marrje me botën e jashtme tregojnë se banorët e

këtij stacioni nuk kanë qëndruar të mbyllur në vetvete. Siç e vërtetojnë

zbulimet arkeologjike për këtë zonë, jeta njerëzore në rrethin e Fierit ka filluar qysh nga periudha

prehistorike e neolitit.

Një vështrim i përgjithshëm prehistorik mbi vendbanimin antik të Cakranit.

Stacioni neolitik I Cakranit ndoshet në vendin e quajtur Thikëzë. Qysh në kohët prehistorike, Cakrani

ka qenë krahinë e përshtatshme për banim; falë kushteve të përshtatshme gjeografike e klimatike, të

cilat kanë qenë të përshtatshme për zhvillimin ekonomik e kulturor. Banesat fshatare ndërtoheshin me

gurë të lidhur ose jo me llaç dhe nuk kishin dritare por vetëm frëngji. Në shtëpitë përdhese dyshemeja

përbëhej nga trualli i ngjeshur mirë ; ato nuk kishin ende tavanë dhe mbuloheshin ose me tjegulla, ose

me rrasa guri ose me fluga pishe, atje ku kishte lëndë të mjaftueshme drusore. Shumica e fshatrave ishin

të ndërtuara në terren të thyer, kështu që pjesa përdhese përdorej për kafshë dhe në katin e sipërm

banonte familja. Muret ishin të pasuvatuara, dritaret të ngushta si frëngji nga jashtë, por të gjera nga

brenda. Në mure nuk kishte dollapë me flegra, por kishte kamare si në antikitet (p.sh. në

Kamenicë). Vatra e zjarrit nuk ishte krejt në mes, por disi më pranë njërit mur. Banesa e vjetër e Tiranës,

në format e saj më fshatarake, duket se ruante mjaft tipare nga banesa mesjetare.

Në banesat e zakonshme tymtarët ishin të rrallë, por ata nuk mungonin në banesat e zotërve feudalë,

madje atje edhe vatrat ishin të mëdha e me oxhakë shumë të gjerë. Në të dyja anët e vatrës kishte, përveç

shkambeve të thjeshtë, karrige ose frona druri, me forma mjaft të zhvilluara, me mbështetëse për

shpinën e për parakrahët. Format e tyre shihen në disa skena afreskesh dhe si një fazë e thjeshtuar e tyre

mund të konsiderohen disa nga format më origjinale të karrigeve prej druri të përdorura në rrethet Pukë,

Mirditë etj. deri në shek. XIX. Në përdorim të fisnikëve të kohës përmenden edhe frona ose poltrona të

dërguar nga Venediku. Dhe kështu Noli, jo rastësisht thotë për Vojsavë Kastriotin : “rrinte pranë zjarrit

mbi një poltron venecian...” (në prozën e shkurtër “Kthimi i Skënderbeut në Krujë”). Edhe bujari Gjon

Muzaka, në kujtimet e tij, përmend “një poltronë despotale”, të zbukuruar me një stem gurësh të çmuar

të Andre Muzakës, rreth vitit 1372. Shembuj të tjerë luksozë të këtyre poltronave janë fronat e

184

dhespotëve në disa nga kishat ortodokse të vendit, në të cilat shumë pajisje janë ruajtur me

konservatorizëm të madh.

Fusha e Cakranit e rrethuar në Lindje e Veri me kodra dhe në Jugperëndim me bregore ( ajo e Selishtës

dhe e Gjonçës pranë të cilave kalon lumi Vjosa), plotësonte kushtet material e kulturore të popullsisë

së atëhershme.Orendi të përhershme ishin arkat ose sëndyqet e vogla prej druri për sendet e imta e të

mëdha dhe për rrobat e trupit. Ato punoheshin prej zdrukthtarëve dhe marangozëve vendës, por, për

bujarinë e lartë, silleshin edhe nga jashtë, sidomos nga Venediku. Arkat e punuara më mirë ishin arkat

e pajës. Në zonat me pyje shumë, kishte fshatarë vendës që i punonin vetë orenditë shtëpiake prej druri,

duke përdorur teknika tradicionale, pa përdorur gozhda metalike. Ndër këto orendi mund të përmenden

fronat e gjatë e të thjeshtë pa mbështetëse, tryezat masive me dhoga të trasha, govata e magje, shtretër

etj.

Për t’u çlodhur, malësori mund të ulej thjesht mbi një postiqe pranë zjarrit, kurse banori i fushës, për

një pushim të shkurtër ulej gjysmë i shtrirë mbi një rrogoz, shtruar në një qoshe të freskët brenda

shtëpisë ose në hije në oborr. Sidoqoftë, përsa u përket pajisjeve të fjetjes, në dokumente, sidomos në

testamente, përmenden shtretërit prej druri, e në disa raste ata shihen edhe në skena ikonash. Krerët e

shtretërve mund të ishin të zbukuruar edhe me gdhendje të thjeshta. Pajisjet e tjera të fjetjes ishin

dyshekët ose më mirë shtresat dhe jastëkët a përkresat, që bëheshin me pëlhurë liri ose leshi, në formën

e një këllëfi që mbushej me lesh ose kashtë. Për fisnikërinë e lartë dyshekët, sidomos jastëkët, duket se

ishin të mbushur me pupla

Kodrat rrethuese dhe një pjesë e fushës kanë qenë të mbuluara me pyje të dendura, të pasura me lloje

të ndryshme drurësh dhe kafshësh të egra. Në popullimin e hershëm të kësaj zone ka ndikuar ndjeshëm

klima e butë dhe me shira, ecila favorizonte zhvillimin e bujqësisë dhe të blegtorisë.Në Cakran janë

zbuluar materiale të shumta në numër e në lloj qëi përkasin periudhave të ndryshme, duke filluar nga

neoliti e duke vazhduar deri në mesjetë, përfshirë këtu dhe objekte të kulturës helenistike.Krahina e

Cakranit ka qenë intensivisht e populluar dhe e banuar nga popullsi prej së cilës, më vonë, aludohet të

jetë formuar popullli i stërlashtë, pellazgët, pasardhësit e të cilëve qenë ilirët – stërgjyshërit e

shqiptarëve që banojnë sot. Materialet arkeologjike të zbuluara

në Cakran i përkasin kulturës së periudhës së neolitit të mesëm, që nuk njihej më parë në vendin tonë

dhe, si e tillë formon një kulturë më vete qëështë quajtur me të drejtë kultura e Cakranit.

Materialet arkeologjike të zbuluara në stacionin neolitk të Cakranit janë të shumta e të larmishme, të

tilla si: veglat e punës prej guri, kocka e briri, punimet e qeramikës dhe poçerisë, si edhe banesat e

ndërtuara sipas arkitektonikës së neolitit.Objektet e qeramikës, poçerisë, si edhe enët e kultit të gjetura

me shumicë, për nga forma, teknika e punimit dhe nga motivet e zhvillimet e tyre kanë ngjashmëri dhe

pika kontakti me materialet kulturore të zbuluara në stacionet neolitike brenda dhe jashtë vendit.Ky

stacion ka pasur lidhje shkëmbimi edhe me botën e jashtme, për të cilën dëshmojnë objektet e

importuara të qeramikës.

Shkëmbimetdhe monumentet e lashta kulturore

Shumica e veglave të gjetura janë të përgatitura prej stralli. Për këtë dëshmojnë gjetjet me shumicë të

ashklave të strallit (veçori kjo për periudhën e neolitit ). Për punimin e tyre ka pasur punishte të posaçme

185

të ngritura pranë banesave.Numri i vogël dhe lloji i kufizuar i veglave të përgatitura nga kocka e brirë,

dëshmon se ato janë përdorur rrallë si lëndë e parë për bërjen e veglave të punës.

Tipar dallues i kulturës neolitike të Cakranit është edhe punimi dhe përdorimi në shkallë të gjerëi

qeramikës dhe i poçerisë. E gjithë qeramika është e punuar me dorë me njëcilësi më të mirë se qeramika

e punuar trashë, e cila është e pranishme në këtë vend. Krahas qeramikës së neolitit të mesëm, në

stacionin e Cakranit janë zbuluar objekte qeramike që i përkasin neolitit të hershëm. Punimet me

qeramikë të neolitit të mesëm për nga forma, teknika e punimit, materialet dhe zbukurimet me ngjyra,

si edhe nga funksionet e përdorimit të enëve prej banorëve qëndrojnë cilësisht më lart se objektet e

qeramikës së neolitit të hershëm. Krahas

formës dhe teknikës së punimit, objektet e qeramikës të zbuluara në Cakran janë zbukuruar me motive

e ngjyra të shumëllojshme, gjë që dëshmon se banorët kanë pasur një botë të pasur kulturore e

shpirtërore.

Objektet dhe sidomos fragmented e shumëllojshme të qeramikës e të poçerive të gjetura në stacionin

neolitik të Cakranit kanë ngjashmëri dhe karakteristika të përbashkëta me me punimet qeramike të

zbukurauara në stacionet neolitike brenda vendit. Në këtë stacion janë gjetura më shumicë fragmente

enësh kuzhine, si: kupa, tasa,pjata, enë të mëdha etj. Të cilat për nga forma dhe punimi teknik, zgjedhja

e lëndës së parë, dheut për përgatitjen e tyre etj. ngjajnë dhe kanë karakteristika të përbashkëta me enët

e zbuluara në stacionin e Maliqit.Punimet e qeramikës dhe të poçerisë së kulturës neolitike të stacionit

të Cakranit, që përbëjnë enët e ndryshme shtëpiake dhe objektet e kultit, kanë ngjashmëri e lidhje me

kulturat neolitike të Greqisë Qëndrore e Jugore, me ato të neolitit të mesëm të Italisë të zbuluara në

pjesën Jugore të saj: analogji, afërsi dhe paralelizma takohen edhe me kulturat neolitike të Dalmacisë

dhe Bosnjës.

Njëaspekt tjetër ku objektet e qearmikës së kulturës së Cakranit ngjajnë dhe kanë pika të përbashkëta

me grupët kulturore jashtë vendit janë zbukurimet, ornamentet, motivet dhe ngjyrat. Zbukurimet me

gërvishtje të enëve tëkuzhinës apo objekte të tjera të kulturës së Cakranit kanë ngjashmëri me objektet

e grupit kulturor të Bosnjës, Dalmacisë dhe Greqisë. Zbukurimi me incizim e ngulitje është

karakteristike për kulturën e Cakranit. Motivi është kryer me kujdes e mjeshtëri, zbukurimi dallohet për

një kompozicion të goditur, në të cilin është përdorur boja e bardhë që ruhet shumë mirë dhe sot në

shumë fragmente. Enët e kuzhinës, sidomos fragmentet e tyre, të cilat janë të shumta dhe kanë pika

takimi me grupet kulturore të vendeve fqinje.

Kupat në variantet e tyre të shumta si nga forma dhe teknika e punimit, kanë ngjashmëri me grupin

kulturor tëzonës së Adriatikut, Egjeut, Dalmacisë, Italisë, Greqisë së Mesme e Jugore.Kupat konike me

profil S-je si nga forma, ashtu edhe nga madhësia janë identike me ato të zbuluara në grupin kulturor të

Dalmacisë. Po kështu edhe variant tjetër I kupave me segment ku ngjajnë me ato të grupit kulturor të

Adriatikut në Itali, si dhe me qeramikën e Korintit në Greqi. Enët e tjera: tase, pjatat dhe enët e mëdha,

nga ana tipologjike kanë ngjashmëri me ato të grupit kulturor të neolitit të mesëm të Dalmacisë e të

Greqisë.

Enët me këmbë të larta, që janë të njëjta me ato të zbuluara në vendet fqinje, I përbëjnë frutierat, kupat

dhe gotat të zbuluara në vendin tonë. Thellësia e rombeve që zbukurojnë sipërfaqen e enëve janë të

mbushura me bojë të kuqe, e cila, siç dëshmojnë gjurmët e saj, ruhet ende.

Ndërtimi I banesave nga ana arkitektonike është bërë më dy faza. Faza më e hershme është ajo kur

banesa futej e gjitha në dhe`, ndërsa çatia dilte mbi sipërfaqe. Më vonë, për shkak të rritjes së depozitimit

të dheut, është ngritur niveli i gropës. Në këtë fazë, banorët kanë qenë të detyruar që banesat t’i

ndërtojnë pjesërisht të futura në tokë e pjesërisht mbi sipërfaqe. Dyshemetë kanë qenë të shtruara me

186

baltë. Shpërndarja ka qenë në distanca të caktuara nga njëra-tjetra me një oborr nëmes. Ushqimi e

rregullat e të ngrënit njihen më mirë, sepse shumë artikuj ushqimorë shfaqen në mallrat tregtare të

kohës. Për pjesën më të madhe të vendit, artikulli kryesor ishte buka prej gruri, sidomos në zonat ku

toka punohej mirë, siç ishte rrethi i Tiranës, por edhe pllajat e kultivuara me grurë, thekër, mel etj.

Drithi, si artikull i rëndësishëm eksporti, duket se i plotësonte mirë kërkesat e kultivuesve, por

padyshim, kishte edhe zona në luginat e thella ku nuk mjaftonte gruri dhe kështu hahej edhe meli,

megjithëse prej tij dilte një bukë shumë e qullët. Në disa dokumente, krahas artikujve të tjerë për

eksport, përmendet edhe buka. Këtu është fjala për bukë të thekur (peksimadhe), artikull shumë i

nevojshëm për detarët sa kohë ishin në lundrim, sepse i qëndronte më mirë lagështirës, dhe ky ishte një

zakon i përhapur gjithandej në brigjet e Mesdheut.

Drithi bluhej në mullinj, që punonin tashmë me forcën e ujit, megjithatë mokrat prej guri vazhduan të

bëjnë pjesë në orenditë shtëpiake, duke bluar në to edhe grurin për trahan etj. Të tjera orendi për të

grimcuar ose shtypur sende ushqimore ishin shtypësat e ndryshëm prej druri ose prej guri. Gruri i bluar

trashë e i zier është padyshim një nga gatimet e hershme, që i paraprin bukës. Me kohë ai mbeti në

përdorim jo si ushqim i përditshëm, por si ushqim ritual për të kremtet e motmotit e sidomos për rastet

e përkujtimit të të vdekurve. Krahas bukës e gatimeve të tjera me bazë mielli (si qulli, mëmëliga,

përsheshi, pitet, petullat, etj.) në shekujt e mesjetës vinte përdorimi i bulmetit dhe i yndyrave. Në

dokumentacionin e kohës, krahas djathit përmendet në eksportet edhe qumështi. Në gjellëtarinë e kohës

është i pranishëm shpesh vaji i ullirit e kokrrat e tij, artikuj ushqimorë tipikë mesjetarë por që njiheshin

që në antikitet. Mullinj vaji kishte tashmë jo vetëm pranë banesave të zotërve feudalë, por edhe pranë

manastireve që kishin ullishte.

Mishi konsumohej më shumë në dimër se në verë. Në qytet ai konsumohej veçanërisht në tryezat e

fisnikëve e të kështjellarëve të kohës. Baza ishte mishi i pjekur, për të ftuarit më të nderuar edhe mish

shpendësh e zogjsh gjahu. Përdorej shumë edhe vera. Në kushtet e kohës mishi ose konsumohej pas

therjes ose ruhej i kripur shumë, prandaj para gatimit duhej lënë në ujë që t’i dilte kripa. Edhe peshku

konsumohej mjaft sidomos në qytetet e bregdetit, i freskët ose i tharë. Në dokumente të kohës

përmenden ngjalat, krapi e putargat e Shkodrës por dëshmon edhe ekzistenca e dajlaneve, përveç

mënyrave të tjera të peshkimit. Pak a shumë këto ishin ushqimet që konsumoheshin edhe në tavernat e

qyteteve kryesore, si Durrësi, Vlora, Shkodra. Llojet më të përdorura të perimeve ishin qepët, preshët,

hudhrat, specat djegës, të freskëta dhe të regjura (turshi). Gjithashtu gjerësisht përdoreshin fruta të

freskëta, të thata dhe shurupe, si kumbullat, mollët, dardhat, qershitë, fiqtë etj. Në gjellët e ndryshme të

kësaj kohe përdorej shumë edhe uthulla, për të shtuar shijen, gjë që vazhdon edhe në shekujt e

mëvonshëm.

Në stacionin neolitik të Cakranit stolitë, si objekte zbukurimi, janë të pakta. Ato janë të punuara me

kockë, guaskë dhe gurë. Punimet janë bërë me kujdes, cilësi të lartë dhe të lëmuara mirë, gjë që u jep

objekteve bukuri të veçantë.

Së fundi, mund të kujtojmë se nga shek. XV deri në shek. XVIII, në shtresa të ndryshme të shoqërisë

është mbajtur një lloj kapele mjaft e lartë dhe me strehë rreth e qark, që cilësohet në Francë si kapelë

shqiptare (“chapeau albanois” ose thjesht “albanois”, nga F. Rabelais).

Krahas rrobaqepësve e gëzoftarëve, si zeje më vete, përmenden në qytetet e Shqipërisë edhe këpucarët,

çizmarët e papuçinjtë. Deri nga fundi i shek. XV veshja e fisnikëve vazhdoi të zhvillohet jo vetëm nën

ndikimin e qytetërimit bizantin, por edhe nën ndikimin perëndimor, që hynte te ne kryesisht nëpërmjet

187

marrëdhënieve me qytetet më të zhvilluara italiane të kohës. Këtu nuk duhet harruar se shumë nga

familjet bujare të kohës, si Balshajt, Topiajt, Dukagjinët, Gropajt, Muzakët, Zahariajt, Arianitët,

Kastriotët, Jonimajt etj. ishin të përzier midis tyre me lidhje të shumëfishta gjaku e krushqie. Madje

disa prej tyre kishin të tilla lidhje edhe me dinastitë e mëdha të kohës si paleologët, asienët, anzhuinët,

si edhe me aristokracinë kroate, serbe e boshnjake, pra e mbanin veten të barabartë me ta, madje edhe

me fisnikët e Italisë së Jugut.

Këto familje fisnikësh kishin secila oborrin e vet, ku vinin rrotull një varg zotërinjsh e fisnikësh,

kancelarësh, qefalinjsh e vojvodësh të rangjeve të ndryshme, si edhe një mori kalorësish, kasnecësh e

shërbëtorësh, si edhe të ftuar të shumtë.

Kjo fisnikëri nga kontaktet me fisnikët e Perëndimit, synonte të jetonte e të zbavitej si ata. “Për një kohë

shumë të gjatë, - thotë Shuflai, - fisnikët dhe zotërinjtë e hinterlandit, kishin zakon të shkonin

në Durrës shumë herë në vit, për punët e veta dhe për dëfrim (“pro suis factis, vel pro placere”). Në një

marrëveshje midis anzhuinëve dhe despotit shqiptar Andre Muzaka, në vitin 1336, u jepej liri anëtarëve

të kësaj familjeje që të vinin në Durrës sa herë dëshironin dhe ata mbetën, deri në shpërnguljen e tyre

në Itali më 1476, në raporte miqësore me familjet fisnike të Durrësit. Këto lidhje miqësie, që favorizonin

shtrirjen e modës veneciane në gjithë mënyrën e jetesës, duket se vazhduan edhe në shek. XVI.

Nën ndikimin perëndimor, sidomos të anzhuinëve, fisnikët e vendit tonë fillojnë të përdorin edhe stemat

e vulat, duke zgjedhur secili shenja e simbole të veçanta. Stema e gdhendur në gur vendosej, zakonisht,

në hyrjen kryesore të kështjellës. U bë zakon gjithashtu që familjet fisnike të hartonin edhe gjenealogjitë

e tyre, më fort për të konsakruar prejardhjen e tyre, por edhe për t’u treguar pinjollëve pasardhës ku

shtriheshin pronat e zotërimet e tyre.

Një shembull i mirë për këtë është Gjon Muzaka, i cili në vitin 1510 hartoi gjenealogjinë e familjes së

vet, duke na dhënë kështu një dokument shumë të vlefshëm për kohën. Gjithashtu, qëndresa e ngjyrave

ndaj agjentëve atmosferikë deri në ditët tona, tregon se këta banorë kanë qenë mjeshtër të aftë dhe unik

për përgatitjen teknologjke të bojërave. Këta banorë, krahas mjeshtërisë teknologjike, kanë ditur të

zgjedhin nga mjedisi lëndën e parë për gatimin e kombinimin e bojërave.

Perfundimet:

Zhvillimi ekonomiko-shoqëror e politik që karakterizon shek. XII-XIV krijoi kushte për përdorimin më

të gjerë të shkrimit. Konsolidimi i formacioneve shtetërore vendase shtruan nevojën e redaktimit të

akteve me karakter juridik e politik. Kësaj nevoje i shërbenin tani jo më rastësisht njerëz të ditur si

klerikë e murgj të manastireve, por profesionistë të specializuar. Këta formonin kancelaritë pranë

oborreve feudale dhe në qytetet kryesore të vendit. Rrethi i njerëzve të kulturës u shtua edhe me banorë

të komunave qytetare. Në shek. XIV e në fillim të shek. XV numri i intelektualëve klerikë shqiptarë me

origjinë qytetare ishte mjaft i madh; ata gjenden të përhapur edhe jashtë Shqipërisë, në shumë qytete

dalmatine ku kryenin funksione kancelarësh, mësuesish, famulltarësh etj.

Nuk munguan edhe vepra të shkëputura deri-diku nga përmbajtja kishtare. Të tilla janë, p.sh., kronika

e peshkopit Mihail nga Devolli (shek. XI-XII), e cila trajton ngjarje të luftës së bizantinëve kundër

mbretërisë bullgare në Maqedoni e pjesërisht në tokat shqiptare, letërkëmbimi i peshkopit Teofilakt të

Ohrit, me disa të dhëna interesante mbi jetën e banorëve të peshkopatës së tij në fillim të shek. XII, disa

jetëshkrime shenjtorësh që zhvilluan veprimtarinë e tyre edhe në tokat shqiptare, si ato të Klementit e

Naumit hartuar në shek. XIII etj.

188

Ndryshe nga këto vepra të shkruara greqisht, është shkruar latinisht kronika e një prifti nga Dioklea, e

cila përshkruan ngjarjet që u zhvilluan në Shqipërinë e Epërme në kapërcim të shek. X-XI. Në territor

të banuar prej shqiptarësh në Epir, janë hartuar në fund të shek. XIV e në fillim të shek. XV dy kronika

greke që japin të dhëna me interes për historinë e Principatës shqiptare të Artës. Shënime historike për

shek. XIV gjenden edhe në disa nga dorëshkrimet e Beratit.

Megjithëse nuk shkëputen nga fryma teologjike, këto prodhime përbëjnë hapat e para të historiografisë

në vendin tonë, sepse një pjesë e këtyre është hartuar pa dyshim nga autorë vendas dhe i përket historisë

së tokave shqiptare. Shkëputjen nga ndikimi kishtar dhe kalimi në historiografinë laike, këtë hap në

historinë e kulturës shqiptare, e bënë humanistët shqiptarë në fund të shek. XV e në fillim të shek. XVI,

por tanimë në kushtet e pushtimit osman të vendit, jashtë Shqipërisë

1) Sipas përcaktimit që kanë bërë arkeologët, rëndësia e kësaj kulture qëndron në faktin se:

1- Në vendbanim u vërtetua plotësisht ekzistenca e një grupi të ri kulturor për të cilin më parë

nuk ka pasur asnjë të dhënë materiale.

2- Ky grup kulturor përbën një pikë të rëndësishme ndërlidhjeje midis grupeve neolitike

veriore e jugore të kompleksit Adriatik-Egjean.

3- Studimi dhe analizat e hollësishme të grupit kulturor neolitik të Cakranit krijojnë

mundësinë për formimin e një ideje të saktë mbi jetën kulturore dhe ekonomike të shoqërisë

së atëhershme ( Neolitit të mesëm ) në vendin tonë.

REFERENCAT

“ Fieri Almanak 1976 .”-Rregjistri kadastror i qytetit të Fierit.

Muzeu i Fierit.-“ Pronësia feudale në tokat shqiptare ” Selami Pulaha.

“ Renta feudale dhe evoluimi i saj në viset shqiptare ” Petrika Thengjilli.

Mayo, Elton. The Human Problems of an Industrial Civilization. Boston: Harvard Business School,

1946. McGregor, Douglas. The Human Side of Enterprise. New York: McGraw-Hill, 1960. Taylor,

F.W. The Principles of Scientific Management. New York: Harper’s, 1912, and many editions since.

Wiener, Norbert. The Human Use of Human Beings. Boston: Houghton Mifflin, 1950. Woodward,

Joan. Industrial Organization; Theory and Practice. Oxford University Press, 1965.

189

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

SFIDAT E EDUKATOREVE NË NGRITJEN DHE ZHVILLIMIN PROFESIONAL NË

KOSOVË

Mevlude Aliu-Gashi, -Instituti Pedagogjik i Kosovës

Abstrakt

Bazuar në rëndësinë që ka edukimi në fëmijërinë e hershme dhe në gjendjen aktuale, në të cilën ndodhet

ky nivel i edukimit në Kosovë, është e domosdoshme që edukimi parashkollor të ketë një vend meritor

në sistemin tonë të arsimit. Nevojat për institucione parashkollore janë të mëdha, ndërsa mundësitë për

të përfshirë më shumë fëmijë në institucione parashkollore publike janë të vogla.

Edukatoret që realizojnë punën me fëmijët e grup-moshave nga 0-6vjeç, duhet të kenë përgatitje

adekuate dhe të kenë përkushtim për punën me fëmijët edhe pse shpesh gjatë punës së tyre shfaqen sfida

dhe pengesa të ndryshme.

Qëllimi i këtij studimi është të identifikojë vështirësitë që kanë hasur edukatoret në zhvillimin e tyre

profesional dhe mundësitë që u janë ofruar për zhvillimin e tyre, si me rikualifikim në programet e

akredituara pa shkëputje nga puna, poashtu edhe përmes trajnimeve, për ngritjen e cilësisë në punën e

tyre.

Hulumtimi është vlerësues dhe karakterizohet nga qasja kuantitative dhe kualitative. Është realizuar në

5 komuna. Respondentët pjesëmarrës në hulumtim ishin 53 edukatore të institucioneve parashkollore

publike.

Rezultatet tregojnë se qëndron hipoteza ,,Edukatoret kanë kaluar me sukses sfidat gjatë ngritjes dhe

zhvillimit profesional të tyre”, ku sipas rezultateve 70% e edukatoreve kanë kaluar sfida, gjatë

rikualifikimit i tyre duke qenë njëkohësisht në punë dhe duke vazhduar studimet dhe se 66% janë të

kënaqur me punën e tyre. Ka edhe sfida tjera që edukatoret kalojnë për t’u zhvilluar profesionalisht dhe

në realizim të punës së tyre, siç janë ofrimi i trajnimeve të shpeshta pa i vlerësuar nevojat e secilës

edukatore, nevojat për trajnime specifike, numri i madh i fëmijëve në grupe, ndryshimi i shpeshtë i

dokumenteve zyrtare, etj.

Ekzistojnë programet në Fakultetin e Edukimit që përgatisin edukatore për të punuar me fëmijë të

grupmoshave 0-3 vjeç dhe edukatore për të punuar me grup-moshat 3-6vjeç. Për edukatoret që kanë

qenë në shërbim dhe që kualifikimi i tyre ishte Shkollë të Lartë Pedagogjike dy vjeçare, u është

mundësuar të ndjekin edhe dy vite programin pa shkëputje nga puna, për t’u rikualifikuar. Gjatë një

rrugëtimi në karrierë, për të realizuar punën e tyre, edukatoret kanë kaluar vështirësi të ndryshme edhe

pse u është ofruar mundësia të kualifikohen dhe të zhvillohen profesionalisht. Poashtu, edhe tani po

kalojnë sfida profesionale, organizative e teknike në punën e tyre.

190

Fjalë kyçe: Edukatore, edukim, institucion, fëmijë, parashkollor.

SHKURTESAT

ISCED (SNKA) - Standardet Ndërkombëtare të Klasifikimit të Arsimit

KShLM - Këshillin Shtetëror për Licencimin e Mësimdhënësve

MAShT – Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

PSAK - Plani Strategjik për Arsim në Kosovë

QBK – Qendrat me Bazë në Komunitet

SMIA - Sistemi për Menaxhimin e Informatave në Arsim

UA – Udhëzim Administrativ

Përkufizimi i termave kryesorë:

Edukimi parashkollor -i referohet edukimit të hershëm nga edukatorët e njohur për fëmijët e moshës

parashkollore.

Edukatore – Punonjëse në kopshtet e fëmijëve, që merret me edukimin e parashkollorëve, punonjëse e

arsimit parashkollor.

Institucione parashkollore - mund të definohen objektet apo shtëpitë e konventuara të cilat janë të

ndërtuara në mënyrë speciale për të ofruar programe parashkollore dhe të cilat plotësojnë nevojat

edukative dhe zhvillojnë nevojat e fëmijëve deri në regjistrimin e tyre në shkollë fillore. Këto

institucione ofrojnë shërbime të cilat janë me orar të plotë, gjysmë orari dhe mund të zgjatet orari edhe

gjatë shërbimit të mbrëmjes.

Institucione tjera parashkollore- këtu hyjnë të gjitha institucionet tjera parashkollore, pos atyre publike

d.m.th institucionet parashkollore private, Qendrat me Bazë në Komunitet - QBK,etj. Kualifikim -

njohje zyrtare e të arriturave të shkollimit apo të aftësimit ose suksesi i kënaqshëm në test apo në provim.

Akreditim- procesi përmes të cilit Autoriteti Shtetëror i Kualifikimeve (ASHK), në bazë të

ligjit në fuqi, përcakton, monitoron dhe auditon institucionet (organet vlerësuese), të cilat i

vlerësojnë kandidatët dhe lëshojnë certifikata e diploma, si dhe çdo organ tjetër që kryen

funksione në emër të ASHK-së.

191

Hyrje

Edukimit parashkollor në Kosovë për vite me radhë, nuk i është kushtuar rëndësi e madhe, as nga niveli

qendror as nga niveli lokal. Rëndësia e edukimit në fëmijërinë e hershme është e padiskutueshme,

prandaj, edhe përgatitja profesionale e edukatoreve që punojnë me fëmijë, ka rëndësi të veçantë në

qasjen e tyre ndaj fëmijëve, e poashtu edhe zhvillimi profesional i tyre, përmes trajnimeve të ndryshme

që i freskojnë njohuritë teorike dhe anën praktike të edukatoreve me fëmijë.

Funksionimi i edukimit parashkollor në Kosovë, është i rregulluar me Ligjin për Edukim Parashkollor,

si dhe Udhëzimet Adminsitrative. Sa i përket përgatitjes profesionale të edukatoreve, ekziston Udhëzimi

Administrativ Nr.06/2016-Për normativin mbi kuadrin profesional të arsimit të përgjithshëm, sipas të

cilit janë të përcaktuara kriteret që duhet t’i plotësojnë edukatoret për të punuar me fëmijët e moshës

0-3 vjeç dhe poashtu cilat kritere edukatoret që punojnë me fëmijët e moshës 3-6vjeç.

Duke e parë rëndësinë e kualifikimit dhe zhvillimit profesional të edukatoreve, Fakulteti i Edukimit, në

vitin 2004, hapet Drejtimi për Parashkollor, që zgjatë 4 vite studime, e që edukatoret për të punuar me

fëmijët e moshës 3-6 vjeç duhet të përfundojnë këtë fakultet. Ndërsa, për edukatoret që ishin në proces

dhe punonin me përgatitje profesionale 2 vjeçare, iu dha mundësia që nga viti 2010 të ndjekin programin

e akredituar nga MASHT, për studime 2 vjeçare, pa shkëputje nga puna. Kështu, edukatoret gjeneratë

pas gjenerate, përfunduan këtë program dhe tani janë me përgatitje profesionale 4 vjeçare.

Trajnimet e realizuara për edukatoret kanë rëndësi të madhe në procesin e realizimit të edukimit në

fëmijërinë hershme. Ky proces i kalimit të edukatoreve në përgatitje profesionale përmes studimeve

dhe përmes trajnimeve ka qenë një sfidë e edukatoreve për t’u tejkaluar dhe shpesh e paraqitur si shumë

e vështirë.

Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, ka hartuar dokumente zyrtare e profesionale për zbatim

në institucione parashkollore në Kosovë dhe për disa nga edukatoret, përdorimi i këtyre dokumenteve

në praktikë, ishte një risi dhe ishte sfidë, si në planifikimin e punës, poashtu edhe në punën me fëmijë.

Me mbështetjen që iu ofrohet edukatoreve me trajnime, me materiale, me mentorime dhe monitorime,

këto sfida po tejkalohen dhe po arrihen rezultatet në punën e tyre me fëmijë, duke përgatitur fëmijët për

shkollë dhe për jetë.

Qasja teorike

Idetë për organizimin e sistemit të edukimit janë shfaqur që moti dhe në mënyrë të sistemuar e kanë

paraqitur filozofët e vjetër. Në veprimtarinë e tyre këta mendimtar e kanë shtruar rëndësinë e zhvillimit

të edukimit institucional dhe integrimin e tij në sistem. Edukimi dhe kujdesi ndaj fëmijës ka ekzistuar

në çdo shoqëri dhe është ndryshuar krahas me zhvillimin në shoqëri.

Për rëndësinë e edukimit parashkollor kanë dhënë mendimet e tyre edhe filozof, psikolog e pedagog të

kohës, duke theksuar rolin dhe rëndësinë e edukimit parashkollor. Edhe sot e kësaj dite janë të

192

rëndësishme dhe aktuale mendimet e tyre, të cilat e kanë pasuruar praktikën e edukimit parashkollor.

Nga autorët shqiptar dallohet Aleksandër Xhuvani, i cili dha kontribut në zhvillimin e edukimit

parashkollor. ,,Ai analizon cilësitë anatomiko-fiziologjike në moshën parashkollore, nevojën e

zhvillimit të shqisave, parafytyrimeve, të imagjinatës, të folurit në këtë moshë, thekson rolin e lojës, të

kushteve natyrore dhe të ushqimit për edukimin fizik të fëmijës. Sado që më shumë përshkruan,

edukatën parashkollore në familje, ai nuk mohoj as rolin e kopshteve fëmijërore dhe propozoi

themelimin e tyre.” (Rexhepagiq, 2002) .

Teoritë e zhvillimit të fëmijëve, paraqesin rëndësinë e edukimit në moshën e fëmijërisë së hershme,

duke kushtuar rëndësi stadeve të zhvillimit, fushave të zhvillimit dhe të mësuarit tek fëmijët, mjedisit

ku zhvillohet fëmija, etj. Është vërtetuar se periudha parashkollore ka rëndësi të jashtëzakonshme në

zhvillimin e mëvonshëm të njeriut ngase kjo moshë ka pasuri të mëdha mendore, të cilat po qe se nuk

zhvillohen në këtë moshë mund edhe të humbin.

Sipas Robert Fulghum ,,Gjithçka që unë me të vërtetë duhet të dijë i kam mësuar në kopshtin e

fëmijëve”. Ai rëndësinë e edukimit parashkollor në institucion e paraqet kështu: ,, Nuk i mësova në

shkollën e mesme por në kopshtin e fëmijëve”: ndani gjithçka me të tjerët; luaj drejtë; mos t’i goditni

njerëzit; vendosni gjërat atje ku i keni gjetur; pastroni rrëmujën tuaj; mos merrni gjërat që nuk janë

tuajat; thoni se ju vjen keq kur lëndoni dikë; lani duart para se të hani; ushqimi i ngrohtë dhe qumështi

të ftohtë janë të mira për ju; jetoni një jetë të ekuilibruar - disa mësoni, disa vizatoni, pikturoni, këndoni,

kërceni dhe luani dhe disa punoni, çdo ditë; merrni një sy gjumë çdo pasdite; jeni të vetëdijshëm që

mund të ndodhin çudi....” (Jacobs & Crowley, 2010).

,,Gjatë viteve, hulumtuesit kanë vazhduar të konfirmojnë rëndësinë e edukimit dhe lojës si një nga

mënyrat më të mira për fëmijët e kopshteve për të mësuar dhe për të përmbushur standardet. Shumë nga

teoricienët tanë të lartë të arsimit kanë theksuar fuqinë e lojës për mësimin e fëmijëve, duke përfshirë:

Piaget, Dewey, Brunner dhe Vygotsky që lojën e quajtën "veprimtarinë edukative preeminente (më të

shquar)" për fëmijët tanë” (Berk&Winsler,1995).

,,Kopshti shpesh shihet si fillimi i viteve të shkollës dhe mund të vendosë tonin për të ardhmen arsimore

të fëmijëve”. (Jacobs & Crovelly, 2010).

Edukimi parashkollor në Kosovë krahasuar me nivele tjera të arsimit pothuajse çdo herë është lënë pas

dore, domethënë në përgjithësi ka munguar një qasje serioze ndaj këtij niveli. Si rezultat i kësaj edukimi

parashkollor po ballafaqohet me një varg problemesh relativisht të mëdha. Pra, edukimi parashkollor

në Kosovë për shkak të një numri të madh arsye shoqëroro-ekonomike e politike asnjëherë nuk është

trajtuar si duhet.

193

Deri në periudhën e pasluftës në Kosovë, pra, deri në përfundim të viti 1999, në Kosovë ekzistonin

institucionet parashkollore publike, ku vijonin fëmijët prej moshës 1 vjeç deri në moshën 7 vjeç, kur

edhe fillonin klasën e parë, por, pas vitit 1999, filloi reformimi në edukimin parashkollor, dhe kur u

rregullua sistemi i arsimit në Kosovë sipas ISCED,u vendos që klasën e parë fëmijët të fillojnë nga

mosha 6 vjeç.

MAShT duke e kuptuar rolin dhe rëndësinë e edukimit parashkollor të institucionalizuar dhe në

pamundësi të hapjes së shpejtë të institucioneve parashkollore publike, lejoj që të hapen institucione

parashkollore private, e poashtu edhe qendra me bazë në komunitet, për të mundësuar përfshirje më e

madhe e fëmijëve në edukim parashkollor.

Përkundër përpjekjeve që të ketë përfshirje më të madhe të fëmijëve në edukimin parashkollor dhe

parafillor ende nuk është ngritur në nivelin e duhur.

Përveç përpjekjeve për të përfshirë më shumë fëmijë në edukim parashkollor, domosdoshmëri është

edhe përgatitja dhe zhvillimi profesional i edukatoreve që punojnë me fëmijët parashkollor.

Gjatë dekadës së kaluar ka pasur një ndryshim radikal, për të kuptuar se çfarë përbën zhvillimin efektiv

profesional për mësimdhënësit, se çfarë duhet të përfshijë, çfarë duhet të përmbajë dhe si duhet të

sigurohet zhvillimi profesional i mësimdhënësve, si dhe të analizohen nevojat se çfarë zhvillimi

profesional duhet të kenë mësimdhënësit për të plotësuar nevojat e gjeneratave të reja.

Zhvillimit profesional të mësimdhënësve i është dhënë rëndësi e veçantë edhe në Planin Strategjik të

Arsimit në Kosovë 2011-2016 - PSAK. Një nga objektivat e tij ishte ,,Ngritja e cilësisë së

mësimdhënësve përmes sistemit efektiv dhe të qëndrueshëm për përgatitjen dhe zhvillimin profesional

të mësimdhënësve”. Nevoja për zhvillimin profesional të mësimdhënësve është paraparë edhe në

objektivat e PSAK 2017-2021. Prandaj, zhvillimi profesional i mësimdhënësve do të kontribuojë në

zbatimin e reformës në institucione edukative.

Që nga viti 2004-2005, MAShT ka hartuar konceptet për krijimin e sistemit të cilat u pasuan me

udhëzime administrative për licencimin e mësimdhënësve, në bazë të të cilëve

mësimdhënësit/edukatoret u pajisën me licencën e karrierës.

Në vitin 2009, MAShT themeloi Këshillin Shtetëror për Licencimin e Mësimdhënësve (KShLM), për

ta udhëhequr procesin e licencimit përmes Udhëzimit Administrativ UA 01/2009. Poashtu, MAShT ka

realizuar edhe hartimin e udhëzimeve administrative, akreditimin e programeve trajnuese, hartimin e

katalogut të trajnimeve, etj.

Në vitin 2017 u hartua Korniza Strategjike për Zhvillimin e Mësimdhënësve në Kosovë, përmes të cilës

përcaktohen standardet e profesionit të mësimdhënësit përgjatë karrierës. Sipas kornizës, janë dy faza

që zbërthejnë kompetencat e mësimdhënësit:

194

-Faza e parë - përgatitjen e mësimdhënësve para shërbimit dhe hyrjen në profesionin e mësimdhënësit,

dhe

- Faza e dytë – përfshinë periudhën në shërbim, e cila përfshinë katër nivele të zhvillimit të

mësimdhënësve në shërbim, përkatësisht kompetenca të veçanta për secilën shkallë të karrierës gjatë

shërbimit, siç janë: Mësimdhënës i karrierës; Mësimdhënës i avancuar; Mësimdhënës mentor;

Mësimdhënës i merituar.

Për edukimin parashkollor janë hartuar edhe kompetencat e edukatores. Përgjegjësia për shkollat

publike (institucionet parashkollore, fillore, shkollat e mesme të ulëta dhe të larta dhe arsimi i lartë)

është e MAShT-it e cila është përgjegjëse për planifikimin, mbështetjen, koordinimin dhe mbikëqyrjen

e institucioneve arsimore në nivel të përgjithshëm, ndërsa mbështetja për funksionimin e shkollave/

institucioneve parashkollor, është përgjegjësi e komunave.

Organizimi i Edukimit Parashkollor në Kosovë

Edukimi Parashkollor në Kosovë organizohet:

Në institucione parashkollore publike

Në institucione parashkollore private

Në institucione parashkollore publiko-private

Në qendrat me bazë në komunitet – QBK

Në klasë parafillore për fëmijët e moshë 5-6vjeç, në kuadër të shkollave fillore.

Edukimi parashkollor në Kosovë është edukim vullnetar dhe përkundër përpjekjeve që edukimi i

fëmijëve të moshës 5-6vjeç të bëhet edukim i obliguar, ende kjo nuk është arritur të realizohet.

Qëllimi dhe rëndësia e hulumtimit

Qëllimi i këtij hulumtimi është të identifikojë vështirësitë që kanë hasur edukatoret në zhvillimin e

tyre profesional krahas shfrytëzimit të mundësive që u janë ofruar për zhvillimin e tyre si me programet

e akredituara pa shkëputje nga puna, poashtu edhe përmes trajnimeve për ngritjen e cilësisë në punën

e tyre.

Rezultatet e këtij hulumtimi mund të jenë tregues të nevojshëm për opinionin, për hartuesit e politikave

të edukimit parashkollor, për planifikimin e trajnimeve, për ngritjen e cilësisë në edukim parashkollor

që janë bazë për cilësinë në nivelet e tjera të shkollimit. Nevoja për aftësim gjatë gjithë jetës është e

madhe, prandaj ky hulumtim do të nxjerrë në pah mënyrat e tejkalimit të sfidave dhe shfrytëzimin e

mundësive që u ofrohen edukatoreve, për të qenë në hap me zhvillimet edukative dhe shoqërore për të

edukuar fëmijët në fëmijërinë e hershme.

Pyetjet e hulumtimit

1. Cilat janë sfidat e edukatoreve për ngritjen dhe zhvillimin profesional të tyre?

195

3. Sa i kanë shfrytëzuar edukatoret mundësitë që u janë ofruar për t’u ngritur dhe zhvilluar

profesionalisht?

4. Sau ka ndihmuar edukatoreve rikualifikimi dhe trajnimet që u janë ofruar, për efektivitet në punë?

. Hipoteza

Edukatoret kanë kaluar me sukses sfidat që i janë paraqitur gjatë ngritjes dhe zhvillimit profesional.

Metodologjia

Modeli i hulumtimit

Hulumtimi është vlerësues dhe karakterizohet nga qasja kuantitative dhe kualitative.

Popullacioni dhe mostra

Në Kosovë janë gjithsej 43 institucione parashkollore publike. Për këtë hulumtim janë përzgjedh 5

institucione parashkollore publike, në katër komuna. Sipas Sistemit për Menaxhimin e Informatave në

Arsim -SMIA 2016, janë 528 edukatore të institucioneve parashkollore publike, që në këtë rast e

përbëjnë popullacionin, ndërsa mostër e këtij hulumtimi janë 53 edukatore të këtyre institucioneve.

Instrumenti: Pyetësor me edukatore

Pyetësori u realizua me qëllim që të grumbullohen të dhëna nga edukatorët, për mendimin e tyre lidhur

me sfidat dhe mundësitë e ngritjes dhe zhvillimit të tyre profesional.

Procedurat e hulumtimit

Hulumtimit në terren i ka paraprijë një analizë kabinetike e literaturës lidhur me edukimin parashkollor

në përgjithësi e poashtu edhe për punën e edukatores, ku janë hulumtuar edhe përvojat e shteteve tjera

lidhur me realizimin e edukimit parashkollor. Pastaj, janë përgatitur pyetësorët për të mbledhur të dhëna

në terren. Respondentët janë njoftuar me kohë për qëllimin e hulumtimit dhe është realizuar hulumtimi.

Ndërsa, për përpunimin e të dhënave, është hartuar një platformë për futjen e të dhënave. Pastaj është

bërë filtrimi i tyre dhe është bërë përpunimi i të dhënave.

Rezultatet dhe interpretimi i tyre

Sipas rezultateve të hulumtimit, sfidat e edukatoreve gjatë ngritjes dhe zhvillimit profesional kanë qenë:

Rikualifikimi për edukatoret që punojnë me fëmijët e moshës 3-6vjeç , pas një pauze të gjatë duke qenë

me vite të tëra punëtore me kualifikim shkollë e lartë pedagogjike dhe të vazhdojnë studimet edhe për

dy vite tjera. Sfidë është edhe kualifikimi i edukatoreve që punojnë me fëmijët 0-3 vjeç, sepse ato kanë

qenë në shërbim me përgatitje profesionale me shkollë të mesme, tani kërkohet kualifikim universitar.

Sfidë është kualifikimi i pedagogeve që kanë punuar si edukatore për vite me radhë, e që tani ju duhet

196

të rikualifikohen, (janë në proces të rikualifikimit) për të realizuar të njëjtën punë që e kanë bërë deri

më tani. Sfidë janë edhe trajnimet e shpeshta dhe pa e vlerësuar nevojën e edukatoreve, se çfarë

përmbajtje kanë nevojë edukatoret të përfitojnë në trajnime.

- Nga edukatoret që kanë ndjekur programin e rikualifikimit pa shkëputje nga puna, 70% e

edukatoreve janë përgjigjur se vazhdimi i studimeve pa shkëputje nga puna ka qenë sfidë, 20%

janë përgjigjur se ka qenë mundësi e mirë, ndërsa 10% janë përgjigjur që ka qenë mundësi e

mirë dhe sfidë. Ky rezultat tregon që për shumicën e edukatoreve rikulaifikimi ishte një sfidë,

të cilën e kanë tejkaluar, sepse tani ato i kanë përfunduar studimet.

- Sa i përket efektit të rikualifikimit në punën e edukatoreve, 33% e edukatoreve shprehen se

programi i rikualifikimit u ka ndihmuar në teori, 7% që i ka ndihmuar në anën praktike, 47% i

ka ndihmuar në teori dhe praktikë, ndërsa 13% janë deklaruar që ky program nuk i ka ndihmuar

fare. Duke marrë parasysh që ky program, do të duhej të kishte ndikim në zhvillimin teorik dhe

praktik të edukatoreve, këto rezultate nuk janë tregues i kënaqshëm për ngritjen profesionale të

edukatoreve.

- Ndërsa për shfrytëzimin i mundësive për trajnim nga edukatoret, 84 % kanë deklaruar që kanë

marrë pjesë çdoherë kur kanë qenë të ftuara për trajnim, ndërsa 16% kanë deklaruar që edhe

pse kanë qenë të ftuara, vetëm ndonjëherë kanë marrë pjesë, jo çdoherë.

- Lidhur me efekti i trajnimeve në punën e edukatoreve, 80% kanë dhënë përgjigje që shumë i

kanë ndihmuar trajnimet, ndërsa 20 % kanë dhënë përgjigje që trajnimet pak i kanë ndihmuar

në punën e tyre.

- Zbatimi në praktikë i përvojave të fituara në trajnime, 84% kanë deklaruar se përvojat e fituara

do t’i zbatojnë në punën e tyre, 4% është përvojë e mirë por nuk do ta zbatojnë në punën e tyre,

ndërsa 12% kanë deklaruar që është vështirë për t’i zbatuar gjërat e reja që i mësojnë në

trajnime.

- Nevojat e edukatoreve për trajnime, 32% kanë deklaruar që kanë nevojë për trajnime, për të

punuar me fëmijë me nevoja të veçanta- FNV, 20% për qasje ndaj fëmijës, 19% për planifikim

të punës edukative, 16% për lojëra kreative, 13% për bashkëpunimin me prindër.

- Cilat janë nevojat më të ngutshme për ndryshim, 40% kanë deklaruar, të kenë më pak fëmijë

në grup dhe edukatore speciale për FNV, 25% të ketë hapësirë më të madhe, materiale dhe

mjete për punë, 25% të ketë programe adekuate dhe më pak dokumente të reja zyrtare, 10%

ambienti i jashtëm të jetë më i përshtatshëm për fëmijët.

Rekomandimet

Bazuar në rezultatet e hulumtimit, kanë dalë këto rekomandime:

- Edukatoret kanë nevojë për trajnime që ndikojnë në përmirësimin e cilësisë së punës së tyre,

sepse janë rikualifikuar, kanë ndjekur trajnime, por kanë si nevojë të domosdoshme trajnimet

sidomos për fëmijët me nevoja të veçanta, për qasje ndaj fëmijës, etj.

197

- Të monitorohen edukatoret dhe të vlerësohen se për cilat trajnime ka nevojë secila edukatore,

e jo të ofrohen trajnime për të gjitha edukatoret pa ekzistuar një vlerësim paraprak i nevojave

të tyre për trajnim.

- Të respektohen kriteret infrastrukturore për fëmijët në institucione parashkollore, sepse është

numri i madh i fëmijëve në grupe, e hapësira është e vogël, kjo ndikon në mirëqenien dhe

shëndetin e fëmijëve dhe është sfidë për edukatoret që t’i realizojnë aktivitetet në kushte të tilla.

- Të punësohen edukatore speciale për fëmijë me nevoja të veçanta.

- Të ofrohen udhëzime të qarta për realizimin e programeve të trajnimit, sidomos për dokumentet

zyrtare dhe profesionale që ofrohen nga MAShT.

Literatura dhe burimet

Aliu-Gashi, M & Plakolli, Z, (2016), Sfidat dhe gatishmëria e nivelit lokal për realizimin e edukimit

parafillor si edukim i obliguar, Instituti Pedagogjik i Kosovës, Prishtinë.

Berk, L., & Winsler, A. (1995). Schaffolding Children’s Learning: Vygotsky and Early Childhood

Education. Washington DC: Naeyc.

Copple, C, Bredekamp, S,(2009), Developmentaly Appropriate Practice, Washington, National

Asssociation for the Education of Young Children.

Crowley, K. & Jacobs,G.(2010), Reaching Standards and beyond in Kindergarten, USA, Naeyc.

Rexhepagiq, Jashar, (2002), Tema të zgjedhura dhe bashkëkohore pedagogjike,Libri shkollor,

Prishtinë.

Shatri, Bajram, (2010), Arsimi shqip në Kosovë 1990-1999, Libri shkollor, Prishtinë.

Vadahi, Fatmir, (2002)Pedagogjia Parashkollore, Shkodër

Instituti Pedagogjik i Kosovës, (2017), Kërkime Pedagogjike 2, Gjendja e përgjithshme në

institucione parashkollore private, Prishtinë.

MAShT, (2006). Ligji mbi edukimin parashkollor.

MAShT, (2008). Ligji për arsimin në komunat e Republikës së Kosovës.

MAShT, (2011). Ligji për arsimin parauniversitar në Republikën e Kosovës.

MAShT, (2011). Standardet e Zhvillimit dhe të Mësuarit në Fëmijërinë e Hershme 0-6vjet

MAShT, (2006). Standarde të përgjithshme të edukimit parashkollor në Kosovë 3-6 vjeç.

MAShT, (2006). Kurrikula e edukimit parashkollor në Kosovë 3-6 vjeç.

MAShT, (2017), Korniza strategjike për zhvillimin e mësimdhënësve në Kosovë.

198

MAShT, (2016),Plani Strategjik i Arsimit të Kosovës 2011-2016, (PSAK)

MAShT, (2016), Strategjia e sigurimit të cilësisë për arsimin parauniversitar në Kosovë 2016-2020.

MAShT - Udhëzimi Administrativ - Për përfshirjen e fëmijëve në institucione parashkollore

MAShT - Udhëzimi Administrativ për Zbatimin e Zhvillimit Profesional të Mësimdhënësve MAShT -

Udhëzimi Administrativ për Vlerësimin e Performancës së Mësimdhënësve

MAShT - Udhëzimi Administrativ për Licencimin e Mësimdhënësve

MAShT – Udhëzimi Administrativ, Sistemi i licencimit dhe zhvillimi i mësimdhënësve në Karrierë.

199

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

RRETH DISA ASPEKTEVE TË “GJUHËS SË GRAVE” NË TË FOLMEN E

QYTETIT TË PRIZRENIT ME RRETHINË

Prof. ass. dr. Muharrem Gashi-Universiteti “Fehmi Agani” Gjakovë

Abstrakt:

Gjinia dhe mosha ndikojnë në ndarjen shoqërore nga dalin edhe grupime të të folurit. Shkalla e

edukimit reflekton sjelljen gjuhësore shquan mendimi i U. Labovit, jo vetëm për të folurit e gjuhës

femërore.

Niveli i edukatës së femrës të së folmes së qytetit të Prizrenit me rrethinë është i përafërt me

atë të femrës kosovare. Rëndësi ka se ku lind e rritet njeriu, natyrisht se aty nis të flasë, sepse pa mjedisin

shoqëror nuk do të flisnim. Në këtë trevë një dukuri që e ndan gjininë femërore është mos arsimimi i

mirëfilltë. Pra kemi mjedise ku mungon zhvillimi i duhur, nga femra merret me punë të shtëpisë. Këtu

sidomos veçohet të folurit e grave të reja e nuseve. Ato i zbatojnë rregullat e të folurit me zë të ulët,

qëndrim të urtë e zemër të çiltër. Kjo sjellje hetohet në gazmende, si: në kanë, përgim, kanagjeq e dasma,

ku nuset rrinë në këmbë e përshëndesin me temena. Kjo i bën të veçohen në sy të pranishmëve, por në

mënyrë të veçantë nga vajzat që i këndojnë: /E ka Afërdita o: një pikë n`ball`Ani nuk na la o: shoqe

n`mahall`!/ (Kushtrim, Prizren). Kështu ato e bëjnë nusërinë, atyre nuk u takon të flasin, se me ia çit

nuses gojën do të kritikohet, se si nusjafoli, dhe këndohet: /Nusja Ali agës dimijat me topa N` ren`in e

nuseve po duket si shota!/ (Vlashnjë, Prizren) etj.

Kjo etnografi e të folurit shquan vlera leksikore të këtyre trevave duke vënë në pah të dhëna të

veçanta komunikimi me dallime specifike të këtyre dukurive përfaqësuese sociodialektore e

sociolinguistike.

Fjalë kyçe: femër, kanë, përgim, dasmë, i çiltër etj.

200

Hyrje

Dialektet dhe të folmet a ligjërimet vendore të shqipes në të gjitha krahinat e trojet e sajjanë të

pasura me fjalë dhe shprehje të larmishme, me koncepte e forma që kanë vlera të mëdha në planin

dialektor dhe leksikor e më gjerë. Prandaj mbledhja e tyre në mënyrë të drejtpërdrejtë nga goja e popullit

është detyrë e dorës së parë dhe burimi kryesor prej nga mund të vilet kjo lëndë, sepse lidhet me jetën dhe

veprimtarinë e njerëzve, me punën e tyre, me mënyrën e jetesës, me doket, zakonet, traditën,

psikologjinë dhe mjedisin ku ata jetojnë.

Gjurmimi dhe mbledhja e lëndëstë qyteteve e krahinavetë pastudiuara plotësisht ngërthen vetë

procesin e pandërprerë të studimeve të gjuhës shqipe. E tillë dhe me shumë interes si për nga hapësira e

truallit, ashtu edhe për nga qëmtimi shterues është edhe lënda e së folmes së qytetit të Prizrenit dhe

rrethinave të tij.

Metodologjia

Shikuar në këtë këndvështrim kam bërë përpjekje që nëpërmjet të metodës së krahasimit dhe

asaj të përndarjes së elementeve përbërëse të jap një qasje sa më të plotë rreth disa segmenteve të

përdorimit të “gjuhës së grave”, në kuadër të përkufizimit të të folmeve tëqytetit të Prizrenit dhe

rrethinës.Në radhë të parë, jo për t’i analizuar në detaje, por për të pasur një pasqyrë të larmisë së këtij

varianti të përdorimit gjuhësor. Në punën kërkimore më është dashur takonsultoj literaturënsi dhe

subjekt të veçantë dialektologjikë. Në këtë kontekst kryesisht kam përfshirë ritet e këngëve më të

ndjeshme jetësoree të gazmendeve, si të dasmave, knagjeqeve etj.

Ndryshethënë duke i pasur parasysh këto të dhëna të vlershme për arealin e të folmeve të qytetit

të Prizrenit dhe rrethinës që dalin nga këto vëzhgime dialektore dëshmohet bindshëm struktura e pasur

e formave të fjalëve, përmbajtjevetë tyre që vijojnë të shquajnë funksionepërplot me nuanca

kuptimore,emocionuese e mjaft therëse e kritike.Niveli arsimor dhe kulturor i femrës sëarealit të së

folmes së Prizrenit me rrethinë është i përafërt me nivelin arsimor e kulturor të femrës kosovare në

përgjithësi. Për ndonjë pozitë më të mirë, mund vetëm t`i veçojmë qendrat më të mëdha, si: Prishtina,

Peja, Mitrovica, Gjilani, e ndonjë tjetër, të cilat përveç edukimit nëpër çerdhe të fëmijëve kanë

shkollimin e rregullt parafillor, pastaj fillor, gjithashtukanë numër relativisht të përgjegjshëm të

shkollave të mesme, të mesme profesionale, për nivele më të larta kolegje të ndryshmedhe arsimim

universitar. Megjithatë ka rëndësi të madhe se ku lind dhe rritet njeriu, djepi ku ai mëson të flasë, sepse

po të mos ishte një mjedis i tillë shoqëror, atëherë mund të kishim njerëz që nuk dinë të flasin siç është

tëholluar rasti i eksperimentimit të fëmijëve që janë rritur në mjedisin e ujqërve.157

Në këtë hulli mendojmë se kemi mangësi në trajtimin e “gjuhës së grave”, derisa në mese të

tjera të studimit shprehen për trajtime më të përimtuara. Kështu shquhet nevoja që t`i shqyrtojmë e t`i

evidentojmësë paku disa aspekteedhe në arealet e së folmes së qytetit të Prizrenit dhe rrethinës.

157Shkurtaj, Gj.:”Sociolinguistika”, f. 160.

201

,,Gjinia bashkë me moshën janë faktorë natyrorë, porse ato pleksen edhe me ndarjet shoqërore

e etnokulturore të ndryshme të bashkësive shoqërore duke dhënë dorë edhe për diferencime e grupime

të të folurit”158.

Ndonëse dallimi i arsimit të femrës kosovare nuk është fort i madh, megjithatë krahas kushteve

të jetës në qytetin e Prizrenit ka lehtësi edhe për një arsimim më të rregullt, sepse përveç institucioneve

parafillore, fillore të mësimit ka edhe qendra të arsimit të mesëm e të lartë shkollor e edukativ. Përveç

këtij dallimi të mjedisit shoqëror që është ndryshimi vet zhvillimit të rrethanave të mjedisitkulturor,159

që gjithsesi se nuk është vetëm i bashkësisë shoqërore kosovare,rol jo pak të rëndësishëm shquan edhe

vetë konservatorizmi shoqërisë kosovare. Kjo dukuri që prej kohësh e ka ndarë gjininë femërore, jo

vetëm në gjini, por edhe në vetë punët e jetës:

Grania janë në detyrë me punue për shpi: po e teproi koha, si të lirohen prej punve të shpis,

munden me ba pun doret të vetat160.

Nga ky paragraf i ndërtimit të rendit familjar shihet fare qartë roli i femrës shqiptare që e ka

përcjellë për një kohë të gjatë ndër periudha të ndryshme të kaluarën e trashëgiminë tonë. Madje, në

treva të malësisë më të largët,ka edhe qëndrime të cilat i respektojnë rregullat e kanunit po në këtë masë.

Konsideroj se ky përkufizim shoqëror nuk është dëshira e vet entitetit, por padyshim se këtë e

bëri edhe më të zymtë okupimi i pandërprerë161 që përball pushtimeveqë nuk reshten as programet për

denigrim e tjetërsim të kësaj etnie nëpërmjet marrëveshjeveqë kishin për qëllim shpërnguljen , si

“neçertanja e vitit 1884”-(lexo:projekti) 162nga këto troje, madje, siç qemë vetë dëshmitarë edhe në

rastin e Luftës së fundit.

Kur kësaj të dhëne i shtojmë edhe anën e karakterit të traditës sonë, ku femra ka kryer kryesisht

detyrat e shtëpisë e më pak ka qenë faktor në zhvillimin e proceseve shoqërore, shpërfaqja del edhe më

e errët, del edhe më konservator të folurit e këtij grupimi, pra gjithsesi edhe i kësaj ane. Në këtë aspekt

tashmë është e njohur, por edhe e dëshmuar se shkalla e edukimit si dhe e aftësimit intelektual të njeriut

reflekton në masë të konsiderueshme edhe formën e sjelljes gjuhësore. Sa më i lartë të jetë niveli arsimor

e edukativ aq më i shprehur do të jetëniveli i pasqyrimit gjuhësor të individit. Këtu është fare me vend

për tu parë me kujdes edhe mendimi i Uljam Labovit, i cili shprehet për rolin përtëritës si dhe atëtë

ndjeshmërisë më të theksuar të të folurit të gjuhës femërore163.

Gjinia femërore ka veçanti, sidomos për dukuriintime të jetës, por edhe në përgjithësi në të

folurit e tyre të përditshëm, qoftë në raportet bashkëshortore e familjare, por edhe në marrëdhënie të

situatave të ndryshme që shquan. Gjegjësisht ato shprehin një përulje më të qartë ndaj ndryshimeve,

gjegjësisht mbajnë një qëndrim më të pranueshëm nga frika se mos pësojnë sanksionin e rrethit shoqëror,

përkatësisht humbjen e besimit a privilegjin e gjinisë së kundërt. Gratë duke qenë më të ndjeshme se

burrat dëshmojnë kësisoj një përthyerje më të qartë ndaj ndryshimeve, nga edhe përimtojnë

158Shkurtaj, Gj. :”Etnografi e të folurit të shqipes”, Tiranë, 2004 f .246

159Çabej, E.:”Studime gjuhësore”, f. 19, IV, Prishtinë, 1978 160Gjeçovi, Sh.:”Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Nye 49, f.7, 8, 9. 161Beci, B.:”Dialektet e shqipes dhe historia e formimit të tyre”, f.79, “Dituria”, Tiranë, 2002. 162Pedersen, H.:”Studime për gjuhën shqipe”, f.29, Prishtinë, 2003. 163 Labov, U.: “The intersection of sex and social in the Course of Linguistic Chenge”, Chicago, 1990.

202

sociolinguistët; Fisher e Labov.164Në këto marrëdhënie veçanërisht vjen në shprehje ,,lidhja e seksit si

dhe e tregueseve të standardizimit të thënies”165.

Posaçërisht duhet theksuar të folurit e grave të reja, sidomos të nuseve të sapomartuara deri sa

bëhen gra me fëmijë. Gjatë tërë kohës së nusërisë ajo është, e detyruar të zbatojë rregullat e të folurit,

pra të të folurit me zë të ulët, me qëndrim të urtë e të butë, me takt sa më elegant e të respektuar, t’i

kryejë të gjitha vetëm duke i lëvizur buzët e me zemër të hapur me qëndrim joshës e të dashur, në

mënyrë që të fitojë gjithë simpatinë e adhurimin e rrethit.Në arealin e të folmeve të Prizrenit, kjo sjellje

zbatohet e njihet mirë, madje në këtë drejtim bëhet edhe konkurrencë.

Në gazmende të ndryshme, si: përgim, kanagjeq e veçanërisht në dasma, ceremonia e të cilave

zgjat më shumë, nuset e reja renditen të mbështetura përanë, apo në ndonjë vend të dukshëm dhe

qëndrojnë të paluara apo të rregulluara dhe fare pa bë zë përshëndesin vetëm me lëvizje tejet intime e

të pëlqyeshme, në mënyrë që të mos i zgjojnë askujt ndjenjën e padashjes. Ato marrin, temena, rit i

lëvizjeve me duar, me kokë e me trup, apo më mirë, rit i mirëkuptimit, i përshëndetjes si dhe njëherazi

edhe i përuljes në shenjë nderimi e respekti në momentetë ndryshme, por edhe kur dikush u afrohet nga

të afërmit për t`i përshëndetur.

Të gjitha këto nusja mundohet t`i bëjë në mënyrë sa më të përkryer që të bëjë emër e zë qëtë

dallohet nga të tjerat. Këto hetohen edhe nga të pranishmit që marrin pjesë në këto gazmende e në

mënyrë të veçantë nga vajzat të cilat janë më të ndjeshme në këtë aspekt, të cilat mblidhen si dhe i

këndojnë këngë që kapin anë të ndryshme si të mirëkuptimit, pra të lëvdimit të po këtyre sjelljeve, qoftë

edhe vetëm të ndonjërës e cila shquhet. Nga këndej ato edhe këndojnë:

/Unaza e dukatit sillet nëpër o: u:jë

Lumja nana, shka ka çit o: n`der t`hu:j!/

(Atmaxhë, Prizren)

Po në këtë kontekst kur ka nuse më shumë që janë të rrethit, përkatësisht kur nuk dihet se për kë shkojnë

këto lëvdata ato që këndojnëdinë mirë edhe t`i dallojnë me emra, por më rrallë me emra të nuseve,

gjegjësisht, kryesisht në emra të burrave, përkatësisht të djalit, nipit apo edhe të djalit të dajës, ngase

një vend të veçantë kanë edhe nuset e nipave në këto gëzime familjare:

/Dimijat e nuses filxhana filxhana,

zgjohu pak më herët se s’je te nana!/

(Zojz, Anadri, Prizren)

164Shkurtaj, Gj.:”Sociolinguistika”, f. 156. 165Labov, U. : Vepër e cituar, f. 210.

203

/Nusja Ali agës dimijat me topa

N` ren`in e nuseve po duket si shota!/

(Vlashnjë, Prizren)

Këngët, pragjuha e grave, në këtë rast jo vetë e vajzave, por edhe e të tjerave shquajnë rrethanat në të

cilat ato e bëjnë nusërinë.

Gjatë kësaj kohe asaj nuk i takon të flasë, madje edhe kur ndonjëri edhe e ngacmonme fjalëajo

përsëri nuk bën të flasë, ngase shumë sosh dëshirojnë që me qëllim me ia çit nuses gojën, pra që ta bëjë

të flasë nusja e më pas ta këndojnë se si nusja folietj.Kur ndonjëra nga nuset mbahet në mënyrë të

veçantë i pasojnë edhe këngët në mënyrë të veçantë, ngase ajo përcillet si dhe për çdo sjellje kritikohet:

/Oj Lulije, o moj zeshkane

Shka po rrin kaq azgane!/

(Landovicë, Prizren)

Madje kur nusja herë-herë,me qëllim nuk i përfillkritikat e para asaj do t`i pasojnë këngë me kritika

edhe më shumë:

/Shka e ke rrit men`en oj magjupe

Që vet`m i ke vu dy pika t`kuqe!/

/Ka ardh baba i nuses dathën nëpër loq,

I ka hi katundit e po lyp kallamoq!/

(Medvec, Prizren)

Korri i vajzave vazhdimisht e përcjell si dhe kur ajo vazhdon të jetë mospërfillëse ato i drejtojnë akuza

të rrepta:

/Nusja jonë vetllat si drapen

Sot po shihet se asht gjarpen!/

( Billushë, Prizren)

Kritikat nuk do të ndalen duke akuzuar edhe personalitetin e saj e edhe të afërmit edhe burrin si dhe

gjithë të tjerët që janë të afërmit e nuses, si: burrin, babanë, vëllain etj:

/Vllavi i nuses me dy diploma

Nja për speca nja për patlixhana/

204

Të gjitha këto kritika do të tolerohen, ndonëse ka edhe që në mesin e të tjerave që kërkojnë të

respektohen nuset, kërkojnë që të mos kritikohen, madje kërkojnë nga të afërmit si dhe nga më të

moshuari, pra që kanë autoritet të mesit familjar të ndërhyjnë te vajzat, në atë mënyrë që këndojnë, por

të jenë më të kujdesshme, të mos i fyejnë nuset, burrat e tyre, të afërmit e tyre gjegjësisht t`i lënë nuset

që ta bëjnë nusërinë e tyre etj.

Për këto raste nusja zakonisht parapërgatitet ngase është e vetëdijshme se edhe do të ketë edhe

fyerje e edhe nënçmime nga më të ndryshmet, jo vetëm nga vajzat, por edhe nga të tjerët.Që të mos ketë

ngecje, telashe, ajo paraprakisht nreqet [rregullohet], pra që të dalë sa më mirë e veshur, sa më bukur

dhe sa më e pagojësi dhe të jetë sa më dëftuese. Ajo,jo vetëm se duhet t’u përmbahet këtyre rregullave

të sjelljes, e më së shumti rregullave të mirësjelljes, apo sjelljes së pranueshme e të këndshme. Madje,ajo

duhet të ketë kujdes edhe me fëmijë të vegjël kur ndonjëherë edhe e nxisin duke e prekur që nusja të

flet ose ndoshta edhe ta shpotisin me ndonjë fjalë që s`i përket asaj.

Kur këto kushte do t`i përballojnë nuset, tek atëherë, pra më pas do të vijnë edhe urimet,fjalët

që e vlerësojnë sjelljen dhe taktin nusërisë, pra të nuseve që janë të renditura (palueme).Kur nuset janë

të mbështetura përanë a përball grupeve të vajzave, por edhe të grave që e kanë kaluar nusërinë i

këndojnë me këngë të ndryshme madje herë-herë edhe therëse, pra edhe duke i akuzuar, por herë-herë

edhe duke i lëvduar për ndonjë sjellje të mirë, sjellje e qëndrim elegant e fisnik, në mënyrë që nusja të

ndjehet me ndonjë sjellje që shquan simpati,kësisoj duke e futur në lojë, nga më pas do ta përqeshin me

shumë këngë të tjera që arritën nusen ta mashtrojnë me pak fjalë që e kanë përgëzuar.

Nga një numër tejet i madh si dhe i larmishëm që dëgjohen e këndohen në të folmen e arealit

të qytetit të Prizrenit dhe rrethinës së tij ne po i veçojmë disa nga sosh.

/Nusja e Zeçës e ka ngre kryt hava

sikur kali kur del n`vrap me nga!/

/ Shpija jonë e ham` bukën me mjalt`

ori nuse, men`en e madhe ta ulin kadal!/

(Zhur, Prizren)

Nga e kaluara, por edhe sot në mjaft vende e veçanërisht në malësi të këtyre trevave të të folmes së

Prizrenit në rrethinë, e në mënyrë të veçantë në trevën e Hasit, zakonisht kur jepet fjala e nuses, pra kur

fejohet çifti i ri, në pritjen e familjes së të fejuarit, kur e çojnë maramën e nuses, përveç misitit shkon

edhe vëllai i nuses.

Nëse nusja ka vëlla, po nëse nuk ka vëlla, shkon djali i vëllait të babait të nuses, apo edhe

ndonjë tjetër i afërm i familjes. Miqtë e ri, por në mënyrë më të ndjeshme vëllai i nuses, duhet të ketë

qëndrime shumë të matura, të mos flasë me zë të lartë, të dëgjojë më shumë e të flasë me zë normal, pra

pa bërtitur, sado që mikpritësit dëshirojnë të e dëgjojnë dhe ta pyesin, ai duhet të marrë pjesë në kuvend,

por pa e tepruar. Sjellje të këtillë duhet të tregojë edhe kur hanë e kur pinë, pra fare pa e tepruar.

205

/Kn`oni ori vajza kno`ni, se na ka ardh vllavi i nuses

Oni e kish krevin ooo:, si lakna e Billushëeeees! /

/Vërri, Prizrenit/

Ngase përveç miqësisë që shquan në këto sjellje ai është edhe vetë pasqyrë e motrës, pra nuses. Në

vëllain e nuses miqtë e shohin nusen që nesër do ta marrin, apo do ta kenë në derë të shtëpisë. Prandaj

për këtë edhe këndojnë këngë edhe për ta uruar, por edhe për ta nënçmuar. Nëse eventualisht kanë

hetuar se miqtë apo edhe vëllai i nuses ka ngrënë shumë, apo ka pirë shumë, poashtu, nëse ai është i

veshur keq, apo ka edhe ndonjë të metë ose është mbathur jo mirë këndohet që nga ardhja e deri sa të

largohen miqtë nga dera e shtëpisë.

Në kuadër të këtyre gëzimeve më të shprehura në këtë aspekt janë ritet e dasmës që shquajnë

traditat më të ruajtura, sidomos ato në malësi të këtyre trevave, si në Has, Vërri e në Rreth të Bjeshkës

së Kabashit tëPrizrenit.Të gjitha këto fillojnë që nga marrja e penit të nuses e deri te kryerja e martesës

së djalit me nusen.

/Ori nuse dil e lidhe qenin

Se po vim` me ta marr penin!/

(Piranë, Prizren)

Me këso këngësh nis në mënyrë të mirëfilltë edhe riti i dasmës në këtë anë. Po me këtë rast përveç

marrëveshjes së kohës së dasmës, përkatësisht datës së saj, bëhet edhe dërgimi i teshave të nuses, që

aty-këtu dëgjohet edhe petkat e nuses:

/Priti baba i nuses kutijat e kuqe

mas do dite, ti pa çik e na me nuse!/

(Gjonaj, Has, Prizren)

Po në këtë kohë, pra me rastin e marrjes së penit dhe dërgimit të teshave të nuses nis edhe mbledhja e

bijave të shtëpisë, së pari duke filluar nga motrat, hallat e të tjerat që vinë me radhë në kuadër të afërsisë

së gjinisë së familjes që bën dasmë:

/ Shkrepi di`lli n`penxheree,

ori halla Gjyl a mun` erdhe!/

( Romajë, Has, Prizren)

Në kuadër të këtij gëzimi familjar të dasmës në këto anë shquhet edhe riti i gatimit të kulaçit të nuses

që përcillet edhe me një numër këngësh e thëniesh që janë të veçanta me këtë rast.

Sipas traditës djali duhet të jetë i pranishëm në këtë rit, ai duhet ta nisë këtë rit, por të mos flasë

fare. Është traditë se me rastin e gatimit të kulaçit futen monedha, pra monedha të metalta, të cilat do

t`i gjejë nusja ose dhëndri në natën e dhëndërisë:

206

/Kush e gatoi kulaqin me sheqer

mos past idhnim kurrë asniher`!/

Zakonisht riti i dasmës në shtëpi të dhëndrit nis të mërkurën mbrëma, kur vijnë farefisi i gjerë, bijat

edhe ndonjë mik i veçantë. Miqtë e tjerë të shtunën priten me dajre, lodra e def, në kohë të fundit edhe

me muzikë.Ceremonia merr karakterin e veçantë kur shkohet të merret nusja ditën e diel:

/Babai i nuses, a ki livadhe

me na i prit krushqit me dajre!/

(Vërmicë, Prizren)

Ndërsa në shtëpi të nuses gjithashtu këndohet madje edhe aty në mënyrë shumë të ndjeshme duke iu

kundërvënë edhe këngëve që këndojnë vajzat, nuset si dhe gratë e tjera që këndojnë kur vinë ta marrin

nusen. Varësisht prej rrethanave grupet kundërshtare, janë shumë të zëshme, në momentet kur e

përfundon grupi i atyre që kanë ardhur ta marrin nusen, nis grupi i atyre që e përcjellin nusen. Herë-

herë kur merr përmasa më të ashpra ky rivalitet dhe i tejkalon edhe këto rregullatë respektit të dy

anshëm, grupet nën tensionet kundërvënies më nuk mund ta dëgjojnë njëri tjetrin, por vazhdojnë deri

sa shkojnë dasmorët me nusen.

/A e din besën që na ke dhanë

Nanës huj nan`, mos me i thanë!/

(Kobaj, Prizren)

Në këto rrethana këngët motivohen me atakime të ndryshme për dhëndrin si dhe familjen e tij që vinë

ta marrin, si:

/Kaj oj mot`r, kaj e kup`sh

Se po t`çojmë nuse për magjup!/

(Gurrë, Prizren)

Përgjatë tërë ditës vajzat, nuset, gratë, por edhe plakat ato më të afërtat të shtëpisë që e bëjnë dasmën,

luajnë e këndojnë këngë të ndryshme, madje kur një grup e përfundon këngën ia nis grupi i tjetër. Herë-

herë edhe të gjithë së bashku ose edhe ndaras në grupe më të vogla.

Këngët dhe lojërat janë nga më të ndryshmet edhe për nusen edhe për dhëndrin, edhe për shtëpinë e

nuses e farefisin e saj edhe për shtëpinë e dhëndrit dhe krenarinë e familjes së tij që bën dasmë. I këtillë

është edhe momenti kur e marrin nusen në shtëpi të babait të nuses si dhe gjatë largimit.

/Hade-hajde gratë e sh`pisë

Shihne sorrën që ka hyp n`lis!/

207

(Landovicë, Prizren)

Herë këto këngë shënojnë edhe teprime që janë shumë dëftuese edhe për fyerje që mund të çojnë në

ngatërrime të ndryshme, megjithatë kjo tolerohet për hir të vetë dasmës dhe rëndësisë së saj që ajo

shquan si ceremoni e veçantë. Por ka edhe këngë që e mirëkuptojnë nusen si dhe vetë dasmorët.

/Çka ju hini uji perfuni

nusja e mire ju perzuni!/

/Vërri, Has /

Dasma në këtë areal të këtyre të folmeve është e pasur edhe me rite të tjera e këngë nga më të ndryshmet

që kryesisht e shquajnë jo vetëm këtë anë, si këngët e natës së dhëndrit:

/Ti te burri je me çit plehin,

kur t`idhnohen t`zan e t`rrehin! /

(Shkozë, Prizren)

Ndërsa dita e hënë është dita kur nusja e shpërndan çejzin që e ka sjellë për dhurata të shtëpisë. Në

shumë mese të këtyre arealeve dita e hënë njihet edhe si dita e grave. Ato mblidhen dhe e këndojnë

nusen me këngë të ndryshme:

/Oj lulije pash çat v`lla,

a po na merr ni temena!/

(Therandë, Prizren)

Repertuari i këngëve të këtilla është edhe i pasur, por edhe i larmishëm që shquhet nga treva në trevë.

Në mesin e këtyre këngëve ka edhe shumë këngë të tjera si, këngët e çejzit të nuses etj.

Përfundim

Lënda që mblidhet nga gurra popullore është bazë e pasurisë leksikore për fjalorë, të cilët në

mënyrë të drejtpërdrejtë i shquajnë prurjet leksikore e frazeologjike në gjithë pasurinë e leksikut e të

frazeologjisë së gjuhës shqipe. Në këtë hulli padyshim se pasqyrohet edhe e folmja e qytetit të Prizrenit

dhe rrethinës së tij. Tutje në këtë aspekt, zotërimi i shprehjeve në kuptimin e plotë do të thotë njohje e

përdorim i të gjitha vlerave të saj. Kjo vlen për të gjithë, aq më tepër për krijuesit, gazetarët, mësuesit e

të gjitha kategorive, që me gjuhën e tyre e të teksteve mësimore janë përzgjedhje interpretimi për

nxënësit. Njohja e shfrytëzimi i këtyre vlerave është pasqyrimi gjuhës së pasur, të bukur e me plotstil,

por edhe mundësi për ta zhvilluar e për ta çuar atë më tej në të gjitha drejtimet,gjithandej në sfondin e

trashëgimisë sonë kulturore kombëtare.

208

Literatura:

Ajeti, I. “Studime Gjuhësore në Fushën të Shqipes”, I, Prishtinë, Rilindja, 1982, 1982; II, Rilindja,

Prishtinë, 1985; III, Rilindja, Prishtinë, 1985; IV, Rilindja, Prishtinë 1989.

Beci, B. ”Dialektet eshqipes dhe historia e formimit të tyre”, “Dituria”, Tiranë, 2002.

Badallaj, I. “Disa veçori fonetike të së folmes së Zhurit” GJASSHF, V-1975, Prishtinë. 1976.

Badallaj, I. “E folmja e Hasit”, Prishtinë, 2004.

Halimi, M. “Kërkime dialektologjike”, Prishtinë, 1985.

Shkurtaj, GJ. “Sociolinguistika”, SHBLU, SHBLSH, Tiranë, 2003

Shkurtaj, GJ. “Etnografi e të folurit të shqipes”, LSH, Tiranë, 2004.

Çabej, E. ”Zakone dhe doke të shqiptarëve”, “Studime gjuhësore”,V, Prishtinë, 1982.

Çabej, E.”Studime gjuhësore”, IV, Prishtinë, 1978.

Gjeçovi, Sh. ”Kanuni i Lekë Dukagjinit”, New York, SHBA, 1984.

Labov, U. “The intersection of sex and social in the Course of Linguistic Change”, Chicago, USA,

1990.

Pajaziti, N. “Disa tipare të së folmes katundit Randobravë”, GJASSHF, 24-1994, Prishtinë, 1995.

Topalli, M. “ Fjalë e shprehje të rralla të shqipes“, “Jehona“, Shkup, XVI, 6/1978.

Topçiu, V.“Veçoritë fonetike të së folmes së elementit katolik të qytetit të Prizrenit“, UP në DGJSH,

Prishtinë, 1988.

Shatri, M. “Shkolla dhe arsimi në Prefekturën e Prizrenit, 1889-1994, “Koha”, Prishtinë, 2017.

Gosturani, Xh.“Veçori gjuhësore të gegërishtes verilindore”, SF, 4, Tiranë, 1984

Zymberi, A. “Disa eufemizma dhe shprehje eufemistike popullore shqipe”, Prishtinë, 1982.

Zymberi, A. “Sistemi foljor në të folmen e fshatit Struzhje të Malësisë së Prizrenit, ”SNGJLKSH, 2.

Prishtinë, 1978.

209

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

PERSONALITETI I VEPRIMTARIT TË ÇËSHTJES KOMBËTARE SHABAN IDRIZI DHE

KONTRIBUTI I TIJ NË FUSHËN E ARSIMIT SHQIP NË MITROVICE ME RRETHINË

PHD.Mustafe Haziri Kordinator i Qendres per studim dhe Hulumtim në Mitrovicë

Abstrakt:

Duke u nisur nga fakti se ne historianët bartim barren kryesore, për ndriçimin e shumë çështjeve që

kanë të bëjnë jo vetëm me historinë, por edhe me arsimin, kulturen etj, na del të kuptojmë se arsimi

është segmenti më i rëndësishemnë zhvillimin e vetëdijes së një populli. Asipiratave për shkollim në

gjuhën shqipe i kanë paraprirë shumë ngjarje të rëndësishme të asaj kohe.

Arsimi është kategori historike, dhe sistem shumë kompleks që është zhvilluar vazhdimisht në kuadër

të rrjedhave të qytetrimit të popullit shqiptarë në tërësi.

Roli i Shban Idrizit, në arsimin shqip ishte i madh, ai ishte i vetëdijshem se pa arsimimin e masës

dhe rritjen e ndërgjegjjes kombëtare, nuk ka perparim dhe ardhmeri të një vendi dhe pupullit të tij.

Kujtimet për Shaban Idrizin i gjejmë jo vetëm në burimet arkivore dhe historiografike por edhe në atë

të revistave shkencore të shtypit të kohës si dhe kujtimet dhe deshmit e bashkëkohanikëve të tij. Qëllimi

im në këtë kumtesë është që t’i vë në pahë disa aspekte të rëndësishme historike të arsimit shqip, dhe

kontributit të veprimtarit të devotëshem të çështjes kombëtare të mësuesit Shaban Idrizi

Autori është Doktorrant në Universitetin e Prishtinës “Hasan Prishtina” në Prishtinë dhe autorë

i dy librave, “Greva e Minatorëve të Trepçës në Stan-Tërg, 20-28 shkurt, 1989”, dhe monografisë

për mësuesin dhe veprimtarin e çështjes kombëtare “Shaban Idrizi”, si dhe referues dhe

organizatorë i shumë simpoziumeve shkencore brenda dhe jashtë vendit.

210

Nje vështrim i shkurtër biografik për mësuesit Shaban Idrizi

Shaban Idrizi u lind me 20 tetor të vitit 1892, në fshatin Zhabar i Poshtëm të Mitrovicës. Rrjedh nga një

familje e dalluar dhe përparimtare e njohur për bujari e trimëri. Shabani u lind, u rrit dhe u edukua në

këtë familje me tradita patriotike, bujare e liridashëse. Qysh në fëmijëri u shqua nga moshatarët e tij për

zgjuarësi. Mësimet e para i mori nga hoxha i fshatit, Mullah Selimi, të cilin e kishte sjellë në fshatin

Zhabar babai i tij për t’i edukuar dhe mësuar jo vetëm fëmijët e vet, por edhe fëmijët tjerë të fshatit. Në

odën e tij hoxha ua jepte mësimet e para të fesë. Numri i nxënësve arrinte deri në tridhjetë166.

Shaban Idrizi, së bashku me Mulla Rexhepin, Mulla Osmanin, Mulla Januzin dhe Mulla Shaban Bellën,

pasi mbaruan iptidainë, mësimin fillestar fetar, vazhduan arsimin e mesëm në gjimnazin i quajtur idadije

në gjuhen turke (legalisht), kurse në ndiqnin edhe mësimet në gjuhen shqipe ilegalisht. Populli shqiptar

në atë kohë bënte luftë të pandërprerë kunder sundimit osman. Shaban Idrizi qysh në atë kohë, si nxënës

i gjimnazit turk propagandonte idetë kombëtare, përhapte mesimin në gjuhën shqipe me alfabetin latin,

përkrahte kryengritjet e armatosura në krye me Isa Boletinin dhe demaskonte autoritetet turke. Për shkak

të veprimtarisë patriotike, organet e shkollës e përjashtuan për një kohë nga shkolla e Mitrovicës167.

Sipas kujtimit të bashkëkohasve dhe nxënësve të tij, si Veli Osmani, Ali Beqiri, Jetish Sadikut, Tafil

Osmanit etj., Shaban Idrizi ishte një burrë i mençur dhe ushqente dashuri të pakufishëm për arsimimin

në gjuhën shqipe. Ai pati fatin të rritej e të burrërohej në gjirin e një familje fisnike, kulla e së cilës

mbante gjithherë derën çelur dhe ishte bërë një shkollë e madhe për edukimin patriotik. Kullat dikur

kanë shërbyer jo vetëm për banim, por edhe për mbrojtje, siguri, organizim të kuvendeve të ndryshme

etj. Ato janë ndërtuar kryesisht prej guri, por edhe prej tullave të pjekura. Kulla më e njohur në Zhabar

ka qenë ajo e Idriz Poterës. Disa elemente tradicionale të arkitekturës popullore janë ruajtur deri vonë.

Kështu, edhe sot ekzistojnë dhoma pritjeje (“soba të burrave”, “soba të mysafirëve”), ku janë imituar

odat tradicionale të burrave me oxhak në ballë, me tavane e dollapë prej druri të zbukuruar.

Duke qenë se popullsia e Zhabarit është marrë vazhdimisht me disa veprimtari kryesore ekonomike, me

bujqësi, me blegtori, pemëtari etj. banorët e Zhabarit në të kaluarën e kanë kompensuar mungesën e

shkollimit nëpërmjet “odës së burrave”.

166Mulla Asllan Murati, imam në xhamin e Zallit në Mitrovicë, intervista me të u realizua më 8 shtator 2012

në Mitrovicë.

167 FazliHajrizi, Mitrovica dhe Shala e Bajgorës në fokusin e historisë, Shtëpia Botuese “Libri shkollor”, Prishtinë, 2011, f. 280.

211

Oda e Zhabarit, si ajo e Drenicës, e Dukagjinit, e Shalës etj. ka qenë shkollë, universitet, ku përpara

mblidheshin burrat e fisit, të krahinës e më gjerë dhe debatonin për çështje nga më të ndryshmet. Në

odë, e cila në kuptimin juridik popullor ishte baza institucionale e jetës shoqërore private, mbizotëronte

gjithmonë rendi, bujaria, drejtësia, burrëria, mikpritja, besa, fryma e tolerancës dhe e atdhedashurisë

etj. Njerëzit që mblidheshin nëpër kuvende për të biseduar, për t’u marrë vesh për shumë çështje, ishin

të zgjedhur, të ditur, të drejtë në gjykimet e mendimet e tyre. Këta njerëz me të ditur e më të mençur,

më të drejtë e më me autoritet, populli i quante pleqnarë, jo duke pasur parasysh moshën, por diturinë,

sepse ata gjykonin a pleqëronin me urtësi e mendjemprehtësi, duke zgjidhur konflikte të ndryshme,

ngatërresa e mosmarrëveshje midis palëve, pajtonin gjaqe etj. Në odën e Zhabarit fjalën kryesore dikur

e kanë pasur njerëzit më të ditur, të cilëve u bëhej vend në krye të oxhakut. Në tubimet e rëndësishme, pos

hoxhës, merrnin pjesë edhe pleqnarë, personalitete të njohura, si: Isa Boletini, Ali Draga, Hasan Prishtina,

Ibrahim Deva, Zejnullah Begu etj.168

Shaban Idrizi u martua me Ajeten, bijë e Shabanit nga Shupkofci. Ajo rridhte nga një familje e njohur

që merrej me bujqësi po edhe me veprimtari atdhetare. Për shkak të presionit, dhunës e terrorit të

vazhdueshëm serb, kjo familje e njohur në këtë mjedis e më gjerë, u detyrua që të shpërngulet në Turqi.

Miku i Shaban Idrizit kishte vdekur në moshën 90 vjeçare në Turqi me mallin e madh për vendlindjen

dhe të afërmit e vet.

Shaban Idrizi ka pasur pesë fëmijë, tre djem (Jakupi, Ademi dhe Idrizi) dhe dy vajza (Miradija dhe

Eminja).

Trungu i familjes Idrizi

Smajli pati dy djem: Idrizi dhe Emini

Idrizi ka pasur dy djem: Shabani dhe Lami

Shaban Idrizi ka pasur tre djem dhe dy vajza: Jakupi, Ademi, Idrizi, Miradija dhe Eminja.

Jakup Shaban Idrizi ka lënë një djalë dhe një vajzë: Agimi dhe Merita

Ademi ka lënë tre djem dhe tri vajza: Naimi, Besimi, Veliu, Qamilja, Shqipja dhe Merita

Idrizi ka lënë një djalë dhe një vajzë: Albioni dhe Arta

168 FazliHajrizi, Jeta dhe vepra e mësuesit Shaban Idrizi, revista “Shkëndija, 14 prill 1998, Prishtinë.

212

Miradija ka lënë dy vajza dhe tre djem: Lirija, Eminja, Musaja, Jahjaja dhe Bashkimi

Eminja ka lënë katër djem dhe një vajzë: Afrimi, Vetoni, Bedriu, Kujtimi dhe Hamidja.

SMAJLI

IDRIZI EMINI

SHABNI LAMI

Jakupi-------------------- Agimi, Merita

Ademi ------------Naimi, Besimi, Veliu, Qamilja, Shqipja, Merita

Idrizi------------- Albioni, Arta

Miradija ---------Lirija, Eminja, Musaja, Jahjaha, Bashkimi

Eminja------------Afrimi, Vetoni, Bedriu, Kujtimi, Hamidja

2. Veprimtaria atdhetare e mësuesit Shaban Idrizi

Pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, kur Shaban Idrizi ishte në moshën madhore, u pa qartë se ai

kishte pikëpamje të jashtëzakonshme e të avansuara. Ai ishte njeri largpamës. Shihej se nga kjo familje

po hapej një dritare e shpresës së mirë për fshatin, dhe më gjerë, për gjeneratat e ardhshme, një dritë e

bardhë për arsimin shqip në Zhabar dhe rrethinë.

Në kuadër të komunës së formuar në qendër të fshatit, Shaban Idrizi ishte inkuadruar si nëpunës i

komunës, ku qysh atëherë i lindi ideja për hapjen e një shkolle në gjuhën shqipe. Kështu, pas shumë

përpjekjeve, në vitin 1916, arriti ta realizojë këtë dëshirë e synim të tij, dihet, në bashkëpunim me

ideologët e Lëvizjes Kombëtare, pra të hapë shkollën në fshatin e vet të lindjes, në Zhabar.

Në vjeshtë të vitit 1915, nisi një periudhë e re në veprimtarinë e dendur atdhetare. Shaban Idrizi u

angazhua me tërë qenien në lëmin e arsimit, I vetëdijshëm se pa arsimimin e masës dhe rritjen e

ndërgjegjes kombëtare nuk as përparim dhe ardhmëri të vendit dhe popullit të tij169. Hapja e shkollës

shqipe në Zhabar në fillim të vitit 1916, ishte me rëndësi të posaçme historike, sepse për herë të parë

169 Fazli Hajrizi, Shaban Idrizi – jeta dhe vepra e tij, “Shkëndija, 14 prill 1998, Prishtinë.

213

fëmijët shqiptarë të këtij mjedisi e mësonin alfabetine e gjuhes amtare. Vijimi i nxënësve ishte i rregullt

dhe interesimi i tyre për mësim ishte i jashtëzakonshëm.

Lajmi për vrasjen e udhëheqësit më të çmuar e më të dalluar të lëvizjes sonë kombëtare, Isa Boletini në

Potgoricë më 23 janar 1916, jehoi dhemshëm në gjithë trojet shqiptare, sidomos në Boletin, Mitrovicë

e rrethinë. Ky lajm e pikëlloi shumë edhe Shaban Idrizin, i cili e kishte mik shtëpie. Për këtë tragjedi që

përjetoi populli ynë ai u kishte folur nxënësve të tij, duke ngritur lart figurën e Isa Boletinit dhe duke

ndriçuar rrugën jetësore të tij.Atë vit bëri thatësi e madhe. Shumë familjeve në Zhabar u mungonte

kafshata e gojës. Mesuesi Shaban, i cili gjithmonë mbante hapur dyert e zemrës, për t’u ardhur në

ndihmë bashkëfashatarëve të tij, i hapi dyrt e hambarit me drithë.

Mesuesi Shaban Idrizi ishte i zgjuar. Kishte trup të gjatë e të drejtë, sy të zez e depërtues. Ishte i

respektuar jo vetëm në rrethin ku jetonte, por edhe më gjerë.

Pushtimi i viseve shqiptare nga forcat ushtarake serbe (1912) ai e kishte përjetuar shumë rëndë. Nga

fundi i ivitit 1913 dhe fillimi i viti 1914, qindra familje shqiptare nga Zhabri, Shipoli, Vaganica,

Vërrnica, Lushta, Suhodolli etj., u detyruan t’i lëshojnë trojet e veta stërgjyshore, duke u shpërngulur

në Turqi, në Shqipëri e vende tjera. Tokat e këtyre familjeve fatkeqe pushtuesi ua ndau kolonistëve

serbo-malazezë. Lumi i të shpërngulurve u ndërpre në saje të angazhimit të Shaban Idrizit. Në nëntor

të vitit 1914, në Mitrovicë hyri ushtria austro-hungareze, e cila e mbajti pjesën veriore të Kosovës nën

sundimin e vet deri në përfundim të Luftës së Parë Botërore (1918). Popullata shqiptare e përjetoi këtë

kohë si çlirim dhe emancipim kulturor, arsimor, ekonomik etj. Pos në qytet, shkolla shqipe u hapën

edhe në disa fshatra, si: në Zhabar, Koshtovë etj., ku ishin mësues Shaban Idrizi, Hajrë Haxhija e Jusuf

Rexha.

2.1.Kontributi i mësuesit Shaban Idrizi në hapjen e shkolles shqipe

Përpjekjet e para për shkollim në Mitrovicë e rrethinë, pra edhe në fshatin Zhabar, kanë filluar në fillim

të shek. XX, rreth vitit 1906. Këtu i kemi nismat e para të shkrim-leximit shqip. Mësimi deri atëherë

zhvillohej në gjuhën arabe. Në Zhabar në këtë kohë hoxha i fshatit, i cili ishte imami Mulla Selimi,

shkonte nga një shtëpi në shtëpinë tjetër dhe zhvillonte mësimin, dihet, në frymën fetare islame. Kjo

formë e mësimit vazhdoi deri në vitin 1910.

Gjatë vitit 1909, Hasan Prishtina, Nexhip Draga e Isa Boletini dolën në mbrojtje të shkollave të

hapura, duke shtruar nevojën për hapjen edhe të shkollave tjera në Vilajetin e Kosovës. Për mbrojtjen e

shkollës shqipe në Mitrovicë ishte ngitur “Këshilli Administrativ” me kryetar të parë Nexhip Draga.

Në emër të shqiptarëve të Mitrovicës, edhe komiteti shqiptar i Kosovës “Kombi”, me 28 mars 1910, në

krye me Ibrahim Agë Devën dhe Hasan Agën, kërkoi me ngulmë hapjen e shkollave shqipe. Në vitin

1910, fshatarët e Zhabarit, me iniciativën dhe ndihmën e Idriz Poterës e të afërmve të tij, organizuan

214

ndërtimin e shkollës në këtë vend. Edhe pse shkolla u ndërtua për këtë qëllim, ajo nuk u përdor për

mësim, por mbeti për nevojat e pushtetit të atëhershëm. Në vitin 1915, ndërtohet për herë të dytë, ku

një vit më vonë, pra në vitin 1916, në kohën e pushtetit austro-hungarez filloi punën shkolla e parë

shqipe në Zhabar.

Mësuesi i parë i kësaj shkolle u emërua Shaban Idrizi. Në këtë shkollë fillim i ndiqnin mësimet 37

nxënës (të gjithë meshkuj), ndërsa në vitin 1917 në klasën e parë u regjistruan gjithsej 38 nxënës.

Kështu, numri i përgjithshëm i nxënësve arriti në 75. Në vitin 1917, si ndihmës i mësuesit Shaban Idrizi

erdhi Hajrë Haxhija nga fshati Vaganicë. Nxënësit ishin të moshës 10-15 vjeçare dhe vinin nga dy

Zhabaret, Shipoli, Vaganica, Lushta etj. Mësimi nuk zhvillohej gjatë tërë vitit sepse ishte gjendje lufte

dhe pasigurie. Deri në vitin 1918, kur përfundoi Lufta e Parë Botërore dhe u ripushtua Kosova, për

mirëmbajtjen e shkollës, financimin dhe mbarëvajtjen e punëve tjera u angazhuan vetë fshatarët.

Mësuesi Shaban Idrizi dhe Hajrë Haxhija në vitin 1916, e kishin kryer kursin pedagogjik, i cili zgjati

dy muaj, dhe u kualifikuan si mësues, Në fillim u rikualifikuan rreth 40 mësues. Kursin e udhëhoqën

kryesisht mësuesit nga Shqipëria.

Rol të rëndësishëm në hapjen e shkollave shqipe gjatë Luftës së Pare Botëore kishte luajtur organizata

arsimore “Bashkimi”, të cilin e kishin themeluar Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga në prag të vitit

1916.

Në vitin 1920, ndërtesa e shkollës u shkatërrua për shkak të materialit të dobët. Po këtë vit u hap shkolla

në ndërtesën, që ishte ngritur në vitin 1910. Mbretëria SKS e ndaloi mësimin në gjuhën shqipe, prandaj

mësimi në shkollën e Zhabarit, sikurse në mbarë Kosovën, mbahej vetëm në gjuhën serbe. Në fillim kjo

shkollë kishte 40 nxënës (meshkuj dhe femra) me kombësi shqiptare, serbe e malazeze. Mësues i

shkollës ishte emëruar Llazo Lekoviqi. Në vitin 1925, u ngrit ndëtesa e re shkollore, ku, pos Llazo

Lekoviqit, u angazhuan edhe dy mësues të tjerë, Asim Salihamixhiqi dhe Milka Berberiani. Kjo shkollë

serbe në Zhabar, ku i vijonin mësimet kryesisht nxënësit shqiptarë, ka punuar deri në vitin 1941, kur

kapitulloi Mbretëria jugosllave dhe Mitrovica u shpall prefekturë, dihet, nën administrimin gjerman.

Në vitin 1941, pos shkollave fillore në Mitrovicë, në Suhaodoll, në Koshtovë, në Broboniq, në Boletin,

në Vllahi, në Zasellë, në Melenicë etj., u hap edhe në fshatin Zhabar. Shkolla u pagëzua me emrin

“Naim Frashëri”, ndërsa mësues u emëruan Reshid Damati dhe Musa Kalaja.

Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore dhe ripushtimit të Kosovës në Mitrovicë u hapën dy shkolla

fillore: shkolla fillore serbe dhe shkolla fillore shqipe. Në fillim të vitit 1945, pos në Mitriovicë, u hapën

edhe gjashtë shkolla fillore në gjuhën shqipe në fshatrat përreth, si: në Zhabar, në Koshtovë, në

Broboniq, në Tunel të Parë, në Suhodoll dhe në Broboniq. Mësues të parë në shkollën katërvjeçare në

Zhabar pas LDB-së kanë qenë Sejdi Sulejmani e Isak Buçinca. Në vitin shkollor 1945/46, në shkollën

215

e Zhabarit kanë dhënë mësim këta mësues: Ibrahim Koka, Melihate Sadiku – Hoti dhe Bedri Hamza.

Deri në shtator të vitit 1975, shkolla e Zhabarit ka qenë e pavaruar. Në fillim të vitit shkollor 1975/76,

ajo iu bashkëngjit shkollës së Shipolit. Kështu, prej atëherë e deri në gusht të vitit 2008, shkolla e

Zhabarit ka qenë paralele e ndarë e shkollës fillore të Shipolit. Duke qenë se objekti i vjetër shkollor, i

cili është ngritur qysh në vitin 1925, ishte shkatërruar shumë dhe nuk i plotësonte as nevojat minimale

për zhvillimin e mësimit, në vitin 1974, kishte filluar ndërtimi i shkollës së re.

Në vitin shkollor 1963-64 kjo shkollë fillore ka startuar si shkollë e plotë tetëvjeçare. Kështu, doli brezi

i parë i nxënësve në mësim në gjuhën shqipe.

Shkolla e Zhabarit hyri në kuadër të drejtorisë së shkollës së Shipolit që nga viti 1975. Në vitin shkollor

1991-92, kjo paralele e ndarë e Zhabarit ka pasur katër dhoma të mësimit. Mësimi, për shkak të numrit

të madh të nxënësve është zhvilluar në tri ndërresa. Vlen të theksojmë se deri në vitin 1992, shkolla

amë e Shipolit, në kuadër të saj edhe kjo e Zhabarit, është quajtur “29 Nëntori”.

Ish drejtori i shkollës fillore në Shipol, Xhemajl Uka, tregon se si në vitin 1986, kishte kërkuar nga

Komiteti Komunal I LKJ-së në Mitrovicë që të shënohet 70 vjetori i hapjes së shkollës fillore shqipe në

Zhabar. Organet udhëheqëse komunale ishin njoftuar se ishin bërë përgatitjet për shënimin e këtij

përvjetori, por ato kundërshtuan këtë nismë me pretekstin se shkollë në Zhabar na qenkësh hapur në

periudhën e okupimit Austro-Hungarez. Në mbledhjen e jashtëzakonshme që e thirri Komiteti, në mesin

e shumë tjerëve, diskutoi edhe publicisti serb, Marko Vaviq, i cili tha se duhet kundërshtuar çfarëdo lloj

iniciative për organizimin e manifestimit kulturor me rastin e 70 vjetorit të hapjes së shkollës shqipe në

Zhabar. Disa diskutues tjerë serbë kërkuan madje që të dënohen edhe iniciatorët e këtij shënimi të

përvjetorit të shkollës shqipe. Drejtori Xhemaj Uka iu kundërvua me gjakftohtësi e në mënyrë të

argumentuar këtyre akuzave, duke ua përkujtuar një manifestim të ngjashëm që ishte mbajtur ato ditë

në Kolashin në 100 vjetorin e shkollës serbe, e cila ishte hapur gjatë sundimit osman. “Edhe Perandoria

Osmane në kohën kur është hapur shkolla serbe, edhe Perandoria Austro-Hungareze, kur është hapur

shkolla shqipe në Zhabar, kanë qenë pushtues, prandaj ky qëndrim juaji nuk është parimor dhe I

sinqertë. Ne, megjithatë, kemi përgatitur një program modest dhe do ta shënojmë këtë moment të

rëndësishëm të shkollës shqipe! – ishte shprehur Xhemajl Uka. Dhe vërtet, pas pak ditësh në shkollën

e Shipolit ishte shënuar përvjetori I shkollës shqipe në Zhabar.

Propozimin e kolektivit të shkollës që ajo të riemërtohet me emrin e mësuesit atdhetar “Fazli Greiçevci”,

u miratua nga Ministria e Arsimit e Republikës së Kosovës. Në këtë kohë paralelja e ndarë në Zhabar

ka pasur 12 paralele me gjithsej 491 nxënës.

216

3.Kujtime për mësuesin Shaban Idrizi

Thonë se vetëm për mësuesin flitet një shekull e më gjatë. Për mësuesin e parë të shkollës shqipe të parë

në Zhabar, Shaban Idrizin, flasin të gjithë brezat, sidomos brezi më i vjetër, ata më të moshuarit, të cilët

e kanë njohur më për së afërmi. Unë kam biseduar me disa prej tyre, si: Sejdi Sulejmanin, Mulla

Abdullahin, Mulla Asllanin, Bedri Dërvarin, Lirie Pacën e të tjerë, dhe kam marrë opinionet e tyre. Të

gjithë thonë se Shaban Idrizi ishte një njeri i mirë, një atdhetar i kulluar, një njeri i ditur, një mësues i

devotshëm e arsimdashës i flaktë. Duke qenë se kontributi i tij ka qenë shumë i madh jo vetëm në

arsimimin dhe edukimin e brezit të ri, por edhe në rritjen e vetëdijes kombëtare në këtë mjedis, në

emancipimin e përgjithshëm shoqëror etj., shumë më herët është dashur që shkolla e Zhabarit ose ndonjë

institucion tjetër arsimor e kulturor të mbajë emrin e tij.

3.1.Kujtimet e Sejdi Sulejmanit, mësues veteran

Mësuesi Sejdi Sylejmani, i cili tash është në pension, nuk pritoi fare, edhe pse në moshë të shtyrë, të na

rrëfejë për veprimtarin e shquar të çështjes kombëtare, Shaban Idrizi. Ai jep portretin e tij fizik e moral

të këtij njeriu. “Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore kam punuar mësues në fshatin Zhabar. Duke

qenë se ky fshat ka pasur një traditë të mirë të shkollimit, nuk e kemi pasur shumë vështirë sikurse

mësuesit tjerë në mjediset tjera. Në këtë fshat më herët se në mjediset tjera janë mbjellë idetë

përparimtare. Këtu më herët është zhvilluar mësimi në gjuhën turke – arabe. Pra, nxënësit që i ndiqnin

mësimet fetare, mësonin kryesisht në gjuhën e huaj, kurse gjatë periudhës së LDB-së mësimi është

zhvilluar kryesisht në gjuhën amtare. Dhe kjo ishte shumë më e lehtë.

Në kohën e Perandorisë Osmane këtu kanë punuar vetëm shkollat fetare, kurse nga viti 1912-1914, si

dhe pas vitit 1918, kanë punuar vetëm shkollat në gjuhen serbe. Duket se këto rrethana Shaban Idrizi

qysh në moshë të re tregoi një interesim të veçantë për shkollat dhe arsimin shqip. Ai u rrit me ndjenja

kombëtare dhe që në fillim mori pjesë në lëvizjen kombëtare për çlirim nga sundimi osman.

Ai mori pjesë në një tubim (kuvend) popullor në Zhabar të Epërm, i cili u mbajtë në vitin 1910. Në atë

tubim ishte i pranishëm edhe ideologu i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Hasan Prishtina. Aty u bë fjalë

edhe për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dhe shkollimin e fëmijëve shqiptarë në gjuhën amtare.

Hasan Prishtina kishte shtruar nevojën e dërgimit të disa të rinjve në Normalen e Elbasanit për t’u

shkolluar e për t’u përgatitur si mësues.

Shaban Idrizi ishte njëri ndër të parët që ndihmoi shkollën në forma të ndryshme. Ai qe njëri ndër të

parët që i dërgoi fëmijet e vet në shkollën fillore, të mesme e pastaj edhe në fakulte të ndryshme. Ai

ishte iniciator kryesor për dërgimin e femrave shqiptare në shkollën shqipe gjatë viteve 1945-50, ishte

organizatori kryesor për meremetimin e shkollës në vitin 1946, kurse një kohë ishte edhe kryetar i

këshillit.

217

Në vitin 1948, kjo shkollë është shpallur si shkolla më e mirë në nivel të Kosovës, në bazë të një vizite

që i kishin bërë inspekëtorët e asaj kohe, në krye me inspektorin e njohur Mehmet Gjevori.

Gjatë viteve 1945-48, me rastin e 28 Nëntorit -Ditës së Flamurit, Shaban Idrizi vishej me rroba

kombëtare dhe i printe grupit të rinisë dhe folklorit nga fshati Zhabar e deri në Mitrovicë, duke

manifestuar këtë ngjarje të rëndësishme të historisë sonë”170.

3.2. Thërmija kujtimesh të Mulla Asllan Muratit

Biseda me Mulla Asllanin ishte mjaft e shkurtër, por shumë përmbajtësore. Ai, që në fillim shprehu

gatishmërinë dhe kënaqësinë se mund të thotë diçka për Shaban Idrizin. Filloi të na rrëfejë për të parët,

të cilit, si thotë ai, kanë arrdhur nga fshati Shllak i Malçsisë së Madhe të Shkodrës dhe se të afërm me

fisin tonë janë edhe shokët tanë nga Bibaj, Jezerc, Llapashticë e Podujevës. Jemi të afërt e të një fisi

gash edhe me banorët e fshatit Broboniq dhe Lubovec.

I pari i familjes që ishte vendosur në Zhabar, ishte Smajli, i cili kishte dy djem, Idrizin dhe Eminin.

Idrizi, babai i mësuesit Shaban, kishte dy djem: Shabanini dhe Lamin. Shaban kishte pesë fëmijë, tre

djem dhe dy vajza. Djemtë e tij kanë qenë: Jakupi, Ademi dhe Idrizi, kurse vajzat: Miradija dhe Eminja.

Idrizi, babai i mësuesit dhe veprimtarit të çështjes kombëtare, Shaban Idrizit, ishte njeri i mirë, i

devotëshëm dhe i pasur. Familja e tyre ishin të njohur si dashamirëse e diturisë, solidare e bukëdhënëse.

Qysh në atë kohë baca Idriz odën e vet e kishte shndërruar në shkollë, për edukim dhe mësim fetar, për

të filluar më vonë edhe më shkollat shqipe, të cilat do të hapen, falë klubeve, shoqatave dhe aktiviteteve

të ideologëve të lëvizjes kombëtare, si: Hasan Prishtinës, Isa Boletinit, Nexhip Dragës dhe Rexhep

Mitrovicës etj.

Në oden e bacë Idrizit edhe pse mësimi zhvillohej për fenë, numri i nxënsëve arriti në tridhjetë. Ka

rëndësi të veçantë të theksojmë për vetë faktin se në këtë lokalitet për herë të parë filloi mësimi të

zhvillohej në odë ku, hoxha Mulla Selimi, ka dhënë një kontribut të çmuar në këtë drejtim. Mullah

Selimi jetonte në odën e bacës Idriz dhe merrte rrogën mujore. Këtu mësimet e para i mori Shaban

Idrizi, i cili me ftesen e babait të tij Idrizit numri i nxënësve rritej gjithnjë e më shumë.

Gjatë Luftës së Parë Botërore (1915-1918) Shaban Idrizi me vetëkontribut ka ndërtuar shkollën në

oborrin ku sot gjendet shkolla e re. Derisa e ndiqte Kursin Pedagogjik, ai me mjetet e veta fillloi të

ndërtojë shkollën në Zhabar. Në këtë drejtim e kanë ndihmuar edhe bashkëfshatarët e vet me punë

vullnetare. Në atë kohë u ndërtua rruga prej Zhabarit në shkollë dhe nga shkolla për në Shipol në

170Sejdi Sylejmani, mësues veteran në pension, tetor 2011, Mitrovicë.

218

mënyrë që nxënësit ta kanë më lehtë të udhëtojnë. Më vonë kjo rrugë u qujat “Kalldremi i Shaban

Idrizit”. Për ndërtimin e kësaj rruge ai pagoi 500 metra gurë dhe shtroi rrugën nga Zhabari i Poshtëm

deri në Shipol171. Mullah Asllan Murati rrëfen se si ka pasur fatin të takohet me ish nxënësit e shkollës

së Zhabarit, të cilët kishin vijuar mësimin gjatë viteve 1916-18 dhe që të gjithë dinin shkrim dhe lexim

me alfabetin e sotëm të gjuhës shqipe. Vlen të theksohet se kontributi që në atë kohë kishte dhënë

Shaban Bella, pastaj mësusesi Asim Salihamixhiqi e të tjerë, ishte shumë i rëndësishëm.

Më kujtohet një rastë kur isha duke shkuar rrugës për në qytet. Ai shpesh rrinte para shtëpisë së tij që

gjendet edhe sot afër shkollës fillore “Migjeni”. Më ndali në rrugë dhe më pyeti se a e di a mos ka rënë,

pra është zvogëluar numri i gazetës “Rilindja” dhe numri i lexuesve. Kërkoj nga ju, më tha, që si njeri

komunikues, të bisedosh me njerëz në mënyrë që numri i parapagusve të gazetës “Rilindja” të rritet!”172.

Pas vdekjes së Shaban Idrizit në vitin 1973, shkrimtari ynë i njohur, Nebil Duraku, së bashku me djalin

e mësuesit Shaban, Jakup Idrizin, kishin kërkuar që shkolla e Shipolit që mbante emrin “23 Nëntori” –

“dita e çlirimit të Mitrovicës”, të pagëzohet me emrin e Shaban Idrizit, por komiteti i atëhershëm nuk

lejoi, me arsyetimin se gjoja gjatë Luftës së Dytë Botërore, serbët e Shipolit e Zhabarit, paskan kërkuar

ndihmën e Shaban Idrizit, i cili ua paska ofruar, pra u qenka përgjigjur se nuk mund t’u sigurojë asgjë

për shkak se është gjendje lufte. Prandaj, ky qëndrim “oportunist” i tij është marrë si proteks që shkolla

mos ta marrë emrin Shaban Idrizi173.

3.3.Kujtime te dhembshme e krenare të mbesës së Shaban Idrzi, Lirie Pacës

Lirie Paci lindi më 11 korrik1943, në Prishtinë. Është e bija e dëshmorit Murat Paci, i cili u vra në vitin

1943, në kohën kur Liria kishte mbushur vetëm tre muaj. Vajza më e madhe e Shaban Idrizit, Miradia,

ishte e martuar me Murat Pacën, i cili ishte sektretar i Tafil Boletinit. “Pas vrasjes së babait tim, gjyshi,

i cili na ka dashur shumë, na ka marrë në mbrojtje. Ai më ka dashur shumë. Edhe unë pastaj jam lidhur

shumë emocionalisht me gjyshin Shaban, sepse jam rritur te dajat! Gjyshi im, rrëfen më tej Liria, ishte

shumë vigjilent, ishte reformator dhe shtylla e fshatit. Ai lexonte shumë. Ishte elegant, i gjatë, në kokë

mbante safin, kurse rrobat i kishte kangar (shtof i vjetër). Ka pasur shtëpi në Mitrovicë dhe në Zhabar.

Ai shoqërohej me intelektualë, tregtarë dhe esnafë. Është karakteristikë se ai kishte karrocë dhe kalë të

bardhë, karroca quhej “qeze” dhe kishte formën e pajtanit. Gjyshi ka qenë njeri i ditur, prandaj

shpeshherë ulej dhe më tregonte shumëçka. Ai ishte kundër botëkuptimeve patriarkale të së kaluarës,

171 Fazli Hajrizi, Shaban Idrizi – jeta dhe vepra e tij, “Shkëndija, 14 prill 1998, Prishtinë.

172Mulla Asllan Murati nga Zhabari, imam në xhaminë e Zallit në Mitrovicë, marrë më 8 shtator 2012, Mitrovicë.

173Mulla Asllan Murati nga Zhabari, imam në xhaminë e Zallit në Mitrovicë, marrë më 8 shtator 2012, Mitrovicë.

219

Duke punuar e krijoi një autoritet, i cili më vonë u bë udhëheqës shpirtëror dhe njeri shumë i besueshëm.

Ai e donte muzikën. Kënga më e preferuar e tij ishte “Elbasan qytet i bukur”.

Gjyshi gëzohej kur i lindnin nipat dhe mbesat. Shpeshherë ai i pagëzonte me emrat: Lirie, Naim,

Shpresë, Besim, Drita, etj.

Ai më rrëfente se si veprimtar i dalluar i çështjes kombëtare dhe i arsimit shqip në kohëra të liga kishte

shkuar në Shqipëri për të sjellë Abetaret në gjuhën shqipe. Njëherë, duke kaluar lumin Valbona, iu

kishin mërdhirë këmbët nga të ftohtit. Ai një kohë ishte burgosur për shkak të aktiviteteve kombëtare

dhe si njeri i papërshtatshëm.

Gjyshi ishte shumë human. Ai ndihmonte të varfërit dhe të sëmurët. Jepte këshilla edukuese. Gjyshi që

nga viti 1970, filloi të lodhej nga pleqëria, prandaj ne mbesat dhe nipat jemi kujdesur për të me ndërrime.

Ai kishe ide përparimtare dhe kjo shihej në emancipimin e familjes së tij. Kishte ndikuar, të gjitha vajzat

e kishin të kryer shkollën fillore në gjuhën serbokroate dhe qysh në atë kohë vajzat i ka martuar pa

ferexhe. Falënderoj të gjithë ata që kanë hedhur dritë dhe bëjnë përpjekje që të ndriçojnë jetën dhe

veprimtarinë e gjyshit tim, i cili ka qenë shpirt njeriu dhe, me të drejtë, çmohet si mësuesi i pare në

Zhabar e më gjerë. Sot me plot të drejtë shkolla e fshatit Zhabar mban emrin e tij174.

174 Bisedë me Lirie Pacën, mbesë e mësuesit Shaban Idrizi, gusht 2012, Prishtinë.

220

Një letër e mësuesit Shaban Idrizi dërguar mbesës së tij, Lirie Paca

3.4.Kujtime të mulla Avdullahit për mësuesin Shaban Idrizi

Duke qenë se është në interes të kësaj monografie që të dalë sa më e formësuar, intervistuam edhe

bashkëfshatarë, njerëz të moshave të ndryshme, bashkëkohanikë të mësuesit e veprimtarit Shaban Idrizi.

Biseduam edhe me Mulla Avdullahin, i cili, edhe pse në moshë të shtyer, na priti ngrohtësisht në

shtëpinë e tij. Ai filloi të na rrëfejë se si Shaban Idrizi ishte rritur me babain e tij, mulla Rexhepin.

“Babai i Shaban Idrizit e kishe marrë një hoxhë nga medreseja e Shkupit për të mësuar djalin e vet, por

ai kishte ftuar edhe fëmijë të tjerët të fshatit për të mësuar për fenë.

Ndër të parët që shkoi për të mësuar te hoxha nga Shkupi, ishte babai im, Rexhepi. Babai im ia ka parë

hajrin sepse më vonë shkoi në medrese në Mitovicë dhe më vonë u bë hoxhë. Shaban Idrizi shoqërohej

gjithnjë me babain tim dhe shpeshherë, si në mahi, i thoshte, pse ti mulla Rexhep, u bëre hoxhë, kurse

unë ende jo.

221

Kur ne filluam ta ndërtojmë shtëpinë, shpesh vinte për të na shtuar moralin. Na thoshte se për të na

ndihmuar nuk mundet, sepse është plak, mirëpo vinte për t’u kënaqur sepse i vinte mirë se po e

zgjidhnim çështjen e banimit.

Shabani ka qenë punëtor dhe i dhënë pas shkollës. Ai kënaqej kur shihte e dëgjonte gjëra të mira.

Njëherë disa veta nga fshati u përgaditëm për të shkuar në haxh. “A po vjen me ne axha Shaban?” – i

thamë si me shaka. “Unë vij vetëm me një kusht që, kur të kthehemi, askush të mos të më thërrasë

haxhi!”

Kur shkonim nëpër oda, mua më merrte babai me vete. Më kujtohet mirë kur Shabani i bënte babës

shumë iqram (e respektonte). Shpeshëherë, kur i thoshin Shabanit të flasë diçka, ai përgjigjej shkurt:

“Si të flas unë kur këtu është mulla Rexhepi!”

Shabani dhe baba im u kushtonin shumë rëndësi miqve, shokëve dhe vëllazërisë. Çdo mosmarrëveshje

apo ngatërresë që bëhej, këta të dy ndërmjetësonin dhe i pajtonin. Unë shpesh kam shkuar nëpër

mevlude dhe kemi kënduar bashkë me Shabanin. Ai ka pasur zë të mirë dhe e dinte nakamin.

Unë sot jam plak me mjekër të bardhë, prandaj e mbështes këtë iniciativë tuajën për të ndriçuar jetën

dhe veprën e Shaban Idrizit dhe të gjithë atyre që kanë kontribuar për popull, atdhe e fe. E kemi për

detyrë që t’u jepet haku të gjithë atyre që kanë dhënë shumë për këtë vend.175

175 Bised me Mulla Avdullahu Imam ne xhaminë e Zhabarit, Qershor, 2012

222

P Ë R F U N D I M I

Arsimi është një nga segmentet më të rëndësishme të shoqërisë. Është një kategori kombëtare me

karakter universal. Arsimi në gjuhën shqipe në Mitrovicë ka zënë fill në agom të shek XX. Deri në këtë

kohë kanë ekzistuar vetëm disa shkolla të ulëta në gjuhën turke, ku i ndiqnin mësimet edhe të rinjtë

shqiptarë. Në to jepnin mësim edhe disa mësues shqiptarë, të cilët ishin shkolluar në Stamboll, në

Shkup, në Prishtinë, në Manastir e vende tjera. Kërkesat e popullatës shqiptare të këtij mjedisi për të

hapur shkolla edhe në gjuhën shqipe, si ato që u hapën në Korçë, Elbasan, Tiranë, Shkodër, Shkup,

Manastir, Prizren, Janjevë etj., kanë qenë të vazhdueshme. Shkolla e parë shqipe që u hap për herë të

parë në Mitrovicë në kohën e Revolucionit Xhonturk (1908), fatkeqësisht nuk pati jetë të gjatë për shkak

se atë e mbyllën organet qeveritare turke.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, kur pjesa më e madhe e Kosovës u pushtua nga Austro-Hungaria,

popullatës shqiptare të këtij mjedisi iu mundësua që të hapin shkollat në gjuhën e tyre amtare. Kështu,

pos në Mitrovicë dhe në disa fshatra përreth, u hap shkolla shqipe edhe në Zhabar (1916). Mësues i parë

i kësaj shkolle ishte Shaban Idrizi, i cili ka pasur si ndihmës edhe mësuesin e fesë Hajrullah (Hajrë)

Haxhinë nga Vaganica. Në këtë shkollë, e cila ka pasur karakter të përgjithshëm popullor, i vijonin

mësimet nxënësit e këtyre fshatrave: Zhabar i Poshtëm, Zhabar i Epërm, Shipol, Lushtë, Vaganicë,

Vinarc etj.

Pas përfundimit të LPB dhe ripushtimit të Kosovës nga forcat ushtarake serbe, Mbretëria SKS i mbylli

të gjitha shkollat në Kosovë, pra edhe atë të Zhabarit. Në disa mjedise, sidomos ku kishte popullatë

serbe e malazeze Mbretëria Jugosllave hapi shkolla në gjuhën serbe, ku i ndiqnin mësimet një numër

simbolik i nxënësve shqiptarë. shqiptarët ishin jo vetëm të pabarabartë, por ata diskriminoheshin në

forma të ndryshme.Pushteti ndalonte çdo aktivitet arsimor e kulturor në gjuhën amtare shqipe.Çdonjëri

që dispononte ndonjë libër shqip, ndiqej e burgosej pa mëshirë. Kjo gjendje dhune e terrori shtetëror

zgjati deri në fillim të Luftës së Dytë Botërore, kur Gjermania sulmoi Jugosllavinë dhe e detyroi që të

kapitullojë. Pushtuesi i ri u dha të drejtë shqiptarëve që të vetëqeverisin, të organizojnë administratën,

të hapin shkolla në gjuhën amtare etj. Kështu, në Mitrovicë dhe në disa fshatra përreth, si: në Suhodoll,

në Zasellë, në Boletin, në Koshtovë, në Zhabar, në Broboniq, në Vllahi, në Melenicë etj., u hapën

shkolla në gjuhën shqipe, të cilat kanë luajtur një rol shumë të madh në arsimimin e edukimin e brezit

të ri, në rritjen e vetëdijes kombëtare etj. Shkolla fillore katërklasëshe, e cila u hap në Zhabar, u pagëzua

“Naim Frashëri”, emri i poetit tonë më të shquar të Rilindjes Kombëtare. Gjatë periudhës së Luftës së

Dytë Botërore në shkollën e Zhabarit kanë punuar dy mësues: Reshat Damati dhe Musa Kalaja.

Pas ripushtimit të Kosovës (nëntor 1944) dhe instalimit të regjimit komunist jugosllav, u rihapën

shkollat ekzistuese dhe të tjera, madje edhe në zonat më të thella. Kjo ishte kërkesë e popullatës

shqiptare, e cila përspektivën e vet e shihte vetëm në dritën e arsimimit të përgjithshëm. Duke qenë se

në Zhabar ekzistonte objekti shkollor dhe ky mjedis kishte një traditë të mirë të arsimimit në gjuhën

223

amtare, në fund të vitit 1944, u hap shkolla në gjuhën shqipe, ku jepnin mësim këta mësues: Sejdi

Sulejmani dhe Isak Buçinca. Në vitet e pasluftës deri në fillim të viteve gjashtëdhjetë kanë punuar

mësuesit, si: Ibrahim Koka, Melihate Sadiku – Hoti, Bedri Hamza, Sofije Fetahu, Qelebije Peja,

Igballe Çuni etj.

Deri në shtator të vitit 1975, shkolla e Zhabarit ka funksionuar si e pavaruar. Në fillim të vitit shkollor

1975/76, ajo iu bashkëngjit shkollës së Shipolit. Kështu, prej atëherë e deri në gusht të vitit 2008, shkolla

e Zhabarit ka punuar si paralele e ndarë e shkollës fillore “Fazli Greiçevci” (ish “29 Nëntori”) të

Shipolit.

Në vitin shkollor 2007/08 filluan punimet për ngritjen e objektit të ri shkollor në Zhabar. Më 29 gusht

2008, kjo shkollë, e cila deri në këtë kohë ishte pasralele e ndarë e shkollës së Shipolit, u pavarësua dhe

u pagëzua me emrin Shaban Idrizi, mësuesit të parë të saj e veprimtarit për çështje kombëtare

Literatura

1.Arkivi i shtetit në Tiranë

2.Arkivi ndërkomunal në Mitrovicë

3.Haziri, Mustafë, monografi për “Shaban Idrizin”, Prishtinë, 2012

4.Haziri, Mustafë, “Greva e minatorëve të Trepçës në Stan-Tërg” Prishtinë, 2011

5.Fazli Hajrizi, Mitrovica dhe Shala e Bajgorës në fokusin e historisë, Shtëpia Botuese “Libri shkollor”,

Prishtinë, 2011

6.Hajrizi, Fazli, “Jeta dhe vepra e mësuesit Shaban Idrizi”, revista “Shkëndija, 14 prill 1998, Prishtinë

7.Shatri, Bajram, “Arsimi fillorë në Kosovë”, Prishtinë, 2006

Kujtime dhe dëshmi

8Intervista me Sejdi Sylejmani, mësues veteran në pension, tetor 2011, Mitrovicë.

9.Intervista me Lirie Pacën, mbesë e mësuesit Shaban Idrizi, gusht 2012, Prishtinë.

10.Intervista me Mulla Avdullahu Imam ne xhaminë e Zhabarit, Qershor, 20

11.Mulla Asllan Murati, imam në xhamin e Zallit në Mitrovicë, intervista me të u realizua më 8 shtator

2012 në Mitrovicë.

224

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

NJË KËNDVËSHTRIM PËR ASPEKTE

TË KOMUNIKIMIT DHE KULTURËS

MBA. Olda Çiço,-Sh.L.U.P. “Universiteti Metropolitan Tirana”,

Msc. Iris Çiço-A.R.S Legal & Financial Services, , Qëndra Sun Toëer,Tiranë, Shqipëri

PËRMBLEDHJE

Bazuar në teoritë e komunikimit dhe përparimet në shkencën e menaxhimit kulturor, ky punim

synon të tregojë parimet e komunikimit, të cilat prekin në të gjitha format e mënyrat individët në

marrëdhënie të përditshme e saktësisht në ato të punës. Të përcaktosh komunikimin dhe të tregosh si

mund të bëhet efektiv, është një sfidë. Komunikimi përcaktohet sipas kanaleve të përcaktuara të

komandim-drejtimit. Çdo lloj linje në organigramën përkatëse perfaqëson linjën e autoritetit dhe

marrëdhëniet e raportimit.

Përmenden dhe shpjegohen disa nga mangësitë e këtij procesi, të cilat e bëjnë zinxhirin e

komandimit joefektiv. Kufiri, në të cilin menaxherët dhe punonjësit bien dakord rreth çështjeve të

punës, të cilat janë të ndjeshme për pikëpamjen e secilit, tregon komunikim të mirë. Në përgjithësi,

menaxherët dhe punonjësit, ndryshojnë në perceptimet e tyre për çështje të ndryshme.

Komunikimi joverbal i referohet komunikimit të një mesazhi jo përmes të folurit e të shkruarit, por

me mjete të tjera. Ai mund të japë idenë e vërtetë të mesazhit, atë për të cilin fjalët nuk mjaftojnë.E

rëndësishme është të merret parasysh efekti i kulturës nga vijnë individët të cilët janë pjesë e

bashkëbisedimit.

Ka dallime gjuhësore që vihen re të parat në komunikimin midis individëve apo grupeve që janë

pjesë e kulturave të ndryshme. Një komunikim i mirë ndihmon në marrëdhëniet e punës dhe

shumëfishon aftësitë e tjera në raport me të tjerët.

Fjalët kyç:Komunikim, Joverbale, Kulturë, Përmirësim

ABSTRACT

Based on communication theories and the science of cultural management, this paper aims to show

the principles of communication, which affect in all forms and ways individuals in everyday

relationships and exactly in the workplace. Determining communication and showing how it can be

effective is a challenge. Communication is defined according to defined command-line channels. Each

line in the relevant organizational chart represents the line of authority and reporting relationships.

Some of the shortcomings of this process are mentioned and explained, which lead to the

ineffectiveness of command-line. The boundary in which managers and employees agree on work

issues, which are sensitive to each other's point of view, leads to the good communication. Generally,

managers and employees differ in their perceptions of different issues.

Nonverbal communication refers to the communication of a message not through speech and

writing, but by other means. He can give the true idea of the message, the one for which the words are

225

not enough. It is inevitable to take into account the effect of culture on coming individuals who are part

of the conversation.

There are linguistic differences that are seen as the first matter in communication between

individuals or groups that are part of different cultures. Good communication helps work relationships

and multiplies skills in relation to the others.

Keywords:Communication, Nonverbal, Culture, Improvement

HYRJE

Të përcaktosh komunikimin dhe të tregosh si mund të bëhet efektiv, është një sfidë, pavarësisht nga

studimet që janë bërë deri më tani. Me përkufizim, komunikimi është procesi përmes të cilit

informacioni shkëmbehet midis dërguesit dhe marrësit. Lloji i komunikimit për të cilin flet ky punim

është ai ndërpersonal. Lloji i tij më i thjeshtëështë komunikimi mes dy individëve në ambjentin e punës.

Dërguesi duhet të kodojë mendimin e tij në disa forma, në mënyrë që t’i transmetohet marrësit. Format

mund të jenë: i drejtpërdrejtë apo me gojë, me e-mail, me takime zyrtare ku prezantohen fjalime apo

çdo formë tjetër që kodi i etikës përmban në komunikimin zyrtar. Marrësi i mesazhit i dekodon ato sipas

mënyrës apo perceptimit të tij. Edhe pse duket e thjeshtë, në këtë proces, ekzistojnë gjithnjë të

ashtuquajturat “zhurma”.

Bazuar në rastin e mësipërm që shpjegon procesin e komunikimit, këto zhurma mund të jenë: linjë

interneti e dobët, e cila bën që e-mail-i të mos mbërrijë në kohën e duhur, duke vështirësuar kthimin e

përgjigjes apo më keq, mosrealizimin e detyrës; mospjesëmarrje në takim për të dëgjuar me zë e figurë

komunikimin zyrtar; moskuptimi i termave teknikë apo shkurtimeve të ndryshme; një paraqitje

emocionale e mendimit që ka lidhje me punën; çdo faktor tjetër që prek procesin e kodimit apo

dekodimit të mesazhit. Pavarësisht nga arsyet, masa e ‘zhurmës” përbën masën e shmangies nga ideja

fillestare.

Në një botëtë përkryer, kodimi e dekodimi do të ishin dy anë të së njëjtës medalje, por të gjithë jëmi

të ndërgjegjshëm që kjo nuk mund të ndodhë. Sfida është që kjo përshtatje t’i afrohet njëqind për

qindëshit sa më shumë të mundet.

1. A. BAZAT E KOMUNIKIMIT NË ORGANIZATË

Komunikimi përcaktohet sipas kanaleve tëpërcaktuara të komandim-drejtimit. Çdo lloj linje në

organigramën përkatëse perfaqëson linjën e autoritetit dhe marrëdhëniet e raportimit. Kështu, me kanal

komandimi do të kuptojmë linjat e autoritetit dhe marrëdhëniet formale të raportimit. Teorikisht,

komunikimi në organizatë duhet të ndjekë kanalet e përcaktuara të komandimit dhe realizohet përmes

tre formave:

a. Komunikimi nga lart-poshtëështë qarkullimi i informacionit nga menaxheri i nivelit të lartë

drejt punonjësve sipas shkallëve hirearkike. Përshembull, në një kompani prodhimi,

zëvendëspresidenti për prodhimin instrukton menaxherin e fabrikës, i cili i jep detyra

menaxherittë planifikimit. Ky i fundit përcakton specifikat për supervizorët, të cilat ua

transmetojnë ato punonjësve.

b. Komunikimi nga poshtë-lart është qarkullimi i informacionit nga punonjësit drejt menaxherëve

të nivelit të lartë sipas shkallëve hirearkike. Nëse i qëndrojmë shembullit të mësipërm, kahu i

kundërt i komunikimit do të ishte shembulli mëi mirë si përgjigje ndaj specifikimeve të

kërkuara. Mund të japim shembullin e një komunikimi të tillë si përshembull një inxhinier

kimist i cili ka krijuar një formulë të re dhe ia dërgon e shpjegon këtë menaxherit të

226

departamentit të kërkim-zhvillimit dhe ky i fundit informon zëvendëspresidentin apo

presidentin e kompanisë.

c. Komunikimi horizontal është qarkullimi i informacionit midis departamenteve apo njësive

funksionale, e thënë ndryshe koordinimi i përpjekjeve të këtyre njësive, të cilat janë ojesë e të

njëjtit trup.

Realiteti i komunikimit në organizatë tregon se zinxhiri formal i komandimit nuk është një rrugë e

plotë në funksion të komunikimit efektiv. Vetë menaxherët e pranojnë se ndjekja strikte e zinxhirit të

komandimit është shpesh joefektive.

1. B. MANGËSITË E KOMUNIKIMIT NË ORGANIZATË

Më poshtë përmenden dhe shpjegohen disa nga mangësitë e komunikimit, të cilat e bëjnë zinxhirin

e komandimit joefektiv.

a. Komunikimi informal, i cili ështëi pashmangshëm për sa kohë individët komunikojnë me njëri-

tjetrin. Komunikimi informal mund të shpërndajë pasiguri, thashetheme dhe të dëmtojë

kryerjen e punëve në organizatë.

b. Filtrimi, i cili është prirja që një mesazh të përcillet i ekzagjeruar ose të mos jepet një pjesë e

tij gjatë transmetimit. Rezultati është dëmtim i organizatës në sasi e cilësi dhe arritjen e

objektivave. Kështu, një drejtues mund të kërkojë të vendosë autoritet duke “fryrë” urdhërat e

drejtuesve të tij në momentin që ua përcjell vartësve. Ose, vartësit mund të lenë mënjanë një

pjesë të informacionit që duhet dërguar në nivele më të larta. Në zgjidhje është gjetur në disa

kompani, duke ndjekur “politikën e dyerve të hapura”, ku çdo punonjës ka të drejtë të shkojë

tek menaxheri i një niveli më lart, nëse ndjen se ka probleme komunikimi menaxherin e linjës

së vet.

c. Ngadalësimi. Edhe kur nuk ka probleme filtrash apo komunikimi informal, informacion, edhe

pse i përçuar besnikërisht, mund të vonohet. Kjo është dukuri më e qartë tek komunikimi

horizontal.

Në përgjithësi, komunikimi informal, njohja e filtrimit, vështirësive dhe pengesave të kohës,

sigurojnë që organizata do të zhvillojë kanalet e komunikimit përtej zinxhirtit strikt të komandimit.

2. SA I MIRËËSHTË KOMUNIKIMI MENAXHER-PUNONJËS ?

Kufiri në të cilin menaxherët dhe punonjësit bien dakord rreth çështjeve të punës , të cilat janë të

ndjeshme për pikëpamjen e secilit, tregon komunikim të mirë. Në përgjithësi, menaxherët dhe

punonjësit, ndryshojnë në perceptimet e tyre në lidhje këto çështje :

- Si e shpenzojnë kohën punonjësit ?

- Sa kohë merr mësimi i një procesi pune ?

- Si është lidhja punë-pagesë ?

- Çfarë autoriteti ka vetë punonjësi?

- Cilat janë aftësitë dhe mundësitë që kanë vetë punonjësit?

- Si dhe sa është performanca e punonjësve ?

- Cili është modeli i lidershipit që zbatojnë menaxherët e që duan të ndjekin punonjësit ?

Barrierat në komunikimin menaxher-punonjës materializohen në tre drejtime të ndryshme :

a. Konflikti i kërkesave të rolit. Roli i lidershipit kërkon menaxherë që të ndjekin të dy drejtimet,

funksionin e detyrës dhe atë social-emocional. Shumë menaxherë e kanë të vështirë të gjejnë

ekuilibrin mes këtyre dy roleve.

b. Efekti i heshtjes i referohet prirjes për shmangien e komunikimeve të panevojshme për të tjerët.

Shpesh, njerëzit pranojnë si zgjidhje më të mirë heshtjen se sa dhënien e informacioneve të

227

këqia që mund të provokojnë reaksione negative. Menaxherët evidentohen si shmangës të

komunikimeve të këqia, duek filluar nga momenti i vlerësimit të performancës së punonjësve.

Por, shpesh, menaxherët dhe punonjësit e tyre kanë perceptime të ndryshme lidhur me

performancën e punonjësve.

c. Komunikimi informal (thashethemet-fjalëpërhapja). Zakonisht mendohet që thashethemet janë

vetëm fjala e gojës, por si të tilla mund të shërbejnë edhe shënimet e mbajtura keq, dërgimi i

informacionit nëpërmjet “korrierit” të gabuar apo vendosje fizike jo e drejtë sipas detyrave. Por,

rrjeti i thashethemeve mund të menaxhohet nga organizata në dy mënyra: e para, mund të

përdoret për të transmetuar një informacion për të parë reagimin e punonjësve, para se te bëhet

zyrtare; e dyta: kur kërkohet përhapësi i thashethemeve dhe për këtë jepet një informacion jo i

vërtetë për të parë se kush e qarkullon.

Një çështje për t’u diskutuar është “zhargoni”, që do të thotë gjuhë e specializuar, e veçantë, që

përdoret nga punëdhënësit, nga pjesëtarët e komuniteteve të ndryshme apo nga organizatat. Problemi i

vetëm i zhargonit është se mund të mos kuptohet nga të tjerët jashtë grupit, ndërkohë që brenda

komunitetit është normal. Dikush duhet ta verë në dukje këtë për t’u korrigjuar sa janë në kohë dhe për

të shmangur konfuzionin.

3. KOMUNIKIMI JOVERBAL

Komunikimi joverbal i referohet komunikimi të një mesazhi jo përmes të folurit e të shkruarit, por

me mjete të tjera. Mundet që ai të japë idenë e vërtetë të mesazhit, atë për të cilin fjalët mund të krijojnë

mjegullnajë. Ka disa shembuj për të treguar llojet e komunikimit joverbal.

a. Gjuha e trupit është komunikim joverabl dhe përfshin lëvizjet e trupit, shprehjet e fytyrës dhe

vendndodhjen fizike të dërguesit. Në përgjithësi, dërguesit komunikojnë pëlqimin dhe interesin

kur :

- Pozicionojnë veten e tyre fizikisht para marrësit

- Prekin marrësin gjatë ndërveprimit

- Mbajnë kontaktin me sy me marrësin

- Mbështeten para dhe gjatë ndërveprimit

- Drejtojnë gjoksin drejt marrësit

- Vendosin rastësisht duart dhe këmbët në një pozicion të caktuar

- Qëndrojnë gjysëm shtrirë apo nuk ngrihen nag pozicioni ulur

- Tregojnë ose aktivitet nervoz

b. Zbukurimet, artifaktet dhe veshja

- Dekori i zyrës dhe zbukurimet e vendosura aty janë një tregues i komunikimit joverbal. Ato

tentojnë të tregojnë statusin e personit apo personave që punojnë aty, pozicionin që ata kanë,

imazhin që ka kompania në përgjithësi. Nëse në një zyrë punon më shumë se një person, mënyra

e vendosjes së mjeteve të punës tregon statusin e secilit prej tyre. Një problem që mund të

ndodhëështë kur individët vendosin zbukurime mbi tavolinat e punës, për të cilat ekziston një

parim i mirëpranuar që të jenë të natyrës familjare serioze, në të kundërt do të krijonin situata

jo të mira. Kjo vlen nëse ata mbajnë sende personale aty. Ndërkohë, nëse zbukurimet janë pjesë

e inventarit të kompanisë, ka persona përgjegjës për çdo send që vendoset aty.

- Veshjet ose “garderoba” e individit që punon në një vend pune, janë një element i dukshëm

parësor për të treguar pozicionin e punës dhe krijimin e imazhit personal. E rëndësishme është

që kjo paraqitje vlen që nga momenti i intervistës për punë.

c. Ndryshimet gjinore në komunikim janë një element i komunikimit joverbal. Studimet kanë

gjetur se femrat dhe meshkujt kanë ndryshime në komunikim që vijnë që nga fëmijëria. Në

përgjithësi, vajzat e shikojnë komunikiminsi mënyrë për të krijuar marrëdhënie, rrjet dhe

228

intimitet, ndërsa djemtë si mënyrë për të arritur status. Ndryshimet gjinore në komunikim

rrotullohen rreth asaj qëDeborah Tannen perifrazon “kush do mbijetojë, kush do mbetet

pas”.Bazuar në kërkimet e Deborah Tannen, ndryshimet kyçe në komunikim mes femrave e

meshkujve dhe ritualet që i vendosin femrat në pozita inferioriteti, janë:

- Besimi dhe mburrja, më e dukshme tëk meshkujt

- Kërkimi i llogarisë, nga vetë natyra e meshkujve

- Kërkimi i ndjesës që femrat e shprehin më lehtë se meshkujt

- Dhënia e feedback-ut, e cila nga ana e femrave përdoret më shumë për të amortizuar kritikën,

ndërsa nga meshkujt e kundërta

- Komplimentet për punën

- Kundërshtime të vazhdueshme

- Menaxhimi në nivele të ndryshme

- Komunikimi indirekt

Meqënëse komunikimi edhe në jetën e përditshsme është i ndërthurrur me kulturën, për studiues të

shumtë bëhet i pandashëm prej saj. Shpeshherë, mund të kuptosh më shumë nga sjellja e një individi, e

cila është rrjedhojë e kulturës së vet të origjinës, se sa nga fjalët e tij. Mesazhet e dhëna nëpërmjet

sjelljeve janë të ndërlikuara nëse nuk njihet kultura përkatëse. Ato marrin kuptim sipas kontekstit ku e

kur ndodhin. Nëse do të krahasonim rëndësinë e mesazheve verbal me ato joverbale, individët tentojnë

më shumë nga kjo e dyta. Për referencë, ashtu si në shkrimin e shifrave me numra dhe fjalë, ku merret

parsysh saktësimi me fjalë, në komunikimin verbal kundrejt atij joverbal, merret parasysh saktësimi me

këtë të fundit, sepse ai është saktësisht përfaqësues i kulturës përkatëse.

4. KOMUNIKIMI MIDIS KULTURAVE

Ka dallime gjuhësore që vihen re të parat në komunikimin midis individëve apo grupeve që janë

pjesë e kulturave të ndryshme. Kjo nuk do të përbënte problem për një shembull siç është komunikimi

mes grupeve të interesit amerikane me ato britanike, por sigurisht do të kishte probleme mes grupeve

të interesit japonezë dhe norvegjezë. Pra, është i rëndësishëm konteksti kulturor. Me kontekst kulturor

kuptohet informacioni kulturor që rrethon një episod komunikimi. Ai prek kodimin dhe dekodimin e

mesazhit. Një ndarje e njohur në literaturëështë ajo që përcakton kulturat me nivel të lartë dhe ato me

nivel të ulët të kontekstit kulturor.

Njerëzit nga kultura me kontekst të lartë, duan të marrin më shumë informacion për punonjësin vetë

dhe për organizatën, në mënyrë që të krijojnë kontekstin e bisedës dhe të përparojnë në negociata.në

këto kushte, nuk është modeli i komunikimit që favorizon njerëzit në kontekstin e kulturës së lartë, por

prezantimet dhe takimet ku njerëzit njihen me njëri-tjetrin, duke siguruar propozime biznesi.Gjithashtu

në këto lloj kulturash, ka rëndësi mosha dhe pozicioni në shoqëri i komunikuesit.

Njerëzit nga kultura me kontekst të ulët, priren të favorizojnë kontrrata biznesi shumë të detajuara,

duke e zhvlerësuar kontekstin kulturor. Kuptimi për ta është mesazhi në vetvete. Kulturat me kontekst

të lartë vendosin më pak theksin tek kontratat e gjata, sepse konteksti ku ato nënshkruhen është kritik.

Komunikimi joverbal midis kulturave është një element tjetër që duhet marrë parasyshdhe kjo mund

të ilustrohet me disa elementë :

a. Shprehjet e fytyrës : amerikanët përshembull mund të shprehin lehtësisht inatin, surprizt, frikën,

dëshpërimin përmes shprehjeve të fytyrës. Ndërkohë, në Japoni, rrudhja e vetyllave jep

mesazhin e « të pakuptueshmes ».

b. Gjestet : amerikanët përshembull tregojnë me gishtin e madh miratimin për një procedurë apo

fakt, por në Afganistan, tregon mosmiratim deri në kuptimin si sulm. Ose, amerikanët përdorin

gishtin e madh në formën e rrethit si « OK”, ndërsa në Francë, kjo ka kuptimin e zeros ose

229

diçkaje pa vlerë. Një rast tjetër është ai tundjes së kokës që në SHBA ka kuptimin e miratimit,

ndërsa në në vende si Greqia, Italia, Shqipëria, shpesh do të thotë « jo ».

c. Vështrimi : ka ndryshim të madh kulturor kur përdoret vështrimi. Shmangia e tij nënkupton

mungesën e respektit në vende si Amerika e Veriut apo Arabia,ndërkohë qëështë tregim i

respektit të mos vështrosh në sy në vendet e Azisë Lindore.

d. Prekja : është normale që të prekësh bashkëbiseduesin në vende si Europa e Jugut, Amerika

Latine apo vendet arabe. Ndërkohë qëështë normale mbajtja e distancës në vendet e Amerikës

së Veriut apo Europës Perëndimore. Kjo përfshin edhe pozicionet e të ulurit.

Marrëveshjet sociale mes kulturave të ndryshme janë marrëveshje të nënkuptuara e të mirëpranuara

nga palët në momentin që kemi të bëjmë me marrëveshje të natyrës së biznesit apo diplomatike mes

përfaqësuesve të vendeve të ndryshme. Për ta ilustruar, po japim në tabelë kuptimin e përshëndetjes

« tungjatjeta » në vende të ndryshme të botës :

Tabela 1: Të thuash « tungjatjeta » në vende të ndryshme të botës

Vendi Mënyra si thuhet « tungjatjeta »

Japoni Përkulje deri në ulje në pozicion 90 gradë

Indi Vendosje e duarve në gjoks në pozicion lutjeje me pak hark

Lindje e Mesme Selam : dora e djathtë lëviz pak, prek në fillim zemrën, pastaj ballin, pastaj lëviz

paksa në ajër

Rusi Fillohet me shtrëngim duarsh e pastaj përqafim

Është interesante si prek komunikimi marrjen e vendimeve. Për këtë, literatura përfshin disa mënyra

për të klasifikuar llojet e vendim-marrësve. Për shembull, tiparet e personalitetit të Jung-ut sollën si

rezultat testin e Treguesit të Tipit Myers-Briggs. Rowe dhe Boulgarides (1983) propozouan një model

të stileve të vendimit, i cili njeh ndikimin e vlerave dhe perceptimeve. Modeli është paraqitur në figurën

2 dhe tregon se vendim-marrësit janë të nxitur nga katër forca.

Tabela2. Modeli Rowe dhe Boulgarides

I lartë

ANALITIK

Nevojë e fortë për arritje

(në formën e sfidave)

KONCEPTUAL

Nevojë e fortë për arritje

(në formën e mirënjohjes)

DREJTUES

Nevojë e fortë për pushtet

I SJELLJES

Nevojë e fortë për përkatësi

I ulët

I orientuar nga detyra I orientuar nga njerëzit

Katër forcat : drejtuese, analitike, konceptuale dhe të sjelljes, mund të jenë të lidhura me Tipologjinë e

Nevojave të zhvilluar nga McClelland (1962). McClelland fillimisht propozoi që sjellja është e motivuar

nga nevoja për pushtet, arritje dhe përkatësi. Më pas, ai pranoi se nevoja për arritje shfaqet në dy mënyra

të ndryshme : nëmënyrë të brendshme, duke ndërmarrë sfida të reja ose në mënyrë të jashtme, duke

marrë lëvdata dhe mirënjohje. Sipas tipologjisë së dhënë nga Rowe dhe Boulgarides, nevoja kryesore e

drejtuesve vendimmarrës është ajo për pushtet. Ata janë të orientuar nga rezultati, por gjithashtu duan

230

të dominojnë të tjerët. Ata kanë tolerancë të ulët për dykuptimshmërinë dhe preferojnë nivele të ulëta

të kompleksitetit të njohjes. Kjo preferencë kufizon sasinë e informacionit që ata mbledhin dhe numrin

e alternativave që marrin parasysh.

Vendim-marrësit analitikë kanë një nevojë të fortë për arritjen, në formën e sfidave të reja. Ata kanë

tolerancë më të madhe për dykuptimshmërinë se sa homologët e tyre të drejtimit. Ata marrin vendime

ngadalë, sepse duan të shqyrtojnë situatën në tërësi dhe të konsiderojnë alternativat shumë

sistematikisht.

Vendimmarrësit konceptualë janë të orientuar nga arritja si homologët e tyre analitikë, por vdesin

për shpërblime jokarakteristike, të tilla si falënderime, mirënjohje dhe pavarësi. Ata janë të kënaqur me

një shkallë të lartë të kompleksitetit të njohjes dhe gjithashtu kanë një orientim të fortë ndaj njerëzve.

Vendim-marrësit konceptualë zakonisht mbledhin informacione nga burime të shumta dhe marrin

parasysh shumë alternativa. Janë të nxitur kryesisht nga nevoja për përkatësi. Ky lloj drejtuesi ka të ulët

kompleksitetin e njohjes, por të fortë orientimin nga njerëzit.

Si "një programim kolektiv i mendjes që e dallon një kategori njerëzish nga një tjetër"(Hofstede,

1980), vlerat kulturore në nivel kombëtar ose shoqëror ka të ngjarë të ushtrojnë një ndikim të

rëndësishëm në marrjen e vendimeve.

Komunikimi ndërkulturor është bërë sfidues për shkak të teknologjisë. Sot shumë takime zhvillohen

online, me ndërmjetësimin e teknologjisë dhe për këtë arsye, koha e përshtatjes me individë të kulturave

të ndryshme është shkurtuar shumë. Çështja shtrohet a ka sjellë përmirësim në vendimmarrje përdorimi

i teknologjisë për shitjet, prodhimin, të ardhurat, investimet apo ka shtuar problemet. Në të vërtetë, ky

lloj komunikimi kërkon njohuri më të gjëra edhe në fushën e shkrimit për t’iu përshtatur kulturave të

ndryshme. Edhe një e-mail i thjeshtë mund të shkaktojë problem nëse nuk është formalizuar si duhet

dhe nëse nuk dërgohet në kohën e duhur. Kjo e fundit, duke marrë parasysh fashat orare të botës dhe

rregullat etike të dërgimit të mesazheve të biznesit.

5. PËRQASJE PËR PËRMIRËSIMIN E KOMUNIKIMIT

Shumë njerëz janë duke mësuar se zhvillimi i aftësive të tyre komunikueseështë po aq i ndjeshëm

dhe i rëndësishëm sa aftësitë për teknike, kompjuterike apo menaxheriale. Një komunikim i mirë

ndihmon në marrëdhëniet e punës dhe shumëfishon aftësitë e tjera në raport me të tjerët. Gjithashtu,

bën të mundur përparimin në karrierë. Më poshtë listohen disa parime bazë të komunikimit efektiv:

a. Kushtojini kohën e duhur! Në veçanti, menaxherët, një pjesë të mirë të kohës së punës e zënë

me komunikimin. Për këtë arsye, duhet që kjo kohë të jetë efektive. Ky aspekt përfshsin edhe

formën e komunikimit, e cila do të jetë në varësi të qëllimit që do të përmbushë komunikimi.

Për më tepër, pritja e feedback-ut kërkon kohën e vet, duke shtuar vlerën e komunikimit dhe

rikomunikimit.

b. Pranoni bashkëbiseduesin ashtu siç është! Të veprosh si arrogant apo të shfaqesh si superior

është një gabim infantil, i cili ka pasoja për njësinë ku punohet.

c. Mos ngatërroni personin me problemin! Edhe pse fytyra e dikujt mund të mos pëlqejë, nëse

puna kërkon bashkëpunim, ky duhet bërë patjetër. Pra, fokusi ëhstë tek puna dhe objektivat për

t’u përmbushur, jo tek pëlqimet apo mospëlqimet personale.

d. Thoni atë që mendoni! Mendimi se mbajtja fshehur e diçkaje me shpresën se do ta thotë dikush

tjetër, është diçka e gabuar. Për më tepër, përputhshmëria e asaj që flitet apo shkruhet me atë

që bëhet, është integritet dhe vlerësohet shumë.

e. Dëgjoni me vëmendje ! Është cilësuar si problemi më i madh në komunikimin gojor, i cili

përbën zhurmë në komunikim dhe prish zinxhirin e punës. Mund të ndodhë nga të dy

bashkëbiseduesit.

231

f. Kujdesuni për gjuhën e trupit ! Gjithçka në paraqitje e lëvizje flet për atë që ju bëni në punë.

Prandaj është kaq e rëndësishme. Menaxherët e niveleve të larta kanë ekipe konsulence për

gjuhën e trupit, si pjesë e marrëdhënieve publike.

g. Tregoni mirëkuptim ! Të qënit asertiv ndihmon në dhënien e së drejtës bashkëbiseduesit atëherë

kur e meriton dhe dëgjimi i nformacionit shtesëështë në përputhshmëri të plotë me këtë aspekt

h. Bëni pyetje ! Nuk është turp të kërkosh informacion shtesë, sigurisht pasi merret leje nëse mund

të bëhen pyetje, kjo në takime zyrtare. Në takime më të thjeshta, kjo duhet të jetë pjesë normale

e bashkëbisedimit.

i. Jepni feedback për atë që ju është adresuar! Përgjigjja apo interpretimi i saj duhet të jetë në

përputhje me atë çka është kërkuar. Kjo lehtëson komunikimin dhe bën të mundur përparimin

e tij.

PËRFUNDIME

Parimet e komunikimit, të cilat prekin në të gjitha format e mënyrat individët në marrëdhënie të

përditshme e saktësisht në ato të punëskanë të njëjtën bazë : Dërguesi duhet të kodojë mendimin e tij

në disa forma, në mënyrë që t’i transmetohet marrësit. Pavarësisht nës është i drejtpërdrejtë apo me

gojë, me e-mail, me takime zyrtare, marrësi i mesazhit i dekodon ato sipas mënyrës apo perceptimit të

tij. Në këtë proces, ekzistojnë gjithnjë të ashtuquajturat “zhurma”.

Disa nga mangësitë e komunikimit, të cilat e bejnë zinxhirin e komandimit joefektiv janë :

komunikimi informal, filtrimi dhe ngadalësimi.

Barrierat në komunikimin menaxher-punonjës materializohen në tre drejtime të ndryshme :

konflikti i kërkesave të rolit, efekti i heshtjes dhe zinxhiri i thashethemeve.

Komunikimi joverbal mund të japë idenë e vërtetë të mesazhit, atë për të cilin fjalët nuk mjaftojnë.

E rëndësishme është të merret parasysh efekti i kulturës nga vijnë individët të cilët janë pjesë e

bashkëbisedimit. Marrëveshjet sociale mes kulturave të ndryshme janë marrëveshje të nënkuptuara e të

mirëpranuara nga palët në momentin që kemi të bëjmë me marrëveshje të natyrës së biznesit mes

përfaqësuesve të vendeve të ndryshme.

Disa parime bazë të komunikimit efektiv janë: Kushtojini kohën e duhur komunikimit ; Pranoni

bashkëbiseduesin ashtu siç është ; Mos ngatërroni personin me problemin ; Thoni atë që mendoni ;

Dëgjoni me vëmendje ;Kujdesuni për gjuhën e trupit ;Tregoni mirëkuptim ; Bëni pyetje dhe Jepni

feedback për atë që ju është adresuar.

232

REFERENCA

Hofstede, G., Culture's Consequences: Comparing values, behaviors, institutions, and

organizations across nations, London: SAGE Publications 2001.

Charles, M., & Marschan-Piekkari, R. (2002). Language training for enhanced horizontal

communication: a challenge for MNCs. Business Communication Quarterly.

Dhir, K.S., & Goke-Pariola, A. (2002). The case for language policies in multinational corporations.

Corporate Communications: an International Journal.

Feely, A.J., & Harzing, A.W.K. (2003). Language management in multinational companies. Cross-

Cultural Management, 10(2).

Griffith, D.A. (2002). The role of communication competencies in international business

relationship development. Journal of World Business.

Harzing, A.W.K., Maznevski, M.L., Fischlmayr, I., Yaconi Liberman, L., Wittenberg, K., Myloni,

B., Low, J.C.K., Castro, F.B., Zander, L., Karlsson, C., Romani, L., & Feely, A. (2002). The interaction

between language and culture: A test of the cultural accommodation hypothesis in seven countries.

Language and Intercultural Communication.

House, R.J., Hanges, P.J., Javidan, M., Dorfman, P.W., & Gupta, V. (2004). Culture, Leadership

and Organizations: The GLOBE study of 62 societies. Thousand Oaks, CA: Sage.

Maclean, D. (2006). Beyond English: transnational corporations and the strategic management of

language in a complex multilingual business environment. Management Decision.

Marschan-Piekkari, R., Welch, L., &Welch, D. (1997). Language the forgotten factor in

multinational management. European Management Journal.

Marschan-Piekkari, R., Welch, D., &Welch, L. (1999b). In the shadow: the impact of language on

structure, power and communication in the multinational. International Business Review.

Hofstede, G., Culture's Consequences: International differences in work-related values, London:

SAGE Publications 1980.

Hofstede, G., Masculinity and Femininity: The Taboo Dimension of National Cultures, London:

SAGE Publications 1998.

233

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

RAPORTET RRJEDHIMORE NË GJUHËN SHQIPE

Aida Kurani

Abstrakt

Raportet rrjedhimore janë pjesë e raporteve sintaksore që vendosen mes njësive të

ndryshme sintaksore ashtu si ato vendore, kohore, lejore etj. Tradicionalisht në sintaksën shqiptare ato

janë trajtuar në kuadrin e sintaksës së periudhës dhe, në veçanti të periudhave me fjali të nënrenditura

rrethanore.

Por, periudha me fjali të nënrenditur nuk është e vetmja mënyrë e shprehjes së raporteve rrjedhimore.

Përveç periudhave me fjali të nënrenditura rrjedhimore, ato mund të shprehen edhe me fjali të thjeshta,

periudha me fjali të bashkërenditura, periudha me fjali asindetike, si edhe përtej periudhës, në nivel

teksti. Ngjyrime rrjedhimore ngërthejnë edhe një numër periudhash të tjera me fjali të nënrenditura.

Në këtë punim jemi ndalur në shprehjen e raporteve shkak-pasojë, duke mos u kufizuar vetëm në

periudhën me fjali të nënrenditur rrjedhimore, por duke vështruar edhe ndërtime të tjera që shprehin

marrëdhënie të këtij lloji. Kjo mënyrë e së vështruari na jep mundësinë që këto raporte të shihen më

gjerë, dhe të vihen në dukje jo vetëm ndërtimet tipike që shprehin këto lloj marrëdhëniesh, por edhe

ndërtime të tjera ndër to edhe ndërtime me gërshetime raportesh ose me nuanca të veçanta kuptimore.

1. Raportet rrjedhimore në periudhën me fjali të nënrenditur rrjedhimore

Trajtimi i formave të shprehjes së raporteve rrjedhimore ka qenë në vëmendje të studimeve të

gjuhëtarëve tanë ku përmendim, A. Xhuvani (Xhuvani 1922, 1938, 1942 : 41), A. J. Rrota (Rrota, 1943:

88-89), K. Cipo (Cipo, 1952: 97), M. Domi (Domi, 1955: 192, 1971: 109), S. Floqi, (Floqi, 1965: 55),

S. Prifti (Prifti, 1971: 417), Gramatika e gjuhës shqipe II, Sintaksa (Gramatika, 1997: 493), M. Totoni

(Totoni, 2012: 199-215) etj. Këta studiues, në punimet e tyre, kanë bërë objekt diku më shkurt a më

gjerë, çështje që kanë të bëjnë me aspekte të ndryshme të shprehjes së raporteve rrjedhimore.

Ajo ç’kavërejmë në studimet e tyre është se raportet rrjedhimore janë trajtuar në kuadrin e periudhës

dhe, në veçanti, të periudhës me fjali të nënrenditur rrjedhimore.

A. Xhuvani176 (i cili mendohet se është i pari ndër studiuesit shqiptarë që i ka vendosur emrin këtyre

fjalive të nënrenditura) në tekstin e tij jep këtë përkufizim për fjalinë rrjedhimore: “Fjalitë rrjedhore

kallëzojnë nji përfundim, nji rrjedhje të punës që tregohet në fjalinë e parë”. Ai vë në dukje përdorimin

e lidhëzave që lidhin fjalinë kryesore me fjalinë e nënrenditur e konkretisht lidhëzën saqë, e cila vjen

pas ndajfoljeve kaq, aqë dhe nëse në fjalinë kryesore mungon ndajfolja kaq, në fjalinë rrjedhore

përdoret vetëm lidhëza sa. Këtu ai jep shembullin: Fiton sa me jetue.

Duke e vështruar në rend kronologjik trajtimin e kësaj njësie sintaksore në gramatikat dhe studimet për

gjuhën shqipe177vërejmë se përkufizimi, tiparet e periudhës me fjali të nënrenditur rrjedhimore jepen

176A. Xhuvani, Njohunit`e para të sintaksës shqipe, pjes` e parë për klasët e nalta të fillores, Vlorë, 1922; Njohunit

e para të sintaksës shqipe për klasët e nalta të Fillores e për t`ultat e Shkollavet të Mesme, Tiranë, 1938; Libri i

gjuhës shqipe, pj. II për klasat e nalta të fillores dhe të parat e Qytetses, Tiranë, 1942.

177A. Xhuvani, Njohunit`e para të sintaksës shqipe, pjes` e parë për klasët e nalta të fillores, Vlorë, 1922; Njohunit

e para të sintaksës shqipe për klasët e nalta të Fillores e për t`ultat e Shkollavet të Mesme, Tiranë, 1938; Libri i

gjuhës shqipe, pj. II për klasat e nalta të fillores dhe të parat e Qytetses, Tiranë, 1942.

234

pak a shumë njësoj, pa shumë ndryshime.Në vija të trasha, periudha me fjali të nënrenditur rrjedhimore

shpreh marrëdhënien ndërmjet një shkaku dhe pasojës a rrjedhimit të tij.Studimi i saj në gjuhën shqipe

ka ecur duke hyrë më thellë në kuptimin e marrëdhënieve rrjedhimore dhe të mjeteve shprehëse të tyre.

Nga ana tjetër, mund të themi se ndonjëherë janë lënë jashtë përfshirjes në periudhat me fjali të

nënrenditura rrjedhimore edhe disa tipa periudhash ku, për mendimin tonë, marrëdhënia rrjedhimore

është kryesorja. E kemi fjalën, para së gjithash, për periudhat me fjali që bashkohen me lidhëzat sa,

derisa etj. Në disa gramatika të shqipes, si për shembull tek ajo e Martin Camajt (1984), këto fjali

klasifikohen si rrjedhimore, por në të tjera, si për shembull te Gramatika II (Sintaksa) e Akademisë së

Shkencave të Shqipërisë, cilësohen si periudha me fjali të nënrenditur kohore me ngjyrime rrjedhimore.

Mendojmë se për interpretimin e tyre duhet mbajtur parasysh deri diku vërejtja që bëhet po në

Gramatikën II 178sipas së cilës, nëse në këto fjali mbizotëron kuptimi kohor apo ai rrjedhimor, kjo varet

nga konteksti a situata.

Kështu, periudha “Qeshi sa i dolën lot nga sytë” duhet të merret si rrjedhimore (mund ta perifrazojmë

me një periudhë me fjali të nënrenditur rrjedhimore si: Qeshi aq shumë, sa i dolën lot nga sytë, por jo

me një kohore që tregon kohëzgjatje si: *Qeshi për aq kohë sa i dolën lot), por tek E skuqim qepën sa

të marrë ngjyrë të verdhë është e vështirë të thuash nëse kryesor është kuptimi kohor apo kuptimi

rrjedhimor (si parafraza E skuqim qepën për aq kohë sa të marrë ngjyrë të verdhë, ashtu edhe E skuqim

qepën aq sa të marrë ngjyrë të verdhë janë njësoj të përshtatshme).

Sidoqoftë, mund të thuhet me siguri se këtij tipi periudhe mund t’i bëhet gjithherë një interpretim

rrjedhimor, gjë që s’mund të thuhet edhe për atë kohor, ndaj kjo përligj, sipas gjykimit tonë,klasifikimin

e tyre përkrah fjalivetë tjera rrjedhimore.Kështu, për ne janë rrjedhimore edhe periudhat me fjali të

nënrenditur si: Ishte aq i fuqishëm, sa të tërë ia kishin frikën, ashtu edhe të bashkërenditurat e

jolidhëzoret Ishte i fuqishëm dhe (si rrjedhim)të tërë ia kishin frikën; Ishte i fuqishëm, ndajtë tërë ia

kishin frikën; Ishte i fuqishëm, (si rrjedhim) të tërë ia kishin frikën.

Pavarësisht nga struktura e tyre sintaksore, për sa i përket kuptimit, këto periudha janë sinonime me

njëra-tjetrën.

Po, përveç periudhave me fjali të nënrenditura rrjedhimore, ndërtimet rrjedhimore mund të shprehen

edhe me fjali të thjeshta, periudha me fjali të bashkërenditura, periudha me fjali asidentike, si edhe

përtej periudhës, në nivel teksti. Ngjyrime rrjedhimore ngërthejnë edhe një numër periudhash të tjera

me fjali të nënrenditura.

2. Shprehja e raporteve rrjedhimore në fjali të thjeshtë

Tradicionalisht në sintaksën shqiptare nuk ka qenë i përhapur emërtimi “fjali (e thjeshtë) rrjedhimore”.

Kjo me gjasë ka ndodhur jo vetëm ngaqë nuk është bërë ndonjë klasifikim sistemor i fjalive të thjeshta

sipas raporteve funksionale-kuptimore (ose qoftë edhe formale) ndërmjet gjymtyrëve të tyre, por edhe

sepse është menduar, siç vërehet në Gramatikën e gjuhës shqipe II (Sintaksa) të Akademisë së

Shkencave (f. 493), se në këto fjali nuk ka raporte rrjedhimi, gjë që, sipas autorëve të kësaj vepre,

dëshmohet nga mungesa e plotësve (rrethanorëve) të rrjedhimit, përkundër qenies së fjalive të

nënrenditura rrjedhimore.

Por ne jemi të mendimit se edhe në shqip ka njësi sintaksore që mund të thuhet se kryejnë funksionin e

rrethanorëve të rrjedhimit. E tillë, sipas gjykimit tonë, është për shembull fraza për vdekje në “rrah

J. Rrota, Syntaksa e gjuhës shqipe, botimi i dytë, Shkodër, 1943; Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore,

Botimi I, Botime Françeskane, Shkodër, 2006.

K. Cipo, Sintaksa. Botim i Institutit të Shkencave, Tiranë, 1952. M. Domi, Gramatika e gjuhës shqipe, pjesa II, Sintaksa, tekst për shkollën 7-vjeçare,Tiranë, 1955; M. Domi,

Gramatika e gjuhës shqipe, pjesa II, Sintaksa, Tiranë, 1964; Sintaksa e gjuhës shqipe II, dispensë, Tiranë, 1969;

M. Domi, “Gramatika e gjuhës shqipe”, Sintaksa për shkollat e mesme, Prishtinë, 1969 dhe 1971.

S. Floqi, Periudha me fjali të nënrenditur rrjedhimore në shqipen e sotme, Studime filologjike,

1965/2.

S. Prifti, Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë, 1971.

Akademia e Shkencave, Gramatika e gjuhës shqipe II, Sintaksa, Tiranë, 1997, 2002.

M. Totoni, Fraza me nënrenditje, Tiranë, 2000. 178 Akademia e Shkencave, Gramatika e Gjuhës Shqipe II, Sintaksa, Malaka, Tiranë,2002, f. 574.

235

(godas, qëlloj) për vdekje(dikë)”, frazë e cila është sinonime me fjalinë e varur rrjedhimore (aq)sa e

vdes.179

Sidoqoftë, për mendimin tonë marrëdhëniet rrjedhimore ekzistojnë edhe në ndërtimet ku ato nuk janë

të shprehura posaçërisht nga ana leksikore, domethënë ku ka fraza - kryesisht në rolin e rrethanorëve -

që mendohet se shprehin në fjali raporte të tjera, sipas të cilave edhe emërtohen. Kështu, për shembull,

kuptim rrjedhimor mund të themi se kemi edhe në ato fjali ku si gjymtyrë e dytë del një rrethanor

shkaku, ndonëse në to sigurisht raportet rrjedhimore ndërthuren me raportet shkakore. Në këtë mënyrë,

ndërtimet me rrethanorë të shprehur me emër me parafjalë, me emër në rrjedhore a me folje në

përcjellore si: U mek nga të qeshurit (së qeshuri;duke qeshur)mund të perifrazohen qoftë me një

periudhë me fjali të nënrenditur shkakore konstatuese (U mek ngaqë qeshi), qoftë edhe - duke tingëlluar

mbase më natyrshëm - me një periudhë me fjali të nënrenditur rrjedhimore (Qeshi sa u mek.).

Po kështu, edhe ndajfolja copash e lokucioni i barasvlershëm me të copa-copa në E thyej xhamin copash

(copa-copa), që tradicionalisht do të interpretoheshin si rrethanorë mënyre, mund të themi se janë

rrethanorë rrjedhimi dhe këtë sërish e provon perifrazimi me periudha rrjedhimore: E thyej xhamin

aqshumë (aq keq),sae bëj copash (copa-copa) ose E thyej xhamin sae bëj copash (copa-copa).

Perifrazimi mund të shërbejë shumë mirë si një letër lakmusi për të përcaktuar së ç’lloj raportesh

shprehen në fjali ose të paktën llojin e rrethanorit që përmban ajo.

Kështu, ndonëse fjalia E bëj xhamin copash(copë-copë) është sinonime me E thyej xhamin copash

(copë-copë), ajo nuk mund të perifrazohet me periudha rrjedhimore: s’mund të themi, për shembull, *E

bëj xhamin aqshumë (aq keq), sa e thyej copash (copa-copa) ose *E bëj xhamin sae thyej copash

(copa-copa).

Ndaj mund të arrijmë në përfundimin se copash(copë-copë)tek E bëj xhamin copash(copë-copë) tregon

shkallëne ndryshimit të gjendjes së realies që shënon emri në funksionin e kundrinës (xhamin), prandaj

mund të cilësohet si rrethanor mënyre.

3. Shprehja e raporteve rrjedhimore në periudha me bashkërenditje

Një formë e veçantë e shprehjes së raporteve rrjedhimore janë disa ndërtime me fjali të bashkërenditura.

Nga pikëpamja pragmatiste, kodifikimi i rrjedhojës me anë të nënrenditjes ndryshon nga bashkërendimi

prej llojit të veprimit gjuhësor që përmbushet prej folësit.

Periudha me nënrenditje rrjedhimore shpreh një marrëdhënie rrjedhimore mes dy fakteve të një pohimi

të vetëm. Në të kundërt, duke përdorur dy fjali që nuk janë të renditura në mënyrë hierarkike, folësi

realizon dy pohime, i dyti prej të cilëve vendoset si përfundim kundrejt të parit.

Periudhat me fjali të bashkërenditur që shprehin marrëdhënie rrjedhimore janë zakonisht ato

përmbyllëset. Te këto periudha me fjali të bashkërenditura me strukturë detyrimisht dykryegjymtyrëshe,

fjalia e dytë shpreh diçka që del si rrjedhim, përmbyllje e fjalisë së parë dhe lidhet me fjalinë e parë me

anë të lidhëzave të specializuara: andaj, ndaj, pra, pa.

Tha se ishte i sëmurë, prandaj atë ditë nuk mund të shkonte në shkollë.

Ka bërë shumë ftohtë, ndaj rruga është e ngrirë.

Lidhja rrjedhimore mes këtyre dy fjalive mund të jetë e vlefshme edhe në mungesë të lidhëzave të

posaçme rrjedhimore: Ishte i fuqishëm dhe të tërë ia kishin frikën

4. Shprehja e raporteve rrjedhimore në periudha me fjali asindetike

Lidhja rrjedhimore mes dy fjalive mund të jetë e vlefshme edhe në mungesë të mjeteve të specializuara

lidhëse (fjalitë asindetike):Ishte i fuqishëm, (si rrjedhim) të tërë ia kishin frikën.

179Por nuk mund të thuhet e njëjta gjë edhe për ndërtimet e tipit “mërzis (bezdis) (dikë) për

vdekje”, ku për vdekje përdoret në kuptim jo të drejtpërdrejtë dhe luan rolin e një rrethanori

sasie a mënyre.

236

Kësisoj në fjalinë “Ka bërë shumë ftohtë, rruga ka ngrirë”interpretimi rrjedhimor bëhet nëpërmjet

faktorëve enciklopedikë.

Dihet se për nga ana e raporteve kuptimore midis fjalive në bashkimet asindetike mund të shprehen si

raportet e barazisë, pra të bashkërenditjes, ashtu edhe raportet e varësisë, pra të nënrenditjes. Në

periudhat me fjali asindetike me marrëdhënie rrjedhimore fjalia e parë përmban shkakun, ndërsa e dyta

rrjedhimin a pasojën e këtij shkaku.

Siç vërehet në Gramatikën e Akademisë,180 ka periudha asindetike që për nga kuptimi dhe për nga

intonacioni mund të vihen në lidhje edhe me periudha me fjali të bashkërenditura lidhëzore, edhe me

periudha me fjali të nënrenditura lidhëzore, si p.sh. disa raste periudhash me marrëdhënie rrjedhimore

ose përmbyllëse: U shtriva që u shtriva, po bëj një sy gjumë.

5. Ngjyrime rrjedhimore në periudha me fjali të tjera të nënrenditura

Ngjyrim rrjedhimor ngërthejnë edhe fjali të tjera të nënrenditura, si periudha me fjali të nënrenditur

përcaktore, kohore e qëllimore. Kështu, siç vërehet në Gramatikën e gjuhës shqipe II (Sintaksa) të

Akademisë së Shkencave (f. 534), bashkëlidhja e brendive reale konkrete të fjalive të periudhës mund

t’i japë fjalisë së nënrenditur përcaktore ngjyrim rrjedhimor. Për këtë ka edhe disa tregues formalë

gramatikorë në fjalinë kryesore.

Paraprijës është një togfjalësh emëror, i përbërë prej një emri të përgjithshëm të shoqëruar nga përemra

dëftorë të cilësisë, si kësi, ai, i (a) tillë. Prania e përemrit dëftor shkakton një lidhje shumë të ngushtë

midis fjalive; fjalia e nënrenditur është pjesë e domosdoshme e fjalisë kryesore nga pikëpamja

gramatikore dhe kuptimore.

Përemrat dëftorë i japin emrit një cilësim në mënyrë më të përgjithshme, por gjithmonë pa e emërtuar

atë cilësi. Kjo cilësi e pashprehur zbulohet vetëm nëpërmjet asaj që thuhet në fjalinë e nënrenditur,

d.m.th. zbulohet nëpërmjet rrjedhimit, pasojës:Fytyra i mori një pamje të tillë që e gëzoi vajzën.

Paraprijës mund të jetë një emër i vetëm, i pashoqëruar nga ndonjë përemër dëftor, por semantika dhe

trajta e këtyre kërkojnë doemos një karakteristikë, të cilën në të vërtetë e jep fjalia e nënrenditur

nëpërmjet diçkaje që është rrjedhim i saj. Paraprijësi emër është rëndom një emër i vetëm në trajtë të

pashquar, i shoqëruar nga fjalët një a disa (ca):Kishte ca piktura që ta prishnin mendjen.

Marrëdhëniet rrjedhimore mund t’u mbishtohen fjalive qëllimore me lidhëzat që dhe lokucionin

lidhëzor në mënyrë që, sidomos kur fjalia drejtuese pas foljes kallëzues ka ndonjë gjymtyrë të shprehur

me ndajfolje mënyre, ndajfolje sasie ose me mbiemër:Shuplakat më të rënda do ti japim atyre, gjersa

të gjithë të largohen nga ky vend.

6. Raportet rrjedhimore në nivel teksti

Në gjuhësinë bashkëkohore flitet edhe për një njësi gjuhësore që qëndron mbi fjalinë. Kjo njësi është

teksti. Kur vendoset përtej kufijve të fjalisë a periudhës, marrëdhënia e rrjedhojës siguron një lëvizje

teksti që lejon të organizohet ligjërimi në bazë të nevojave të veçanta arsyetuese:

Dadaizmi nuk mëtonte t’i jepte pikënisje një rryme artistike me rregulla të kodifikuara, sikurse në fakt

ishte, për shembull, rasti i fotodonamizmit futuristë të Balës e të Boçionit. Dadaizmi që provokim i

pastër. Kështu, futurizmi dhe dadaizmi mund të kenë pika lidhjeje.

180

Akademia e Shkencave, Gramatika e Gjuhës Shqipe II, Sintaksa, Malaka, Tiranë, 2002, f. 624.

237

Përfundime

Si përfundim mund të themi se, interesi i treguar për ndërtimet rrjedhimore nuk ka munguar nëpër

gramatika apo studimet sintaksore të gjuhëtarëve tanë, por trajtimi i temës në fjalë ka qenë i paplotë.

Ndërtimet rrjedhimore nuk ishin parë në tërësinë e tyre, por ishin kufizuar në trajtimin e periudhës me

fjali të nënrenditur rrjedhimore. Po, siç u trajtua edhe më sipër, përveç periudhave me fjali të

nënrenditura rrjedhimore, ato mund të shprehen edhe me fjali të thjeshta, si edhe përtej periudhës, në

nivel teksti.

Bibliografia

Akademia e Shkencave, Gramatika e gjuhës shqipe I, Tiranë, 2002.

Cipo, K., Gramatika e gjuhës shqipe për klasat e V-ta, VI-ta, VII-ta të shkollave 7-vjeçare, Tiranë, 1949.

Cipo, K., Sintaksë (Tekst për Institutin Pedagogjik), Tiranë, 1951.

Cipo, K., Sintaksa shqipe, Tiranë, 1952.

Domi, M., Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1968.

Domi, M., Gramatika e gjuhës shqipe, Sintaksa për shkollat e mesme, Prishtinë, 1969 dhe 1971.

Floqi, S., Periudha me fjali të nënrenditur rrjedhimore në shqipen e sotme, Studime filologjike, 1965/2.

Mansaku, S., Prirje të strukturës sintaksore të shqipes së sotme standarde, Seminari XX ndërkombëtar

për Gjuhën, Letërsinë dhe kulturën Shqiptare 20/1, Prishtinë 2002.

Mikeli, G., Gramatika e giûhës shqype, Shtypshkronja “Nikaj”, Shkodër, 1916.

Prifti, S., Sintaksa e shqipes, Tiranë, 1962, ribotuar në Prishtinë, 1971.

Rrota, J., Syntaksa e gjuhës shqipe (ose Sintaksi i shqipes, 1942) për klasën II, III, IV të shkollave të mesme,

Shkodër, shtypshkronja At Gj. Fishta, Shkodër, 1943Rrota, J., Gjuha e shkrueme ase vërejtje

gramatikore, AShSh IGjL Botimi I, Botime Françeskane, Shkodër, 2006.

Xhuvani, A., Libri i gjuhës shqipe, pjesë e dytë për klasat e nalta të fillores dhe të parat e Qytetses,

Tiranë, 1942

Xhuvani, A., Njohunit` e para të sintaksës shqipe, pjes` e parë për klasët e nalta të fillores, Vlorë, 1922.

Xhuvani, A., Njohunit e para të sintaksës shqipe për klasët e nalta të Fillores, Tiranë, 1938.

238

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të: Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

NAIM VEQILHARXHI-NJË RILINDAS PROMOTER I GJUHËS SË SHKRUAR

SHQIPE

. Rovena VATA-Akademia e Studimeve Albanologjike, Tiranë

Abstrakt:

Fjalë kyçe: Gjuhë, atdhe, komb, qytetërim, albafet, identitet

Eshtrat i ka thërrmuar koha. Sjhkrijnë si plisi. Bëhen baltë, pluhur, dhe. Si ishim? Ku jemi? Ç’farë jemi,

ku përfundojmë në realitet! A ndërtojnë eshtrat një profil njerëzor me të gjithë përbërësit?...181.

Naumi Veqilharxhi, ishte vetëm 27 vjeçar, kur nisi punën për përpilimin e alfabetit të veçantë, që nuk

do të ishte as arab, as grek, as latin, as edhe cirilik, duke vijuar me pastrimin dhe pasurimin e gjuhës

shqipe, me gramatikën, me afrimin e dy dialekteve të gjuhës shqipe dhe së fundmi me hartimin e

abetareve dhe materialeve të tjera didaktike. Si iluminist, Naum Veqilharxhi mendonte se mësimi i

shqipes dhe ngritja e kulturës, mund ta vinin atdheun në radhën e vendeve të qytetëruara. Për Naum

Veqilharxhin, çlirimi kulturor ishte një factor, pa të cilin nuk mund të arrihej çlirimi politik. Në këto

kushte ai ishte i pari që ndjeu nevojën e ngutshme të përhapjes së arsimit, në gjuhën amtare edhe për të

penguar helenizimin e vendit. Shkollat shqipe do të shërbenin gjithashtu si një mjet të dorës së parë për

zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, bashkimin dhe emancipimin e popullit, si dhe propagandimin e ideve

patriotike.

Punën e tij si atdhetariluminist e nisi me krijimin e një albafeti origjinal të gjuhës shqipe, të përbërë 33

shkronjash. Me këtëalfabet hartoi dhe libra për mësimin e gjuhës shqipe. Të parin libër, që është e para

abetare për mësimin e gjuhës shqipe, Veqilharxhi e botoi më 1844 me titullin “Evëtar”. Një komb sipas

tij mund të dalë nga mjerimi dhe prapambetja, kur të fillojë të lëvrojë gjuhën kombëtare. Gjuhën tonë

ne duhet ta shkruajmë me “shkronja të veçanta kombëtare”.

Naum Veqilharxhi është nismëtari për pastrimin e gjuhës shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme dhe

pasurimin e saj me fjalë të gurrës popullore ose të formuara rishtas. Duke theksuar gjuhën si faktor

themelor të mëvetësisë kombëtare, ai vlerësonte vetëm gjuhën e pastër të popullit, pa fjalë të huaja.

Naum Panajot Bredhi, i mbiquajtur Veqilharxhi, është pionieri i lëvizjes sonë kulturore patriotike të

shekullit XIX. Ai është ideologu i parëi Rilindjes në Shqipëri, ku nuk mund të lëmë pa përmendur edhe

kontributin e tij në hapjen e udhës së ideve të reja politike e kulturore kombëtare.

Naum Veqilharxhi lindi më 1797 nëVithkuq tëKorçës. Si shumë shqiptarë të tjerë edhe ai emigroi në

Rumani.

181 Gëzim Llojdia, në gazetën “Ndryshe”, e enjte, 26 korrik 2007.

239

Veprat e Naumit që kanë arritur deri në ditët tona, të rreshtuara kronologjikisht, janë: Ëvetari i vitit

1844 dhe i vitit 1845, që ishte edhe një libër leximi, Qarkorja, si dhe Letra e hapur dërguar nipit të tij,

student në Vjenë më 1846.

Naumi, nuk ishte më shumë se 27 vjeç, kur nisi menjëherë punën për përpilimin e alfabetit të veçantë

që nuk do të ishte as arab, as grek, as latin, as edhe cirilik, duke vijuar me pastrimin dhe pasurimin e

gjuhës shqipe, me gramatikën, me afrimin e dy dialekteve të gjuhës shqipe dhe së fundmi me hartimin

e abetareve dhe materialeve të tjera didaktike.

Nga shkrimtarët e Shqipërisë, një brez para atyre të Rilindjes, Naum Veqilharxhi është një ndër të parët

që u përpoqën të pasuronin gjuhën e shkrimit e ta spastronin nga fjalët e huaja, me fjalë si: fletore,

kamës, mësim, padije, shënim, shumicë, thelloj e ndonjë tjetër182.

Si iluminist, Naum Veqilharxhi mendonte se mësimi i shqipes dhe ngritja e kulturës, mund ta vinin

atdheun në radhën e vendeve të qytetëruara.

Gjuha si faktor i shquar veprues, shprehës, ruajtës i identitetit etnik, bartës i lëvizjeve shoqërore, politike

e mendore, është një argument i mirë se ajo nuk është kod i sigurtë shoqëror e kulturor, dhe se çdo

përpjekje për ta bërë të tillë ka dështuar dhe do të dështojë183.

Për Naum Veqilharxhin, çlirimi kulturor ishte një faktor pa të cilin nuk mund të arrihej çlirimi politik.

Në këto kushte ai ishte i pari që ndjeu nevojën e ngutshme të përhapjes së arsimit në gjuhën amtare

edhe për të penguar helenizimin e vendit. Shkollat shqipe do të shërbenin gjithashtu si një mjet të dorës

së parë për zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, bashkimin dhe emancipimin e popullit, si dhe

propagandimin e ideve patriotike.

Në periudhën e veprimtarisë së Naum Veqilharxhit, iluminizmi, lëvizja kulturore dhe filozofike, që

lindi dhe u zhvillua në Europën Perëndimore të shekullit 18-të, kishte depërtuar edhe në Ballkan.

Nëpërmjet tri veprave të tij, jo të gjata, portë ngjeshura, ai kërkon të ndihmojë kombin shqiptar, duke

ndriçuar mendjet e njerëzve të errësuara nga padija dhe besëtytnitë. Ai do ta kryejë këtë detyrë

nëpërmjet përhapjes së dritës së arsimit dhe të kulturës me anë të alfabetit të veçantë të gjuhës amtare

dhe të shkollës shqipe, të cilat do të jenë të pavarura nga të huajt dhe për të gjithë fëmijët e shqiptarëve.

Alfabeti i veçantë i gjuhës shqipe, i filluar nga Naum Veqilharxhi në vitin 1824, u bë armë në duart e

shqiptarëve me botimin e dyËvetarëve 20 vjet më vonë. Ata zgjuan vetëdijen e popullit shqiptar, ndezën

dëshirën për liri, si dhe zjarrin e luftës për rilindjen e Shqipërisë.

Ndërsa Qarkorja (1846) ishte një manifest, në të cilin Naum Veqilharxhi paraqet me ton luftarak

kërkesat kulturore të lëvizjes tonë kombëtare. NëQarkoreështë përdorur një gjuhë ezopike e fshehtë

kundër Turqisë, ndërkohë që sulmohen plot urrejtje planet djallëzore të Greqisë dhe synimet shoviniste

të qarqeve greke.

Letra dërguar të nipit të tij Jani Calit, student në Vjenë, më 7 prill të vitit 1846, ishte një akuzë e fortë

për të gjithë ata shqiptarë, që kishin vënë në shërbim të të huajve dijet, energjinë dhe pasuritë

intelektuale, duke mohuar kështu kombin dhe të qenurit shqiptarë.

182 Eqrem Çabej, Për pastërtinë e gjuhës, në revistën:“Gjuha Shqipe”, 2/2008, Instituti

Albanologjik i Prishtinës, Prsihtinë, 2008, f. 8. 183 Shefkije Islamaj, Kultura e shkrimit sot dhe nesër, në revistën:“Gjuha shqipe”, 1, Instituti

Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë, 1998, f. 1.

240

Historiani rumun Viktor Papakostea në revistën Balkania e botuar në Bukuresht të vitit 1945 shkruan

se: “Veqilharxhi me shokë, që formonin grupin politik, ishin të parët në shekullin e lëvizjeve nacionale,

që u angazhuan dhe luftuan për kauzën shqiptare. I shqetësuar për fatet e atdheut të vet, tashmë më

përvojën e luftës kundër pushtuesit osman, i vendosur dhe i vetëdijshëm, ai duket se nxori përfundimet

e duhura, të cilat, pasi i përpunoi, i paraqiti të përmbledhura nëQarkoren, që u drejtoi shqiptarëve,

nëLetrën dërguar Jani Calit më 1846 dhe në Parathënien e Ëvetarit të vitit 1845”.

Veqilharxhi i ndikuar padyshim nga idetë e lëvizjes kombëtare të popujve të Ballkanit, mori pjesë në

revolucionin, që pati karakter, jo vetëm, çlirimin antiosman, por edhe antifeudal. Me formimin

illuminist, Veqilharxhi e drejtoi vëmendjen tek atdheu i tij. Ai e kuptonte se gjendja e Shqipërisënë ato

çaste historike shtronte para popullit të tij kërkesa të reja. Në vitit 40 të shekullit XIX lëvizjet çlirimtare

në Shqipëri kishin marr hov, por atyre u mungonte një program kombëtar dhe një platform ideologjike

e përpunuar.

Veqilharxhi ka kontribut të veçantë në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare, pasi formuloi i pari kërkesat

themelore të Rilindjes. Punën e tij si atdhetar iluminist e nisi me krijimin e një alfabeti origjinal të gjuhës

shqipe, të përbërë prej 33 shkronjash. Të parin libër, qëështë e para abetare për mësimin e gjuhës shqipe,

Veqilharxhi e botoi më 1844 me titullin Evëtar. Një vit më vonë, më 1845, e botoi të përpunuar e të

zgjeruar, me titullin Fare i ri evëtar shqip për djem nismëtar, të shoqëruar me një parathënie për djemtë

e rinj shqiptarë.

Idetë dhe konceptet e tij kanë burimin te realiteti shqiptar dhe në atmosferën e përgjithshme, që sundonte

atëkohë në Ballkan. Ai dalloi nevojën e shkrimit të gjuhës shqipe, të krijimit të alfabetit të saj të veçantë,

të ngritjes së arsimit shqiptar, të njohjes së historisë kombëtare si kusht idomosdoshëm për njësimin

kombëtar mbi bazën e vetëdijes kombëtare, gjë që do të përshpejtonte afirmimin e mëvetësisë së kombit

shqiptar.

“Ndër fqinjët ballkanikë të Shqipërisë, feja dhe kombësia përputheshin. Përderisa kjo nuk ndodhte me

shqiptarët, rilindësit u përpoqën të zhvillonin ato aspekte të kulturës shqiptare që ishin të një natyre

jofetare, sepse vetëm në këtë mënyrë do të mund të kryhej bashkimi. Për rrjedhojë, theksi u vu te gjuha

e përbashkët, e cila mund të shërbente si një hallkë ndërlidhëse ndërmjet grupeve të ndryshme krahinore

dhe fetare”184.

Për Naum Veqilharxhin gjuha shqipe, vendosja e një alfabeti të njëjtë për të gjithë shqiptarët, lëvrimi i

saj në letërsinë e shkruar dhe përhapja e shkrimit shqip me anë të shkollave amtare, nuk duheshin

trajtuar vetëm si çështje kulture, por edhe në rrafshin politik, si veprime patriotike që do të ndihmonin

në njësimin e kombit shqiptar.

Letërsia shqiptare e Rilindjes Kombëtare lindi dhe u zhvillua si pjesë e pandarë e lëvizjes politiko-

shoqërore e kulturore për çlirimin e vendit nga zgjedha e huaj kjo lëvizje, që nis nga mesi i shekullit

XIX dhe arrin deri në vitin 1912, quhet Rilindje Kombëtare, prandaj edhe letërsia e kësaj periudhe quhet

letërsi e Rilindjes Kombëtare.

Jo rastësisht, kërkesat kulturore kombëtare, midis të cilave një vend të veçantë zinte edhe liria e gjuhës

dhe e shkollës shqipe, që nga koha e veprimtarisë së Naum Veqilharxhit, u bënë pjesë e pandarë e

programeve politike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

184 Stavro Skendi, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Tiranë, 2000, f. 111.

241

NëQarkoren e vitit 1846 Naum Veqilharxhi theksonte rëndësinë e gjuhës amtare dhe të arsimit: “Lënia

pas dore e lëvrimit të gjuhës sonë kombëtare dhe zëvendësimi i saj me një gjuhë të uaj na sollën në

gjendjen më të ulët të turpit, sepse kështu u ngul përgjithmonë padituria e kombit, u përhap me të shpejtë

barbaria dhe, pa kuptuar, vargonjtë e robërisë u bënë edhe më çeliktë. Kultura, vijon ai, mund të fitohet

vetëm në gjuhën amtare”185.

Ideja e Naumit në lidhje me përdorimin e gjuhës shqipe në shkolla, ishte edhe fakti që gjuha shqipe

duhej patjetër tëpërdorej edhe në shërbesat fetare, ku në parathënien e Ëvetarit të tij në vitin 1845

shkruan se: “shqiptarët, jo vetëm nuk kanë mundur t’i shkruajnë njëri-tjetrit në gjunë e vet, por as t’i

fallen e t’i luten Perëndisë me gjuhën, që secili e mësoi duke pirë qumështin e nënës, si gjithë bota tjetër

(Parathënia e Ëvetarit 1845). Kurse në Qarkore përdor koncepte të reja për kohën në fushën ekonomike-

shoqërore, si për shembull termat: shkencë, arte të bukura dhe politike, dhe jep porosinë që të ruhen me

kujdes dhe të zhvillohen më tej nga shqiptarët.

Gjuha shqipe është thesari më i shtrejtë që trashëguam nga të parët tanë. Këtë pasuri të paçmueshme,

armiqtë e kombit tonë kanë dashur të na e dhunojnë, me qëllim që të na robëronin më lehtë. Por populli

shqiptar u bëri ballë burrërisht orvatjeve të pareshtura të armiqve dinakë, dhe në këtë përpjekje gjigante

mësuesit e gjuhës shqipe kanë qëndruar ballë të luftës. Abetaren shqipe ata e shkruan me gjak, kurse

shkollën shqipe e ndërtuan me kockat e tyre të shenjta. Veçoria që ka dalluar shkollën tonë nga të gjitha

shkollat e vendeve fqinje është se mësonjëtorja shqipe ka qenë laike që në fillimet e saj dhe e lirë nga

çdo paragjykim fetar e shoqëror.

Naum Veqilharxhi ishte i pari dhe i vetmi që kuptoi se shqiptarët, të ndarë dhe të paditur, rrezikonin të

zhdukeshin si komb. Naumi u përpoq të zhvillonte ato aspekte të kulturës kombëtare, që ishin të një

natyre jo fetare, sepse vetëm në këtë mënyrë do të mund të bëhej bashkimi kombëtar.

Si rrjedhim, theksin e vuri te kezistenca e kombit shqiptar, te raportet e kombit me fetë dhe te gjuha

shqipe, e cila mund të shërbente si një hallkë e qëndrueshme bashkuese ndërmjet grupeve të ndryshme

krahinore dhe fetare186.

Naum Veqilharxhi e kishte të qartë se theksimi i identitetit kombëtar shqiptar do të minimizonte

identitetet fetare dhe dukurinë e mbylljes së identiteteve fetare ndaj njëri-tjetrit. Në letrën drejtuar Jani

Calit më 7 prill 1846, ai shkruan se kombi shqiptar është një trup homogjen, është esenca, kurse fetë

veçori të fituara më vonë të esencës. Ai del i pari që shtroi problemin e përparësisë së kombësisë mbi

fetë, duke i ideuar në këtë mënyrë rikonstruksionin ose rilindjen e kombit shqiptar, që përfshinte

myslimanët, ortodoksët dhe katolikët.

Për Naumin gjuha shqipe nuk duhej trajtuar vetëm si çështje kulture, por edhe në rrafshin politik. Jo

rastësisht, kërkesat kulturore kombëtare, midis të cilave një vend të veçantë zinte edhe liria e gjuhës

dhe e shkollës shqipe, që nga koha e veprimtarisë së Naum Veqilharxhit, u bënë pjesë e pandarë e

programeve politike të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Naumi e kishte të qartë se theksimi i identitetit kombëtar shqiptar do të zbehte dallimet fetare, si dhe

mbylljen e identiteteve fetare midis tyre. Për Naumin Kombi shqiptar i krijuar në të njëjtën kohë me

185Po aty,f. 116. 186 Fedhon Meksi, Naum Bredhi Veqilharxhi, Dimensionet e vërteta të ideologut të Rilindjes,

Argeta-LMG, Tiranë, 2012, f. 30.

242

kombet e tjerë, i përbërë nga myslimanë, ortodoksë dhe katolikë si pjesë të kombit, ka përparësi mbi

fetë, të cilat janë veçori të fituara më vonë dhe si të tilla të ndryshueshme.

Naumi ishte i pari që shtroi problemin e përparësisë së kombësisë mbi fetë, si një element specifik të

kombit shqiptar, që qëndron në themel të harmonisë fetare ose bashkëjetesës shqiptare, shprehje e

karakterit homogjen të kahershëm dhe kohezionit të brendshëm kombëtar.

Kurse prindërit i këshillon që fëmijët e tyre të kryejnë shkollën fillore në gjuhën amtare që do t’i

ndihmojë edhe për të mësuar me lehtësi gjuhët e huaja.

Naum Veqilharxhi është nismëtari për pastrimin e gjuhës shqipe nga fjalët e huaja të panevojshme dhe

pasurimin e saj me fjalë të gurrës popullore os etë formuara rishtas. Duke theksuar gjuhën si faktor

themelor të mëvetësisë kombëtare, ai vlerësonte vetëm gjuhën e pastër të popullit, pa fjalë të huaja.

Duke vlerësuar gjuhën si faktor themelor të mëvetësisë kombëtare, ai vlerësonte vetëm gjuhën e pastër

të popullit, pa fjalë të huaja. Në faqet e Ëvetareve të Naumit kanë parë dritë për herë të parë fjalët si:

fatkeq, fatkeqësi, fatmir, fletore, lesim për lehtësim, nismëtor, i paçmuar, detyrë, vendlermi për

vendlindje etj. Naumi gjithashtu krijoi një varg temash gjuhësore, si:zëtore për zanore, e zëshme dhe e

pazëshme. Ai përdori i pari termat: fjalë e huaj, gjuhë e huaj. Ai gjen rastin t’u këshillojë lexuesve të tij

toskë që në vend të fjalëve të huaja pishmanosem turqisht ose metanoi greqisht, të përdoren fjalën

penohem (pendohem), të cilën e konsideron fjalë gegërisht dhe kjo fjalë nuk është i vetmi gegizëm në

veprën e tij. Në këtë mënyrë duke kërkuar afrimin e dy dialekteve kryesore të shqipes, ai promovon

idenë e njëismit të saj.

Naumi duke qenë i vetëdijshëm dhe i ndërgjegjshëm se pastrami dhe pasurimi i gjuhës sonë kërkon një

punë të gjatë dhe të pandërprerë, u drejtohet djemëve të rinj shqiptarë:

Gjuha jonë ka marrë shumë fjalë dhe shprehje të huaja të cilat duhet të zëvendësohen me fjalë dhe

shprehje shqipe, që fillimisht mund të mos tingëllojnëëmbël, por, kam shpresë që me kohë do

tëëmbëlsohen. Unë hoqa disa fjalë të huaja dhe i zëvendësova, aq sa munda me fjalë që i ndërton vetë.

Disa prej tyre që s’ua gjeta sesinë (mënyrën për të zëvendësuar), i lashë ashtu, me shpresë që ju, o djem,

do të mundohi ta përfundoni punën që kam nisur, do të vihi jo vetëm ta qëroni, por dhe satë mundni ta

shtoni.

Dhe në fakt është kryer një punë e gjithanshme sistematike dhe me afat të gjatë për pastrimin dhe

pasurimin e gjuhës shqipe, që sigurisht duhet të vijojë pareshtur.

Ëvetari i Naumit është abetarja e njësisë kombëtare, abetarja që na mëson se gjithë ai popull që flet

gjuhën shqipe, është popull shqiptar, një dhe i pandarë, se ai vend ku jeton ky popull është vendlermi

(atdheu) i shqiptarëve, Shqipëria një dhe e pandarë.

Abetaret e tij ishin lajmëtaret e para të arsimit kombëtar shqiptar dhe nxitën qytetarët e Korçës që të

hapin një fushatë ndihmash për të ngritur një tipografi edhe shkolla, në mënyrë që mësimi që mësimi të

shtrihet në gjithë atdheun tonë dhe në gjithë kombin tonë.

Përkrahje të jashtëzakonshme Naum Veqilharxhi pati nga personalitetet më të shquara të kulturës

rumune dhe bullgare, të cilët shkruan artikujt të shumtë, me ngrohtësi për popullin shqiptar dhe për

veprën e Naum Veqilharxhit, duke theksuar se: “Përpjekjet e Naumit mund të konsiderohen si një

simbol kombësie rreth të cilit mund të mblidhen të gjitha pjesët e shpërndara prej aq shekujsh”.

243

Naum Veqilharxhi e kuptoi rrezikun e madh që paraqisnin shkollat e huaja për bashkimin e popullit

shqiptar dhe çlirimin kombëtar. Pas krijimit të shtetit grek dhe forcimit të tij ekonomik, me miratimin e

autoriteteve turke, në Shqipërinë e Jugut filloi një fushatë e dendur për ngritjen e shkollave greke, që

kishte për qëllim përhapjen e gjuhës dhe të kulturës greke në hullinë e synimeve helenizuese.

Naum Veqilharxhi e kishte të qartë se “shkollat greke janë të organizuara për të ndriçuar rininë greke

dhe jo vetëm ndricimin e popullit shqiptar. NëQarkoren 1846 që u dërgonte bashkëkombësve, Naum

Veqilharxhi shkruan se: vetëm kombet që kanë një gjuhë të shkruar, mund të hyjnë në rangun e kombeve

të qytetëruara, ndërsa të tjerët do të jenë në injorancë, mbasi për t’u shkolluar, shqiptarët detyrohen të

shkojnë në mërgim. Në këtë mënyrë largohen nga të afërmit e tyre, humbin gjuhën amtare dhe nuk

punojnë për vendin e tyre, por për lulëzimin e kombeve të tjera”.

Si iluminist, Naum Veqilharxhi mendonte se mëismi i shqipes dhe ngritja e kulturës mund ta vinin

atdheun në radhën e vendeve të qytetëruara. Çlirimi kulturor, për Naum Veqilharxhin, ishte një faktor

pa të cilin nuk mund të arrihej çlirimi politik. Në këto kushte Naum Veqilharxhi ishte i pari që ndjeu

nevojën e ngutshme të përhapjes së arsimit në gjuhën amtare për të penguar helenizimin e vendit.

Në parathënen e Ëvetarit të dytë në vitin 1845 Naumi shprehet se: është për t’u çuditur që ne shqiptarët

jemi kaq të ndryshëm nga popujt e tjerë, që nuk mund ta shkruajmë as edhe ta lexojmë gjuhën tonë.

Naumi në parathënien e dytë të vitit 1845 shkruan:

Gjatë mësimit të gjuhës shqipe, fëmijët do të kenë vështirësi vetëm për të njohur shkronjat, mbasi gjuhën

e kanë të mësuar nga nënat e tyre dhe çdo libër që do të marrin në dorë, do ta lexojnë dhe do ta kuptojnë.

Gjuha shqipe do t’i ndihmojnë ata edhe kur të kalojnë në klasat e larta, ose edhe për të mësuar gjuhët e

huaja.

Kudo në botë dihet se është gjuha e vendit që preferohet. Gjuhët e huaja shërbejnë vetëm për disa që

kanë të bëjnë me të huaj. Por edhe të huajt mund ta mësojnë gjuhën shqipe, në qoftë se e kanë të

nevojshme. Si demokrat që ishte, Naumi kërkonte një arsimim për gjithë popullin, me shkolla laike, ku

vendin kryesor në tërësinë e njohurive do ta zinin lëndët shkencore.

Gjuha amtare, shkruante ai-është faktor i rëndësishëm për zhvillimin mendor të fëmijës dhe për

përvetësimin e shpejtë të njohurive të dhëna në shkolla.

BIBLIOGRAFIA:

Çabej, Eqrem, Për pastërtinë e gjuhës, në revistën: “Gjuha Shqipe”, 2/2008, Instituti Albanologjik i

Prishtinës, Prsihtinë, 2008.

Islamaj, Shefkije, Kultura e shkrimit sot dhe nesër, në revistën: “Gjuha shqipe”, 1, Instituti Albanologjik

i Prishtinës, Prishtinë, 1998.

Llojdia, Gwzim, në gazetën “Ndryshe”, e enjte, 26 korrik 2007.

Meksi, Fedhon, Naum Bredhi Veqilharxhi, Dimensionet e vërteta të ideologut të Rilindjes, Argeta-

LMG, Tiranë, 2012.

Skendi, Stavro, Zgjimi Kombëtar Shqiptar, Tiranë, 2000.

244

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

ORIENTIMI PROFESIONAL I NXËNËSVE TË KLASËS SË 9-të NË REPUBLIKËN E KOSOVËS

M.Sc. Safete Statovci-Shala-Instituti Pedagogjik i Kosovës Skender Mekolli-Instituti Pedagogjik i Kosovës

Abstrakt

Ky publikim është rezultat i punës hulumtuese për përvojat dhe qëndrimet e nxënësve të klasave të 9-

ta rreth informimit, përcaktimit për profesionin e ardhshëm, këshillimit dhe mbështetjes nga shkolla

dhe prindërit për orientimin profesional të tyre për shkollim të mëtejmë.

Qëllimi i hulumtimit është gjetja e përgjigjeve në pyetjet: Çka paraqet një orientim profesional dhe i

drejtë në shkollimin e ardhshëm për zgjedhjen e profesionit? Cilat janë profesionet më të preferuara të

nxënësve? Cili është orientimi profesional i nxënësve? Çfarë është mbështetja e shkollës dhe prindërve

për orientim profesional? A duhet të aplikohet si lëndë mësimore “orientimi në karrierë”?

Popullacionin e përbëjnë nxënësit e klasave të nënta nga i cili është përzgjedhur mostra e hulumtimit.

Kjo mostër përfshinë 1817 nxënës të 87 shkollave nga 30 komuna të shtatë regjioneve të Kosovës.

Të dhënat e këtij hulumtimi paraqesin informimin dhe këshillimin e nxënësve të klasave të nënta për

orientim në karrierë, preferencat e tyre, përzgjedhjen e profesionit të ardhshëm, mbështetjen nga

mësimdhënësit dhe prindërit e tyre si dhe qëndrimet e këtyre të fundit ndaj përcaktimit të profesionit të

arshëm të fëmijëve të tyre.

Sipas këtyre të dhënave, profesionet më të pëlqyera janë: mjekësia, mësimdhënia, arkitektura, aktrimi,

dizajnimi, profesioni i policit, informatika (IT), psikologjia, inxhinieria, profesioni i sportistit, etj.

Profesione që pëlqehen më shumë nga vajzat janë mjekësia, mësimdhënia, dizajni, psikologjia, edukimi

etj., kurse djemtë kanë preferenca për disa profesione të tjera, si për sport, polici, inxhinieri, për

profesionin e pilotit etj.

Bazuar në ndikimin e madh që ka informimi me kohë në zgjedhjen e drejtë të profesionit të ardhshëm,

është e nevojshme futja e një lënde të veçantë shkollore si “orientimi në karrierë”, nëpërmjet së cilës

nxënësit do të merrnin informacione të drejtpërdrejta për profesionet e ardhshme.

Rezultate e dala nga ky hulumtim, synojnë të kontribuojnë në politikat arsimore për informim, këshillim

dhe udhëzime në përzgjedhjen e profesionit.

245

HYRJE

Nxënësit në shkollat e mesme të ulëta, sa i përket karrierës, thuajse janë të papërcaktuar se çfarë është

karriera dhe se çfarë rëndësie ka ajo.

Orientimi profesional për karrierën është një proces për të cilin çdo individ, jo vetëm nxënësit e klasës së

9-të, por edhe çdo i ri që kërkon të kualifikohet ose të rikualifikohet, e ka të domosdoshme të gjejë zgjidhjen

optimale të drejtimit që do të marrë gjatë jetës së tij. Ai luan një rol vendimtar për të ardhmen e nxënësve

dhe kërkon që nxënësi dhe familja e tij të mendojnë për këtë shumë seriozisht.

Në marrjen e një vendimi për profesionin e ardhshëm ose drejtimin e zhvillimit të mëtejshëm të karrierës,

nxënësit mund gabohen. Zgjedhja e gabuar e profesionit mund të shkaktojë zhgënjim dhe pakënaqësi më

vonë. Nxënësit e shkollave fillore nuk janë shumë të pjekur për të marrë vendime për zgjedhjen e profesionit

të ardhshëm. Ata nuk janë shumë të vetëdijshëm për veten, mundësitë dhe aftësitë e tyre dhe nuk e njohin

mirë situatën në tregun e punës, llojet e vendeve të punës dhe numrin e profileve arsimore që ofrohen pasi

që ka shumë profesione dhe numri i tyre është vazhdimisht në rritje. Ato po shfaqen çdo ditë e më shumë e

që nuk ekzistonin më parë ose të paktën nuk ekzistonin në formën aktuale.

Orientimi profesional është mjaft kompleks. Ai ka të bëjë së pari me vetë nxënësin, pastaj edhe me

prindërit e tij dhe mësimdhënësit. Roli i prindërve është kryesisht për të informuar fëmijët rreth llojeve të

ndryshme të profesioneve, për t’i këshilluar dhe ndihmuar ata në zgjedhjen e profesionit të tyre duke marrë

parasysh preferencat e tyre, por ata nuk duhet të japin ndonjë vendim përfundimtar. Këtë funksion më së

miri mund ta kryej mdonjë këshill për orientim në karrierë apo shërbim profesional.

Nga ky hulumtim del se orientimi profesional është me rëndësi të veçantë pasi që në Kosovë nxënësit pas

përfundimit të shkollës së mesme të ulët, fillojnë vetë orientimin në karrierë në shkollat e mesme të larta të

cilat kanë profile dhe drejtime të ndryshme.

Kësaj çështjeje nuk i është kushtuar rëndësi në të kaluarën. Duke marrë për bazë sistemin e sotëm shkollor

dhe dominimin e gjimnazeve me numrin e nxënësve të regjistruar, del sikur profesionet e tjera nuk kanë

qenë aq joshëse për nxënës dhe kësaj, ndoshta, i ka kontribuar edhe sensibilizimi i pamjaftueshëm shoqëror

dhe institucional për rëndësinë e profesioneve të tjera.

KONTEKSTI TEORIK

Në kuadër të kësaj teme, janë publikuar hulumtime të ndryshme, megjithatë nuk mund të thuhet se nuk ka

ç’të hulumtohet e ç’të shkruhet edhe në të ardhmen rreth saj.

Sipas Planit Strategjik të Arsimit në Kosovë, 2017-2021, Objektivi strategjik 6: Arsimi dhe Aftësimi

Profesional dhe Arsimi i të rriturve, këshillimi dhe orientimi në karrierë është një shërbim i domosdoshëm

për një sistem funksional të Arsimit dhe Aftësimit Profesional në vend. Ky shërbim, përmes këshilltarëve

të karrierës, do të sigurohet për të gjitha shkollat e Arsimit dhe Aftësimit Profesional. Këshillimi dhe

orientimi në karrierë është funksional në sistemin e shkollimit për nxënësit dhe të rriturit, (Plani Strategjik

i Arsimit në Kosovë 2017-2021, pika 6.6 Prishtinë 2016).

Rreth informimit të nxënësve në orientimin e drejtë profesional një kontribut e ka dhënë Januz Dërvodeli

me tekstin hulumtues “Informimi dhe orientimi profesional”. Autori ka një qasje gjithëpërfshirëse, duke e

trajtuar nevojën që ka njeriu për ndihmë, e në këtë kontekst veçanërisht nxënësit në një pikë të caktuar të

moshës së tyre. Ai trajton edhe aspekte të tjera që janë në funksion të një informimi sa më të plotë të kësaj

kategorie nxënësish në orientimin e tyre profesional, duke filluar nga roli i familjes, pra i prindërve, pastaj

roli i shkollës me procesin e rregullt mësimor, por edhe me aktivitetet jashtëmësimore. (Dërvodeli, 1997).

246

Dr.Vaxhid Nuredini, (Prishtinë 1999), e trajton në mënyrë të kompletuar dhe gjithëpërfshirëse këtë temë,

duke shprehur edhe referenca të shumta nga autorë të ndryshëm që kanë dhënë kontributin e tyre në këtë

fushë.

Në literaturën rreth kësaj teme gjejmë definicione të ndryshme dhe një terminologji adekuate, e cila termin

“orientim profesional” e përshkruan si një veprimtari shumë të rëndësishme që ndikon në mënyrë të drejtë

në orientimin profesional të nxënësve. Ka definicione të shumta rreth kësaj teme edhe pse pranohet fakti se

një definicion i plotë e i përmbyllur është vështirë të arrihet, duke e pasur parasysh karakterin e vetë

aktivitetit të orientimit profesional të nxënësve.

Draft Strategjia për udhëzime në karrierë përcakton qartë definicionet për edukimin në karrierë, informimin

në karrierë dhe udhëzimin në karrierë.

Edukimi në karrierë - aktivitet në shkolla, kolegje etj për t’iu ndihmuar studentve të qartësojn synimet

e tyre në karrierë, kuptojnë botën e mësimit dhe zhvillojnë shkathtësitë e menaxhimit të karrierës

Informimi në karrierë - të shtypura,të bazuara në kompjuter ose shërbime direkte për të përgatitur dhe

shpërndarë informata për punët dhe karrierën, kurset e studimit dhe trajnimet profesionale për t’iu

ndihmuar individëve që të bëjnë zgjedhjen në karrierë.

Udhëzimi në Karrierë - këshillime personale, përkrahje dhe këshillim për të ndihmuar me vendimet rreth

kurseve fillestare të studimit, kurset e trajnimit profesional, arsimim dhe trajnim, zgjedhjen fillestare të

punës, ndërrimin e punës ose ri-hyrjen në fuqinë punëtore.(Draft Strategjia, 2015-2017).

,,Edukimi për karrierën nuk mund të jetë efektiv, nëse kryhet vetëm në raportin mësues-nxënës. Edukimi

për karrierën duhet të jetë i hapur për bashkëpunim me ofruesit e edukimit” (Niklaniviç, Nikshiqi, 2011).

Informimi i plotë dhe me kohë i nxënësve për orientim profesional, është i një rëndësie të veçantë.

,,Hulumtimi dhe shfrytëzimi i informatave për mundësitë e shkollimit dhe profesioneve të ndryshme, i

mundëson të rinjve të arrijnë qëndrime të reja në lidhje me kompetencat personale dhe kërkesat e shkollës

dhe profesioneve” (Kaemmerer, 2013).

,,Qëllimi kryesor i programit është zhvillimi i aftësive të rinjve që të marrin dhe zbatojnë vendim të

paramenduar, të vlefshëm dhe të pavarur lidhur me zgjedhjen e shkollës dhe profesionit, si dhe të

planifikojnë karrierën dhe të kyçen në botën e punës” (Stevenson, 2014).

Orientimi profesional definohet si “ndihmë individit para zgjedhjes së profesionit në atë mënyrë që t’u

përgjigjet prirjeve dhe aftësive psiko-fizike të tij. Sipas Stevenson, orientimi profesional është veprimtari

profesionale shoqërore sistematike, e organizuar dhe komplekse në ofrimin e ndihmës së individit para

zgjedhjes së drejtimit të zhvillimit profesional.

Pra, në këtë mënyrë përfshihen disa kërkesa dhe cilësi që duhet të kihen parasysh në orientimin profesional

të nxënësve, si nga prindërit apo shkolla, e këto janë: “harmonizimi i dëshirave të nxënësve me interesat e

shoqërisë”, që këshillat rreth orientimit të jenë menduar vetëm si mundësi “për zgjedhjen e rrugës më të

mirë”, dhe që gjithsesi të jenë në përputhje me talentin që kanë nxënësit për profesione të caktuara.

Në këtë aspekt gjithmonë duhet të merren parasysh karakteristikat e nxënësve dhe zhvillimi i tyre

profesional.

Rëndësi i është kushtuar edhe informimit të drejtë e të gjithanshëm, duke ua bërë të ditur nxënësve se janë

prirjet e tyre, aftësitë dhe preferencat e tjera, si shëndeti, kushtet ekonomike a rrethana të tjera sociale që

247

duhet të dominojnë në raport me dëshirat e tyre, të cilat edhe mund të mos jenë reale e objektive, gjithmonë

duke i përfshirë këto karakteristika. ,,Orientimi në karrierë është një sërë procesesh të hartuara për t’ua

mundësuar individëve që të bëjnë zgjedhje dhe tranzicione të informuara për arsimim dhe punë”. (EYE-

Enhanncing Youth, 2014).

Ky proces zhvillohet në disa faza, prej përcaktimit të problemit, përmes pranimit dhe përpunimit të

informacioneve, deri te vendimi dhe realizimi. Zgjedhja e profesionit si proces mësimi, qasja në teorinë e

mësimit, e cila shpjegon zgjedhjen e profesionit, vështron „Konceptin personal, tërësinë e përshtypjeve nga

fushat e jetës (familja, shkolla etj.) dhe metodat e mësuara për zgjedhjen e problemeve, si dhe përvojat e të

mësuarit, të cilat ndërtohen njëra mbi tjetrën dhe çojnë deri te zgjedhja e vetëdijshme e profesionit”

(Niklaniviç, Nikshiqi, 2011).

Orientimit profesional i nxënësve është kontribut i rëndësishëm në formimin dhe zhvillimin e personalitetit

të tyre, dëshirës, aftësive për vendim-marrje, orientim, zellshmëri, gatishmëri, qëndrueshmëri dhe aftësi për

të krijuar lidhje për komunikim me tregun e punës.

PYETJET E HULUMIMIT

Çka paraqet një orientim profesional dhe i drejtë në shkollimin e ardhshëm për zgjedhjen e

profesionit?

Cilat janë profesionet më të preferuara të nxënësve?

Cili është orientimi profesional i nxënësve?

Çfarë është mbështetja e shkollës dhe prindërve për orientim profesional?

A duhet të aplikohet si lëndë mësimore “orientimi në karrierë”?

METODOLOGJIA

Qëllimi dhe objektivat e hulumtimit

Qëllimi i hulumtimit është analiza e gjendjes aktuale në shkollat e mesme të ulëta rreth informimit,

këshillimit dhe mbështetjes nga shkolla dhe prindërit për orientimin profesional të nxënësve të klasës se 9-

të, në Kosovë.

Objektivat e studimit lidhen me qëllimin që synohet të arrihet me këto objektiva specifike të orientuara në

evidentimin e:

Nivelit të informimit të nxënësve për orientimin në karrierë;

Qëndrimit dhe qasjes së shkollës ndaj kësaj çështjeje;

Praktikave të shkollave në orientimin e drejtë profesional;

Qëndrimit dhe mbështetjes së fëmijëve nga prindërit;

Orientimit në karrierë si lëndë mësimore

248

Metodat

Për të arritur qëllimin dhe objektivat e hulumtimit, janë përdorur metoda sasiore dhe cilësore. Metoda

sasiore është përdorur për marrjen e perceptimeve dhe informacioneve nga nxënësit rreth informimit,

këshillimit dhe mbështetjes nga shkolla dhe prindërit për orientimin profesional të tyre. Të dhënat cilësore

për dhunën në shkollë janë marrë nga pyetjet e hapura të pyetësorëve. Varësisht nga fazat e zhvillimit të

hulumtimit, janë përdorur edhe këto metoda: Është përdorur metoda e analizës së dokumenteve ligjore,

dokumente dhe vendime tjera të miratuara nga MASHT. Përmes metodës së analizës kemi analizuar

literaturën përkatëse që lidhet me objektin e hulumtimit dhe përgjigjet e dhëna në pyetësor i kemi

përmbledhur përmes metodës së sintezës. Me anë të metodës statistikore kemi paraqit të dhëna statistikore

dhe në fund përmes metodës deskriptive kemi përshkruar rezultatet e hulumtimit.

Me metodën krahasuese është bërë krahasimi i rezultateve të fituara nga qasjet sasiore dhe cilësore të

hulumtimit.

Instrumentet

Hulumtimi për orientimin profesional të nxënësve të klasës së 9, është realizuar përmes anketimit. Anketimi

është realizuar me pyetësorët për anketim.

Pyetjet janë të tipit të mbyllur, por ka edhe të tipit të hapur. Shumica e pyetjeve të tipit të mbyllur kanë

vetëm nga një alternativë, kurse të tjerat janë me shumë alternativa. Pyetësorët kanë të dhënat e

përgjithshme si mosha, gjinia, klasa etj. dhe pyetjet që lidhen me hulumtimin si informimi i nxënësve rreth

orientimit profesional nga shkolla apo nga prindërit, profesionet e preferuara dhe profesionet për të cilat

janë përcaktuar, mbështetjen për orientim në karrierë si dhe qëndrimin e prindërve në orientimin dhe

zgjedhjen e profesionit.

Popullacioni dhe mostra

Popullacioni i hulumtimit përbëhet nga nxënësi e klasave të nënta të shkollave të Kosovës. Nga ky

popullacion i gjerë është zgjedhur mostra e hulumtimit nga 30 komuna të Kosovës, më saktësisht 87 shkolla

të mesme të ulëta. Mostra e nxënësve të përfshirë në hulumtim përbëhet nga 1817 nxënës. Përzgjedhja e

nxënësve për anketim është bërë në mënyrë rastësore. Janë anketuar nxënësit e një paraleleje të nëntë që ka

qenë e pranishme në momentin e vizitës në shkollë.

Grumbullimi dhe analiza e të dhënave

Në fazën e parë janë mbledhur të dhënat përmes hulumtimit kabinetik të cilat janë shqyrtuar, analizuar dhe

krahasuar. Në fazën e dytë, janë përgatitur instrumentet e hulumtimit, është bërë pilotimi i tyre në një

shkollë dhe pas disa ndryshimeve dhe plotësimeve të vogla, hulumtimi është realizuar në terren me

mbledhjen e të dhënave përmes pyetësorëve nga mostra e zgjedhur paraprakisht. Plotësimi i pyetësorëve

për nxënës është bërë gjatë një ore mësimore në prani të anketuesit pas sqarimeve të nevojshme për arsyet

dhe qëllimin e realizimit të këtij hulumtim duke iu përkujtuar atyre se pyetësori është anonim dhe shërben

vetëm për qëllim studimi.

Të dhënat sasiore janë analizuar me metodën statistikore përmes Excel-it dhe janë paraqitur në mënyrë

grafike e tabelare. Të dhënat cilësore të mbledhura nga pyetjet e hapura të pyetësorëve, janë analizuar duke

përdorur analizën e interpretimit dhe duke grupuar përgjigjet për çdo pyetje të cilat pastaj janë interpretuar

në mënyrë përshkruese.

249

REZULTATET

Rezultatet nga pjesëmarrësit e përfshirë në hulumtim, janë paraqitur të sistemuara në pjesë të cilat paraqesin

në fillim të dhënat e përgjithshme, pastaj profesionet e preferuara dhe të zgjedhura, informimin e nxënësve

për orientimin në karrierë nga ana e mësimdhënësve dhe prindërve, qëndrimet e prindërve për orientimin e

fëmijëve të tyre si dhe aplikimin e orientimit ne karrierë si lëndë mësimore.

Si hap i parë, ne do të përqendrohemi te të anketuarit që iu përgjigjën këtij hulumtimi sipas kritereve të

gjinisë, moshës, gjendjes familjare dhe përgatitjes profesionale të prindërve të tyre.

Kështu shikuar sipas strukturës së nxënësve të intervistuar, 49 % e tyre kanë qenë meshkuj dhe 51 % femra.

Sa i përket kriterit gjeografik të përfshirjes së shkollave në anketë, afro 60 % e tyre (saktësisht 59.84), kanë

qenë shkolla në vendbanime urbane, kurse pak më shumë se 40 % (saktësisht 40.16 %), nga vendbanimet

rurale. Nga hulumtimi rezulton se 63.74% të baballarëve, të nxënësve të anketuar kanë kualifikim të mesëm,

6.79 % e tyre kualifikim të lartë, respektivisht një diplomë Bachelori, 19.36 % e tyre kanë pasur diplomë

fakulteti, kurse 10.11 % e tyre kanë diplomuar në Master. 71.19 % nga nënat e nxënësve kanë kualifikim

të mesëm, 5.35 % kualifikim të nivelit Bachelor, 17.49 % diplomë fakulteti, kurse 5.97 % kanë pasur

diplomë të nivelit Master. Nga prindërit e nxënësve të anketuar, të punësuar të gj. mashkullore janë 88.3

%, kurse vetëm 27.82 % janë të gjinisë femërore.

Tabela 1. Punësimi i prindërve

.

Tabela 2. Niveli i shkollimit të prindërve

1. Profesionet e preferuara

Nga nxënësit e anketuar ka dalë një listë e gjatë profesionesh të preferuara, megjithatë dominojnë disa prej

tyre. Në krye të kësaj liste janë: mjekësia, mësimdhënia, arkitektura, aktrimi, dizajnimi, profesioni i policit,

informatika (IT), psikologjia, inxhinieria, profesioni i sportistit, këngëtarit etj. Siç shihet, mjekësia dhe

arsimi, pra mësimdhënia, kanë rezultuar si profesionet më tërheqëse.

Punësimi Po Jo

Babai 88.34 11.66

Nëna 27.82 72.18

Niveli i

shkollimit I mesëm bachelor fakultet master

Babai 63.74 6.79 19.36 10.11

Nëna 71.19 5.35 17.49 5.97

250

Grafiku 1. Profesionet e preferuara

Nga të gjithë nxënësit e anketuar, 29.02 % janë shprehur se e pëlqejnë profesionin e mjekësisë, kurse

profesionin e mësimdhënies 24.17 %. Arkitekturën si profesion e pëlqejnë 13.66 % e nxënësve, kurse

aktrimin 10.33 % prej tyre. Profesione tjera me një përqindje më të vogël janë dizajni me 8.63 %,

informatika me 8.54 %, për të vazhduar pastaj me psikologjinë, inxhinierinë, sportin, avokaturën,

profesionin e policit, ushtarit, farmacistit, ekonomistit etj.

Një numër i madh i profesioneve (mbi 40), përfaqësohen me një përqindje rreth 1 % apo më pak. Mund të

përmenden disa nga këto profesione siç janë jurist/e, fizioterapeut/e, gjykatës/e, gazetar/e, futbollist/e, artist

(art figurativ), dentist/e, pedagog/e, shkrimtar/e, regjisor/e, modele, matematicient/e, prokuror/e,

kuzhinier/e, elektricist, pediatre, sociolog/e, gjeodet/e, historian/e, arkeolog/e, xhamaprerës, fotograf/e,

tregtar/e, farkatar/e, mishshitës, vozitës/e, argjentar, dekorator/e, instruktore e komunikacionit, etj.

Sipas preferencave gjinore, mjekësinë si profesion e pëlqejnë 76.47 % të vajzave, kurse 23.53 % të djemve.

Edhe profesioni i mësimdhënies nga të gjithë të anketuarit, pëlqehet nga vajzat, madje edhe më shumë se

ai i mjekësisë, që shprehur në përqindje, ky raport është 79.55 % me 20.45 % në favor vajzave. Pra

preferencat për profesione të caktuara dallojnë në mes të djemve dhe vajzave. Për profesione të caktuara,

siç janë mjekësia, mësimdhënia, dizajni, psikologjia, edukimi etj., vajzat shprehin preferenca shumë më të

theksuara se djemtë, derisa, për shembull, për disa profesione të tjera, si për sport, polici, inxhinieri dhe

veçanërisht për profesionin e pilotit, djemtë janë shumë më të interesuar se sa vajzat.

29

.02

24

.17

13

.66

10

.33

8.6

3

8.5

4

6.6

5

5.6

6

4.9

4

4.5

8

3.6

8

3.0

5

2.9

6

2.7

0

2.6

1

2.4

3

2.4

3

1.5

3

1.5

3

1.3

5

1.1

7

Mje

k/e

Më

sim

dh

ënës

/e

Ark

ite

kt/e

Akt

or/

e

Diz

ajn

er/e

Po

lic/p

olic

e

IT, I

nfo

rmat

ikë

Psi

kolo

g/e

Inxh

inie

r/e

Spo

rtis

t/e

Kë

ngë

tar/

e

Avo

kat/

e

Edu

kato

r/e

Mu

zika

nt/

e

Ush

tar/

e

Pik

tor/

e

Farm

acis

t/e

Eko

no

mis

t/e

Infe

rmie

r/e

Be

rber

(fr

izer

e)

Pilo

t/e

251

Grafiku 2. Preferencat e profesioneve sipas gjinisë

2. Zgjedhja e profesionit

Për dallim nga preferencat për profesione të caktuara, me rastin e përcaktimit të profesionit, pra zgjedhjes

së profesionit, nxënësit në përgjigjet e tyre kanë qenë më të arsyeshëm dhe më real në zgjedhjen e

profesionit, duke qenë të vetëdijshëm se megjithatë pavarësisht dëshirës për profesionin e pëlqyer, ata

zgjedhin një profesion tjetër sepse paraprakisht e dinë se mundësitë për regjistrim janë minimale qoftë për

arsye të kriterit të suksesit apo numrit të kufizuar të nxënësve për pranim. Profesionet e zgjedhura nuk

dallojnë shumë nga ato të pëlqyerat. Vlerat e tyre në përqindje janë më të ulëta. Edhe këtu prin mjekësia

me 28.61 % me përfaqësim gjinor 68.58 % me 31.42 % në favor të vajzave. Pason mësimdhënia me

përqindje po thuajse të njëjtë. Profesionin e dizajnit e kanë zgjedhur 90 % të vajzave për dallim nga djemtë

me 10 %, të gazetarisë 92.31 % të vajzave nga 7.69 % të djemve. Me të njëjtat përqindje në favor të vajzave

përfaqësohen edhe profesionet e farmacistes, psikologes e përafërsisht edhe ai i stomatologes dhe

këngëtares. Profesionet që kanë zgjedhur të anketuarit e gjinisë mashkullore, janë informatika (IT),

ekonomia, inxhinieria, futbolli, dhe policia, përqindjet e të cilave sillen nga 80 deri në 95 %. Grafiku në

vazhdim paraqet profesionet e zgjedhura dhe raportin gjinor të kësaj zgjedhjeje.

76

.47

79

.55

67

.76

72

.17

94

.79

20

44

.59

84

.13

14

.55

11

.76

73

.17

76

.47

96

.97

66

.67

27

.59

81

.48

77

.78

17

.65

73

.33

64

.71

7.6

9

23

.53

20

.45 32

.24

27

.83

5.2

1

80

55

.41

15

.87

85

.45

88

.24

26

.83

23

.53

3.0

3

33

.33

72

.41

18

.52

22

.22

82

.35

26

.67

35

.29

92

.31

0

20

40

60

80

100

120

Mje

k/e

Mës

imd

hën

ës/e

Ark

itek

t/e

Akt

or/

e

Diz

ajn

er/

e

Po

lic/p

olic

e

IT, I

nfo

rmat

ikë

Psi

kolo

g/e

Inxh

inie

r/e

Spo

rtis

t/e

Kën

gëta

r/e

Avo

kat/

e

Edu

kato

r/e

Mu

zika

nt/

e

Ush

tar/

e

Pik

tor/

e

Farm

acis

t/e

Eko

no

mis

t/e

Ber

ber

(fr

izer

e)

Infe

rmie

r/e

Pilo

t/e

F M

252

Grafiku 3. Zgjedhja e profesioneve sipas strukturës gjinore

Lidhur me atë se ç’mendojnë të arrijnë me përcaktimin për një profesion të caktuar, ata kanë specifikuar

disa nga opsionet. Shumica prej tyre, më saktësisht 59.64 % shprehen se duan ta kenë këtë profesion. 57.32

% nga të anketuarit kanë bërë këtë zgjedhje sepse ata duan të zhvillohen profesionalisht, kurse një numër i

konsiderueshëm, që të bëhen të pavarur materialisht. Disa të tjerë e kanë bërë këtë zgjedhje vetëm sa të

kenë një diplomë.

3. Informimi i nxënësve nga mësimdhënësit dhe prindërit me kohë për zgjedhjen e drejtimit në

shkollën e mesme të lartë

Lidhur me atë se sa nxënësit kanë pasur informacion nga shkolla, respektivisht nga mësimdhënësit apo edhe

nga literatura tjetër plotësuese për orientimin e tyre profesional, për rëndësinë dhe profesionet e mundshme

ku ata mund të orientohen në shkollimin e tyre të mëtejmë, nga hulumtimi, kanë dalë këto rezultate: 43.27

% e nxënësve janë shprehur se kanë pasur informacion për mundësinë e përcaktimit të tyre në ndonjë

profesion të ardhshëm, 47.76 % e nxënësve janë shprehur se kanë pasur informacion vetëm “deri diku”,

derisa 8.97 % e nxënësve janë shprehur se nuk kanë pasur kurrfarë informacioni rreth kësaj çështjeje.

Informimin më të plotë për orientimin në karrierë, nxënësit e kanë nga prindërit e tyre. Kështu 83.75 % e

nxënësve të anketuar, kanë deklaruar se ata janë të informuar nga prindërit e tyre, 13.91 % deri diku, kurse

vetëm 2.34 % janë përgjigjur negativisht, pra se nuk janë informuar dhe se prindërit fare nuk interesohen

për orientimin e tyre profesional.

68

.58

69

.84

34

.48

5.4

5

90

17

.39

9.0

9 19

.05

57

.89

6.2

5

78

.57

64

.29

92

.31

23

.08

91

.67

90

44

.44

76

.47

31

.42

30

.16

65

.52

94

.55

10

82

.61

90

.91

80

.95

42

.11

93

.75

21

.43

35

.71

7.6

9

76

.92

8.3

3

10

55

.56

23

.53

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Mje

k/e

Mës

imd

hën

ës/e

Ark

itek

t/e

IT, I

nfo

rmat

ikë

Diz

ajn

er/

e

Spo

rtis

t/e

Eko

no

mis

t/e

Inxh

inie

r/e

Akt

or/

e

Futb

olli

st/e

Sto

mat

olo

g/e

Mu

zika

nt/

e

Gaz

etar

/e

Po

lic/p

olic

e

Psi

kolo

g/e

Farm

acis

t/e

Bio

log/

e

Kën

gëta

r/e

F M

253

Grafiku 4. Informimi i nxënësve nga mësimdhënësit dhe nga prindërit

Rreth përcaktimit të tyre për profesionin e ardhshëm, pjesa dërmuese e nxënësve këshillohen në radhë të

parë me prindërit e tyre. Kështu 92.73 % e nxënësve, janë përgjigjur se këshillohen me prindër, 61.04 %

me mësimdhënësit, 36 % e nxënësve janë përgjigjur se marrin mendimet e të afërmve, kurse 17.06 % e

tyre janë përgjigjur se këshillohen me nxënës të tjerë të shkollave të mesme rreth profesioneve të mundshme

orientuese. 16.07 % e nxënësve janë përgjigjur se këshillohen me pedagogun e shkollës rreth kësaj çështjeje.

Grafiku 5. Këshillimi i nxënësve për profesionin e ardhshëm

Pavarësisht se vetëm 8.97 % e nxënësve në pyetjen për informimin janë përgjigjur se nuk kanë qenë të

informuar për orientimin e tyre profesional në të ardhmen, nga këta nxënës shumica prej tyre janë shprehur

se arsyet e këtij mosinformimi qëndrojnë në mungesën e qendrave këshillimore për informim, jo

gatishmëria e mësimdhënësve për t’i informimur nxënësit si dhe mosfunksionimi i shërbimit të pedagogut

dhe psikologut të shkollës.

83.75

13.91

2.34

40.48

29.15 30.36

0

20

40

60

80

100

Po Deri diku Jo

Prindërit Mësimdhënësit

61.04

92.73

36.00

17.06

16.07

3.41

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Me arsimtarёt

Me prindёrit

Me tё afёrmit

Me nxёnёsit e shkollave tё mesme

Me pedagogun shkollor

Me dikё tjetёr

254

4. Mbështetja për orientim në karrierë

Lidhur me mbështetjen për orientim në karrierë, shumica dërmuese e nxënësve, apo 84.51 % e tyre janë

shprehur se orientimi i duhur profesional duhet të mbështetet në rezultatet e arritshmërisë së individit, pastaj

55.68 % e tyre janë përgjigjur se ky orientim duhet të jetë i përcaktuar nga zgjedhja që bën vetë nxënësi, e

tek pastaj vijnë përgjigje, në përqindje shumë më të pakëta, se janë prindërit (22.38 %) dhe mësimdhënësit

(21.22 %) ata që duhet të merren parasysh në orientimin e drejtë profesional të nxënësve. Ndërsa dukshëm

më pak nxënës janë përgjigjur se në orientimin e tyre profesional duhet merren në konsiderim edhe rrethana

të tjera, siç janë afërsia e shkollës (16.47 %) dhe kostoja e shkollimit (6.54 %).

Gjithsesi edhe këto shifra tregojnë se nxënësit megjithatë kanë gjykime të drejta për peshën e orientimit të

tyre në shkollimin e mëtejmë, duke u mbështetur në radhë të parë në aftësitë e tyre, si dhe në vlerat e tjera

që duhet t’i posedojnë.

Grafiku 6. Mbështetja për orientim në karrierë

5. Qëndrimi i prindërve në orientimin dhe zgjedhjen e profesionit

Nga hulumtimi rezulton se 60.41 % e nxënësve janë përgjigjur se prindërit i mbështesin në zgjedhjen e

orientimit të tyre profesional, 31.96 % janë shprehur se prindërit u propozojnë zgjidhje konkrete në

orientimin e tyre shkollor, derisa 12.03 % e nxënësve janë përgjigjur se prindërit nuk përzihen fare në këtë

çështje. Sipas përgjigjeve të nxënësve 6.82 % e prindërve ua imponojnë fëmijëve të tyre orientimin

profesional.

84.51

55.68

22.38

21.22

16.47

6.54

17.28

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Rezultatet e nxënësit

Zgjidhja e nxënësit

Zgjidhja e prinderit

Opinioni i mësimdhënësve

Afërsia e shkollës

Kostoja e shkollimit

Fitimi (të ardhurat)

255

Grafiku 7. Qëndrimi i prindërve në orientimin dhe zgjedhjen e profesionit

6. Ndikimi i informimit të pamjaftueshëm në zgjedhjen e drejtë të profesionit

Rezultatet nga hulumtimi tregojnë se informimi i pamjaftueshëm mund të ndikojë në zgjedhjen e gabuar të

profesionit. Shumica e nxënësve e pohojnë këtë pa i specifikuar më tej shkaqet e mosinformimit apo

rrethana të tjera që kushtëzojnë mosinformimin e duhur.

Jo pak përgjigje kanë qenë se ende nuk kanë “informimin e duhur” për t’u përcaktuar për profesionin e tyre

të ardhshëm.

Duke i analizuar rezultatet e përgjigjeve të dala nga nxënësit, vërehen “vështirësitë” që u paraqet momenti

i përcaktimit për një profesion të caktuar. Kjo nuk është e lehtë, kështu që ndihma e të tjerëve është e

nevojshme, e në raste të caktuara, edhe e domosdoshme. “Na duhet ndihma e prindërve, këshillat e

mësimdhënësve, udhëzimet e shkollës”, kanë deklaruar shumë nxënës.

Duke u bazuar në ndikimin e madh që ka informimi me kohë në zgjedhjen e drejtë të profesionit të

ardhshëm, shumica e nxënësve kanë paraqit nevojën e ekzistimit të një lënde të veçantë shkollore, të cilën

disa e kanë quajtur saktësisht “orientimi në karrierë”, nëpërmjet së cilës do të merrnin informacione të

drejtpërdrejta për profesionet e ardhshme, si dhe për karakteristikat e tjera të këtyre profesioneve, që pastaj

ata të përcaktohen për ndonjërin prej tyre.

PËRFUNDIM

Orientimi profesional është një kërkesë e rëndësishme për një karrierë të suksesshme në të ardhmen. Ky

orientim profesional ndihmon në zgjedhjen e një profesioni ideal apo të një karriere. Një karrierë e

suksesshme është e lidhur ngushtë me një profesion të zgjedhur mirë.

Të dhënat e këtij hulumtimi paraqesin informimin dhe këshillimin e nxënësve të klasave të nënta për

orientim në karrierë, preferencat e tyre, përzgjedhjen e profesionit të ardhshëm, informimin dhe mbështetjen

nga mësimdhënësit dhe prindërit e tyre si dhe qëndrimet e këtyre të fundit ndaj përcaktimit të profesionit të

ardhshëm të fëmijëve të tyre.

Nga këto të dhëna rezulton se profesionet më të pëlqyera janë: mjekësia, mësimdhënia, arkitektura, aktrimi,

dizajnimi, profesioni i policit, informatika (IT), psikologjia, inxhinieria, profesioni i sportistit etj.

60.41

31.96

12.03

6.82

1.89

0 10 20 30 40 50 60 70

Ju mbёshtesin nё zgjedhjen qё bёni

Ju propozojnё zgjidhje konkrete

Nuk përzihen

Ju imponojnё shkollimin dhe profesionin sipas zgjedhjes sё tyre

Tjetёr

256

Preferencat për profesione të caktuara dallojnë në mes të djemve dhe vajzave. Për profesione të caktuara,

siç janë mjekësia, mësimdhënia, dizajni, psikologjia, edukimi etj., vajzat shprehin preferenca shumë më të

theksuara se djemtë, derisa, për shembull, për disa profesione të tjera, si për sport, polici, inxhinieri dhe

veçanërisht për profesionin e pilotit, djemtë janë shumë më të interesuar se sa vajzat.

Rreth përcaktimit të tyre për profesionin e ardhshëm, pjesa dërmuese e nxënësve këshillohen në radhë të

parë me prindërit e tyre dhe me mësimdhënësit. Një numër më i vogël prej tyre janë përgjigjur se marrin

mendimet e të afërmve, e disa të tjerë rreth profesioneve të mundshme orientuese, këshillohen me

pedagogun e shkollës rreth kësaj çështjeje.

Shumicë dërmuese e nxënësve, janë shprehur se orientimi i duhur profesional duhet të bazohet në rezultatet

e arritshmërisë së individit, pastaj në zgjedhjen që bën vetë nxënësi, e tek në fund, në zgjedhjen e prindërve

apo opinionin e mësimdhënësve.

Numri më i madh i nxënësve janë përgjigjur se prindërit i mbështesin në zgjedhjen e orientimit të tyre

profesional. Në pjesë e tyre kanë deklaruar se prindërit nuk përzihen fare në këtë çështje, kurse 6.82 % e

prindërve ua imponojnë fëmijëve të tyre orientimin profesional.

Bazuar në ndikimin e madh që ka informimi me kohë në zgjedhjen e drejtë të profesionit të ardhshëm, është

e nevojshme futja e një lënde të veçantë shkollore si “orientimi në karrierë”, nëpërmjet së cilës do të merrnin

informacione të drejtpërdrejta për profesionet e ardhshme.

REFERENCAT

Dërvodeli Januz(1997): “Informimi dhe orientimi profesional”, Prishtinë

Erwin Kaemmerer, Paedagogische Hochschule des Bundes in Steiermark (2013) përkthyer: nga

Ana Drgutijeviq ”Orientimi profesional pesë hapat derite vendimi për shkollimin dhe

profesionin”Beograd.

EYE-Enhanncing Youth, 2014).

MASHT,(2007): ”Strategjia për Zhvillimin e Arsimit Parauniversitar 2007 -2017”, Prishtinë

Niklaniviç Sasha, Nikshiqi Eralda ( Konsulentë) 2011 ,,Edukimi për karrierën”,Tiranë

Nuredini Vaxhid, (1999): “Orientimi profesional i nxënësve”, Prishtinë

Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë, 2017-2021

Stevenson Linda (2014): ,,Edukimi në karrierë-Doracaku i mësimdhënësve“ Prishtinë

257

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

SHQIPTARËT NË MAL TË ZI NDËR VITE, NGA RËNJA NËN PUSHTETIN E MALIT TË ZI

DERI NË FAKTOR TË RËNDËSISHËM PËR PAVARËSINË E TIJ

Hajro Hajdari

Abstracti

Teritorret shqiptare në Mal të Zi, shtrihen në pjesën juglindore dhe veri-lindore të tij, përgjatë kufirit

me Shqipërinë. Ato në pjesën juglindore, nga Ulqini, Tivari e deri në Malësi paraqesin një tërësi territoriale

homogjene, ndërsa pjesa tjetër, Plava, Gucia e Rozhaja, nuk kanë lidhje integrale territoriale, ndonëse kanë

një të kaluar të hidhur historike, gjuhë e kulture të njëjtë.Territori ku banojnë shqiptarët në Mal të Zi

kufizohet në të gjitha anët me shtetin amë Shqipërinë, përveç Rozhajës që kufizohet me Kosovën.

Shqiptarët në Mal të Zi për nga gjuha, raca, tradita, historia dhe nga të gjitha elementet përbërëse të

indetitetit kombëtar, pa dyshim janë pjesë e pa ndarë e trungut mbarëshqiptar. Ata, deri në Kongresin e

Berlinit bënin pjesë në Sanxhakun e Shkodrës, ndërsa një kohë Plava, Gucia dhe Rozhaja bënin pjesë në

Sanxhakun e Kosovës. Sot, ata jetojnë të ndarë në 5 njësi administrative dhe ato në Komunën e Ulqinit –

qyteti I Ulqinit dhe Ana e Malit, Tivarit-Kraja, Podgoricës-Malesia më qender Tuzin, Rozhajë-Dacaj dhe

Plavë-Plave e Guci.Të gjitha këto njësi administrative kufizohen më shtetin amë Shqipërinë dhe Kosovën

– Dacajt.

Krahinat shqiptare të Shqiperisë Veriore, pjesë e pandarë e trungut mbarëkombëtar, duke jetuar në

kufi me Malin e Zi në vazhdimësi kanë qenë në konflikt të hapur jo vetëm me ushtrinë malazeze por edhe

me banda të ndryshme malazeze të cilat kryenin krime të ndryshme ndaj populates të pambrojtur shqiptare.

Në çdo konflikt të armatosur gjatë historisë, të karakterit lokal apo ndërkombëtar, janë kryer veprime

jonjerzore dhe krime ndaj popullatës dhe vetë personave të armatosur. Sigurisht, viktimat me të spikatura

të krimit ishinë popullata civile e pambrojtur të shprehura në forma të ndryshme të krimit, si me vrasje

individuale dhe masive, maltretime fizike, plagosje, debimet me dhunë nga shtëpitë dhe trojet e veta,

shkatrimi i shtëpive, monumentave kulturore,objekteve fetare si dhe konvertimi me dhunë në fe apo komb

tjetër. Përmbajtja dhe forma e krimit mvaret nga qasja e këtij problemi dhe shumë herë nga interesi i

hulumtimit të krimit të caktuar.

PARA KONGRESIT TË BERLINIT

Kriza Lindore e cila padyshim paraqet ngjarjen më të madhe diplomatike në shekullin XIX-të, ishte

ndikuar së paku nga tri arsye të theksuara:1.Kriza e brëndshme e Përandorisë Osmane dhe dobësimi i saj;

2. Lufta e popujve të shtypur për formimin e shtetëve të tyre kombëtare;3. Kontradiktat midis fuqive të

mëdha për zotërimin ekonomik e politik mbi Përandorinë Osmane e natyrishtë pyetja se kush do t’i merrte

territoret Osmane pas shembjes së saj.

Mali i Zi, duke përfituar nga nga kriza e brëndshme e Perandorisë Osmane dhe përparimeve të Rusisë

mbrenda territorit osman, gjithnjë e më tepër po çfaqte interesat e saja për zgjerimin territorial. Natyrisht,

më e lehtë ishte të sulmonte krahinat shqiptare që kufizoheshin me Malin e Zi. Fillimisht Mali i Zi, në vitin

1857 Në vitin 1857, Mali i Zi sulmon Kuçin (shumica e popullit ishin shqiptarë) e pastaj vazhduan të

258

sulmojnë, pa asnjë arsye apo sa për të provuar forcat me malësor, fshatrat e Trieshit: Nikmarashin, Bucën

dhe Stjepohin.Trieshnjanët më trimëri e heroizëm u mbrojtën nga sulmi malazez të cilët pësuan disfatë të

rëndë

Në mengjesin e nëntorit të vitit 1861, njëkohësisht, forcat malazeze sulmuan Muriqin e Sipërm ,

Muriqin e Poshtëm.të cilët malazezët e quanin Krajë. Pjetri Kola ( shqiptar), të cilin banorët e fashatit

malazez të Krricës e kishin zgjodhur për kapetan, propozoi që të sulmohet e gjithë Kraja. “ Së pari vllëzër

të sulmojmë Muriqin. Nese e thejmë rezistencën e këtij vendi zëkeq, Kraja do të jetë e Malit të Zi” kishte

thënë ai.Më 17 janar 1862187 nisi luftën në Krricë ku forcat vullnetare shqipare ia dolen t’i zbrapsin forcat

malazeze duke u shkaktuar humbje të mëdhaja.

Provokimet malazeze në zonat kufitare çuan në një luftë ndërmjet Malit të Zi dhe Turqisë. Malazezët,

nën komanden e serdarit të Vasoviqit, Vulo Radoviqit, në shkurt të vitit 1862, sulmuan postën kufitare në

Vraninë, duke bërë mizori e djegur me dhjetëra shtëpi shqiptare. Ndërkaqë në maj të vitit 1862 sulmoi Hotin

dhe Grudën.

Serbia dhe Greqia se bashku tentojnë të organizojnë një kryengritje kundër Perandorisë me qëllim

të rregullimit të interesave të tyre në Gadishullin Ballkanik. Lidhur më këto interesa Greqia dhe Serbia, më

26 gusht 1867, në Voeslau ( Austro-Hungari) nënshkruan Traktat Aleance ndërmjet Greqisë dhe Sërbisë.

Për të zbatua sa më mirë Traktatin e përmendur më 28.02.1868 në Athinë, u nënshkrua një konventë

ushtarake e msheftë greko-serbe, e cila do t’i bashkangjitet Traktatit të Voslaut. Më këtë marrëveshje

parashikohej që Greqia të marrë një pjesë të Maqedonisë, ndërsa Serbia të marrë Kosovën dhe Shqipërinë

Veriore. Ishte ky Traktati i pare i cili parashikonte coptimin e trojeve Shqiptare.

Mali i Zi qysh më herët kishte përpiluar planet e veta ekspasioniste të shtrirjës territoriale në dëmë

të tokave shqipëtare. Plani grabitës i tyre parashikonte që, përveç të tjerave, të pushtojnë tokat në mes

liqenit të Shkodrës, lumit Buna dhe detit Adriatik, zaptimin e Tivarit dhe Ulqinit më qëllimin përfundimtar

zaptimin e Shkodrës, ëndërr shekullore e tyre. Pushtimi i këtyre territorëve shqiptare për Malazezët, përveç

efektit politik, kishte rëndësi të madhe ekonomike sepse sigurimi i tokave pjellore dhe dalja në det u

mundësonte atyre sigurimin e kafshatës së bukës, civilizimin e tyre dhe jetë më të mirë, pasi deri atëherë

jeta ekonomike në Mal të Zi ka qenë e mjerë. Më rëndësi janë tokat pjellore, ullinjtë, e mbi të gjitha ishte

deshira e flaktë për të dalë në bregdet, që së fundi të kemi kontakt me botën e civilizuar” thonte Bozho

Petroviqi188dhe se “ Mali i Zi gjithmonë ka menduar që të shlirohet nga shtërngimi i malëve të veta, që të

jetë në lidhje më të madhe me detin Adriatik”189 (Vetë Knjaz Nikolla, pas suksesëve në Hercegovinë, kishte

deklaruar “ Kamë vetëm edhe një deshirë, ta marrim Tivarin që Mali i Zi të fitone daljen në det. 190

Për të realizuar ekspasionizmin territorial, Malazezët, sëpari filluan përgaditjen për zaptimin e

Tivarit. Malazezët bombardonin mbrenda në kala, digjëshin e plaçkitnin shtëpi edhe jashtë kalasë përveç

se shtëpitë e të krishterëve i kursenin nga djegja dhe plaçkitja. Situata ishte tejet e vështirë por ushtria turke

nuk dorëzohej. Nga 600 shtëpi sa kishte në kala ky qytet i vogël, asnjëra nuk shpetoi, më se gjysma e tyre

u bënë shkrum e hi ndërsa të tjerat u shëndruan në gërmadha. Ushtrija turke dhe vullnetarët shqiptarë gati

2 muaj u rezistuan sulneve barbare malazeze dhe u detyruan të dorëzohe. Kjo ndodhi, më 10 janar 1878,

në ora dy pasdreke ndërsa dy batalione të ushtrisë malazeze, dy orë më pas hynë në kala.

Duke u nisur nga lakmia e madhe e malazezëve për tokat shqiptare dhe ëndërra e tyre shekullore që

të zaptoje sa më shumë troje shqiptare, 14 batalione të ushtrisë malazeze, nën udhëheqjen e Bozho

Petroviqit, por komandant i vërtetë ishte Pllamenci, vazhduan rrugën e vet drejt Krajës, Anës së Malit

qyteteve shqipëtare, Shkodrës dhe Ulqinit.

187Po aty 188 Novak Razhnjatoviq,, Crna Gora i Sanstefanski mir, istorijski zapisi br.3-4, Titograd 1976 189Glas Crnogoraca nr 24, 14 qersh 1880. 190Riza Rexha, Ulqini në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Ulqin 1998, Simo Popoviq , Memoari Beograd 1995, Novak Razhnjatoviq,, Crna Gora i Sanstefanski mir, istorijski zapisi br.3-4, Titograd 1976

259

Vullnetarët ulqinakë të cilëve u prinin Mehmet Beci, Asllan Begu Resulbegu dhe Haxhi Bet Gjyli

vendosen të mos dorzohen dhe të luftojnë deri në vdekje vetëm e vetëm që shkjaut mos t’i lëshojnë asnjë

pllëmbë tokë shqiptare. Vullnetarët ulqinakë të cilëve u prinin Mehmet Beci, Asllan Begu Resulbegu dhe

Haxhi bet Gjyli vendosen të mos dorzohen dhe të luftojnë deri në vdekje vetëm e vetëm që shkjaut mos t’i

lëshojnë asnjë pllëmbë tokë. Edhe ushtria malazeze pësoi humbje të konsideruranë këtë betejë, sipas

burimeve të tyre kishte 70 ushtarë të vrarë e 110 të plagosur. Pas një mbrojtje të fortë e pas shumë viktimave

Ulqini më 19 janar 1878, për herë të parë zaptohet nga ushtria malazeze.

Mali i Zi më parë pas sulmeve të njëpasnjishme kishte zaptuar Trieshin dhe Kojën e Kuçit.

Kështu në kuadër të Mali i Zi, më popullsi sllave, u përfshin edhe shqiptarët, musliman e katolik, të Trieshit,

Kojës, Podgoricës e Zhabjakut, Tivarit dhe një pjesë të Krajës deri në afërsi të Ostrosit, të cilët nuk i priste

tjetër përveç tentimit malazezë që ato sa më parë të sllavizohen

Eksposionizmi i Malit të Zi ndaj tokave shqiptare dhe sukseset e ushtisë ruse në territorin osman e

shtyu Perandorinë Osmane të hynte në bisedime me Rusinë për arritjen e paqës. Në këto rrethana Turqia, e

imponuar edhe nga Rusia, ishte e detyruar që të pranoje nënshkrimin e armëpushimit i cili përfundimishtë

u arritë më 31 janar 1878, në Edrene (Andrijanopojë).

Pas nënshkrimit të armëpushimit e me qëllim që tu jepet fund konflikteve të përhershme midis

Turqisë dhe Malit të Zi, disa kilometra largë Stambollit, në Shën Stefan, më 3 mars 1878, u nënshkrua

Marrëveshje e Paqës e cila njihet si Traktati i Shën Stefanit 191.

Fatkeqësisht Traktati i Shen Stefanit nuk e trajtoi fare çështjen shqipëtare sepse për Rusin, Shqipëria

dhe çështja shqiptare në përgjithësi nuk ishin subjekt i të drejtave politike dhe as administrative ndërsa sipas

këtij traktati Porta e Lartë e njeh një herë e përgjithmon pavarësin e principatës së Malit të Zi, Serbisë,

Rumunusë dhe Bullgaria formohet si principatë autonome, tributare, më një qeveri të krishterë dhe më një

milici kombëtare.

Megjithate, me vendimet e Traktatit të Shën Stefanit ishin të paknaqyr edhe Fuqitë e Mëdha

Evropiane të cilat për këte arsye vëndosen të mbajnë një kongresë të veçantë ku do të korigjoheshin

gabimet e këtij Traktati.Kongresi, nën kryesimin e Bismarkut, u mbajt në Berlin dhe zgjati nga 13

qershori deri më13 korrik të vitit 1878.

KONGRESI I BERLINIT DHE LUFTRAT BALLKANIKE

Për shqiptarët edhe vendimet e Kongresit të Berlinit ishin të padrejta dhe të papranueshme, meqenëse

sipas vendimeve të tij Malit të Zi duhej t’i bashkangjiten vendet shqiptare si Tivari, Kraja përendimore

Hoti, Gruda, Plava dhe Gucia, ndërkaq Ulqini i kthehej Turqisë (Shqiperisë).

Fillimisht Plava dhe Gucia e pastaj Hoti dhe Gruda e kundërshtuan me forcë aneksimin e këtyre

trojeve shqiptare nga Mali i Zi kështu që Fuqitë e Mëdha se bashku me Perandorinë Osmane, me qellim të

realizimit të vendimeve të Kongresit të Berlinit, u detyruan të kompenzojnë Malin e Zi, përseri, me toka

shqiptare, këtë herë u flijua Ulqini i cili definivisht, pas një rezistence të fortë të vullnetarëve shqiptarë e

tentative për të mbrojtur Ulqinin nga zaptimi sllav, më 26 nëntor 1880, ra nën sundimin e Malit të Zi.

Përkundër se Fuqitë e Mëdha, Malit të Zi i njohtën pavarësinë dhe zgjerimin e madh territorial, lakmija

malazeze për trojet shqiptare nuk kishte të ndalur. Kështu Mali i Zi konsiderohet se i pari, më 8 tetor ( 26

shtator), sulmoi Turqinë (Shqipërinë) dhe kështu filloi Lufta e Parë Ballkanike dhe njëkohësisht invazioni

malazez ndaj tokave shqiptare.

Në mbarim të Luftrave Ballkanike dhe me bekimin e Konferencës së Londrës (1913) e më pas Paqës

së Parisit ( 1918) nën sundimin e Malit të Zi ranë edhe Ana e Malit, Kraja Lindore, Tuzi, Hoti, Gruda dhe

Plava e Gucia.

Shqiptarë nuk u pajtuan më me okupimin e tokave të tyre nga një shtet sllav me të cilin nuk kishin

asgjë të përbashkët, as historinë, asë gjuhën, as kulturë të ngjajshme madje edhe të bërit ekonomi ishin të

ndryshme. Kundërshtimi i shqiptarëve, myslimanë e katolikë, kundër zaptimit të tokave shqiptare nga Mali

191 Jusuf Buxhovi,Jusuf, Kongresi i Berlinit dhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Prishtinë, 2012

260

i Zi u manifestua, fillimisht, me pjesëmarrjen e tyre në luftë në anën e Turqisë kundër Malit të Zi, jo për të

mbrojtur Turqinë por për të mbrojtur tokat e tyre shekullore nga agresoret e ri sllav, e më vonë edhe me

proteste e peticione të ndryshme të cilat fatkeqësisht mbetën në sitaret e Fuqive të Mëdha.

Edith Durham, kjo mike e shqitarëve, duke vrejtur padrejtësitë e Kongresit të Berlinit ndaj

shqiptarëve kishte cekur: “ Për fat të keq Mali i Zi u shpërblye më tepër më toka shqiptare.Kjo ish një

padrejtësi e madhe. Shqiptarët kishin luftuar për kombësin e tyre aq burrërisht sa edhe Malazezët dhe kurrë

se kishin humbur autonomin e tyre lokale. Luftuan më rreptësi dhe i ndaluan Malazezët të pushtonin Plavën,

Gucinë dhe Tuzin. Atëherë fuqitë kërkuan që ta zgjedhnin ndryshe këtë çeshtje duke bërë një vepër

padrejtësie edhe më të madhe. Mr. Gladstoni, megjithëse njihte fare pak kishën Orthodokse , kish një

simpati të jashtëzakonshme për te. Duke iu mbushur mëndja me iden e gabuar se çdo musliman isht turk ,

ay u bë i mendimit që t’i jipej Malit të Zi qyteti thjesht shqiptar i Ulqinit në vend të tre të parëve. Ky ish

një vendim tepër i padrejtë dhe mizor.Ulqini, edhe në ditët e mbretërve Serbë kish patur autonomin e tij,

dhe një kohë shtypte para të tija. Gjithë udhëtarët e kohëve të para shenojnë se atje flitej shqipja. Malëzezët

jo vetëm që se merrnin dot por as u përkiste t’a merrnin.Vetëm një demonstratë detare e Fuqivë të mëdha i

detyroi Shqiptarët t’a dorëzonin – një nga veprat kërcenonjëse nga më të shemtuarat që kanë njohur gjerë

në atë kohë Fuqitë e Mëdha

Situata në trojet shqiptare tash më të okupuara nga Mali i Zi ishte e trazuar.

Gjatë luftës ballkanike, në territoret e banuara me shqiptar, ushtria dhe grupe civile të

armatosura të Malit të Zi dhe Serbisë i aplikuan të gjitha mjetet e terrorit duke filluar që nga maltretimet

fiziko-psiqike, vrasjet individuale dhe në grup, plaçkitjet, djegjet e shtëpiave, rrënimi i objekteve fetare deri

të më e keqa konvertimi në fe dhe komb tjetër që padyshim, përveç vuajtjes fizike shkakton edhe vuajtje të

rënda shpirtrore. Siç dihet më së tepërmi me të gjitha këto të këqija u përballua popullata e krahinës së

Plavës dhe Gucisë.

Duke analizuar situatën në vendet e banuara me shqiptarë Komisioni Ndërkombëtar për krimet e

kryera në luftrat ballkanike, kishte konstatuar: “ Shtëpitë dhe fshatra të tëra u shëndrruan në hi, popullsia e

pafajshme dhe e paarmatosur masovikisht janë masakruar, aktet të pabesueshme të dhunës, plaçkitje dhe

brutaliteti i çdo lloji – janë mjete të cilat i ka përdorur dhe ende po i përdor ushtria serbe dhe malazeze, me

qëllim të ndërrimit të plotë të karakterit etnik të rajoneve të banuara ekskluzivisht me shqiptarë. Duke kryer

krimet e përmendura mbi popullin shqiptarë politika serbe e kohës mendonte që në këtë mënyre duke bërë

“ pastrimin etnike të tërritorëve” do të manipuloje me shënimet statistikore dhe kjo do tu ndihmoje atyre në

çështjen e kërkesave serbe që do të parashtrohen në Konferencat e Paqës që po pasonin dhe do të kenë

ndikim direkt në punën e Komisionit Ndërkombëtar për kufijtë. Siç ceket edhe në raportin e Komisionit

Ndërkombëtar për krimet e ushtrisë serbe në luftrat ballkanike, krimet nuk janë vepër e vetëm disa

përsonave, ato janë pjesë përbërse e politikës “ kombëtare”.

Edith Durham, kjo mike e shqitarëve, duke vrejtur padrejtësitë e Kongresit të Berlinit ndaj

shqiptarëve kishte cekur: “ Për fat të keq Mali i Zi u shpërblye më tepër më toka shqiptare.Kjo ish një

padrejtësi e madhe. Shqiptarët kishin luftuar për kombësin e tyre aq burrërisht sa edhe Malazezët dhe kurrë

se kishin humbur autonomin e tyre lokale. Luftuan më rreptësi dhe i ndaluan Malazezët të pushtonin Plavën,

Gucinë dhe Tuzin. Atëherë fuqitë kërkuan që ta zgjedhnin ndryshe këtë çeshtje duke bërë një vepër

padrejtësie edhe më të madhe. Mr. Gladstoni, megjithëse njihte fare pak kishën Orthodokse , kish një

simpati të jashtëzakonshme për te. Duke iu mbushur mëndja me iden e gabuar se çdo musliman isht turk ,

ay u bë i mendimit që t’i jipej Malit të Zi qyteti thjesht shqiptar i Ulqinit në vend të tre të parëve. Ky ish

një vendim tepër i padrejtë dhe mizor.Ulqini, edhe në ditët e mbretërve Serbë kish patur autonomin e tij,

dhe një kohë shtypte para të tija. Gjithë udhëtarët e kohëve të para shenojnë se atje flitej shqipja. Malëzezët

jo vetëm që se merrnin dot por as u përkiste t’a merrnin.Vetëm një demonstratë detare e Fuqivë të mëdha i

detyroi Shqiptarët t’a dorëzonin – një nga veprat kërcenonjëse nga më të shemtuarat që kanë njohur gjerë

në atë kohë Fuqitë e Mëdha

Krajl Nikolla , menjëherë pas përfundimit të Luftrave Ballkanike,më 8 nëntor 1913, iu drejtua

popullit të vetë, me ç’rast proklamon bashkimin e të gjitha krahinave të okupuara në kufijtë që janë caktuar

261

me Mbretërin e Serbisë, sipas kontratës të nënshkuar në Beograd, me Shqipërinë sipas Konferencës së

Ambasadorëve në Londër dhe me Bosnën dhe Hercegovinën sipas kufijëve të deritanishëm.

Kështu, më Proklamatën për aneksimin e vendeve të okupuara, të banuara krejtësisht me shqiptarë

formalisht shqiptarët u bënë nënshtetas malazez. Po themi në mënyrë formale, pasi Proklamata për

aneksimin e trojeve shqiptare nuk u zyrtarizua asnjë herë sipas kushtetutës në fuqi të Malit të Zi, e cila në

nenin 73 të sajë parashikon:” As një Ligj nuk mund të nxiret, të abrogohet, të përshtatet ose në mënyrë

obligative të interpretohet pa pëlqimin e Kuvendit Popullor” çka do thotë se Krajli nuk e dërgoi

Proklamatën për aneksimin e trojëve shqiptare për marrjen e pëlqimit në Kuvendin Popullor. Thënë thjeshtë

Kuvendi Popullor nuk pruri asnjë vendim apo akt me të cilin edhe juridikisht territoret shqiptare do të

bëhën pjesë e territorit dhe jurisdikcionit malazezë. Edhe zgjedhjet parlamentare në Mbretërinë e Malit të

Zi të mbajtura më 29 dhjetor 1913 ( 11 janar 1914), pra atëherë kur kishin përfunduar luftrat ballkanike dhe

pas shpalljes së Proklamatës, u mbajtën dhe deputetët u zgjodhën vetëm në pjesën e vjetër të Malit të Zi,

sigurisht, pasi nuk kishte bazë juridike .

Shqiptarët vazhdonin të kundërshtonin aneksimin e trojeve të tyre etnike nga Mali i Zi. Banorët e

Krajës dhe Anës së Malit iu drejtuan konsullatave të Fuqive të Mëdha në Shkodër me peticion me të cilin

protestonin për okupimin e këtyre territorëve nga Mali i Zi dhe kërkonin që t’i bashkangjiten Shqipërisë.

Në memorandumin e bërë në emër të 23 katundeve të Anës së Malit, derguar autoritetëve të Europës dhe

Austro-Hungarisë,192 ndër të tjera thuhej:

“ këto vende i kanë kënë të shenjueme Malit të Zi. Mbasi katundet t’ona janë të gjitha krejt shqyptare,

pa asnji malazias, lutëna që këta 23 copë katunde mos të keputen prej te dashtunit atdheut t’on Shqypnies

prej se ciles nuk duem kurrsesi të ndahem”

Dy muaj para mbajtjes së Konferencës së Paqës në Paris, më 18 nëntor 1918, u mblodhën në Shkodër,

burrat e fiseve të Hotit e Grudës, iu drejtuam Mbretërisë së Bashkuar, Francës e Italisë, me kërkesë që të

iu mundësohet bashkimi me Shqipërinë, ku ishin edhe më parë.

MBRETËRIJA SKS DHE E JUGOSLLAVISË

Fundi i Luftës së Parë Botërore, Malin e Zi e gjeti të okupuar nga forcat aleate të Francës, Anglisë, Italisë,

Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Serbisë. Në vendet ku jetonin shqiptarët në Mal të Zi, trupat italiane

ishin vendosur në Ulqin e Tivar, ku kishte edhe trupa franceze, trupat amerikane në Podgoricë, ndërsa trupat

serbe ishin vëndosur në mbrendi të Malit të Zi (edhe në Plavë e Guci) dhe për nga numri ishin forcat më të

shumta okupuese.Trupat okupuese aleate qendruan në territorin e Malit të Zi deri në qershor të vitit 1920

(Italijanet).

Tani më Serbija kishte proklamuar idenë për një shtet të përbashkët të slloveneve të jugut. Qeveria e

Serbisë, në mbledhjen e mbajtur më 15 tetor 1918, formoi Këshillin për çështje politike në Mal të Zi, i cili,

pasi trupat serbe hynë në Mal të Zi, mënjëherë filloi punën për bashkimin e këtyre dy shtetëve.

Në lidhje me bashkimin e këtyre dy shteteve çdo gjë përfundoi me Konstituimin e Kuvendit të

Madh të Podgoricës më 26 nëntor 1918, I cili me votim me thirje, ndër të tjera vëndosi që Mali i Zi të

bashkohet me vllezërit serb në një shtet të vetëm nën dinastinë e Karagjorgjeviqit, dhe në një bashkim i tillë

të hyjë në atdheun e përbashkët të popullit tonë treemëror, Serb, Kroat e Sllovenë

Duhet theksuar se në vendet e banuara me shqiptarë, në kapetaninë e Ulqinit, Krajës dhe Bunës

(Katërkollë) mbledhjet dhe zgjedhjet për Kuvendin e Podgoricës nuk janë mbajtur, ndërsa komisioneret e

zgjedhur në rrethin e Plavës dhe Gucisë nuk kanë marrë pjesë në mbledhjet e përgjithshme të komisionerëve

të mbajtur në Andrijevicë.

Sipas këtij vendimi shtetësija, ndërkombtarisht e pranuar e Malit të Zi, anulohet dhe territori i tij, me

veprim unitarist, u bashkue territorit të n jë shteti tjetër – Serbisë dhe populli malazez u inkorporua në

popullin serb Duhet theksuar se me krijimin e Mbretërisë Serbo-Kroate–Sllovene, gati gjysma e popullsisë

shqiptare mbeti në këte Mbretëri.

192 Eqrem Zenelaj, Diplomacia e Ismail Kemal Bej Vlorës, rivalitetet e brendshme në Shqipëri dhe rruga

e pavarësisë 1912-1913

262

Sidoqoftë, okupuesi i ri i tokave shqiptare, Mali i Zi,sipas dispozitave të vendimeve të Kongresit të

Berlinit u detyrua nga Fuqitë e Mëdha, që të rrespektoje liritë dhe të drejtat civile dhe politike të të gjithë

qytetarëve dhe se përkatësia kombëtare dhe fetare nuk mund të ishte pengesë e realizimit të tyre. Nisur nga

ky fakt Mali i Zi ka qenë i obliguar që të rrespektoj të drejtat dhe liritë civile dhe politike të qytetarëve si

individ dhe kolektivitet, por fatkeqësisht Kontrata e Berlinit nuk parashikonte sanksione në rast të

mosrealizimit të tyre, çka do thotë se nuk u përcaktua mekanizmi i realizimit, nivelit dhe kualitetit të

drejtave dhe lirive të qytetareve për qytetaret e aneksuar, konkretisht për shqiptarët.

Ndaj kombësisë shqiptare në përgjithësi e shqiptarëve në Mal të Zi në veçanti, në Mbretërinë

Jugosllave terrori ndaj tyre ishte i përditësuar i cili shprehej përmes burgosjeve, maltretimeve psikologjike

dhe fizike madje edhe vrasjeve. Ajo ishte burg i vërtetë jo vetëm për shqiptarët por edhe për pakicat tjera

kombëtare. Shqiptarët nuk gëzonin as të drejtat minimale kombëtare si të drejtën e shkollimit në gjuhën

amtare, të drejtën e përdorimit të gjuhës shqipe në jetën publike, të drejtën e zhvillimit të kulturës kombëtare

e të individualitetit kombëtar, veprimtarisë botuese në gjuhën e vet, përdorimin e simboleve kombëtare etj.,

mungesa e të cilave i çoj shqiptarët drejt rrugës së asimilimit.

Në të gjitha periudhat te sundimit të të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene ose Jugosllave pozita kushtetuese

juridike e shqiptarëve në Mal të Zi ishte e njëjtë me pozitën e shqiptarëve në trojet tjera shqiptare. Kjo

periudhë karakterizohet me shkeljen e të drejtave dhe lirive qytetare civile dhe politike, me qëllimin

përfundimtar të pushtetit: shkombtarizimi dhe asimilimi i shqiptarëve në tërësi.

Në Mbretërinë Serbe, Kroate dhe Sllovene, viset e banuara me shqiptarë në Mal të Zi,si edhe në

Mbretërinë e Malit të Zi, edhe përkundër resurseve natyrore dhe mundësisë për zhvillim më të shpejtë

ekonomik, si pasojë e politikës së padrejtë të qeverisë shtetërore, bënin pjesë në viset më të prapambetura

të vendit nga pikëpamja ekonomike. Në të vërtetë në situate të ngjajshme ishin edhe të gjitha viset tjera të

banuara me shumicë shqiptare si në Kosovë, Maqedonin Perëndimore, dhe Luginën e Preshevës. Në qytetet

e trojeve shqiptare, në kohën e Mbretërisë SKS, forma kryesore e ekonomizimit ishte tregëtija dhe zejtarija,

madje një pjesë e mirë e popullsisë qytetare merrej me bujqësi, industria ishte në zanafillën e saj kështu që

mbizotëronte tipi i ekonomisë natyrale, ndonëse kishte kushte të favorshme natyrale e demografike, për 705

Duke analizuar pozitën e shqiptarëve në Mal të Zi, qoftë në Mbretërinë e Malit të Zi apo të Mbretërisë

Serbo-kroate-sllovene dhe asaj të Jugosllavisë mund të konstatojmë disa veçori.

Pushtimet e para të trojeve shqiptare nga malazezët u bënë në mënyrë të dhunshme pa pëlqimin e

tyre, duke përdorur format më brutale të okupimit: vrasjet individuale dhe kolektive, djegjen e shtëpijave

dhe fshatrave të tëra, me arsyetim para opinionit ndërkombëtar se po kryenin çlirimin e tyre , kështu vendet

e okupuara i pagëzonin ― vendet e reja të çliruara‖ (novooslobogjeni krajevi). Duhet përmendur se në disa

raste, historiografia malazeze , vendet e okupuara i konsideronte si ― vende e reja të bashkangjitura‖ (novo

pripojeni krajevi) ose ― vende të reja të fituara‖ (novo dobijeni krajevi), por në asnjë rast nuk konstatohet

se të gjitha ato veprime ishin kryer me dhunë e pa asnjë bazë historiko-juridike.

Menjëherë pas okupimit të vendeve shqiptare përdorimi i gjuhës së popullatës së bashkangjitur‖ në

vendet publike (administratë, gjyqësi, shkolla) jo vetëm që nuk u lejua por edhe u ndalua, veprime të cilat

bënë që shqiptarët t‘i lëshojnë trojet dhe shtëpitë e tyre stërgjyshore.

Në kryengritjen e shqiptarëve të Malësisë të vitit 1910-1911, Mali i Zi synonte të jetë i paanshëm dhe sa

më objektiv. Mirëpo, të gjitha veprimet e më vonshme tregojnë se planet dhe qëllimi kryesor i Malit të Zi

ishte zaptimi i Shkodrës dhe fushave pjellore rreth liqenit të lumit Buna.

Gjatë luftrave ballkanike, përveç aktit të okupimimit me force e pa pëlqimin e tyre shqiptarët u

ballafaquan me keqperdorimet dhe torturat të papara deri atëherë. Çarmatimi dhe kryqëzimi i shqiptarëve

u vu në shërbim të krimeve dhe shpërnguljes së tyre me qëllimin përfundimtar pastrimin e trojeve etnike

shqiptare e në formën më të butë asimilimin e tyre. Çarmatimi i shqiptarëve në Mal të Zi, si në kohën e

Mbretërisë së Malit të Zi (pas përfundimit të Luftrave Ballkanika) e po ashtu edhe gjatë Mbretërisë Serbo-

Kroate dhe Sllovene, nën preteksin se ―i tërë populli ishte i armatosur‖ paraqet formën më të mire për

arsyetimin e dhunës ndaj tyre, por ―kryqëzimi‖ nuk kishte preteks e as arsyetim përveç tentimit të çthurjes

së shqiptarëve nga ndjenjat kombëtare e fetare. Reagimi i mundshëm i shqiptarëve ishte: shpërngulja ose

dalja në mal. Në të vërtetë Krajl Nikolla për të hulumtuar ―keqpërdorimet‖ formoi komisione të ndryshme,

263

por pasi pasojat ishin të rënda. Nuk qëndron fakti se Krajli nuk dinte për keqpërdorimet dhe masakrat ndaj

shqiptarëve, dhe se për këtë arsye ngriti komisionet e hetimit, por është e qartë se veprimet jo njërzore ndaj

shqiptarëve kishin mbërritë në veshin e ndërkombëtarëve dhe nga frika e komprimentimit të ― emrit

malazez‖ ngriti komision e hetimeve, por si do të shihet më vonë rrezulltatet e hetimit nuk ndikuan në

ndërrimin e politikës malazeze ndaj shqiptarëve dhe as përmirësimit të gjëndjes politiko-juridike të tyre.

Mendimi se okupimi i vendeve të Shqipërisë Veriore gjatë Luftës së Parë Ballkanike është në

funkcion të çlirimit të atyre territoreve nga Perandoria Osmane, okupues shumëvjeçar i tokave shqiptare,

dhe zhvillimit më të shpejt ekonomik dhe politik të tyre është i pabazuar në fakte, i pa arsyshëm dhe i

papranueshëm. Nëse do të ishte në të mire të shqiptarëve, atëherë lind pyetja përse ushtria malazeze edhe

pas okupimit të viseve shqiptare vazhdoi me terror të paparë, deri atëherë bile edhe në mënyrë më arragante

se gjatë diteve të luftës. Djegja e fshatrave të tëra, çarmatimi dhe kryqëzimi apo konvertimi në fenë

pravosllave, duke iu ndërruar dhe emrat, nën masat e dhunës, nga njëra anë, dhe si pasojë shpërngulja e

shqiptarëve dhe boshatisja e fshatrave, arratisja në mal me qëllim shpetimi nga dhunimet malazeze, nga ana

tjetër, tregojnë qartë synimet dhe qëllimet e Malit të Zi. Nëse Mali i Zi i okupoi dhe i aneksoi për të mirën

e tyre, atëherë shtrohet pyetja pse në asnjë periudhë kohore të qenies së territoreve shqiptare nën sundimin

e malazezëve nuk u trajtuan realisht të drejtat qytetaro-civile dhe politike të tyre.Pse nuk hapi shkolla në

gjuhën shqipe, pse nuk u përfaqësuan realisht në organet administrative, ligjëvënse, gjyqësore e ekzekutive,

pse trojet shqiptare mbetën ekonomikisht më të pazhvilluarat përkundër pozitës dhe kushteve më të

favorshme natyrore për zhvillim më të mirë ekonomik. Përgjigja është e thjeshtë dhe nëpër mes të këtij

punimi është arsyetuar: ― Mbaji në vuajtje për t‘i sunduar më lehtë‖.

Për këto fakte histografija malazeze deri me ditët e sotme ka heshtur madje ka tëntuar që të gjitha

veprimet malazeze ndaj shqiptare t‘i arsyetojë si qëllim mire e në favor të çlirimit të shqiptarëve nga kthetrat

e zaptuesit shumëvjeçar, Turqisë, ani se i futën nën kthetrat e veta, por gjendja, as politike e as socialo-

ekonomike e shqiptarëve në Mal të Zi, për periudhën e përmendurr – afër 65 vite, nuk ndryshoi në të mirën

e tyre, përkundrazi ajo përkeqësohej nga viti në vit.

Nisur nga të gjitha të dhënat dhe faktet historike me të cilat disponojmë mund të thuhet lirishtë se zaptimi

i territoreve të Shqipërisë Veriore, gjegjësisht vendbanimeve ku sot jetojnë shqiptarët në Mal të Zi, s‘kishte

elemente të luftës së drejtë çlirimtare që do të arsyetonte aneksimin nga ana e Malit të Zi, përkundrazi në

mënyrë të faktuar mund të thuhet se qëllimi i vetëm i Malit të Zi ishte okupimi dhe aneksimi e jo çlirimit.

Bazuar në të gjitha dokumentat dhe korospondencën e kohës, historiografinë malazeze dhe shqiptare,

në mënyrë retrospektive po ceki vetëm disa nga veprimet dhe mosveprimet e shtetit malazez ( duke lënë pa

numruar veprimet individuale) që patën pasoja në realizimin e të drejtave dhe lirive personale, civilo-

politike dhe socialo ekonomike e të cilat patën ndikim serioz në jetën dhe pozitën kushtetuese juridike të

shqiptarëve në Mal të Zi.

- Ndalimi i mësimit në gjuhën shqipe,si e drejtë themelore e se cilit për arsimin, pati si pasojë ngecjen në

zhvillimin e të gjitha sferave të jetës dhe si rrjedhojë ato mbetën populli më i pa arsimuar dhe i vendosi ata

në pozita jo të barabarta juridike me shtetasit tjerë malazez;

- Mosmundësimi i shprehjes së lirë me gojë, shkrim dhe shtyp në gjuhën amtare pa pasur frikën e një

dënimi, si e drejtë themelore të shprehjes se mendimit të lirë, është atak themelor në ndjenjat kombëtare të

sëcilës pakicë kombëtare, në rastin konkret shqiptare;

- Princi i Malit të Zi i ngarkoi shqiptarët me tatimet për shkollat, edhe pse nxënësit shqiptarë nuk i ndiqnin

shkollat serbe, pra shqiptarët në krahasim me malazezët paguanin taksën e shkollës dy herë, edhe për

mejtepet e tyre edhe për shkollat serbe. Kjo i përkeqësonte edhe më shumë kushtet ekonomike edhe ashtu

shumë të rënduara. Barrë më e rëndë ekonomike ishte vendosja e pagesës së shërbimit ushtarak e njuhur si

“ nizamija” pra shqiptarët u detyruan të blejnë shërbimin ushtarak nga Princi.Ishte kjo edhe një barrë fiskale

më shumë për shqiptarët të cilët edhe në sferën e obligimeve financiare ndaj shtetit i bëri të pabarabartë me

malazezët:

264

-Ndërhyrja në jetën private ishte e shpeshtë, kërcenuese dhe dënuese. Me ligj të veçantë pushteti malazez

ndaloi varrosjen e qytetarëve të vdekur pa kaluar 24 orë, ndalim i cili ishte në kundërshtim të plotë me

normat fetare dhe tradicionale të popullsisë myslimane. Kjo normë e pazakontë fyese i iritoi dhe brengosi

shumë shqiptarët mysliman dhe ndikoi që një numër i tyre të shpërngulën në mesin e të cilëve ishte edhe

prijsi fetar Myftiu, i cili i ofenduar iku nga Mali i Zi në Stambollë dhe nuk u kthye kurr më. Myslimanet në

Ulqin u detyruan nga shteti të ngriten në këmbë me rastin e kalimit të përcjellsëve të kufomës malazeze dhe

t’i mbyllnin dyert e dyqaneve (për xhenazet myslimane shteti nuk i detyronte). Ulqinaket e kishin patur

zakon në varreza të jepnin ushqim, sidomos për fukarenjtë, por shteti me urdhëresë të veçantë e ndaloi këtë

adet tradicioanal, madje dënoheshin ato qe e thyenin urdhëresën. (DACG, MUD 1898, dok. 1242, MUD

1902, dok. 27) Fillimisht, shteti i ndaloi të punonin puntorit private të myslimanëve të dieleve, veprim i cili

i bëri të pabarabartë me malazeztë, pasi myslimanët nuk punonin as të premteve dhe kështu u përkeqësua

gjendja e tyre ekonomike. Këto veprime përveç se shqiptarët i vunë në pozita juridike të pabarabarta me

shtetasit tjerë, ndikuan edhe në shpërnguljen e tyre nga trojet e veta stërgjyshore;

- Detyrimi i myslimanëve dhe katolikëve shqiptarë për bartjen e kapicave malazeze, si në Ulqin, Tivar

(DACG, MUD 1879, dok. 188, 189, 866) , Plavë e Guci, e cenon rënd denjitetin njerzor dhe nuk ishte tjetër

veçse mënyrë për t’i bërë shqiptarët të shpërngulën e t’i lirojnë tokat për ardhacakët malazez;

- Çarmatimi dhe kryqëzimi i shqiptarëve në fenë pravosllave, për ka qëllimi dy veprime të pandara nga njëri

tjetri, paraqet aktin më të ultë shtetëror, nënçmimin dhe nënvlerësimin më flagrant të lirive dhe të drejtave

themelore të njeriut dhe qytetarit. Këto veprime, të cilat më vonë u ndaluan nga Krajl Nikolla, u bënë me

dijenin e plotë të shtetit dhe ishin në funkcion të projektit shtetëror për shpërnguljen e shqiptareve për

qëllimin përfundimtar asimilimin e tyre. Edhe pse ndërhyri dhe i ndaloi veprimet e mëtejshme Krajl Nikolla

nuk mund të lirohet nga përgjegjësija për këto veprime, pasi Cetinja zyrtare rregullisht njoftohej për çdo

rast të “kërkesës vullnetare” për të kaluar në fenë pravosllave, madje shteti paguante edhe shpenzimet e

nevojshme për konvertim. Se fundi si është e mundur që shteti mos të ketë përgjegjësi për veprimet e

organeve shtetërore si atyre administrative ashtu edhe policore, ushtarake dhe gjyqësore;

- Plaçkitjet, vrasjet personale dhe në grupe e qindra e mijëra pleqëve, grave e fëmijëve shqiptarë, shpesh

edhe pa gjyq, për arsye të shprehjes së mendimit të tyre ose mosbindjeve të urdhëresave të paligjshme të

pushtetarëve jo profesional e të koruptuar, për ka përmasat dhe kohëzgjatja, përmbajnë në vehte elementet

e gjenocidit ndaj popullit shqiptarë sidomos në periudhën e luftrave ballkanike dhe në fazë e parë të

Mbretërisë SKS – 1918-1927;

265

- Punësimi i shumë pak ose aspak i shqiptarëve në administratën shtetërore dhe punët tjera publike

(shqiptarët nuk u punësuan as si korijera dhe as puntor fizik as në organet e administratës publike dhe as të

institucioneve si posta, banka, porte etj) ngadalsoi integrimin e tyre në jetën shoqërore dhe është shprehje

e mosbesimit ndaj shqiptarëve nga njëra anë, ndërsa nga ana tjetër është veprim i shkeljes së të drejtave për

punësim të secilit qytetar, mosveprim ky i cili i vuri në pozita të pabarabarta juridike me shtetasit tjerë dhe

nxitës i shpërnguljeve të shqiptarëve;

- Në vitet e para të okupimit, princi i Malit të Zi, në Krajë, Shestan dhe Trieshë për kapetan , si bartës i

pushtetit lokal, emëroi shqiptarë vendas, ndërsa në vendet tjera si në Podgoricë, Tivar dhe Ulqin, i banuar

100 % me shqiptarë, e pastaj në Plavë e Guci për kapetan emëroi vetëm malazezët. Edhe në Krajë e Shestan,

në vitin 1910, kur Mali i Zi po përgaditej të okupoje territore të reja shqiptare, i hoqi shqiptarët dhe në vend

të tyre emëroi malazezët, mbase ato ishin të besueshmit e tyre. Ky veprim ishte hap mbrapa dhe mohim i

të drejtave dhe lirive të shqiptarëve në punësim në organet dhe institucionet publike nga njëra anë dhe nga

ana tjetër shprehje e mosmirënjohjes, mosbesimit, rrespektit dhe denjitetit njerëzor të shqiptarëve që i bënë

ato, po ashtu, të mos kenë besim të shteti dhe vet Mbreti;

- Ndërrimi i mbiemrave duke u shtuar mbrapashtesën sllave “iq” apo “ viq” dhe ndërrimi i emërtimeve të

vendbanimeve paraqet shkelje flagrante të drejtës personale të së cilit për tu deklaruar ashtu si e ndien

vehten dhe sulm mbi integritetin e njeriut të lirë. Në të vërtetë pushtetit malazez ndërrimi i mbiemrave dhe

vendbanimeve nuk u shërbeu tjetër veçse me veprim të tillë deshtën të fusin frikën të shqiptarët për të pasur

më lehtë t’i ç’thurnin ato nga çdo gjë që ishte shqiptare;

- Përfaqësimi i shqiptarëve në Kuvendin e Pincipatës malazeze në zgjedhjet e para, në Krajë e Shestan i

përgjigjej strukturës së popullsisë, ndërsa në vendet tjera, veçanarisht në Ulqin kjo nuk ndodhi. Në zgjedhjet

e më vonshme gjendja në këtë sferë u keqësua edhe më shumë. Sidomos në Mbretërinë SKS dhe ate

Jugosllave, përkundër se shteti kishte nënshkruar një “Kontratë për Mbrojtjen e Pakicave”, shqiptarëve në

Mal të Zi nuk iu mundësua bile as pjesëmarrja në zgjedhje e jo më të kenë mundësi të zgjedhin

përfaqësuesin e vet ( për të pasur të drejtë të bëhesh subjekt zgjedhor është dashur të keshë përkrahjen e më

së paku 80.000 zgjedhsëve në mbarë territorin e Jugosllavisë). Liritë politike janë shprehje dhe garanci e

ekzistencës aktive të njeriut në shoqëri për të jetuar në lartësinë e potencialit dhe kontributit të vet dhe kur

të shëndrohen në të drejta kolektive këto të drejta krijojnë besimin që të gjithë janë të barabartë para ligjit

dhe të lirë të shprehin pa frikë nga dënimi përkatësinë e etnicitetit të tyre me qëllim të zhvillimit arsimor-

kulturor dhe ekonomiko-social të të gjithë qytetarëve. Me ligjet diskriminuese dhe veprimet e pushtetarëve

në asnjë periudhë të sundimit serbo-malazez shqiptarëve nuk iu mundësua përfaqësimi adekuat i interesave

të tyre as ekonomike dhe as politike. Të drejtat politike shpeshherë nuk mund të ndahen nga të drejtat civile,

prandaj mund të thuhet se roli i shqiptarëve në këtë sferë të interesit ishte inferior dhe i parëndësishëm çka

e bëri poziten e tyre juridike të palakmueshme e të pabarabartë me shtetasit tjerë malazeze;

- Vendet e banuara me shqiptarë ishin vende me resurse natyrore më të pasura të cilat mundësonin një

zhvillim ekonomik më të shpejtë dhe mirëqenie sociale më të mirë. Ekspertet e vendit dhe të huaj kishin

konstatuar përparësit e Ulqinit dhe vendeve tjera shqiptare për mundësitë e zhvillimit ekonomik,

veçanarisht të turizmit. Në të njëjtën kohë ato kishin konstatuar se neglizhenca e shtetit dhe mos marrja e

masave për krijimin e kushteve për zhvillimin ekonomik të këtyre trojeve kishte karakter politik, pasi

arsyena tjerë nuk kishte. Sidoqoftë, përkundër pasurive natyrore të mëdhaja dhe përparësive ndaj territoreve

tjera, vendet e banuara me shqiptar në Mal të Zi mbetën vendet më të pazhvilluara ekonomikisht;

- Aneksimi i territoreve shqiptare nga Mali i Zi, sidomos në vitin 1912-1913, asnjëherë nuk u sanksionua

juridikisht dhe si i tillë nuk mund të ketë veprim juridik. Ç’është e vërteta Krajl Nikolla shpalli aneksimin

e trojeve shqiptare por atë nuk e çoi kurr në Parlament për tu zyrtarizuar edhe pse Kushtetuta e shtetit në

fuqi e obligonte. Në favor të këtij konstatimi shkon edhe fakti se zgjedhjet parlamentare që u mbajtën pas

shpalljes se aneksimit nuk u mbajtën në territoret e aneksuara me arsyetim se Ligji zgjedhor nuk i kishte

përfshirë ato territore, me fjalë të tjera pushteti malazez në krahinat shqiptare të Plavës e Gucisë, Hotit dhe

Grudës, Anës së Malit dhe Krajës nuk u legjitimua asnjëherë, çka do thotë se këto vende mbetën vetëm të

okupuara e të aneksuara në mënyrë joligjore, çka e bënë të qartë pozitën politiko-juridike të shqiptarëve në

Mal të Zi. Nëse këtij konstatimi i shtohet edhe fakti i vendimeve të padrejta dhe joligjore të Kuvendit të

266

Podgaricës, atëherë është krejtësisht e qartë se hyrja e shqiptarëve në Mbretërinë e tre vllëzërve sllav është

aqë i pa drejtë dhe i paligjshëm sa edhe humbja e subjektivitetit shtetëror malazez dhe bashkimi i tyre me

Serbinë në shtetin e përbashkët SKS.

- Përkundër se Kushtetutat e vitit 1905, 1921 dhe 1931, përmbanin kapituj të vëçantë për liritë dhe të drejtat

e njeriut dhe qytetarit, çka në kushte normale do të nënkuptonte se realizimi i tyre është i mbrojtur dhe i

garantuar nga shteti, shqiptarët në Mal të Zi kurr nuk i realzuan ato së paku në nivelin dhe kualitetin e

përcaktuar me kushtetutë dhe akte ndërkombëtare që kishin filluar të kenë ndikim, çka le të kuptojmë se

shëndrrimi i normës kushtutuese imperative në ato deklarative ka qenë në funksion të politikës afatgjate

hegjemoniste serbe me qëllim përfundimtar asimilimin e shqiptarëve.

Përfundimisht, është e qartë se shqiptarët në asnjë periudhë të sundimit serbo-malazez nuk i kanë gëzuar të

drejta civilo-politike të parapara me aktet e mbrendshme të shtetit e aq më pak konform standardeve

ndërkombëtare

Nga vështrimin im retrospektiv i të të drejtave dhe lirive të shqiptarëve në Mal të Zi në kuadër të

legjislacionit pozitiv shtetëror të kohës del qartë se pozita kushtetuese juridike e tyre ka qenë neglizhuese,

e pabarabartë dhe diskriminuese në krahasim me shtetasit tjerë në Mal të Zi.

PERIUDHE E JUGOSLLAVISË 1945 -1990

Shumica e shqiptarët në Mal të Zi, si edhe të gjithë shqiptarët në Mbretrinë e Jugosllavisë, në luftën

Nacionalçlirimtare u radhiten në krahë të aleancës fituese, e udhëhequr në këto troje, nga Partia Komuniste

e Jugosllavisë. Pa përfunduar mirë lufta e dytë botërore. Partia Komuniste e Jugosllavisë e muar kontrollin

mbi të gjitha segmentet e jetës shoqëroro-politike duke filluar procesin e indokrinimit të popullatës . Ajo

deshironte që vlerat e veta ideollogjike t’i paraqesë në atë mënyrë që ato të bëhën të pranishme për krejtë

popullatën e duke afirmuar “ dëshirën ndaj popullit, Luftës Nacionalçlirimtare, bashkim-vllaznimit

dhe luftën e sllaveve të jugut për liri” me qellim që të popullata në përgjithësi e të rinjët në veçanti të

mbjellë edukimin e të rinjëve në frymën e patriotizmit socialist, traditës të revolucionit popullor për

ndertimin e shtetit ku të gjithë do të ishin të barabartë pa dallim feje dhe kombësije.

Kjo doktrinë komuniste, nga njëra anë jepte shpresë se gjëndja e shqiptarëve do të përmirësohej, nga

ana tjetër që më ndarjet e para teritorijale dhe organizimin e pushtetit popullor,

Shqiptarët e patën të qartë se edhe në shtetin e ri me rregullim shtetëror komunist pozita e tyre politiko-

juridike nuk do të përmirësohej dukshëm.

Mali i Zi, sipas kushtetutës të vitit 1946,në një mënyrë e kthen shtetësinë, e humbur në kohën e

Mbretërisë së Jugosllavisë, në kuadër të Republikës Federative Popullore të Jugosllavisë.

Në bazë të ndahejes territoriale-administrative Mali i Zi ( Kushtetuta e 1946) përbëhej prej 14 Qarqeve

e 180 Këshillave Popullore Vëndore të cilët në vitin 1947 zvoglohen në 145. Sipas kësaj ndarje, vendet

shqiptare në Mal të Zi, në shumicën e rastëve, kishin formuar Këshillat e veta Popllore dhe jepte shpresë

se vetë ato do të qeverisin pushtetin vëndor.Në vitin 1949 zvoglohet numri i KPV dhe formohen, përveç

Cetinjës, Nikshiqit dhe Podgoricës edhe 8 qytetem të tjera në mes të cilave edhe Ulqini. Ndërkaq në vitin

1955, me Ligjin mbi territorin e qarqeve dhe komunave në Republikën Popullore të Malit të Zi, ndahet në

5 rrethe dhe 36 komuna në kuadër të atyre qarqeve.

Vlen të theksohet se Ulqini, si vendbanim më kompakt dhe më i madh me shumicë të popullsisë shqiptare

dhe një ndër qytetet më të mëdhaja në Mal të Zi, nuk u caktua si qëndër e qarkut por hyri në qarkun e

Tivarit. Kjo ndarje territoriale ishte e dhimbshme për shqiptaret pasi së shpejti u abraguan komunat

shqiptare si komuna e Katërkollës, e Krajës, e Tuzit, e Vuthajve,e pak më vonë edhe e Gucisë, pra shqiptarët

më as sa i përket qeverisjes lokale nuk vëndoseshin për administrimin e të mirave lokale dhe mbeten

pandikim në pushtetet e bashkangjitura lokalal së paku për arsye të mumrit të popullsisë.Nga viti 1958

hiqen qarqet nderësa nga viti 1960 deri në vitin 1990 numri i komunave në Mal të Zi mbetet në 20. Në këtë

periudhë shqiptarët në Mal të Zi u ndanë në 5 njësi administrative – komuna dhe përveç në Ulqini ku

shqiptarët janë në shumicë,shqiptarët në komunat tjera janë pakicë dhe me ndikim të vogël në vëndosje

267

qoftë polkitike apo zhvillimore. Duhet përmendur faktin se nga 20 komunat në Mal të Zi sëpaku 5 komuna

kanë numër më të vogël banoresh se lokaliteti i Malësisë të cilës iu mohua e drejta e themelimit të komunës.

Në përfundim të Luftës Nacional Çlirimtare Mali i Zi ekonomikisht ishte në një nivel të ultë të

zhvillimit ekonomik, prandaj detyrë themelore ishte mëkëmbje e ekonomisë në tërësi, ndërtimi i

infrastruktures, shkollave, ndërtimi i fabrikave, zhvillimi i turizmit etj. Parrulla e bashkim – vllazërimit

duke predikuar barazi në çdo lëmi të jetës shoqërore e politike, pa marrë parasysh përkatësit fetare e

kombëtare,kishte ngjallur shpresën e shqiptarëve për një zhvillim ekonomiko-kulturor më të shpejt edhe

për vetë faktin se vendet e banuara me shqiptarë kishin kushte dhe pozitë të mirë, ose më të mire, në

krahasim me viset tjera malore të Malit të Zi.

Një ndër segmented kryesore për realizimin e doktrines komuniste padyshim ishte ngritja e një

sistemi arsimor i cili nëpër mes planëve mësimore, librave dhe vetë punojsëve arsimorë do të ketë ndikim

në edukimin e brezit të ri në frymën e platforms komuniste. Dhe vertetë hapja e shkollave në gjuhën shqipe

( këte e mundësonte Kushtetuta e 1946) është fitorja më e madhe shqiptarëve në këtë periudhë. Po thuaj në

çdo fshat u hapen shkollat fillore shqipe dhe shqiptarët kishin nisur rrugën e mbarë të arsimimit. Tekstet

shkollore në shqip mungonin por ato siguroheshin fillimisht nga Shqipërija e pastaj nga Kosova. Ky gëzim

dhe benefit i shqiptarëve për arsimim në gjuhën e tyre amtare nuk zgjati shumë pasi, sigurisht, atyre qe në

fillim e kishin proklamuar ideollogjinë arsimore si “dëshirë ndaj popullit, Luftës Nacionalçlirimtare,

bashkim-vllaznimit dhe luftën e sllaveve të jugut për liri “ u pengonte arsimimi i popullit jo sllav dhe

inegrimi i plotë i tyre në shoqëri. Kështu Qeveria e Malit të Zi në fillim të vitit 1956 kishte formuar

komisione të veçanta për arsimin në gjuhën shqipe në përbërjen e të cileve nuk kishte përfaqësues shqiptarë

dhe si pasojë në vendet e banuara me shqiptarë hapen paralelet në gjuhën serbe edhe pse fëmijët nuk dinin

po thuaj asnjë fjalë të kësaj gjuhe. Përveç se nxënësit u detyruan të mësonin në gjuhën jo amtare sllave, po

si në Mbretërinë Jugosllave, edhe shumë mesimdhënës në gjuhën shqipe mbetën pa punë. Rrezulltatet e

dobëta që po arrinin fëmijët, sidomos nëpër shkollat e fshatrave, e shtynë pushtetin që përseri të rikthejnë

mësimin në gjuhën amtare shqipe. Të theksojmë se shkolla e parë e mesme në gjuhën shqipe u hapë në vitin

1965 në Ulqin.

Pushteti i atëhershëm nuk ishte i interesuar për zhvillimin ekonomik të trojeve shqiptare, përkunder

resurseve e mundësive zhvillimore shumë të mëdhaja. Ulqini me bukurit e veta natyrore, plazhet rënore

ndër më të gjatat në Evropë, fushat pjellore, lumejt e liqejt në afërsi të tij kishin tërhjekur vëmendjen e të

huajve. Një program i Kombëve të Bashkuara për zhvillim i kishte ofruar në vitin 1968 Jugosllavisë

ndërtimin e komplekseve turistike në Plazhin e Madh të Ulqinit me kapacitet prej 40.000 shtretërve, por

për shumë arsye, për shqiptarët të pa justifikuara, kjo ofertë, e cila do e kishte transformuar jo vetëm

Ulqinin, u refuza. Qëndra e zhvillimit të turizmit u bë Budva e cila për nga resurset dhe mundësit as për së

afërmi nuk i ka kapacitetet e Ulqinit. Duhet përmendur se qysh në kohën e Mbretërisë SKS Ulqini ishte

përcaktuar si qëndër e zhvillimit të turizmit shëndetësor, pasi shkenctarisht, ujrat sulfurike dhe përmbajtja

e rërës ishin përcaktuar më cilësi sheruese. Për fat të keq ajo qeveri e la punën pa e përfunduar , ndërkaq as

sot e kësaj dite këto të mira natyrore mbetën të pashfrytëzuara. Përveç kriporës së Ulqinit, e cila ishte ngritur

në kohen e Mbretërisë Jugosllave, në vëndet e banuara me shqiptarë, nuk u ngrit ndonjë objekt i rëndësishën

ekonomik.

Zhvillimin ekonomik në trojet shqiptare në Mal të Zi madje nuk e ndihmoi as ekzistimi i një fondi

federativ për vendet më pak të zhvilluar dhe vendet kufitare të pazhvilluara që funksionoi në Mal të Zi, por

nuk funksionoi në Ulqin, Krajë, Malsia e as Plavë e Guci, ato mbeten dhe nga sistemi monist dolen si vendet

më të pazhvilluare në Mal të Zi, përkundër resurseve dhe kushteve natyrore dhe favoret që mundësonin ato

e të cilat më lartë i përmendem.

Në aspektin e të drejtave civile dhe politike, në krahasim me malazezët dhe popujt tjerë shumicë, pa

folur për standardet ndërkombëtare, shqiptarët në Mal të Zi ishin në pozitë inferiore. Kushdo që haptas

shprehte apo kërkonte avansimin e të drejtave kombëtare, si kudo tjetër në Jugosllavi, përdorimin e lirë të

gjuhës shqipe dhe simbolëve kombëtare shpallej armik, shovenist apo irendentist. Të gjithë ato që e

shprehnin një gjë të tillë denoheshin me burg, anatemoheshin e nuk mund as të punësoheshin ose e humbnin

punësimin , si kemi rastet e vitit 1972 në Kraje, në 1983 ne Ulqin e vënde të tjera. Megjithatë, sa u përket

268

të drejtave civilo-politike fitorja më e madhe shqiptarëve në përgjithësi në Jugosllavi, pra edhe atyre në Mal

të Zi, është e drejta e ngritjes së flamurit Kombëtar e 6 tetorit 1968. Por kjo fatkeqësisht zgjati vetëm deri

më 1982, kur pas ngjarjeve në Kosovë, përdorimi i tij me ligj u ndalua.

Edhe në këtë periudhë në vendet e banuara me shqiptarë në punësim në aparatin shtetëroro-

administrativ e dhe në përfaqësim politik në cilin do nivel qoftë, dominonin malazezët, pra shqiptarët ishin

në pakicë dhe nuk bëhej fjalë për përfaqësimin propocional ashtu si ideollogjia komuniste dhe politika

shtetërore e predikonte. Kështu në Ulqin, komunë me mbi 75 % shqiptarë, kryetari i parë i komunës nga

komuniteti shqiptar u zgjodh në vitin 1968 dhe pastaj deri në shumëpartiaksi në vitin 1990, nuk pati më

kryetar shqiptarë. Ndërkaq, sa i përket punësimit të shqiptarëve në organet e administratës shtetërore as që

mund të bëhët fjalë, dominonin jo shqiptarët.

Sa i përket përfaqësimit në Kuvendin e Malit të Zi lirisht mund të themi se ishte diskriminues dhe

mospërfillës i ideollogjisë komuniste e cila predikonte barazi për të gjithë në çdo aspekt të jetës shoqëroro-

politike. Mund të thuhet se përfaqësimi mi i mirë i shqiptarëve në këtë periudhë në Kuvendin e Malit të Zi

ishte pikërisht në zgjedhjete para për Ansamblenë Kushtetuese ( 1946 ), deputetet e të cilës vazhduan

mandatin 4 vjeçar (1946-1950) si deputet të Kuvendit Popullor, kur nga 107 deputet, shqiptarët ishin

përfaqësuar nga 5 deputet ( njësia zgjedhore Shtoj-Braticë 1, Katërkollë 1, Ostros 1, Tuz 1 dhe Hot-Grudë

1) .Në zgjedhjet e vitit 1950 nga 161 deputet sa kishte Kuvendi 6 prej tyre ishin shqiptarë ( Njësija zgjedhore

Katërkollë 1, Zogaj 1, Shestan 1, Ostros 1, Tuz 1 dhe Triseh 1). Në zgjedhjet të tjera, deri në vitin 1990, si

rrjedhojë e ndryshimit të përbërjes së Kuvendit, kur kuvendi përbëhej nga disa dhoma, duke marrë parasysh

numrin e përgjithshëm të deputetëve, përfaqësimi i shqiptarëve u keqësua. Kështu nga gjithësejt 122 deputet

në zgjedhjet e vitit 1953, u zgjodhën vetëm 3 shqiptarë, në vitin 1958 nga 150 deputet u zgjodhën po ashtu

3 shqiptarëm, në vitin 1963 nga 254 deputet vetëm 8 ishin shqiptarë, në zgjedhjet e vitit 1969 nga

Po ashtu 254 deputet po ashtu 8 ishin shqiptarë. Në zgjedhjet e vitit 1974, mbas Kushtetutës së re nga e cila

shqiptarët kishin pritshmëri të mëdhaja, struktura e kuvendit të Malit të Zi ndryshoi dhe tani ajo përmbahej

nga 3 dhoma me gjithlsejtë 135 deputet nga të cilët vetëm 6 ishin shqiptarë.Në vitin 1978 numri i deputetëve

shqiptar u zvoglua në 3 po aq sa u zgjodhën edhe në zgjedhjet e vitit 1982, Në këtë mandat, 1982-1986

nënkryetari i Kuvendit të Malit të Zi u emërua 1 shqiptarë, ( Fadil Taipi) dhe një shqiptarë si antërë i Kshillit

Ekzekutiv Republikan ( Nikollë Gjonaj).Në zgjedhjet e viti 1986 në Kuvendin e Malit të Zi u ulën 5

shqiptarë nderësa në zgjedhjet e fundit komuniste në vitin 1989, pas të ashtaquajtuirt “ jogurt revolucion”

në të cilin shqiptarët muarën pjesë aktive dhe pritej që ato të përfaqësohen më denjësisht në parlamntin e

dalë nga këto zgjedhje nga gjithlsejt 165 deputet vetëm 3 ishin shqiptarë dhe ato 1 në dhomën e Punës së

Bashkuar e 2 në dhomën e Komunave ndërsa në dhomën shoqëroro-politike nuk u zgjodh asnjë shqiptarë.

Edhe kjo periudhë karakterizohet me emigrimin e pandalur të shqiptarëve, që faktikisht sishte ndalur

asnjë herë, por për arsye të papunsisë së madhe, si pasojë e pakujdesisë së shtetit ndaj zhvillimit ekonomik

të trojeve shqiptare,, emigrimet e shumta dhe boshatisja e shumë shtepive dhe fshatrave ndodhën në vitin

1969- 1970 e kështu në pafundësi deri në vitin 1990

PLURALIZMI POLITIK – SHUMËPARTIAKSIA

Instalimi i pluralizmit politik ngjalli tek shqiptarët shpresën se më në fund do të vinin ditë më të mira

si në aspektin e të drejtave dhe lirive qytetare me theks të veçantë në të drejtat kombëtare dhe në aspektin

e zhvillimit ekonomik dhe krijimit të kushteve për një zhvillim më të shpejtë konformë resurseve natyrore

dhe njerëzore për një mirëqenje më të mirë e të qendrueshme.

Forcat progresive të Malit të Zi, nëpër mes të ashtaquajturit Jogurt revolucion” arrijten që të

shembin, në një farë mënyre, ideollogjin komuniste duke krijuar kushtet e nevejshme për një pluralizëm

politik, pra u promovua shumëpartiaksia dhe kshtu u krijuan kushtet qe edhe shqiptarët, me përfaqësuesit e

tyre ligjitim, të inkuadrohen në jetën politike dhe të vëndosin vetë për fatin e vet, natyrisht aq sa rrethanat

e kohës dhe infrastruktura ligjore e lejonte.

Vendet apo territoret shqiptare në Mal të Zi nga komunizmi kishin dalë si vende ekonomikisht më

pak të zhvilluara, përkundër resurseve të bollshme natyrore, niveli i arsimit i shqiptareve akoma ishte në

nivel të ultë, nuk kishte shkollim të lartë në gjuhën shqipe, plan-programet mesimore ishin të ngarkuara jo

269

vetm me ideollogji komuniste, shumë pak mësohej historia e kultura shqiptare, përfaqësimi i shqiptareve

në organet shtetërore, ligjvënse, gjyqësore e ekzekutive ishte i ultë në disproporcion me mjesëmarrjen në

numrin e përgjithshëm të popullsisë, shpërnguljet dhe boshatisja e trojeve shqiptare po vazhdonte.

Në shtator të vitit 1990 u shpallen zgjedhjet e para shumpartiake. Shqiptarët, tani më, e kishin

kuptuar nevojën e organizimit politik sepse vetëm në atë mënyrë mund të ndikojnë në përmirësimin e

pozitës së tyre politike dhe ekonomike. Kështi lindi partia e parë politike – Lidhja Demokratike në Mal të

Zi e cila në zgjedhjet e para në shumpartiaksi, të mbajtura me 5 dhjetor 1990, grumbulloi pranë vehtës

shumicën dërmuese të shqiptarëve dhe doli fituese apsulute në të gjitha vendvotimet me shumicë shqiptare.

Kështu LD në MZ –ja siguroi 4 mandate në parlamentin e Malit të Zi dhe për herë të parë në historinë e

tyre interesat e tyre do të përfaqësohen e ruhen nga përfaqësuesit e tyre legjitim. Në zgjedhjet lokale në

Ulqin 2/3 e kshilltarëve ishin të kësaj partie e këshilltarë shqiptarët fituan kudo si në Tivar, Podgoricë,

Rozhajë e Plavë.

Përkundër fitores brilante të shqiptarëve si në nivelin qendror ashtu edhe në ato lokal, pushteti

qëndror, akoma i ngarkuar me të kaluarën dhe sindromin shqiptar, në vend që të bashkpunojë ngusht me te

dhe të krijoj kushtet për avancimin e të drejtave dhe lirive civilo- politike dhe kombëtare konform trendit

dhe akteve ndërkombëtare për këto çështje, ato as që donin të degjonin për problemet e shqiptarëve. Ishte

kjo periudha e nisjes së shpërbërjes se ish Jugosllavisë, kur Armata Popullore e Jugosllavisë, në mënyrë të

organizuar po sulmonte fillimisht popullin slloven e pastaj ato kroat, boshnjak e veçanarisht popullin

shqiptarë në Kosovë, po thuaj u bë shkatrrimi i ekonomisë dhe sistemit monetar, u bë centralizimi i pushtetit

vëndor pothuaj edhe më i theksuar se në komunizëm, filloi privatizimi i padrejtë i pasurisë dhe u shkatrrua

baza e zhvillimit ekonomik, u devalvuan objektet turistike, u rrit papunësia, emigrimi i të rinjëve dhe

familjeve të tëra shqiptare po vazhdont. Gjuha shqipe në administrat nuk ishte në përdorim, simbolet

kombëtare ishin të ndaluara. Pra këto dhe shumë të tjera ishin sfidat e kësaj partie dhe partive të tjera

shqiptare që do të formoheshin më pas.

Në fillim të vitit 1997, kur ndodhi ndarja në dysh e partisë në pushtet, Shqiptarët më saktë bartësit e

politikës shqiptare LDnëMZ dhe UDSH-ja, menduan se, me qellim të përmirësimit të gjëndjes politike dhe

ekonomike kjo situatë duhet shfrytëzuar dhe me këtë qellim hynë në bisedime me partinë – shtet me ç’rast

nënshkruan një marrëveshje për minimumin e kushtëve për qeverisje në bazë të cilës duhej të bëhëshin

ndërrimet e nevojshme të ligjit për ndarjen territoriale të Malit të Zi i cili do të mundësonte krijimin e

komunës së Malësisë, pastaj me ligjin për informim shqiptarëve duhej t’u mundësohej informimi adekuat

në gjuhën shqipe i cili do të përkrahej financiarisht nga qeveria, të përmirësohen plan-programet shkollore

si dhe të përmirësohet kuadri ligjor i cili do të mundësojë përfaësimin proporcional të shqiptarëve në

parlament, punësimi proporcional i shqiptarëve në organet shtetërore, legjislative dhe gjyqësore, të sillet

ligji për përdorimin e simboleve nacionale si dhe të fillojë decentralizimi i pushtetit vëndor me qellim të

krijimit të kushteve për një zhvillim më të shpejt ekonomik. Ishte ky një hap i qitur i faktorit shqiptarë për

të nisur rrugën e cila do të mundësonte avancimin e të drejtave politike deri atëherë të mohuara dhe të

inkuadrimit të popullsisë shqiptarenë, në mënyrë të barabartë me të tjerët, në jetën politiko-shoqërore në

shtetin e Malit të Zi.

Megjithate, shumë pak nga këto premtime u jetësuan. Injorimi i të drejtave shqiptare vazhdonte.

Fillimisht u aprovua infrastruktur zgjedhore, ku muarën pjesë edhe përfaqësuesit e partive, në bazë

të cilës u përcaktuan vendet zgjedhore shqiptare dhe u krijua një nënzonë zgjedhore e cila u mundësonte

shqiptare të fitonin 5 mandate në Kuvendin e Malit të Zi, që përafërsisht është përfaqësim proporcional me

pjesëmarrjen në numrin e përgjithshëm të popullsisë. Sidoqoftë, me këtë ligj shqiptarët arrijtën të fitonin 4

mandate në Kuvend.

Pas zgjedhjeve të vitit 1998, kinëse për të përmirësuar e realizuar të drejtat e popujve pakicë, qeveria

e Malit të Zi themeloi Ministrin për pakica të cilën iu ofroi partive shqiptare. LD në MZ –ja, si partia më e

madhe shqiptare, mendonte se çështja e popujve pakicë, pra edhe shqiptarëve, nuk mund të rregullohen me

këtë ministri pasi fillimisht ato duhen të rregullohen me aktin themelor shtetëror, me Kushtetutë, Sidoqoftë,

270

kjo Ministri u themelua dhe Minister u emrua nga radhët e UDSH-së. Ska dyshim se edhe koha në vijim do

të tregojë të arriturat dhe arsyeshmërinë e sajë.

Në fund të vitit 2000 Kuvendi i Malit të Zi aprovoi Ligjin për përdorimin e simbolëve kombëtare

pra edhe flamurit shqiptarë. Ky ligj, edhe pse ishte më shumë restriktiv se sa lejonte përdorimin e simbolëve

kombëtare, kthen pas afro 20 viteve të drejten e përdorimit të flamurit dhe simbolëve kombëtare dhe paraqet

avancimin e parë në korpusin e lirive dhe të drejtave politike të pakicave kombëtare në Mal të Zi.

Pas shpërbërjes së Jugosllavisë Mali i Zi së bashku me Serbinë kishin krijuar shtetin e përbashkët ku

natyrisht serbet ishin në shumicë. Elementi serb gjithnjë e më tepër bëhej mbisundues dhe kërkonte hapsirë

për tu bërë dominues në të gjitha segmentet e jetës shoqëroro-politike. Kështu lindi ideja e popullit malazez

për krijimin e shtetit të pavarur të Malit të Zi, lindi deshira e kthimit të shtetësisë së humbur 9 dekada më

parë. Kjo nuk ishte e lehtë pasi elementi serb po fuqizohej gjithnjë e më shumë. Përkrahësit e pavarsisë së

Malit të Zi e dinin se pa pakicat jo sllave në Mal të Zi kjo ide nuk mund të realizohej.

Për realizimin e idesë së pavarësisë, natyrisht, së pari duhej të përmirësohej infrastruktura ligjore

dhe të aprovohek Kushtetuta e re e Malit të Zi.

Pavarësija e Malit të Zi u konvenonte shqiptarëve për shumë arsye. Së pari Kosova ishte në rrugë

të mbarë për shpalljen e pavarësisë kështu që me mbetja në shtetin e përbashkët Serbi-Mali i Zi, shqiptarët

do të mbetëshin edhe në minorancë më të madhe, do të kishin më pak ndikim në vendim marrje e në një

shtet hemogjenist serb mundësia e avancimit dhe plotësimit e të drejtave legjitime të indentitetit të tyre

kombëtar dhe lirive e të drejtave ekonomiko-politike, praktikisht do të vështirësohej, në të kundërtën ndarja

nga Serbia do thonte mundësi më e madhe e realizimit të synimeve të përmendura.

Ndikim në përkrahjen e pavarësisë së Malit të Zi, nga ana e popullit shqiptarë paten orijentimet

politike të partive përkrahëse të pavarsisë e në veçanti partisë në pushtet të cilat në kampanjln për

referendum, të cilat përafërsisht shpreheshin: “ Republika e Malit të Zi, shtet i pavarur me subjektivitet

të plotë juridiko-ndërkombëtarë, do të ndërtohet si shtet i qytetarëve, si shoqëri multietnike,

multikulturore dhe shumëkonfensionale e bazuar në rrespektimin dhe mbrojtjen e të drejtave dhe

lirive të njeriut dhe të drejtave të veçanta të pakicave,bazuar në principet e demokracisë

parlamentare, sundimit të drejtës, pavarësisë së pushtetit gjyqësor dhe ekonomisë së tregut” . ( më

vonë kjo u bë deklaratë zyrtare e Kuvendit të Malit të Zi). Për këtë arsye partitë politike dhe populli shqiptarë në përgjithësi u rreshtuan në krahë të atyre

partive politike dhe asaj pjese të popullsisë së Malit të Zi që përkraheshin pavarësin e Malit të Zi dhe

shkëputjen nga Serbija. Por as kësaj rradhe partitë politike shqiptare nuk ishin unike ne qendrime për këtë

çështje edhe pse ishin rreshtuar në të njëjtin krah.

Unioni Demokratik i Shqiptarëve se bashku me partitë tjera malazeze të cilat përkraheshin

pavarësin e Malit të Zi, më 28 mars 2006, nënshkruan Marrëveshjen për pjesëmarrjen e përbashkët në

kampanjën në referendumin për statusin shtetëroro-juridik të Malit të Zi, sipas të cilës të gjithë nënshkruesit

do të krijojn një pol të përbashkët mediatik për senzibilizimin e popullatës dhe përgaditjen e referendumit,

pa asnj kusht plotësues. Ndërkaq Lidhja Demokratike në Malit të Zi u çfaqë si subjekt në vehte pro

pavarësisë të Malit të Zi, e cila në kampanjën para mbajtjes së referendumit promovonte kërkesat e

shqiptarëve për realizimin e aspiratave të tyre: plotësimin e e të drejtave legjitime të indetitetit kombëtar,

lirive dhe të drejtave të pakicave, shfrytëzimin e resurseve natyrore në trojet shqiptare dhe krijimin e

kushteve për zhvillim adekuat ekonomik dhe mirëqenje sociale. Pra edhe në këtë rast, si edhe në rastin e

krinimit të Ministrisë për popujt pakicë, partitë shqiptare nuk patën qëndrim të përbashkët.

Është shumë e rëndësishme të theksohet se 10 ditë para mbajtjes së referendumit për pavarësinë e

malit të Zi. Kuvendi i Malit të Zi aprovoi Ligjin mbi të drejtat dhe liritë e pakicave i cili më përafërsisht i

indentifikonte të drejtat e përmendura. Ky ligj, përkundër mangësive në përmbajtje, sadokudo paraqet një

hapë para në plotësimin e kërkesave të shqiptarëve.

Referendumi, përkundër praktikës 50 % + 1, kishte përcaktuar norma të forta për arijtjen e qellimit

të pavarsisë pasi ishte caktuar se vetëm në rastin se 55 % të votueseve voton pro pavarsisë Mali i zi do të

fitojë pavarësinë.

271

Përfundimisht më 21 maj 2006, krahu i pavarësisë së Malit të Zi në të cilin bënin pjesë edhe

shqiptarët, fitoi minimalisht me 55,5 % dhe kështu Mali i Zi, u shkëput nga Srbija, shpalli pavarësinë duke

këthyer kështu shtetësin e humbur m[ 1918.

Siç shihet nga rrezulltati shqiptarët luajtën rrol të rëndësishëm dhe patën rrol vendimtar në krijimin

e shtetit të pavarur të Malit të Zi duke shpresuar se në shtetin e pavarur do t’i arrinin më lehtë e më shpejt

synimet e tyre për avansimin e të drejtave dhe lireve civilo-politike dhe ruajtjes së indentitetit kombëtar.

Pas pavarësisë, natyrisht, Mali i Zi kishte obligim të aprovonte Kushtetuten e re të shtetit të

pavarur.në të cilën do të inkorporoheshin të gjitha principet e deklaruara.

Në grupin punues për hartimin e Kushtetutës morën pjesë edhe deputetet të partive shqiptare, të cilët

në mënyrë konstruktive ndihmuan punën e tij, e po ashtu në kuvend gjatë debatimit për Kushtetutën me

amandamente e diskutime u munduan të përmirësojnë tekstin dhe instituan që në Kushtetutë, për sa u përket

shqiptarëve, duhet të futën të gjitha ato dispozita të deklaruara në referendum për barazinë e të gjithë

popujve e pakicave kombëtare që jetojnë në Mal të Zi.

Shqiptarët e kishin të qartë se është kjo Kushtetuta e parë pas pavarësisë dhe se implementimi i saj,

në të ardhshmen do të ketë ndikim edhe për shqiptarët, ndaj duke u bazuar në kontributin e dukshëm të tyre

për pavarsi të shtetit dhe në faktin se shteti i ri është deklaruar se sa u përket popujve pakicë do të aplikojë

të gjitha aktet e standartet ndërkombëtare për përmirësimin e statusit të tyre, shqiptarët artikuluan në mënyrë

të qartë kërkesat e tyre.

Një ndër kërkesat e shqiptarëve ishte që në preambullën e kushtetutës, duke marrë parasysh të

kaluarën faktike historike të tyre si popull auteknon në këto troje, shqiptarët duhen të jenë element

konstituiv i shetit të Malit të Zi, pasi nga trajtimi i një populli apo entititeti do të mvarej edhe realizimi i të

drejtave të tyre në të ardhmën.

Kërkesë tjetër më rëndësi ishte normativizimi i përdorimit të lirë të gjuhës shqipe dhe simbolëve

kombëtare në ato territore ku ato janë shumicë, jo vetëm në shkollë por edhe në organet e administratës dhe

gjykatave të instancave të ndryshme konform dispozitave të Konventës Kuadër për mbrojtjen e pakicave

kombëtare pastaj mësimi i historisë kombëtare, pa dallim, përjashtim, kufizim ose preferencë të

pajustifikueshme konform dispozitave të Kartës Europiane të gjuhëve rajonale dhe të pakicave. Lidhur më

këto dhe kërkesa të tjera duhet të përcaktohet instrumenti i implementimit dhe përgjegjësija për mos

realizim të drejtave dhe lirive politiko-civile duke u shëndrruar norma deklarative në normë imperative, e

cila do të sigurone realizim dhe jetëgjatësi të gjitha normave që kanë të bëjnë me të drejtat dhe liritë e

popujve pakicë konkretisht shqiptarëve.

Duhet theksuar, në fund, se nga të gjitha kërkesat të parashtruar me shkrim në formë të

amandamenteve shumë pak prej tyre kanë zënë vendë në Kushtetutë e parë të shtetit të pavarur, në të cilin

shqiptarët, duke marrë parasysh kontributin e tyre në pavarësin e shtetit të Malit të Zi, pritnin shumë më

tepër.

Sidoqoftë, edhe sot e kësaj ditë, 10 vjet pas, gjuha shqipe nuk përdoret as në procedurat administratë

e as to gjyqësore, plan-programet mësimore janë të mangta dhe në nivelin e parapavarësisë, përfaqësimi në

Kuvendin e Malit të Zi, me normen ligjore të ndryshuar, është më pak se të drejtat e arritura më parë dhe

është në kundërshtim flagrant më dispozitat e Ligjit mbi të drejtat e popujve pakicë.

Plaga e vjetër e shqiptarëve në Mal të Zi, boshatisja e trojeve etnike shqiptare, nuk u shërua as në

pluralizëm.

Përfundimisht, është e qartë se shqiptarët në asnjë periudhë të sundimit serbo-malazez nuk i kanë

gëzuar të drejta civilo-politike të parapara me aktet e mbrendshme të shtetit e aq më pak konform

standardeve ndërkombëtare.

Nga vështrimin im retrospektiv i të të drejtave dhe lirive të shqiptarëve në Mal të Zi në kuadër të

legjislacionit pozitiv shtetëror të kohës del qartë se pozita kushtetuese juridike e tyre ka qenë neglizhuese,

e pabarabartë dhe diskriminuese në krahasim me shtetasit tjerë në Mal të Zi.

272

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

GJENDJA E SHQIPTARËVE NË ZONAT E PUSHTIMIT GJERMAN

PhD.c. Jeton Idrizi(Historian) - Shkolla e Mesme të Ulët “Bafti Haxhiu”-Viti

1. Vendosja e pushtimit dhe pozita e shqiptarëve

Pozita e shqiptarëve, para dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, përbën një veçori, që duhet marrë

domosdoshmërisht në konsideratë, për trajtimin objektiv të qëndrimit të tyre ndaj saj. Lufta i gjeti shqiptarët

në një situatë, kur nuk e kishin zgjidhur detyrën e çlirimit dhe bashkimit të tyre kombëtar.193 Kjo luftë tregoi

se në kushtet e pushtimit nga Fuqitë e Boshtit, shtetet e rinj kombëtarë të Europës Juglindore ishin sërish

më të rrezikuarit.194 Mandej vështirësitë që i pati Shqipëria në tallazet e Luftës së Dytë Botërore, e bënë

tepër komplekse dilemën për Pavarësinë e saj pas lufte.195 Shqipëria ishte i pari vend ballkanik që u sulmua

nga Italia fashiste dhe që në fillim ishte i pari që përqafoi lëvizjen e rezistencës së armatosur kundër

fashizmit, duke hedhur në luftë të gjitha forcat e tij material dhe morale.196 Në anen tjetër, pushtimi i

Shqipërisë nga Italia Fashiste shënoi fundin e ekzistencës së shtetit të pavarur shqiptar.197 Problematika e

kombit tonë gjatë Luftës së Dytë Botërore është shumë e gjërë. Në këtë trajtim synimi i zgjidhjes së

problemit kufizohet tek qëndrimi i shqiptarëve ndaj konfliktit botëror dhe, brenda këtij kuadri, të

193Muharrem Dezhgiu, Çështja kombëtare shqiptare dhe bashkëpunimi i LNÇ-së shqiptare e jugusllave

gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë,

Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 39. 194 Ana Lalaj, Projektet për Federatën Ballkanike dhe e ardhmja e Shqipërisë (1943-1945), Qendra e

Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore

Ndërkombëtare, Vëllimi I Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.190. 195 Muharrem Dezhgiu, Dilemat për Pavarësinë shqiptarennë vitet e Luftës së Dytë Botërore, Qendra e

Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore

Ndërkombëtare, Vëllimi i Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.158. 196 Esilda Luku, Aspekte të çështjes shqiptare në Traktatin e Paqës me Italinë pas Luftës së Dytë Botërore,

në Gjurmime Albanologjije Seria e shkencave albanologjike, nr. 39/2009, Prishtinë, 2010, f.156. 197 Hamit Kaba, Projektet e Aletaëve të Mëdhenj mbi të ardhmen e Shqipërisë pas Luftës së Dytë Botërore, Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti i Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, Vëllimi i Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.173.

273

përcaktimit se sa ishin realist shqiptarët në pozicionimin e tyre si dhe i forcave që e nxitën atë.198 Lufta e

Dytë Botërore krijoi kushte krejtësisht të reja gjeoploitike në Ballkan dhe në trojet etnike shqiptare. Gjatë

kësaj lufte Kosova dhe trojet e tjera etnike u pushtuan nga Italia, Gjermania dhe Bullgaria dhe u ndanë

ndërmjet tyre. Edhe pse në bisedimet rreth ndarjes së territoreve të pushtuara u theksua kriteri themelor

përkatësia kombëtare e popullsisë, ky kriter u shkel nga Fuqitë e Mëdha në mënyrën më të vrazhdë të

mundëshme.199 Me fillimin e Luftës Botërore, lufta e shqiptarëve, pavarësisht se ku banonin në Shqipëri

apo në trevat etnike jashtë saj, mori karakterin e luftës çlirimtare mbarëkombëtare shqiptare.200 Detyra e

çlirimit kombëtar i vuri shqiptarët në një emërues të përbashkët, pavarësisht nëse pushuesit dhe sunduesit

ishin italianë, serbë apo grekë. Pra, ata ishin vënë përballë rrezikut të asgjësimit të shtetit kombëtar në

Shqipëri te i cili kishin shpresën që ta kishin si shtet unik të tyre. 201 Lufta e Dytë Botërore, riaktualizoi

çështjen e Kosovës, si një çështje e cila kërkonte zgjidhje të ngutshme. Kosova u bë një çështje e

rëndësishme, rreth së cilës do të bëheshin diferencime e polararizime forcash, madje u shndërrua në një

problem që do të përcaktonte orientimin e shtresave të ndryshme politike duke ndikuar edhe në zgjerimin

apo ngushtimin e koalicioneve antifashist, apo fashist.202

Marrëdhëniet e shqiptarëve me gjermanët gjatë Luftës së Dytë Botërore ishin të shkelqyera. Mirëpo,

nëse iu hedhim një sy këtyre raporteve para luftës, ato ishin mjaft të kufizuara. Arsyeja e raporteve jo të

mira ndërshtetërore midis Shqipërisë dhe Gjermanisë, padyshim ishte ndikimi Italian në Shqipëri. Politika

gjermane ishte krejtësisht e painteresuar ndaj Shqipërisë, duke marrë në konsideratë xhelozinë italiane

ndaj çdo shteti që shfaqte interesa për marrëdhënie preferenciale ndaj Shqipërisë, të cilën, Italia, e

konsideronte si “domenin” e saj.203

198 Marenglen Verli, Antifashizmi, alternative e perspektivës për kombin shqiptar, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f.81. 199 Muhamet Shatri, Çlirim apo ripushtim jugosllav I Kosovës dhe trojeve të tjera etnike më 1944, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 217. 200 Fejzulla Shabani, Roli i Shqipërisë në mbrojtje të identitetit kombëtar të shqiptarëve në trevat lindore 1941-1944, Qendra e Studimeve Albanologjike Instituti I Historisë, 100 vjet Pavarësi, Akte e Konferencës Shkencore Ndërkombëtare, Vëllimi i Dytë, Tiranë, më 26-27 nëntor 2012, f.213. 201 Muharrem Dezhgiu, Çështja kombëtare shqiptare dhe bashkëpunimi i LNÇ-së shqiptare e jugusllave gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 40. 202 Sabit Syla, Qëndrimi i forcave politike dhe ushtarake të Shqipërisë ndaj Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë

Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 111. 203 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61.

274

Këtë situatë të marrëdhënieve të Shqipërisë së paraluftës me Italinë dhe Gjermaninë e kanë vënë në

dukje edhe studius të ndryshëm. Kështu, duke iu referuar kësaj situate të marrëdhënieve të Shqipërisë me

pushtuesit e ardhshëm, studiusit kanë pohuar: “Ministria e Jashtme Gjermane ishte e lëkundur, veçanarisht

pasi italian1ët u bënë thuajse histerikë, kur morën vesh përçapjet e Mehdi Frashërit për bisedime me

gjermanët.204 Zhgënjimin e tij, lidhur me shkallën e ulët të ndikimit gjerman në Shqipëri, dhe raporteve jo

aqë të mira në mes këtyre shteteve, e shprehte edhe përfaqësuesi gjerman në Shqipëri, Eberhard von

Pannëitz, posaçërisht lidhur me dështimin e një marrëveshje tregtare të vitit 1938 midis këtyre dy

shteteve.205

Nëse bëjmë një vlersim më të përgjithshëm në bazë të dokumentave të kohës, konsatojm se Shqipëria

e para Luftës së Dytë Botërore nuk zinte ndonjë vend shumë të rëndësishëm në planet ekspansive të

Gjermanisë Hitleriane. Pas kapitullimit të Italisë më 3 shtator 1943 si dhe daljes së saj përfundimtare nga

Boshti Qendror më 8 shtator 1943, interesi i Gjermanisë ndaj Shqipërisë filloi të rritej. Ky interes pa

mëdyshje ishte edhe si rezultat i pozitës së mirë gjeografike të Shqipërisë.206 Shkalla e ulët e raporteve

shqiptaro-gjermane, para Luftës së Dytë Botërore, do të shprehej edhe në përgjigjen negative të Hitlerit

ndaj kërkesës së Mbretit shqiptar, në mars të vitit 1939, për ta mbrojtur atë nga Musolini. Megjithatë, Zogu

nuk shihte ndonjë optimizëm në ndihmën gjermane për mbrojtjen e tij nga italianët, vetëm gjatë Luftës, në

rrethanat e zhvillimit të ngjarjeve në Ballkan dhe në Shqipëri, intersi gjerman për Shqipërinë u shpreh me

një vëmendje të veçantë.207

Plani për ndarjen e territoreve të Jugosllavisë u konkretizua në mbledhjen e Vjenës, më 21-22 prill të

atij viti, në bisedimet mdërmjet ministrit të Punëve të Jashtme të Gjermanisë, F. Ribentrop dhe atij të Italisë,

G. Çiano. Në kuadër të këtyre ndarjeve, copëtimin e përjetuan edhe viset shqiptare të cilat bënin pjesë në

mbretërinë ish-jugusllave, të cilat u ndanë midis pushtuesve gjermanë, italianë dhe bullgarë. 208 Ky

pushtim, objektivisht solli ndryshime për pozitën e mëparshme të shqiptarëve. Bashkimi me Shqipërinë i

204 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61. 205 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61. 206 Marenglen Kasmi, Pushtimi gjerman i Shqipërisë 1943-1944, Tiranë, 2003, f.53. 207 Muharrem Dezhgiu, Gjermanët në Shqipëri (verë-vjeshtë 1943), në Studime Historike, nr. 3-4/ 2010, Tiranë, Instituti i Historisë, 2011, f. 61-62. 208 Lafter Nasi, Kosova dhe problemi kombëtar në vitet 1941-1943, në Studime Historike, nr. 3-4/2006, Tiranë,

Instituti i Historisë, 2006, f.87, shih edhe: Ledia Dushku, Situata politike dhe shoqërore në Kosovë sipas raportit të

Mazar Sopotit (12 nëntor -9 dhjetor 1941), Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 191.

275

Kosovës dhe dhe i trevave të tjera, në kuadrin e ndarjes së zonave të pushtimit të Ballkanit, ndryshoi pozitën

sociale, ekonomike e politike të shqiptarëve.209

Me shpërbërjen e Jugosllavisë më 1941,210 trojet shqiptare e coptuan në mënyrën më të dhimbëshme, si

rezultat i Marrëveshjes së Vjenës, kur ministart e Punëve të Jashtme të dy shteteve Gjermanisë dhe Italisë

hartuan edhe politikat e tyre në territorinë e Jugosllavisë, ku natyrishtë këtu përfshiheshin edhe viset e

banuara me shqiptarë. Pas shumë polemikave të këtyre shteteve të kësaj marrëveshje, në maj të vitit 1941

Kosova dhe disa vise të tjera shqiptare që gjindeshin në ish Jugosllavi u coptuan në tri shtete: Italisë,

Bullgarisë dhe Gjermanisë.211 Mirëpo, nuk duhet harruar fakti, se objektivisht gjermanët me shpërbërjen e

Jugosllavisë e çliruan Kosovën nga pushtimi i egër serb, madje, e bashkuan atë me Shqipërinë. Sigurisht,

që ata e bënë për interesat e tyre gjeopolitike, por këto interesa përkonin me interest madhore të shqiptarëve.

U realizua ëndrra e kombit shqiptar-bashkimi kombëtar dhe funksionimi i shtetit të pavarur shqiptar në

ksuhtet e luftës botërore.212

Duke pasur parasysh që Kosova ishte pjesë e planit gjerman, në bisedimet e 21 dhe 22 prillit 1941, në

Vjenë ishin takuar ministry Italian Konti çiano dhe Rybentropit-ky i fundit kishte deklaruar, se: “Hitleri

dëshiron zvogëlimin sa më të madh të Serbisë, për arsye se territoret e saj do t’u epen Shtetit të Pavarur

Kroat dhe Shqipërisë. Gjithashtu para kapitullimit të Italisë fashiste më 9 shtator 1943, në bisedimet e

zhvilluara në Beograd më 5 shtator, ndërmjet Xhafer Devës dhe dr. Herman Neubahuer u precizua që

Kosova dhe viset e tjera shqiptare të bashkoheshin me shtetin amë. Marrëveshja u arrit në bazë të analizës

së Shtabit të Vermahtit ku thuhej se: “ shqiptarët kërkojnë pavarësi shtetërore dhe për ta ai shtet, që do

t’u sillte pavarësinë, do të ishte miku i tyre.213 Pra, pjesën më të madhe të Kosovës, e ksihte pushtuar

Gjermania, mirëpo në një takim të lartcekur në mes të Italisë dhe Gjermanisë, ishte arritur marrëveshja që

pjesa më e madhe e këtij territory të banuar me shqiptarë të vihej nën pushtetin Italian dhe të bashkohej me

209 Muharrem Dezhgiu, Çështja kombëtare shqiptare dhe bashkëpunimi i LNÇ-së shqiptare e jugusllave gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 40. 210 Nuridin Ahmeti, Qëndrimi Italian ndaj reformës agrare në Kosovë më 1942, Instituti Albanologjik, Gjurmime Albanologjike, Seria e shkencave historike, nr. 41/42. 2011/2, Prishtinë, 2012, f.30, shih edhe : Paskal Milo, Shqiptarët në Luftën e Dytë Botërore 1939-1943, Tiranë, 2014, f.154. 211Fehmi Rexhepi, Lufta e shqiptarëve për vetëvendosje e bashkim kombëtar gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 136, shih edhe Hakif Bajrami, Programet serbe për likuidimin e shqiptarëve 1941-1945, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore (Përmbledhje studimesh), Instituti i Historisë “Ali Hadri”-Prishtinë dhe Qendra e Studimeve Albanologjike-Tiranë, Prishtinë, 2014, f.27. 212 Muharrem Dezhgiu, Qëndrimi politik i Lef Nasit gjatë Luftës së Dytë Botërore, në Studime Historike, nr. 3-4/ 2013, Tiranë, Instituti i Historisë, 2014, f.239. 213 Sabit Syla, Shteti shqiptar dhe çështja e Kosovës 1939-1981, Instituti i Historisë, Prishtinë, 2012, f. 31, shih edhe Muhamet Shatri, Kosoa në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f.36.

276

Shqipërinë, më qëllim që në të ardhmen të parandalohej shndërrimi i shqiptarëve në irredentista të lëvizjeve

antigjermane.214

Më 27 mars 1941 Hitleri shpalli planin e tij orientus, i cili u konkretizua më 12 prill në ndarjen e

përkohshme të Jugosllavisë sipas të cilave territory i “Serbisë së vjetër” u vë nën administratën ushtarake

gjermane, kurse Italisë iu përcaktuan kufij taktikë. Gjatë negociatave të Vjenës u mor vendimi lidhur me

caktimin e kufijve ndërmjet pushtuesve në Maqedoni dhe në Kosovë. Që në ditët e para pas shkatrrimit të

ushtrisë së Jugosllavisë forcat pushtuese gjermane, në bashkëpunim më ato italiane, u vendosën në Kosovë

dhe pushtuan gjithë territorin e saj. Gjermania si shteti më i fuqishëm i koalicioni luftarak, lejoi që të

plotësoheshin kërkesat territorial të Italisë, Bullgarisë dhe Hungarisë në territoret shqiptare. Megjithatë, ajo

mbajti nën kontrollin e vetë pjesën më të madhe të Kosovës.215 Në kuadër të zonës pushtuese gjermane

hynin rrethi i Mitrovicës, i Vuçitërnës, i Pudujevës (Llapit) dhe i Pazarit të Ri. Administrate pushtuese

gjermane që u vendos në këto treva ndoqi një politikë të dyfishtë përsa i përket Kosovës. Nga njëra anë

paraqitej si mbrojtëse e bashkësisë shtetërore serbe ku nxiste qarqet serbe perreth M. Nediqit dhe Millan

Açimoviqit që të kërkonin bashkimin e Kosovës me Serbinë, ndërsa nga ana tjeter, Ministria e Punëve të

Jashtme i rekomandoi administratës ushtarake gjermane që të merrte parasysh edhe interest e shqiptarëve.216

Menjëherë pas vendosjes së pushtimit gjerman në Shqipëri, u krijua Komiteti Egzekutiv provizor, të cilin

e udhëhiqte Ibrahim Biçaku. Komiteti i formuar më 11 shtator 1943, rishpalli Pavarësinë e Shqipërisë, kurse

më 14 shtator ai i drejtoi një thirrje popullit shqiptar e cila përfundonte, “Rroft Shqipëria e Lirë”. Më 16

tetor u mblodh në Tiranë Kuvendi Kombëtar i cili shpalli “Këshillin e Lartë të Regjencës. Ky kuvend

përbëhej nga 243 delegatë, të cilët përfaqësonin të gjitha prefekturat e Shqipërisë, ku 163 prej tyre ishin nga

Kosova dhe nga trevat e tjera shqiptare jasht kufijve të shtetit shqiptar të vitit 1913.217

Gjatë muajit prill dhe maj të vitit 1941 vazhdoi vëndosja e administratës, organeve shtetëore dhe

trupave ushtarake gjermane në rajonin e Mitrovicës dhe Vuçitërnës.218 Sistemi pushtues gjerman dhe

instacat e tij komandat dhe fuqitë e ndryshme qysh prej fillimit të pushtimit përfshinin në sistemin e vet

të gjitha fuqitë kolaboracioniste dhe formacionet e tyre dhe bashk me to përbënin një aparat të përbashkët

pushtues. Qyteti i Vuçitërnës ishte qendër rrethi, ku gjindeshin të gjitha formacionet e fuqive ushtarake dhe

policore gjermane dhe kusilinge. Në fillim, kryetar i qarkut të Mitrovicës ishte Xhafer Deva,

214 Neol Malcolm, Kosova një histori e shkurtër, Prishtinë, 1998, f. 303. 215 Fehmi Rexhepi, Gjilani me rrethinë gjatë Luftës së Dytë Botërore (1941-1945), Prishtinë, 1998, f.60. 216 Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f. 21. 217 Sabit Syla, Qëndrimi i forcave politike dhe ushtarake të Shqipërisë ndaj Kosovës gjatë Luftës së Dytë Botërore, Instituti i Historisë “Ali Hadri” -Prishtinë dhe Instituti i Historisë -Tiranë, Shqiptarët gjatë Luftës së Dytë Botërore(Përmbledhje studimesh), Prishtinë, 2014, f. 130-131. 218 Islam Dobra, Sistemi pushtues në Drenicë më 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 463.

277

ndërsakomandant i xhandarmërisë ishte Pajazit Boletini. Kryetar i rrethit të Vuçitërnës ishte Mustafa

Alijeviqi e më vonë Jahja Kmeti, Asllan Boletini etj.219

Në zonën e pushtimit gjerman u krijua administrate kuisilinge e përbërë nga shqiptarë e serbë, por

pushtetin faktik e kishte komanda e trupave ushtarake gjermane. Qyteti i Mitrovices ishte seli e

Krajskomandanuturës 838, e cila deri në dhjetor të vitit 1941 ishte nën vartësinë e Feldkomandanturës së

Nishit, ndërsa pas janarit të vitit 1942, të Feldkomandanturës në Vërnjaçka Banjë.220 Pushtuesit gjermanë,

në ditët e para të pushtimit, krahas shtypjes me dhunë të ideve liridashëse zhvillonte edhe politikë

demagogjike. Pas pushtimit, forcat gjermane mënjehere filluan edhe vendosjen e administrates civile. Në

krye të çdo komune dhe prefekture u vendosen shqiptarët që i nënshtroheshin qëndrimeve gjermane.

Zgjedhja e kryetarëve të tillë bëhej në të njejtën mënyrë edhe në komunat e tjera të rrethit. Shumë shpejt

forcat gjermane filluan të vendosëshin edhe institucionet dhe organet e tjera të administratës pushtuese, si

policinë e gjandarmërinë shqiptare të vendit, gjyqet, organet e ndryshme financiare etj.221 Formimin e

pushtetit kuisling shqiptar e mori mbi vete Xhafer Deva me bashkëpunëtor. Prej fillimit të korrikut këtë

funksion e merr “Komiteti Nacional i Shqiptarëve” edhe në LLap. Xhafer Deva erdhi në rrethet e afërta së

bashku me oficerët gjermanë, të cilët organizuan mbledhje në përmasa rrethi, si dhe i emëroi nënprefektët

e rretheve. Gjithashtu bëri ndërimin e nënpunësve, marrjen e gjyqeve, postës etj. Nëper komunat u emëruan

kryetarët e rinj dhe këshilltarët, ndërsa nëper fshatra kryepleqtë.222 Në maj të vitit 1941 gjermanët themeluan

të ashtuquajturën qeveri komisare të Millan Aqimoviqit, e cila kishte për detyrë ti përtërijë organet e

banovinave dhe ato locale të administratës shtetërore në Serbi. Këshilli i komisarëve më 6 gusht të vitit

1941 nxori një dekretligj për rregullimin dhe administratën në Kosovë, i cili hyri ne fuqi dy ditë më vonë.

Sipas këti dekretligji parashihej që qarku i Kosovës, me qendër në Mitrovicë, të përbëhet nga këto rrethe:

Novi Pazari, Mitrovica, Vushtrria dhe Pudujeva. Sipas këti dekretligji, kombësia shqiptare e ksihte

përfaqësuesin e vet në rang të ndihmësit të banit, i cili kishte të drejtë të merrte pjesë në shqyrtimin e të

gjithave çështjeve, që kishin të bënin me qarkun e Kosovës.223

Pushtuesi gjerman, qysh në marrëveshjen e 21 prillit të vitit 1941 propozoi edhe formimin e

institucioneve tjera administrative në territorin e Kosovës si: xhandarmërinë, financat, gjyqet etj.

Xhandërmeria u përbë nga shqiptarët e cila u vu nën kontrollen e kapitenit Pajazit Boletini, ki siapas

rregullimit administrative, të gjitha njesitë e xhandarmërisë ishin të detyruara të vepronin nën komandën e

219 Emin Pllana, Vuçiterna me rrethinë në kuadrin e sistemit pushtues fashist 1941-1945, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 297-298. 220 Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f. 26. 221 Izber Hoti, Lëvizja Nacionalçlirimtare në Prishtinëndhe rrethinë, Prishtinë, 1986, f.38. 222 Hakif Bajrami, Sistemi i pushtimit në Podujevë dhe rrethinë 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 314. 223 Ali Hadri, Sistemi i Pushtimit fashist në Kosovë (1941-1944), në revisten Kosova, nr. 7, Prishtinë, 1978, f.37.

278

tij. Ndërsa sa u përket financave, në fillim për to duheshin të kujdeshein komunat. Organi kryesor

administrative për financa u vendos në Mitrovicë. Sipas marrëveshjes së 21 prillit 1941 shqiptarët duhet t’i

marrin në rregull organet financiare. Edhe për gjyqet në Kosovë, sipas po të njejtës marrëveshje u vendos

që pushteti gjyqësor në fillim të funksionoj në komunë. Udhëheqja më e lart gjyqsore u vendos në

Mitrovicë. E cila merrej me shqyrtimin e ankesave dhe harmonizimin e kryerjes së punëve gjyqsore nëpër

rrethe dhe komuna. Kjo edhe ishte arsyeja, që në raportin e 21 prillit thuhej se pushtuesit duhet njoftuar për

formimin e gjyqeve e pastaj të njoftohet edhe I tërë populli.224 Në territorin e Qarkut të Kosovës, egzistonte

një gjyq i qarkut, i cili ishte nën juridiksionin e Gjyqit të Apelacionit në Nish. Me rastin e emërimeve të

personelit të gjyqeve përfillej proporcioni i numrit të banorëve të kombësisë serbe dhe shqiptare.225

Një ndër problemet e rëndësishme me të cilin u ballafaquan shqiptarët në Zonën gjermane të psuhtimit

ishte ai i statusit të qarkut të Kosovës në kuadrin e shtetit kusiling serb. Prijesit shqiptarë të asaj kohe i

kishin filluar bisedimet me komanden gjermane qysh në muajin maj të vitit 1941. Pas këtyre bisedimeve,

komandanti i kombsorisë gjermane Eberhard, nënshkroi një marrëveshje me prijësit shqiptar të Mitrovicës,

Senicës, Pazarit të Ri, Vushtrrisë, Prishtinës, Podujevës, Drenicës, të Istogut dhe të Pejës, sipas së cilës u

sigurohej shqiptarëve pushteti i plotë në këto treva.226 Njëri nga protagonistët kryesorë të shqiptarëve gjatë

këti takimi ishte Xhafer Deva, për të cili flitej se ksihte punuar për shërbimin e fshehtë gjerman edhe para

pushtimit gjerman, ku edhe më vonë bëhet kryeshef i administratës locale në Mitrovicë. Gjatë këti takimi

u arrit marrëveshjan që shqiptarët ta ksihin pushtetinlokal në rajonet e banuara me shqiptar, mandej ata të

ksihin të drejtë të hapnin shkolla etj. Duhet përmendur, se një ndër temat kryesore që u shqyrtua në këtë

takim në mes gjeneralit Eberhard dhe parisë së shqiptarëve, ishte dëbimi i kolonistëve serbë dhe malazes

nga Kosova. Sipas të dhënave të kohës, gjenerali Eberhard u premtoi ndihmë shqipatrëve për largimin e

serbëve, por insistoi që nuk duhët marrur masa të sjpejta për largimin e tyre, por duhet pritur ndonjë moment

te volitshëm. Mirëpo, për fat të keq këto premtime ishin vetëm iluzione.

224 Hakif Bajrami, Sistemi i pushtimit në Podujevë dhe rrethinë 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 320. 225 Hakif Bajrami, Sistemi i pushtimit në Podujevë dhe rrethinë 1941-1944, në Kosova, nr.7, Prishtinë, 1978, f. 320. 226 Muhamet Shatri, Kosova në Luftën e Dytë Botërore, Prishtinë, 1997, f. 30.

279

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018 Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

KRAHASIM I FJALIVE TË PËRBËRA NË DISA SINTAKSA TË SHQIPES

Petrit Duraj-Fakulteti i Edukimit – Universiteti i Gjakovës “Fehmi Agani”

Dimë që fjalia e përbërë formohet prej dy a më shumë njësish kallëzuesore dhe përbën një unitet kumtesor,

gramatikor dhe intonacionor. Megjithatë, për të ardhur deri në një përkufizim të tillë, ka pasur mendime të

ndryshme nga gjuhëtarë dhe studiues (sintaksologë) të ndryshëm. Punimi ynë, ka për qëllim të japë një

krahasim mes përkufizimeve të fjalive të përbëra nga sintaksa e K. Cipos, I. D. Sheperit dhe sintaksa e

Akademisë së Shkencave. Do të merremi me mjetet gjuhësore të ndërtimit të tyre (mjetet e lidhjes), si dhe

veçoritë e ndërtimit sintaksor të pjesëve në fjalinë e përbërë. Do të krahasohen nocione dhe përkufizime

nga sintaksat e sipërpërmendura, qoftë për fjalitë e përbëra me bashkërenditje, qoftë dhe, për ato me

nënrenditje. Fjalia e përbërë me bashkërenditje përbëhet nga dy a më shumë pjesë homogjene të bashkuara

me anë të lidhëzave bashkërenditëse. Por, një përkufizim dhe një pikëpamje të njejtë nuk na e japin të gjithë

gjuhëtarët. Fjalia e përbërë me nënrenditje është tërësia sintaksore e ndërlidhur organikisht për nga ana

kuptimore e gramatikore, e përbërë prej dy a më shumë njësive kallëzuesore, me raporte nënrenditjeje,

varësie ndërmjet tyre. Sipas Sheperit, fjalia që plotësohet prej një fjalie të varme quhet fjali e parë e saj dhe

mund të jetë fjali kryesore ose e pavarme, ose fjali e varme prej një tjetre. Do të krahasohen dhe llojet e

nënllojet e fjalive me bashkërenditje dhe nënrenditje.

Për t’i dhënë sa më qartë dhe përmbledhtazi dallimet se si janë trajtuar fjalitë e përbëra, do të

përdorim metodën përshkruese dhe krahasuese.

Fjalë kyçe: fjali e përbërë, mjete të lidhjes, bashkërenditje, nënrenditje, krahasim.

Fjalia e përbërë formohet prej dy a më shumë njësish kallëzuesore dhe përbën një unitet kumtesor,

gramatikor dhe intonacionor. Këtë përkufizim na e jep Akademia e Shkencave. Ndërsa I. D. Sheperi thotë

se për t’u shfaqur plotësisht një mendim, shumë herë bashkohen dy ose më shumë fjali kryesore të thjeshta

ose të plotësuara, të cilat përbëjnë kështu një periudhë. Intonacioni i plotë dhe i përfunduar është mjet i

shprehjes së raporteve ndërmjet pjesëve të fjalisë së përbërë. Fjalia asindetike e shqiptuar me intonacione

të ndryshme, merr kuptime të ndryshme.

Mjetet e lidhjes

Sipas Cipos dy a më shumë fjali mund të lidhen duke ruajtur secila pavarësinë e saj dhe fjali të tilla quhen

të renditura bashkë, p.sh.: Shtëpia është e vogël, po ka brenda një zemër të madhe, zemrën e nënës. Renditja

bëhet: a) me anë lidhëzash, b) pa lidhëza fare, po duke i ndarë ato me anë të presjes. Fjalitë që renditen me

280

anë të lidhëzave këpujore quhen të renditura polisindetisht. Kur renditen pa ndihmën e lidhëzave quhen të

renditura asindetisht. Mjetet e lidhjes – lidhëzat, përemrat lidhorë, ndajfoljet lidhore, fjalët korrelative.

a) Lidhëzat bashkërenditëse e nënrenditëse – elemente të domosdoshme në fjalinë e përbërë lidhëzore.

Lidhëzat semantike – kanë kuptim të tyren (p.sh. e, dhe shprehin idenë e bashkimit, po(r) të

kundërvënies, sepse të shkakut etj).

b) Përemrat e ndajfoljet lidhore – mjete që lidhin pjesët në fjalinë e përbërë, ndaj quhen fjalë lidhëse,

si: që, i cili, e cila, ku, kur, tek, nga. Përemrat funksion të dyfishtë – lidhin fjalinë dhe janë gjymtyrë

fjalie. Lidhëzat nuk janë gjymtyrë.

c) Fjalët korrelative – përdoren brenda pjesës kryesore dhe paralajmërojnë se brendia e tyre konkrete

do të sqarohet në pjesën e varur. Si fjalë korrelative shërbejnë: ndajfoljet aq, kaq, ashtu, kështu,

atëherë etj., përemrat dëftorë: ai, ky, i tillë; ndonjë përemër i pacaktuar: gjithë, kushdo, cilido.

(Gramatika e Akademisë)

Veçoritë e ndërtimit sintaksor të pjesëve në fjalinë e përbërë

Mes pjesëve të fjalisë ka përshtatje sintaksore – shprehet: me mungesën e një gjymtyre të domosdoshme te

njëra pjesë dhe pjesa e nënrenditur kryen pikërisht funksionin e kësaj gjymtyre. P.sh.: Trajnerit i ra

menjëherë në sy (çfarë?) se skuadra ishte mjaft optimiste. Paralelizëm sintaksor – kur dy pjesë të një fjalie

të përbërë kanë gjymtyrë të njëjta (si lloj), rend të njëjtë të tyre dhe intonacion të njëjtë. Lidhja e tyre bëhet

me lidhëzat por, kurse, ndërsa, p.sh.: Artani merrej me basketboll, kurse i vëllai stërvitej për atletikë.

Rendi i pjesëve në fjalinë e përbërë

Sipas Sheperit në fjali të pavarme, kryefjala ka vendin e parë; këtë e pason folja dhe pas kësaj vjen kundrina

ose atributi. Plotësit e kanë secili vendin pranë fjalës që plotësojnë, p.sh.: Djemtë e mirë u binden kurdoherë

të mëdhenjëvet.

Fjalitë e varme, si plotës të fjalive kryesore ose të ndonjë fjale të tyre, vihen përpara ose pas tyre si dhe

plotësit e tjerë. Vetëm kryefjala e foljeve pavetore vjen rregullisht pas foljes, p.sh.: Kush punon fiton.

Fillojnë kurdoherë nga lidhëza e tyre, në mënyrë që çdo fjalë që shkon përpara lidhëzës nuk i përket fjalisë

së varme, po mund të nënkuptohet dhe në të, p.sh.: Djalin, tek shkonja udhës, e pashë që po vente në shkollë.

Në fjalitë me bashkërenditje dhe asindetike është karakteristik rendi i ngulitur, p.sh.: Ishte ndajnatëherë dhe

frynte një veri i hollë. Ndërsa sipas Gramatikës së Akademisë së Shkencave në fjalitë e përbëra me

nënrenditje rendi mund të jetë i ngulitur ose i lirë. Në fjalitë me pjesë të nënrenditur përcaktore rendi është

i ngulitur, pjesa e nënrenditur qëndron gjithmonë pas kryesores. Rendi i lirë – pjesa e nënrenditur mund të

qëndrojë pas, para dhe në mes të kryesores. Fjalitë e përbëra lidhëzore – me lidhëza dhe fjalë lidhëse.

Fjalitë e përbëra jolidhëzore – asindetike (pa lidhëza). Fjalia e përbërë me bashkërenditje përbëhet nga dy

a më shumë pjesë homogjene të bashkuara me anë të lidhëzave bashkërenditëse. Strukturë e hapur – prej

dy e më shumë pjesësh e mund të shtohen dhe të tjera (fjali shumëgjymtyrëshe). Strukturë të mbyllur –

dygjymtyrëshe. (Gramatika e Akademisë)

281

Tipat e fjalive me bashkërenditje

Fjalitë e bashkërenditura janë të palidhura ose të lidhura. Fjalitë e bashkërenditura të lidhura marrin: a)

lidhëz shtuese, p.sh.: Erdhi dhe tha; b) lidhëz dalluese, p.sh.: Puno ose shko; c) lidhëz kundërshtore po (por,

mirëpo), p.sh.: Nuk e mori po e la; ç) lidhëz përmbylltore, p.sh.: Duhet të shkruash; merr, pra pendën.

Lidhëzat shtuese, dalluese, kundërshtorja por dhe përmbylltoret lidhin pjesë homogjene të fjalisë ose të

periudhës dhe i quajmë lidhëza bashkërenditëse, për t’i dalluar nga lidhëzat e tjera, të cilat janë lidhëza të

bashkëlidhjes. Sipas Sheperit kemi fjali të palidhura: a) kur shfaqet kallëzimi i gjatë, i shpejtë, p.sh.: Djemtë

thërritnin, hidheshin, qeshnin; b) kur shpjegohet fjalë ose fjali e mëparshme, p.sh.: Është i sëmurë, i dhemb

koka; c) kur vërtetohen të parat, p.sh.: Ka ikur, nuk është këtu. Dhe fjalitë e bashkëlidhura mund të renditen

të palidhura për gjallëni, p.sh.: E dënova, bëri faj. Fjali të palidhura janë dhe fjalitë e ndërhyra. Këto shtohen

në mes të fjalive të tjera pa pasur lidhje me ndonjë pjesë të tyre, dhe janë fjali kryesore prej të cilave

nënkuptohen si të varura fjalitë e tjera, p.sh.: Erdhi, më thanë, që pa gdhirë. Lidhen me lidhëzat shtuese: e,

dhe, edhe, ose negativisht me lidhëzën: as...as, jo vetëm...po(e) dhe, ose negativisht: jo vetëm...po as, p.sh.:

Erdhi dhe tha: as e pashë as pyeta për të; lidhëzat dalluese: a(ja), ase, o, ose, i, ise, se-se, dhe në pyetje me

lidhëzën apo, p.sh.: Ka ardhë ose është i sëmurë; lidhëzat kundërshtore: por, ose, po, me gjithë që, ndonëse

etj., p.sh.: Nuk është i madh, po i vogël; lidhëzën përmbylltore pra, p.sh.: Kemi nevojë për shumë gjëra, të

cilat fitohen me punë: duhet, pra, të punojmë.

Fjali me bashkërenditje këpujore

Përdoren lidhëzat këpujore: dhe, e, edhe, as, as...as. Marrëdhënie shkak-pasojë – lidhëza: dhe, p.sh.: Ishte

vonë dhe po nxitonte për në punë. Më qartë me lidhëzën: prandaj. Marrëdhënie përqasore – p.sh.: Nata

atje është tjetër natë dhe dita tjetër ditë. Marrëdhënie mospajtimi e lejimi, p.sh.: Peshku në det e tigani në

zjarr. Unë me bukë e ti me gurë. Marrëdhënie shkallëzimi – lidhëzat: jo vetëm...por edhe, le që...por edhe,

jo vetëm që...por as, le që...por as, p.sh.: Kalorësi jo vetëm që u ndal, por i zbriti edhe kalit.

Fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie kundërshtore:

Struktura dygjymtyrëshe – lidhëzat kundërshtore: po, por, mirëpo, porse, kurse, megjithatë, megjithëkëtë,

me pjesëzat-lidhëza: vetëm, veç; lidhëzat: veçse, vetëm se.

Nëntipat :

- kuptimi i përqasjes: kurse;

- kontrasti – veprime, ngjarje, gjendje: por, mirëpo, përse

- kufizuese – pjesa e dytë kufizon vlerën e pjesës së parë, p.sh.: Supa ishte e mirë, po duhej

ngrohur pak.

- kundërshtore-lejore: po, por, porse; pjesa e dytë: prapë, prapëseprapë, megjithatë,

megjithëkëtë.

- kushtore – me lidhëzën: pa dhe me fjalët: ndryshe, përndryshe, veç, vetëm etj., p.sh.: Ai ishte

dinak, veç dinakëria e ka një farë kufiri.

Fjalia e bashkërenditur me marrëdhënie veçuese

Japin dy a më shumë fakte, dukuri etj., që përjashtojnë njëri-tjetrin; realizimi i njërit përjashton realizimin

e tjetrit: o, a, ose, ja, apo, o...o, a...a, ose...ose.

282

Dy lloj marrëdhëniesh veçimi:

- përjashtim tërësor – përjashtohen të gjitha faktet e dukuritë përveç njërit, p.sh.: Ja të vdesim,

ja të rrojmë për liri.

- përjashtim alternativ – përsëriten duke u përjashtuar këmbyerazi; lidhëza: herë...herë, p.sh.:

Natën herë binte shi, herë binte borë. Në të shkruar pjesët ndahen me presje.

Fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie përmbyllëse

Është patjetër dygjymtyrëshe. Pjesa e dytë shpreh diçka që del si rrjedhim, si përfundim i pjesës së parë.

Lidhëzat: andaj, ndaj, pra, pa; p.sh.: Do të kalojmë në zona të ftohta, ndaj vishuni mirë. Në të shkruar

ndahen me presje.

Fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie shkakore-motivuese

Me lidhëzën: pa. Pjesa e dytë motivon kërkesën e parashtruar në pjesën e parë. Pjesa e parë e ka foljen-

kallëzues në mënyrën urdhërore, p.sh.: Shko ti, pa ta mbaj unë djalin. Në të shkruar pjesa e dytë ndahet me

presje

Sa i përket fjalive me nënrenditje, në librin e Akademisë së Shkencave është përkufizuar si fjali e përbërë

me nënrenditje, te Sheperi e gjejmë si fjali e bashkëlidhur, ndërsa te Cipo si fjali e varur. ASH e përkufizon:

“Fjalia e përbërë me nënrenditje është tërësia sintaksore e ndërlidhur organikisht për nga ana kuptimore e

gramatikore, e përbërë prej dy a më shumë njësive kallëzuesore, me raporte nënrenditjeje, varësie ndërmjet

tyre.” Sheperi: “Fjalia që plotësohet prej një fjalie të varme quhet fjali e parë e saj dhe mund të jetë fjali

kryesore ose e pavarme, ose fjali e varme prej një tjetre, p.sh.: U-habita kur i pashë që rrinin pa punë.”

Dhe Cipoja:“Fjali kryesore quhet ajo që nuk varet nga të tjerat, po kuptim të plotë vetiu nuk ka, në mos u

ndihmoftë nga fjalitë e varura, p.sh.: Nuk kuptova se ç’deshe të më thuash.” Për Gramatikën e Akademisë

pjesë kryesore quhet pjesa që shërben si bazë organizuese e fjalisë. Për Sheperin, Nga dy fjali të

bashkëlidhura ajo që plotëson tjetrën merr përpara një nga lidhëzat e bashkëlidhjes, ose një nga përemrat

ose ndajfoljet lidhore, dhe quhet fjali e varme ose e dytë. Dhe për Cipon, fjali e varur quhet ajo që varet

ose nga kryesorja ose nga një tjetër e varur, p.sh.: Më kanë thënë se tani nxënësit po punojnë më shumë.

Pjesë e nënrenditur ose e varur quhet ajo pjesë e fjalisë që e plotëson pjesën kryesore dhe është e varur prej

saj. Pjesë drejtuese pjesa kryesore ose e varur prej së cilës varet një pjesë tjetër. (Gramatika e Akademisë)

Fjalitë e varme, si pjesë të fjalive kryesore, shërbejnë në to: a) në vend të emrit, si kryefjalë, kallëzues,

kundrina ose ndajshtime, p.sh.: Duhet të punojmë; b) në vend të mbiemrit, si plotës të ndonjë emri të fjalisë

kryesore, p.sh.: Njeriu që ka dëshirë për punë nuk merr parasysh lodhjen; c) si plotës qëllimi (fjali qëllimi),

p.sh.: Punon që të fitojë; ç) si plotës shkaku (fjali shkaku), p.sh.: Fiton se punon; d) si plotës kohe (fjali

kohe), p.sh.: Kur punojmë, fitojmë; dh) si plotës kushti (fjali kushti), p.sh.: Në punofsh do të fitosh; e) si

plotës që shfaq të kundërtën (fjali kundërshtore), p.sh.: Ndonëse punon, nuk fiton. (Sheperi) Fjalitë e varme

lidhen me kryesoren ose me shoqet e tyre me anë të lidhëzave nënrenditëse, ose me anë përemrash lidhorë

dhe me anë ndajfoljesh lidhore. Duke qenë që fjalitë e varura hyjnë në çdo farë pune, ato mund të jenë:

subjekt, objekt, ose plotës të fjalive nga të cilat varen, andaj i gjejmë disa farësh: subjektore, objektore,

artributore, ndajfoljore. Janë subjektore kur hyjnë në punë si subjekt të fjalisë nga ku varen, veçse kjo fjali

e fundit duhet të jetë një folje pavetore ose të bëjë shërbimin e një të tille, p.sh.: Nuk më pëlqen të sillem

tërë ditën pa punë. Janë objektore kur përdoren si kundrina të drejta të fjalive nga të cilat varen, p.sh.: Më

283

tha se punët venë mirë. Janë atributore kur bëjnë punën e plotësit atributor, p.sh.: Kujt nuk i pëlqen një

fjalë që thuhet pa sherr? Janë ndajfoljore kur përdoren si plotës ndajfoljor, p.sh.: Vetëm kur sosi tërë punët,

ra e mori një sy gjumë.(K. Cipo) Në bazë të funksioneve e raporteve sintaksore me pjesën drejtuese, pjesët

e nënrenditura ndahen në: 1. pjesë të nënrenditura kryefjalore, 2. kallëzuesore, 3. kundrinore, 4. përcaktore,

5. rrethanore.

Llojet e fjalive me nënrenditje

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur kryefjalore

Fjali me pjesë të nënrenditur kryefjalore quhet ajo fjali e përbërë që ka një pjesë të varur, e cila kryen ndaj

pjesës kryesore dykryegjymtyrëshe një funksion të ngjashëm me atë të kryefjalës. U përgjigjet po atyre

pyetjeve të kryefjalës: kush?, cili?, çfarë? (Akademia)

Pyetje e zhdrejtë

Kur bëhet pyetje e drejtë me ndonjë përemër ose ndajfolje pyetëse, pyetja e zhdrejtë bëhet ose me po ata

përemra a ndajfolje të përdorura si përemra a ndajfolje lidhore, ose merr dhe lidhëzën e caktimit: se, p.sh.:

Të pyes kush flet, ose të pyes se kush flet. (Sheperi)

Sipas K. Cipos:

Fjalia subjektore

Quhet ajo që hyn në punë si kryefjalë e fjalisë kryesore ose e çdo fjalie tjetër nga e cila varet subjektorja.

Lidhëzat që shtiem në punë në këso rasash janë këto: që, se. Fjalia subjektore mund të rrijë në mënyrën

dëftore dhe në mënyrën lidhore, p.sh.: Duket që nuk i pëlqen ajo fjalë. Foljet me të cilat shkojnë fjalitë

subjektore janë: 1) foljet pavetësore: duket, lipset, duhet; 2) lokucionet pavetësore: është mirë, është keq,

s’është e udhës, qenka thënë; 3) foljet e vetës së tretë njëjës të diatezës pësore, si: flitet, thuhet, pëshpëritet

etj.

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur kallëzuesore

Kryen funksionin e pjesës emërore të kallëzuesit emëror ose përcaktorit kallëzuesor. Kallëzore e tërthortë

– pjesa që shtjellon brendinë e një kallëzuesi emëror ose përcaktori kallëzuesor të shprehur me ndajfolje

ose përemër dëftor, p.sh.: Jeni ashtu si ju dua unë. Ai është nga ata që nuk përulen. Mjetet – lidhëzat: se,

që, sikur, kur, tek; me përemra të pacaktuar, me përemra lidhorë dhe me ndajfolje lidhore.

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur kundrinore

Kryen një funksion të ngjashëm me atë të kundrinorit. Fjalitë kundrinore ndahen në dy grupe: 1. fjali

jokorrelative, 2. fjali korrelative. (Akademia)

Fjalia objektore

Është ajo që hyn në punë si kundrinë e drejtë e fjalisë kryesore ose e një fjalie të varur. Lidhet me fjalinë

kryesore me anë të lidhëzave: që, se, p.sh.: Më thanë që paske shkruar një artikull të gjatë rreth poezisë

284

popullore. Fjali objektore marrin sidomos ato folje që tregojnë: të parë, të dëgjuar, të kuptuar, të thënë.

P.sh.: Mora vesh se po botohen shumë libra të bukur. (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur përcaktore

Pjesa e nënrenditur ka një funksion të ngjashëm me atë të një gjymtyre përcaktore të shprehur me mbiemër,

me emër, me ndajfolje ose luan rolin e një ndajshtimi. Pjesa e varur përcaktore tregon një karakteristikë të

një gjymtyre që shprehet me emër ose përemër e që quhet paraprijës i saj, p.sh.: Rilindasit punuan shumë

për shkollën shqipe, e cila u ngrit e u mbajt me gjak. (Akademia)

Fjalia lidhore

Mbështetet zakonisht pas një substantivi pavarësisht se ç’veprim mund të ushtrojë ky emër brenda në fjali.

Lidhet me kryesoren me: a) përemrin lidhor: që, b) lokucionet përemërore: i cili, e cila, të cilët, të cilave,

c) përemri lidhor i pacaktuar: kush që mund të zbërthehet: ai që, ajo që. p.sh.: Puna që bëhet shkel e shko

s’ka grat. (Cipoja)

Fjali përmendëse (relative)

Fjalitë përemndëse ose relative lidhen me anë të përemrave lidhorë ose të ndajfoljeve lidhore dhe plotësojnë

një emër ose ndajfolje që ndodhet në fjalinë kryesore, ose që nënkuptohet. Përemrat lidhorë që dhe i cili

referohen: a) në një emër të caktuar që ndodhet në fjali kryesore, dhe përbëjnë fjali relative që shërben si

një mbiemër (plotës cilësor), p.sh.: E gjeta librin që kërkonim; b) në përemrat dëftorë të tyre, me të cilët

përbëjnë lokucionet: ay që (ay i cili), dhe fjalitë relative që bëhen me këto lokucione zënë vendin e një

emri të pacaktuar, si kryefjalë ose kundrina të fjalisë kryesore, p.sh.: Atë që kërkon, e gjen. (Sheperi)

Fjali caktimi

Fjalitë e caktimit kufizojnë ose caktojnë kuptimin e gjerë të foljes kryesore, dhe lidhen me të me anë të

lidhëzave: që dhe se, p.sh.: E mësova që erdhi. (Sheperi)

Fjalitë e përbëra rrethanore

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur vendore

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur vendore - ajo fjali ku shprehen marrëdhënie vendore e hapësinore

ndërmjet pjesës së varur dhe kryesore. Pjesa e varur mund të tregojë nuanca të ndryshme të marrëdhënieve

vendore: vendin ku ndodhet një send, ku kryhet veprimi, pikënisjen e lëvizjes, drejtimin e saj, vendin që

përshkon lëvizja etj., p.sh.: Ku dhemb dhëmbi, vete gjuha. (Akademia)

Fjalia vëndore

Tregon vëndin ku ka ndodhur një punë, një veprim, një ngjarje për të cilën ka bërë fjalë fjalia kryesore ose

një fjali e varur. Lidhet me fjalinë kryesore me anë ndajfoljesh, kryesisht me ndajfoljen: ku, p.sh.: Ku ke

punën shtro dhe gunën. Mund të lidhet me kryesoren edhe me ndajfoljen tek, p.sh.: Tek nuk ka, nuk merr

ai kusari. Lidhet edhe me shprehjet vendore: atje ku, atje tek, p.sh.: Vate atje ku piqnin pastërmanë. (Cipoja)

285

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur kohore

Është ajo fjali ku pjesa e varur tregon kohën kur ndodh veprimi a ngjarja e pjesës kryesore, p.sh.: Hekuri

rrihet sa është i nxehtë.

Fjali kohe

Fjalitë e kohës u përgjigjen pyetjeve: kur?, që kur?, gjer kur?, dhe shfaqin veprime të njëkohshme, të

mëparshme a të mëpastajme nga veprimi i kryesores, ose fillimin a mbarimin e veprimit që shfaq kryesorja.

Veprimi i njëkohshëm shfaqet: a) me lidhëzat: kur, tek, sapo etj., p.sh.: Kur erdhi më tha; b) me

asjatëroren e pjesores me parafjalën: me, p.sh.: Me të ardhur më tha; c) me mënyrën përcjellore, p.sh.: Duke

ardhur më thoshte. (Sheperi)

Fjalia kohore

Marrëdhëniet e kësaj me fjalinë kryesore janë shumë farësh, sepse çfaqin: 1) veprim të njëkohshëm, 2)

të parakohshëm, 3) të paskohshëm, 4) veprim përsëritës, 5) fillim veprimi, 6) mbarim veprimi. Fjalitë kohore

u përgjigjen këtyre pyetjeve: kur?, që kur?, gjer kur? (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur mënyrore

Pjesa e varur tregon mënyrën e kryerjes së një veprimi a të paraqitjes së një fakti të shprehur në pjesën

drejtuese (kryen funksionin e rrethanorit të mënyrës), p.sh.: Ti duhet të veprosh si të them unë. (Akademia)

Fjalia e mënyrës

Tregon se qysh ka ndodhur një punë, një ngjarje për të cilën ka folur fjalia kryesore ose një fjali e varur nga

e cila varet kjo e mënyrës. Lidhet me lidhëzat: si, sikur, ashtu si, sikundër që, pa + particip, p.sh.: Puna

vajti pikërisht si e kisha parashikuar unë. (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur qëllimore

Tregon qëllimin për të cilin kryhet veprimi i shprehur në pjesën drejtuese, p.sh.: Turqit e shtrënguan

rrethimin, me qëllim që kështjellarët të dorëzoheshin. I referohet gjithë pjesës drejtuese dhe lidhet me

lidhëzat e lokucionet: që, me qëllim që, në mënyrë që ose bashkohet pa lidhëza. Që është lidhëz e

domosdoshme kur pjesa e varur është para drejtueses, ndërsa kur vjen pas mund të mungojë, p.sh.: Që të

arrish sukses, duhet të punosh çdo ditë. (Akademia)

Fjali qëllimi

Fjalitë e qëllimit i përgjigjen pyetjes përse?, dhe shfaqen: a) me lidhëzën që dhe me mënyrën lidhore, p.sh.:

Studion, që të bëhet i ditur; b) me mënyrën lidhore ose me paskajoren, p.sh.: Vete të punojë; c) me parafjalën

për dhe me pjesore të nyjshme ose me paskajore, p.sh.: Përgatitu për të shkuar; ç) me lidhëzën që dhe me

mënyrën dëftore ose habitore, kur shfaqet qëllimi si i mbaruar, p.sh.: Vete që punon. Fjali qëllimi përbën

edhe lidhorja ose paskajorja vetëm, p.sh.: Kërkon të punojë. Lidhëza që të me të pakryerën e lidhores, kur

plotëson fjali me kuptim të parealizuar, shfaq qëllim të parealizuar, p.sh.: Të paskësh ikur, që të mos të

gjente këtu. (Sheperi)

286

Fjalia qëllimore

Tregon qëllim, d.m.th. që na thotë ç’qe qëllimi i një pune për të cilën bëri fjalë fjalia kryesore. Lidhet me

anë të lidhëzës: që, kur është folja në mënyrë të shtjelluar, dhe me anë të lidhëzës: për të, kur është në

particip, që është një nga mënyrat e pashtjelluara, p.sh.: Që të lajë turpin e ritiratës dhe për të çgjakosur

aishfatën e Ballaban Pashës, Sulltan Mehmeti u hoth përsëri në Shqipëri. (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur shkakore

Pjesa e varur konstaton një fakt si shkak ose arsyeton lidhjen shkakore nëpërmjet pjesëve, p.sh.: Ishte i

gëzuar, ngaqë i sollën lajm të mirë. (Akademia)

Fjali shkaku

Fjalitë e shkakut i përgjigjen pyetjes: nga se?, pse?, përse?, dhe shfaqen: a) me lidhëzën se ose me

lokucionin me qenë se dhe me mënyrën dëftore, habitore ose kushtore, p.sh.: U lodha se punova shumë; b)

me lidhëzën që ose me lokucionin: me që, nga që, dhe me po ato mënyra, p.sh.: U-lodha që punova shumë.

Shkaku shfaqet dhe me fjali kohe, p.sh.: Kur punojnë kështu kemi të drejtë të zemërohemi.(Sheperi)

Fjalia shkakjore

Tregon shkakun pse ngjan një punë për të cilën bën fjalë fjalia kryesore ose çdo fjali tjetër nga e cila varet

shakjkorja. Kjo fjali i përgjigjet pyetjes: pse, përse, ose lokucioneve shkakore: për shkak?, për ç’punë?

Fjalia shkakore lidhet me fjalinë kryesore ose me një tjetër të varur me këto lidhëza: a) me lidhëzat: se, pse,

dhe me lokucionet shkakore: me qenë se, me qenë që, duke marrë të gjitha mënyrën dëftore, p.sh.: Me qenë

që binte shi, pikniku u la për një ditë tjetër. b) me lokucionet: me që, nga që dhe mënyrën dëftore, p.sh.:

Shumë patriotë nga që nuk e duronin dot zgjedhën fashiste, muarrën malet. c) me lidhëzën: kur, p.sh.:

Kur nuk do të dëgjojë, s’ke se ç’t’i bësh. Fjalia shkakore mund të rrijë ose përpara ose pas fjalisë kryesore

dhe është mirë të ndahet prej saj me një presë. (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur rrjedhimore

Shpreh marrëdhënie ndërmjet një shkaku të shprehur në pjesën kryesore dhe pasojës a rrjedhimit të shprehur

në pjesën e varur. Në pjesën e varur rrjedhimore tregohet përfundimi logjik i një fakti të dhënë në pjesën

kryesore, p.sh.: Rruga ishte dëmtuar mjaft, kështu që makina ecte ngadalë. Bashkohet me pjesën drejtuese

me lidhëzat: sa, sa që, aq sa, kështu që. (Akademia)

Fjalia rrjedhimore

Tregon rrjedhjen e një veprimi të shprehur nga fjalia kryesore, ose nga një fjali tjetër prej së cilës varet

rrjedhorja. Ndërtohet me lidhëzën: sa ose me lidhëzën korrelative: aqë...sa, kaqë...sa, p.sh.: Thirri aqë fort

sa u ngjir nga zëri. (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur kushtore

287

Shpreh marrëdhënie kusht-pasojë. Dy veprime a gjendje të ndërvarura mes tyre, d.m.th. realizimi ose

mosrealizimi i asaj që thuhet në pjesën e varur, bën të pashmangshme, të mundur ose të pamundur atë që

thuhet në pjesën kryesore, p.sh.: Nuk do të nisej, në rast se dëbora do të vazhdonte ende. (Akademia)

Fjali kushtore

Fjalitë kushtore shfaqen: a) me lidhëzat: në, po ose me lokucionet: nëse, në është se, në qoftë se, dhe me

mënyrën dëftore ose habitore, kur vihet kushti si i vërtetë dhe i mbaruar, p.sh.: Po ike, nuk kthehesh më; b)

me lidhëzën: në dhe me mënyrën dëshirore, kur vihet kushti si i pritshëm ose i mundshëm, p.sh.: Në

punofsh, je i fituar; c) me lokucionet: po të, sikur të dhe me mënyrën lidhore, kur shfaqet kushti pas gjykimit

të atij që e flet si i pritshëm ose i mundshëm, p.sh.: Po të punosh je i fituar; ç) me lidhëzën: të, ose me

lokucionet: po të, sikur të dhe me të pakryerën e lidhores ose të habitores, kur shfaqet kushti si i parealizuar.

(Sheperi)

Fjalia kushtore (perioda hipotetike)

Tregon kusht në rrjedhim të së cilës mund të ndodhë e mund të mos ndodhë ç’është thënë në fjalinë kryesore

ose në çdo fjali tjetër nga e cila varet kushtorja dhe lidhet me anë të këtyre lidhëzave kushtore: në qoftë se

+ i tanishmi ose i pritshmi, në rast se + i tanishmi ose i pritshmi, po qe se + i tanishmi, po + aoristi, po të

+ mënyra lidhore, në + i tanishmi etj. Fjalia e varur që tregon kushtin: në qoftë se e di kushtin quhet

protasë; kryesorja që përmban rrjedhimin: shkruajmë quhet apodasë. Protasa me gjithë apodasën formon

periudhën hipotetike. (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur lejore

Tregon një veprim a gjendje që pritej ta pengonte realizimin e veprimit të pjesës drejtuese, por që nuk arrin

ta ndalojë. (Akademia)

Fjali kundërshtore

Fjalitë kundërshtore plotësojnë fjali kryesore që shfaqin përfundim të kundërt me shkakun ose me kushtin

që shfaqin kundërshtoret, p.sh.: Me gjithë që punon, nuk fiton. (Sheperi)

Fjalia lejore

Tregon një veprim, një ngjarje e cila kërkon sikur ta pengojë veprimin e çfaqur nga ana e fjalisë kryesore,

po, jo vetëm nuk e pengon, po e lejon. Lidhet me kryesoren me anë të lokucioneve: sadoqë, ndonëse,

megjithëqë, sidoqë, dhe në, p.sh.: Sadoqë frynte e binte, shëtitjen e zakonshme e bëra. (Cipo)

Fjalia e përbërë me pjesë të nënrenditur krahasore

Shërben për të krahasuar nga një pikëpamje e caktuar një dukuri me një tjetër. Pjesa e varur krahasore lidhet

me drejtuesen me këto lidhëza a lokucione lidhëzore: si, siç, sikur, sikurse, ashtu si, ashtu siç, se, seç, sesa,

288

me ndajfoljen sa, me përemrin sa të prirë nga parafjala nga (nga ç’)., p.sh.: Ajo tablo më shumë e brengosi

sesa i ngjalli kënaqësi. (Akademia)

Fjalia krahasore

Përdoret për të bërë një krahasim midis dy gjendjeve, dy ngjarjeve, dy veprimeve. Lidhet me fjalinë nga e

cila varet me lidhëzat korelative: 1) si...ashtu, ose vetëm me lidhëzën siç, p.sh.: Siç mbolli, korri. 2) sa

më...aq më, p.sh.: Sa më ta marrçë me të mirë, më i egër bëhet. 3) sikundër që...ashtu, p.sh.: Sikundër që

thashë ashtu edhe veprova. 4) ashtu si...ashtu edhe, ose ashtu sikundër ...ashtu edhe, p.sh.: Ashtu si kundër

the, ashtu edhe të veprosh. 5) më...se sa, p.sh.: Është më afër fqinjësia se sa mund të jetë fisi dhe gjëria.

(Cipo)

Fjalia kufizore

Është fjalia që shtiem në punë kur duam të kufizojmë a të ngushtojmë një mendim që e kemi çfaqur ne

fjalinë kryesore ose në një fjali të varur. Përdoren këto lidhëza: me sa..., me ç’..., p.sh.: Me sa marr vesh

unë, gjendja ekonomike e vendit tonë është përmirësuar qint për qint.(Cipo)

Literatura:

Akademia e shkencave e Shqipërisë, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Tiranë, 2002,

Cipo, K., “Gramatika”, Instituti i Shkencave, 1949.

Cipo, K., “Sintaksa” Instituti i Shkencave, 1952.

Sheper, I. D., Gramatika, 1927, Vlorë.

289

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

AFTËSITË KOMUNIKUESE TË STUDENTËVE NË UNIVERSITETET SHQIPTARE

Universiteti Bujqësor i Tiranës, Prof. Dr. Diana Shehu1

Universiteti Bujqësor i Tiranës, Prof. Dr. Myslym Osmani

Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër, Dr. Ylvie Kraja

Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër. Prof.Dr. Elez Osmani4

Abstrakt

Aftësitë e komunikimit janë një nga elementet e aftësive të përgjithshme, të cilat janë thelbësore

mes studentëve të universitetit. Gjatë viteve të tyre në universitet, studentët do të jenë të ekspozuar ndaj

situatave, brenda dhe jashtë auditoreve të leksioneve. Brenda auditoreve, ata duhet të përdorin aftësitë e

tyre të komunikimit, për shembull në projektet e kursit që ata përgatisin si dhe në prezantimet në klasë. E

rëndësishme është jo vetëm komunikimi me njëri tjetrin, por dhe me përfaqësuesit e tyre të zgjedhur në

senat. Jashtë auditorve atyre ju duhet të rrisin komunikimin për punësimin. Prandaj, qëllimi i këtij studimi

është të evidentojë nivelin e shkathtësive të komunikimit midis studentëve të universitetit me njëri tjetrin

dhe me përfaqësuesit e tyre në senat. Aftësitë e komunikimit u matën nëpërmjet një pyetësori të

organizuar me 5 universitete publike të vendit. Për përpunimin e të dhënave u përdor metoda deskriptive.

Nga analiza e studimit rezultoi se komunikimi midis studentëve dhe me përfaqësuesit e tyre në senat nuk

ëhstë në nivelin e duhur. Në fund do të jepen konkluzione dhe rekomandime, se si mund të punojnë më

mirë drejtuesit e universiteteve, por dhe vetë studentët për të përmirësuar këto aftësi komunikuese në të

ardhmen.

Fjalë kyçe: Aftësi komunikuese, studentë të universitetit, senator, komunikim social.

Hyrje

Roli i universitetit në përgatitjen e studentëve në fusha të ndryshme për të plotësuar nevojat e

tregut nuk fokusohet vetëm në arritjet akademike, por edhe në aftësitë e përgjithshme të tyre për tju

përshtatur dhe konkurruar në ekonominë globale. “ Në botën e globalizuar, studentët e universitetit është

e nevojshme të perfeksionojnë aftësitë komunikuese në kontekstet e ndryshme kulturore”. (Penbek,

Yurdakul, & Cerit, 2009).

290

Nisur nga realiteti që po jetojmë është e nevojshme që studentët të kenë:

1. Aftësi të mira komunikuese,

2. Të njohin teknologjinë, pra të njohin të rejat më të fundit të shkencës dhe teknologjisë

3. Të përvetësojnë një apo dy gjuhë bazë ndërkombëtare që ju nevojiten atyre për një komunikim

cilësor në ekonominë globale.

Aftësitë komunikuese të mira ju nevojiten studentëve në tregun e punës, sepse punëdhënësit sot ju

kushtojnë një rëndësi të madhe këtyre aftësive si dhe personalitetit në zgjedhjen e punonjësve të tyre të

ardhshëm. “Studentët është e nevojshme që të përpiqen për të zhvilluar aftësitë e tyre komunikuese që të

jenë të aftë për të arritur sukes në profesionin e tyre të zgjedhur”. (Ihmeideh, et al. 2010). Komunikimi

realizohet në të dy format e tij, komunikim gojor dhe ai me shkrim. Studimet e bëra në fushën e komunikimit

kanë treguar se nëse mjediset ku jetojnë dhe punojnë studentët janë pozitive për komunikim, ato ofrojnë

mundësi për studentët që të praktikojnë aftësitë e tyre të komunikimit dhe të marrin pjesë në të mësuarit

aktiv.

Ky ambjent përfshin dhe komunikimin e pedagogëve me studentët si dhe komunikimin e

pedagogëve me njëri tjetrin. Studentët duhet t’i zhvillojnë aftësitë e tyre të komunikimit përmes

diskutimeve dhe prezantimeve në klasë, por edhe të njohin situatat e komunikimit në botën reale.

Universitet duhet të organizojnë shumë aktivitete për të rritur efektivitetitin e komunikimit me

qëllim që të përballojnë sfidat e botës se globalizuar.

Metodologjia

U përgatitën pyetësorët dhe u shpërndanë në 5 universitetet, në Universitetin Bujqësor të Tiranës,

në Universitetin e Tiranës, në Universitetin “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës, në Universitetin “Aleksandër

Mojsiu” të Elbasanit, në Universitetin “Fan Noli” të Korçës. Numri total i studentëve të anketuar ishte 854.

Përpunimi i të dhënave u bë me anë të metodës deskriptive që nënkupton grupime të ndryshme strukturore,

tabela, grafiqe, dhe madhësi mesatare.

Rezultatet dhe diskutimi

Ekzistojnë katër elementë për komunikimin shoqëror, të cilat janë negocimi, gjuhë, kulturë dhe të

jenë të mirësjellshëm (Iksana, et al. 2012). Për të rritur efektivitetin e komunikimit është e domosdoshme

fryma e bashkëpunimit të studentëve me njëri tjetrin që shprehet në faktin që studentët duhet të diskutojnë

dhe negociojnë për një kurs projekti ku të gjithë të jenë dakort me hapat që do të ndiqen dhe rezultatet që

do të arrihen, etj. Çdonjëri prej anëtarëve të grupit duhet të jetë i aftë për të filluar një diskutim, të jetë i aftë

për të kritikuar dhe për tu kritikuar, të jetë në gjendje të bëjë konkluzione të sakta mbi diskutimet

Në anketimin e organizuar në pyetjen “A jeni të kënaqur me numrin e studentëve në grup”, siç

vërehet dhe nga tabela e mëposhtëme 48% e studentëve kanë dhënë përgjigjen se janë të kënaqur shumë,

42% pak dhe 10% aspak.

291

Kënaqësia

me numrin

studentëve në

grup Nr

Aspak 78

Pak 359

Shumë 417

Total 854

Tabela 1: Kënaqësia me numrin studentëve në grup

Në pyetjen nr 29, “A diskutoni probleme të ndryshme në grup”? grafiku tregon se alternativës

“asnjëherë” i janë përgjigjur 6% e tyre, 45% i janë përgjigjur “ndonjëherë”, 39% “shpesh”, 10 % gjithmonë.

Në pyetjen nr 30, “A ka frymë bashkëpunimi në grupin tuaj?” alternativës “asnjëherë” i janë

përgjigjur 6% e tyre, 46% i janë përgjigjur “ndonjëherë”, 33% “shpesh”, 15 % gjithmonë.

Në pyetjen nr 31, “A jeni të hapur të pranoni mendimet që nuk përputhen me mendimet tuaja?”

alternativës “asnjëherë” i janë përgjigjur 2% e tyre, 27% i janë përgjigjur “ndonjëherë”, 35%

“shpesh”, 34 % gjithmonë.

Si konkluzion mund të themi që komunikimi dhe fryma e bashkëpunimit mes studentëve nuk janë

në nivelin e duhur.

Grafiku 1: Bashkëpunimi në grup

Në pyetësor u trajtua dhe problemi i marrëdhënieve të studentëve me përfaqësuesit e tyre të

zgjedhur në senat.

43

386

335

90

50

395

288

121

22

233

306 293

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1 2 3 4

P29

P30

P31

292

Senati i universitetit zgjidhet një herë në 4 vjet. Studentët zgjedhin përfaqësuesit e tyre në senat

në varësi të numrit të studentëve të universitetit. Ndër funksionet kryesore të senatit janë:

1. Garanton autonominë e universitetit, lirinë akademike, si dhe të drejtat e studentëve.

2. Garanton sigurimin e brendshëm të cilësisë në UBT.

3. SENATI përcakton politikat e zhvillimit të Universitetit, duke programuar, bashkërenduar,

kontrolluar dhe vlerësuar veprimtarinë e mësimdhënies dhe kërkimit shkencor.

Nisur nga funksionet e senatit, detyra e përfaqësuesve të studentëve në senat është:

a. Para së gjithash që të luftojnë për të siguruar të drejtat e studentëve,

b. Që të paraqesin problemet e ndryshme të studentëve që lidhen me procesin mësimor dhe cilësinë e

tij,

c. Që të paraqesin problemet e komunikimit të studentëve me stafin akademik, me njëri tjetrin, me

përfaqësuesit e tyre në senat.

E rëndësishme është që në senat të zgjidhen studentët më të mirë, të cilët janë model për studentët

e tjerë në të gjitha drejtimet dhe jo thjesht vetëm pse kanë një mesatare shumë të mirë. Në anketimin e

organizuar në pyetjen “A mendoni se personat që janë zgjedhur nga ju në senat janë të duhurit”? përgjigja

e mbi 55 % e studentëve ishte “Jo”.

Nga anketimet rezultoi se më shumë se 55 % e studentëve në të gjitha universitet ku u krye

anketimi deklarojnë se nuk i njohin fare të zgjedhurit e tyre. Nga grafiku i mëposhtëm rezulton se në

pyetjen “A i shprehni ju problemet tuaja tek studentët e zgjedhur në senat nga 854 studentë të anketuar

rezulton:

534 studentë shprehen “asnjëherë”,

203 studentë shprehen “ndonjëherë”,

89 studentë shprehen “shpesh”,

28 studentë shprehen “gjithmonë”.

Mbi 62% e studentëve që dhanë alternativën “asnjëherë”, shprehen se nuk i njihnin përfaqësuesit

e tyre në senat, 30% e tyre se nuk ishin të interesuar dhe 8 % se nuk kishin besim tek ata.

293

Grafiku 2: Problemet e studentëve të shprehura tek të zgjedhurit në senat

Përfaqësuesit e studentëve në senat duhet të organizojnë herë pas here anketime, takime me

studentët në lidhje me problemet, shqetësimet që ata kanë gjatë procesit mësimor dhe t’i ngrenë këto

shqetësime në senat.

Nga grafiku i mëposhtëm rezulton se në pyetjen “. A bëjnë studentët e zgjedhur takime me ju për

të marrë mendimet? nga 854 studentë të anketuar rezulton:

571 studentë shprehen “asnjëherë”,

207 studentë shprehen “ndonjëherë”,

60 studentë shprehen “shpesh”,

16 studentë shprehen “gjithmonë”.

Mbi 66% e studentëve shprehen se përfaqësuesit e tyre në senat nuk organizojnë takime me ta,

24% se organizojnë ndonjëherë, 7% shpesh dhe 3% gjithmonë. Sipas studentëve disa nga arsyet për këtë

situatë janë se përfaqësuesit e tyre janë indiferentë, se nuk duan t’i dëgjojnë dhe se kanë frikë nga

problemet që mund të ngrenë studentët.

534

203

8928

0

100

200

300

400

500

600

1 2 3 4

294

.

Grafiku 3: Alternativat e shprehura për takimet me studentët.

Nisur nga anketimi, por dhe nga komentet që kanë bërë studentët ky rezultat mund të shpjegohet

për disa arsye:

1. Nuk është bërë një prezantim shumë i mirë nga vetë kandidatët për senat, gjatë fushatës për

zgjedhjen e tyre.

2. Rreth 30 % e të anketuarve në të gjitha universitet ku u krye anketimi, thanë se përfaqësuesit e

tyre janë zgjedhur nën ndikimin e rektorit.

3. Studentët vetë nuk interesohen për përfaqësuesit e tyre në senat gjatë fushatës së zgjedhjeve.

Në një pjesë të universiteteve dhe pse studentët i njihnin përfaqësuesirt e tyre në senat, ata

shprehën opninonin se senatorët merreshin më shumë me organizimin e festave dhe mbrëmjeve, se sa

zgjidhnin problemet që kishin studentët.

Shefat e departamenteve, dekani, por dhe pedagogët duhet tju shpjegojnë studentëve që kur vijnë

në vit të parë procedurat që duhet të ndjekin ata, nëse ata kanë probleme të ndryshme, ankesa dhe cilat

janë shkallët hierarkike që ata duhet të ndjekin për zgjidhjen e problemeve të tyre.

Shefat dhe pedagogët duhet të jenë të çiltër e të sinqertë me studentët që ata të mos ndihen të

frikësuar nga ndëshkimi me notë apo mënyra të tjera, për problemet që mund të ngrinin. Efektiviteteti i

komunikimit rritet nëse shtohet fryma e bashkëpunimit, solidaritetit dhe pranimit të mendimeve të tjerëve

edhe pse ato mund të jenë ndryshe, ose madje dhe të kundërta.

Konkluzione dhe rekomandime

1. Studentët e zgjedhur në senat duhet të organizojnë më shumë takime dhe anketime me studentët

lidhur me problemet e tyre dhe t’i paraqesin ato në senat për zgjidhjen e tyre.

2. Drejtuesit duhet të organizojnë më shumë anketime në lidhje me komunikimin e studentëve me

stafin akademik, por dhe me njëri tjetrin dhe përfaqësuesit e tyre të zgjedhur në senat.

571

207

6016

0

100

200

300

400

500

600

1 2 3 4 5

295

3. Universitetet duhet të organizojnë më shumë aktivitete për studentët që të rrisin frymën e

bashkëpunimit midis tyre, që të zhvillojnë dhe të krijojnë aftësitë e tyre të komunikimit, të

cilat janë thelbësore për zhvillimin e karrierës së tyre në të ardhmen.

Literatura

1. Ihmeideh, F. M., Ahmad, A., & Al-Dababneh, K. A. (2010). Attitude toward communication

skills among students' teachers' in Jordanian Public Universities. Australian Journal of Teacher

Education, 35, 1-11.

2. Penbek, S., Yurdakul, & D., Cerit, A. G. (2009). Intercultural communication competence: A

study about the intercultural sensitivity of university students based on their education and

international experiences. Kertas kerja ini telah dibentangkan di European and Meditteranean

Conference on Information System 2009.

3. Zanaton Haji Iksana, Effendi Zakariaa, Tamby Subahan Mohd Meeraha, Kamisah Osmana,

Denise Koh Choon Liana, Siti Nur Diyana Mahmuda & Pramela Krishb

(2012 ), Procedia - Social and Behavioral Sciences, 59, p 75.

296

INSTITUTI PËR KËRKIME SHKENCORE DHE ZHVILLIM - ULQIN, Mali i Zi, 6-7 Prill 2018

Konferenca e X-të:

Novacioni, arsimi. Kërkimi dhe shkenca në funksion të zhvillimeve globale

E- ISSN 2337-0521 ISSN 1800-9794

VEPRA LETRARE E MUSINE KOKALARIT NË 100 VJETORIN E LINDJES

PhD cand. Meliza Krasniqi-Instituti Albanologjik i Prishtinës

Musine Kokalarit, tashmë në bazë të studimeve, pohohet se është shkrimtarja e parë në

letrat shqipe. Vepra e Musine Kokalarit është representative, sidomos për kohën kur është shkruar,

është shembull i guximit krijues dhe mjeshtërisë artistike të autores, ajo zgjedh për temë zërin

femërorë, tematikat dhe problematikat femërore si dhe gjuhën tipizuese të femrës, konkretisht asaj

qytetare gjirokastrite.

Musine Kokalari ka shkruar disa vepra, mes të cilave më së shumti njihen “Siç më thotë

nënua plakë” në vitin 1939, “Rreth vatrës” dhe “….Sa u tunt jeta” në vitet 1944-45 etj.

Në këtë shkrim do të përpiqemi të përcaktojmë temën që del prej strukturës së krijimtarisë

së tregimeve të saja të para.

Në verën e vitit 1939 Musine Kokalari u kthye për pushime nga Roma dhe shkroi përmbledhjen

“Siç më thotë nënua plakë” të cilën e botoi në shtator të po atij viti në shtypshkronjën

“Gutenberg” Tiranë. Kjo vepër, mjaftë modeste në dukje (80 f.), ndërtohet nga dhjetë proza të

cilat janë klasifikuar si rrëfime rinore227, novela228, skica letrare229 (siç janë quajtur atë kohë)

apo tregime. Musine Kokalari shfaqet si fenomen letrar në gjininë e prozës230 duke sjellë risi tematike,

teknike e stilistike në letërsinë shqipe pra sjell krijime origjinale. Ajo duke qenë e guximshme

edhe në jetë vjen si shkrimtare e eksperimenteve letrare në kohën kur letërsia shqipe spikatej me

emra të mëdhenj prozatorësh, Koliqi, Kuteli, Migjeni, Spasse, Stërmilli, etj.

Kjo kohë e shkrimit të letërsisë e cila më vonë do të quhet “letërsia e periudhës pavarësi-

pushtim 1912 (1924) – 1939 (1944)231” ose “letërsia e viteve ’40-‘45232”prodhon autoren/subjektin

që shkruan tekste që kanë për objekt botën e femrës shqiptare e cila e bën gruan kryetemë të gjithë

veprimtarisë së saj shkrimore. Vepra e Kokalarit i kushtohet botës dhe shpirtit të femrës.

Nëpërmjet rrëfimit ajo ndërton identitetin, ligjërimin, psikologjinë, fatin e fatkeqësinë femërore.

227 Robert Elsie Historia e letërsisë shqiptare, Shtëpia botuese “Dukagjini”, Tiranë-Pejë 1997, f. 241. 228 Musine Kokalari Jeta ime universitare, Geer, Tiranë, 2009, f. 354. 229 Lasgush Poradeci Siç më thotë nënua plakë, “Bota e re” nr. 1/30 Korik 1940, Korçë 230 Sabri Hamiti Letërsia moderne shqipe, UET/Press Tiranë 2009 f. 428. 231 Arshi Pipa Letërsia shqipe: perspektiva shoqërore, Botime Princi, Tiranë, dhjetor 2013, f. 187-188. 232 Sabri Hamiti Letërsia moderne shqipe, UET/Press Tiranë 2009 f. 425.

297

Tema dhe fokusi është femra. Personazhet dhe narratori janë femra. Këto dhjetë tekste janë të

lidhura me njëra-tjetrën tematikisht, strukturalisht e formalisht.

Siç më thotë nënua plakë - Tema

Nëse tema merret si lëndë atëherë temë e rrëfimeve të Kokalarit Siç më thotë nënua plakë del të

jetë universale dhe ajo është: jeta e përditshme. Ndërsa nëse tema merret si përbërës strukturor

atëherë tema e rrëfimeve të Kokalarit është: konflikti.

Konflikti duke qenë element letrar, që për gjininë e dramës është esencë, këtu shfaqet si

motiv i përsëritur. Motivi është përmbajtje e fjalisë që përfshin një konflikt i cili kur shprehet në

mënyrë të veçantë zhvillohet në temë. Motivet e identifikuara te Siç më thotë nënua plakë janë:

kundërshtimi, grindja, përleshja, mosmarrëveshja, përplasja, etj.

Pra karakteri polivalent i temës, si strukturë e si lëndë, në planin e përgjithshëm te këto

rrëfime determinohet si: konflikt në jetën e përditshme. E konfliktet e jetës së përditshme te kjo

vepër, në fillim e në fund, variojnë në të brendshme (me vetveten) e të jashtme (njeriu me njeriun,

njeriu me shoqërinë, njeriu me natyrën).

Siç më thotë nënua plakë është tekst që i prin veprës për nga ndërtimi teorik, shfaqja

formale e diskursi. Monologu i dendur i nënos plakë ngritet në nivel shkrimi dhe nis e mbyll tërë

përmbajtjen që ka bërë edhe të marr titullin e saj. Karakteristikë e rrëfimeve është numri i

personazheve që të shumtën e herëve nuk i kalon më shumë se tre ndërsa këtu i kemi vetëm dy,

për të mos thënë një.

Nëno plakë nuk pajtohet me të renë, sipas saj jeta është trazuar dhe ajo nuk mëton ta

perceptoj dot ndryshimin. Zëri i saj shpreh pakënaqësi me mënyrën e sjelljes së vajzave që dalin

rrugëve, e nuseve që nuk rrinë në këmbë por u është hapur faqja. Objekt trajtimi bëhet, sidomos,

mospajtimi dhe kundërthënia jetësore në marrëdhënien midis moshave/brezave gjyshe-mbesë.

Nëno, si gjeneratë e vjetër, me anë të monologut lakonik shpreh pikëpamjet e veta për këtë botë të

re të mbesës. Monologu naiv i protagonistes na kujton vjehrrën e tipit të Hanko Hallës (poemë e

Ali Asllanit) e cila shpreh emocionet dhe qëndrimet e saj për mjedisin që e rrethon dhe për kohën

e shkuar. Humbja e autoritetit dhe e ndikimit e ka vënë plakën në një situatë ku ajo më nuk ka

kontroll andaj zemërimi i saj arrin deri në mallkim:

U thafçin e mos u bëfçin më mirë...të mos u skuqet faqe faqja kështu, të mos mblidhen çikë në

shtëpi, mbetën udhëve dhe s’i sheh kurrë me një zanat në dorë. (f. 206).

Ikë vajzë së s’të shoh dot përpara, më ngjethet mishtë, kur më del me kërcinj hapur, me llërë

zbuluar.

Personazhi i nënos na del si personazh kolektiv i të gjitha kohërave ajo shëmbëllen revoltën

e të gjitha motrave, nënave, gjysheve të një ideali të familjeve tradicionale. Temë është konflikti

midis brezave.

Sintagma poetike e vënë si titull Për mustaqet e Çelos është rrëfim që trajton gjëra të kota

dhe grindjen midis dy personazheve gra, Merushes e Havës. Për dallim prej tekstit të parë këtu

personazhet emërtohen dhe tregohet relacioni i tyre, ato janë fqinje. Ngatërresa e tyre për hiçgjë

(siç thotë edhe titulli: Për mustaqet e Çelos) shpalon peshën dhe gjendjen e rëndë të jetës në disa

aspekte. Duke u nisur nga mos emancipimi i grave që zihen në rrugë për një keqkuptim të kotë

298

tregon nivelin e ngjashmërisë së tyre si personazhe, ato nuk dallojnë. Shtjellimi i ngjarjes

përvijohet në harmoni me veprimin e personazheve dhe shpaloset mentaliteti i tyre primitiv. Ato

kërcënojnë, ofendojnë e gati se nuk rrahen krejt spontanisht dhe kjo del si element komik në rrëfim

përmes dialogut e situatave groteske:

- More në dalça jashtë, dhe në të zënça dot, pa më sheh mua se ç’do të bëj, të kam për të marë

shpirtin, more zabërhan. Ti, ti të më vëç dorë përmbi djalin q’e kam të vetëm. More vesh, dëgjon?

Dëgjova t’më thuaç.

Ti, ti ishe ajo që më zure pulkën. Në darkë ishte në avllinë t’ënde dhe në mëngjes s’u duk më. E

hangre, që si s’të ndesi në grikë, që si s’tu bë helm dhe të të helmonte?

Kokalari ishte mjaft e talentuar në skicimin e rolit të personazheve duke përdorur intriga të

vogla. Zëri i personazhit të parë e pret përgjigja e të dytës që ndez grindjen dhe ato shpërthejnë në

mallkime nga më të çuditshmet që mund të lexohen si tallje me mendësinë dhe aktualitetin e asaj

kohe dhe të atij vendi. Aspekt tjetër mund të jetë edhe vërejtja ndaj shtypjes së grave në atë shoqëri

patriarkale sepse në rrëfim paraqitet edhe situata e martesës së kunatës me kunatin pas vdekjes së

burrit. Në këtë kuptim nuk ka barazi gjinore dhe gratë e vuajnë pozicionin e tyre inferior duke mos

mundur të zgjedhin largimin por detyrohen të kthehen e të martohen për së dyti, pa dëshirë. Temë

është grindja/konflikti midis njerëzve.

Pas përqeshjes së bërë në rrëfimin e dytë, Kokalari zgjedh të shkruaj për një çështje tjetër

që mund të lexohet si zgjatim i nëntemës së tekstit Për mustaqet e Çelos, atë të martesës. Te ky

rrëfim burri martohet fill pas vdekjes së gruas së parë. Burri shoku i qenit si titull i rrëfimit është

krahasimi që i bëhet burrave me qenët ose më saktë burrat quhen shokë qenësh! Rrëfimi shtjellohet

përmes dialogut midis kunatave të cilat janë të tronditura me të dëgjuar se Beqiri “që kish shahtisur

pas asaj” ishte martuar ende pa i “shkuar ditët” (pa i bërë dyzet ditë) së ndjerës.

Ai burrë q’e donte atë Mukades aqë shumë, që ja bënte qejfet lloi-lloi, që e shpuri nga të katër

anët e botës kur qe sëmurë, që gjë s’i la pa bërë, dhe sa mbilli sitë e harroi.

Ato dënojnë Beqirin të cilin e identifikojnë me të gjithë burrat tjerë. Përvoja e tij e hidhur

shihet nga perspektiva e grave ku vend të rëndësishëm zë fati i femrës si qenie e si gjini e

parëndësishme. Jo vetëm Mukadesi e vdekur, por edhe fati i ardhshëm i fëmijëve të lënë kujtohen

nga shoqet e saj që përveç halleve ditore përballen edhe me konfliktin grua-shoqëri. Këtu raporti i

burrit me gruan simulohet si problem ekzistencial.

Rrëfimi i radhës Është e thellë trajton konfliktin njeri me njeri (nusja me kunatë, nusja me

burrë dhe nusja me djalin e saj) si temë e jetës së përditshme. Rrëfimi është i thurur në dialogun

midis dy personazheve (Bedosë dhe Aishes). Ky dialog është karakterizues dhe eksplicit ku njëra

nga personazhet i ankohen shoqes për hallet e përditshme, i cili nis kështu:

Ti, ja ke hipur kalit, prandaj më flet kështu moj Aishe. Je me burrë vetëm dhe e bën si të duaç,

pastaj e ke të mbledhur, nuk është i prishur.

Ç’e do, ma prishin ato fëmërat e sidmos Nebua, kunata e madhe. Ç’është ajo e ç’është, të ha si

qeni fshehura...

299

E shohim se që me fjalinë e parë hyhet në objektin që trajtohet. Gjithë teksti shtjellohet

përmes dialogut, ku shprehjet vijnë breshër, dhe nuk përdoret asnjë koment narrativ. Kjo nxjerr në

pah rolin e rëndësishëm që luan dialogu i cili është i ngjeshur e pa degëzime. Është e thellë flet për

mosmarrëveshjen e nuses me kunatë, relacion i cili lidh edhe konfliktin e nuses me burrë dhe me

djalin e vet që në tërësi shfaqin një rrjet drame familjare. Komunikimi i personazheve zbulon imtësi

jetësore të cilat i jeton Bedo për çdo ditë, ajo është e trazuar nga kunata e cila e kallëzon te i vëllai

se gjoja kishte vu dorë mbi djalin gjë që e nxit burrin ta sulmoj fizikisht gruan.

Te Paç fatin e së ligavet trajtohet tema e konfliktit shpirtëror (të brendshëm) të personazhit

të një plake. Personazhi i paemëruar i gjyshes nëpërmjet rrëfimit që ndërtohet si monolog jep

përjetimin e saj në formë të komunikimit të brendshëm. Teksti me anë të planit të diskursit

monologjik transmeton portretin shpirtëror të plakës xheloze. Si strukture ky tekst është mjaftë i

shkurtër dhe megjithëse i nisur që në titull me një aforizëm Paç fatin e së ligavet ai shtrihet edhe

më gjerë. Personaliteti smirëzi i gjyshes zhvillohet në përsëritjen e fjalës ligë në variante:

Xhuxhmaxhuxhe, di grushte një mbi një pastaj një e tharë, e vdekur e pa kallur, na shkon duket si

do të thihet në mes. Lere, së parit më keq akoma, e shëmtuar.

Të liga si ato, të prapa jashtë udhës, golë-shporta, gjuhën sa një lopatë, maruka të grisura nga

mënt e kokës, fëllega që kur hin në shtëpin’ e tire të zëq hundët.

Kjo copë e monologut shpalon botën dhe psikologjinë e shpirtit të femrës që duke i folur

vetes në fakt i drejtohet mbesës. Motivet që lakohen në rrëfim janë pamundësia dhe prishja e punës

së vajzës që të martohet me një djalë dhe fati i mirë i tjetrës/të ligës.

Udhën e mbarë pastë shtrihet jashtë skemës së temave të përditshmërisë së botës së femrës.

Ky rrëfim identifikohet me tema të mëdha universale, është një tekst që takon dhe gjen temën

nacionale, atë të kurbetit. Këtu rrëfehet për ndarjet e gjata të familjarëve, personazhi, Serveti, do

të niset për udhë të largët i shtrënguar nga skamja. Tema shfaqet si konflikt i njeriut me një varg

problemesh sociale, ekonomike, po edhe psikologjike.

Leximi i tekstit bëhet nëpërmjet dialogut të vjehrrës me nuse, ku e para ndërton rrëfimin

me anë të diskursit personal, pra emocional. Vjehrra tregon hap pas hapi, në mënyrë të detajuar si

kishte kaluar një natë të tërë në shtëpinë e zonjës Huzo e cila e përcillte djalin në kurbet. Diskursi

përqendrohet në përshkrimet që bëhen për darkën e shtruar, në rendin e ushqimeve, pastaj

ilustrohen këngët e kënduara të kurbetit dhe vallet e kërcyera. Rrëfimi i vjehrrës mbyllet me

rrëfimin për nënën e gjorë e cila pas përcjelljes së djalit:

...nuk i u mbajt më nënës, një t’iu shkrepur të qartët dhe qajti sa plasi, vu-vu i venin lotët. Tek

kthehesh, mori ca gurë të vegjël dhe kur i vuri në kamaren e odës së dimrit tha me ngadalë: atje

ku më shkeli këmba e djalit për ikëlë, atje më shkeltë sa më shpejtë dhe për të ardhëlë.

Në esencë përfundimi tematik është ndarja e hidhur ku burri le prindërit, gruan dhe fëmijët

por kjo pamje shpërthen në një perspektivë të tretë me anë të proverbes: atje ku më shkeli këmba

e djalit për ikëlë, atje më shkeltë sa më shpejtë dhe për të ardhëlë.

Kulloi odaja është rrëfimi më i trishtuar i cili ka për temë vdekjen, konfliktin e njeriut me

natyrën, duke sjellë fatin e një vdekjeje të hidhur. Me gjuhën e tekstit të vet Kokalari vë çdo shenjë

300

aty ku e ka vendin. Dëshpërimin e jetës së një familjeje e përshkruan si ngjarje të vuajtshme dhe

të thekshme. Në një vend të tillë të varfër, njerëzit i paraqet shumë të lidhur me njeri-tjetrin të cilët

ndajnë gëzimin dhe mërzinë së bashku. Këtë rrëfim e cilëson atmosfera mortore e ngjeshur dhe e

rëndë e cila dialogon dhe përforcohet edhe me vargje:

Ç’u këput ili nga hëna,

Djali se ç’u nda nga nëna,

Djalë nënës kë e le,

Bit për kë të bëj be,

Djalë shkove, m’u largove,

Bir nënën s’e mendove

Në këtë tekst, ndryshe nga ai përpara tij, veprohet në mënyrë të kundërt e bija, Mediha i

rrëfen nënës, teto Hanuas për ato që kishte parë e kishte dëgjuar me rastin e vdekjes së Hamdiut,

vëllaut të vetëm të gjashtë motrave i cili ishte shuar brenda tri ditësh.

Kokalari përjetimet dhe pamjet e kësaj ngjarje tronditëse i zbulon fillimisht me anë të titullit

metaforik: Kulloi odaja. Teksti është i ndërtuar në dikursin e pikëllimit dhe vajit goditës të

shoqëruar me shumë derdhje lotësh. Metafora Kulloi odaja shpreh krahasimin e ngjashmërisë që i

bëhet lagështisë së mureve të dhomës me lotët e derdhur deri në pikën e fundit, deri në zbrazje,

deri në kullim.

Një qen që hamullit nuk ha shënjon satirë eksplicite përmes fjalës së urtë popullore Qeni

që leh nuk të ha duke e identifikuar me jetë figurën e kafshës së padëmshme që leh. Përmes një

dialogu, që edhe këtu luan rolin kryesor, midis shoqeve të vjetra rrëfimi trajton konfliktin e grave

në përditshmëri (njeriut me njeri). Autorja jep faqen e nxirë të grave shqiptare ku vihen në pah

ndjesi thellësore të shpirtit për të shpaluar psikologjinë e tyre.

Xhevrua dhe Razo zbulohen, heqin maskat, dhe vihen përballë situatës së zhveshur të

thashethëmeve të ulta:

- Ësht’ e marë dhe për vehten e saj! Nuk mblidhet çikë në shtëpi, po mbeti udhëve. Nuk shikon që

me një i bie çatija, që do t’i zëjë brënda të gjallë. Grisi dhë këpucët, po ato para ja blen dhe fëmilës

bukë që vështrojnë duart e botës. Oh! Moj Razo, një qen që hamullit nuk të ha...

Natyrshmëria e personazheve si llafazane e thashethemexhike të cilat marrin nëpër gojë

një të tretë nëpërmjet të folmes së hapur dëshmon për njohjen e mirë të psikologjisë së femrës së

asaj kohe dhe të atij ambienti.

Stili i shkrimit shënjon referencat e fjalëve dialektore të cilat ndihmojnë në karakterizimin

e personazheve dhe veçorive shoqërore. Në ligjërimin e personazheve, ndër të tjera, përmendet:

llafositja dhe ferexheja. Llafositja – zgjeba dhe ferexheja janë empiri jetsore që prekin dëshminë

e konvencave të shoqërisë.

Rrëfimi tjetër Mos qofshin vjehrrat e zeza ka për bazë konfliktin e famshëm, atë më të

vjetrin, antitezën vjehrrë – nuse. Teksti është i shkruar në vetën e tretë, të cilën, e preferon tregimi.

Personazh kryesor është Durija, nusja, e cila i qahet motrës për vjehrrën e zezë. Tregimi përbëhet

nga monologu i protagonistes që gërshetohet nga dialogu i zjarrtë e përplot të nëmura në drejtim

të vjehrrës. Përshkrimet e nuses të shkruara me shumë pasion dhe ngjyra edhe pse në dukje të

301

zakonshme, janë më shumë se kaq. Grindja që kishte shpënë vjehrrën e zemëruar të ikë te vajza,

jepet me ankime dhe mllef të fortë të mbledhur në zemër:

Shtriga, i djegtë Zoti zëmrën, ashtu si më dogji mua nusërinë. Nuk më la një herë të bënja si shoqet,

të dilnja si ato. S’kam kapërxyer prakun e derës, s’kam vatus as në një dasmë, s’kam veshur një

herë robat, m’u grisnë në sepet. U pupu! Ç’i bëra e pse s’rinë të zezat plaka, u kruspullofshin, e

gjefçin nga Perëndija!

Kokalari e kërkon dhe e ndërton identitetin e femrës në profilin e nuses e të vjehrrës.

Zgjedhja e personazheve të përmendura është karakterizuese/ilustruese dhe si e tillë e vë tekstin

nën shenjën kritike e satirike.

Portretizmi i shtypjes së nuses në shumë plane është gjetje mjaft dramatike. Ajo e provon

vuajtjen shumfish, e mundon vjehrra me punët e shtëpisë, e lëndon i shoqi që nuk e përkrah, e lodh

fëmiu gjithnjë i sëmurë e duke qarë dhe gjendja e mjerë e familjes së babait ku nuk mund të kthehet.

E gjendur në këtë situatë të pashpresë asaj i bëhet të vejë derë më derë e të punoj me duar sa për

të mos humbur jetën, personalitetin dhe ëndrrat e nusërisë. Këtu tema e konfliktit midis njeriut me

njeriun zhvillohet në konflikt të njeriut me shoqërinë.

Edhe në tregimin Ulurima e qenit që njëherit mbyll përmbledhjen me tregime, autorja

sjellë temën e konfliktit të njeriut me natyrën. Ky tekst ka strukturë më komplekse në kuptimin që

redukton përshkrimin dhe dominohet nga dialogu. Diskursi i personazheve është sikur edhe te

tekstet tjera plot emocion dhe përjetim.

Teto Hasija kishte dëgjuar ulurimën e qenit gjatë gjithë natës dhe sipas saj kjo ndillte

vdekjen. Kuptohet kjo nuk është tjetër veçse një bestytni e cila jep një atmosferë sugjestionuese

dhe të rëndë. Sipas kësaj ndërgjegjeje dikush lëngon e pritet te vdes.

Gjithë natën e dëgjova të përmbisurin qen. Ulurinte e ulurinte, pastaj gërmonte baltën me

thonj. E zeza unë, ah, moj Perëndi, na ruaj shëndenë e së gjithëve!

E dëgjova, i tha teto Hasijeja, qenin gjithë natën? me atë zë që më ngjethi mishtë? E! buzë-

plasuri, ja ktheu teto Nefiseja, e dëgjova ndaj të gdhirë. S’kemi dëgjuar dhe njeri të sëmurë në

mëhale.

Në pjesën e dytë të tregimit shenja paralajmëruese e ogurit të zi përmbushet. Djali i ri i

Hasanit që kishte vjellë gjakë vdes. Dëshpërimi i kësaj ngjarjeje të hidhur përshkruhet me hollësi

të tjera ku thuhet se djali ishte shtylla e shtëpisë që kishte lënë një “karvan fëmile”, babain nuk e

kishte si duhet, motrat e mira por të pafat dhe më e rënda një vëlla i kishte mbetur në Amerikë.

Për nga mënyra e narracionit, tregimi, sikur herëve të tjera, nuk përfundon me “happy end”

përkundrazi ai mbetet i hapur duke rrëfyer për gratë që gdhinë me të vdekurin dhe pastaj ikën duke

i lëshuar rend njerëzve që vijnë ta marrin “xhenazenë.”

“Ulurima e qenit” ka një theks realist e përshkrues të anës zakonore e rituale që dëshmon

edhe një herë se autorja ishte njohëse e saktë e mentalitetit dhe e mjedisit.