ISSN 1728-5461

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті

Казахский национальный педагогический университет имени Абая

Kazakh national pedagogical university after Abai

ХАБАРШЫ ВЕСТНИК BULLETIN

«Тарих және саяси-әлеуметтік ғ ылымдар» сериясы, Серия «Исторические и социально-политические науки»,

Series «Historical and socio-political sciences»

№3(58), 2018

Алматы 2018

Абай атындағы

Қазақ ұлттық педагогикалық

университетi

ХАБАРШЫ

«Тарих және саяси-әлеуметтік

ғылымдар» сериясы,

№3(58), 2018

Шығару жиiлiгi – жылына 4 нөмiр.

2000 ж. бастап шығады

Бас редактор

т.ғ.д. Ғ.Қ. КЕНЖЕБАЕВ

Редакция алқасы:

т.ғ.д., проф. М.Қ. Қойгелдиев

(бас ред. орынбасары),

т.ғ.к., доц. Р.Р. Оспанова,

т.ғ.к., доц. Т.Т. Далаева,

(жауапты хатшылар),

т.ғ.д., проф. Х.М. Әбжанов,

т.ғ.к., проф. Б.С. Жұмағұлов,

PhD, проф. Вирджиния Мартин

(АҚШ),

PhD, проф. Клаудиа Чанг (АҚШ),

т.ғ.д., проф. Қара Әбдіуақап

(Түркия),

т.ғ.д., проф. О.Д. Осмонов

(Қырғыз Республикасы),

т.ғ.д., проф. В.М. Козьменко

(Ресей Федерациясы),

т.ғ.д., проф. Қ.Т. Жұмағұлов,

проф. М.Майер (Германия),

т.ғ.д., проф. К.Р. Несіпбаева,

т.ғ.д., проф. А.Б. Соколов

(Ресей Федерациясы),

т.ғ.д. Томохико Уяма (Жапония),

т.ғ.д., проф. Т.Ходжаоглы (Түркия)

© Абай атындағы

Қазақ ұлттық педагогикалық

университетi, 2018

Қазақстан Республикасының

мәдениет және ақпарат

министрлiгiнде

2009 жылы мамырдың 8-де тiркелген

№10102 - Ж

Басуға 09.11.2018 қол қойылды.

Пiшiмi 60х84 1/8. Көлемi 51,75 е.б.т.

Таралымы 300 дана.

Тапсырыс 423.

050010, Алматы қаласы,

Достық даңғылы, 13.

Абай атындағы ҚазҰПУ

Абай атындағы Қазақ ұлттық

педагогикалық университетiнiң

«Ұлағат» баспасы

М а з м ұ н ы

С о д е р ж а н и е

C o n t e n t

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАРИХ

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ

SOCIAL AND ECONOMIC HISTORY

Қойгелдиев М.Қ. ҚР ҒА және оның Президенті Қ.И. Сәтбаев

1946-1952 репрессия жылдарында.....................................................

Koigeldiev M.K. Academy of Sciences of Kazakhstan and its president

K.I. Satpayev in the period of political repression in 1946-1952..........

Мажитова Ж.С., Сактаганова З.Г., Омарова Б.К. Великая

Отечественная Война и женщины акмолинска на фронтах и в тылу

Mazhitova Zh.S., Saktaganova Z.G., Omarova B.K. The Great

Patriotic War and aqmolinsk women at the fronts and outside.............

Казбекова А.Т. Снабжение спецпереселенцев-чеченцев

Восточно-Казахстанской области (к постановке проблемы)..........

Kazbekova А.Т. Supply of special settlers, the Chechens East

Kazakhstan region (a problem statement).............................................

Нурсултанова Л.Н., Оспанова А.Н., Хажмуратова А.М.

Қазақстандағы революцияға дейінгі білім беру...............................

Nursultanova L.N., Ospanova A.N., Khazhmuratova A.M.

Pre-revolutionary education in Kazakhstan...........................................

Кенжебаев Д.А. Деятельность института Астрономии и физики

КазССР в годы великой отечественной войны.................................

Kenzhebayev D.A. The KazSSR Institute Of Astronomy And

Physics Activity in Days of the Great Patriotic War.............................

Тілеубаев Ш.Б. Қазақстан ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы Ресей

империясының қазба байлықтарды игеру стратегиясында.............

Tleubayev Sh.B. Kazakhstan in the strategy of the Russian empire

on the development of mineral resources in the XIX - in the first half

of the XX century..................................................................................

Тулбасиева С.К. ХХ ғ. 20-30 жж. халық ағарту ісін

қалыптастырудағы қазақ зиялыларының ұстанымы мен үлесі.......

Tulbasieva S.K. The role and contribution of the kazakh intelegency

in the formation of education of the 20-30 years in XXth century........

Ибраев Е.Е. Становление кино в советском Казахстане и образы

казахов довоенного и военного времени...........................................

Ibrayev E.E. The formation of cinema in soviet Kazakhstan and the

images of kazakhs of the household and military time..........................

ЖАЛПЫ ТАРИХ

ВСЕОБЩАЯ ИСТОРИЯ

GENERAL HISTORY

Адырбек Б.С., Ергөбек Ш.Қ. Ресей мемлекеттегінің қалыптасуы

мен дамуына Алтын орданың ықпалы...............................................

Adyrbek B.S., Ergobek Ch. Influence of the Golden order on the

formation and development of the Russian State..................................

Zhumagulov K.T., Sadykova R.O. Attila’s campaign against Gaul

and its importance..................................................................................

Жұмағұлов Қ.Т., Садықова Р.О. Аттиланың Галлияға жорығы

мен оның маңыздылығы......................................................................

Сманова А.М. Венгрияның толалитаризмнен демократияға өту

кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайы...............................

Smanova А.М. The socio-economic situation in Hungary during the

transition from totalitarianism to democracy.........................................

9

14

20

28

35

40

45

49

53

56

61

Казахский национальный

педагогический

университет имени Абая

ВЕСТНИК

Серия «Исторические

и социально-политические науки»,

№3(58), 2018

Выходит с 2000 года.

Периодичность – 4 номера в год

Главный редактор д.и.н. Г.К. КЕНЖЕБАЕВ

Редакционная коллегия:

д.и.н., проф. М.К. Койгелдиев,

(зам. гл. редактора),

к.и.н., доц. Р.Р. Оспанова,

к.и.н., доц. Т.Т. Далаева,

(ответ. секретари),

д.и.н., проф. Х.М. Абжанов,

к.и.н., проф. Б.С. Жумагулов,

PhD, проф. Вирджиния Мартин

(США),

PhD, проф. Клаудиа Чанг (США),

д.и.н., проф. Кара Абдиуакап

(Турция),

д.и.н., проф. О.Д. Осмонов

(Кыргызская Республика),

д.и.н., проф. В.М. Козьменко

(Российская Федерация),

д.и.н., проф. К.Т. Жумагулов,

проф. М.Майер (Германия),

д.и.н., проф. К.Р. Несипбаева,

д.и.н., проф. А.Б. Соколов

(Российская Федерация),

д.и.н., Томохико Уяма (Япония),

д.и.н., проф. Т.Ходжаоглы (Турция)

© Казахский национальный

педагогический университет

имени Абая, 2018

Зарегистрировано

в Министерстве культуры и

информации

Республики Казахстан

8 мая 2009 г. №10102-Ж

Подписано в печать 09.11.2018.

Формат 60х84 1/8.

Объем 51,75 уч.-изд.л.

Тираж 300 экз. Заказ 423.

050010, г. Алматы,

пр. Достык, 13. КазНПУ им. Абая

Издательство «Ұлағат»

Казахского национального

педагогического

университета имени Абая

Бектанов А.А. ХІХ ғ. алғашқы жартысында Іле өлкесіндегі

геосаяси факторлар..............................................................................

Bektanov A.A. Geopolitical factories in the Ili region in the first half

of the XIX century.................................................................................

Адырбек Б.С., Ергөбек Ш.Қ. Алтын Орда мемлекетінің

қоғамдық құрылысындағы діннің орны............................................

Adyrbek B.S., Yergobek Sh.K. The Place of Religion in The Public

Organization of The Golden Horde.......................................................

САЯСИ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ТАРИХ

ПОЛИТИЧЕСКАЯ И СОЦИАЛЬНАЯ ИСТОРИЯ

POLITICAL AND SOCIAL HISTORY

Амирбек А.А., Байдаров Э.У., Сариева М.М. Анализ китайской

инициативы «Морского шелкового пути 21 века» в контексте

исторической ретроспективы и современных политических

процессов..............................................................................................

Amirbek A.A., Baydarov E.U., Sariyeva M.M. Analysis of the

Chinese Initiative of the "21st Century Maritime Silk Road" in the

Context of the Historical Retrospective and Modern Political Processes

Akhmet A.S., Tashtemkhanova R.M., Ospanova A.N. Relations

between Kyrgyzstan and Central Asian countries: main tendencies

and prospects..........................................................................................

Ахмет А.С., Таштемханова Р.М., Оспанова А.Н. Қырғызстан

мен Орталық Азия арасындағы қатынастар: негізгі бағыттар мен

болашағы..............................................................................................

Оспанова А.Н., Конуратова А.С., Касимова Н.Ш. Гуманитарное

сотрудничество в рамках ШОС: проблемы и перспективы............

Ospanova A., Konuratova A., Kassimova N. Humanitarian

cooperation in the framework of the SCO: problems and prospects.....

Исалиева А.М. Қазақстан – Исламдық қаржыландырудың

аймақтық хабы: даму қарқыны мен келешегі...................................

Issaliyeva A.M. Kazakhstan – the regional hub of Islamic Financing:

dynamic of development and prospects.................................................

Супиев Т.Т. Автоматизация процессов управления

пограничными формированиями в повседневной деятельности....

Supiyev T.T. Automation of processes of management of border

formations in daily activity....................................................................

Ydyrys K.S., Ydyrys S.S., Munassipova M.E. Kazakhstan's Energy

Policy and Energy Security....................................................................

Ыдырыс Қ.С., Ыдырыс С.С., Мунасипова М.Е. Қазақстанның

энергетикалық саясаты және энергетикалық қауіпсіздігі................

Оспанова А.Н., Конуратова А.С., Оралов А.Р.

Взаимодействие Российской Федерации и Республики Казахстан

в сфере науки образования.................................................................

Ospanova A., Konuratova A., Kassimova N. Interaction of the

Russian Federation and the Republic of Kazakhstan in the field of

science of education...............................................................................

Мунасипова М.Е., Ыдырыс Қ.С., Ыдырыс С.С. Ресей-Қытай

энергетикалық ынтымақтастығының талдауы мен болжамдары....

Munassipova M.E., Ydyrys K.S., Ydyrys S.S. Analyses and

forecasts of the Russian - Chinese energy cooperation.........................

Mukan S., Saudabekova E. The essence of “future energy” as a

motto for EXPO – 2017.........................................................................

Мұқан С.М., Саудабекова Э. ЭКСПО – 2017 көрмесінің

«болашақтың энергиясы» ұранының мәні........................................

66

72

76

83

87

92

98

103

107

112

118

https://en.wikipedia.org/wiki/21st_Century_Maritime_Silk_Roadhttps://en.wikipedia.org/wiki/21st_Century_Maritime_Silk_Roadhttps://en.wikipedia.org/wiki/21st_Century_Maritime_Silk_Road

Abay Kazakh National Pedagogical University

BULLETIN

Series «Historical and socio-political

sciences» №3(58), 2018

Periodic – 4 issues\year Published since 2000

Editor-in-chief:

doctor of historical sciences G.K. KENZHEBAYEV

Editorial staff:

Koigeldiyev M.K. doctor of historical sciences, professor

(editorial-in-chief’s assistant), Ospanova R.R. candidate of historical

sciences, associate professor, Dalaeva T.T. candidate of historical

sciences, associate professor, (responsible secretary),

Abzhanov Kh.M. doctor of historical sciences, professor,

Zhumagulov B.S. candidate of historical sciences, professor,

Virginia Martin. professor, PhD (USA),

Claudia Chang professor, PhD (USA), Kara Abdiyakap doctor of historical

sciences, professor (Turkey), Osmonov O.D. doctor of historical

sciences, professor (Kirgistan), Kozmenko B.M. doctor of historical

sciences, professor (Russian Federation), Zhumagulov K.T. doctor of historical

sciences, professor, Mayer M. doctor of historical sciences,

professor (Germany), Nesipbayeva K.R. doctor of historical

sciences, professor, Sokolov A.B. doctor of historical

sciences, professor (Russian Federation), Tomokhiko Uyama doctor of historical

sciences (Japan), Khodjaogly T. doctor of historical

sciences, professor (Turkey)

Abai Kazakh National Pedagogical University, 2018

Registered in the Ministry of culture and

information of the Republic of Kazakhstan, May, 8, 2009

№10102-ZH

Signed for print 09.11.2018 Format 60х84 1/8.

Volume 51,75 уч.-изд.л. Issue 300. order 423.

050010, Almaty

Abai KazNPU, 13 Dostyk av. «Ulagat» publishing house

Abai Kazakh National Pedagogical University

Супиев Т.Т. Роль философии в формировании ноосферного

мировоззрения офицера-пограничника.............................................

Supiev T.T. The role of philosophy in the formation of the

noospheric worldview of a border guard officer...................................

Мырзатаева З.Б. Ащысай полиметалл комбинатының Хантағы

кен орны ХХ ғасырдың 30-40 жылдарында: тарихи

антропологиялық зерттеулер негізімен.............................................

Myrzatayeva Z. The Khantagi’s deposit of the Achysai polymetallic

combine in the 30-40 years of the XX century: the historical and

anthropological research........................................................................

Камзина Н., Оспанова А.Н., Нурбаев Ж.Е. К вопросу

социальной защиты трудовых мигрантов в странах ЕАЭС.............

Kamzina N., Ospanov A.N., Nurbayev J.E. To the question of

social protection of labor migrants in the United Kingdom Countries..

Оспанова А.Н., Орайхан А.Н. «Жұмсақ күш» саясаты Түркия

мысалында............................................................................................

Ospanova A., Oraikhan A.N. The "soft power"policy on the

example of Turkey.................................................................................

Ыдырыс Қ.С., Ыдырыс С.С., Мунасипова М.Е. Қытай Халық

Республикасының энергетикалық саясатындағы Ресейдің орны...

Ydyrys K.S., Ydyrys S.S., Munassipova M.E. The role of Russia in

the energy politics of the people's Republic of China...........................

Munassipova M.E., Ydyrys K.S., Ydyrys S.S. The Place And

Importance Of Kazakhstan In Eurasıan Geo-Economıcs......................

Мунасипова М.Е., Ыдырыс Қ.С., Ыдырыс С.С. Еуразия

геоэкономикасында Қазақстанның орны және маңызы...................

Amirbek A., Anlamassova M. Özbekistan-İran İlişkileri: Ortak

Kaygılar, İşbirliği Öncelikleri ve Sınırları.............................................

Amirbek A.A., Anlamassova M.K. Uzbekistan-Iran Relations:

Common Concerns, Cooperation Priorities and Restriction..................

Кокенов Р.С. Механизм научной дипломатии в эпоху цифровых

технологий: мировой опыт.................................................................

Kokenov R. The mechanism of scientific diplomacy in the digital

age: a global perspective........................................................................

Galagan М., Shaimardanova Z.D. Theoretical basis of the islamism

concept studying....................................................................................

Галаган М., Шаймaрданова З.Д. Теоретические основы

изучения концепции исламизма.........................................................

Мехралиева У.Т. Роль нравственных ценностей в социализации

личности...............................................................................................

Mehralieva U.T. The role of moral values in the socialization of the

individual...............................................................................................

Закирьянов К.К., Кулахметова Г.А. О кентаврах великой

степи: об Александре Македонском и Аттиле, о Чингисхане и

новых сакральных местах на карте Казахстана................................

Zakiryanov K.K., Kulakhmetova G.A. About the centaurs of the

great steppe: about Alexander the great and Attila, Genghis Khan and

new sacred places on the map of Kazakhstan........................................

Оспанова А.Н., Абишева М.М., Утанов Б.М. ХХІ ғ. басындағы

АҚШ сыртқы саясатының қалыптасуының теориялық негіздері...

Ospanova A.N., Abisheva M.M., Utanov B.M. Theoretical

foundations of the formation of US foreign policy at the beginning of

the XXI century.....................................................................................

125

128

136

143

148

155

161

170

179

184

189

198

ДЕРЕКТАНУ ЖӘНЕ ТАРИХНАМА

ИСТОЧНИКОВЕДЕНИЕ И ИСТОРИОГРАФИЯ

SOURCE AND HISTORIOGRAPHY

Хазретәлі Тұрсұн, Хакан Ас. Мәделіқожа Сұлтанқожаұлының

«Қиуаға жорық туралы» жырының тарихилығы..............................

Khazretali Tursun, Hakan As. Historical compliance of the poem

of Madelikhodzha Sultankhodzhauly "the Khivan campaign"..............

Құрманалина Н.Н. Абылай хан тұлғасы мен оның қазақ-жоңғар

күресіндегі қызметінің зерттелу мәселелеріне орай........................

Kurmanalina N. On the Issue of the Historiography of the Personality

of Ablai Khan and His Activities in the Kazakh-Dzungar War............

Ноғайбаева М.С. Еуразия көшпелілерінің қоғамдық-саяси

құрылымының зерттелуі.....................................................................

Nogaybayeva M.C. The study of the socio-political structure of the

nomads of Eurasia..................................................................................

Тоқтабай А.У., Карамендина М.Ө. Өзбекстан қазақтарының

киелі жерлері туралы...........................................................................

Toqtabaı A.Ý., Karamendina M.O. On sacred places of the

kazakhs of Uzbekistan...........................................................................

Мусаханова М.З., Садвакасова А.К. Реставрация рукописного

наследия (на примере мусульманской рукописи арабской

графики 1888 года)..............................................................................

Mussakhanova M.Z., Sadvakasova A.K. Restoration of

manufactural heritage (on the example of the muslim manuscript of

the arab graphic of 1888).......................................................................

Шаймерденова М.Д., Мирзоев К.И. Тюркско-славянские

взаимосвязи в 40-50-е годы ХХ века в сфере гуманитарного

направления: источники, персоналии, исследования......................

Shaimerdenova M.D., Mirzoev K.I. Tyurk-slavic interrelations in

the 40th-50th anniversary XX century in the sphere of humanitarian

direction: sources, personalities, researches..........................................

Далаева Т.Т. Социокультурная идентичность населения Кентау

на страницах местной печати (1950-1970 гг.)...................................

Dalayeva T. Socio-cultural identity of the Kentau population on the

pages of the local press (1950-1970).....................................................

Нұрман Ш.Т. Естеліктер біргейлікті зерттеудің дерегі ретінде:

Қ.И. Сәтбаев.........................................................................................

Nurman Sholpan Memoirs as a way of determining of national

identity: K.I. Satpaev.............................................................................

АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ

АРХЕОЛОГИЯ И ЭТНОЛОГИЯ

ARCHAEOLOGY AND ETHNOLOGY

Бексеитов Г.Т., Оспанов Е.Б., Тулегенов Т.Ж. Некоторые

особенности погребально-поминальной практики ранних

кочевников Юго-Восточного Семиречья..........................................

Bexeitov G.T., Ospanov E.B., Tulegenov T.Zh. Some features of

the burial South......................................................................................

Жаркенова А.М. Целинная миграция и этническая структура

населения Северного Казахстана.......................................................

Zharkenova A.M. Private migration and ethnic structure of the

population of North Kazakhstan............................................................

Раздықова Г.М. ХІХ ғасырдағы дала өлкесінің мұсылмандық

руханилылығын қалыптастыру туралы.............................................

Razdykova G. On the formation muslim clergy steppe region in the

ХІХ Century..........................................................................................

206

212

217

223

231

237

242

249

254

259

264

Картаева Т.Е. Сумен байланысты халықтық медициналық

білім: этнографиялық пайымдаулар..................................................

Kartaeva T. Folk medical knowledge related to water: ethnographic

aspects....................................................................................................

Раздықова Г.М. Дәстүрлі қазақ отбасында діни тәрбие берудің

ерекшеліктері.......................................................................................

Razdykova G. Peculiarities of religious education in a traditional

kazakh family.........................................................................................

Шаймерденова М.Д. Историко-культурный контекст курдов в

Казахстане в зеркале трудов профессора К.И. Мирзоева................

Shaimerdenova M.D. Historical and cultural context of the kurds in

Kazakhstan in the mirror of the works of professor K.I. Mirzoev.........

Мургабаев С., Малдыбекова Л. Қаратау петроглифтеріндегі

ежелгі жылқы бейнелері......................................................................

Murgabayev S.S., Maldybekova L. Ancient pictures of the horse in

the petrogriphs of the Karatau ridge......................................................

Ақымбек Е.Ш. Шу-Талас өңірлеріндегі ортағасырлық қалалардың

сырлы керамикаларына жүргізілген зерттеу жұмыстары................

Akymbek E.Sh. Researches of glazed ceramics from medieval cites

of valleys of shu and Talas Rivers.........................................................

Сараев В.В. О функциональном назначении камней с

высверленными отверстиями.............................................................

Saraev V.V. Functional purpose of stones with drilled holes...............

Омаров Ғ.Қ., Бесетаев Б.Б., Сағындықова С.Т. Аян-І

қорымында 2018 жылы жүргізілген қазба жұмыстарының алдын

ала қорытындысы................................................................................

Omarov G.K., Besetayev B.B., Sagyndykova S.T. Preliminary

results of archaeological excavations at the Ayan-I burials in 2018.....

Егізбаева М.Қ., Бейсегулова А.Қ. Қазақ халқының

этногенезіндегі таңбаның орны..........................................................

Egуzbaevа M.K., Beisegulova A.K. Place of signs in the

ethnogenesis of the kazakh people.........................................................

ТАРИХТЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ

TEACHING HISTORY

Абил А.С. Ғылыми-әдістемелік әдебиеттердегі оқушылардың

белсенділігін арттырудың зерттелу тарихы......................................

Abil А.S. Sciescientific-methodical activityof students in the history

of literature.............................................................................................

ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР

ПЕРСОНАЛИИ

PERSONALITY

Асанова Б.С. Үшкөлтай Субханбердинаның қазақ

библиографиясына қосқан үлесі........................................................

Assanova B.S. Contribution of U.Subhanberdina to the development

of the kazakh bibliography....................................................................

Әпендиев Т.Ә., Сейтов М.Ж. Қабылбек Сарымолдаевтың өмірі

және саяси қызметі..............................................................................

Apendiyev T.A., Seitov M.Zh. The Life and political activity of

Kabylbek Sarymoldayev........................................................................

Чаргынова Г.О. Якуб-Бектің Қашқариядағы Саясаты (ХІХ ғ.

екінші жартысы)..................................................................................

Charginova G.О. The policy of Yakub-bek in Kashkadarya...............

272

278

284

288

297

312

320

329

334

340

347

353

Осипова Ж.К. Становление личности и формирование

общественно-политических взглядов Мамбетали Сердалина........

Оsipova Zh.К. Formation of the person and public-political views of

Mambetal Cerdalin................................................................................

ЖАС ҒАЛЫМДАР ЗЕРТТЕУЛЕРІ

ИССЛЕДОВАНИЯ МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ

RESEARCH OF YOUNG SCIENTISTS

Крупко И.В. Ностальгии-утопии в эпоху модерна.........................

Krupko I.V. Nostalgias-utopias in the epoch of modernity.................

Даутова С.Б., Оспанова Б.Р. ЮНЕСКО ұстанымдарындағы

гуманистік қағидалардың мәдени құндылықтар тұрғысынан

зерделенуі.............................................................................................

Dautova S.B., Ospanova B.R. Humanitarian principle UNESCO

writing cultural center............................................................................

Оспанова Р.Р. Зайсан аймағының Цин империясымен сыртқы

сауда орталығы ретінде дамуы...........................................................

Ospanova R.R. Development of Zaisan as a foreign trade center

with the Qing Empire.............................................................................

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНЕ 90 ЖЫЛ

90 ЛЕТИЕ НАЦИОНАЛЬНОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО

УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ АБАЯ

ABAI KAZNPU CELEBRATED ITS 90TH

ANNIVERSARY

Мырзатаева З.Б. Студент-аспиранттар өмірі 1928-1930 жж

құпия бөлім материалдарында (Абай атындағы ҚАЗҰПУ-ң 90

жылдығына орай).................................................................................

Myrzatayeva Z. Life of students-aspirants in secret materials of

1928-1930 (dedicated to the 90-th anniversary of the KazNPU named

by Abai).................................................................................................

МҰРАҒАТ ҚҰЖАТТАРЫ

АРХИВНЫЕ ДОКУМЕНТЫ

ARCHIVAL DOCUMENTS

Ескекбаев Д. Зерттеушілер назарына...............................................

Раздыкова Г.М. О сложном правовом положении мусульманских

школ в степном крае....................................................................................

Razdykova G. About the complex legal situation of muslim schools

in the steppe region................................................................................

357

365

373

378

387

395

411

Білім және ғылым саласында қадағалау және аттестациялау жөніндегі комитеттің 2005 ж. №476 «Диссертациялардың негізгі ғылыми нәтижелерін жариялайтын басылымдар тізбесіне» 2003 ж. 26 маусымдағы №433-3 ж бұйрығына толықтыру енгізу туралы бұйрығы негізінде Абай атындағы ҚазҰПУ тарихи ғылымдары бойынша (07.00.00. мамандығы) Хабаршы БҒСҚАК тізіміне енгізілген. На основании приказа Комитета по надзору и аттестации в сфере образования и науки за №476 от 2005 г. о внесении дополнений в приказ от 26 июня 2003 г. №433-3 ж "Об утверждении Перечня изданий для публикации основных научных результатов диссертаций" Вестник КазНПУ им. Абая по историческим наукам (специальность 07.00.00) внесен в Перечень КНАСОН

On the basis of the decision of Committee for control in the sphere of education and science (order №433-3. from June, 26, 2003) Bulletin of Abai Kazakh national pedagogical university, series «Historical and socio-political sciences» is included into the list of issues to publish the basic scientific results of dissertations on historical sciences (speciality-0700 00).

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3(58), 2018 ж.

9

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАРИХ

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ИСТОРИЯ

SOCIAL AND ECONOMIC HISTORY

ӘӨЖ 974 (11)

МРНТИ 03.01.09

Мәмбет Құлжабайұлы Қойгелдиев 1

1Академик Т.С. Садыков атындағы Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, тарих

ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі

ҚАЗАҚСТАН КСР ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ПРЕЗИДЕНТІ

Қ.И. СӘТБАЕВ РЕПРЕССИЯ ЖЫЛДАРЫНДА

(1946-1951 жж.)

Аңдатпа

1946 – 1952 жж Қазақ Ұлттық Академиясының институттарының жетекші ғалымдары мен

академияның президенті Қ.И. Сәтбаев репрессиялық қудалауға ұшырады. Соның нәтижесінде академия

президенті қызметінен алынды, ал М.П. Русаков Қ.Ж. Жұмалиев А.Қ. Жұбанов, Е.Бекмаханов,

Б.Сүлейменов, Е.Смаилов және басқа ғалымдар абақтыға жабылды, немесе жұмыстарынан аластатылды.

Ғылыми атақтарынан айрылды. Кейінгі қайта қараулар көрсеткендей оларды мұндай жазалауға тартуға

ешқандай да негіз жоқ-тын.

Кілт сөздер: Ғылым Академиясы, оирталық билік, ұлт саясаты,ғылыми атақ, пленум, Қ.И. Сәтбаев

Койгелдиев Мамбет Кулжабаевич1

1 доктор исторических наук, профессор, академик Национальной академии наук Республики Казахстан,

Заведующий кафедрой Кафедра истории Казахстана им. Академика Т. С. Садыкова Казахского

национального педагогического университета имени Абая

АН КАЗАХСТАНА И ЕЕ ПРЕЗИДЕНТ К.И. САТПАЕВ В ПЕРИОД ПОЛИТИЧЕСКИХ

РЕПРЕССИИ 1946-1952 ГГ

Аннотация

В 1946-1952 гг ведущие ученые научно-исследовательских институтов Национальной Академии и ее

президент К.И. Сатпаев были подвергнуты политическим репрессиям. Такие выдающиеся ученые как

М.П. Русаков, К.Жубанов, К.Ж. Жумалиев, Е.Бекмаханов, Б. Сулейменов, Е.Исмаилов и.др. Были

осуждены на длительный срок или лишились работы, ученых степеней. Рассмотрение этих дел в

постсталинский период показало, что для осуждения ученых не было никаких основании.

Ключевые слова: Академия наук, государственная власть, национальная политика, академический

степень, пленум, К.И. Сатпаев.

Koigeldiev Mambet Kulzhabaevich1

1 Doctor of Historical Sciences, Professor, Academician of the National Academy of Sciences of the Republic

of Kazakhstan, Head of the Department of History of Kazakhstan. Academician TS Sadykov Kazakh National

Pedagogical University named by Abay

ACADEMY OF SCIENCES of KAZAKHSTAN and its PRESIDENT K.I. SATPAYEV IN THE

PERIOD OF POLITICAL REPRESSION in 1946-1952

Annotation

In 1946-1952 the leading scientists of the scientific research institutes of the National Academy and its

president, K.I. Satpayev was subjected to political repression, such outstanding scientists as M.P. Rusakov, K.

Zhubanov, K.Zh. Zhumaliev, E. Bekmakhanov, B. Suleimenov, E. Ismailov and others. They were sentenced for

a long time or lost their jobs, academic degrees. The examination of these cases in the post-Stalin period showed

that there was no basis for condemning the scientists.

Key words: Academy of Sciences, state power, national policy, academic degree, plenum, K.I. Satpayev

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3(58), 2018 г.

10

1946 жылы 1 маусымда Кеңестік Қазақстанда республикалық Ғылым Академиясының шаңырақ

көтергендігі жария етілді [1]. Бұл ел өміріндегі ерекше маңызы бар оқиға еді. Араға алты жыл салып қазан

айында Қазақстан К (б) П ОК-нің VIII пленумында жасаған баяндамасында Ж.Шаяхметов осы қысқа

мерзімде республикадағы ғылыми қызметкерлердің сапалық құрамындағы өзгерістер жөнінде мынадай

фактілер келтірді:

1945 жылы ғылым докторларының саны -25, оның ішінде қазақтары -7, ғылым кандидаттарының саны

-155, оның ішінде қазақтары -34

1951 жылы ғылым докторларының саны-98, оның ішінде қазақтары-16, ғылым кандидаттарының саны

-780, оның ішінде қазақтары-145 [2].

Бұл көрсетуден бар болғаны 5-6 жылдың ішінде республикадағы түрлі ғылым салаларындағы ғылыми

қызметкерлердің сандық және сапалық тұрғыдан қарышты өсу жолына түскендігін байқау әрине қиынға

түспейді. Республикада Ғылым Академиясының бой көтергендігінің қаншалықты пайдалы мемлекеттік

шара болғандығын осы сандық көрсеткіштер анық аңғартып-ақ тұрғандай.

Сонымен бірге Ғылым Академиясының бой көтеруі , оның шаңырағы астында жергілікті ұлт өміріне,

әсіресе оның мәдениеті мен өзін- өзі тану санасына жақын тұрған гуманитарлық ғылым салаларының

қанат жаюы партияның, Орталық биліктің ұлт саясатында күрделі қайшылықтардың бар екендігін

көрсетіп берді.1943 жылы жарық көрген «История Казахской ССР. С древнейших времен до наших дней

(под редакцией М.Абдыкалыкова и А.Панкратовой)» атты еңбектің жарық көріп, кітапта жасалынған

кейбір тұжырымдардың келесі жылдан бастап- ақ алдымен одақтық, сонан соң республикалық баспасөз

бетінде, идеологиялық орталықтар мен ғылыми мекемелерде қызу пікірталас тақырыбына айналуы соның

айғағы еді.Аталған кітап шыққан бетте- ақ маңызды еңбек ретінде Сталиндік сыйлыққа ұсынылды да,

бірақ бұл әрекет түрлі деңгейдегі қарсылыққа тап болды. Сыйлық бойынша Комитетке арнайы пікір

жазған тарихшы А.Н.Яковлев кітаптың идеологиялық ұстанымына байланысты бірнеше ауыр сын айтты.

Мәселен ,ол қазақтардың орыс отаршылдығына қарсылығы соншалықты маңызды тақырып емес еді

деген пікір білдіріп, ал кітапта жағымды көзқарас Ресей империялық мемлекетіне ғана емес, тіптен орыс

халқының өзіне де жоқ деген қорытынды жасады. Осыдан соң кітаптың авторлар ұжымының жетекшісі

А.М.Панкратова мен әріптестері өз ұстанымдарын қорғап сыйлықтар бойынша Комитетке және БК(б)п

ОК-не хаттар түсіруге мәжбүр болды.

Кітап төңірегінде қалыптасқан жағдай 1944 жылы мамыр-шілде айларында БК(б)П Орталық

комитетінде оның идеология бойынша хатшысы А.С.Щербаковтың төрағалығымен, сондай-ақ ОК-тің

хатшылары А.А.Андреев және Г.М.Маленковтың қатысуымен КСРО тарихының мәселелеріне арналған

тарихшылар кеңесінің өткізілуіне себепші болды. Тарихшы А.М.Панкратова: «Дискуссияға сырттай

түрткі болған «Қазақ КСР тарихы» кітабы, ал бірақ бұл себеп осыған дейін іште айтылмай, тұншығып

жатқан ойдың сыртқа бұлқынып шығуына жол ашты»,- [3] деп жазды. Кеңес барысында бой көрсеткен

нәрсе құрамында Тарле, Ефимов, Яковлев бар топтың «Қазақ КСР тарихын»жазған авторлар ұстанымына

қарсы шабуылы еді. Тарихшы А.В.Ефимов кітап авторлары қазақ халқын тіптен «таңдаулы халық» («

избранный народ») дәрежесіне көтеріп, негізі жоқ концепция жасау жолына түсті деп көрсетті. Жалпы

кеңесте «Қазақ КССР тарихына» айтылған сын бұл кітапқа жасалған шабуылдың басы ғана еді. Ал 1946

жылғы 14 тамызда БК(б)П ОК-нің «Звезда» мен «Ленинград» журналдары туралы қаулысының

қабылдануы Кеңестер Одағында қуғын сүргіннің жаңа кезеңін бастап берген еді.

1947 жылы 21 қаңтарда Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің «Қазақ КСР Ғылым

Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы «Өрескел саяси қателіктер туралы»

қаулысы қабылданды. [4] Қаулы республикадағы гуманитарлық ғылымдар саласында жемісіті еңбек

жасап жүрген ғалымдардың зерттеулерінен идеологиялық қателіктер табу, сол арқылы «буржуазиялық

ұлтшылдарды» әшкерелеу және жазалау науқанына жол ашты.

1951 ж. қазанда Қазақстан К(б)П Орталық комитетінің VIII пленумында жасаған баяндамасында

Ж.Шаяхметов «Ғылым Академиясының президиумы және Академияның президенті Сәтпаев жолдас

БК(б)П Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер жөніндегі қарарларын» Қазақ ССР Ғылым

Академиясының тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателер туралы» 1947

жылғы 21 январьдағы қарарын орындамады... Академияда Бекмахановтың және оның жақтаушыларының

қызметін егжей-тегжейіне дейін айырып қарау үшін дабылдар болды және ол үшін уақыт та жеткілікті

болды. Бірақ Академияның басшылары бұл дабылдарға, партияның қатардағы мүшелерінің үніне,

былайша айтқанда, «кішкентай адамдардың» үніне, халықтың үніне құлақ қоймады»,- [5] деп көрсетті.

Осы жылдың 31 қазан және қараша күндері болып өткен Алматы қалалық партия ұйымының

активінде жасаған баяндамасында [6] Ж.Шаяхметовтың Ғылым Академиясына байланысты бұдан бұрын

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3(58), 2018 ж.

11

жасаған тұжырымын қайталауы, Қаныш Имантайұлының қарсыластары тарапынан оған бағытталған сын

пікірлер тасқынын ағытуға мүмкіндік туғызды.Міне осы жиналыста Қазақ педагогикалық институтының

саяси экономия кафедрасының меңгерушісі С.Толыбеков Ғылымдар Академиясындағы гуманитарлық

ғылыми зерттеу институттарындағы Кенесары Қасымұлы бастаған «реакциялық феодалдық-

монархиялық қозғалысы прогресшіл, ұлт-азаттық қозғалыс ретінде ұзақ уақыт насихатталып келгенін»

айтып, бұл жағдай үшін Ғылым Академиясының президиумын кіналап, «мұның өзі, ең алдымен,

кадрларды іріктеп алудың большевиктік принциптерін бұзудан басталғандығын, академиялық

институттарға «сенуге болмайтын адамдардың қабылданғандығын, олардың ғылыми дәреже мен атақты

оңай алғандықтарын сөзіне тиек етті [7]. Ғалымның «сенуге болмайтын адамдар» деп меңзеп

отырғандары қатарында , әрине, 1943-1945 жж. академиялық институттарға қызметке алынған М.Әуезов,

Е. Бекмаханов, Б.Сүлейменов сияқты ғалымдар бар еді. Қазақ мемлекеттік университетінің аға

оқытушысы Ә.Тәкежанов сөзінде «1939 жылдан бері Қ.Сәтпаев республиканың Ғылыми орталығының

басшы қызметтерінде болып келеді. Ол ССРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалына, одан кейін

Қазақ ССР Ғылым Академиясына буржуазияшыл ұлтшылдықты таратушыларды жоғарылатты. Оның

қолдауымен... Бекмаханов, Ділмұхамедов, Исмаилов, Кеңесбаев, Жұмалиев, Жұбанов және басқалары

сияқты тарихшылар, тіл зерттеушілер, әдебиет зерттеушілер және искусство зерттеушілер Едігені,

Кенесары Қасымовты реакцияшыл феодалдық ақындарды мақтады» - деп көрсетті [8].

Шамамен осы мазмұндағы сын Қазақ Мемлекеттік Университетінің ректоры Т.Тәжібаевтың да атына

айтылып жатты.

Актив жиналысында сөз алған Т.Тәжібаев пен Қ.Сәтпаевтың өз оппоненттеріне айтқан жауап

пікірлеріне байланысты «Социалистік Қазақстан» газеті олар жиналыс трибунасын өздерінің

«буржуазиялық ұстанымын ақтап алуға» пайдаланды, айтқан ойлары «принципсіз, іскерсымақ сипатта

болды» деп жазды [9].

Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысының Ғалым академиясының

атына бағытталған бұл қаһарлы сындары жеке ғалымдарды жазалау шараларына ұласқан еді. ҚКП ОК-

нің бюросы 1951 жылғы 23 қарашадағы отырысында Қ.И.Сәтбаев қызметі туралы мәселе қарап,

шешімінде оның «а) партияға кіру барысында өзінің әлеуметтік тұрғыдан жат тегін жасырған, ал Сәтбаев

жолдастың әкесінің бай шаруашылығы болған; б) .... соңғы уақытқа дейін «Едіге» кітабына жазған

кіріспесінде хандық- феодалдық эпосты насихаттап және Едігенің өзін мадақтап ұлтшылдық

ұстанымдағы қателік жібергені туралы кінәсін мойындап, одан бас тартпай отыр; в) Қазақ ССР Ғылым

академиясын саяси тұрғыдан сенім тудырмайтын және кездейсоқ адамдарды қабылдауға жағдай

жасағандығы» туралы қаулы қабылдап, оны Ғылым академиясының президенті қызметінен босатады

[10]. Ғалымға таңылған кінә, әрине, мұнымен шектелген жоқ-тын. Негізгі кінә партия бюросының болуы

Қ.И.Сәтбаевтың Алаш қозғалысына қатынасы болуы мүмкін деген күдікпен Республикалық Қауіпсіздік

Комитетіне тапсырма ретінде берген мынадай құпия құжатта айтылған еді: «Қазақстан Компартиясы ӨК

бюросының 1951ж. 23 қарашадағы отырысының № 91 хаттамасынан . Аса құпия.

3. Қазақ ССР Мемлекеттік қауіпсіздік министрі Фитин жолдасқа Алашорданың Семей комитетінің

Қ.И.Сәтбаев жолдасты үгітші ретінде пайдаланғаны туралы материалдарды тексеріп, оның нәтижелері

туралы Қазақстан К(б)П ӨЛ-не баяндау жүктелсін 1951ж. 23 қараша» [11]

Алаш қозғалысына қатынасына байланысты Қ.И.Сәтбаевтың Қауіпсіздік мимнистрлігіне жүктелген

бұл қандай материал еді? Сөз, әрине, 1917 жылдың соңғы айларында бүкіл ресейлік Құрылтай

жиналысына қазақ қоғамына депутаттар сайлау науқаны тұсындағы Қ.Сәтбаевтың Алаш партиясы атына

түскен депутаттыққа кандидаттар тізімін насихаттауға байланысты атқарған қызметі жөнінде еді.

«Сарыарқа» газеті 1918 жылғы 19-ншы санында Алаш партиясының « Құрылтай сайлауы таянған себепті

ел аңдаусыз қалмасын деп, облостной Қазақ комитеті Павлодар, Семей һәм Өскемен уездеріне 7 кісі»

шығарғанын хабарлап, « Павлодарға да осы мақсатпен кеткендер» қатарына Жүсіпбек Аймауытов пен

Қаныш Сәтбаевтың барлығын айтқан. [12].

Ғылымдағы «қазақ ұлтшылдарының» ұстанымын түрлі деңгейдегі партия жиналыстарында талқылау

репрессиялық шараларға ұласты. 1951 жылы 6 қарашада ұзақ жылдар бойы Қазақ КСР Ғылым

Академиясының Тіл және әдебиет институтында ғылыми қызметте болып, 1946 жылы оның директоры

қызметін атқарған, ал 1950 жылдың соңына қарай осы мекемедегі әдебиеттану саласындағы жұмысынан

босатылған, Ысмаилов Есмағамбет Самұратұлы тұтқынға алынып Мемлекеттік Қауіпсіздік

Министрлігінің абақтысына жабылды.Ал келесі 1952 жылдың 17 шілде күні Қазақ КСР Ғылым

Академиясы тарих институтының сектор меңгерушісі Сүлейменов Бекежан, осы жылы 5 қыркүйек күні

ғылыми және университеттегі оқытушылық қызметтерінен босатылып. Жамбыл облысы Шу ауданы

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3(58), 2018 г.

12

Ново-Тройцк селосындағы орта мектепте мұғалімдік жұмыста жүрген Бекмаханов Ермұхан тұтқынға

алынды. « Ұлтшылдар ісі» бойынша сотқа тартылғандар қатарында белгілі ғалым- жазушы Қажым

Жұмалиев, жас әдебиетші Қайым Мұхаметханов және басқалар бар еді.

1952 жылы 15-17 сәуірде болып өткен Ғылым академиясының жалпы жиналысы геолог-ғалым

М.П.Русановты, өнертанушы, ғалым, композитор, әдебиеттанушы Қ.Ж. Жұмалиевті Советтер Одағына

зиянды қызметі және Ғылым академиясымен «байланысын» үзіп алғаны үшін академияға мүшеліктен

шығарады [13].

Міне осы абақтыға жабылған ғалымдарды сұрау барысында тергеушілер үшін аса маңызды мәселе

Қазақ Ғылым Академиясындағы гумантарлық ғылымдар саласындағы М.Әуезовтың рөлін анықтау

болды. Олар М.Әуезовтың Ғылым Академиясында әдебиеттану және тарих ғылымдары салаларында

түрлі «бұрмалаушылық» бағыттардың өріс алуына қосқан үлесін анықтауға біраз күш салды.

Мәселен, тергеуші 1952 жылы 14 қаңтарда Е.Ысмайловты тергеу барысында М.Әуезовтың Тіл және

әдебиет институтына қашан келгені туралы сұрау қояды. Е.Ысмайлов өз жауабында: «Ауэзов поступил на

работу в Институт языка и литературы в 1943 году. Надо сказать, что до этого Ауэзову неоднократно

предлагали официально поступить на работу в Академию, но до 1943 года он отказывался от этого,..

сылался на свою занятость в творческой работе. Во всяком случае, в 1943 году, вскоре после избрания на

пост Председателя Президиума Казфилиала АН СССР Сатпаева Каныша, Ауезов дал согласие на

официальное занятие должности старшего научного сотрудника Института языка и литературы.

Вопрос: Чем объяснить, что согласие на работу в академию Ауезов дал только после избрания

Сатпаева Председателем Президиума?

Ответ: … Могу лишь дополнить, что в конце 1944 или начале 1945 года по инициативе Сатпаева

Ученый Совет Президиума Каз. Филиала Академии Наук СССР представил Ауезова к получению ученой

степени доктора филологических наук без защиты диссертации. Оппонентами Ауезова были назначены

профессора Сауранбаев, Малов...» [14].

Шамамен осы мазұндағы сұрауларды тергеушілер Е. Бекмахановка да қояды. Мәселен, ол К. Қасымов

қозғалысы тақырыбын зерттеу обьекті ретінде алуына байланысты 1952 жылы 7 қыркүйекте берген

жауабында мынадай жағдайды көрсетеді. 1942 жылдың орта тұсында Қазақстан КП ОК –де «История

Казахской ССР» кітабын даярлауға байланысты жиналыс өткізіліп, оған Әуезов, Мұқанов, Ысмаилов

және басқа көрнекті ұлт зиялылары өкілдерімен бірге өзінің де қатынасқанын айта келіп, кітапта

«Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихын көрсету туралы мәселе қойылғанда Әуезов сөйледі. Ол

Кенесары Қасымов қозғалысын ашып көрсету қажеттігін, өйткені Кенесарысыз Қазақстан тарихы

жөнінде баяндаудың өзі дұрыс еместігін айтты. Кенесары жөнінде арнайы тарау жазу жөнінде шешім

қабылданды. Бұл тарауды осы кеңестердің отырысына қатысып жүрген жалғыз тарихшы-қазақ ретінде

маған жазуды тапсырды» [15]- деп көрсетеді.

Бұл М.Әуезовтың Кенесары Қасымов қозғалысы тақырыбын партияның ОК-і алдында екінші мәрте

қорғап сөйлеуі еді. Бұдан бұрын, яғни 1934 жылы мамырда Қазақ Өлкелік партия Комитеті жазушының

«Хан Кене» драмасын талқылаудан өткізіп, қойылымды театр сахнасына қайта шығармау жөнінде шешім

қабылдаған болатын [16].

Мемлекетік Қауіпсіздік Министрлігі абақтысына түскен адамдарға көп жағдайда өздерін қорғау үшін

хаттамада тергеушілер баяндаған тұжырымдарға қол қоюға тура келген . Осындай жағдайды Е.

Бекмаханов та басынан кешірген . Мәселен ол бір көрсетуінде: «Буржуазиялық-ұлтшылдық идеялардың

ұрығын себуші Әуезов болып табылады. Ол үшін Кенесары Қасымов қозғалысы анық та түсінікті

құбылыс болатын, сондықтан да ол өз еңбектерінде бұл қозғалыс жөнінде үлкен шабытпен жазды.

Ұлшылдықтың қайнар көзі Әуезовте және әдебиеттанушылар Жұмалиев пен Кенжебаевта», - деген

тергеуші даярлаған тұжырымға қол қояды.

Осы пікірге жақын ойды Б. Сүлейменов корсетулерінен де кездестіреміз. Мәселен, 1952 ж. 8 тамызда

жүргізілген тергеуде тергеуші Соловьев оған мынадай мазмұндағы сұрау қойып, жауап алды:

Сұрау: Сіздің диссертацияңыздың 237 бетінде «Зар заман» деген ұғымды қолданасыз. Айтыңызшы

бұл ұғым нені білдіреді?

Жауап: «Зар заман» деп қазақ әдебиетінде 19 ғасырдың 2 жартысына тиесілі тарихи кезеңді айтады.

Зар заман деген осы тарихи мезгіде өмір сүрген Шортанбай деген ақынның осылай аталатын поэмасының

аты.

Сұрау: Сіз айтып отырған кезеңді әдебиеттегі «Зар заман» кезеңі деп кім атады?

Жауап: Әдебиетшілердің айтуынан маған мәлім, Қазақстан тарихындағы бұл тарихи кезеңді Зар

заман кезеңі деп 1928 жылы М.Әуезов пен С.Мұқанов атаған.

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3(58), 2018 ж.

13

Сұрау: Олар кім еді?

Жауап: Әуезов Мұхтар және Мұқанов Сәбит қазақ жазушы- әдебиеттанушылары.

Сұрау: Сіз бұл қойылған атқа қандай баға бересіз?

Жауап: Мен, бұл қойылған атты дұрыс емес деп санаймын. 19-ғассырдың екінші жартысына тиесілі

Қазақстан тарихындағы кезеңді «Зар заман» деп атауға болмайды.

Сұрау: Осы жөнінде таратып айтыңыз.

Жауап: Мәселе мынада «Зар заман» деп 19-ғасырдың екінші жартысы аталған, яғни Қазаұстанның

Ресейге қосылуы нәтижесінде қазақ ауылдарына тауарлы-ақшалай қатынастар мен Ресей мәдениеті ене

бастаған кезең аталған.

Басқаша айтқанда, бұл тарихи кезеңді «Зар заман» деп атау арқылы Қазақстанның Ресейге

қосылуының прогрессивті маңызы жоққа шығарылады.

Сұрау: Саяси тұрғыдан бұл қай сипатта берілген баға?

Жауап: Бұл ұлтшылдық сипатта берілген баға [17].

Бекежан Сүлейменов тергеу барысында өзін қайсар, қайратты, өжет тұлға ретінде ұстаған. Бірақ оның

да сынған, шаршап, тергеушінің айтқанына көнген сәттеріде болған. Солардың бірінде ол тергеушінің

талап етуі бойынша мынадай мазмұндағы көрсетулерге қол қоюға мәжбүр болды.

«Қазақстандағы идеологиялық майданда ұлтшылдық бұрмалаушылықтардың көрініс табуы кездейсоқ

емес. Оны бағыттап отырған ұлтшылдар тобы бар, мүмкін оны ұлтшылдар «ұясы» деп атауға болар.

Мұнда негізгі рөл қазақтың көрнекті жазушылары Мұхтар Әуезовке, Сәбит Мұқановқа, Ғабит

Мүсәреповке тиесілі» [18]. Тергеушінің бұл арада Б.Сүйлейменовтың аузына салып отырған көрсетуінен

сол бұрынғы 30- шы жылдардағыдай ұлтшылдардың контрреволюциялық орталығы болды деп тұжырым

жасауға негіз іздестіргенін байқау, әрине, қиынға түспейді

Одан ары Б.Сүлейменов 1951-жылы жазда М.Әуезовтің өзімен және басқа да біренеше адамдармен

болған әңгіме барысында 1917-жылы Қаныш Сәтбаев екеуінің бүкілресейлік құрылтай жиналысына

депутаттар сайлауға даярлық кезінде алашордалық ұйымның үгітшісі болғандарын айтқаны есімде деп

көрсетеді.

Бұл да сол ескі әуеннің жаңғырығы еді.

Сонымен,1951-1952 жж. Есмағамбет Исмаилов және Ермұқан Бекмаханов сияқты ірі ғалымдардың

ғылыми-зертеу жұмыстарына байланысты ұйымдастырылған сот процестері барысында құпия қызмет

мекемелері тергеушілері қандай мақсаттарды көздеді?

Тергеудің барысы көрсеткендей олардың көздеген мақсаты Отан соғысындағы жеңістен кейінгі

уақытта қазақ қоғамында жаңа серпін алған ұлттық сана-сезімге соққы беріп, жаңадан қалыптасып

үлгерген шығармашылықтағы зиялылар буыны арасында үрей сеуіп, еркін ойға ешқандай да жол

бермеудің әрекеті еді. Басқаша айтқанда, гуманитарлық ғылым саласындағы зиялыларға қарсы

бағытталған бұл шаралар Кеңестік билік жағдайында ұлттық саяси басқарушы топты тедеп, ұстап оның

санасында кезекті рет үрей туғызу мақсатында жүргізілген тынымсыз жүргізіліп отырған перманентті

репрессиялық актілердің кезекті бір көрінісі болатын.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Академия наук Казахской ССР ( хроника событий). Составители Ж.А. Аханов, И.М. Қозыбаев.Алматы, 1990. С.42-43

2. Социалистік Қазақстан.1951,28 октябрь,№255 3. Письма Анны Михайловны Панкратовой // Вопросы истории, 1988,№11,с 37 4. Социалистік Қазақстан.1947,1 ақпан 5. Сонда 6. Сонда, 1951. 4 ноябрь, № 261 7. Сонда 8. Сонда 9. Сонда 10. Академик К.И,Сатпаев. Сборник документов и материалов. Астана , 2009, с.409-410.

11. Сонда: 410б.

12. Қойгелдиев М.Алаш қозғалысы 1 кітап, г.Алматы,2008, 411 б.

13. Академик К.И.Сәтбаев . Сборник ....с.420-421.

14. ҚР ҰҚК Алматы қаласы мен облысы бойынша департаментінің мұрағаты. Ысмайылов Е.

Айыптау ісі, Арх № 04010,1т,206-207 п.п.

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3(58), 2018 г.

14

15. Сонда. Бекмаханов Ермұханның айыптау ісі. Арх №06771. 1т,51 п.

16. «Табалдырық» «Хан Кене» және социалистік реализм// «Қазақ әдебиеті»2009,9 қазан

17. ҚР ҰҚК Алматы қаласы және облысы бойынша департаментінің мұрағат. Сүлейменов

Бекежанның айыптау ісі. Арх № 04082.1 т., 174-176 п.п

18. Сонда, 213 п

УДК 930

МРНТИ 03.20.00

Ж.С. Мажитова¹

¹ доктор истор. наук, профессор кафедры гуманитарных дисциплин университета «Астана»

г. Астана, Казахстан

З.Г. Сактаганова²

² доктор истор. наук, профессор кафедры археологии, этнологии и Отечественной истории

Карагандинского государственного

университета имени академика Е.А. Букетова

г. Караганда, Казахстан

Б.К. Омарова³

³ заведующая кафедрой истории Казахстана и философии

АО «Медицинский университит Астана»,

канд. истор. наук, доцент

г. Астана, Казахстан

ВЕЛИКАЯ ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ВОЙНА И ЖЕНЩИНЫ АКМОЛИНСКА

НА ФРОНТАХ И В ТЫЛУ1

Аннотация

В статье анализируются архивные документы Государственного архива г. Астаны,

свидетельствующие, что с первых дней Великой Отечественной войны женщины наравне с мужчинами

ушли на фронт защищать свою Родину. Авторы акцентируют внимание на том, что наравне с ними

трудовой героизм проявляли и труженицы тыла. Их боевой и трудовой подвиг отмечен высокими

наградами. Делается вывод о том, что акмолинские женщины-воины и женщины тыла совершили в годы

войны героические военные и трудовые подвиги.

Ключевые слова: Великая Отечественная война, Акмолинск, женщины, фронт, тыл.

Ж.С. Мажитова¹

¹ тарих ғылым. докторы, доцент, «Астана» университетінің гуманитарлық пәндер кафедрасының

профессоры,

Астана қ., Қазақстан

1 Статья подготовлена в рамках гранта Министерства образования и науки Республики Казахстан на

тему «Великая Отечественная война и женщины Казахстана на фронтах и в тылу: женские истории и

повседневность», проект № 1992-И-18 (ИРН проекта: № AP05131992).

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3(58), 2018 ж.

15

З.Ғ. Сақтағанова²

² тарих ғылым. докторы, академик Е.А. Бөкетов атындағы

Қарағанды мемлекеттік университеті,

археология, этнология және Отан тарихы кафедрасының профессоры

Қарағанды қ., Қазақстан

Б.К. Омарова ³

³ тарих ғылым. канд., доцент, Қазақстан тарихы және философия кафедрасының меңгерушісі, АҚ

«Астана медицина университеті»

Астана қ., Қазақстан

ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖӘНЕ МАЙДАН МЕН ТЫЛДАҒЫ АҚМОЛА ӘЙЕЛДЕРІ

Аңдатпа

Мақалада Астана қаласының Мемлекеттік мұрағатынан алынған мұрағаттық құжаттар талдалынады.

Олар Ұлы Отан соғысының бірінші күндерінен бастап әйелдердің еркектермен бірдей майданға барып,

өзінің отанын қорғағаны дәлелденеді. Авторлар өзінің назарын олармен қатар еңбекті батырлықты тылда

еңбекші әйелдер атқарғанына аударады. Олардың жауынгерлік және еңбекші ерліктері биік

марапаттармен белгіленген. Ақмола әйел-жауынгерлер және тыл әйелдері соғыс жылдарында батырлық

әскери және еңбекті істерді атқарғаны қорытындыланады.

Негізгі сөздер: Ұлы Отан соғысы, Ақмола, әйелдер, майдан, тыл.

Zh.S. Mazhitova¹

¹ doctor of history, associate professor, professor in humanitarian disciplines at «Astana» University

Astana, Kazakhstan

Z.G. Saktaganova²

²doctor of history, professor of archeology, ethnology and National history at Karaganda State University named

by E. A. Buketov

Karaganda, Kazakhstan

B.K. Omarova³

³ candidate historical scenes, Head Deportment of Kazakhstan and philosophy JSC «Astana Medical University»

Astana, Kazakhstan

THE GREAT PATRIOTIC WAR AND AQMOLINSK WOMEN AT THE FRONTS AND OUTSIDE

Annotation

In this article the archival documents of the State archive of Astana are analyzed. They state that from the first

days of the Great Patriotic War women on the equal basis with men went to the front to protect their homeland.

Authors emphasize the labor heroism that was shown by female workers on the home front, too. Their military

and labor deeds were awarded high honors. It can be concluded that Aqmola female soldiers and women on the

home front have made heroic military and labor feats in the years of war.

Keywords: The Great Patriotic War, Aqmolinsk, women, front, back.

22 июня 1941 года — день, ставший рубежной точкой в истории советского народа, с которого

историю Советского Союза можно условно поделить на «до» и «после». Условность такого деления

связана с тем, что развитие советского государства развивалось при неизменности политической системы,

поэтому принципиальных, концептуальных изменений в обществе произойти не могло. Однако если на

первом этапе вектор развития советского общества был направлен на становление и укрепление, и

прошел достаточно тернистый путь в этом направлении (крестьянские выступления, массовые откочевки

и т.д.), то второй этап, начавшийся с Великой Отечественной войны, ознаменовался широкой поддержкой

советских людей государства и проявлением во имя него героизма на фронтах и в тылу.

Воссоздать полную картину участия акмолинских женщин в годы Великой Отечественной войны на

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3(58), 2018 г.

16

фронтах и в тылу абсолютно ирреальная задача, поскольку в принципе невозможно воссоздать

реальность жизни во всех ее проявлениях. И если жизнь в годы войны отдельных людей (полководцев,

государственных деятелей и т.д.), чей героизм и руководство страной внесли значительный вклад в

Победу советских войск в войне, интересна многим, то личная и общественная жизнь «рядового

человека» — почти никому. Между тем, она представляет интерес для исследователя в своих

характерных проявлениях, поскольку они характеризуют жизнь миллионов таких же «рядовых людей» в

конкретно-исторический промежуток времени и служат своего рода маркером военной повседневности.

Данный тезис позволяет нам применять к предмету исследования как метод микроистории, так и

макроистории, позволяющий понять причины и логику развития массовых выражений военной

повседневности, а также историю социальных явлений.

Материалы архивных документов свидетельствуют, что определённая часть населения Акмолинской

области приняла решение вступить в ряды Армии добровольцев, отдать все силы борьбе с фашизмом. Из

Акмолинска только в первые шесть месяцев войны ушло на фронт около 37 тысяч человек. На фронт

уходили не только мужчины, но и женщины. К примеру, об отправке на фронт просили комсомолки

медсестры Л. Бекмагамбетова, Р. Бастурбаева, швеи Б. Рахимова, Д. Садвакасова и многие другие жители

области [1, с. 205]. Уверены, активность женщин связана с желанием защитить свою Родину, тем более

что такую возможность им предоставлял Закон о всеобщей воинской обязанности (ст. 13-я), принятый IV

сессией Верховного Совета СССР 1 сентября 1939 г. Народному Комиссариату Обороны и Военно-

Морскому Флоту предоставлялось «право брать в армию и флот женщин, имеющих медицинскую,

ветеринарную и специально-техническую подготовку, а также привлекать их на учебные сборы. В