kuranda ilm i ledunni ilmi ledunni in the quran
TRANSCRIPT
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
1/132
I
NDEKLER
NSZ IV
KISALTMALAR V
GR 1
LM VE LM- LEDNN 1
1. Bilgi Trleri 3
1.1. Akl Bilgi 3
1.2. Gayb Bilgi 6
2. Dnce Ekollerinin Bilgi Tanmlamalar 11
2.1. Kelamclara Gre Bilgi 11
2.2. Filozoflara Gre Bilgi 12
2.3. Mistiklere Gre Bilgi 14
2.4. Psikologlara Gre Bilgi 19
I. BLM 22
LM- LEDNN, LGL KAVRAMLAR VE BLMSEL YAKLAIMLAR 22
1. lm-i Lednnnin Lgat ve Terim Anlam 22
2. Felsefede lham 24
3. Psikoloji ve Parapsikolojide lham 26
3.1. lham (nspiration) 29
3.2. Telestezi (Clairvoyance) 30
3.3. Psikometri (Psychometry) 31
3.4. Telepati (Telepathy) 31
4. Psikolojide Rya 32
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
2/132
II
5. Sosyolojik Adan Rya 40
6. Biyolojik Adan Rya 42
7. Parapsikolojide Hiss-i Kablel-Vuku 43
7.1. Premonisyon 48
7.2. Teleoptik 48
7.3. Postkognisyon 49
7.4. Prekognisyon 49
7.5. Paradiagnostic 50
II. BLM 51
LM- LEDNN VE SLAM 51
1. slam Dncesinde lm-i Lednn 51
2. Kuranda lm-i Lednn 53
2.1. Salih Kul (Hzr) 55
2.2. Musa le Salih Kul Arasnda Geen Olaylarn Genel Deerlendirmesi 63
3. lm-i Lednn eitleri 76
3.1. Vahiy 76
3.1.1. Vahiy Kelimesinin Lgat ve Terim Anlam 76
3.1.2. Kuranda Vahyin Kullanld Anlamlar 77
3.1.3. Vahiy Geliekilleri 77
3.1.4. Vahyin Mahiyeti 78
3.2. lham. 81
3.2.1. lhamn Lgat ve Terim Anlam 81
3.2.2. lhamn Vahiy le Mnasebeti 84
3.2.3. lham le Kazanlan Bilgi (ktisab Bilgi) likisi 84
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
3/132
III
3.2.4. lhamn lim Olarak Bilgi Kayna Saylmas 86
3.2.5. Kuranda lham 87
3.2.6. Hadislerde lham 89
3.2.7. Tasavvufta lham 90
3.2.7.1. Firaset 93
3.2.7.2. Feth 93
3.2.7.3. Basiret 93
3.2.7.4. Hatr (Havatr) 94
3.2.7.5. Marifet 94
3.2.7.6. Mkaefet 94
3.2.7.7. Yakn 94
3.3. Hiss-i Kablel-Vuku (nsezi) 94
3.3.1. Hiss-i Kablel-Vukunun Lgat ve Terim Anlam 94
3.3.2. Tasavvufta Hiss-i Kablel-Vuku 95
3.4. Rya 96
3.4.1. Ryann Lgat ve Terim Anlam 97
3.4.2. Kuranda Rya 100
3.4.3. Hadislerde Rya 101
3.4.4. Tasavvufta Rya 104
3.4.5. Ryann Balaycl 106
3.4.6. Rya Tabir Etmek 107
SONU 112
KAYNAKLAR 114
ZET 126
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
4/132
IV
NSZ
Bilindii zere slam ilme byk nem vermitir. Gnmzde modern bilim
anlaynn pozitivist postlalar nedeniyle (b)ilim birok boyutlarn kaybetmi olsa
da hakikatin ilelebet yok saylmas mmkn olmad iin, yok saylan boyutlarn
eksiklii ciddi olarak hissedilmeye balam
t
r. Bu nedenle bat
da parapsikololojigenel balyla bu yanl giderilmeye allmaktadr. Yine bilindii zere slam
dnyas bilim anlayndan youn birekilde etkilenmi olduu iin Kuran zerine
yaplan almalarda da youn bir rasyonelleme abas ierisine girilmitir. Kuran
da lm-i Ledunn isimli mtevzi almamzda bu srecin gz ard ettii bir imkn
yeniden dile getirmek istedik.
Konuyu tez almas olarak tavsiye eden ve almamda bana yardmlaryla
destek olan hocam Do. Dr. Hayati AYDINa teekkrlerimi sunmay
bir borbilirim. Allahtan almamz hayrlara vesile klmasn temenni ederim.
Ahmet BARDAK
VAN
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
5/132
V
KISALTMALAR
a.g.e : Ad geen eser
Ank. : Ankara
as : Aleyhisselam
b. : Bin, ibn
bkz. : Baknz
bl. : Blm
c. : Cilt
ev. : eviren
DA : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi
DB : Diyanet leri Bakanl
h. : Hicri
haz. : Hazrlayan
Hz. : Hazreti
A : slam Ansiklopedisi
st. : stanbul
M.E.B. : Milli Eitim Bakanl
s. : SayfaS.B.E : Sosyal Bilimler Enstits
terc. : Tercme eden
trs. : Tarihsiz
nv. : niversitesi
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve dierleri
yay. :Yaynlar
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
6/132
1
GR
lm-i lednn hakknda bilgi vermeden nce ilim ve bilgi kavramlarn
incelemek gerekir. Bilginin mahiyeti ve eitlilii hususunda baz aklamalar
yaparak ilm-i lednninin bu bilgi kategorileri arasndaki yerini belirtmeye
alacaz. Bu ilmin gnmzde yansmalarnn olup olmadn inceleyeceiz.
Konuyu ele alrken ncelikle ilm-i lednnden bahseden Kehf Suresinde geen
konuyla ilgili ayetleri aktaracaz ve kssada geen ahsiyetler hakknda yaplm
yorumlar inceleyeceiz. Hz. Musann arkadann kiilik yapsndan, sahip olduu
ilmin niteliinden bahsedeceiz. Hz. Musann muhatap olduu kiinin yaptklarnn
gnmz fkh tarafndan yaplamayan yorumlarnn sebepleri zerinde duracaz.
Bu kssada geen olaylar slam dnce tarihinde belirli izler brakmtr.
Konuyla yakn ilgisi olmas mnasebetiyle batda son yllarda yaplan youn
parapsikolojik almalar da ele alacaz. Bu konularda yaplan almalarn slam
kltrne zenginlik katacana inanyoruz.
LM VE LM- LEDNN
lim, Allahn insanlara verdii bir ltuftur. nsan dnerek, aratrarak ilmi
elde eder. Genel olarak ilmin iki kayna vardr. Bunlar ilah ve beer kaynaklardr.
lahi kaynakl ilmi, vahiy yolu ile alrz. Beer kaynakl ilmin merkezinde insan
vardr. nsanlar beer bilgileri taklit, tecrbe, deneme yanlma ve akletme gibi
eylemlerle elde ederler.
lim hakknda ok deiik tanmlar yaplmtr. Bu kavramlar tredikleri
ortam ve konuya bak alarna gre tanmlanmtr. lim ve bilgi kavramlar
birbirleri yerine kullanlmtr.
slam terminolojide ilim terimi; "bilgi" kelimesi yerine kullanld gibi,
bilim dallarnn ubelerini ifade etmek iin de kullanlr. Hadis ilmi, tefsir ilmi gibi.
slam limleri ilim hakknda ok eitli tanmlar yapmlardr.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
7/132
2
Seyyid erif Crcn'ye gre ilim: Geree ve vakaya uygun den bilgi ve
kanaattir.1 lim, bir eyi olduu gibi idrak etmek ve nefsin, bir eyin manasna
ulamasdr. lim, dnen ile dnlen arasnda hususi bir alkadr.2
Ayrca ilim,dnme, anlama ve hayal etme manalarna da gelir.
Terim olarak ilim, insann duyu vastalar ile elde ettii veya Allahn vahiy
ile bildirdii, yakni bilgidir. Evrende oluan olaylar hakknda gzlemler, deneyler ve
dnme sonucu elde edilip biriken bilgilerden hareketle ve kiiden kiiye
deimeyen (objektif) metotlar araclyla yeni bir bilgi retmeye denir.3
Daha geni bir tanmla: lim, lme, gzlem, deney, sezgi, ilham, nbvvet
ve vahiy kaynakl bilgilerin, birbirleriyle olan ilikilerinin tanmlanarak, Kuran
referans sistemi bnyesinde, hiyerarik bilgi kategorileri halinde organize edilmesi
faaliyetidir. Bylece fiziki alemin ampirik (deneye dayal) bilgileriyle fizik tesi
alemin bilgileri bir at altnda birletirilir.4 Bu tanmda bilginin iki ynl yapsndan
sz edilmektedir.
Bilginin slam literatrnde ilim kelimesi ile ayn anlamda kullanldn
belirtmitik. Kavram olarak bilgiyi tanmlama, tredii kaynaa ve bak asna gre
deimektedir.5 Bilginin tanmnda mutlaka unsur bulunmas zorunludur: Bilen
(suje), bilinen (obje) ve bunlar arasndaki mnasebet.6 Bu unsur her trl bilginin
unsuru olarak kabul edilmektedir. Bilgi, gerek tabi srele, gerekse yapay srele
elde ettiimiz btn zihinsel birikimlerimizdir.7
Bilginin mahiyeti, kurallar ve deeri ayr bilim dallar tarafndan ele
alnmtr. Bilginin kurallarn mantk, mahiyetini psikoloji, deerini ise metafizik elealmtr.
1 Crcani, et-Ta'rifat, Beyrut 1985, s. 160.2 Crcani, a.g.e. s. 160.3 Ahmet Yksel zemre, Kuran ve Astrofizik, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-II, Ensar Neriyat,stanbul, 2001,s.299.4rfan Ylmaz, vd. Yeni Bir Bak Asylalim ve Din, stanbul. I, 149.5 Ahmet shak Demir,Mtekaddimin Devri Kelamclarna Gre Bilgi Kayna Olarak Kef velham,Yksek Lisans Tezi,Marmara nv. S.B.E, stanbul, 1993, s.11.6 Demir, a.g.e, s.11.7 Alparslan Akgen, Bir Felsefe Sorunu Olarak Gayb, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V(slamDncesinde Gayb Problemi1), Ensar Neriyat, stanbul, 2003 s.196.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
8/132
3
Genel olarak insann bilgisi Kurana gre snrldr. Kuran, insanlara az bir
bilgi verildiini belirtiyor.8 Her eyi her hakikati olduu gibi bilmek Allaha
mahsustur. Bununla birlikte slam Medeniyetinin ilim ve dnce medeniyetiolmasn salayan en nemli sebep Kurann ilme, akletmeye, tezekkre (hatrlama)
ve tefekkre (dnme) verdii nemdir. Bu konularla ilgili birok ayet vardr.
Kuranda sadece ilim kelimesi ve ondan treyen isim ve fiiller 700den fazla yerde
gemektedir.9
Bilgi edinme yollar unlardr: Duyularn idraki, haber ve istidlal. Ayrca
insanlar, rendikleri ilimleri vastal veya vastasz yollarla renirler. Vastasz
rendii eyler genelde ftr eylerdir. Alk, susuzluk gibi doal ihtiyalardr.Vastal rendii eyler ise duyu organlar vastasyla, akl ve tefekkr kullanarak
elde edilen ilimlerdir.
Bilgi edinme yollarndan istidlal metodunu Kuran ok kullanmtr. rnein:
(nsanlar) devenin nasl yaratldna, bakmazlar m? Ge bakmyorlar m nasl
ykseltilmi? Dalarn nasl dikildiine, bakmazlar m? Yeryznn nasl
yayldna bir bakmazlar m?10
1. Bilgi TrleriBilgiyi akl ve gayb bilgi olarak iki trde inceleyebiliriz.
1.1. Akl Bilgi
Akln bilgi edinme srecinde iki nemli ilevi vardr: Birincisi dnme,
ikincisi ise akl yrtmedir. Bu iki ilev arasnda kullanlan vasta ise, irade
yetimizdir. Bilginin iki temel kayna olan zihin ve alg yetimizde birikime tekabl
8sra, 17/859 Casim Avc, Kuran ve Medeniyet Tarihi, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-II, Ensar Neriyat, stanbul,2001, s.79.10aiye, 88/1720.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
9/132
4
eden iki nemli yeti vardr, birisi bilin, dier ise sezgidir.11nsan dier varlklardan
ayran en nemli stnl bu yetilerin olmasdr.
nsan, kendi aklnn varln kabul etmekle birlikte onu anlamaya gayret
etmektedir. Bunun iin de akln kullanmaktadr. Yani akl, akl anlamaya
almaktadr.12 Bu yzden akln fonksiyonun tam olarak kavrayamyoruz. nk
akln fonksiyonunu tanmak yine akla dmektedir. Akl ise akl, tam anlamyla
zememekte ve onun tm anlamyla kaynan, gcn kavrayamamaktadr.
Sje, objenin sonucuysa byle bir sje kendisini douran ve kendisini aan
objeyi nasl kavrayacaktr. stelik sje yle bir sjedir ki objesi bizatihi kendisidir.
Hatta akl, kendini kavrama durumunda sje, objenin iinde, onun denetiminde ve
onun ynlendirmesindedir. Birey kendini kavrarsa o ey kendi olmaktan kar veya
o ey bir baka varlk alanna kmadka kendisini btnyle kavrayamaz. u halde
akl akl ihata edemez. Akl, akl iin bilinemezliini srdrr. Akl ancak kullanlr.
Akll varlk kendisini btn inceliiyle tanyamayacan anlaynca aslnda kendini
tanm olur.13 Kuranda da akln bu zafiyetinden sz edilir.14
slam dini iman kelimesiyle kastettii manalar aklen izah ederek insan
zihninin kavrayabilecei kvama getirerek onun imanl olmasna yardm etmitir.
Kuran, bizleri iman edilmesi gereken eyler hususunda ikna ederek aklen de bunu
kabullenir olmamz salyor.
Kuran, akl kavramaya alan eyi kalp olarak kabul eder. Kurana gre
kalp, hisseden anlayan, kavrayan, seven ve nefret eden bir varlktr. Kuran,
kalplerine kulak vermeyen kiileri sar ve dilsiz olarak tanmlyor.15 Kurana gre
kalplerinde hastalk olanlarn, mhrl olanlarn, gzleri perdeli olanlarn, ayrca
kulaklar mhrl olanlarn anlay kabiliyetleri, sezi yetenekleri, doruyu, hakikati
kavrama istidatlar kaybolmutur.16
Akl bilgi ile ilgili baz ayetleri aktaralm:
11 Akgen, a.g.e. s.208.12 Halis Albayrak,Kurandansan-Gayblikisi, ule Yay. stanbul, 1993, s.171.13 Halis Albayrak, a.g.e. s.171.14 Nahl, 16/ 4344; Rad, 13/ 19, sra, 17/ 72.15 Bakara, 2/171,Enfal, 8/22, Yunus, 10/ 42, Rad, 13/ 19, sra, 17/ 72.16 Halis Albayrak, a.g.e. s.200.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
10/132
5
Hakknda bilgin bulunmayan eyin ardna dme. nk kulak, gz ve
gnl, bunlarn hepsi ondan sorumludur.17
Siz, hibir ey bilmezken Allah, sizi analarnzn karnndan kard;
kredesiniz diye size kulaklar, gzler ve kalpler verdi.18
Andolsun ki, onlara da size vermediimiz kudret ve serveti vermitik.
Kendilerine kulaklar, gzler ve kalpler vermitik. Fakat kulaklar, gzleri ve kalpleri
kendilerine bir fayda salamad. Zira bile bile Allah'n ayetlerini inkr ediyorlard.
Alay edip durduklarey, kendilerini kuatverdi.19
Andolsun onlarn (gemi peygamberler ve mmetlerinin) kssalarnda akl
sahipleri iin pek ok ibretler vardr. (Bu Kur'an) uydurulabilecek bir sz deildir.
Fakat o, kendinden ncekileri tasdik eden, hereyi aklayan (bir kitaptr); iman eden
toplum iin bir rahmet ve bir hidayettir.20
Akl bilgi, hangi eyin iyi, hangi eyin kt olduunu bilmemizi veya
kestirebilmemizi salar.21 slam, bilgiyi ahlak sorumluluun art olarak
grmektedir.22
Akl bilginin nakl bilg ile de mnasebeti vardr. Birbirlerinden tamamenbamsz deillerdir. Bu mnasebeti iyi deerlendiremeyenlerin belirli yanlglara
dt grlmektedir. Bu iki bilgi, insann mutluluunu ama edinmitir. Bu iki
bilgiden birisini terk etmenin belirli problemler oluturaca kesindir.
Bugn neredeyse her ey otonomluk iddiasndadr. Din, bilimin
sorgulamasndan rahatsz olmakta; sanat, bana buyrukluunu ilan etmekte; din:
bana inanmayan beni anlayamaz demekte; ahlaka ise kck bir faaliyet sahas
verilmektedir. Kanaatimizce, asrmzn en etin problemi, beeri tecrbedeki bu
blnmlktr. Modern psikoloji, bize insan uurunun bir btn olduunu
retmektedir. O halde insann eitli tecrbeleri arasnda gerek bir iliki vardr.23
17sra, 17/36.18 Nahl, 16/78.19 Ahkaf, 46/26;Ayrca bkn. Furkan, 25/63, Araf, 7/199, Enfal, 8/ 22, Rahman, 55/ 14, Alak, 96/35, Ftr,35/1921, Enam, 6/ 50, Yunus, 10/ 36, Maide, 5/32, Nahl, 16/ 125, uara, 26/ 208, Nahl, 16/ 4344.20 Yusuf, 12/ 111.21 Halis Albayrak, a.g.e. s.201.22 Raju, a.g.e. s.647.23 Mehmet S. Aydn,Din Felsefesi, Seluk Yay. 3. Bask, stanbul 1992, s.261.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
11/132
6
Akl bilginin nakl bilgiden bamsz, tek bana birey ifade etmediini iddia
edenlere gre: Akl vahiy karsnda kendi bana mutlak bir kategori deildir ancak
Vahyin diliyle tebli edilen hakikat bilgisinin anlalmasnda vazgeilmez bir aratr.Kat pozitivizmi douran bat rasyonalizminde olduu ekliyle mslmanlarn
sekler bir dnya grn benimsemeleri zaten mmkn deildir. Modern
zamanlarda daha belirgin olarak grld gibi aklcln tekebbre ve despotizme
dnmesi ve doruyu kendi bilgisine hasretmesi riski her zaman mevcuttur. Fakat
bu durum akln deerini kltmez ya da kullanmn ortadan kaldramaz. Aklla
donatlan insann ebed ve kadir bir varln hidayeti karsndaki konumunu gz ard
etmeden, idrak ve anlama mekanizmas
olan akl
n
ll ve azimli bir ekildekullanmas halinde hem nndeki engeller kalkacak, hem problemleri zlecek,
hem de iinde yaad dnyas tahrip edilmemi olacaktr.24
Nakl bilginin belirledii farzlar da bir ynyle akl bilgi ile ilikilidir. Aklen
zorunlu olan ve vahyedilmi bilginin teyit ettii farzlar olduu gibi, aklen mmkn
olan ve vahyedilmi bilginin emrettikleri farzlar iin de temel alnan akldr.25
Grld gibi akl bilgi ile nakl bilginin tek bana hareket etmesi sz konusu
deildir. nsanlar bu iki bilgi ile ilikili klnmlardr.
Sonu olarak slam, akl bilgiye nem vermi ve onu tevik etmitir. Bu
adan insan, akln kulland srece gerekleri daha doru alglar ve yorumlar.
1.2. Gayb Bilgi
Gayb, teden beri insanlarn zmeye alt bir bilgi problemi olarak
alglanmtr. Gayb, kavramsal anlam itibariyle de, ister fizik, ister fizik tesinde
olsun zahir ve batin duyularn alan dnda kalan ve akl yoluyla mahiyeti idrak
edilemeyen ey manasn ifade etmektedir.26 Bu adan gayb kavrayamadmz bir
kavram olarak tarif edilmektedir.
24 M. Sait zervarl,Mutezile Aklcl, Uluslararasslam Dncesi Konferans 2, 2527 Nisan1997,stanbul Bykehir Belediyesi Kltrleri Daire Bakanl Yaynlar, s.107.25 Raju, a.g.e. s. 652.26 Muhsin Demirci, Bir Bilgi Kayna Olarak Vahiy, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V(slamDncesinde Gayb Problemi1), Ensar Neriyat, stanbul, 2003,s.80.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
12/132
7
Gayb, terim olarak slam literatrde ve yaayan kltrde genellikle
grnmeyen akn lem, insann bilgi sahibi olamayaca baka bir lem, fizik tesi
lemi, manev, ilah lem ve o lemdeki varlklar ve olular manasna gelir.27
Butanmda da anlalan gaybn genel olarak fizik tesiyle ilgili bir kavram olduudur.
Gayb, insann kalbiyle farkna varabildii, hissedebildii fakat gremedii,
duyular ve zihin yoluyla hakknda kesin nesnel bilgiye sahip olamad hereydir.28
Ayrca gayb, hiss ve akl kavray menzilinin dnda olup, bu nedenle,
objektif bilgi elde etme yoluyla kendisine ulalamayan; grnr olgularn hakikati
veya temel ilkesi konumunda olan; aknlk alan da dhil, duyular st metafizik
hakikatleri kapsayan; bunun zorunlu sonucu olarak, sadece iman ve aknla dnk
bir sezgi ile varl kabul edilen var olu alanlarn ifade eder.29
Gaybn Kuranda kullanld ekillerini iyi kavramak gerekir. Kuranda
gayb deiik anlamlarda kullanlmtr. Bunlardan bazlarunlardr:
(Mnafklar), Allah'n, onlarn srrn da fsltlarn da bildiini ve gayblar
(gizli eyleri) ok iyi bilen olduunu hla anlamadlar m?30 ayetinde gemi
olaylar, gizli ve s
r olaneyler;Babanza dnn ve deyin ki: "Ey babamz! phesiz olun hrszlk etti. Biz,
bildiimizden bakasna ahitlik etmedik. Biz gaybn bekileri deiliz.31 ayetinde
bireyin, bir olayn i yz;
(Seferden) onlara dndnz zaman size zr beyan edecekler. De ki:
(Bouna) zr dilemeyin! Size asla inanmayz; nk Allah, haberlerinizi bize
bildirmitir. (Bundan sonraki) amelinizi Allah da grecektir, Resl de. Sonra
grleni ve grlmeyeni bilene dndrleceksiniz de yapmakta olduklarnz size
haber verecektir.32 ayetindefizik dnyada bakalarnn gremedii davranlar;
O, gkleri ve yeri hak (ve hikmet) ile yaratandr. "Ol!" dedii gn her ey
oluverir. O'nun sz gerektir. Sr'a flendii gn de hkmranlk O'nundur. Gizliyi
27 Halis Albayrak, a.g.e. s.20.28 Halis Albayrak, a.g.e. s.159.29 Sadk Kl, Kuranda Gayb Alemi Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V (slam Dncesinde GaybProblemi1), Ensar Neriyat, stanbul, 2003, s.45.30 Tevbe, 9/ 78.31 Yusuf, 12/ 81.32 Tevbe, 9/94.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
13/132
8
ve a bilendir ve O, hikmet sahibidir, her eyden haberdardr33 ayetinde
grnmeyen herey;
Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak
Rabbimin katndadr. Onun vaktini O'ndan bakas aklayamaz. O gklere de yere
de ar gelmitir. O size anszn gelecektir. Sanki sen onu biliyormusun gibi sana
soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah'n katndadr; ama insanlarn ou
bilmezler.34 ayetinde bilinmeyen herey anlamnda kullanlmtr.35
Ayrca gayb kelimesi Kuranda en ok insana gre bir durumu veya insann
iinde bulunduu varlksal ve bireysel artlar ifadelendirmekte kullanlmtr.
Kurana gre birey ya insann tr olarak varlk zelliklerini at iin gaybdr ki
bu insann bilgisine sahip olamayaca bir alandr veya birey olarak tad trsel ve
bireysel kapasitesini aan ve mekn asndan insann iinde bulunduu kiisel
artlarla ilgilidir.36 Mesela gemile ilgili baz hadiselerden bahsederken Hz.
Peygambere hitaben bunlarn gayb haberleri olduunu, ancak vahiy yoluyla
bilebileceini, nk hadiseler olurken orada bulunmadn belirtir.37
Kuranda inanlacak varlklardan gayb kelimesiyle sz edilmemektedir.
Aksine inanlacak varlklar tek tek saylmaktadr. Gayba iman herhangi bir kayda
bal olmakszn Kurann ngrd bir ilke olarak alglamamak gerekir. Byle bir
durum her grnmeyene iman etme gibi bir ykmllk ortaya kar ki bu, Kurann
ruhuna aykrdr. Aksine Kuran insanlarn hakknda bilgi sahibi olmadklar gayb
bir takm varlklara ve olgulara inanmalarn knamakta ve bu tr tavrlar zanna tabi
olmakeklinde grmektedir.
Dolaysyla her grnmeyene inanmak gibi bir inan ilkesi olamaz. Byle
bir kapnn almas hereyi alt st eder ve insanlar, arlatanlarn tuzana drr.
Kuran, inanlacak varlklar ak ak sayarak iman konusunu disipline etmi ve her
trl karklktan kurtarmtr.38
33 Enam, 6/ 73.34 Araf, 7/187.35 Halis Albayrak, a.g.e. s.100.36 Halis Albayrak, a.g.e. s.94.37 Kasas, 28/ 1,Yusuf, 12/81.38 Halis Albayrak,Kurandansan-Gayblikisi, stanbul, 1993. s.71
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
14/132
9
Bu adan bakldnda Kurana gre gayb bilmek insann problemi deildir.
Hz. Musa ile Hzr kssasnda da bunu gryoruz. Bu kssada, Allahn
yaptklarndan dolay sorguya ekilemeyeceinin iaretleri vardr. Hzr mutlakhakikati, Allahn bilgisini, gaybn bilgisini temsil ediyor. Musa ise gayb bilmeye
tahamml olmayan insan temsil ediyor. u halde Hzr kssas olarak bilinen Kehf
suresindeki bu kssa insanlarn gayb bilecei fikrini deil aksine bilemeyecei
fikrini vurgulamaktadr.39 Bu bakmdan Kuran, insanlara gayb bilmeyi hedef olarak
gstermiyor diyebiliriz.
Peygamberlerin gayba dair bilgileri de Allah tarafndan kendilerine verilen
bilgilerdir. O btn grlmeyenleri bilir. Srlarna kimseyi muttali klmaz; ancak,(bildirmeyi) diledii peygamber bunun dndadr. nk O, bunun nnden ve
ardndan gzcler salar.40 Hz. Peygamber, Allah tarafndan srekli olarak
bilgilendirilmitir. fk hadisesinde, Hz. Peygamberin vahiy gelinceye kadar
beklemesi, Mescid-i Drar olaynn vahiy ile bildirilmesi bunlara birer rnek olarak
verilebilir.41 Kuranda rneini grdmz gibi Allah bildirmedike
peygamberlerin de gaybla ilgili bilgi sahibi olmalar mmkn deildir.
nsanlar gayb olan bilmeyi ftri olarak isterler. nk insanlar maddi alanda
mutluluu bulamad iin bu alana kaymaktadrlar.42 Bu manada gayb konusu ayn
zamanda ontolojik ve epistemolojik bir problemdir, nk var olan bir eyin
bilgisinden sz edilebilir veya baka bir ifadeyle bilgisel adan problem olan ey
ayn zamanda var olanla ilgili bir problemdir ve insan iin bir de etik (ahlaki) deeri
vardr.43
Gayb lemi ile ilikimizin youn olarak canl tutulmasnn baz sebepleri
vardr. Biz melekleri hissetmek durumundayz. Biz ktle sevk eden varlklarn
var olduunun bilincinde olmak zorundayz. Biz Allahn bizim yaptmz gzel
ilerden dolay bize sevgi nazaryla baktn hissetmek, duyumsamak
durumundayz. Allahn bize doru gnderdii ltuflar, bize doru gnderdii
39 Halis Albayrak, a.g.e. s.247.40 Cin, 72/2628; ayrca bkz. Al-i mran, 3/49179, Hud, 11/51, ura, 42/52.41 Halis Albayrak, a.g.e. s.242.42 Halis Albayrak, a.g.e. s.81.43 Halis Albayrak, a.g.e. s.156.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
15/132
10
azarlamalar, tehditler btn bunlar ierisinde biz var oluyoruz. Allahla birlikte var
oluyoruz ve gaybla birlikte var oluyoruz.44
Gayb pasif bir bilgi objesi olarak alglanmamaldr. Onun en nemli boyutu
var olula ilgili boyutudur. Biz de bu var olu ierisinde olmalyz. Bu olua
katlrken lemin sadece grlen olgularda, olaylardan ve varlklardan ibaret
olmadn iyi hissedip, gayb lemi ile birlikte var olduumuz hissine varmalyz.
Zaten iimizde bu btnl tayoruz. nsan, gaybla ehadetin kesitii kavak
noktas varldr.45
Gayb bilginin en nemli unsuru vahiydir. Vahiy slam dncesinde gayb
bilginin kaynaklarnn banda gelmektedir. Gayb, duyular yolu ile anlalamazsa da,
vahyin yardm ile akln anlayabilecei bir duruma getirilebilir. O halde, gayb
bilinemez, ancak anlalabilir.46
slam ulemas genel olarak zahire gre hkm vermilerdir. Rya, ilham,
keramet veya gizli ilimlerle baz eylerin sezilebileceini kabul etmelerine ramen
bu yollarla elde edilen bilginin zann bir bilgi olacan, dolaysyla mutlak gayb
snrn zorlayamayacan belirtirler.47
Sufilerin gayba bak alar ise daha farkldr. Onlara gre lednn ilme vakf
olanlar gayba muttali olurlar. Onlara gre bu iddia Gayb Allahtan baka kimse
bilmez kesin hkmne aykr deildir. nk onlar, Allah onlarn beeri sfatlarn
kaldrp kendi sfatlaryla onlar ssledii zaman gayba vakf olurlar ki, bu halde
kendilerinde deil, Allahta yayor, Allahn gzyle bakyorlardr. Sonuta, gayb
bilen onlarn beeri varlklar deil, kendilerinde tecelli eden ilahi sfattr.48
Gnmzde baz medyumlarn cinlerle olan ilikilerinden elde ettiklerihaberler gayb bilgi kapsamna girmez. Bu bilgiler zneldir ve onlarn baz konularla
ilgili nceden bilgi sahibi olmalar (precognition), gaybn insanlarca bilinebileceine
delil oluturmaz. Allah, hi kimsenin Onun izni olmadan bilgisini ihata
44 Halis Albayrak,Mzakere Ksm Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V, Ensar Neriyat, stanbul, 2003,s 59.45 Halis Albayrak, a.g.e. s.58.46 Akgen, a.g.e. s.120.47 Elmall M.Hamdi Yazr,Hak Dini Kuran Dili, Eser Neriyat, stanbul, VII, 5415; Halis Albayrak, a.g.e.s.167,168.48 Kl, a.g.e. s.51; Sleyman Ate, Slemi ve Tasavvufi Tefsiri, Snmez Neriyat, stanbul, 1969, s.145.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
16/132
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
17/132
12
gryor.54 Bu adan bakldnda akl, duyular yoluyla elde edilen bir ilimdir.
Duyularn salkl deerlendirmesini akl salar. Akln yokluu bilginin yokluu
anlamna gelir.
Kelamclar akl ve nakil arasndaki ince dengeyi korumay nemsemilerdir.
Onlara gre slamda, inanlar alannda akl ile badamayan hibir dogma yoktur.55
tikad mezheplere gre ilahi hakikate ulamak iin akl bilgi nakle muhtatr. nk
akl snrll sebebiyle baz ilah hakikatleri kavrayamaz.56 Bu yzden denilebilir ki
bilgi edinmede akl ile nakil dengeli olarak kullanlmaldr.
Grld gibi kelamclar her ne kadar akla, marifete dayanan rasyonel
bilgiyi kabul etseler de akln, snrll nedeniyle nakle ihtiya duyduunu belirtirler.
Bu yzden akl ve nakil dengesini korumaya alrlar.
2.2. Filozoflara Gre Bilgi
Filozoflar, bilginin kayna hususunda deiik grlere sahiptirler. Felsefe
ekolleri arasnda bilgi tanmlamalar farkl olduu gibi bilgi kayna bakmndan da
aralarnda gr birlii yoktur.
Filozoflara gre bilgiye konu olan nesneler snfta toplanr: 1. Somut
nesneler, ya da olgular alan, 2. Soyut nesneler veya akn alan yani metafizik, 3.
Davranlar ve uygulamal konular alan. nsan tecrbesi sadece duyular yolu ile elde
edilen deneyimler deil; ayn zamanda duygular vastas ile elde edilen bir
birikimdir.57
Felsefi manada bilgi konusu, epistemoloji erevesinde incelenmitir. Bilgi
teorisi, bilgi hadisesini tasvir eder, zmleyerek aklamaya alr, bilginin zn,ilkelerini, yapsn, kkenini, kaynan, metodunu, geerliliinin artlarn, imkn ve
snrlarn aratrr. Bilginin kayna ile ilgili ok sayda felsefi anlay ortaya
kmtr. Empiristlere gre bilginin tek kayna ampirik deneydir. Aklclar,
bilginin doutan insann aklnda var olduunu ileri srerler. Sezgiciler, bilginin
kayna olarak sezgiyi grrler. Eletirici grn temsilcisi Kanta gre insan
54 Mehmet Gndem, Prof. Dr. Mehmet S. Aydnlee Kritik Bak, yi Adam Yay. stanbul, 2000,s.13155 Hseyin Hatemi,slamda Aklc Yntem, Uluslararasslam Dncesi Konferans 2, 2527 Nisan
1997,stanbul Bykehir Belediyesi Kltrleri Daire Bakanl Yaynlar, s.138.56 Demir, a.g.e. s.24.57 Akgen, a.g.e. s.118.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
18/132
13
bilgisinin kayna sadece tecrbedir. Kantta pratik akl ve apriori
bilgiler, olgusal (ehadet) alann dndaki alanla ilgilidir. Kant ahlak ilkelerinin
temellerini pratik aklda bulur.58
phecilere gre kesin bilgi imknszdr.Pozitivistler iin, bilinebilir olan sadece olgulardr.59 Grld gibi filozoflarn
bilgiyi inceleme alar ok farkldr.
Baz filozoflara gre bilgi, zihinsel birikimlerimizin tmdr.60 Kindiye gre
bilgi, eyann hakikatleriyle kavranmas, Farabiye gre varl ve devamll
insann yaptklarna bal olmayan varlklarn mevcudiyetleriyle ilgili olarak aklda
kesin hkmn olumasdr.61
Felsefede bilginin, duyu verileri ile soyut dncenin ortak bir rn
olduunu ileri srenler de vardr: Bilgi, sadece duyu verilerine snrlanrsa, illetler,
cevherler, nefsler, akllar ve Tanr gibi btn soyut hakikatlerden, tamamen ayrlr,
dnce sistemi de somut bir realizme kapanm olur. Bunun aksine, bilgisini, sadece
bu saylan soyut hakikatlere balamakla yetinip, duyularn her an iinde bulunduu
nesnel dnyay dlarsa, o zaman da, kuru bir idealizmin ana dm oluruz.62
bn-i Sina, duyu organlarnn nemini srarla belirtir ve tecrbe dnyasnn
idrak vastasyla haberdar olunabileceini syler.63 bn Sinaya gre bilgi idraktir.
drak ise hiss ve akl olmak zere ikiye ayrlr. Hiss idrak, zahir ve btn idrak
olarak ikiye ayrlrken, akl idrak tamamen btndir. Duyular vastasyla gelen ve
dank vaziyette bulunan idrakler ortak duyum tarafndan alnarak tasnife tabi
tutulur ve musavvire gcne aktarlr. Bylece musavvire gc, maddelerinden
btnyle soyutlanm olan nesnelerin idraklerini saklayp muhafaza eder.64 Burada
da hiss idrakin akl bilgiyi destekleyen bir unsur olduunu gryoruz.
bn-i Sinaya gre peygamberlerin vahiy almas ile insanlarn akl bilgiyi elde
etmesi arasnda belirli bir iliki vardr. Ona gre peygamberler, normal insanlardan
aklca daha stndr. Her ikisi de sonuta bilgiyi ayn kaynaktan alr. Her iki bilginin
58mmanuel Kant,Pratik Usun Eletirisi, (ev. smet Zeki Eyubolu), stanbul, 1989, s.204;Alfred Weber,Felsefe Tarihi, (ev.H.Vehbi Eralp), stanbul, 1991, s.304; Aydn, a.g.e, s.2159 Halis Albayrak, a.g.e, s.193.60 Akgen, a.g.e. s.107.61 Necip Taylan, Bilgi, DA, 1992, VI,157.62 Bilal Kupnar,bn-i Sinada Bilgi Teorisi, M.E. B.Ankara,2001 s.19.63 Kupnar, a.g.e. s.68.64bn Rd,Faslul-Makal, Felsefe-Dinlikisi, (ev. Bekir Karla), aret Yay. stanbul, 1999, s.32.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
19/132
14
ayrld nokta ise, filozofun bilgisi ayrntl (tafsli) ve dank iken, peygamberin
vahiyi, z (mciz), klli ve dzenlidir.65 Dolaysyla da akl ve hiss bilginin
tmnn kayna Allahtr.
bn-i Sina, ilimlerin tasnifini yaparken nazari ilimlerin en aas durumunda
bulunan tabiat ilmini en aa, ilahi ilmi ise en yce ilim olarak belirler. Ona gre
Faal Akl, hem insan, hem de peygamber iin soyut bilginin kaynadr. bn-i Sinaya
gre hads, kendisini Faal Akla gtren akln keskin ve ani hareketidir. Talim ise,
herhangi birekilde, nceden bakasnn bildii orta terimi renen kimseye intikal
ettirmektir. Yani, talim bir muallimden elde edilir.66
Burada soyut bilgilerin kavranmasnn dier bilgilere gre daha zor olduu
vurgusu vardr. Kelamclar da buna benzer bir tavr sergileyerek kelam tartmalarn
avama anlatlmamasn benimsemilerdir. Bu konuda Gazali lcamul-Avam an
lmil Kelam adl bir kitap yazarak kelam tartmalarn avamdan uzak tutulmasn
istemitir. Soyut bilgilerin de en az kelam tartmalardaki kadar belirli bilgi seviyesi
gerektirdiine kanaat getirilerek avamn bu konulardaki tartmalardan uzak
tutulmas istenmitir.
Pozitivistlere gre tecrbeye konu olmayan bir ey, insan bilgisine de konu
olamaz. Tecrbe alanmz dnda kalan bireyi bilebilmemiz de mmkn deildir.
Duygular bilgi edinmede en ok mistik filozoflar kullanmtr. Filozoflar ise
ilham ya da sezginin duygularla ilikili yetenekler olmadklarn sylerler.
Grld gibi filozoflara gre genel olarak tecrbeye konu olan eyler
insanlarn bilgisine konu olabilir. Onlar duyu yoluyla elde edilen bilgilere nem
verirlerken duyular vastasyla elde edilen bilgilere de nem verirler. Bir ksm
filozoflar ise ilmin kaynann ilahi kaynakl olduuna inanrlar.
2.3. Mistiklere Gre Bilgi
Mistisizmin kendisine has bilgi kriterleri vardr. Genel olarak i tecrbeden
g alan bir bilgi merkezleri vardr. Bu bilgi i aydnlanma ile elde edilir. Bu
65 Kupnar, a.g.e, s.148.66 Kupnar, a.g.e. s.154.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
20/132
15
aydnlanma iin belli merhaleleri kat etmi olmak gerekir. Bu bilgi ile eyann
hakikatini kavramakla mmkn olur.67 Eyann hakikatini kavrayan bir kimseye bilgi
kaynaklar kendiliinden alr.
Mistisizm, iki trl realitenin varln kabul eder. Bunlar, grnen ve
grnmeyen, yani zahir ve batndr. Batn kelimesi, zahir kelimesinin kart olarak
kullanlr. Gizlilik, kapallk, bir eyin i yzne vakf olmak anlamna gelir.68
Sufilere gre, ilim, kaynandan alnr, o da ebedidir. Bilgi inceleme yoluyla
kazanlmaz, o, Allahn, istediinin gnlnde yakt bir ktr.69 Sradan insanlar
ise duyu yolu ile elde ettii bilgiden renirler. Bu renme duyumsamaya ve
gzlemlemeye dayanr.
slam da zahir ve batn olaynn mazisi hakknda deiik yorumlar vardr. lk
defa kimler zamannda ortaya kt tartmaldr.70 Hz. Ali saken evresindeki baz
kimseler ondan baka hi kimsenin bilmedii bir batn ilminin varlndan sz
etmilerdi. Fakat Hz. Ali, bu iddialar reddederek Allahn kendisine ltfettii zek
ile naslardan kard baz manalar dnda herkesin bildiinden farkl bir ilme sahip
olmadn belirtmitir.71 Grld gibi bu bilgi Hz. Aliye yaktrlmtr. Fakat
kendisi bunu kabul etmemitir.
Btn bilgi daha ok mutasavvflar tarafndan ele alnmtr. Onlar, fkh,
kelam gibi ilimlere zahir, tasavvufa da batn ilmi adn vermilerdir. Konu ile ilgili
slam Ansiklopedisinde u toplu aklama yaplmtr: Naslardaki gizli manalar,
ibadetlerin manevi ve ahlaki zn, varlk ve olaylarn arkasndaki srlar akla
kavuturan batn ilmi gizlidir ve onu halka aklamak caiz deildir. Batn ilmini
iaretle deil, szle anlatan ilk sufi, Znnun el-Msridir.(.245/859) Fakat sadece
kendisi insanlara anlatmaktayd. Cneyd-i Badad, bu ilmi metinlerde ve kapal
kaplar ardnda retiyordu. Tasavvuf tarihinde batn ilimden krslerde aka
bahseden ilk sufinin ibli olduu sylenir. Bununla beraber batn ilmi geni lde
her zaman gizli retilmi, tarikatlarda da devam ettirilmitir. Mutasavvflara gre
batn ilmi, slamdan ayr ve onun dnda bir ilim deildir. Bu ilim esasen naslarn
67 Halis Albayrak, a.g.e. s.53.68 Ebul Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mkrim, bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut, trs. I, 30492.69 Lynn Wilcox, Sufizm ve Psikoloji, (ev. Orhan Dz), nsan Yaynlar, stanbul, 2001, s.85.70 Mustafa ztrk,Kuran ve Ar Yorum, Kitabiyat, Ankara, 2003, s.101,23571slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 188; Buhari, Cihad, 171;Tirmizi, Diyet, 16.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
21/132
16
derin ve ince manalarndan ibaret olup Hz. Peygamber tarafndan baz sahabelere
retilmitir. Nitekim onun srda Huzeyfe b. Yemana baz srlar tevdi ettii
bilinmektedir. Ebu Hureyrenin Hz. Peygamberden iki ilim rendim, biriniyaydm, brn sakl tuttum. Onu da yaysaydm bam keserlerdi.72 rivayetindeki
sakl ilmin, batn ilmi olduu gr vardr.73
Hz. Peygamberin, dinde fakih olmas iin dua ettii bn-i Abbasn ilminin
de batn ilmi olduu sylenir. Cneyd-i Badadi, Hz. Musann Hzrdan rendii
ledn ilmi ile Hz. Alinin bildii batn ilminin ayn ey olduunu syler. Serraca
gre Kurann ve hadisin zahir ve batn vardr. Geni anlamyla eriat ilmi bu ikisini
de ihtiva eder. Nitekim sufilere gre Allah size zahir ve batn nimetlerini bol bolvermitir74 ayeti buna iaret ediyor.75 Grld gibi sufilerin batn bilgi dedii
eyler kendi yorumlardr.
Sufiler, ilimleri geldikleri kaynaklara gre baz tasniflere tabi tutmulardr.
Onlara gre vahiy ile gelen ilim, ilm-i nebevi, ilhamla gelen ilim ise ilm-i lednndir.
Vahiy, gayb bir emrin aklanmas, ilham ise gayb bir emrin kapal braklmasdr.76
Gazali, ilimleri yle snflandryor: 1. Dini limler. Kitap, snnet, usul,
fkh, kraat ve tecvid gibi ilimler.2. Akl limler. Tp, mhendislik gibi tecrbeye
dayanan ilimler. Gazali, dini ilimlerden fru ilmini de ikiye ayrr: Fkh gibi dnya
ilerinin tanzimiyle ilgili ilimler ve ahiret ilerinin dzenlenmesiyle alakal ilimler.
Bu da kendi ierisinde ikiye ayrlr: a- limlerin asl gayesi olan mkaefe ilmi, b-
Kalbin halleriyle alakal olan muamele ilmi.77
Burseviye gre Hz. Musann renmeye memur klnd ilim, iaret
yoluyla elde edilen btn ilimdir; ibareden elde edilen zahiri ilim deildir. Bunun
delili Allahn, Musay, Cebrailden renmeye deil, Hzrdan renmeye
gndermesidir. Hzrn retme metodu ise iaret metodudur.78bn-i Arabye gre
72 Buhari,Kitabul ilim 61, I, 272.73 Buhari, Kitabulilim, 61; slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 18874 Lokman, 31/20.75slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 18876mam Gazali, er-Risale el-Lednniye, Mecmuatu Resaili mam Gazali, Beyrut, Darul-Kutubil-lmiyye,
Tsiz, s. 5273.77mam Gazali,hya, (ev. Ahmet Serdarolu), stanbul, trs. I, 48.78smail Hakk Bursevi, Tefsiru Ruhul Beyan, Darul-hyait-Trasil Arab, Beyrut, 1985, V, 272.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
22/132
17
"sufiler delil ikame etmekten mnezzehtirler.79 Delil ikame etmemelerinin nedeni
ilimlerinin batn olmasdr.
Sufiler, metot olarak zahir ilminin eitim ve retimle, batn ilminin ise
mistik sezgi (kef) ile elde edildiini syler. bn-i Arab: veliler, bilgileri
peygamberlere vahiyi getiren melein ald kaynaktan alrlar80 diyerek bu ilmin
vastasz alnan btn bilgi olduunu kasteder.81
Baz tasavvuf ulemas mistik bilgiyi bilgi problemi olarak ele almtr. Gazali
bunlardan birisidir. Gazali, Btnleri sembolik anlatmlarndan dolay kfrle itham
etmi, fakat bu trden yorumlar kendisi de yapmtr. O mistik bilgiyi hem bizatihi
bilgi problemi olarak incelemi, hem de bizzat o yoldan bilgiler edinmitir.82
Mevlana, mistik bilgiye ulamann kendini amadan getiini belirterek:
Kendinden kurtuldun mu, tmden burhan kesilirsin. Kul yok oldu mu sultan olur-
gider. Bilgin kiinin az, kalemden meydana gelen eserlerdir. Sofinin az nedir?
Ayak izleri. Senin aynada apak grdn pir, senden nce kerpite grr83
Mevlanann kastettii kii kendi benliinden kurtulmu, ulalmas gereken her
makam am kiilerdir.
Tasavvufta, batn ilmin, zahir ilme aykr dmemesi gerektii gr
vardr.84 Bu yzden tasavvufta zahire aykr den her batn batldr. kaidesi
benimsenmitir.
Ancaksmailiye gibi baz batnlere gre geerli olan batn manalardr, zahir,
sadece avam ve ehl-i zahir iindir.85 Mesel-mesmul (sembol-sembolize edilen) batn
tevilin farz olduunu ispat etmek iin onlarn gelitirdikleri bir teoridir. Onlara gre
varlk evrenindeki her eyin bir manas olup mesellerin zahiri manalar batndakimesmullere delalet eder. Bunun iin baz ayetleri delil gsterirler.86 smailiyenin
batn manay zahire tercih etmesi sufilerin bak asna terstir. nk sufiler zahiri
79 Muhyiddin bn-i Arab, El-Futht El-Mekkiyye, Nihat Keklik, Kltr Bakanl, 1184, Ankara, 1990, s.25.80bn-i Arab,Fususul Hikem, (ev. Nuri Genosman) M.E. B. stanbul, 1990, s.43.81slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 18882 Gngr, a.g.e. s. 98.110; Mustafa ztrk, a.g.e. s. 43783 Mevlana Celaleddin-i Rumi,Mesnevi Tercemesi ve erhi, 1323, 160,151 II, 40284 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1991, s.87.85 ztrk, a.g.e s.193,29686 ztrk, a.g.e s. 209; Zmer, 39/27, Ankebut, 29/43, Rum, 30/58
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
23/132
18
manaya ters den batin manay reddederler. Ekseri mutasavvflara gre ise zahiri
mana hak, btn mana hakikattir. Her ikisine gre hareket edilmelidir.
Rabbanye gre: Btn (gizli) olan tarikat ve hakikat, grnen eriatn
tamamlaycsdrlar. u halde tarikat ve hakikat yoluna girenlerden, yol esnasnda
grnrde eriata aykr ve ona ters den iler grnrse hep bunlar, o anki
sarholuktan ve kendini kaybetmektendir. O makam geip ayldklar vakit, o eriata
aykr olan durum tamamen ortadan kalkar ve o zt ilimler tamamyla dalm
olur.87 Rabbaninin bu ifadesiyle zahir batin bilgisini birlikte ele aldn gryoruz.
Btn bilgiyi iddetle tenkit edenlere gre Btnlik, Hurufilik trnden bir
bilgidir. Kurana, btn manalar yklemek, tahrifin bir eididir. Zerkei, sufilerin
Kuran hakkndaki yorumlarnn tefsir deeri tamadn, bu yorumlarn tilavet
esnasnda onlarn i dnyalarnda ortaya kan bir takm ilhamlardan ibaret olduunu
sylemitir.88 Kuranda 19 mucizesi v.s adyla yaplan almalar da bu trden bir
bilgi olduunu kabul ederler. Onlara gre btn yaklam, ayetlere, her isteyenin
istedii ekilde manalar yklemesini mazur grmtr. Onlara gre zahirden
bamsz bir btn anlam teorisinin hibir ilmi dayana yoktur. Allahn insanlara
ynelik ak ve anlalr hitabnda zahire ters den bir anlam kastetmesi Kurann
genel karakterine terstir. Onlara gre Kurann dil merkezli yorumu yaplmaldr.89
Kurann batn manasna kar karken bu kadar da kat olunmamas gerekir.
Kurann dil merkezli yorumu yaplmaldr fakat byle yaplan yorum yetersiz bir
yorumdur. Tabi ki Kuran ayetlerinin kastettii manalar dil ynyle ele almak ilk
grevimiz olmaldr.
Btn bilgide ska vurgulanan unsurlardan birisi de levh-i mahfuzdur.
Btn bilgilerin levh-i mahfuzla ilikisi ele alnmtr. Levh-i mahfuzdan tam olarak
neyin kastedildii de tartmaldr. Bu kavram ok kullanan ve mevcut bilgilerimizin
kayna olarak kabul eden mutasavvflara gre tanmyledir:
Levh-i Mahfuz, umumi ve hususi olmak zere iki eittir. Umumi levh-i
mahfuzda, bu lemde eskiden olan, imdi olan ve gelecekte olacak herey yazldr.
Hususi levh-i mahfuzda ise bazs yazl idi. Baka bir adan ise levh-i mahfuz
87mam Rabbani, Ahmed Fark Serhendi,Mektubat- Rabban, (ev. Abdulkadir Akiek), trs. I, 14588 Zerkei, el-Burhan, II, 17089 ztrk, a.g.e. s.410,438
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
24/132
19
drttr. lki ceberuttur. Ceberut, umumi levh-i mahfuzdur. nk btn mevcudatn
mahiyetleri olduu gibi ceberutta idiler ve ondan meydana geldiler. kincisi Akl-
Evveldir. Bu, hususi levh-i mahfuzdur. nk melekt lemin hepsi Akl- Evveldepeyda olmutur. ncs, felekl eflak olan birinci felektir. Bu, hususi levh-i
mahfuzdur. Zira btn mlk lemi, birinci felekteydi ve ondan meydana geldi.
Drdncs insan menisidir. Meni, kk lemin levh-i mahfuzudur. nk kk
lemde mevcut olan her ey onun menisinde mevcuttur. Levh-i mahfuz, ilk olarak
ferman derisi (rakk- mensur), ikincisi beyt-i mamur, ncs yksek tavan (sakf-
merfu), drdncs ise byk deniz (bahr- mescur) dur.90
Mistikler genel olarak i tecrbenin bilgisine nem verirler. Buna ramenbelli bir kesimi hari, zahire ters den btn bilgiyi kabul etmezler. lk bakta
zahire ters dt grlen eylerin aslnda yle olmadn sylerler. Sufiler, metot
olarak zahir ilminin, eitim ve retimle, batn ilminin ise kef ile elde edildiini
syler. Btn yorum yapacak kimseler bu konuda yetkin kiiler olmaldr. Yaplan
yorumlarn slamn hkmlerine muhalefet etmemesi, zorlayc ve manay asl
merciinden kaydracak nitelikte olmamas zorunluluu vardr.
2.4. Psikologlara Gre Bilgi
Psikolojide bilgi, kendine has bir yapya sahiptir. Psikologlar, bilgiyi
tanmlarken alg, his ve zihinsel tezahrlerin durumunu dikkate alrlar. nsanlardaki
baz istidatlarn lemi idrak etmeye yatkn olduklarn belirtirler. Psikolojide akn
bilgi kavram vardr. Bu bilgiye ulaabilmenin art kiinin duygularn belli
ekillerde dizginleyip dzenlemesi ile akn alan alglamaya balamasdr. Bu art
gerekleince akn alana ait duygusal alglar, zihinsel bilin aracl ile hayale veakla ulatrlr. Sonra, bu yetilerin, iradenin tahakkuku sayesinde ilevlerini yerine
getirmeleri ile ortaya kan zihinsel bir birikim oluur ki, bu, akn bilgidir.91
Burada sufilerin bilgiye ulama metoduna benzer bir yaklamn olduunu
gryoruz. Akn alana ait bilgiye ulaabilmenin belirli bir riyazetten getiini
belirten sufilerle duygularn dizginlenip dzenlenmesiyle bu bilgiye ulaabileceini
belirten psikolojik yaklamn benzerliini belirtmemiz gerekir.
90 Azizddin Nesefi, Tasavvuftansan Meselesi,(nsan- Kamil), stanbul,1990, s.144; Tur 36.91 Akgen, a.g.e. s.118.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
25/132
20
zellikle parapsikoloji tarafndan ele alnan bilgi trleri konumuza k
tutacak trdendir. Parapsikolojide paranormal bilgi ad verilen bilgi trleri mevcuttur.
Paranormal bilgi tr insan ve tabi olsa da insanlardan pek aznn elde edebildii birbilgidir. Paranormal bilgi tr iki grupta deerlendirilir. Bunlardan biri okklt bilgi
(gizli bilgi), br de mistik (tasavvuf) bilgidir.92 Parapsikolojinin bu trden
bilgileri ksmen de olsa sufilerin istidrac dedii trden bilgilere benzemesi asndan
konumuz asndan nemli veriler salayacaktr.
Okklt bilgi, ksaca gizli bilgi anlamna gelen, mahiyeti tam olarak
bilinmeyen baz nefsan yetenekleri kullanarak veya ruhlar lemi ile iliki kurarak
duyular tesi varlk ve olaylardan haber verebileceini veya olaanst ileryapabileceini iddia eden akmlar iin kullanlan genel bir addr.93 nsanlarn akln
ve be duyunun dnda kalan dier yetileriyle gayb anlama, ona nfuz etme abalar
da genelde okltizm (gizlicilik) iinde mtalaa olunacak abalardr. Okltizm, gizli
eylerin, sadece gizli bilimlerin metotlaryla alglanabilen duyular st gerekliklerin
varlnn bilimidir.94
Okklt bilginin kapsam ierisinde by, kehanet, harflerin esrar, fal,
astroloji ve uur tutma bata olmak zere birok yntem girmektedir.
Okltist yntemler Smer, Asur, Babil ve Hint medeniyetlerinde sistemli ve
daha gizemli ekillere brndrlerek sonraki nesillere devredilmitir. slam
literatrde havas ilmi tabiri, bunlarn yerine kullanlmaktadr.95
slam tarihinde okltist yaklamlara kar belirli bir tavr gsterilmitir: lk
dnem ynetici ve din bilginleri by ve kehanet gibi okltist yaklamlara kar
kesin tavr almlardr. slam toplumunda fetihlerin gerekletii ve mslmanlarn
yabanc kltr ve medeniyetlerle yz yze gelmeye balad hicri ikinci yzyln
ortalarndan itibaren bir taraftan Batdan gelen Hermetizmin, bir taraftan da Doudan
(ran ve Hint) gelen gnostizmin etkisiyle okltizm yeniden boy gstermeye
balamtr. slam corafyasnda Hermetizmi hvan- Safa, rak filozoflar ve
felsefileen tasavvuf, gnostizmi ise arlkl olarakia ve Btnye sahiplenmitir.
92 Halis Albayrak, a.g.e. s.211; Brian Ward,Altnc Duyu, (ev. pek Babacan), stanbul, 1979, s. 9.93 elebi, a.g.e. s.139.94 Halis Albayrak, a.g.e. s.82.95elebi, a.g.e. s.139.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
26/132
21
Ehl-i Snnet ve Mutezile kelamclar bunlara cephe alarak etki alanlarn daraltmaya
almlardr. Ancak halk kesiminin zerinde etkili olamamalar sonucu okltizmin
alan genilemeye balamtr. Khinler verdikleri gayb haberlerle ve bycleryaptklar bylerle peygamberlerin vahiy alma ve mucize gsterme zellikleriyle
rekabet etmeye balamlardr. Bunun sonucu byc ve khinler sihir ve kehaneti
halk arasnda alternatif bir din gibi yaatmaya balamlardr. Gnmzde, bu
cahiliye geleneinin avdet etmi olduunu ve slam toplumunun deiik
katmanlarnda deiik klflar iinde yaatlmaya alldn mahede etmekteyiz.
Okltist almalar halk kesiminde ise bycye gitme, fala bavurma, uur tutma,
ifa da
tma, muska yazma, sz ve harflerin esrar
na inanma gibi tutumlareklindedevam ettirilmektedir.96
slam toplumunda okklt bilgi olarak kabul edilen fal, by gibi eylere kar
kesin tavr alnmtr. Bunlar itikad bakmdan insanlar tehlikeye sokabilecek
davranlar olarak kabul edilmitir. Fakat bu kesin tavra ramen toplumun belirli
kesimleri fal, by, burlar ve tarot fal gibi slamn kesin olarak reddettii eylere
kar ilgilerini srdrmektedirler. Bunu da halk arasnda yaygn olarak kullandklar
fala inanma falsz da kalma sznn ardna saklanarak yerine getirmektedirler.
Grld gibi psikolojide bilgiye ulamann temelinde insandaki
potansiyelin bilgiye ulama gayretleri yatmaktadr. Bilgiye ulamann belirli bir snr
vardr. nsan, mutlak gayb bilgiye ulaabilecek yetenee sahip deildir. Bilgiyi
alglamak ve bunu aklen yorumlayabilmek insanlara deerli bilgi kaynaklar sunar.
Bilgiyi alglamada insan akl ve be duyu verilerinin yannda dier yetilerin de
nemli bir yeri vardr. Parapsikolojide paranormal bilgilerin bu yetilerden olduu
gr vardr. Paranormal bilgilerin falclk, kehanet trndeki yansmalar slamtarafndan kabul edilmemitir.
96 elebi, a.g.e. s.140
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
27/132
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
28/132
23
Ledn ilmi, Allahn srlarna ait manevi bilgidir. Lednniyat denilince,
Allah bilgisi ve srlar, bir iin gizli taraflar ve iyz akla gelir. Lednni
ifadesinden de, Allahn bilgisi ve srlarna ait, Onunla ilgili manas anlalr.104
lmul-Esrarda denilen bu ilmin muallimi Allahtr. lm-i ledn, keifle elde
edilen ilimlerden farkldr. Bu ilim, bir n aba ve istek olmadan ilham yoluyla tahsil
edilir.105
Bu ilim, maslahat celb etmek, mefsedeti de defetmek iin Hzra verilmi
olan, ona has bir ilimdir.106 Bu tarifte ledn ilmin zellii belirtilmitir. Buna gre
ledn ilmi hibirekilde maslahat d kullanlamayan bir ilimdir.
Bu ilme vasl olanlar renme ve ilim tahsilinin zorluklarndan, ilim tahsil
edenlerin gayretlerinden muaf tutulmulardr. Bu bilgiyi Allah istedii kuluna verir.
lm-i ledn, umuma ait bir ilim olmayp, husus bir ilimdir. Bu ilim, his, fikir
ve iktisb yol gibi sebeplere bal kalmadan, hariten sebep olmakszn kalp evine
alan Allahn dilediine lutfettii bir ilimdir.107 Bu tariften de ledn ilminin
toplumun ortak bir rn olmad vurgusu vardr.
Knh ve kadri tam olarak takdir edilemeyen gayb, srlar ve gizli ilimlerdir.lim Allahn zatna has bir sfatdr. Ayette geen ona rettik ibaresinden bu
ilmin tazim edildiini anlyoruz. Vahiy ile bildirilen gayb haberler olduu gibi
ilham ile de bildirilen gayb haberler vardr. Burada ikinci ksma giren bir haber sz
konusudur. Bu btn tezkiye ile ahsn ilhama hazr olmasyla oluur.108
O lednni ilimdir ki bir kii, bin sene bu ilmi renmek iin gayret etse, o
lednni ilmin kokusunu alamaz ve lednni ilmin eserlerini ve parldayan nurlarn
gremez.109 Bu tanma gre o renerek elde edilemeyen ve ulalmas ok zor bir
ilimdir.
103 Ltfi Filiz,Noktann Sonsuzluu, stanbul,1998, s.141.104 Necati Kara,Kurana Gre Hz. Musa Firavun ve YaHud, 11/iler, Seha Neriyat, Ankara, 1989, s.495.105 Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar, T.D.V, Ankara, 2000, s.294;bn-i Kayyim, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebi Bekr,Medaricus-Salikin, Beyrut, trs. s. 495.106bn Aur, a.g.e. XV, 371.107 Muhammed Hseyin et-Tabatabai,El-Mizan Fi Tefsiril Kuran, Messesetl Ala,1997, XIII, 338.108 Ebul Fadl ahabuddin Seyyid Mahmud el-Alusi el-Badadi,Ruhul-Meani fi tefsiril Kuranil-Azim veSebil-Mesani, Beyrut, 1994. s.330.109 Bursevi a.g.e. I, 244.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
29/132
24
Alusiye gre ilm-i lednn, stlahta batn ilmi anlamna gelse de, asl
herkese zahir olmayan ilim anlamndadr.110 Burada asl herkese zahir olmayan her
bilginin batn bilgi anlamna gelmeyecei hususu belirtilmitir.
lm-i ledn, ilh feyz yoluyla, husus bir ksm kimselerin kalbine atlan
zel bir bilgi ve marifettir. Bu ilimle Allah, kuluna tesir edip onu teslim alr. Bu
ilmin annda tazim ve tefhim vardr.111 Bu tarife gre ledn ilmine muhatap olan
kii kendi varlndan gemi, tasavvuftaki vahdet-i vcuda ulam birisinin
durumuna dmtr.
Hzrn ilmi batnlarla renilen bir ilimdir. Ahkmn zahiri ile renilmez.
Fiilleri kendine hastr.112 Dolaysyla ledn ilmi ile ortaya kan olaylar zahiri ilmin
kriterlerleriyle yarglayamayz.
lm-i lednn, ilham- rabbani, nebiler ve velilerin Hak tarafndan ilham ile
bildikleri ve nice ilimleri ve sanatlar hocasz ve talimsiz ihtira ve icat ile bulmalarna
denir.113
Grld gibi yaplan tanmlarn ortak yn bu ilmin Allah tarafndan
verilmi, bir n aba ve istek olmadan ilham yoluyla tahsil edilen, vahy, gayb,ulalmas zor, annda tazim olan, zahiri ilmin kriterleriyle yarglanamayan kendine
has bir bilgi olduudur.
2. Felsefede lham
Filozoflar genelde akl, rasyonel bilgiye nem vermelerine ramen bazlar
sezgicilii savunup mutlak akln hkimiyetini reddetmilerdir. Eyann zne nfuz
edebilmenin akldan baka bir yolu daha vardr o da sezgidir. Sezgi, an,
kendiliinden hi itiraz edilmez ekilde gelen bilgi manasndadr. lahiyatta Allah
hakkndaki bilgi iin kullanlm, felsefeye geince deiik bir mana kazanmtr.
110 Alusi, a.g.e. XV, s.330; smail Albayrak, a.g.e. s.207.111 Muhammed b. Ali b. Muhammed e-evkani,Fethul Kadir, Darul Hayr, Beyrut,1992, III, 336.112 Ebu Abdulluh Muhammed b.Ahmed el-Ensari el-Kurtubi, el-Cami li Ahkamil-Kuran, Beyrut, Darul
Kutubil lmiye,2000, XI, 13.113 Mevlana Celaleddin-i Rumi,Fihi Mafih (ev. Meliha lker Anbarcolu), stanbul,1969, DevletKitaplar, s.372 (aklamalar ksm).
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
30/132
25
lahiyattaki manasyla sezgi, bizim normal hayatta akl vastasyla elde ettiimiz
bilgiden stndr. Bu bilgi Tanrnn baz imtiyazl kullarn bir ltfdr.114
Grld gibi bu bilgi sufilerin vehb bilgi tanmna ok benzemektedir.
Felsefede sezgi daha deiik manalarda da kullanlmtr. Kant katksz ve
ampirik sezgilerden bahseder, sezgi bilgisi bir ve ayn zamanda elde edildii halde
dnce bilgisi, birbiri ard sra gelen bilgi eylemlerinden oluur.115 Bu tanmlama da
bize yabanc bir tanm deildir. lham, kef, feyz trnden marifetlerin de bu trden
olduunu daha nce belirtmitik. Tabiatyla dnce birok bilgi eyleminin
birikmesiyle oluan her kiide deiik tarzda tezahr eden ayn zamanda ok deerli
bilgi eylemidir.
Platon ve Plotinus da mutlak akln hkimiyetini reddeden filozoflardandr. Bu
filozoflar kef ve ilhamn her eyi halledebilecei grndedirler. Bunlara ikinci
Eflatuncular da denir. kinci Eflatunculara gre vecd hali, kesin bilginin esasdr. Bu
hal bize tabi deildir, kendimizi ona hazrlamamz lazmdr. Bu da ilim, fazilet, nefsi
slah sayesinde olur. Onlara gre kesin bilgi baz sekin kimselere mahsus semavi bir
ltuftur. lham da bu ltfun bir ksmdr.116
Eflatun, ruhun maddeden ayr bir cevher, mstakil bir varlk olarak kabul
eder. Aristo'da ruh fikri olmakla birlikte o, ferd ruhun lmszln kabul etmez.
Eflatunculukta ruh, srf zihinden ibaret deildir. Onun aslna dnmesi iin gayreti
lazmdr. Bu da vecd ve cezbe gibi hiss zhd ve uzlet (yaknlaama, itikf) gibi
yaayla mmkndr.117 Grld gibi buradaki grler de sufilerin grlerine
ok yakndr.
Duyular-d bir lemin varl ve bu lemin duyular yoluyla kavranmasnn
imknszln ilk defa Pitagoras ortaya koymutur. Eflatun, diyalektik dnce
yoluyla ok deiik ve tek tek olaylardan hareket ederek onlar deimez, tek
prensibe, yani idelere ulaabileceimizi sylyor. Fakat iimiz burada bitmez,
114 Gngr, a.g.e, 97115 Gngr, a.g.e.97116 Weber, a.g.e. s.113; Elmall M.Hamdi Yazr,Metalip ve Mezahib. Eser Neriyat. stanbul 1976, s.34117 S.Hayri Bolay,Felsefi Doktrinler Szl, Ankara, 1990, 25354
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
31/132
26
idelerden daha yksee gidecek btn idelerin balangcna ularz, bu balang,
Tanrdr.118
Plotinusa gre bilgi vardr: Cismani sahann bilgisi duyular yoluyla
idraktir; hayvani sahann bilgisi istidlal; manevi sahann bilgisi, sezgidir.119
Plotinusta bilgi Tanry bilmektir, bu yzden O, tpk sonraki mutasavvflar gibi,
duyular dnyasnn verilerini kullanan ilmi bilgi ile uramamtr. Onun varlk
hiyerarisinde yukarda olan, kendinden aadakinin sebebi olduuna gre, Tanry
bilme hereyi bilmek anlamna gelir.120
Fransz bilginlerden H.L.Bergson, ilham; zihni bir ekim olay olarak
nitelemekte; B.Pascal, akl tesi bir duygu olarak ifade etmekte; Alman dnr
.Kant zihinde evvelden hazr olan bilgilerin aracsz olarak aa kmas olduunu;
R. Descartes ise, akln deiik bir faaliyeti olduunu ileri srmektedir.121
Mslman filozoflar ilham yorumlarken, dinin ona tayin ettii kavrama,
Kuranda onunla ilgili yer alan ifadelere uygun dnmeye dikkat etmilerdir.
rnein: bn-i Sina, ister uyank isterse rya eklinde uykuda olsun, insanlarn
bazsnda meydana gelen vahiy/fslt veya ilham, nefsin melekta veya mele-i
alaya (ona gre faal akla) temas srasnda meydana gelen birey olduunu, vahiy
ve ilhamn da bu olgudan alndn ifade etmektedir.122
Grld gibi felsefecilerden srf rasyonel bilgiye deer verenler olduu
gibi cezbe, zhd, uzlet gibi tasavvufun kulland, nemsedii unsurlarn varlyla
bilgiye ulalabileceini syleyenler de vardr. Nefsin, melekt lemine ulaarak faal
aklla temas sonucunda bilgi edinebileceini ileri srenler olmutur. ster dnceyi
oluturan bilgi silsilesi olsun isterse kef trnden verilmi bilgi kavram olsun bu iki
tr bilgi felsefede de deerli bulunmutur.
3.Psikoloji ve Parapsikolojide lham
Psikoloji ve parapsikolojinin, ilhamla ayn anlama gelen ya da yakn
anlamlarda kullandklar baz kavramlar vardr. Onlara gre, sufilerin de belirttii
118 Gngr, a.g.e,98119 Gngr, a.g.e,99120 Gngr, a.g.e,101121 Ali Kmrc,Bilim tesi vensan, Biltav Yaynlar, Ankara, 2000, s.87122 Osman Necati,Kuran ve Psikoloji, (ev. Hayati Aydn), Ankara,1998, s.172
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
32/132
27
gibi ilhamn olumas iin bazartlarn olumas gerekir. Psikolojideki artlar zetle
unlardr:
lhamn meydana gelmesi iin insann, endiesiz ve her trl kuruntudan
kendini arndrm olmas gerekir. Bazen ilgilenilen konu eya ve kii zerinde,
zihnin devaml megul olunmasyla, bazen gzlenilen bir fikir veya objenin arm
yapmasyla, bazen de durup dururken gnl penceresinin almasyla ilham oluur.
Bu gerek ilhamdr. (peygamber ve velilerin mazhar olduklar ilhamlar). Sz konusu
vastasz ilhamdan baka sadece peygamberlere malum olan bir iletiim ekli daha
vardr. Bu iletiime vahiy denir. lham da dier zel yeteneklerin olutuu artlarda
olmaktadr. Uykulu halde olan ilhama haberci rya (sadk rya) denilmektedir.Bununla ilgili bir rnek olay yledir: Berlin niversitesi profesrlerinden Dubois
Reymondun anlattna gre; bir keresinde doktor arkadalarndan birsinin ciddi bir
barsak hastal geiren bir kadna baktn, o hastalnn tedavisi ile ilgili elinde
bir bilginin olmadn, fakat her ne hikmetse iki gn st ste ryasnda eline ald
bir kitapta o hastaln tedavisi ile ilgili bilgiler bulunduunu grdn, bu bilgilere
gre yazd reete ile kadn iyiletirdiini belirtmitir.123
Osman Necati, Kuran ve Psikoloji adl eserinde psikologlarn ilhama bakn
yle anlatyor:
ada psikologlar, ilahi ilhamn ettlerine kar kmyorlar, ancak dnce
ile ilgili ettleri esnasnda baz dncelerde problem zme esnasnda dncelerine
anszn doduu grlen bir yaratc dnceyi (Creative Thinking) ifade etmek
zere ilham (Inspiration) veya aydnlatma (Illumination) kavramlarn
kullanmaktadrlar.124 Bu yaratc dncenin olumas iin baz psikolojik artlarn
olumas gerektiini belirtirler. Onlar ilham d kaynakl deil, dnrn kendi
iinden kaynaklandn sylerler.
nsan zemedii herhangi bir problem zerinde uzun zaman dndnde
genel olarak bir zaman evresini de zihnini dinlendirmeye ayrmaktadr. Daha sonra
tekrar ayn probleme dnmektedir. te bu istirahat vakti ki psikologlarn kuluka
evresi (ncubation Period) dedikleri bu dnemde dnce faaliyetinde nemli
123 Kmrc, a.g.e. s.122124 Necati, a.g.e,170
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
33/132
28
deiiklikler meydana gelmektedir. Bata dnce, zme ulamaya engel olan baz
phelerden kurtulmaktadr. kinci olarak devaml problem zerine dnmeden
hsl olan abadan zihin dinlenmi olur. Daha sonra zerinde kafa yorduu problemedndnde, dncesi daha durgun ve prl prl olur. nc olarak da insan
bilgilerinde, daha nce ak olmayan baz ilikilerin izahna, yeni bir takm fikirlerin
ortaya kmasna ve problemi zmeye gtrecek olan bir sistem oluur.125
Alglanan bilginin gemi, gelecek ve hali hazr zamana ait oluuna gre
ilham ekilde tanmlanmaktadr. Mahede edilmemi, iitilmemi olan, ancak
gemite vuku bulan olaylarn veya grntlerin sonradan akldan gemesine
unutulmu bir hatrann akla gelmesi veya nceden seyredilmi bir filmin gibihatrlanmasna, Ard Alg Retrocognition denilmektedir. Gelecekte muhtemel
olaylarn ve grntlerin ortaya kmadan nce akldan gemesi veya mahede
edilmesine n Alg, Precognition denilmektedir. 1996da Gney Gallerdeki
Aberfanda yzlerce kiinin lmne sebep olan yer kaymas olay, olmazdan bir
gn nce baz zel yetenekli kiiler tarafndan bilinmi ve ilgililer uyarlm olmasna
ramen, bu habere pek itibar edilmediinden faydas olmamtr.126 Bu trden ok
zel bilgilere daha nce de deinmitik.
Her varlk uuralt, enkarne olmadan nce, yaam planyla ilgili
programlara tabi tutulur. Ezoterik bilgilere gre, bir vazifeli varlk, enkarne
olmadan nce uuraltn bir posthipnotik anahtar iaretine gre programlanabilir.
Bylece, o varlk enkarne olduktan sonra, yaamnn belirli bir dneminde, uuraltn
koullandrm veya programlandrm olduu iaretle karlat an, uuralt kaps
alr ve varlk, ya uuraltndaki gemi enkarnasyonlar boyunca birikmi zengin
bilgi ve deneyim hazinesinden balar ya da yapmas gereken bir vazifesi olduunu vebu vazifesinin ieriini, uurlu veya uursuz halde, hisseder, sezer, bilir ve bunun
basks altnda kalr.127 Bu tanmda da yukarda deinilen ilhamn i kaynakl
oluuna rnek vardr. Bu potansiyel insann yapsnda vardr. Bu potansiyelin insann
iradesi dnda olduunu syleyenler vardr. Onlara gre zihinde cereyan eden her
fikir Allahn iradesine baldr.
125 Necati, a.g.e,170126 Kmrc, a.g.e. s.118127 Salt, a.g.e, s.330
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
34/132
29
Dnce srasnda insan beyni ve hcreleri oluan fizyolojik ve zihinsel
faaliyetler Yce Allahn bilgisi, kudreti ve dilemesiyle olur, oysaki psikologlar
dncenin insan beyni ve hcrelerinde oluan fizyolojik, psikolojik ve zihinselfaaliyet olduunu kabul ederler ancak Allahn bilgisinin, kudretinin bu olayla
ilikisini kurmazlar.128 Dolaysyla psikologlar insann potansiyel yaratc dnme
ve ilham yeteneinin varl hususunda ittifak ederlerken kayna hususunda ayr
dnrler.
Allahn kudretinin insann bu potansiyeli zerinde etkili olduunu
syleyenlere gre Hz. Peygamberin iinde Allahm ben senin kulunum. Senin
kulun olan bir erkek ve kadnn oluyum, nasiyem (peremim) senin elindedir.129eklinde buyurduu duasnda, bu realiteye iaret etmitir. Nasiye, insann akl
faaliyet merkezidir. Fizyolojik ve psikolojik faaliyetleri idare eder. Beynin n
tarafnda bulunur. Bu hadis Allahn mutasarrf ve idareci olduuna iaret etmektedir.
O, beyinde cereyan eden akl faaliyet, yaratc dnce, hatra ve ilhamlarn
ynlendiricisidir.130 Bu bak as genel olarakslam psikologlarnn bak asdr.
Tasavvuf bak alar ile badaan bir durumdur.
Psikoloji ve Parapsikolojide ilham ve ilhama Yakn anlamlarda kullanlan
baz terimler vardr. Bunlardan bazlaryledir:
3.1. lham (nspiration)
lham (inspiration), bireyin gerek doasna ilikin ani bir kavray, yaratc
bir fikrin aniden ie domasdr.131 Bu tanmda yukarda da belirttiimiz yaratc
dnce trnden bilgiye benzer bir durum sz konusudur.
Spirtalist yaklama gre ilham, tekml dzeyi yksek bedensiz
varlklarn, yeryzndeki bir veya birok insann (bazen de insanln) tekml
amacna hizmet etmek zere gnderdikleri tesirlerin insann zihninde sezgi tarznda
ortaya kmas olarak tanmlanabilir. Bu bakmdan spiritalistlere gre, sanat, bilim,
felsefe, mzik vb. alanlarda insanln tekmlne hizmet etmi gerek ilham sahibi
128 Necati,Hadis ve Psikoloji,211129 Ahmed b. Hanbel,Msned, I.391130 Necati, a.g.e, s:171131 Seluk Budak, Psikoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2000, s.395
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
35/132
30
kimseler bir eit medyumluk yapmlardr. Ancak her sezgi ilham olarak kabul
edilemez. lham, sz veya yaz tarznda dar yansdnda vahiy adn alr.132
Her sezginin ilham olamayaca hususu dier dnce ekollerince de kabuledilmektedir. Vesvese denilen bu tr sezgilerin ilmi bir deeri yoktur. Vesveseli
halde insan bu durumda hibir eyin farkna varmakszn zararl fikirlerin etkisi
altnda kalmaktadr.
Bu ekilde elde edilen bilgiler, ruhi frekanslar birbirine yakn varlklarla (insi
ve cinni eytanlar dediimiz istidraca mazhar sfli varlklar) iradi veya irade d
hipnotik ve telepatik iletiim kurulmasyla da elde edilebilmektedir. Burada bir
bakma dorudan eytani fikirlerin dayatlmas sz konusudur. Bu tr ilhama vesvesedenilmektedir ki insan bu durumda hibireyin farkna varmakszn zararl fikirlerin
etkisi altnda kalmaktadr.133 Bu tr vesveselerden uzak durmak gerekir. Zaten
Kurann son suresi olan Nas suresi de vesveseden snmamz bize bildirmektedir.
3.2. Telestezi (Clairvoyance)
Vastasz ilham (telestezi, clairvoyance): Hibir eya, alet v.s. kullanlmadan
gemi, hlihazr ve gelecekteki olaylarn bilgi seviyesinde alglanmasdr. Vastasz
ilham (telestezi), gemi veya gelecek zamanda yahut e zamanda uzakta cereyan
eden bir olayla ilgili veya her hangi bir konuda bilgilenmek, bir dier ifade ile irade
dhilinde veya irade d, kendiliinden (iitmeksizin ve grmeksizin yani
bilinmeyenlerle ilgili olarak) akla gelen bilgilenme eklidir. Bilgilenme, mutlak
doru (kanun, ayet, hadis), ksmen doru (hipotez, teorem, kehanet) mutlak yanl
(faraziyeler) olabilmektedir.
Peygamberlerin ve evliyalarn ilham bu trdendir. Falclarn, khinlerin hatta
airlerin, konsantre olarak elde ettikleri ilham ise genelde mulk, yalan-yanl
bilgilerle karktr. te yandan telepatik ve telestezik iletiimler birbiriyle
kartrlmamaldr. Telestezi (ilham), genel olarak irade d olmakta ve telepatiden
daha geni bir alan (gemi, gelecek ve hali hazr zamanlar) kapsamaktadr.
Telestezik iletiimdeki gelecekle (n alg) ile ilgili bilgilerin alglanmas konusu,
132 Salt, a.g.e. s.172133 Kmrc, a.g.e. s.89
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
36/132
31
nemli bir iman hakikati olan kader konusu ierisine girmektedir.134 slam dnce
ekolleri genel olarak bu trden bilgilerin kaynan Allah olarak kabul eder.
3.3. Psikometri (Psychometry)
Psikometri (psychometry) de telesteziye yakn bir durum sz konusudur.
Psikometride, bir insan veya olay hakknda gemite ve gelecekte olacak eyler
hakknda cansz bir obje yardmyla bilgi sahibi olmaktr.135 Bu obje, bilgiyi alann
alanyla ilgili kulland herhangi bir obje olabilir.
3.4. Telepati (Telepathy)
Telepati (Uzaduyum): Telepati (rabta), Yunanca bir kelime olup, manas
uzaktan hissetmektir uzakta bulunan insan ile uyank veya yar uyank (yakaza)
haldeyken, gyaben iletiim kurulmasdr.136
Ayrca telepati szc, zihinden zihne iliki kurma anlamn da ierir. Bu da,
bir kimsenin duyu, ya da sezgi araclna ihtiyac olmakszn bir baka zihinden
dorudan enformasyon (bilgi) almasdr. Bu adan telepati, zihinler arasndakiparanormal bilgi iletiimidir.137
rnein bir kadn evinde iiyle urarken anszn bir ses duyar. Bu ses evde
bulunmayan kocasna aittir. Adam bir eyden dolay ackl bir sesle barmtr.
Kadn herhangi bir nedenle onun cannn acm olduunu dnr. Daha sonra da,
kocasnn bir otomobil kazasnda ciddi ekilde yaralandn renir.138
Telepati gibi, ona yakn bir anlama gelen dier bir terim ruhsal grdr.
Ruhsal grde bilgi, baka bir zihnin yardm olmakszn elde edilir. Telepatide ise
paranormal bilgi iletiimi vardr.139
lhamn telepatiden farkl taraf, genelde kontroln insan elinde olmadan
gereklemesidir. Ancak yine de, isteyerek veya istemeyerek insann, bir amaca
134 Kmrc, a.g.e. s.89135 Kmrc, a.g.e s.67136 Kmrc, a.g.e s.77137 Ward, a.g.e. s.12138 Richard S. Broughton, Ph. D. Tartlan Bilim Parapsikoloji, (ev. Vedii Evsal), Say Yay. stanbul, trs.s.34139 Ward, a.g.e. s.12
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
37/132
32
konsantre olmasyla da ilhamn gerekletii grlmektedir. nsann ilham esnasnda
bir etki altnda kald kesindir. Telepati de olduu gibi bu etkiye sebep, ak, sevgi,
efkat, aile ba, korku, elem, endie v.b. hususlar olabilecei gibi baka sebepler deolabilir. Kendiliinden olan ilham, genelde saftr. Yani gerei aksettirir.140
Ksacas telepatiye paranormal bilgi iletiimidir diyebiliriz. Bu bilgi tr
parapsikolojide oka kullanlan bir bilgi trdr.
4.Psikolojide Rya
Rya, psikolojide de youn olarak ilenen bir konudur. Rya grme birok
adan incelenmi olan evrensel biyo-psikolojik bir sretir. Psikologlar, rya gren
kii asndan rya sembolizminin bilisel ve duyusal nemini ve beynin sezgisel,
armsal, duygusal veya uyanma biimlerinin anlalmasnda ryann katksn
analiz ederler. Parapsikologlar ryann; duyu d iletiim ekli olarak potansiyelini,
sanatlar, yaratclk zelliklerini ve antropologlar da kltrden kltre deien
oluumlarn aratrrlar.141 Grld zere ryalar sadece sembolik ifadelerden
ibaret deildir. Psikolojik bir zemini de vardr.
Rya hakknda yaplan psikolojik deerlendirmelerden birinde ryann, uyku
srasnda zihinde beliren bir takm dnce ve hayaller olduu belirtilmektedir.
Psikologlara gre ryalar bilinalt faaliyetlerin eseridir. Bilin (uur) biz uyankken,
hareketlerimizi dzenler. Bilinalt ise eitli dncelerin duygularn, izlenimlerin
sakland yerdir. Uyankken bilin, bilinaltnn kaplarn kapal tutar. Uyku
srasnda bilincin bu kontrol kalkar, bilinaltnn kaplar alr, kapal kalm
istekler, dnceler, duygular, bir hayaller silsilesi halinde darya urarlar.142
Buradaki tanmda ryalarn temelinde insann kendisinin olduu iddias vardr.
Rya, bir uyku zaman ziyaretisi, anlalmas g ilahi olgularn alegorik
(simgesel) bir tercmesi, akln kullanlmasndan bizi alkoyan bir hayal veya iirsel
ilham kaynadr. Psikanalizde ise rya, zlmemi bireysel ve kltrel elikileri
aa karan bilinaltna giden mkemmel bir yoldur.143 Bu tanmda ise ryalarn
140 Kmrc, a.g.e. s.88141 Susan Parman,Rya ve Kltr, (ev. Kemal Ba), Kltr Bakanl, Ankara, 2001, s.1.142Hayat Ansiklopedisi, Komisyon, stanbul, trs. s, 2745.143 Parman, a.g.e stemihan Talayn sunuu.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
38/132
33
ilahi boyutunun varlndan da sz edilmektedir. Demek ki ryann tanmlamasnda
psikolojik tanmlar arasnda da bir ittifak yoktur diyebiliriz.
Pozitif ilimlerin gelimesi ryann ilmi yollardan ele alnmas gereini ortaya
koymutur. Bu yzden ryalar hakknda bat dnyasnda eitli almalar
yaplmtr. Ryalarn gece boyunca duygulara ulaan hareketlerden meydana
geldiine inanan Demokritus ve Aristo zamanndan Henry Bergsona kadar (1914)
ryalarn uyuyan beyin zerine arpan d uyaranlar sebebiyle meydana geldii
gr benimsenmekteydi. Hipokrattan Platon ve Aristoya kadar uzanan grler
meseleyi daha ok psikolojik adan ele almaktayd ki, 19. asra kadar rya hakknda
sylenenler metafizik ve metapsiik mahiyetten ileri gidememitir.144 Demek kirya hakknda psikolojik olarak ciddi bilimsel almalarn tarihi ok eski deildir.
Batda 19. yzyldan itibaren rya, psikolojinin hkimiyetine girmitir.145 19.
asrn sonlarnda ortaya konan yeni grlerin bir ksm psikolojik izahlara
dayanrken dier bir ksm da Rus fizyolojisti Pavlovun hayvanlardaki denemelerini
esas alan fizyolojik olaylara dayanmaktayd. Uyumay d dnyadan ilgiyi kesmek
olarak niteleyen Bergsona gre rya hayallerinin uurunda yer almalar iin uurun
d dnyadan ilgisini kesmesi, kendine dnmesi, hayal teekkllerinin kontrolsz
kalmas, ihsaslarla dizginlenmemesi gerekir. Bu takdirde dima ancak arlam bir
faaliyet gsterir. Ruh ve vcut arasndaki objektif balant zlr ve ameli faaliyet
durur. Bugn ryay kendiliinden olan ve orijinal bir ruh faaliyeti eklinde
deerlendiren grler pek kabul grmemektedir.146
Psikiyatri, ryalarda baz teknik terimler kullanrlar. Bu teknik tabirler
kullanlarak yaplan rya tanm yledir: D (rya) (rve) (dream) bilinli
durumun ortadan kalkt, bilincin zld uyku sresinde ortaya kar. Hzl gz
hareketlerinin (rapid eye movement) (REM) olduu evrede grlr. Bu evrede,
merkezi sinir sisteminin etkinlii artm olup beyin elektriinde uyanklk ritmine
uyan dk voltajl hzl dalgalar yer alr. Ryalar, gerekd yalanc alglar,
sanrlardr. Ancak, d uyarlardan soyutlanm ya da ruhsal durumu nedeniyle
144 H. A. Yksel, a.g.e. s.76.145 H. A. Yksel, a.g.e. s.73.146 H. A.Yksel, a.g.e. s.77.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
39/132
34
kendini d uyarlardan soyutlam insanlarda, uzun sre tekdze k ya da ses
uyaran olanlarda ryay andran yalanc grntler, sanrlar olabilir.147
Rya (dream), REM uykusu srasnda, ancak dier zamanlarda da gzlenen
ykms imajlar, hisler ve alglar dizisidir. Ya da uyku srasnda zihinsel etkinlikleri,
uykuda kurulan hayaller, bilin dnn uyku srasndaki sembolik davurumlar vs.
nasl tanmlanrsa tanmlansn ryalar bir bilmece olarak gizemini koruyor. Rya
grmesi engellenen kiilerde renmenin zorlat eitli psikolojik ve depresif
tepkilerin ortaya kt deneysel olarak gzlenmitir.148
10 ya da 15 dakika sren ryalar, gecenin banda ve sonunda, yani
paradoksal uyku evrelerinde ortaya kar ve uyku sresinin drtte birini kapsar. Rya
srasnda gzlerimiz, gz kapaklar ardnda srekli devinim halindedir. yle ki, bir
kimsenin rya grp grmediini uyku esnasnda gz deviniminden
anlayabiliriz.149Demek ki ryalar psikolojik etkinin yannda fizyolojik olarak ta
belli etkilere sahiptir.
Son yllarda yaplan nrofizyolojik aratrmalar, ryal uyku evreleri uzadka
uykunun dinlendirici ve yenileyici niteliinin azaldn gstermitir.150 Demek ki
psikolojik olarak ypranan beyin fizyolojik olarak ta etki gsterdiinden rya sahibini
yoruyor.
Bugn ruh tedavisinde ryalardan faydalanlyor. Psikologlara gre anlamsz
rya yoktur. Psikologlara gre ryalar sebeplerine gre trlere ayrlr:
D etkilerle grlen ryalar: Sigmund Freud, uykuda iken an sesini duyunca
ryasnda papann ldn grmesi bu tr ryalara bir rnektir. Kolonya kokusu
alan birinin kendini parfmeride grmesi de buna rnek olarak verilebilir.
Telafi ryalar: Gereklememi istekler, arzular zerine grlr. Snavda
baarl olmay ok isteyen fakat baaramayan birisinin ileride snav baardn
ryasnda grmesi gibi. Uyku ile ryann ok yakn bir ilgisi vardr. Bununla birlikte,
rya yalnz uykuda grlen ey deildir. Psikanalistler gndz ryalarna da byk
147 zcan Kknel,Aklle Dnce Gc, stanbul, 2003, s.298.148 Budak, a.g.e. s.648.149 O.A. Grn,Psikoloji Szl, nklp Yay, stanbul, trs. s.130.150 Kknel, a.g.e. s.304.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
40/132
35
nem verirler. Bunu, hayal kurma olarak da deerlendirebiliriz. Ryalarn ana sebebi
telafidir.151
Korku ryalar: ok iddetli bask altnda kalm istekler iin grlr ve
genellikle insan ya korkutur ya da zer. Son bir eidi ise kaybetme endiesinden
doan ryalardr.
Ryalar, her bireyin kendi yorumuyla ekillenir. Bu bakmdan insanlarn
sembolik olarak yarattklar eyler ryalar gibi olgunun kendisinden ziyade
yorumcunun kendi znel ynlendiriini yanstan yorumlara uygundurlar.152 Daha
nce de belirttiimiz gibi ryalar ciddi ve yetkin yorumlara muhtatrlar. Aksi
takdirde ryann verdii mesaj anlalamaz.
Freud, rya hakknda eitli deerlendirmelerde bulunmutur. Bunlardan
bazlar zetle yledir:
Rya, bir arzunun gereklemesi iin akldaki dncelerin bir
tezahrdr.153 Uyku, d dnya ile hibir al veriimin olmadn kabul ederek
kendi dnyama ekildiim bir durumdur. Uykuda, d dnyadan tamamen elimi
ekerim. diyor. Uyku, s
cakl
k, karanl
k, sessizlik hususlar
nda ana rahmine benzer.Hatta bazlar ayaklarn karnlarna ekerek rahimdeki durumu alrlar. yle
anlalyor ki biz bykler dnyaya btn varlmzla ait deiliz, varlmzn te
ikisi dnyaya ait, te biri ise henz domam bile. Belki de bunun iin her sabah
uyannca hayata yeniden domu gibi oluruz. Ryalar, zihni faaliyetin uykuda da
devamdr. Ryasz uyku, en rahat en uygun uykudur. Ryalar en ok uykunun
derinliini kaybettii vakitler, yani sabaha kar grlr. lk uyku, yani derin uyku
esnasnda uykuda pek rya grlmez.154 Freud, rya yorumu sanatn ortaya karan
kiilerden birisidir. Talmudda Yorumlanmayan rya, almam mektup gibidir.
Rya, kendimizin kendimize ynelttii bir mesajdr. Bunun iin mesaj zmleyip
kavramamz gerekir.155
Ryalarn oluumu ve tabirleri ile ilgili en yaygn teori Freud tarafndan
ortaya konarak gelitirilmitir. Freuda gre ryalar bask altna alnm ve tatmin
151Hayat Ansiklopedisi, Komisyon, stanbul, trs. s, 2745.152 Parman, a.g.e. s.20.153 Sigmund Freud,Ryalarn Yorumu, (ev. Seluk Budak), Ankara, 2000, I, 191.154Hayat Ansiklopedisi, Komisyon, stanbul, trs. s, 2746.155 Erich From,Freud Dncesinin Bykl ve Snrlar ,(ev. Aydn Artan), stanbul, 1997, s.147.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
41/132
36
edilmemi duygular, arzular ve dncelerin uyku annda st uurun basksndan
kurtulmasndan meydana gelmektedir. Freuda gre ryann iki tr muhtevas vardr:
Rya gren tarafndan hatrlanan, yaanan rya (yani uur). Serbest ortam metodu ilekefedilen rya (belirti gstermeyen, yani uur alt muhteva)156
Freuda gre ryalar, cinsel arzularn st rtl bir biimde giderilmesine
yararlar. Ryay, bir istein tatmini olarak anlamak, Freudun bu konudaki en nemli
buluudur. Greni rahatsz eden onu uykudan uyandran ryalar da, iimizdeki sadist
ve mazoist arzularn tatmin edilmesi amacna ynelik olduundan bu gizli
eilimlerinden haberdar olmayan insann bilinli benliinin, bunlardan rkmesi ve
korkmas sonucu oluur.157
Freud, btn ryalarn gerekte, isteklerimizi bilinsizce tatmine
yaradklarn ve ilevlerinin de halsinasyonlar yoluyla bir boalmaya yol aarak,
uykuya yardmc olmak olduunu ileri srmtr. Erich Froma gre bu dncenin
kk bir blm gerei aksettiriyor. Ona gre uyank halde iken, duygu ve
dncelerimiz, karlatklar olaylara bir tepki gstermek zorundadrlar.
evremizle uyum kurmak, onu deitirmek ya da kendimizi korumak gibi. Uyku
halinde ise, d dnyay kendi amalarmz dorultusunda etkileme imknndan
yoksunuz. Uyku lmn kardeidir. sz, bizim bu gszlmz en iyi
biimde aklar.158 Burada tepkisel rya trne atf vardr.
Freud, ryalarn yorumunu, insan bilindna gtren yrndke
bilinmeyen, grnmeyen, tannmayan lkelerle karlalan bir kral yoluna (via regia)
benzetmitir.159
Freud, ryalarn kiinin en derin ihtiyalarn, arzularn ve bunlarn
doyumunu dile getirdiini varsaymtr. Ancak bu arzu ve drtler kayg uyandrc
(yasak) olularndan tr bastrldndan, ryalar gerek halleriyle, daha ok
younlama, yer deitirme, dntrme vb. srelerle tannmaz bir kla
156 H. A.Yksel, a.g.e. s, 81.157 Erich From, a.g.e. s.149.158 Freud, a.g.e. I, 162; Erich From, a.g.e. s, 191.159 Kknel, a.g.e s, 307.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
42/132
37
sokulmutur. Dolaysyla rya yorumu, ryann ak ieriindeki sembollerin gerek
anlamlarn deifre etmektir.160
Jung (18751961) ile Freud rya hakknda temel gr farklarna sahiptir.
Jung, ryalarn zm gerektirmez bir aklkla dile geldiini savunur. Freud ise
bunun tam tersine eer bir zmleme yaplmazsa, hibir ryann anlalamayaca
kansndadr.161
Jungun ryalar hakkndaki yorumlarndan birisinde u tespiti yaptn
gryoruz: Rya, dier psikolojik olaylardan farkl deildir. Onu psikolojik
bakmdan anlamak iin nce onu meydana getiren yaanm olaylarn, hatralarn
aratrlmas, gemiine inilmesi gerekir. Ona gre ryalarahsn gnlk drtleri ve
dnceleri dolaysyla planlar ile ilgilidir. Ryalar kiinin gelimesi bakmndan
faydal izler tarlar. Jung, ryalarn tefsiri itibariyle hale dnktr. Ona gre ryalar,
uur altnn kendini sembolizm ve dier teknikler altnda belirtmesi hususunda bir
abadr. Kollektif uur altnn cezalandrdklarn ve buna gre kinat srrn
tadklarn ifade eder.162
Bergson, rya hakknda unlar sylyor: Ryada ilkin karanlk bir dip
grlr. Sonra bazen soluk, bazen de acaib derecede parlak olan her renkte lekeler
gze arpar. Bu lekeler genleir ve bzlrler, biimlerini ve nanslarn deitirirler,
birbirlerinin zerine bindirirler. Fizyolojiciler ve psikolojiciler kl toz dan,
iidim tayflarndan, kl seslerden bahsetmilerdir; bu bilginler esasen bu
grntleri atabakas dolamnda hi durmadan husule gelen hafif tagayyrlere
yahut da kapanm gzkapann, optik sinirini mihaniki bir ekilde uyararak gz
yuvarla zerinde yapt baskya atfetmektedirler. Olaya herkeste rastlanr ve hibir
phe olmakszn, ryalarmzn ounun biildii kuma salar.163 Ayrca
Bergsona gre fiziki artlar uyuyan kiiye dorudan etki eder. Birdenbire yaklan
bir mum uyuyan kimsede, bunun uykusu eer pek derin deilse, yangn fikrinin
hkim olaca bir grntler tmne yol aacaktr. 164
160 Budak, a.g.e. s, 649.161 Erich From, a.g.e. s.181.162 H. A. Yksel, a.g.e. s.83; Kemal Yazc,Jung Psikolojisi ve Tasavvuf, nsan Yay.st.1994.163 Henry Bergson,Zihin Kudreti, (ev. Mira Katrcolu), M.E. B. stanbul, 1998, s.106.164 Bergson, a.g.e. s.107.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
43/132
38
Bergson ayrca unlar iddia ediyor: Organizmann btn ksmlarndan ve
hele bardan kan i dokunum duyular daha da nemlidir. Uyku bu durumlara
bir incelik ve acayip bir revnak verebilir veya daha dorusu bunu duyumlara geriverebilir. Ryay imal eden malzeme ii gren duyumlar mphem ve belirsizdir.
Uyankken yd ettiimiz hatralar, rya anna herhangi bir ynden balanrlar.
Ryann douunda esrarl hibirey yoktur. Kendi ryalarmz, aa yukar, gerek
alem hakkndaki grmz gibi geliirler. Zihin, uyku esnasnda almaa devam
eder, duyumlar zerinde, hatralar zerinde yapacan yapar ve insan ister uyusun,
ister uyank olsun, duyumu, duyumun ard hatra ile mezceyler. Rya,
dncenin yksek grevlerine verilmi bir dinlenme, muhakemenin bir ertelenmesidiye de gz nnde tutulmutur. Uyumak, ilgilenmemek demektir. nsan
ilgilenmedii kadar ve ilgilenmedii lde uyur. Kendi yavrusunun yan banda
uyuyan bir anne gk grlemesini iitmeyebilir ama yavrusunun bir i ekmesi bile
onu uyandrr. Acaba bu anne kendi yavrusu iin gerekte uyur mu?165
Psikolojik Adan Rya: Be duyumuzla d lemden aldmz idraklerdir.
Ryalarmz psikosinyaller, ruhumuzdaki arzalar, deiiklikleri ve karakterlerimizi
belirten bir eit mesajlardr. Bu mesajlarn sistematik tahlili, ruhumuzdaki deienderin arzalarla ayn zamanda da deimeyen karakterlerimizi ortaya karmaktadr.
Ryalar insanlar belirli ynlerde etkiler bunlar: 1. Ryalar insan karakterinin ve
ruhunun iyzn aa vurur. Gizli arzular, hisler ve temayller ryalarda
sembollerle ifade edilir. 2. nsan ryasnda, hayatnda karlat en nemli
meseleleri halletmeye alr. Bu mcadele, insan uyankken byle bir meselenin
varln hissetmedii halde mevcuttur. 3. fa edilen hakikatler kolayca kabul
edilmedikleri iin ryalar
n anlat
lmas
nda glk ekilir. Bunun sebeplerinden biriside insan zeksnn rya sembollerinin manasn kolayca kavrayamamasdr.4. Yeterli
derecede sabr, zek ve cesaret sahibi olunduunda ryalar anlamakta fazla glk
ekilmez. Metafizik Adan Ryalar: Metafizik, fizik idrak ve bilgilerimizin tesini
oluturmaktadr. Akln kinatn srlarna cevap arama abasdr. Akln kinatn
srlarna cevap arama abasdr. Bu esasa gre dnldnde rya da metafizik
konular iermektedir.166
165 Bergson, a.g.e. s, 110125.166 H. A.Yksel, a.g.e. s.79.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
44/132
39
Ryalar, kiinin kendini yeniden kurma grevinde en etkili yardmclardr.
Hayatna ekidzen vermek isteyen, geleceini tayine alan kiiler ryalarn
dikkate almak zorundadr.Rya yaratc bir eylemdir. nsanlar, uyankken fark edemedikleri yaratc
ynlerini ryalarda grr ve tanrlar. Freuda gre insan uykusu srasnda, ou
cinsel olan birok gd ve isteklerin etkisi altndadr. Eer uykuda bunlarn tatminini
ve doyurulmasn gerekletiremezse uyandnda, daha gerek tatminler aramaya
ynelir.167
Ryalar kiilerin kendi durumlar ve bakalar hakkndaki grlerinin
tesirinde geliir. Ayrca insann uyank iken kulland mantk ile uykuda kullandmantk ayn deildir. Bu konudaki bir yorumda unlar ifade ediliyor: Uyurken
ruhsal yapmz, uyank haline oranla ok deiik bir mantk kullanr. Uykuda kii,
yalnzca gerekle ilikili olduu srece bir anlam tayan eylerle uramaz. rnein
bir insann korkak olduunu dnyorsam, belki de ryamda onu bir tavuk
biiminde grebilirim. Byle bir deiim, ancak benim duygusal durumum asndan
anlamldr. Normal bir mantk ve d gereklik iinse, bu durum tamamen sama
gelir. Uyku ve uyanklk, insan var oluunun iki ayr kutbudur. Uyank hayatmz,davranmak ve karar vermek grevlerini yklenmitir. Uykunun grevi ise, insann
kendisini tanmas ve kendisiyle bir hesaplamaya girimesidir.168
Ryalar, akl d arzular dile getirdikleri gibi evreleri hakknda da yapm
olduklar grleri de belirtebilirler.
Neo-Spritalist gre gre Rya, en genel anlamda, ksaca, fizik bedenin
uyku hali srasnda cereyan eden ruhsal faaliyetin serbest uurdan bal uura
yansmas olarak tanmlanr. Neo-spiritalist gre gre ryalar ncelikle iki ana
grupta snflandrlabilir. 1. Birinci grup ryalar (alelade ryalar): Psikolojik ve
maddi kkenli ryalar (kaybedilmi bir sevgilinin acs, byk zararla sonulanan
ticari bir giriim vb.) 2. kinci grup ryalar (amal ryalar): Bilgilendirici, uyarc,
gelecei bildirici ryalar olup, insann olaan halde bilmedii imaj ve bilgiler
ierirler. Bunlara haberci ryalar denir. Klasik psikolojideki anlamyla bilinalt,
ryann kaynaklarndan bir olmakla birlikte, ryalarn tek nedeni bu deildir. Kimi
167 Erich From, a.g.e. s.148.168 Erich From, a.g.e. s.193.
-
7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran
45/132
40
aratrmaclar asndan ryalaru ekilde snflandrrlar: 1. Psikofizyolojik ryalar:
a- Psikolojik bilinaltndan kaynaklanan ryalar (heyecanlar, skntlar vb.) b- Fiziki
ortamlardan gelen uyarlardan kaynaklanan ryalar.(ses. k vb.) 2. Parapsikolojik yada metapsiik ryalar: a- Bedeni varlklardan gelen psiik tesirlerle grlen birinden
gelen tesirlerle ayn ryay grme veya uyank bir kesimden gelen tesirleri rya
tarznda alglama; b- Uyku srasndaki duru gr ryalar; c- Astral seyahatin rya
tarznda hatrlanmas; 3. uur etkinlii ryalar. Birtakm serbest uur veya gayr-i
uur etkinliklerinin rya tarznda hatrlanmas. 4. Spatyum kkenli ryalar.
Spatyumdaki bedensiz varlklarla iliki veya onlardan gelen tesirler yoluyla grlen
rya. 5. Zaman yolculuu ryalar
: a- Gemi yaamlara ait an
larla ilgili ryalar; b-Gelecee ait bilgi edinme ryalar. 6. Uyarc ryalar: a- Varln bedensiz hami
varlndan gelen t, ikaz, ihtar veya bilgilendirme ryalar; b- Varln kendi
ruhundan gelen tesirler yoluyla oluan uyarc ryalar.169
Ryalar genellikle sembolizm ierirler. Kiinin bu sembolleri kendisinin
zmesi gerekir. nk her insann ayn sembole verdii deer ve anlam ayn
deildir.170
Grld gibi psikoloji, ryalar hakknda derinlemesine bir inceleme
ierisindedir. Onlar iin rya bir tedavi aracdr. nemsiz rya yoktur. Ryalardan
elde edilen semboller kiinin sorunlarn zmesini salayan ipulardr. Ryalar