intro tridentum massilia augusta taurinorum augusta rauracum augusta vindelicorum carnuntum...

24
Intro Tridentum Massili a Augusta Augusta Taurinoru Taurinoru m Augusta Augusta Rauracum Rauracum Augusta Augusta Vindelicor Vindelicor um um Carnuntum Carnuntum Vindobona Vindobona Aquincum Aquincum Mursa Mursa Emona Emona Virunum Virunum Aventicum Aventicum Sirmium Sirmium Salonae Salonae Iuvavum Iuvavum Lauriacu Lauriacu m Augusta Augusta Praetoria Praetoria Mediolanu m Aquileia Ariminum Altinum Ravenna Pisae Bononia Genua Verona Placent ia Cremona Castra Castra Regina Regina Castra Castra Batava Batava Veldidena Veldidena Pons Aeni Pons Aeni Arelate Genava Basile Basile a Aquae Aquae Lopodunum Lopodunum Augusta Augusta Treverorum Treverorum Arae Arae Flaviae Flaviae Borbetomagus Borbetomagus Noviomagus Noviomagus Confluent Confluent es es Argentorate Argentorate Mogontiacum Mogontiacum Lentia Lentia Brigantium Brigantium Cambodunum Cambodunum Lugdunum Vindonis Vindonis sa sa Schöffmann 2006 Schrift Rätoromanisch Sprache Vulgärlatein 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Upload: waldobert-mossing

Post on 05-Apr-2015

126 views

Category:

Documents


4 download

TRANSCRIPT

Page 1: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Intro

Tridentum

Massilia

AugustaAugustaTaurinorumTaurinorum

AugustaAugustaRauracumRauracum

AugustaAugustaVindelicorumVindelicorum CarnuntumCarnuntum

VindobonaVindobona

AquincumAquincum

MursaMursaEmonaEmona

VirunumVirunumAventicumAventicum

SirmiumSirmium

SalonaeSalonae

IuvavumIuvavum

LauriacumLauriacum

AugustaAugustaPraetoriaPraetoria Mediolanum

Aquileia

Ariminum

Altinum

Ravenna

Pisae

BononiaGenua

Verona

PlacentiaCremona

Castra ReginaCastra Regina

Castra BatavaCastra Batava

VeldidenaVeldidena

Pons AeniPons Aeni

Arelate

Genava

BasileaBasilea

AquaeAquae

LopodunumLopodunum

Augusta TreverorumAugusta Treverorum

Arae Arae FlaviaeFlaviae

BorbetomagusBorbetomagus

NoviomagusNoviomagus

ConfluentesConfluentes

ArgentorateArgentorate

MogontiacumMogontiacum

LentiaLentia

BrigantiumBrigantiumCambodunumCambodunum

Lugdunum

VindonissaVindonissa

Schöffmann 2006Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

Page 2: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Schriftlichkeit SchriftlichkeitSchriftlichkeit

Schulszene. Relief von Grabmonument in Neumagen bei Trier.

keine öffentlichen Schulen –Privatunterricht

Latein und Schrift – Voraussetzung für Aufstieg

Schreibtäfelchen mit Alphabetübung.

Sulz am Neckar (BW)

Monogrammfibel mit Inschrift: SPES AMOR

SI ME AMAS. Rißtissen (B)

Grabstein des Genialis, Feldzeichen- trägers der VII. Räterkohorte, mit den Statussymbolen Feldzeichen, Löwenfell und Schriftrolle. Mainz

"Basisalphabetisierung": geschätzt 10-40%

allerdings allerorten Schreibgerät nachweisbar

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

als Katalysatoren wirkten Armee, Handel, Verwaltung

Schreibübung in röm. villa in Rapperswil-Jona (CH), um 200.

Page 3: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Schreib- und BeschreibmaterialSchreibmaterialSchreibmaterial

Wachstäfelchen tabula cerata und stilusDiptychon / Triptychon

PapyrusFederkiel, Tinte

Siegel: Ring, Wachs

Stein, Holz, Blech, Scherben

Gemme eines Siegelringes. Ruffenhofen (Bayern)

Verschiedene Schreibutensilien. Kempten

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 4: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

SchriftartenSchriftartenSchriftarten

Capitalis quadrata

Kursive Capitalis rustica

lateinische Unziale

Karolingische Majuskel.Gallusvita des Walahfrid Strabo,Abschrift um 900, St. Gallen

karolingische Minuskel. Codex Egberti, 10. Jhdt., Reichenau

ab dem 4. Jhdt.

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

mit Ligaturen

Page 5: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Vergilfragment

Fragment eines in den Wandverputz eingeritzten Graffitos

FO Thermen von BrigantiumAO VLM

Königin Amata zu Turnus:"... auf dir ruht ganz das wankende Haus -, eines nur bitt' ich: Lass' ab, dich im Kampfe zu messen mit Teukrern!"

singulärer Zufallsfund

einzigartig nördlich der Alpen

Beleg für Romanisierung und literarische Beschäftigung

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

24 cm

15 c

m

mucum

desiste mTeucris

mucum

desiste mTeucris

... in te do s inclinatare bit. unum oro:

anum committere

Vergil, Aeneis

!

XII, 59f:

Page 6: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

VerbreitungWer schrieb wem?Wer schrieb wem?

Fragment einer tabula cerata, Außenseite.1. Jhdt., Vindonissa / Windisch (CH)

Verwaltung und Militär

Handel

repräsentative Inschriften

private Korrespondenz

Grafitti in einer Wach-stube von Ladenburg

Bleietiketten mit Angabe von Waren, Preisen, Herstellern und Kunden. Kempten

Grabinschrift. Meinsheim bei Heilbronn

MaioQ(uinto) milit(i)

leg(ionis) XIII Gem(inae)

c(enturiae) Statii Nana

Dem Soldaten Qu. Maius

der XIII. Legion Gemina

der Zenturie des Statius. (Seine) Nana

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 7: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Namen kelt-röm.Namensgebung

der Veteran Mogetissa, Sohn des Comatullus, ein Bojer, und Verecunda, Tochter des Casatus, seine Frau, eine Sequanerin, sowie ihre Tochter Matrulla

der Auxiliarsoldat Firmus, Sohn des Ecco

der Sevir Lucius Ciltius, Sohn des Celtillus, Cossus

der Statthalter Claudius Paternus Clementianus (Großvater Indutus)

der Veteran Cattaus, Sohn des Bardus, ein Helvetier,seine Frau Sabina, Tochter des Gammus, und ihre Kinder Vindelicus und Materiona

Meddilius Carantus und seine Tochter Carantia Aelia Iumma Exobni fil(io)

cive Mediomatrico

annoru(m) C Atuns

Bunnae fil(iae) co(n)iugi eius

annoru(m) LXXX Dome/tius Iu(lius ?)filius et (h)ere(s)

entibus fecit

par/

Mediomatricum = Metz, adj. Mediomatricus 3

Mausklick zu einschlägigen Folien in anderen Dateien, zurück mit ESC ...

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Grabinschrift, Meinsheim bei Heilbronn.

Beispiele für Namensgebung:

nichtrömisch römisch

römische NamensgebungPraenomenGentilnomen + Filiation (+ Herkunft) Cognomen

= Statussymbol= kein Indiz für Sprachgebrauch

Page 8: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

SpracheHOC TETOLO FECET MONTANA

CONLUX SVA

MAVRICIO

QVI VISIT CONELO

ANNVS DODECEET

PORTAVIT ANNVS QARRANTA

TRANSIT DIE VIII KL IVNIAS

Grabinschrift Gohndorf/Mosel, 5./6.Jhdt.

HUNC TITULUM FECIT MONTANA

CONIUnX EIUS

MAURITIO

QUI VIXIT CUM ILLA

ANNOS DUODECIM

PERTULIT ANNOS QUADRAGINTA

TRANSIIT DIE VIII KaL IUNIAS

Reduktion des klassischen Formensystems

Lautwandel

Assimilation

Bedeutungswandel

Verschreibung ?

geschriebene ≠ gesprochene Sprache

spätantikes SCHRIFTLATEINspätantikes SCHRIFTLATEIN

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 9: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

schriftlich-mündlichgeschriebene ≠ gesprochene Sprachegeschriebene ≠ gesprochene Sprache

0 200 600400 800

merowingisches Latein

karoling.Reform

Schriftlatein Mittellatein

Augustinus (~400): "Melius est, ut nos reprehendant grammatici, quam non intellegant populi."

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Vulgär-latein

Proto -romanisch

romanischeSprachen

Page 10: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Vulgärlatein1Schriftlatein VulgärlateinSchriftlatein Vulgärlatein

Lexik •intensivere Ausdrücke canere cantare sp: cantar f: chanter it: cantare

ante ab ante f: avant it: avanti

•derbere Ausdrücke caput testa"Scherbe"

f: tête it: testa sp: cabeza

equus caballus "Klepper"

f: cheval it: cavallo sp: caballosus porcus

f: porc it: porco sp: puerco e: pork

•Deminutiva auris auricula f: oreille it: orecchio sp: oreja

•Dekomposita colligere re-colligere f: récolter it: raccògliere sp: recoger

•reguläre statt irregulärer Verben

ire ambulare / vadere f: aller / je vais it: andare sp: andar

•Schwund von h-Phonetik hortus ortus it: orto sp: huerto•Schwund /

Lenisierung unbetonter Vokale

domina domna fr: (ma-)dame it: donna sp: doña

•Schwund von -m dominam domna

•Vokalwechsel dicit dicet Verfall des Formensystemslibrum libro•Konsonantenwechsel vixit bixit / visit / bisit

•Vokalprothese vor s- schola escola fr: école it: in iscuola sp: escuela

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 11: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Vulgärlatein2Schriftlatein VulgärlateinSchriftlatein Vulgärlatein

Morphologie "Normalisierung" von unregelmäßigen Formen

posse potérepoteris potébisvolo vis velle volo voles volére

Umschreibung von Passiv

laudatus sumlaudatus eramlaudatus erolaudatus fuilaudatus fueramlaudatus fuero

it: sono lodato

Umschreibung von Futur eris esse (h)abes / volesdabis dare (h)abes darás it:

daráiKomparativ pulchrior magis / plus pulcher sp: más

f: plus it: più

Akkusativ ≡ Nominativ dominam domna

Umschreibung mit Präpositionen

multi nostrum multi de nosdicit nobis dicit ad nosnocte de / in noxgaudio cum gaudiumRomam in Roma

sp: de f: de it: di

Schwund der Neutra templum templus m.corpus corpus m.mare mare f.

sp: el templo f: le temple it: il tempio

Einführung des Artikels ille dom(i)nusilla dom(i)na

sp: la / el f: la / le // il it: la / il

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 12: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

MittellateinMITTELLATEINMITTELLATEIN

SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS,

KARISSIMI FRATRES,

PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT:

HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA,

QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS

ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS:

IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO,

HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ..."Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt.

Wir müssen besonders drei Sünden fürchten, teuerste Brüder, durch die die ganze Welt zugrundegeht:

Dies ist die Gier, die Wolllust und der Hoch-mut, weil der Teufel durch diese drei Sünden den ersten Menschen Adam umzingelte und sagte:

"An dem Tag, an dem ihr vom Baum [der Erkennt-nis] esst, werden dadurch eure Augen geöffnet werden ... "

vulgärlateinische Einflüsse:

lexikalisch

phonetisch

morphologisch

syntaktisch

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 13: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Mittellatein-ARRomanisch1MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCHMITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH

SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS,

KARISSIMI FRATRES,

PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT:

HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA,

QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS

ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS:

IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO,

HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ...

afunda nos des time tres causas,

kare fratres,

per aquilla tut i lo seulo perdudo:

aquil is gurdus et qu il hom o mo potes ille et arcullus,

ki fai diabolus per aquillas tres causas

ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus:

in quali die quo vo manducado de quil lin aves,

vene su avirtu fos o[c]uli ..."Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt.

lexikalisch:

l: abunde ="im Überfluss" rumantsch: avunda

l: decet ="es ziemt sich" r: descher

Chl: saeculum ="irdische Welt" vgl. "Säkularisation" r: secul

l: gurges ="Schlund" r: engurd = "gierig"

l: placere = "gefallen" Ml: placitare ="sagen" r: pledar ="sprechen"

l: manducare ="kauen" r: mangiar

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 14: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Mittellatein-ARRomanisch2MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCHMITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH

SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS,

KARISSIMI FRATRES,

PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT:

HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA,

QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS

ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS:

IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO,

HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ...

afunda nos des time tres causas,

kare fratres,

per aquilla tut i lo seulo perdudo:

aquil is gurdus et qu il homo mo potes ille et arcullus,

ki fai diabolus per aquillas tres causas

ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus:

in quali die quo vo manducado de quil lin aves,

vene su avirtu fos o[c]uli ..."Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt.

phonetisch

Lenisierung:abunde afundadiabolus diavolustot- tutapertus avirtu

Metathese:saeculum seulo

Assimilation:ligno lin

Ausfall von h-habes aves

Vokalprothesequas aquilla

Archaismusdiabulus diabolus

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 15: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Mittellatein-ARRomanisch3MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCHMITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH

SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS,

KARISSIMI FRATRES,

PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT:

HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA,

QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS

ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS:

IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO,

HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ...

afunda nos des time tres causas,

kare fratres,

per aquilla tut i lo seulo perdudo:

aquil is gurdus et qu il homo mo potes ille et arcullus,

ki fai diabolus per aquillas tres causas

ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus:

in quali die quo vo manducado de quil lin aves,

vene su avirtu fos o[c]uli ..."Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt.

morphologisch

Reduktion / Schwund der Morpheme

Umschreibung der Tempora

Perf. a.: PPP + essePerf. p.: habere + PPP Fut.I: venire + PPP

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 16: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Mittellatein-ARRomanisch4MITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCHMITTELLATEIN - ALTRÄTOROMANISCH

SATIS NOS OPORTIT TIMERE TRES CAUSAS,

KARISSIMI FRATRES,

PER QUAS TOTTUS MUNDUS PERIT:

HOC EST GULA ET CUPIDITAS ET SUPERBIA,

QUIA DIABULUS PER ISTAS TRES CAUSAS

ADAM PRIMUM HOMINEM CIRCUMVENIT DICENS:

IN QUACUMQUE DIE COMEDERITIS DE LIGNO,

HOC APERIENTUR OCULI VESTRI ...

afunda nos des time tres causas,

kare fratres,

per aquilla tut i lo seulo perdudo:

aquil is gurdus et qu il homo mo potes ille et arcullus,

ki fai diabolus per aquillas tres causas

ille primaris homo canao, si plaida ille diavolus:

in quali die quo vo manducado de quil lin aves,

vene su avirtu fos o[c]uli ..."Einsiedler Interlinearversion". Fragment einer Predigt, 11. Jhdt.

sytaktisch

vereinfachende Umschreibung des Partizips durch einen Gliedsatz

Schwund aller komplexeren Konstruktionen

oder Funktionswechsel:

Gerundiv Gérondif

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 17: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Alpenromanisch Karte

Donau

Rhein

Französisch

Pro

venc

alis

ch

LombardischVenetisch

Die Romania ~ 1000Die Romania ~ 1000

Das Alpenromanische behielt in den Gebirgstälern sehr lange seine Eigenart.

Es zerfällt in drei Sprachen (Rätoromanisch – Ladinisch – Friulisch)

und sehr viele Untergruppen (Idiome).

Das Alpenromanische behielt in den Gebirgstälern sehr lange seine Eigenart.

Es zerfällt in drei Sprachen (Rätoromanisch – Ladinisch – Friulisch)

und sehr viele Untergruppen (Idiome).

Räto-romanisch

Räto-romanisch

Ladin-ischLadin-isch

FriulischFurlan

FriulischFurlan

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 18: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Paternoster Synopse Pater noster, qui es in caelis, sanctificetur nomen tuumLatein:

Sursilvan:

Valader:

Puter:

Rumantsch:

Ladinisch:

Furlan:

Italienisch:

Bab nos,

Bap nos,

Bap nos,

Bab noss,

Pere nost,

Pari nestri,

Padre nostro,

quel che ti eis

tü chi est

tü chi est

ti che es

che t'ies

che tu sês

che sei

el tschiel,

in tschêl,

in tschêl,

en tschiel,

en ciel,

intai cîi,

nei cieli,

sogns vegn fatg

fat sonch vegna

sanctificho vegna

sanctifitgà vegnia

al sie santifiché

che al sedi santificât

sia santificato

tiu num

teis nom

tieu nom

tes num

ti inom

il to non

il tuo nome

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 19: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Rätoromanisch Graubünden

Donau

Rhein

Das Rätoromanische in GraubündenDas Rätoromanische in Graubünden

rückgängig

seit 1982 neu geschaffene, gemeinsame

Schriftsprache Rumantsch

Grischun

heute~ 38.000 Menschen

Mehrsprachigkeit

Ursachen ?

rückgängig

seit 1982 neu geschaffene, gemeinsame

Schriftsprache Rumantsch

Grischun

heute~ 38.000 Menschen

Mehrsprachigkeit

Ursachen ?

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Dominanz von Schweizerdeutsch und Italienisch

Fehlen vonkulturellen Zentren

lokale Idiome

Arbeitswelt

Abwanderung

Dominanz von Schweizerdeutsch und Italienisch

Fehlen vonkulturellen Zentren

lokale Idiome

Arbeitswelt

Abwanderung

Page 20: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Romanen in Vlbg.Romanen in VorarlbergRomanen in Vorarlberg

Orte mit spätantiken Spuren

~ 610 (Gallus und Kolumban)Romanen in Arbon und "Precantia"

in der Umgebung aber "Suebi"

802 letzte Nennung eines Romanen "Bennatus" in Bregenz

~ 800 karolingische Grafschaft Rätien:

vorwiegend fränk. Adel Umorientierung nach N

Zweisprachigkeit(im Montafon bis ins 17. Jhdt.)

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

NN+Scolastega Baldfred+EualiaNN+Scolastega Baldfred+Eualia

Priectus + NNaus Göfis

Priectus + NNaus Göfis

[H]onorat[us] Baldfred[H]onorat[us] Baldfred

Namen und Verwandschaft in Urkunde Rankweil ~ 850

IR 11regio

"Wallenmahd"

"Walensee"

"Walgau"

Page 21: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Rätoromanisch Frastanz1

AmerlügenAmerlügen

GúrtisGúrtis

Frasta-fédersFrasta-féders

MariéxMariéxMalrädaMalräda

BradafósBradafósKasálKasál

Gäla-plánaGäla-plánaRóssnisRóssnis

BlödleBlödleBarmúndBarmúnd

RungeldónRungeldón

FínaFína

QuádraQuádra

SpóndaSpónda

GauaGaua

BardéllaBardéllaRafáltaRafálta

GaschíerGaschíer

FallaséraFallaséra

GráppaGráppa

GafelínaGafelína

BazóraBazóra

PraragátzPraragátz

PultPult

BaschwérBaschwér

Sam

ina

Sam

ina

MottibéllaMottibélla

VermálaVermála

GarséttaGarsétta

GafedúraGafedúra

Hohe KöpfeHohe KöpfeDrei SchwesternDrei Schwestern

FRASTANZFRASTANZ

MóttaMótta

FisinálFisinálRunge-létschRunge-létsch

Frástanz: 842 "frastinas" < kelt. fras- "Regen" ???Samína: 1371 "Sammunen" < vorröm. sumena "feucht" vgl. fr. Somme < SamaraGúrtis: 1374 "Gurtins" < rtr. curtín "Hof" + Pl. -ns < lat. cohortium: "bei den Höfen"Rätoromanisch rund um FrastanzRätoromanisch rund um Frastanz

SarojaSaroja

GamstrálGamstrál

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

"Roll over" mit der Maus gibt zusätzliche Informationen

IR 11regio

Page 22: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Rätoromanisch Frastanz2

AmerlügenAmerlügen

GúrtisGúrtis

Frasta-fédersFrasta-féders

MariéxMariéxMalrädaMalräda

BradafósBradafósKasálKasál

Gäla-plánaGäla-plánaRóssnisRóssnis

BlödleBlödleBarmúndBarmúnd

RungeldónRungeldón

FínaFína

QuádraQuádra

SpóndaSpónda

GauaGaua

BardéllaBardéllaRafáltaRafálta

GaschíerGaschíer

FallaséraFallaséra

GráppaGráppa

GafelínaGafelína

BazóraBazóra

PraragátzPraragátz

PultPult

BaschwérBaschwér

Sam

ina

Sam

ina

MottMott

VermálaVermála

GarséttaGarsétta

GafedúraGafedúra

Hohe KöpfeHohe KöpfeDrei SchwesternDrei Schwestern

FRASTANZFRASTANZ

MóttaMótta

FisinálFisinálRunge-létschRunge-létsch

Frástanz: 842 "frastinas" < kelt. fras- "Regen" ???Samína: 1371 "Sammunen" < vorröm. sumena "feucht" vgl. fr. Somme < SamaraGúrtis: 1374 "Gurtins" < rtr. curtín+ Pl. -ns "Hof" < lat. cohortium: "bei den Höfen"Rätoromanisch rund um FrastanzRätoromanisch rund um Frastanz

SarojaSaroja

GamstrálGamstrál

Hydronyme meist vorrömisch

Toponyme aus der Agrarwelt

meist Komposita

Veränderungen durch

lokale Sprachentwicklung:Schwund des Auslautes

Lenisierung(p>b b>f c>g)

pra > par barval > var ver

Einfluss der Walserauslautendes –i

Akzentverschiebung

zunehmende Unkenntnis "Volksetymologien"

VerVermálamála

iibellabella1811 auf "Gellenpfannen"

1798 "auf gelbenblanen"

1761 "auf gella blana"

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 23: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

Rätoromanisch Dialekt Vlbg. Rätoromanische im Montafoner DialektRätoromanische im Montafoner Dialekt

Róssmigla

Gúttara

Marénd

spúdara

Búschla

Quatterpǽtsch

dt. Ross + rtr. migla < lat. micula "Krümmchen"

"Pferdeäpfel"

rtr. gutter < lat. guttus "Krug" "Krug, Flasche"

rtr. marénda < vlat. merénda "Jause" "Jause"

rtr. spidár < lat. sputáre "spucken" "spucken"

rtr. bovs + demin. -ella < lat. bos, bovis "Rind" "Kalb", Lockruf der Hirten

rtr. quatter + pe-s < lat. quattuor + pes, pedis

survivalssurvivals

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regio

Page 24: Intro Tridentum Massilia Augusta Taurinorum Augusta Rauracum Augusta Vindelicorum Carnuntum Vindobona Aquincum Mursa Emona Virunum Aventicum Sirmium Salonae

EndeBuna sera !

Sin sevesér !

Buna notg !

Dierma bein !

Siemia dultsch !

Buna sera !

Sin sevesér !

Buna notg !

Dierma bein !

Siemia dultsch !

Schrift RätoromanischSprache Vulgärlatein

11 22 33 44 55 66 77 88 99 1010 1111 1212 1313 1414 1515 1616 1717 1818 1919 2020 2121 2222 2323 2424

IR 11regioEnde