214

Literatuur

Anon., Aeroplane Photography in Town Planning. I: Birkenhead, Hamilton Square. Editorial notes. In: TheTown Planning Review. Vol. X, nr. 2, mei 1923, pp. 99-100.

Anon., Luftbild und Städtebau. In: Mitteilungen des Konsortiums Luftbild G.m.b.H. - Stereographik G.m.b.H.,1(september 1925) nr.1, pp. 1-8.

Anon., Mosaic maps of Cities. In: The American City, vol. XXVII, nr. 3, september 1922, p. 254.

Anon., Op vleugels boven eigen land. (Met een inleidende tekst van F.I.R. van den Eeckhout). UitgeverijLeopold. Den Haag 1933.

Anon., Photografeeren vanuit vliegmachines. In: Eigen Haard, Jaargang 41, januari 1915, p. 31.

Aalders, H.J.G.L., Gridgestructureerde VISsen. In: Nederlands Geodetisch Tijdschrift Geodesia, 1(1992) p.16-19.

Aangeenbrug, R.T., A Critique of GIS. In: D.J. Maguire, M.F. Goodchild, D.W. Rhind (red.) (1992) pp. 101-107.

Abdel-Salam, H., The historical and present morphology of Alexandria, Egypt. In: Planning Perspectives, vol.10, nr. 2(1995) pp. 173-198.

Abrams, T., Our Secret Little War. Uitgave American Society for Photogrammetry and Remote Sensing, nr.1041. 1991.

Albaredes, G., Data sharing - a hurdle for GIS. In: GIS Europe 3(1994)3, pp. 20-21.

Albertz, J., Grundlagen der Interpretation von Luft- und Satellitenbildern. Eine Einführung in dieFernerkundung. Wissenschafliche Buchgesellschaft Darmstadt. Darmstadt 1991.

Albrecht, D. (red.), World War II and the American Dream. How Wartime Building Changed a Nation.Catalogus National Building Museum, Washington D.C. MIT Press. Cambridge, Mass. en Londen 1995.

Aldenderfer, M. en H.D.G. Maschner, Anthropology, Space, and Geographic Information Systems. SpatialInformation Series. Oxford University Press. New York, Oxford 1996.

Alkhoven, P., The Changing Image of the City. A study of the transformation of the townscape usingComputer-Aided Architectural Design and visualisation techniques. A case study: Heusden. DissertatieRijksuniversiteit Utrecht. Canaletto. s.l. 1993.

Allen, T., S. Green, E.W. Zubrow (red.), Interpreting Space: GIS and Archeology. Taylor & Francis. Londen1990.

Ambrosia, V., G.T. Whiteford, Aerial Photograph Interpretation in Remote Sensing. In: B.F. Richason Jr. et al.(red)(1978) pp. 57-84.

American Society of Civil Engineers, Manual of Engineering Practice No. 10. Technical Procedure for CitySurveys: Published by the Society, New York 17. New York 1963.

American Society of Planning Officials, Urban Mapping, aerial photography, and duplicating: some basicelements. Information Report nr. 29, 1951.

American Society for Photogrammetry and remote Sensing, Pioneers in Photogrammetry. A Compilation ofASPRS Memorial Addresses. Uitgave ASPRS nr 628G, 1989.

Ankersmit, F.R., Denken over geschiedenis. Een overzicht van moderne geschiedfilosofische opvattingen.2e druk. Wolters-Noordhoff. Groningen 1986.

Appleyard, D., K. Lynch, J.R. Myer, The View from the Road. Joint Center for Urban Studies of the M.I.T. andHarvard University, MIT Press. Cambridge, Massachusetts 1964.

215

Arense, J.L., Luchtfotografie in Nederland en de fotograferende luchtvloot van de KLM. De BataafscheLeeuw. Amsterdam 1992.

Arnbak, J.C., J.J. van Cuilenburg, E.J. Dommering: m.m.v. N.A.N.M. van Eijk, L.G. Portielje, P. Slaa,Verbinding en ontvlechting in de communicatie: een studie naar toekomstig overheidsbeleid voor de openbareelektronische informatievoorziening. Rapport in opdracht van de Ministeriële Commissie Informatiebeleid.Cramwinckel, Amsterdam 1990.

Arroyo-Bishop, D., R. Carlà, J.B. Lurie et al. (red.), Remote Sensing for Geography, Geology, Land Planningand Cultural Heritage. Conference Proceedings 23-26 september 1996 te Taormina, Italië. Europto Series vol.2960. Uitg. SPIE - The International Society for Optical Engineering. Bellingham, Washington 1996.

Asperen de Boer, J.R.J. van, The Study of Underdrawing. An Assessment. In: Le dessin sous-jacent dans lapeinture. Colloque V, 1983. Louvain-la-Neuve 1985, pp. 12-22.

Austin, E.W., The ICPSR Historical Data Archive: What Can Be Learned from its First 25 Years?Proceedings of the Conference "Archiving and Disemminating Historical Machine Readable Data". Leiden 27-28 April 1990. Uitgegeven als VGI-Cahier 5(1992) pp. 68-74.

Avery, T.E., G.L. Berlin, Fundamentals of Remote Sensing and Airphoto Interpretation. (Voorheen getiteld:Interpretation of Aerial Photographs). Vijfde druk. Macmillan Publishing Company. New York 1992.

Aymans, G., et al., Ontsluiting en gebruik van historische landkaarten. Erschliessung und Auswertunghistorischer Landkarten. Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap, nr. 10. Rheinland-VerlagGmbH. Keulen 1988.

Babington-Smith, C., Air spy: the story of photo-intelligence in World War II. (Oorspronkelijke uitgave 1957).New York 1985.

Bagley, J.W., The Use of the Panoramic Camera in Topographic Surveying, With Notes on the Application ofPhotogrammetry to Aerial Surveys. Bulletin of the United States Geological Survey, Department of theInterior, 657. Washington 1917.

Bakker, H.B., A.E.J. Nap, G.A. Overdijkink, De Schoonheid van de Weg. Fotoboek over de esthetischeverzorging van de weg. Uitgave van de Vereniging Het Nederlandsche Wegencongres. 's-Gravenhage 1959.

Balleyguier, H., La Photographie aérienne appliquée à l'établissement des plans de villes. In: Où en estl'urbanisme en France et à l'étranger. Société Française des Urbanistes, Parijs 1923, pp. 133-137.

Banz, G., Elements of Urban Form. McGraw-Hill Book Company. New York, St. Louis, enz. 1970.

Baraniak, D.W., Thermal Remote Sensing. In: Richason (1978) pp. 167-190.

Barni, M., V. Cappellini, M. Mattioli, A. Meccocci, S. Zipoli, Scene inspection in complex heterogeneousenvironments by means of knowledge-maps. In: Information Services & Use 13 (1993) pp. 247-277.

Batty, M. en P. Longley, Fractal Cities. A Geometry of Form and Function. Academic Press. London enz.1994.

Bayer, P., H. Cohnen en H. Hasskamp, Deutsche Autobahnen im Luftbild. Uitgegeven door deBundesminister für Verkehr. Friedrich Stadler. Konstanz 1971.

Belongie, S., C. Carson, H. Greenspan, and J. Malik, "Color- and Texture-based Image Segmentation UsingEM and Its Application to Content-Based Image Retrieval". In: Proceedings of ICCV '98 (InternationalConference on Computer Vision, 4-7 januari 1998 te Bombay, India 1998.

Beltman, R. En C. De Weert, Toegankelijkheid: daar plukt de gebruiker vruchten van! In: S. Geertman et al.(red.) 1999, pp. 25-32.

Beresford, M.W., The Lost Villages of England. Lutterworth Prss. Londen 1954.

Beresford, M.W., J.K.S. St. Joseph, Medival England: an aerial survey. Cambridge University Press.Cambridge 1958.

216

Beresford, M.W. en J.G. Hurst (red.), Deserted Medieval Villages. Lutterworth Press. Guilford en Londen1971.

Beresford, M.W., History on the Ground. Six Studies in Maps and Landscapes. (Oorspr. uitg. LutterworthPress 1957). Alan Sutton Publ. Ltd.. Gloucester 1984.

Berg, G.J. van den, et al. (red.), Luchtatlas van Nederland. Onder auspiciën van het Koninklijk NederlandsAardrijkskundig Genootschap. Unieboek. Bussum 1978.

Berg, K. van den, G. Glerum, Nederland van boven. Luchtfoto's uit de jaren dertig. De Haan. Bussum 1976.

Bergel, E.E., Urban Sociology. McGraw-Hill Series in Sociology and Anthropology. McGraw-Hill BookCompany. New York, Toronto Londen 1955.

Bertels, C.P. en D. Nauta, Inleiding tot het modelbegrip. W. de Haan. Bussum 1969.

Binsell, R., Dwelling Unit Estimation from Aerial Photography. Department of Geography, NorthwesternUniversity. s.l. 1967.

Birdseye, C.H., Stereoscopic photographic mapping. In: Annals of the Association of American Geographers,vol. XXX, nr. 1, Maart 1940.

Blachut, T.J., en Burkhardt, Historical Development of Photogrammetric Methods and Instruments. UitgaveASPRS nr. 6710, 1989.

Blau, E., Patterns of Fact: Photography and the Transformation of the Early Industrial City. In: E. Blau en Ed.Kaufman (red.), Architecture and Image. Four Centuries of Architectural Representation. Montreal 1989, pp.36-57.

Blessing, C.A., Surveying and Mapping Requirements for Modern City Planning. ASCE Transactions, v. 117,paper no. 2491, pp. 253-255, 259. 1952.

Blyth, K., D.S. Biggin, Monitoring floodwater inundation with ERS-1 SAR. In: Earth Observation Quarterly42(1993) pp. 6-7.

Boardman, Ph., Patrick Geddes - Maker of the Future. (With an introduction of Lewis Mumford). University ofNorth Carolina Press. Chapel Hill 1944.

Boeri, S., A. Lanzani, E. Marini, Il territorio che cambia. Ambienti, paesaggi e immagini della regione milanese.Abitare Segesta Cataloghi. Milaan 1993.

Boeri, S., Stedelijke transformatieprocessen. Een analyse van de stadsregio Milaan. In: De Architect56(1994) pp. 26-33.

Boersma, H.J. et al., Aspecten van tijd. Uitgeversmaatschappij J.H. Kok. Kampen 1991.

Bogaerts, M.J.M., FRANK. Een systeem voor fotografische registratie voor analoge beeldrepresentatie enkaartvervaardiging. Publicatiereeks van de Stichting Studiecentrum voor Vastgoedinformatie. Maart 1982.

Boissevain, H., J.F. Kools, C.A.J. von Freitag Drabbe, Ontdekkingsreizen en de luchtfoto. Voordrachtengehouden op een symposium over luchtfoto-interpretatie op 9 december 1949 te Utrecht. Ahrend. Amsterdam1949.

Bok, S.T., Cybernetica - hoe sturen wij ons leven, ons werk en onze machines? Aula-pocket, Het Spectrum.(Eerste druk 1958) Tiende druk. Utrecht, Antwerpen 1978.

Boland Jr., R.J., R.A. Hirschheim (red.), Critical Issues in Information Systems Research. John Wiley & SonsLtd.. Chichester enz. 1987.

Boots, B., A. Getis, Models of Spatial Processes. An Approach to the Study of Point, Line and Area Patterns.Cambridge Geographical Studies, nr. 8. Cambridge University Press. Cambridge, Londen, enz. 1978.

Branch, M.C., Aerial Photography in Urban Planning and Research. Harvard City Planning Series nr. XIV.Harvard University Press. Cambridge Massachusetts. 1948.

217

Branch, M.C., "Comprehensive planning: a new field of study". In: Journal of the American Institute ofPlanners, vol XXV, 3(1959) pp. 115-120.

Branch, M.C., Planning. Aspects and Applications. John Wiley & Sons. New York enz. 1966.

Branch, M.C., City Planning and Aerial Information. Harvard University Press. Cambridge Massachusetts.1971.

Branch, M.C., Continuous City Planning. Integrating Municipal Management and City Planning. John Wiley &Sons. New York enz. 1981.

Branch, M.C., Comprehensive Planning for the 21st Century. General Theory and Principals. PreagerPublishers. Westport, Connecticut, Londen 1998.

Breuck, W. de en L. Daels, Luchtfoto's en hun toepassingen. Wetenschappelijke uitgeverij E. Story-ScientiaP.V.B.A.. Gent 1967.

Breure, L., Het database management systeem als hulpmiddel in historisch onderzoek. In: VGI-Cahier1(1988) pp. 11-23.

Brittenden, J.E., Surveying for Town Planning by the Use of Aerial Photographs. In: The Garden Cities andTown Planning Magazine, Vol. X, nr. 4, april 1920, pp. 86-87.

Brongers, J.A., Air Photography and Celtic Field research in the Netherlands. Publikatiereeks NederlandsOudheden nr. 6. Amersfoort 1976.

Brookshear, J.G., Computer Science - An Overview. Benjamin/Cummings Publishing Company Inc. Reading,Mass. enz. 1988.

Brunhes, J., La géographie humaine. Drie delen, derde editie. Librairie F. Alcan. Parijs 1925.

Brunner, K.H., Weisungen der Vogelschau. Flugbilder aus Deutschland und Österreich und ihre Lehren fürKultur, Siedlung und Städtebau. George D.W. Callwey. München 1928.

Brunt, L., Stad. Uitgeverij Boom. Meppel, Amsterdam 1996.

Buis, B., E.G. Greven, G.G. Spoelstra, De electronische zeekaart. In: Kartografisch Tijdschrift 2 (1986) pp.36-41.

Buisseret, D., A. Burger, R. Chevallier et al., Photo-interprétation et études d'urbanisme. Mémoires de photo-interpretation nr. 3. Extrait de la revue: La vie urbaine (uitg. Dunod). Uitgave van S.E.V.P.E.N. Parijs 1966.

Buisseret, D., Les fortifications de la Picardie vers 1600. Étude comparative aérienne. In: D. Buisseret et al.(1966).

Buitelaar, W.G. (red.), IT in perspectief. Toepassing van informatietechnologie in universiteit en hogeschool. 2delen: Deel 1, A.D. van Ingen Schenau, Bestuurlijk document. Deel 2, Onderzoeksresultaten en trends.Uitgave Wetenschappelijk Technische Raad SURF. s.l. 1991.

Buiten, H.J., J.G.P.W. Clevers (red.), Remote Sensing, theorie en toepassingen van landobservatie. Serie:Dynamiek, inrichting en beheer van landelijke gebieden; 2. Pudoc. Wageningen

Burbridge, Wm.F., Van luchtballon tot bommenwerper. Een complete geschiedenis van de luchtvaart van deeerste dagen af tot heden. Andries Blitz. Amsterdam 1947.

Burger, A., Photographies Aériennes et Aménagement du Territoire: l'Interprétation des photographiesaériennes appliquée aux études d'urbanisme et de territoire. Dunod. Parijs 1957.

Burgers, J., A.M.J. Kreukels en M. Mentzel (red.), Stedelijk Nederland in de jaren negentig: sociaal-wetenschappelijke opstellen. Van Arkel. Utrecht 1993.

Burry, M.G., Air survey methods. Their application to physical planning. In: Town Planning Review, Vol. 38juli(1967) pp. 135-150.

218

Campbell, J.B., Introduction to Remote Sensing. The Guildford Press. New York enz. 1987.

Carbonnell, M., Applications of the techniques of photogrammetry to old urban centres. Survey, analysis,development, protection. (ICOMOS rapport n.a.v. het colloquium gehouden van 13-15 oktober 1988 in hetPalais de l´Europe). Architectural Heritage Reports and Studies nr. 10. Raad van Europa. Straatsburg 1988.

Carlstein, T., D. Parkes, N. Thrift (red.), Time and Regional Dynamics. Edward Arnold. Londen 1978.

Carstens, K.C., Th.C. Kind, N.V. Weber, Application of Remote Sensing in Cultural Resource Management:Archeology. In: B.F. Richason jr. (red.)(1978) pp. 299-316.

Carter, H., The Study of Urban Geography. Herdruk. Arnold. Londen 1974.

Cassettari, S., Introduction to Integrated Geo-information Management. Chapman & Hall. Londen enz. 1993.

Cattelain, F.J.G., P. Vermeir, Relevés photogrammetriques de monuments historiques. Paper 8th Inter-National Congress of Photogrammetry, Stockholm. Stokholm 1956.

Chardon, R.E., E.R. Schwertz, An annotated bibiliography of remote sensing applied to urban areas, 1950-1971. School of Geoscience, Louisiana State University, 72-2. Baton Rouge 1972.

Chen, H.S., Space Remote Sensing Systems. An Introduction. Academic Press. Orlando, Florida enz. 1985.

Chevallier, R., L'avion à la découverte du passé. Résurrection du passé. Librairie Arthème Fayard. Parijs1964.

Chevallier, R. (red.), Photographie Aérienne. Panorama Intertechnique. Gauthier-Villars. Parijs 1965.

Chombart de Lauwe, P.H., Découverte aérienne du monde. Horizons de France. Parijs 1948.

Chombart de Lauwe, P.H., Photographies aériennes. Méthodes, procédés, interpretation. L'étude de l'hommesur la terre. Librairie Armand Colin. Parijs 1951.

Chombard de Lauwe, P.H., et al. (red.), Paris et l'Agglomération Parisienne. Deel II - Méthodes de recherchepour l'étude d'une grande cité. Presses universitaires de France. Parijs 1952.

Chorley, R.J. en P. Haggett (red.), Physical and Information Models in Geography. (Parts I, II and V ofModels in Geography). University Paperbacks. Methuen. Londen 1967.

Chorley, R.J. en P. Haggett, Models, Paradigms and the New Geography. In: Chorley, R.J. en P. Haggett(red.) (1967) pp. 19-42.

Christian, C.S., G.A. Stewart, Methodology of integrated surveys. In: Aerial Surveys and Integrated Studies.Proceedings of the Toulouse Conference 1964. Parijs 1968.

Clifford, J., D.S. Warren, Formal semantics for time in databases. In: ACM Transactions on DatabaseSystems, 8(1983)2, pp. 214-254. Coastal Studies Institute (USA), Trafficability and navigability patterns of the Louisiana Coastal Marshlands.Louisiana State University, Baton Rouge 1954.

Cody, J.W., American planning in republican China, 1911-1937. In: Planning Perspectives, 11 (1996), pp.339-377.

Colby, C.C., Currents of Geographical Thought. In: Annals of the American Association of Geographers, 26(1936) pp. 1-36.

Collier, P., Innovative military mapping using aerial photography in the First World War: Sinai, Palestine andMesopotamia 1914-1919. In: The Cartographic Journal, vol. 31, december 1994, pp. 100-104.

Colwell, R.N. (red.), Manual of Photographic Interpretation. American Society of Photogrammetry.Washington 1960.

Colwell, R.N. (red.), Manual of Remote Sensing. 2 delen. American Society of Photogrammetry and Remote

219

Sensing. Falls Church, VA 1983.

Committee Report "The Use of Aerial Photography in City Planning Work". In: Proceedings of the ThirteenthNational Conference on City Planning. Pittsburgh, Pennsylvania, 9-11 mei 1921, pp. 176-182.

Conzen, M.R.G., The Growth an Character of Whitby. In: G.H.J. Daysh (1958) pp. 49-90.

Conzen, M.R.G., Alnwick, Northumberland: A Study in town-plan analysis. Institute of British Geographers,Publication 27. G. Philip & Son Ltd.. Londen 1960.

Conzen, M.R.G., The Use of Town Plans in the Study of Urban History. In: H.J. Dyos (red.)(1968) pp. 113-117.

Coppock, T., The Analog to Digital Revolution: A View from an Unreconstructed Geographer. In: AmericanCartographer 15(1988) pp. 263-275.

Corbusier, Le, Aircraft. "L'avion accuse....". Fondation Le Corbusier. Oorspronkelijke druk 1935,heruitgegeven door Trefoil Publications Ltd.. London 1987.

Corsten, J.M., Het vliegend oog. In: Anon., Op vleugels boven eigen land. Uitgeverij Leopold. Den Haag 1933.

Cracknell, A.P, L.W.B. Hayes, Introduction to Remote Sensing. Herdruk 1993. Taylor & Francis. Londen enz.1991.

Crawford, O.G.S., Man and His Past. Humphrey Milford, Oxford University Press. Oxford 1921.

Crawford, O.G.S., en A. Keiller, Wessex from the Air. Clarendon Press. Oxford 1928.

Croonen, E. (red.), Stedebouw in de praktijk. Syllabus collegereeks stedebouwkundig ontwerpen. UitgaveAcademie van Bouwkunst Amsterdam. Amsterdam 1994.

Crowder, J., Nice idea, but is it worth it? A cost-benefit analysis for GIS. In: GIS Europe 3(1994)3, pp. 14-15.

Cullen, G., The Concise Townscape. The Architectural Press. Uitgave 1971. Londen 1961.

Dalderup, L., Wie populariseert waarom? In: Willems, J., E. Woudstra (red.), Handboek wetenschaps- entechnologievoorlichting. Martinus Nijhoff Uitgevers. Groningen 1993, pp. 25-42.

Day, D.A., J.M. Logsdon en B. Latell (red.), Eye in the Sky. The story of the Corona spy satellites.Smithsonian Institution Press. Washington en Londen 1998.

Daysh, G.H.J. (red.), A Survey of Whitby and the Surrounding Area. The Shakespeare Head Press. Eton,Windsor 1958.

Davenport, T.H., J.E. Short, The new industrial Engineering: Information Technology and Business processredesign, in: Sloan Management Review, zomer 1990, vol. 11, nr. 4.

Davidson, J., Building for War, Preparing for Peace: World War II and the Military-Industrial Complex. In: D.Albrecht (red.)(1995), 184-229.

Davis, F.W., D.S. Simonett, GIS and Remote Sensing. In: D.J. Maguire, M.F. Goodchild, D.W. Rhind (red.)(1992) pp. 191-213.

Davis, M., Beyond Blade Runner: Urban Control - The Ecology of Fear. In: Mediamatic 8, nr. 2/3, pp. 102-122.

Denecke, D., G.Shaw (red.), Urban Historical Geography. Recent Progress in Britain and Germany.Cambridge University Press. 1988.

Denègre, J. (red.), Thematic Mapping from Satellite Imagery. A Guidebook. International CartographicAssociation. Engels-Franse uitgave. Pergamon, Elsevier. Oxford enz. 1994.

Desha, J.D., Aerial Photography - An Aid to the Municipal Engineer in City Planning. In: The MunicipalEngineers Journal, First Quarterly Issue, 1923.

220

Deursen, W.L.A., Geographical Information Systems and Dynamic Models. Development and Application of aPrototype Spatial Modeling Language. Dissertatie Rijksuniversiteit Utrecht, Faculteit RuimtelijkeWetenschappen. 19 mei 1995.

Dickinson, R.E., The Makers of Modern Geography. Routledge & Kegan Paul. Londen 1969.

Doorn, F. van, en F. van Vught, Planning. Methoden en technieken voor beleidsondersteuning. Van Gorcum.Assen, Amsterdam 1978.

Downey, R.R., A history of archeological air photography in Great Britain. 1981.

Downs, A., A realistic look at the final pay-offs from urban data systems. In: Public Administrations Review27(1967)3, pp. 204-210.

Downs, R.M., D. Stea, Maps in Minds. Reflections on Cognitive Mapping. Harper and Rowe Publishers. NewYork enz. 1977.

Doyle, F.J., The Historical Development of Analytical Photogrammetry. In: Photogrammetric Engineering 30(1964) pp. 259-265.

Drury, S.A., A Guide to Remote Sensing. Interpreting Images of the Earth. Oxford University Press. Oxford,New York, Tokyo 1990.

Ducksbury, P.G., M.J. Varga, Z.Y. Xie, J.M. Brady, Image Content Descriptors - The Detection Stage. Papergepresenteerd op een IEE Colloquium "Intelligent Image Databases". Londen, 22 mei 1996.

Durant, J., Why Scientific Literacy Matters. In: Science Communication in Europe. Ciba Foundation, Londen1991.

Dyos, H.J. (red.), The Study of Urban History. The proceedings of an international round-table conference ofthe Urban History Group at Gilbert Murray Hall, University of Leicester on 23-26 September 1966. EdwardArnold Ltd.. Londen 1968.

Dziewonski, K., Typlogical Problems in Urban Geography. In: Geographica Polonica, nr. 2 (1964).

Eardley, A.J., Aerial Photographs: Their Use and Interpretation. Harper's Geoscience Series. Harper &Brothers Publishers. New York - Londen 1942.

Eastman, R.M., Boston and Aviation. In: Proceedings of the Boston Society and Report of the AnnualMeeting, 15 January 1946, pp. 31-32.

Editorial notes, Aeroplane Photography in Town Planning, II: Birmingham. In: The Town Planning Review. Vol.X, nr. 3, september 1923, pp. 181-182.

Eek, W.H. van, Histomorfometrie van beenweefsel. Een vergelijkend onderzoek van methoden aanonontkalkte zaagslijpcoupes. Dissertatie Universiteit van Amsterdam d.d. 12 oktober 1978.

Eesteren, C. van, Het idee van de functionele stad. Een lezing met lichtbeelden 1928; The idea of thefunctional city. A lecture with slides 1928. Met een inleiding van / with an introduction by Vincent van Rossem.NAi Uitgevers. Rotterdam 1997.

Eikenaar, G.J., Remote sensing en de schade aan stadsbomen. In: Buiten et al (red.) 1990.

Esher, L., Air Photographs and Contemporary Planning. In: J.K.S. St. Joseph (red.)(1966) pp. 150-163.

Fairbanks, R.B., Planning, Public Works and Politics: The Trinity River Reclamation Project in Dallas. In:M.C. Sies en C. Silver (1996) pp. 187-212.

Faludi, A. (red.), A Reader in Planning Theory. Urban and regional Planning Series, vol. 5. Pergamon Press.Oxford enz. 1973.

Fehl, G., Das System einer Bestandsaufnahme: Ein Bestandsaufnahmesystem für die Bauleitung. In:Informationssysteme in der Stadt- und Regionalplanung. Institut für Städtebau und Wohnungswesen der

221

Deutschen Akademie für Städtebau und Landesplanung. München 1970.

Fehl, G., Informationssysteme, Verwaltungsrationalisierung und die Stadtplaner. Stadtbauverlag. Bonn 1971.

Fischer, W.A., P. Badgley, D.G. Orr en G.J. Zeissis, History of Remote Sensing. In: Reeves (1975) pp. 27-50.

Fleege, J.C., Reliability of Quantative Assessments and Data Management in Pathology. Viewing InteractiveNuclear Morphometry and Data Entry Control. Diss. Vrije Universiteit Amsterdam d.d. 13 december 1991.

Floud, R., An Introduction to Quantitative Methods for Historians. Methuen. Londen 1973.

Foramitti, H., La photo-interprétation au service de la revitalisation des sites historiques. In: Actes du 11èmeSymposium international de photo-interprétation, Parijs, september 1966. Editions Technip. Parijs 1966.

Ford, G.B., Out of the Ruins. Century. New York 1919.

Ford, K. (red.), Remote Sensing for Planners. Center for Urban Policy Research. Rutgers, The StateUniversity of New Jersey. New Brunswick 1979.

Forsyth, D. J. Malik, and R. Wilensky, "Searching for Digital Pictures". In: Scientific American, Juni 1997, pp.88-93.

Fowler, P.J., The still and distant view: two conferences, aerial archeology, and 'cloud cuckoo land'. In: G.S.Maxwell (1983) pp. 142-148.

Frank, A.U., I. Campari, U. Formentini (red.), Theories and Methods of Spatio-Temporal Reasoning inGeographic Space. Proceedings International Conference GIS - From Space to Territory: Theories andMethods of Spatio-Temporal Reasoning. Pisa, Italy, September 1992. Lecture Notes in Computer Science639. Springer-Verlag. Berlijn enz. 1992.

Frank, A.U., I. Campari (red.), Spatial Information Theory. A Theoretical Basis for GIS. ProceedingsEuropean Conference COS IT '93. Marciana Marina, Elba Island, Italy, September 1993. Lecture Notes inComputer Science 716. Springer-Verlag. Berlijn enz. 1993.

Frijtag Drabbe, C.A.J. von, Luchtfotografie en geschiedenis. In: Tijdschrift voor Kadaster en Landmeetkunde64(1948) pp. 161-168.

Frijtag Drabbe, C.A.J. von, Luchtfotografie. Wat slechts weinig ogen zagen. Van Goor en Zonen. Den Haag1972.

Gaffney, V., Z. Stancic en H. Watson, Moving from Catchments to Cognition: Tentative Steps Toward aLarger Archeological Context for GIS. In: M. Aldenderfer en H.D.G. Maschner (1996) pp. 132-154.

Gall, S., R. bijhouwer, J.D. Hoekstra en J. Geuskens (red.), Stedebouw in beweging. Uitgeverij 010.Rotterdam 1993.

Galland, F.J. (red.), Dictionary of Computing, Data Communications, Hardware and Software Basics, DigitalElectronics. John Wiley & Sons. Chichester enz. 1983.

Gameren, R. van, Gemeentelijke ruimtelijk ordening - werkterrein in ontwikkeling. In: Planologischediskussiebijdragen, deel II (1985) pp. 245-248.

Gantner, J., Grundformen der Europäischen Stadt. Versuch eines historischen Aufbaues in Genealogien.Wenen 1928.

Garvan, A.N.B., Propriety Philidelphia as Atrifact. In: O. Handlin en J. Burchard (red.) (1963) pp. 177-201.

Gassner, K., en P.W. Vonderhorst, Das Luftbild als Datenquelle zur Nachführung des ORL-Informationsrasters für besiedelte Gebiete. Zwischenbericht. Studienunterlagen zur Orts-, Regional- undLandesplanung. Uitgave Institut für Orts-, Regional- und Landesplanung and der ETH-Zürich. Januari 1973.

Geddes, P., Cities in Evolution. An Introduction to the Town Planning Movement and to the Study of Civics.(Eerste druk 1915). Howard Fertig. New York 1968.

222

Geertman, S, J.J. Harts, Th. Overduin, R. Roosjen, Praktijkboek GIS. Toepassingen van geografischeinformatietechnologie. Nexpri. Utrecht juli 1999.

Geurtsen, R., Theorie en praktijk van het stadsontwerp en van het stadsmorfologisch onderzoek. In: Urbandesign. Kollegediktaat bk 214. Technische Universiteit Delft. Delft december 1988, pp. 52-87.

Giedion, S., Space, Time an Architecture. The Growth of a New Tradition. Vierde editie (eerste editie 1941).Harvard University Press. Cambridge, Mass. 1965.

Gil, J., L. Deligdisch, Interactive morphometric procedures and statistical analysis in the diagnosis of ovariandysplasia and carcinoma. In: Pathological Research in Practice 185(1989) pp. 680-685.

Glasscock, R. (red.), Historic landscapes of Britain from the Air. Cambridge Air Surveys. CambridgeUniversity Press. Cambridge 1992.

Goldschlager, L., A. Lister, Computer Science. A Modern Introduction. 2e dr. Prentice Hall. New York enz.1988.

Goody, B., Perception of the Environment. An Introduction to the Literature. Centre for Urban and RegionalStudies, University of Birmingham. Birmingham 1971.

Gonzalez, R., P. Wintz, Digital Image Processing. Tweede druk. Addison-Wesley. Reading, Massachusettsenz. 1987.

Gordon, M., A. Singleton, C. Rickards, Dictionary of New Information Technology Acronyms. Kogan Page.Londen 1984.

Goudoever, B. van, Expertise; een model van informele regels. Dissertatie Rijksuniversiteit Groningen d.d. 20juni 1991. Wolters-Noordhoff B.V.. Groningen 1991.

Green, W.B., Digital Image Processing - A Systems Approach. Van Nostrand Reinhold. New York enz. 1983.

Greene, N.E., Aerial Photographic Interpretation and the Social Structure of the City. In: PhotogrammetricEngineering 23(1957) pp. 89-96.

Gregory, K.J., The nature of Physical Geography. Edward Arnold. Londen, New York enz. 1985.

Grimm, A. (samenst.), 120 Jahre Photogrammetrie in Deutschland: das Tagebuch von AlbrechtMeydenbauer, dem Nestor des Messbild-Verfahrens, veröffentlicht aus Anlass des Jubilaeums 1858/1978. R.Oldenbourg Verlag, München; VDI-Verlag, Düsseldorf 1978.

Groenman, Sj., De geschiedschrijving van de Zuiderzeewerken uit lucht. In: J.H.G. Schepers (red.)(1948) pp.71-77.

Gupta, R.P., Remote Sensing Geology. Springer-Verlag. Berlijn enz. 1991.

Gutkind, E.A., Our World from the Air: An International Survey of Man and his Enrvironment. 1952.

Haas, W.G.L. de, The aerial photograph as a sociological tool. (Publications of the International TrainingCentre for Aerial Survey. Series B ; nr. 6). Delft 1962.

Haas, W.G.L. de, Two Technologies. Public lecture delivered on the occasion of his appointment as lector insociology at the International Institute for Aerial Survey and Earth Sciences (ITC), Delft, on Thursday,January 23rd, 1969. Uitgeverij Waltman. Delft 1969.

Haas, W.G.L. de, De fotografie in sociologisch perspectief. Bijdrage tot een sociologie der techniek.Proefschrift Rijksuniversiteit Leiden dd. 29 oktober 1975.

Haas, W.G.L. de, The Urban Image. ITC-publicatie. Enschede 1977.

Hammer, S., J. Favaro, Z39.50 and the World Wide Web. In: D-lib Magazine, maart 1996. ISSN 1082-9873.

Hancock, J., "Somestacks and Geraniums": Planning and Politics in San Diego. In: M.C. Sies en C. Silver

223

(1996) pp. 161-186.

Handlin, O. en J. Burchard (red.), The Historian and the City. MIT Press an Harvard university Press. JointCenter for Urban Studies. s.l. 1963.

Harley, J.B., B.B. Petchenik, L.W. Towner, Mapping the American Revolutionary War. University of IllinoisPress. Urbana, Illinois 1978.

Hayler, G.W., The Airplane and City Planning. In: The American City. Vol. XXIII, nr. 6, december 1920, pp.575-579.

Hayler, G.W., Mosaic Maps of Cities. In: The American City. Vol. XXVII, nr. 3, september 1922, pp. 253-255.

Hemel, J.B., H. van der Voet, Multivariate classification methods and their evaluation in applications.Dissertatie Rijksuniversiteit Groningen d.d. 30 mei 1988. Groningen 1988.

Hempenius, S.A., Teledetectie: Hoe ver en hoe fijn? Oratie Landbouwhogeschool Wageningen. UitgaveLandbouwhogeschoolfonds. Wageningen 1978.

Hering-Mitgau, M. et al., Ortsbild-Inventarisation, Aber Wie? In: Berner Zeitschrift für Geschichte undHeimatkunde, Zürich, 1 (1976).

Higgs, G.K., M. Lang, Application of Remote Sensing in Urban Analysis. In: Richason (1978) pp. 378-400.

Hillier, B., et al., Space syntax: a different urban perspective. In: The Architects Journal, nov (1983) pp. 47-63.

Hise, G., The Air Plane and the Garden City: Regional Transformations during Wordl War II. In: D. Albrecht(red.)(1995) pp. 144-183.

Hoff, B. van 't, De oude Nederlandse steden uit de lucht gezien. In: J.H.G. Schepers (red.) (1948).

Hofmeister, B., Urban Geography. In: E. Ehlers (1992) pp. 195-226.

Hogesteeder, G., H.J.D. de Lanoy Meyer (red.), Over automatisering gesproken. s.l. 1992.

Holthof, M., The Act of Seeing. Het onmogelijke stadspanorama. In: Archis 5(1996) pp. 12-13.

Hornberger, Th., Das Luftbild in der Landeskunde Südwestdeutschlands. In: C. Schott (uitg.) (1960) pp. 69-75.

Houben, H.H., De roep der pool. Avonturen en heldendaden der Noordpoolvaarders. Vert. J. van Balen.Querido. Amsterdam 1929.

Huber, B.T., Ontogenetic Morphometrics of Some Late Cretaceous Trochospiral Planktonic Foraminifera fromthe Austral Realm. Smithsonian contributions to paleobiology, nr. 77. Smithsonian Institution Press.Washington, D.C. 1994.

Huizinga, N. en P. Don (red.), In dienst van het erfgoed. Jaarboek Monumentenzorg 1997. Waanders. Zwolle1997.

International Council on Monuments and Sites, Études sur la photogrammetrie appliquée aux monumentshistoriques : Application of Photogrammetry to historic monuments. Saint-Mande, Frankrijk, 4-6 juli 1968.Uitgave ICOMOS. Parijs 1969.

Illingworth, V., et al. (red.), Dictionary of Computing. 3e dr.. Oxford University Press. Oxford enz. 1990.

Jackson, J.B., Discovering the Vernacular Landscape. Yale University Press. New Haven en Londen 1984.

Jackson, J.B., A Sense of Time a Sense of Place. Yale University Press. New Haven, Londen 1994.

Jacobson, R.E., Approaches to total quality for the assessment of imaging systems. In: Information Services& Use 13 (1993) pp. 235-246.

224

James, J., H.J. Tanke, Biomedical Light Microscopy. Kluwer Academic Publishers. Dordrecht enz. 1991.

James, P.E., G.J. Martin, All Possible Worlds. A History of Geographical Ideas. 2e druk (1e druk 1972). JohnWiley & Sons. New York enz. 1981.

Janse, A.R.P., Th.A. de Boer (red.), Met het oog op de aarde. Het Spectrum. Utrecht 1987.

Jay, L.S., Scientific Method in Planning. In: Journal of the Town Planning Institute. 53,1 (1967) pp. 3-8.

Jonge, D. de, Stedelijke structuurbeelden. Amsterdam 1962.

Jonge, D. de, Over de belevingswaarde van enige bouwmaterialen. Rapport C.A.71.01.01, T.H. Delft. Delft1971.

Kaam, B. van, Enige regelmatigheden bij de introductie van nieuwe informatietechnieken. Amsterdam/Delft1990.

Kager H., Linsinger J., Otepka G.Ger H., Die photogrammetrische Rekonstruktion von Verkehrsunfällen mitdem Programmsystem ORIENT. In: Der Sachverständige 7, Heft 2 (1983) pp. 6-15.

Kager, H., Vom Foto zum Bauwerk. Rekonstruktion einer Kirchenkuppel aus historischen Fotografien. In:Architektur und Bauinstallation. (abi), Herfst/Winter 1985, pp. 24-28.

Kaufmann, V. en M.F. Buchroithner, City Planning by means of Thermal Infrared Mapping. Urban climateanalysis of the City of Graz. In: Earth Observation Quarterly 31(1990) pp. 1-3.

Kleijn, H.C.M., Historisch Urbanistisch Informatie Systeem. Doctoraalscriptie Kunst-,Architectuurgeschiedenis en Archeologie, Rijksuniversiteit Groningen, 1989 (niet gepubl.).

Kleijn, H.C.M. en E.R.M. Taverne, Schilders en satellieten. Stedelijke diagrammen: interpretatieproblemen bijstedelijke waarneming. In: Oase nr. 48 (1998) pp. 44-62.

Knippenberg, A. van, F. Siero, Multivariate analyse. Beknopte inleiding en toepassingen. Van LoghumSlaterus. Deventer 1980.

Knowles, D., J.K.S. St. Joseph, Monastic sites from the air. Cambridge University Press. Cambridge 1952.

Koelen, M., Het beschrijven en beheren van luchtfoto's. Een bibliografie. In: Discom, Bibliografische bijdragen(s.l.) 46(1984) pp. 1-30.

Kohl, H.-G., E. Nezry, H. de Groof, Crop acreage estimation with ERS-1 PRI images. In: Earth ObservationQuaterly 46(1994) pp. 6-9.

Kooij, P., Stadsgeschiedenis. Cahiers voor Lokale en Regionale Geschiedenis. Deel 4. De Walburg Pers.Zutphen 1989.

Kosman, H., Hoger op; Driekwart eeuw Luchtvaart in Nederland. Inside Books. Amsterdam 1982.

Koten, D. van (red.), Hoog boven Nederland. Luchtfoto's van steden, dorpen en landschappen van Ger vanMiddelkoop en Herman Conens met tekst van Aart van Zoest. Kopub BV. s.l. 1982.

Kreukels, A.M.J., Stadsplanning en stedebouw: verleden, heden, toekomst. In: S. Gall et al. (red.) (1993) pp.29-49.

Kreukels, A.M.J., Stedelijk Nederland: de actuele positie vanuit sociaal-wetenschappelijk gezichtspunt. In: J.Burgers et al. (red.)(1993) pp. 9-38.

Krueckeberg, D.A., A.L. Silvers, Urban Planning Analysis: Methods and Models. John Wiley & Sons. NewYork enz. 1974.

Kuipers, M., Erkend als monument. Nieuwe beschermingsthema's in de monumentenzorg. In: Huizinga, N. enP. Don (red.)(1997) pp. 131-157.

Kwee, S., De verwetenschappelijking van de maatschappij. In: J. Katus (red.) en N. Wiedenhof,

225

Wetenschapsvoorlichting. Amsterdam 1980.

Laan, G.M. van der, Telecommunicatie bij de Koninklijke Landmacht. Deel 1: een geschiedkundige inleiding.In: Telematica (bundeling artikelen uit het maandblad Informatie). Uitgave van het Nederlands Genootschapvoor Informatica. Amsterdam 1984.

Lafrenz, J., Die Stellung der Innenstadt im Flächennutzungsgefüge des Agglomerationsraumes Lübeck :Grundlagenforschung zur erhaltenden Stadterneuerung. Hamburger geographische Studien ; Heft 33. Oorspr.proefschrift Hamburg. Hirt. Hamburg 1977.

Lafrenz, J., Die metrologische Analyse als Instrumentarium zur morphogenetischen Interpretationfrühneuzeitlicher Stadtgrundrisse. In: Trierer Geographische Studien, Sonderheft 4/5. Trier 1982, pp. 275-308.

Landen, D., Photomaps for Urban Planning. Reliable distances and directions can be measured directly onorthophotographs. In: Photogrammetric Engineering 32 (1966) pp. 136-146.

Landsberg, H.E., The Urban Climate. International Geophysics Series, deel 28. Academic Press. New Yorkenz. 1981.

Langran, G., Time in Geographic Information Systems. Taylor & Francis. Londen, Washington DC 1993.

Launius, R.D., NASA: A History of the US Civil Space Program. Krieger Publishing Company. Malabar,Florida 1994.

Laussedat, A., Récherches sur les instruments, les méthodes et le dessin topographiques. 2 delen.Gauthiers-Villars. Parijs 1898 (deel I), 1901 en 1903 (deel II).

Lee, W.T., Airplanes in Geography. In: Geographical Review X(1920) p. 313.

Lee, W.T., The face of the Earth as Seen from the Air. American geographical Society Special Publication No.4. American Geographical Society. New York 1922.

Lewis, N.P., A New Aid in City Planning. In: The American City. Vol. XXVI, nr. 3, maart 1922, pp. 209-212.

Lichtenegger, J., ERS-1: Landuse Mapping and Crop Monitoring: A First Close Look to SAR Data. In: EarthObservation Quaterly 37-3(1992) pp. 1-5.

Lindblad, J.T., Introduction on the Proceedings of the Conference "Archiving and Disemminating HistoricalMachine Readable Data". Leiden 27-28 April 1990. Uitgegeven als VGI-Cahier 5(1992) pp. 9-13.

Lo, C.P., Aerial Photographic Analysis of the Urban Environment: A Study of the Three-Dimensional Aspectsof Land Use in the City Centres of Glasgow and Hong Kong. Ongepubliceerd proefschrift, University ofGlasgow 1971.

Lo, C.P., The Use of Orthophotographs in Urban Planning. In: Town Planning Review 44(1973) pp. 71-87.

Lo, C.P., Geographical Applications of Aerial Photography. David & Charles (Publishers). Newton Abbot enz.1976.

Löffler, E., Geographie und Fernerkundung. Eine Einführung in die geographische Interpretation vonLuftbildern und modernen Fernerkundungsdaten. B.G. Teubner. Stuttgart 1985.

Longley, D., M. Shain, Macmillan Dictionary of Information Technology. 3e dr.. The Macmillan PressLtd..Londen, Basingstoke 1989.

Lörzing, H., Nieuwe Kaart schept vals beeld. In: De Volkskrant dd. 27 maart 1997, katern Forum, p. 9.

Lougeay, R., J.W. Frasca, Ground Level Observations: Field Work and Training Sites. In: B.F. Richason jr.(red.)(1978) pp. 241-257.

Looyen, W.J., Remote sensing en landmeetkunde. In: Nederlands Geodetisch Tijdschrift Geodesia, 1(1990)pp. 7-10.

Luman, D.E., Cartography in Remote Sensing - the Interface. In: B.F. Richason jr. (red.)(1978) pp. 462-475.

226

Lynch, C., H. Garcia-Molina, Interoperability, Scaling, and the Digital Libraries Research Agenda: A Report onthe May 18-19, 1995 IITA Digital Libraries Workshop. Gehouden in Reston, Virginia, USA. 22 augustus 1995.

Lynch, K., The Image of the City. Vijfde druk (oorspronkelijke druk 1960). Joint Center for Urban Studies ofthe M.I.T. and Harvard University, MIT Press. Cambridge, Massachusetts, Londen 1968.

Lynch, K., What Time is this Place? MIT Press. Cambridge, Massachusetts, Londen 1972.

Lynch, K., Managing the Sense of a Region. Derde druk 1978. MIT Press. Cambridge, Massachusetts,Londen 1976.

Mackenzie Owen, J.S., Innovatie van de Informatievoorziening - Een overzicht van ontwikkelingen intechnologie en praktijk. Rapport 2 van de Raad voor Bibliotheekwezen en Informatieverzorging (RABIN).Waltman, Delft (distr.). 's-Gravenhage XII-1989.

Maguire, D.J., An Overview and Definition of GIS. In: D.J. Maguire, M.F. Goodchild, D.W. Rhind (red.) (1992).

Maguire, D.J., M.F. Goodchild, D.W. Rhind (red.), Geographical Information Systems. Principles andApplications. 2 delen. Longman Scientific and Technical. 2e druk (eerste druk 1991). Harlow, Essex 1992.

Mahavir, Modelling Settlement Patterns for Metropolitan Regions. Inputs from Remote Sensing. DissertatieRU Utrecht. ITC Publication nr. 35. Enschede 1996.

Maitland, B., The Uses of History. In: Architectural Design 1/2(1984) pp. 4-7.

Mandelbrot, B.B., The Fractal Geometry of Nature. W.H. Freeman & Company. San Francisco 1983.

Mansvelt, J.D. van, Alternatieve landbouw. Landbouw doen met hart en ziel zonder je hoofd te verliezen.Inaugurele rede, Landbouwuniversiteit Wageningen. Wageningen 1982.

Margry, P.J., P. Ratsma, B.J.M. Speet, Stadsplattegronden. Werken met kaartmateriaal bij stadshistorischonderzoek. Hollands Studiën 20. Historische Vereniging Holland. Verloren. Hilversum 1987.

Marion, A., An Introduction to Image Processing. (Oorspr. titel "Introduction aux techniques de traitementd'images"). Editions Eyrolles, Parijs 1987). Chapman-Hall. Londen enz. 1991.

Martonne, E. de, Géographie aérienne. Sciences d'aujourd'hui - Collection dirigée par André George. ÉditionsAlbin Michel. Parijs 1948.

Masser, I. en M. Blakemore (red.), Handling geographical information: Methodology and potential applications.Herdruk 1994. John Wiley & Sons. New York 1991.

Matthes, G.H., Aerial Surveys for City Planning. In: Trans. Amer. Soc. Civ. Eng., vol. 91 (1927) pp. 314-325.

Mausel, P.W., L. Guernsey, Application of Remote Sensing in Regional Planning. In: B.F. Richason jr.(red.)(1978) pp. 423-461.

Maxwell, G.S. (red.), The impact of aerial reconnaissance on archeology. The Council for British Archeology,Research Report no. 49. Londen 1983.

Mead, P., The Eye in the Air. History of Air Observation and Reconnaissance for the Army 1785-1945. HerMajesty's Stationery Office. Londen 1983.

Merlin, P., F. Choay, et al., Dictionnaire de l'urbanisme et de l'amenagement. P.U.F.. Parijs 1988.

Merlin, P., E. d'Alfonso, F. Choay (red.), Morphologie urbaine et parcellaire. Presses Universitaires deVincennes. Saint-Denis 1988.

Meydenbauer, A., Das photgraphische Aufnehmen zu wissenschaftlichen Zwecken, insbesondere dasMessbild-Verfahren. Berlin 1892.

Meyer, R., Albrecht Meydenbauer - Baukunst in historischen Fotografien. Fotokinoverlag. Leipzig 1985.

Mingroot, E. van, De oude kaart als historische bron. In: D. de Vries (red.), Kaarten met geschiedenis 1550-

227

1800. Utrecht 1989, pp. 16-30.

Ministeries van VROM, EZ, LNV en VW, De ruimte van Nederland. Startnota ruimtelijke ordening 1999. SduUitgevers. Den Haag 1999.

Moffett, M. en L. Wodehouse, "Noble Structures Set in Handsome Parks: Public Architecture of the TVA". In:D. Gobel en M.G. Mead, Modulus 17 - The University of Virginia Architectural Review. Charlottesville, Virginia1984.

Molenaar, M., 'Remote sensing' een beeldvorming. In: H.J. Buiten (1990) pp. 21-33.

Molenaar, M., Digitale beeldinterpretatie. In: H.J. Buiten (1990) pp. 21-33.

Molenaar, M., Object-hiërarchieën en onzekerheid in GIS of waarom is standaardisatie zo moeilijk? In:Nederlands Geodetisch Tijdschrift Geodesia 34 (1992) p. 199-205.

Molenaars, F, J.A. Schaart, GBKN 1975-1993: een zorgenkind volwassen? In: Nederlands GeodetischTijdschrift Geodesia 4 (1992) p. 160-164.

Moore, E.G., B.S. Wellar, Urban Data Collection by Airborne Scanners. In: Journal of the American Instituteof Planners, 35(1969) pp. 35-43.

Moudon, A.V., Urban Morphology as an Emerging Interdisciplinary Field. In: Urban Morphology (1997)1, pp.3-10.

Muir, R., History from the Air. (In samenwerking met de Cambridge University Collection of AerialPhotographs). Oorspr. uitgave Michael Joseph Ltd. 1983. Mermaid Publ.. Londen 1987.

Muret, J.P. et al (red.), Aerial Photography and City Planning. Gemeenschappelijke uitgave InternationalFederation for Housing and Planning / Centre de Recherche d'Urbanisme. Parijs 1972.

Mutlow, C.T., The ATSR instrument. In: Earth Observation Quarterly 40(april 1993)pp. 14-15.

Nataraj, A.R., Terrain trafficability evaluation using aerial photographs: a modified approach. Publications ofthe International Institute for Aerial Survey and Earth Sciences. Series B, Photo-interpretation ; nr. 52. Delft1969.

Neumann, G.P., Die deutschen Luftstreitkräfte im Weltkriege. Ernst Siegfried Mittler und Sohn. Berlijn 1920.

Norton, W., Historical Analysis in Geography. Longman Group Ltd.. Londen enz. 1984.

O'Brien, L., Introducing Quantitative Geography. Measurement, methods and generalised linear models.Routledge. Londen enz. 1992.

Oke, T.R., Inadvertent modification of the city atmosphere and the prospects for planned urban climates. In:Proceedings World Meteorological Organisation. Symposium on Meteorology as Related to Urban andRegional Land-Use Planning, WMO nr. 444(1976) pp. 150-175.

O'Neill, C.A., Maps versus Plans. Notes on the Urban Designer's Use of City Maps. In: Art ReferenceServices Quarterly. Vol. 1(3)1993. The Haworth Press Inc. pp. 9-15.

Otepka G., Waldhäusl, P., Verkehrsunfall-Photogrammetrie. In: Zeitschrift für Verkehrsrecht 28, Heft 4, 1983,pp.27-33.

Parent, P., R. Church, Evolution of Geographic Information Systems as Decision Making Tools. In: SanFrancisco: GIS '87, pp. 63-71.

Pellegrino, C.R., Time gate. Hurtling backward through history. Tab Books Inc. Blue Ridge Summit,Passadena 1985.

Pesaresi, M., Lo spazio del numero. Indagine teorica e sperimentazione operativa di linguaggi, metodi,algoritmi di trattamento delle immagini numeriche da satellite per un’analisi territoriale. Dissertatie. IstitutoUniversitario di Architettura di Venezia. Venetië 1991.

228

Pick, M., Aerial Photography. In: The Garden Cities and Town Planning Magazine. Vol. X, nr. 4, april 1920,pp. 71-86.

Pickering, J., A survey of current air reconnaissance: the achievement, the failure. In: Geographical Survey.Maxwell (1983).

Poëte, M., Une vie de cité. Paris de sa naissance a nos jours. Album. Six cents illustrations d'après lesdocuments accompagnées de légendes et d'un exposé historique. Auguste Picard. Parijs 1925.

Poëte, M., Introduction à l'urbanisme. L'évolution des villes - la leçon de l'histoire - l'antiquité. 2e druk. (oorspr.uitg. 1928) Éditions Anthropos. Parijs 1967.

Pool, R., Turning an Info-Glut into a Library. In: Science, 7 oktober 1994, pp. 20-22.

Powers, W.E., C.F. Kohn, Aerial photo-interpretation of landforms of rural cultural features in glaciated ancoastal regions. Part III. Geographic Method of Aerial Photographic Identification. In: Northwestern UniversityStudies in Geography nr. 3. Evanston, Illinois 1959.

Prak, N.L., De visuele waarneming van de gebouwde omgeving. T.H. Delft, Afdeling der bouwkunde. Delft1973.

Preece, J., et al. (red.), Human-Computer Interaction. Selected Readings. Open University & Prentice Hall.Hemel Hempstead 1990.

Putz, S., Interactive Information Services Using World-Wide Web Hypertext. Paper First InternationalConference on the World-Wide Web, 25-27 Mei 1994 te Geneve, Zwitseland. In: Computer Networks andISDN Systems 27 (2)(1994) pp. 273-280. Elsevier Science.

Quick, J.R., Eye in the Sky. Typoschrift, signatuur: AF-WP-0-AUG 64 2M. Juli 1964.

Raan, T. van, Kennis wereldwijd. In: NRC Handelsblad 31 maart 1994, katern Wetenschap & onderwijs, p. 2.

RABIN, Informatieverzorging voor en door het bedrijfsleven: tien actiepunten. Advies 6 van de Raad voorBibliotheekwezen en Informatieverzorging (RABIN). Waltman, Delft (distr.). 's-Gravenhage 1990.

Rademaker, P., Vermaatschappelijking van de wetenschap. In: J. Katus (red.) en N. Wiedenhof,Wetenschapsvoorlichting. Amsterdam 1980.

Ratsma, P., C.S.W. Wilmer (red.), Handleiding voor het beheer van een topografisch-historische atlas.Archiefpublikaties deel 1. Verloren. Hilversum 1988.

Reeves, D.M., Aerial Photographs - Characteristics and Military Applications. Ronald Press. New York 1927.

Reeves, R.G. (red.), Manual of Remote Sensing. American Society of Photogrammetry. Falls Church, VA.1975.

Reilly, P., S. Rahtz (red.), Archeology and the Information Age. A global perspective. Routledge. Londen -New York 1992.

Rice, H.C.Jr., A.S.K. Brown (red. en vert.), The American Campaigns of Rochambeau's Army. PrincetonUniversity Press. Princeton, New Jersey 1972.

Richards, J.A., Remote Sensing Digital Image Analysis. An Introduction. 2e herziene druk. Springer Verlag.Berlijn 1993.

Richason Jr., B.F. (red.), Introduction to Remote Sensing of the Environment. 2e dr. (oorspr. dr.1978). Kendall/ Hunt Publishing Company. Dubuque, Iowa 1983.

Richter, D.M., Sequential Urban Change. Photographic interpretation, analysis, and planning are alsoapplicable to urban communities of 50,000 population and smaller. In: Photogrammetric Engineering 35(1969)pp. 764-770.

Riel, H.F. van, Proeven omtrent het vervaardigen van kaarten met behulp van foto's, uit vliegtuigenopgenomen, in de omgeving van Wageningen. In: Tijdschrift voor Kadaster en Landmeetkunde XLIII (1927)

229

pp. 99-100.

Riley, D.N., Air Photography and Archeology. University of Pennsylvania Press. Philadelphia 1987.

Rittel, H., Informationswissenschaften: ihr Beitrag für die Planung. In: Städtebauliche Beiträge 2/73. Institut fürStädtebau und Wohnungswesen der Deutschen Akademie für Städtebau und Landesplanung. München1973.

Rooseboom, H., "Dit is in wezen het leven zelf". In: De Stem. Dagblad voor Zuid-West Nederland. Weekendkatern, deel E, zaterdag 21 mei 1994, pp. 1 en 4.

Rosenzweig, R., Digitizing the past: a history book on CD-ROM. In: Information Services & Use 13 (1993)pp. 35-40.

Rossem, V. van, Cornelis van Eesteren. Architect urbanist. Deel II - Het Algemeen Uitbreidingsplan vanAmsterdam. Simon Franke. Rotterdam 1993.

Rossetti, Ch., R. Chevallier et al. (red.), Manuel de photo-interprétation. Éditions Technip. Parijs 1970.

Savage, M. en A. Wade, Urban Sociology, Capitalism and Modernity. Continuum. New York 1993.

Schatz, B., H. Chen, Building Large-Scale Digital Libraries. In: Computer (themanummer over het US DigitalLibrary Initiative), Mei 1996

Schepers, J.H.G. (red.), Het spiedend oog der luchtcamera. Uitgave van het Koninklijk NederlandsAardrijkskundig Genootschap, reeks 2, deel 65. E.J. Brill. Leiden 1948.

Schermerhorn, W., Eenige opmerkingen betreffende de ontwikkeling der modernen landmeetkunde. Redeuitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van Hoogleraar in de Weg- en Waterbouwkunde aan detechnische Hoogeschool te Delft, op Vrijdag 8 October 1926. J. Waltman jr. Delft 1926.

Schmidt, D., Coupling Fuzzy-Logic an Geographical Information for Spatial Classification Purposes.Proceedings EUFIT'95. Aken 1995.

Schmidt, R., Computergestützte Dokumentation historischer Landkarten. Quelle und Inhalt raumrelevanterInformationssysteme. In: G. Aymans et al. (1988).

Schmidt-Kraepelin, E., Methodische Fortschritte ders wissenschaftlichen Luftbildinterpretation. In: Erdkunde,Band XII, Heft 2 (mei 1958) pp. 81-107.

Schmidt-Kraepelin, E. en S. Schneider, Luftbildinterpretation in der Agrarlandschaft - und Beispiele ihrerAnwendung aus dem Lande Nordrhein-Westfalen. Selbstverlag der Bundesanstalt für Landeskund undRaumforschung. Bad Godesberg 1966.

Schmullius, C., J. Nithack, M. Kern, Comparison of multitemporal ERS-1 and airborne E-SAR image data forcrop monitoring. In: Earth Observation Quaterly 43(1994) pp. 9-12.

Schneider,S. en E. Strunk (red.), Deutschland neu entdeckt. Die Bundesrepubliek Deutschland im farbigenSenkrechtluftbild. In Zusammenarbeit mit der Landesbildstelle Rheiland-Pfalz und in gemeinschaft mit denLandesbildstellen der Bundesländer einschließlich West-Berlin. Aufnahmen von Manfred Schwickert. VonHase u. Koehler Verlag. Mainz 1972.

Schneider, S., Luftbild und Luftbildinterpretation. Walter de Gruyter. Berlijn, New York 1974.

Schneider, S., W. Anderle, H. Trachsler et al., Was leistet die Fernerkundung für die räumliche Planung?Symposium am 8. März 1983 in Frankfurt a. M.. Beiträge Akademie für Raumforschung und Landesplanung,Band 79. Curt R. Vincentz Verlag. Hannover 1984.

Schot, J.W., H.W. Lintsen, A. Rip en A.A. Albert de la Bruhèze (red.), Techniek in Nederland in de twintigsteeeuw. Deel I. Techniek in ontwikkeling, waterstaat, kantoor en informatietechnologie. Stichting Historie derTechniek. Walburg Pers. Zutphen 1998.

Schotten, C.G.J., G.J.A. Nieuwenhuis, W.W.L. van Rooij, Y.L.A. Desnos, First classification results obtainedwith ERS-1 multitemporal data of the Flevopolders (the Netherlands). In: Earth Observation Quarterly

230

40(1993) p. 17.

Schott, C. (uitg.), Das Luftbild in seiner landschaftlichen Aussage. Landeskundliche Luftbildauswertung immitteleuropäischen Raum. Heft 3. Selbstverlag der Bundesanstalt für Landeskunde und Raumforschung. BadGodesberg 1960.

Schöttler, P., Die Luftbildinterpretation als Hilfsmittel zur Durchführung von Sanierungsmassnahmen undStadtgestaltanalysen. Dissertatie Abteilung Raumplanung, Universität Dortmund, 18.10.1978.

Schwidefsky, K., Albrecht Meydenbauer - Initiator der Photogrammetrie in Deutschland. In: Bildmessumg undLuftbildwesen 39 (1971) pp. 183-189.

Scollar, I., Archeologie aus der Luft. Düsseldorf 1965.

Selkirk, K.E., Pattern and Place. An introduction to the mathematics of geography. Cambridge UniversityPress. Cambridge enz. 1982.

Seyhan, E., A statistical analysis of morphometrical variables and their correlation with the mean annual flood.Uitgave Geografisch Instituut, Rijksuniversiteit Utrecht, serie B, nr. 56. Utrecht 1975.

Seyhan, E., Regression of morphometrical variables with synthetic hydrograph parameters. UitgaveGeografisch Instituut, Rijksuniversiteit Utrecht, serie B, nr. 65. Utrecht 1977.

Shepard, J., Planning Settlements and Infrastructure. In: I. Masser, M. Blakemore (red.)(1992).

Siethof, J.J. ten, Efficiëntere analoog-digitaal conversie. In: Nederlands Geodetisch Tijdschrift Geodesia 34(1992) p. 205-210.

Sies, M.C., en C. Silver (red.), Planning the Twentieth-Century American City. The John Hopkins UniversityPress. Baltimore, Londen 1996.

Smailes, A.E., The Geography of Towns. Hutchinson University Library. Londen 1953.

Smailes, A.E., Some reflections on the geographical description and analysis of townscapes. In: Transactionsand Papers, Institute of British Geographers, 21, pp. 99-115. G. Philip & Son Ltd.. Londen 1955.

Smit, R.L.M., Ballons boven Amsterdam. In: Ons Amsterdam nr. 18 (1966) pp. 200-207.

Smith, H.T.U., Aerial Photographs and Their Applications. The Century Earth Science Series. D. Appleton-Century Company Inc.. New York, Londen 1943.

Snelderwaard, J.W., GBK-Katwijk. De grootschalige basiskaart bij de gemeente Katwijk van analoog naardigitaal. In: Nederlands Geodetisch Tijdschrift Geodesia 34 (1992) p. 190-193.

Société Française des Urbanistes, Interallied Town Planning Conference. Parijs juni 1919.

Société Française des Urbanistes, Où en est l'Urbanisme en France et à l'Étranger. T.g.v. het CongrèsInternational d'Urbanisme et d'Hygiène Municipal. Parijs 1923.

Spiegel, E. van, P. Schröder, Contemporary Processing of Historical Awareness. In: VGI-Cahier 5(1992) pp.17-18.

St. Joseph, J.K.S. (red.), The Uses of Air Photographs. Nature and Man in a New Perpective. John BakerPublishers Ltd.. Londen 1966.

St. Joseph, J.K.S., Air photography and archaeology: achievements prospects. Vijfde Kroon-voordrachtgehouden voor de Stichting Nederlands Museum voor Antropologie en Praehistorie te Amsterdam op 2 april1981. Amsterdam 1981.

Star, J.L., J.E. Estes, Geographic Information Systems. An Introduction. Prentice Hall. Englewood Cliffs, NewJersey 1990.

Steigenga, W., Moderne planologie. Aula, Het Spectrum. Utrecht, Antwerpen 1964.

231

Straeter, T.A., "Data management and dissemination challenges for commercial remote sensing". Keynoteaddress. In: D. Arroyo-Bishop et al. (red.)(1996) pp. 2-11.

Steketee, M., "Vlieg aan de wand. De miniaturisering van het robotvliegtuig". In: NRC Handelsblad d.d. 16augustus 1997, Z- katern, p. 3

Stock, P., Interpretation von Thermalbildern für die Stadtplanung. In: Trierer Geographische Studien,Sonderheft 4/5. Trier 1982, pp. 187-212.

Stoddard, R.H., Field Techniques and research Methods in Geography. Kendall/Hunt Publishing Company.Dubuque, Iowa 1982.

Streich, T.A., Geographic Data Processing: A Contemporary Overview. Master's thesis, University ofCalifornia, Santa Barbara, Department of Geography. 1986.

Studiecommissie Invloed Aardgas op Beplantingen, De gezondheidstoestand van straatbomen gezien vanuitde lucht. Nederlandse Vereniging van Hoofden van Gemeentelijke Beplantingen. Achtste rapport.'s-Gravenhage 1973.

Summerson, J., The City as an Artifact. In: O. Handlin en J. Burchard (red.) (1963) pp. 165-176.

Supf, P., De wereld uit de lucht. (Nederlandse bewerking van A. de Ridder). Uitgave voor depubliciteitsafdeling der Coöperatieve Groothandelsvereniging "De Handelskamer" te Rotterdam. G.B. vanGoor. Den Haag 1940.

Swighem, C.A., Bouwkunst en de tijd. In: H.J. Boersma (et al.), Aspecten van tijd. UitgeversmaatschappijJ.H. Kok. Kampen 1991.

Talley, B.B., Engineering applications of aerial and terrestrial photogrammetry. Pitman. New York 1938. pp.516-521, 544.

Taverne, E.R.M., In 't land van belofte: in de nieue stadt. Ideaal en werkelijkheid van de stadsuitleg in deRepubliek 1580-1680. Dissertatie. Uitgeverij Gary Schwartz. Maarssen 1978.

Taverne, E.R.M., Architectuur en geschiedenis. Mythen en sagen van het Nieuwe Bouwen 1851-1941. In:Feit & Fictie 1(herfst 1993)3, pp. 48-66.

Taverne, E.R.M., I. Visser (red.), Stedebouw - De geschiedenis van de stad in de Nederlanden van 1500 totheden. Uitgeverij SUN. Nijmegen 1993.

Taverne, E.R.M., Architectuur en geschiedenis. De architectonische appreciatie en bestudering van deEuropese stad na 1945. Collegedictaat Historiografie, Sectie Architectuur- en Stedenbouwgeschiedenis.Rijksuniversiteit Groningen 1996.

Taylor, C., Village and Farmstead. A History of Rural Settlement in England. George Philip publ.. Londen1983.

Thiadens, Th.J.G., Het IT-dilemma: inpassen van... of herontwerpen met... Een studie naar de visie op en debesturing van de inzet van informatietechnologie (IT) bij zes organisaties in de publieke sector. DissertatieTechnische Universiteit Delft d.d. 16 maart 1992.

Thompson, J.P., Data with Semantics. Data Models and Data Management. Van Nostrant Reinhold. NewYork 1989.

Tomlinson, R.F., A Geographic Information System for Regional Planning. In: G.A. Stewart (red.), LandEvaluation. Macmillan s.l. (Australië) 1968. pp. 200-210.

Trachtenberg, A. (red.), Classic Essays on Photography. Leete's Island Books. New Haven, Connecticut1980.

Troll, C., Geographische Luftbildinterpretation. In: Transactions of the Symposium on Photo Interpretation,Delft 1962. Delft 1963.

Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (red.), "Vliegtuigen voor de

232

Topografie". In: Tijdschrift KNAG, tweede serie, deel XXXVII (1920) pp. 825-826.

Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (red.), "Luchtvaart-kaarten". In:Tijdschrift KNAG, tweede serie, deel XXVIII (1911) pp. 1007-1008.

Uylings, H.B.M., A study on morphometry and functional morphology of branching structures, withapplications to dendrites in visual cortex of adult rats under different environmental conditions. DissertatieUniversiteit van Amsterdam d.d. 1 juni 1977.

Uyttenhove, P., "Continuities in Belgian Wartime Reconstruction Planning", in: J.M. Diefendorf (red.),Rebuilding Europe's Bombed Cities. MacMillan Press Ltd. Londen 1990, pp. 48-63.

Valk, A. van der, Het levenswerk van Th.K. van Lohuizen 1890-1956. De eenheid van het stedebouwkundigewerk. Delftse Universitaire Pers. Delft 1990.

Ven, M.P.J. van de, Automatisering in Nijmegen, een gestructureerde aanpak. In: Nederlands GeodetischTijdschrift Geodesia 4 (1990) pp. 168-176.

Vernez-Moudon, A., "Urban morphology as an emerging interdisciplinary field". In: Urban Morphology. Journalof the International Seminar on Urban Form 1(1997) pp. 3-10.

Vink, A.P.A. Some thoughts on photo-interpretation. ITC-series B, nr. 25. Delft 1964.

Voogd, H., Facetten van de planologie. Collegedictaat 1990-1991. Vakgroep stedelijke en regionale planning,Rijksuniversiteit Groningen.

Voogd, H. Facetten van de planologie. 2e druk. Samsom - H.D. Tjeenk Willink. Alphen aan de Rijn 1995.

Voorrips, A., W.F.M. Beex, TIA: toegepaste informatica in de archeologie. In: J.H.F. Bloemers et al. (red),Voeten in de aarde. Een kennismaking met de moderne Nederlandse archeologie. Amsterdam UniversityPress. Amsterdam 1993, pp. 137-155.

Vries-Metz, W.H. de, Luchtfoto-archeologie in oostelijk West-Friesland. Mogelijkheden en resultaten vanarcheologische Remote Sensing in een verdwijnend prehistorisch cultuurlandschap. Proefschrift Universiteitvan Amsterdam. 17 maart 1993.

Vijlbrief, T., P. van Oosterom, GEO++ systeem: een uitbreidbaar GIS met consistentieregels. In: NederlandsGeodetisch Tijdschrift Geodesia 6 (1992) pp. 274-281.

Wagner, M.J., ERS-1 images of the Christmas flood over Europe. In: Earth Observation Quaterly 43(1994)pp. 12-13.

Waldhauer, F.D., Feedback. J. Wiley and Sons Inc.. New York 1982.

Waldhäusl, P., Kager H., Metric restitution of traffic accident scenes from non-metric photographs. PresentedPaper, XV. International Congress of Photogrammetry and Remote Sensing, Commission V, Rio de Janeiro1984. International Archives of Photogrammetry and Remote Sensing XXV, A5, 1984 pp.732-739.

Waterbolk, H.T., Archeologie en landschap. Zevende Kroon-voordracht gehouden voor de StichtingNederlands Museum voor Antropologie en Praehistorie te Amsterdam op 23 maart 1984. Amsterdam 1984.

Wecksung, G., R. Evans, J. Walker et al., Infrared Reflectrogram Assembly by Digital Image processing. In:Le dessin sous-jacent dans la peinture. Colloque VII, 1987. Louvain-la Neuve 1989, pp. 131-140.

Weghorst, P., H.J. Knol, Typologie van informatiesystemen. Academic Service. Schoonhoven 1991.

Werkman, C.K., De vliegende Hollander. In memoriam Dr. Albert Plesman. Het Wereldvenster. Baarn 1954

Westerlund, F.V., Urban and regional Planning Utilization of Remote Sensing Data: a Bibiliography andReview of Pertinent Literature. Interagency Report U.S.G.S. nr. 242. U.S. Department of the Interior.Washington 1972.

Westerlund, F.V., Land Use Analysis in Urbanized Areas. In: K. Ford (red.) 1979, pp. 95-121.

233

Weyman, D., V. Weyman, Landscape Processes. An Introduction to Geomorphology. George Allen & Unwin.Londen enz. 1977.

Wijvekate, M.L., Onderzoekmethoden. Aula - Het Spectrum. Utrecht 1992.

Wild, G., Corporate GIS and organisational development: A local authority perspective. In: GeographicInformation. The Yearbook of the Association for Geographic Information. J. Cadoux-Hudson en I. Heywood(red.). Taylor and Francis. Londen 1992, pp. 355-361.

Willems, J., E. Woudstra (red.), Handboek wetenschaps- en technologievoorlichting. Martinus NijhoffUitgevers. Groningen 1993.

Willemse, H. G. Lindijer, Software ergonomie. 2e dr.. Academic Service. Schoonhoven 1993.

Wilmers, F., Klimatologische Überlegungen zur Bebauung von Freiflächen in Stadtgebieten besonders amRande von Flussniederungen. In: N. Arch. Niedersachsen 24(1975) pp 259-277.

Winchester, C., F.L. Wills, Aerial Photography. s.l. 1928.

Wirdum, G. van, Remote sensing ten dienste van de natuurbescherming in Nederland. In: Buiten (1990) pp.341-349.

Witenstein, M.M., Photo-Sociometrics - The Application of Aerial Photography to Urban Administration andPlanning Problems. In: Photogrammetric Engineering XX(1954) pp. 419-427.

Woud, A. van der, Het lege land. De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848. Dissertatie RijksuniversiteitGroningen. Meulenhoff. Amsterdam 1987.

Wray, J.R., Peoria, Illinois, Mosaic Base, 1/31,680. Vier bladen. Datum opname: 1951. Copyright 1954.

Wray, J.R., The Form and Function of Peoria, Illinois: An Exercise in Graphic Urban Area Analysis. Folio ofmaps, air photo mosaics, and tables distributed at Fourth Annual Meeting of Middle Atlantic Division of theAssociation of American Geographers. Washington D.C., 7 December 1957.

Wray, J.R. (red.) et al., Photo Interpretation In Urban Area Analysis. In: R.N. Colwell (1960), hoofdstuk 12, pp.667-716.

Zee, D. van der, Recreation studied from above. Airphoto interpretation as input to land evaluation forrecreation. ITC Publication nr. 12. Dissertatie Landbouwuniversiteit Wageningen 22 mei 1992.

Zelfstudie Alfa-Informatica. Visitatie 'Experimentele Letteren', VSNU 1993. Rijksuniversiteit Groningen,Faculteit de Letteren 1993.

Zube, E.H., Landscapes. Selected Writings of J.B. Jackson. The University of Massachusetts Press, 1970.

Zuijlen, L. van, 175 jaar kaarten en kaartenmakers. In: Kartografisch Tijdschrift 16(1990)3, pp. 23-33.

234

1. B.F. Richason jr. (1983), p. vii.

2. Zie bv. S. Cassettari (1993), vooral hoofdstuk 11, “Image-based spatial information systems”.

3. .Zie bv. P. Hall, Cities of Tomorrow. An Intellectual History of urban Planning and Design in the Twentieth Century.Bijgewerkte uitgave (oorspronkelijke uitgave 1988). Blackwell. Oxford en Malden, Mass. 1996.

4.A.N.B. Garvan (1963), pp. 177-179, legt de oorsprong van het wetenschappelijk gebruik van de term artefact bijBrinton (1890). Hij wijst op de verschillende betekenissen van de term in de archeologie, antropologie enstadsgeschiedenis. In het laatste geval definieert Garvan het artefact als volgt: "If, Therefore, the term can be appliedto an urban complex at all, it should be applied in such a way as to seek all those aspects of the city and its life forwhich the material structure, buildings, streets, monuments were properly the tool or artifact".

5.O.G.S. Crawford en A. Keiller, Wessex from the Air, 1928; J. Gantner, Grundformen der Europäischen Stadt.Versuch eines historischen Aufbaues in Genealogien. Wenen 1928.

6.N.P. Lewis, "Mosaic Maps of Cities" (1922), p. 254.

7.Onder leiding van Dr. Albrecht Meydenbauer werd in 1885 te Berlijn een archief opgericht voor fotogrammen vanmonumenten, die later werden gebruikt voor het restaureren van monumenten.

8.Zie bv. Société Française des Urbanistes (1919); J.E. Brittenden (1920); G.W. Hayler (1920); Committee Report "TheUse of Aerial Photography in City Planning Work" (1921); M.H. Balleyguier (1923).

9.B. Maitland (1984).

10.J.B. Jackson (1984), p. xi.

11. De Groningse planoloog H. Voogd wijst er in zijn commentaar op dit proefschrift op, dat er in dit verband eenonderscheid moet worden gemaakt tussen de Nederlandse planningspraktijk en de meer vrijblijvende marktconformeaanpak in de meeste staten van de Verenigde Staten.

12.Over het gebruik van stadsplattegronden bij historisch onder zoek zie bv. P.J. Margry et al. (1987).

13.Over oude kaarten als historische bron leze men E. van Mingroot (1989).

14.C. P. Bertels en D. Nauta (1969).

15.H. Lörzing (1997), citaat: "Door zijn grafische weergave werkt de Nieuwe Kaart van Nederland (onbedoeld) mee aanhet idee dat het stedelijke gebied zich als een olievlek over landelijk Nederland uitbreidt. Het 'monster dat landschapeet' staat iedereen helder op het netvlies. Geen wonder, als je (zoals de Kaart in de ware plannerstraditie doet)stedelijke uitbreiding tekent als harde rode vlakken.".

16.H. Lörzing (1997), p. 9.

17.E. van Mingroot (1989), p. 27.

18.C.P. Bertels en D. Nauta (1969), p. 5.

19.B. van 't Hoff (1948), p. 632.

20.Zie de passages over cultuurlandschap, geschiedenis en archeologie in bv. S. Schneider (1974), B. Richason(1983), J. Albertz (1991), en vooral R. Chevallier (1964, 1965).

21.M.C. Branch (1971), p. 5.

22.O.a. door Groningse en Amsterdamse informatici. Aan het CWI te Amsterdam wordt het elektronisch tijdschriftMorphology Digest uitgegeven (per listserver), onder redactie van H. Heijmans, CWI, Amsterdam.

23. Een verhelderend leerboek over analysemethoden van de geografische ruimte is (K.E. Selkirk 1982).

Noten

235

24.Zie bv. E. porter en J. Gleick, Nature's Chaos. Viking Penguin. New York 1990; H.-O. Peitgen, H. Jurgens en D.Saupe, Fractals for the Classroom: Part 1: Introduction to Fractals and Chaos. Springer Verlag. New York 1992.

25.S. Cassettari (1993), pp. 56-59.

26.De oorzaak van dit probleem houdt mogelijk verband met een ontoereikend kennisniveau inzake informatisering. Dehuidige generatie stedenbouwhistorici is niet adequaat is opgeleid om de informatiekundige dimensies vanvakinhoudelijke vraagstukken te kunnen doorgronden en oplossen. Specifiek (cultuur-)historische informatiekunde heeftzich in Nederland pas sinds het midden van de jaren negentig een bescheiden plaats weten te verwerven binnen het(academische) stedenbouwhistorische onderwijs.

27.In afwijking op bv. C. Aymonino gaat het hier dus niet om oorzaak en gevolg-relaties en ook niet om eentheoretische hervorming van architectuur en stedenbouw zoals B. Hillier voor ogen staat. Morfologisch onderzoekvolgens een remote sensing methode is in eerste instantie bedoeld als zuiver constaterend van aard, dus niet zozeerverklarend, hoe beperkend deze afbakening ook is.

28.W. D'Arcy Thompson, On Growth and Form. Cambridge University Press. Cambridge 1917.

29.P. Geluk (1983).

30.J.J. Siepman van den Berg (1978) heeft deze fasering als volgt geëxpliciteerd: 1. het waarnemen; 2. het in bewegingbrengen; 3. het schouwen (verstaan); en 4. het nascheppen. (Aangehaald door P. Geluk, 1983).

31.J.D. van Mansvelt (1982), p. 20. aangehaald door P. Geluk (1983), p. 65.

32. Dit geldt voor de brede gebieden waarover dit levenswerk zich heeft uitgesproken: de natuurwetenschappen, degeesteswetenschappen en de beeldende kunst. Schiller baseerde er deels zijn esthetica-leer op; het heeft de Duitsefilosoof Dilthey tot het inzicht gebracht dat "Erklären" in de natuurwetenschappen iets anders is dan "Verstehen" in degeesteswetenschappen; en in zijn voetspoor heeft de Groningse fysioloog Buytendijk (1925) naast "verklaren" ook"verstaan" een plaats toegekend in de wetenschap. "Verstaan" draait volgens Buytendijk niet om mystiek getintesubjectiviteit, maar vertegenwoordigt eerder een hogere vorm van objectiviteit. Het gaat om begripsvorming die doorveelvuldige oefening kan leiden tot een "klinisch oog", een kennersblik. (Deze opvatting keert overigens vaak terug inverhandelingen over interpretatie van remote sensingbeelden). Analyse tast volgens Buytendijk de oorspronkelijkekwalitatieve eenheid van het waarnemingsobject aan, een geluid dat in het moderne ruimtelijk-historische onderzoekzelden wordt gehoord.

33.De Engelse geograaf A.E. Smailes (1953) noemt in zijn bibliografie enkele vroege werken met relevantie voor hetmorfologisch stadsonderzoek, zoals H.J. Fleure, “Some types of cities in temperate Europe”. In: Geographical Review,9-10, 1920. H. Pirenne, Mediaeval Cities, 1925.; P. Geddes, Cities in Evolution, 1915. W.Geisler, Die Deutsche Stadt,1924.; P. Lavedan, Géographie des villes. Parijs 1936.; P. Lavedan, Histoire de l'urbanisme. 4 delen. Parijs 1926-36.;R.E. Park, E.W. Burgess en R.D. McKenzie, The City. 1925.

34.P. Merlin (1988), p. 277.

35.A. Rapoport (1977), pp. 174-177.

36.Vgl. hoe de conservering van Egyptische muurschilderingen wordt uitgevoerd met behulp van methoden entechnieken uit de remote sensing, in: "Wall Paintings of the Tomb of Nefertari" op WWW op URLhttp://crs-www.bu.edu/crs/painting.html; in Nederland heeft W. de Vries-Metz (1993) de luchtfoto-archeologie vrijrecentelijk nieuw leven ingeblazen met haar proefschrift over het verdwijnend prehistorisch cultuurlandschap van Noord-Holland.

37.C. Taylor (1983), p. 12.

38.ibid., p. 11.

39.H.C.M. Kleyn en E.R.M. Taverne (1998).

40.ibid., pp.44 e.v..

41.E.R.M. Taverne (1996), p. 81.

42.E.R. Sekler, in: Der Aufbau (1961), pp. 353 e.v., geciteerd door E. Croonen (1994), pp. 76-77.

43.B. Hillier (1983).

44.Zie bv. Nan Ellin, Postmodern Urbanism. Cambridge, Mass., en Londen 1996, pp. 45-48.

236

45.G. Cullen (1960), resp. pp. 27 en 134.

46.K. Lynch (1960), p. 13.

47.ibid., p. 9, citaat: "It is that shape, color, or arrangement which facilitates the making of the vividly identified,powerfully structured, highly useful mental images of the environment.".

48.K. Lynch, Managing the Sense of a Region (1976).

49.K. Lynch (1960), pp. 118-119.

50.D. Appleyard, K. Lynch, J. Myer (1964), illustraties op pp. 5, 26, 43 en 44. Overigens ontleent dit werk ten delegegevens aan Nederlandse denkbeelden over de ethetica en ergonomie van de vormgeving van autowegen, dat te boekis gesteld door H.B. Bakker, A.E.J. Nap en G.A. Overdijkink, De Schoonheid van de Weg. Fotoboek over deesthetische verzorging van de weg, Den Haag 1959.

51.K. Lynch (1972).

52.N. Prak (1973), p. 116.

53.ibid., pp. 111-113.

54.H.B.R. van Wegen, Onderzoek naar de belevingswaarde van vier bouwmaterialen met behulp van de semantischedifferentiaaltechniek. Technische Hogeschool Delft, Rapport C.A.70.12.01. Delft 1970, aangehaald door N. Prak (1973),p. 115. Vgl. D. de Jonge, Over de belevingswaarde van enige bouwmaterialen. Technische Hogeschool Delft, RapportC.A.71.01.01. Delft 1971.

55.D. de Jonge, Stedelijke structuurbeelden. Amsterdam 1962; idem, “Images of urban areas, their structures andpsychological foundations”. In: Journal of the American Institute of Planners, 28(1962) pp 266-276. Over het onderwerp"mental maps" zie bv. R.M. Downs en D. Stea, Maps in Minds. Reflections on Cognitive Mapping. Harper & Row,Publishers. New York enz. 1977.

56.Zie bv. Carl O. Sauer, The Morphology of Landscape”. University of California Publications in Geography, nr. 2,1925.

57.B. Hofmeister (1992), p. 208.

58.A.E. Smailes (1955); M.R.G. Conzen (1958, 1960).

59.W. Norton (1984), p. 17.

60.ibid., p. 17.

61.B. Goody (1971), pp. 9-10.

62.A. Holt-Jensen (1980), p. 29.

63.J. Brunhes (1925), p. 913.

64.A. Holt-Jensen (1980), p. 31.

65.P.E. James en G.J. Martin (1981), pp. 320-324.

66.Vergelijk J.H. Appleton (1975), R. Newcomb (1979), G.J. Ashworth (1991, 1994).

67.A. Holt-Jensen (1980), p. 32.

68.A.Vernez-Moudon (1997), p. 5.

69.Vgl. het Duitse Stadtlandschaft; vgl. ook A.E. Smailes (1955).

70.G.H.J. Daysh (1958), p. 76.

71.Vgl. cultuurhistorische waardebepaling van Bern in: M. Hering-Mitgau (1976).

72.H. Carter (1974), pp. 143 e.v..

237

73.J. Lafrenz (1977), p. 295.

74.Urban Morphology - Journal of the International Seminar of Urban Form, voor het eerst verschenen in 1997, ISSN1027-4278.

75.A.Vernez-Moudon (1997), p. 3.

76.ibid., p. 3.

77.Voor een uivoerige beschouwing over het historisch stadsonderzoek in Frankrijk na 1968, zie E.R.M. Taverne(1996), pp. 91-117.

78.Aan dit overzichtswerk werd door meer dan 1300 auteurs medewerking verleend. Het omvat ca. 4.200 pagina's in 11banden en beslaat 2311 steden naar 60 afzonderlijke onderwerpen. Het recentelijk heruitgegeven deel betreft hetSchlesisches Städtebuch.

79.Tussen 1980-81 en 1992 verschenen volgens opgave van het instituut 1678 titels. Vergelijk ook de NeueVeröffentlichungen zur vergleichenden historischen Städteforschung 1993-1996 mit Nachträgen, von Wilfried Ehbrechtin Verbindung mit Ursula Bolling, Dorothea Brahm, Maria Elisabeth Grüter, Heinz-Karl Junk, Ernst Laubach,Franz-Joseph Post, Rotraud Ries, Michael Schmitt, Brigitte Schröder, Mechthild Siekmann, Peter Strelow, ThomasTippach, Doris Vortmann, BllDtLG 132/1996 2412. Bron:"Arbeitsgebiete", op WWW op URLhttp://www.uni-muenster.de/Staedtegeschichte/arbeit.htm .

80.P.-H. Chombart de Lauwe (1951).

81.F.R. Ankersmit (1986), p. 316. Aangehaald wordt het voorbeeld van het verzamelen van sterrenkundige gegevens inde negentiende eeuw, waarmee de Nederlandse Astronoom J.C. Kapteijn (1851-1922) in staat werd gesteld zijnconceptie van het melkwegstelsel te ontwikkelen en te preciseren.

82.A.M.J. Kreukels (1993), p. 31.

83.ibid., pp. 35-39.

84.Een voorbeeld van een belangengroep die aktief is op het gebied van stedelijke planning is de Greenbelt Alliance inCalifornia. Één van de beheersinstrumenten voor stedelijke ontwikkeling de urban growth boundary, een juridischbindende begrenzing voor uitbreiding. Urban growth boundaries, die gelden voor een termijn van 20 jaar, moetenzekerheid scheppen ten aanzien van de toekomst van greenbelts, onbebouwde, aaneengesloten zones voor agrarisch,ecologisch en ander grondgebruik.

85.A.M.J. Kreukels (1993), p. 39.

86.A.M.J. Kreukels (1993), p. 40.

87.Ontleend aan T.E. Avery en G.L. Berlin (1992), p. 1.

88.B.F. Richason (1983), p. 4.

89.R.P. Gupta (1991), p.1.

90.J.B. Campbell (1987), pp. 1-3.

91. Tegenover remote sensing staat de methode om het aardoppervlak van dichtbij waar te nemen en vast te leggen.We spreken dan van close-by of near-by sensing. Is sprake van methoden en technieken die grondinformatie leverenter aanvulling of verificatie van remote sensing wordt wel gesproken van in situ sensing.

92.M. Koelen (1984), p. 4.

93.T.E. Avery en G.L. Berlin (1992), p. 1.

94.P.J. Fowler (1983), p. 145.

95.Verwezen wordt naar bijvoorbeeld Slater (1980), Löffler (1985), Campbell (1987), Gupta (1991), Albertz (1991), Averyen Berlin (1992).

96.J. Estes (1983), p. 16.

238

97.Voor het bepalen van de toestand van de (stedelijke) atmosfeer wordt echter gebruik gemaakt van LIDAR. Lidar iseen vorm van lasertechnologie in remote sensing waarmee fluorescentie in de atmosfeer wordt gemeten, wat informatieverschaft over de dichtheid en hoogte van wolken. S.A. Drury (1990), p. 37.

98.S.A. Drury (1990), p. 28.

99.J. Albertz (1991), p. 25.

100.In Russische camerasystemen voor satellieten wordt daarenboven soms gebruik gemaakt van zogenaamdespectrozonaalfilm, die een combinatie is van panchromatische en infrarode film (J. Albertz, 1991), p. 31.

101.J. Albertz (1991), pp. 51-53.

102.Het Amerikaanse bedrijf Vexcel heeft dit onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Sandia National Laboratory,USA. Informatie op het WWW "Interferometric SAR 'melts' Hurdles to Urban Mapping" op URLhttp://www.vexcel.com/tech_feat/sept95.sarmelts.html.

103.Zie bv. ESA, "Earthnet online", "Joint operation of ERS-1 and ERS-2", op WWW op URLhttp://gds.esrin.esa.it/tandem.htm.

104.W.J. Looyen (1990).

105.Voor de eerste planperiode 1996 - 2000 van het GO programma worden de volgende prioriteitsgebiedenvoorgesteld: 1. Voorbereiding op het gebruik van gegevens van de Europese aardobservatiesystemen, ontwikkeld doorESA en EUMETSAT, ten behoeve van de ontwikkeling van operationele toepassingen op Europese en regionaleschaal; 2. Ontwikkeling en exploitatie van de voor de Nederlandse gebruikers bestemde nationalegegevensinfrastructuur voor met name de Europese aardobservatiesystemen; 3. Ondersteuning van gebruikers inontwikkelingslanden bij het ontwikkelen van toepassingen van de gegevens van aardobservatie systemen insamenwerking met ESA, EUMETSAT en relevante VN-organisaties.

106.NEONET is te vinden op WWW op URL http://www.neonet.nl/

107.Stand: 22 juni 1997.

108.F. Dieleman en H. Priemus (red.) (1996), "Monitoring van verstedelijking", in bewerkte versie verschenen onder detitel "De voorstad groeit: monitoring van verstedelijking", Nexpri Info juni 1997, pp. 14-20.

109.F.G.M. Bertels en R.J.A. van Lammeren, "Geografische informatiesystemen een brug tussen onderzoek enontwerp?", in: Stedebouw en Volkshuisvesting juli-augustus (1988), pp. 249-256.

110.Vroege publicaties zijn bv. M.C. Branch (1948); M.W. Witenstein, "A Report on Application of Aerial Photographyto Urban Land-Use Inventory, Analysis, and Planning", Photogrammetric Engineering, 22 (1956), pp. 656-664; .E.Howlett, "Determining Urban Growth and Changes from Aerial Photograph Comparison", Highway Research Record, 19(1963), pp. 1-16; E. Falkner, "Land use Changes in Parkway School District", Photogrammetric Engineering, 34 (1968),pp. 52-57; D.M. Richter, "Sequential Urban Change", Photogrammetric Engineering, 35 (1969), pp. 764-770.

111.Voor een demonstratie van deze animaties zie bv. op WWW Digital Traces, onder "Simulations", op URLhttp://ams.emap.sai.jrc.it/martino/home

112.Bron: mondelinge communicatie met T.M. de Jong en R. Moens-Gigengack, juli 1996, op de Faculteit derBouwkunde, T.U. Delft.

113.W.G.L. de Haas (1977), p. 1.

114.G.J. Eikenaar (1990), pp 393-405.

115.De term "sensing in situ" als tegenhanger van "remote sensing" wordt gebruikt door Buiten et al. (1990), p. 9.Cracknell en Hayes (1991) spreken van het meer restrictieve "in situ measurements", pp. 101-102.

116.Zie bv. B.F. Richason jr. (1983) pp. 249-251.

117.R.H. Stoddard (1982), pp. 174-175.

118.R. Lougeay en J.W. Frasca (1983), p. 257.

239

119.De hogere geodesie bepaalt de vorm en afmetingen van gebieden die een dusdanig grote omvang hebben, dat dekromming van het aardoppervlak niet kan worden verwaarloosd. Stedelijke gebieden en agglomeraties beslaangebiedsdelen die, hoewel niet noodzakelijkerwijs vlak, in ieder geval als niet gekromd worden beschouwd.

120.Rond de aarde cirkelt een bijna perfect symmetrische constellatie van vierentwintig satellieten. De baanhoogte vandeze satellieten bedraagt 10.900 zeemijlen (ruim 20.000 kilometer); de omlooptijd is 12 uur. Het principe van GPSberust op het meten van de afstand van een ontvanger tot minimaal drie -in praktijk vier of meer- satellieten dieradiosignalen uitzenden. Door de looptijd van de signalen te meten kan de afstand tot iedere satelliet worden bepaalden daaruit kan de exacte lokatie van de ontvanger op aarde worden afgeleid. De lokatiegegevens uit de ontvangerkunnen eventueel worden doorgegeven aan computers met cartografische software, zodat wandelend, rijdend of varendde route van de ontvanger kan worden gevisualiseerd en vastgelegd.

121.R. Lougeay en J.W. Frasca (1983), p. 256.

122.In vergelijkbare bewoordingen had de Britse stedenbouwkundige zich bijna een eeuw geleden uitgelaten over debetekenis van nabije en afstandelijke observatie in het ruimtelijk onderzoek. Raymond Unwin, Town Planning inPractice. An Introduction to the Art of Designing Cities and Suburbs. Londen 1909.

123.B. Fortier, La Métropole Imaginaire. Un Atlas de Paris. Luik 1989.

124.Overigens, gegevens over de bouwkundige invulling van de percelen, de morfologische microstructuur, isverkregen door handig in te spelen op een bijzondere, lokale regelgeving, die voorschrijft dat eigenaren vanappartementen gebouwen verplicht zijn om ten behoeve van de brandweer bij de hoofdingang een plattegrond van hetgebouw aan te brengen. Door de plattegronden van de gebouwen in te tekenen in kleinschaliger kaarten kon destedenbouwkundige context van de architectuur in beeld worden gebracht.

125.Zie bv. B. Secchi, Analisi delle strutture territoriali. Angeli. Milaan 1965; ibid., Il racconto urbanistico. Einaudi.Turijn 1984; ibid., Un progetto per l'urbanistica. Einaudi. Turijn 1989.

126.S. Boeri, A. Lanzani, E. Marini (1993); S. Boeri (1994).

127.S. Boeri (1994), p. 27.

128.Vgl. A.M.J. Kreukels (1993); P. Brouwer (1997).

129.M. Poëte (1925), p. XVIII.

130.E. Blau (1989), p.40.

131.M. Poëte (1925), p. XX.

132.E. Blau (1989), p.52.

133.J. Riis, How the Other Half Lives: Studies Among the Tenements of New York. New York 1890.

134.E. Blau (1989), p.49.

135.M. Holthof (1996), p. 12.

136.S. Oettermann, Das Panorama : die geschichte eines Massenmediums. Syndikat. Frankfurt a.M. 1980.

137.E. Blau (1989), p.43.

138.H. Rooseboom (1994).

139.K. Schwidefsky (1971). Over het leven en werk van Meydenbauer leze men A. Grimm (1978); overarchitectuurfotogrammetrie bv. R. Meyer (1985).

140.Naar de betekenis van Meydenbauer en naar de geometrische grondslagen van de door hem vervaardigdeopnamen wordt momenteel door de Technische Universiteit te Berlijn een studie verricht. Het onderzoeksproject"Historische Architekturaufnahmen des Berliner Meßbildarchivs" wordt sinds het najaar van 1995 uitgevoerd in hetkader van Berlin-Forschung, door ir. C. Li onder begeleiding van Prof.dr.ir. J. Albertz. Een toelichting op het onderzoekis beschikbaar op WWW, op URL "http://fpksu330.bv.tu-berlin.de/~li/bericht1c.html".

141.R. Meyer (1985) heeft berekend dat van de glasplaatnegatieven er rond 16.000 van het formaat 40 bij 40 centimeterwaren; ongeveer 2.200 van het formaat 30 bij 30 centimeter; en om en nabij 1.400 negatieven van 20 bij 20 centimeter.Later werd het archief hernoemd tot Staatliche Bildtstelle en vond een verdere uitbreiding plaats, maar het belangrijkste

240

fotogrammetrische werk stamt uit de tijd tot rond 1920.

142.De vroege ontwikkeling van de fotogrammetrie werd opgetekend door Blachut en Burkhardt (1989). Zie ook:Pioneers in Photogrammetry, A Compilation of ASPRS Memorial Addresses. American Society for Photogrammetryand Remote Sensing 1987.

143.De term fotogrammetrie werd volgens sommige bronnen door Meydenbauer geïntroduceerd in een publikatie uit1839. W.G.L. de Haas (1975), p. 103, wijst echter op een publicatie uit 1768 van J.H. Lambert, getiteld La partiephotogrammétrique de l'art du peintre. Mémoires de l'Académie.

144.Verschenen te Parijs, bij uitgeverij Gauthier-Villars, (1898-1903), Aperçu historique sur les instruments et lesmethodes : la topographie dans tous les temps. Deel 1: "Iconometrie et metrophotographie". 1901. Deel 2:"Developpement et progres de la metrophotographie à l'étranger et en France". 1903.

145.Zie o.a. R. Chevallier (1964), pp. 196-210; D. Buisseret, A. Burger, R. Chevallier et al. (1966), pp. 1-3 en 40-41.

146.In 1973 werd in het Belgische Tongeren een tentoonstelling gewijd aan fotogrammetrie in relatie totmonumentenzorg en archeologie, ter gelegenheid waarvan een brochure verscheen, getiteld: Fotogrammetrie inmonumentenzorg en Archeologie. Tentoonstelling in het Gallo-Romeins Museum te Tongeren 24 maart - 6 mei 1973.

147.R. Chevallier (1964), pp. 199 en 201.

148. Gespecialiseerd in architectuur fotogrammetrie was de (inmiddels opgeheven) firma De Waal te Hattem.

149.EUREKA-project "Eurocare", EU598.

150.Voor nadere gegevens zie WWW op URL http://www.aec2000.it/aec2000/projects/refran/welcome.html"WinREFRAN".

151.J. Star en J. Estes (1990), pp. 209-213.

152.ibid., p. 210.

153.R. Arnheim, Art and visual perception. A Psychology of the creative eye. Berkeley, Cal. 1954; The power of thecenter. A study of composition in the visual arts. Berkeley, Cal. 1982; New essays on the psychology of art. Berkeley,Cal. c. 1986.

154.R.N. Colwell (1960), p. 101.

155.J. Star en J. Estes (1990), p. 120.

156.R.N. Colwell (1960), p. 105.

157.J. Albertz (1991), p. 113.

158.Naar R.P. Gupta (1991), pp. 3-6.

159.Naast visuele waarneming spelen geluid (akoestiek), geur (natuurlijke en kunstmatige odeuren) en gevoel(temperatuur, vochtigheid, tactiele eigenschappen van materialen) een rol bij kennis- en begripsvorming; voor degeschiedenis is men echter grotendeels aangewezen op afbeeldingen en beschrijvingen van gewaarwordingen.

160.Een verticale luchtfoto die wordt gescand bij een resolutie van 25 micron heeft een typische omvang van circa 100MB.

161.P. Kooij (1989), pp. 6-7.

162.Vgl. de opmerkingen m.b.t. multispectrale gegevens van R.P. Gupta (1991), p. 311.

163.L. van Zuijlen (1990).

164.R.P. Gupta (1991) noemt als beperkingen van de fotogrammetrische correctie van lijnscanner gegevens (p. 93): teneerste de systematische en niet-systematische vervorming die optreedt tussen twee beelden in, waardoor degeometrische betrouwbaarheid nadelig wordt beïnvloed; ten tweede, scannerbeelden hebben geen centraalperspectief,waardoor een conventioneel stereogram niet kan worden gerealiseerd; en ten derde waren fotogrammetrischemethodieken van de afgelopen vijftig jaar vooral gericht op produkten van fotocamera's en niet op produkten vanlijnscanners; deze zijn nog volop in ontwikkeling.

241

165.W.G.L. de Haas (1975), pp. 85-96.

166.ibid., p. 91.

167.ibid., p. 92.

168.Anon., “Mosaic Maps of Cities”. In: The American City. Vol. XXVII, nr. 3, September 1922, pp. 253-255.

169.M.C. Branch (1971), p. 38.

170.Zie bv. R.H. Stoddard (1982), pp 123-127.

171.C.P. Lo (1976), pp. 126-127.

172.J.W. Schot, H.W. Lintsen et al. (red.) (1998), p. 22.

173.ibid., p. 37.

174.W.A. Fisher et al. (1975), pp. 27-50. Voor een beknopte historie zie bv. S. Schneider (1974), pp. 5-16; J. Albertz(1991); E. Löffler (1985), pp. 21-23; ASPRS (1987); T.E. Avery en G.L. Berlin (1992), p. 21.; Ch. Rossetti (1970). pp.121-125.

175.Van historische waarde, maar niet als zodanig bedoeld is de geannoteerde bibliografie van R.E. Chardon en E.R.Schwertz (1972) over de periode 1950-1971.

176.Fotogrammetrie is de wiskundig gefundeerde hulpwetenschap voor geometrische beeldcorrectie, die vanaf hetmidden van de vorige eeuw in Duitsland en Frankrijk ontstond, en ontwikkelde zich in de jaren twintig van onze eeuwtot pijler van topografische kaartproductie. De fotogrammetrie is nauw verbonden met de landmeetkunde en strekt zichmomenteel uit over het wijde terrein van stereoscopie, digitale beeldmanipulatie en plaatsbepaling door middel vansatellieten (GPS).

177.Een uitgebreide bibliografie over het onderwerp van de lucht- en ruimtevaart werd samengesteld door D.A. Pisanoen C.S. Lewis (red.), Air and Space History. An Annotated Bibliography. Garland. New York, Londen 1988; voor eenvroege luchtvaartgeschiedenis zie: A. Berget, The Conquest of the Air: Aeronautics, Aviation, History, Theory,Practice. Nwe. editie. Londen 1911.

178.R.P. Gupta (1991), p. 109.

179.P. Supf (1940), p. 217, noemt het dorp Genesses en citeert uit een contemporain verslag over de gebeurtenis:"Toen bonden zij hem [lees: de ballon, H.C.M.K.] aan de staart van een paard en sleepten hem over de velden voort,tot hij in stukken gescheurd was."

180.H. Kosman (1982), p. 7.

181. Money (1752-1817), zelf een regelmatig ballonvaarder, publiceerde in 1803 over de militaire mogelijkheden vanballonvaart.

182.J.R. Quick (1964), p. 5. Van deze gebeurtenis bestaat een gravure, in deze publicatie gereproduceerd als figuur 5op pagina 7.

183.W.F. Burbridge (1947), pp. 30-31.

184.De term "fotografie" werd door John F.W. Herschel op 14 maart 1839 geïntroduceerd in een voordracht voor deRoyal Society met als titel On the Art of Photography; on the application of the chemical rays of light to the purpose ofpictorial representation. Bron: W.G.L. de Haas (1975), p. 30.

185.In facsimile uitgegeven door B. Newhall (1969).

186.W.G.L. de Haas (1975), p. 34.

187.J.W. Bagley (1917), p. 12.

188.W.G.L. de Haas (1975), p. 32.

189.J.R. Quick (1964), p. 9.

242

190.M.M. Thompson (red.) (1966), pp. 2-4.

191.Scheimpflug heeft methoden bedacht voor onthoeking en dubbelprojectie om opnamen van vlakke gebiedenbetrouwbare fotokaarten te kunnen vervaardigen.

192.J.R. Quick (1964), p. 10.

193.De toeschrijving van de uitvinding van de luchtfotografie aan Nadar is niet onbetwist. In de Luchtatlas vanNederland, uitgegeven door het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (1978), wordt Laussedat alsuitvinder genoemd, p. 13. C.H. Birdseye (1940) beschouwt Laussedat als de pionier van topografische toepassingen.Citaat: "The credit for the first practical work in adapting the camera to surveying probably belongs to Col. A.Laussedat, who began his work in 1849 under the Engineer Corps of the French Army. As early as 1858 heexperimented with a plate camera supported by a string of kites...", p. 4.

194.C.R. Pellegrino (1985), p. 85.

195.Zie bv. J. Albertz (1991), p. 3; E. Löffler (1985), p. 21.

196.J.R. Quick (1964), p. 11.

197.J.L. Arense (1992), pp. 5-6.

198.R.L.M. Smit (1966), geciteerd door Brongers (1976). De vlucht stond aangekondigd voor 11 september 1865.

199.G.P. Neumann (1920), p. 159.

200.T.E. Avery en G.L. Berlin (1992), p. 22.

201.R.N. Colwell (1960), pp. 3-4. B. Newhall (1969), aangehaald door V. Ambrosia en G.T. Whiteford (1983) op p. 58,wijst op het ontbreken van historisch bewijsmateriaal voor deze bewering.

202.W.F. Burbridge (1947), p. 32.

203.R.N. Colwell (1960), p. 4.

204.O.G.S. Crawford en A. Keiller (1928), p. 3. Elsdale experimenteerde in de periode 1880 tot 1887 met vrijbewegendeballonnen en vond een methode uit om met kleine ballonnen, juist groot genoeg om het gewicht van een camera tedragen, een aantal fotografische platen automatisch achter elkaar te belichten.

205.G. Tissandier, La photographie en ballon. Parijs 1886; Bibliographie aeronautique : catalogue de livres d'histoire, descience, de voyages et de fantaisie, traitant de la navigation aerienne ou des aerostats. Launette. Parijs 1887.

206.Thiele zou van 1898 tot 1908 met behulp van aaneen geschakelde vliegers delen van moeilijk toegankelijkegebieden in Transkaukasië en Syberië fotograferen. Zie Ch. Rossetti (1970), p. 123; In J.W.Bagley (1917) wordt denaam van Thiele gespeld als Thilé, p. 13.

207.De geschiedenis van de luchtvaart tot de Tweede Wereldoorlog is beschreven door Wm.F. Burbridge (omstreeks1945), waarvan een Nederlands vertaling is verschenen in 1947. (Nota bene: op het titelblad van de Nederlandstaligeuitgave staat de auteursnaam "Burbidge" i.p.v. "Burbridge").

208.Het exploratieve poolonderzoek, dat sinds lange tijd voornamelijk door militairen werd uitgevoerd, kreeg nieuwestimulansen door de luchtvaart, vooral door de komst van rigide luchtschepen, die vanaf het laatste decennium van denegentiende eeuw werden ontwikkeld door graaf Ferdinand von Zeppelin en anderen. Sinds de eerste aanval op deNoordpool door de Zweedse ingenieur Salomon André in 1897 in een gasballon met een primitieve besturingsinrichting,werd geprobeerd om met rigide luchtschepen (Amundsen, Nobile, 1925; Nobile, 1928) en vliegtuigen (Amundsen, 1925;Byrd, 1925) de pool te bedwingen, en tegelijkertijd om met de nieuwste technieken het nog onbekende gebied van deArctis nauwkeurig te kaarteren. Tijdens een minitieus voorbereide Duits-Russische expeditie naar Franz-Josefland,Nova Zembla en het Taimyr-schiereiland met het luchtschip "Graf Zeppelin", in 1931, werden met panoramischecamera's vanaf een hoogte van 1000 meter foto's genomen die als basismateriaal zouden dienen voor topografischeoverzichtskaarten (schaal 1:400.000). Bij latere poolonderzoeken door Noorwegen (1932), de Verenigde Staten (1931-35) en Duitsland (1938-39) is eveneens uitvoerig gebruik gemaakt van remote sensing.

209.Th. Scheimpflug, Die Herstellung von Karten und Planen auf Photografischem Wege (1907). Over Scheimpflugleze men Theodor Scheimpflug: Festschrift zum 150 jährigen Bestand des staatlichen Vermessungswesens inÖsterreich. Österreichischer Verein für Vermessungswesen. Sonderveröffentlichung nr. 16, XII, Wenen 1956.

210.W. Schermerhorn (1926), pp. 16-17.

243

211.S. Schneider (1974), p. 5.

212.W. Raleigh, The War in the Air. Clarendon Press. Londen 1922, p. 446, geciteerd door P. Mead (1983), p. 69.

213.Vernoemd naar de Franse kapitein Caquot, die vliegerballonnen modificeerde door bij het staartstuk vinnen aan tebrengen voor vergroting van de stabilisatie bij ruwe weersomstandigheden.

214.P. Mead (1983), p. 104.

215.ibid., p. 66.

216. Over Fabbri’s vinding werd ook in Nederland gepubliceerd: Anon., "Photografeeren vanuit vliegmachines". EigenHaard (1915), p. 31.

217.Wm.F. Burbridge (1947), p. 143.

218.P. Mead (1983), p. 103, citaat: "The observer had his map or photograph and a celluloid sheet bearing upon it theinscribed face of a clock, with lines radiating from the center to the twelve clock hours and with concentric circlesdescibed at radii 50, 100, 200, 300 and thence at hundred yard intervals to 500 yards, each at the scale of the map;these circles were lettered, from the centre, A to F. The pilot was required to imagine two inner cicles, letter Y and Z,10 and 25 yards form the center. This celluloid sheet was positioned over the map with its centre over over the mapposition of the target to be enganged and with the 12 o'clock radius pointing due north on the map. The position of ashell-burst observed on the ground and spotted on the map could then be descibed by reference to the letter of therelevant circle and the relevant clock-hour on the celluloid, and some such signal as C4 or B7 transmitted to thebattery. There the artillery officer in charge would convert it to a suitable change in line and range for the rangingprocedure which he was adopting."

219.G.P. Neumann (1920).

220.ibid., pp. 177.

221.ibid., pp. 168-169.

222.ibid., pp. 172.

223.ibid., pp. 175.

224.ibid., p. 182.

225.P. Mead (1983), pp. 112-123.

226.R.N. Colwell (1960), p. 6.

227.W.T. Lee (1922), p. X.

228.Lee maakte voor zijn boek gebruik van faciliteiten die werden verstrekt door het Amerikaanse leger, en enkele vanzijn voorbeelden over interpretatie (met name stereoscopische analyse) sluiten naadloos aan bij de militaireverhandeling van de Duitse majoor b.d. G.P. Neumann (1920). Ook uit de bronvermelding van veel in het boekopgenomen luchtfoto's blijkt, dat deze van militaire oorsprong zijn.

229.W.T. Lee (1922), pp. 41-42.

230.ibid., p. 102.

231.ibid., p. 12.

232.Over de geschiedenis van de Nederlandse luchtvaart tot 1950 zie: Nationale luchtvaartencyclopedie: het boek vande luchtvaart. (Voorwoord van A. Plesman). Scheltens en Giltay. Amsterdam 1950. Zie ook: L.G. van Limburg Stirum(samenstelling), Nederlandsche luchtvaarders. Bruna. Utrecht 1937.

233.Voor een recent plaatwerk van historische luchtfoto's zie J.R. van Diesen en R.P.G.A. Voskuil, Boven Indië:Nederlands-Indië en Nieuw Guinea in luchtfoto's 1921-1963. Asia Major. Purmerend 1993.

234.Voor een historische beschouwing over de veranderende typologie en identiteit van luchthavens in de twintigsteeeuw, zie J. Zukowsky (red.), Building for Air travel. Architecture and Design for Commercial Aviation. Prestel - The ArtInstitute of Chicago. München, New York 1996.

244

235.TABROS is het acroniem voor Technisch Architectuur Bureau Roosenburg, Op ten Noort en Scheffer te Utrecht.De ELTA-gebouwen zouden naderhand onderdak bieden aan de uit Duitsland geweerde vliegtuigfabrieken van AnthonyFokker (ontwapeningsverdragen).

236.Voorbeelden van geschiedenissen over het reizen per vliegtuig zijn o.a. K. Hudson en J. Pettifer, Diamonds in theSky. A Social History of Air Travel. BBC. Londen 1979; B. Walters, The Illustrated History of Air Travel. CrescentBooks. New York 1979.

237.Comité Vliegtocht Nederland-Indië (generaal C.J. Snijders, voorzitter; H. Walaardt Sacré, secretaris), Memoriebetreffende het vervoer door de lucht van de post tusschen Nederland en Nederlandsch-Indië. Den Haag 1931.

238.Zie bijvoorbeeld: Wij vlogen naar Indië (ca. 1935). Andere werken over luchtvaart en luchtavonturen van Viruly zijn:Vliegend boven Nederland, (1973, 1976); Film van Delft, (ca. 1960); Het lied van de lucht (vert.), (1957); De brede zee:met de Spirit of St. Louis over de oceaan, (1953); Nederland in vogelvlucht (tekst H. Scholte, inl. A. Viruly), (1952); Wevlogen naar Java : herinneringen aan twintig vliegjaren, (1949); In twee dagen de wereld rond (door A.D. Hildebrand),(1948); Kleurenvlucht, (1948); Met de K.L.M. naar Indië : leesboek voor school en huis (door J.M. de Feijter en A.Viruly), (1933); Wij vlogen over Nederland, over Europa en naar Indië : een keuze uit alle boeken van A. Viruly, (1938);De wereld van boven, (1934); Het "Uiver" album. Geillustreerd album ter herinnering aan de Londen-Melbourne race(door A. Viruly en H. Hollander), (ca. 1935); Goed zoo, Pelikaan! : aanvullend hoofdstuk op de eerste vier drukken van"We vlogen naar Indië", (1934); In de schroefwind, (ca. 1931); Van Texel tot Walcheren (met medew. van A. Viruly),(193X); "Voor vrij?"... "contact!" : van de Soesterbergsche vlieghei, (1930).

239.Over dit onderwerp verschenen talrijke Nederlandse publicaties, bijvoorbeeld H.P. Geerke, Wij vliegen om dewereld: groote vliegtochten over werelddeelen bergen en zeeën. Meulenhoff. Amsterdam ca. 1940; A.D. Hildebrand, Intwee dagen de wereld rond. Meulenhoff. Amsterdam 1948.

240.W. Schermerhorn in: C.K. Werkman (1954), pp. 66-72. Citaat: "Iedere luchtfoto, die als geslaagde illustratie in eenboek, tijdschrift of krant verscheen, droeg ertoe bij het publiek vertrouwder te maken met het gezicht op de aarde uithet vliegtuig en het te doen verlangen ook eens de kans te hebben deze zelfde aanblik te genieten.", pp. 66-67.

241.F.I.R. van den Eeckhout (1933), pp. 5-6.

242.P. Supf (1940), p. 177.

243.Oratie W. Schermerhorn (1926), Technische Hoogeschool te Delft.

244.Bijdrage W. Schermerhorn in: C.K. Werkman (1954), p. 67.

245.W. Schermerhorn (1926), p. 6.

246.F.J. Doyle (1964), p. 260. De auteur dankt Prof. W. Schermerhorn, de toenmalige dekaan van het ITC te Delft, voorde betreffende informatie.

247.H.F. van Riel (1927), geciteerd door Brongers (1976).

248.De commissie was samengesteld uit de leden Hamelberg (voorzitter, Kadaster), Prof. Dieperink en lektor Van Riel(beiden van de L.H. Wageningen), Kwisthout (Kadaster), Hasselman (Artillerie) en Brückel (directeur MilitaireVerkenningen).

249.L. van Zuijlen (1990), pp. 28-29. Gestencilde rapporten van de Triangulatiecommissie bevinden zich in dearchieven van de Topografische Dienst Nederland (TDN).

250.Proef "Hilvarenbeek" (1928): ontschrankingstoestel van Roussilhe; proef "Den Hout" (1929): autograaf van Wild;proef "Oosterhout" (1930): aerokartograph van Hugershoff.

251.J.L. Arense (1992), p. 21.

252.ibid., pp. 22 en 36.

253.ibid., pp. 22 en 27.

254.L.van Zuijlen (1990), pp. 28-29.

255.W. Schermerhorn (1926), p. 18.

256.Bijdrage W. Schermerhorn in: C.K. Werkman (1954), p. 69.

245

257.Details over de geschiedenis van de luchtverkenning in de Tweede Wereldoorlog vermeldt C. Babington-Smith(1957, heruitgegeven in 1985)

258.P. Mead (1983), p. 150.

259.Ch. Rossetti (1970), p. 124.

260.P. Mead (1983), p. 205.

261.ibid., pp. 196-197.

262.J.L. Arense (1992), pp. 10-11. Beschreven wordt hoe door de luchtfotografische afdeling van de KLM één van deDuitse camera's van het merk ICA, in 1917 vervaardigd voor luchtverkenning, in 1936 werd verbouwd voor proeven metinfrarode opnamen.

263.J.H.G. Schepers (red.)(1948), p. 291.

264.M.C. Branch (1971), pp.76-79.

265.P. Mead (1983), p. 216.

266.T. Abrams (1991), Our Secret Little War. Uitgave ASPRS nr. 1041.

267.Zie WWW "ENIAC-on-a-Chip", Moore School of Electrical Engineering, op URLhttp://www.ee.upenn.edu/~jan/eniacproj.html

268.D. Winegrad, A. Akera (1996).

269. Zie bv. R. Floud (1973).

270.De auteurs concluderen tevens, dat deze tweespalt zijn wortels heeft in de geografische literatuur over statistischemethoden uit de jaren dertig. Er is zelfs nog een viertal andere oorzaken aan te wijzen, die ondanks onderlingecontroverses (en zelfs feitelijke verkettering van elkaars gedachtegoed omtrent interesseveld, theorie en methode), hetvertoog en de ontwikkeling van de discipline als geheel levend houden en haar voortbestaan zeker stellen.

271.W. Norton (1984), p. 128

272.J. Albertz (1991), p. 6.

273.Heli's zijn door hun horizontale roterende schroefaandrijving niet beperkt tot een minimum voorwaartse snelheid omop hoogte te blijven, zoals vliegtuigen met vleugels dat wel zijn. Vliegbewegingen kunnen daarom langzaam wordenuitgevoerd, de toestellen laten zich zeer nauwkeurig besturen en kunnen zelfs enige tijd stilhangen in de lucht, zodat zijkunnen fungeren als observatiepost voor kortstondige processen binnen een beperkt gebied.

274.H. Kosman (1982), pp. 74-75.

275.ibid., pp. 95-96.

276.Albertus Magnus schrijft in zijn De Mirabilibus Mundi over het verpakken van kruit om het te kunnen afschieten enlaten donderen (zie R.D. Launius (1994), pp. 9-12). Konrad Kyser von Eichstadt maakt in Bellfortis (1405) gewag vanraketachtige vuurpijlen voor gebruik in militaire operaties, terwijl Sir William Congreve (1772-1828) uitvoerig bericht overraketten voor artilleriegevechten vanuit zee en vanaf land en die worden gebruikt in de Amerikaanse oorlog van 1812.Over de principes van ruimtevluchten en het in een baan om de aarde brengen van ruimteschepen publiceert in 1903 deRus Konstantin Eduardovich Tsiolkovsky (1857-1935), die zich liet inspireren door het werk van Jules Verne en H.G.Wells. De Duitser Hermann Oberth (1894-1989) borduurt voort op het thema van interplanetair reizen in zijnbaanbrekende artikel Die Rakete zu den Planetenräumen, dat verschijnt in 1923, de tijd dat op verschillende plaatsenzowel in Europa als in Amerika raketgenootschappen worden opgericht waarin wetenschappers en amateurs zichuitleven in proefnemingen met materialen, brandstoffen en voortstuwingsmechanieken voor raketten. Enkele jareneerder had Robert H. Goddard (1882-1945) in Amerika geschreven over zijn talrijke experimenten met raketten in eenartikel dat luidde: "A Method of Reaching Extreme Altitudes" (1919). In 1914 verwierf Goddard twee patenten, eenaantal dat uiteindelijk zou oplopen naar 214 stuks.

277.R.D. Launius (1994), pp. 12-16.

278.P. Rosenberg, "Earth Satellite Photogrammetry", in: Photogrammetric Engineering, vol. 24, nr. 3, juni 1958, pp.353-360.

246

279.R.P. Gupta (1991), p. 1.

280.P.H. Chombart de Lauwe (1948).

281.Voor de astronomie was de Explorer-missie van bijzondere betekenis, omdat daarin atmosferische belemmeringende observatie van het heelal niet langer in de weg zaten.

282.P.E. James en G.J. Martin (1981), p. 396.

283.R.D. Launius (1994), p. 47.

284.B.A. Day et al. (red.)(1998). Voor nadere informatie zie de WWW-pagina's van de Amerikaanse NationalReconnaissance Office: http://www.nro.odci.gov/corona.html en de toespraak van John M. Deutsch die ter gelegenheidvan het in 1995 gehouden symposium over CORONA aan het Center for the Study of Intelligence aan de GeorgeWashington University, op URL http://www.odci.gov/cia/public_affairs/speeches/archives/1995/dci_speech_52395.html

285.De ruim 800.000 opnamen die in het kader van het Corona-programma in een periode van circa twaalf jaar werdengemaakt, zijn door een presidentiële opdracht in februari 1995 vrijgegeven voor wetenschappelijk gebruik.

286.Meer informatie over declassificatie van vroege Amerikaanse satellietfotografie op WWW "Declassified IntelligenceSatellite Photographs", op URL http://edcwww.cr.usgs.gov/glis/hyper/guide/disp

287.R.P. Gupta (1991), p. 2.

288.R.D. Launius (1994), p. 36. Een andere bron maakt gewag van de SCORE-satelliet (Signal Communication byOrbiting Relay Experiment), die werd gelanceerd op 18 december 1958 en die gedurende dertien dagen een opgenomenkerstboodschap van president Eisenhower uitzond. Bron: The Satellite Encyclopedia. On-line versie op WWW op URLhttp://tele-satellit.com/tse/online/sat_score.html

289.ibid., pp. 36-37.

290.R.P. Gupta (1991), p. 2.

291.LANDSAT-6 eindigde kort na vertrek, in 1994, ongelukkigerwijs in de oceaan.

292.A. Chiolkosz en A.B. Kesik (1994), p. 14.

293.ibid, p. 17.

294.In Nederland is de uitgeverij Robas, gevestigd te Weesp, verkooporganisatie voor luchtfoto's. De firma isgespecialiseerd in het uitgeven van gedrukte remote sensing en (historisch-) cartografische boeken en materialen.

295.Over de diverse waarnemingsinstrumenten in satellieten en hun specificaties tot medio tachtiger jaren, leze menH.S. Chen, Space Remote Sensing Systems - An Introduction. Academic Press. Orlando, Florida 1985.

296.Informatie over satellietsystemen in het algemeen op WWW "The Satellite Encyclopedia" op URL http://tele-satellit.com/tse/online/ ; over het RESURS-programma dat camera's van het type KFA-1000, KATE-200, MK-4, en LK-1000 voerde op URL http://tele-satellit.com/tse/online/sat_resurs_f01.html

297.Zie voor flood monitoring bv. K. Blyth en D.S. Biggin (1993); M.J. Wagner (1994); en voor crop monitoring bv. J.Lichtenegger (1992); C.G.J. Schotten et al (1993); C. Schmullius et al. (1994); H.-G. Kohl et al (1994).

298.G.J.A. Nieuwenhuis en C.G.J. Schotten, Land cover monitoring with multitemporal ERS-1 SAR observations in theNetherlands. In: Proceedings of ERS-1 First Results. Cannes, 4-6 november 1992. ESA-publikatie SP-359.

299.Meer informatie over TOPSAR kan worden gevonden op WWW "Topographic Synthetic Aperture Radar (TOPSAR)"op URL http://www.jpl.nasa.gov/mip/topsar.html

300.Zie WWW "Interferometric SAR ‘Melts’ Hurdles to Urban Mapping" op URLhttp://www.vexcel.com/tech_feat/sept95.sarmelts.html

301.De SAR Special Interest Group maakt deel uit van The Remote Sensing Society en richt zich op de ontwikkelingen het gebruik van SAR in de breedste zin van het woord, met inbegrip van onder andere instrumentontwikkeling, beeld-en signaalverwerking en toepassingen. Meer informatie op WWW "Welkom bij de Werkgroep SAR" op URLhttp://www.gis.wau.nl/sar/sig/sig_wnl.htm

247

302.Zie WWW "Small Spacecraft technology Initiative Fact Sheet", URLhttp://www.ssc.nasa.gov/~pais/factsheets/html/fs-ssc-004.html

303.Clark werd ontwikkeld door CTA Space Systems in samenwerking met een aantal Amerikaanse universiteiten en isuitgerust met een panchromatische sensor met een hoge resolutie van drie meter, een multispectrale sensor met een15 meter resolutie, en voorziet in stereoscopische analyse. Lewis, een produkt van TRW, heeft een hyperspectralescanner aan boord met een resolutie van 30 meter, uitgesplitst in 384 kanalen. Meer informatie op WWW "SmallSpacecraft Technology Initiative”, zie WWW op URL: http://www.crsp.ssc.nasa.gov/intro.htm

304.In de beginfase van het SmallSat-project zullen de gegevens worden opgevangen en verwerkt door het StennisSpace Center, Mission Data Management Center, te Mississippi.

305.Orbital Imaging Corporation of Orbimage is een volle dochter van Orbital Sciences Corporation en heette tot voorkort Eyeglass International. Meer informatie op WWW "Welcome to Orbimage" op URLhttp://www.orbimage.com/welcome.htm

306.De bedoelde ingang op WWW heet "OrbNet Digital Archive" en bevindt zich op URLhttp://www.orbimage.com/worbnet.htm

307.Quicker, "Cheaper Ways to Do Remote Sensing", 28 december 1995. Zie WWW op URLhttp://www.em.doe.gov/tie/fall20.html

308.Een typisch voorbeeld is de door Richard Shelton en anderen in Australië vervaardigde modelheli voorluchtfotografie. Met dit toestel kunnen opnamen worden gemaakt vanaf een hoogte van maximaal 100 meter. Aanboord is een spiegelreflexcamera die op afstand kan worden bediend en waar op de zoeker een miniatuur video-camerais gemonteerd. De videocamera "ziet" door de lens van de lens van de spiegelreflexcamera en het signaal wordtverzonden en beneden opgevangen. Op de grond wordt vanaf een monitor de gewenste uitsnede voor opname bepaalden op commando wordt de fotocamera in werking gesteld. Meer informatie op WWW "R/C Aerial Photography", URLhttp://www.vision.net.au/~rjs/aerial.html

309.De term geografische informatiesystemen (GIS) is wat ongelukkig gekozen gezien de universele, ook niet-geografische toepasbaarheid van het concept, dat in principe iedere vorm van ruimtelijkheid kan beslaan: zelfsimaginaire ruimten o.g.v. historische of toekomstige hypothesen, schemata of geestesvoorstellingen kunnen met GIS-technologie binnen zekere grenzen worden verwerkt. Toepassingen van GIS vinden we dan ook in takken vanwetenschap die ver van de geografische discipline verwijderd liggen, zoals de sterrenkunde, biologie, medischewetenschappen, econometrie en rechtswetenschappen. GIS is evenwel een ingeburgerd begrip geworden, hoewel hetmeer correct zou zijn te spreken van ruimtelijke of spatiële informatiesystemen, en ruimtelijk-historische of spatio-temporele informatiesystemen (Vergelijk de titel van het boek van W. Göpfert, Raumbezogene Informationsysteme,1987).

310.D.J. Maguire, An Overview and Definition of GIS. In: D.J. Maguire, M.F. Goodchild, D.W. Rhind (red.) (1992), pp.10-11, table 1.1.

311.Een greep uit de literatuur over de geschiedenis van GIS: C. Steinitz, "GIS: A Personal Historical Perspective". In:GIS Europe 6(1993). C. Steinitz, "A framework for theory and practice in landscape planning". In: GIS Europe 7(1993).C. Steinitz, "The changing face of GIS from 1965-1993". In: GIS Europe 9(1993). R. Tomlinson, "The Impact of theTransition from Analogue to Digital Cartographic Representation". In: The American Cartographer, v.15, 3(Juli 1988).

312.Als oorzaak noemen Coppock en Rhind (1992) dat er bij een toch al hoge werkbelasting vooral buiten de formeleacademische taakstelling om aan de ontwikkeling van GIS-verwante technologieën werd gewerkt, terwijl er op datmoment voor uitgebreide gedachtenwisseling over opgedane ervaringen geen publiek forum bestond.

313.Een recente geschiedenis van GIS met het accent op ontwikkelingen in de Verenigde Staten en het VerenigdKoninkrijk staat beschreven in D. Maguire et al. (red.)( 1992), bijdrage van J.T. Coppock, D.W. Rhind.

314.D. Cooke (1990) heeft een genealogie van geografische informatieverwerking in de Verenigde Statensamengesteld. Deze is opgenomen in: J.T. Coppock, D.W. Rhind (1992), figuur 2.1, pp. 24-15.

315.J.T. Coppock, D.W. Rhind (1992), p. 39.

316.P. Parent, R. Church (1988), pp. 63 ev.

317.J.T. Coppock, D.W. Rhind (1992), p. 22.

318.Zie bijvoorbeeld J.B. Harley et al. (1978).

319.H.C. Rice Jr., A.S.K. Brown (red.) (1972).

248

320.J. Star, J. Estes (1990), p. 18.

321.ibid., p. 19.

322.T.A. Streich (1986); G.D. Austrian, Herman Hollerith : forgotten giant of information processing. New York 1982;K.S. Reid-Green, "The history of census tabulation", in: Scientific American 260 (1989), pp. 78-83. Zie voorts op WWW"Herman Hollerith" op URL http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Mathematicians/Hollerith.html

323.C.C. Colby (1936).

324.Een voorlopige chronologie van GIS werd samengesteld door Martin Dodge (m.dodge@ucl.ac.uk) en Simon Doyle(s.doyle-walsh@ucl.ac.uk) van het Centre for Advanced Spatial Analysis (CASA), University College London. ZieWWW "The GIS Timeline" op: www.casa.ucl.ac.uk/gistimeline/gistimeline.html

325.J. Star, J. Estes (1990), p. 21, met een verwijzing naar Deuker (1979).

326.G. Banz (1970) hanteert in het achtste hoofdstuk van zijn boek "Elements of Urban Form" het begripsysteembenadering (systems approach). De stad wordt opgevat als een omvangrijk en complex systeem, dat slechtsdoorgrond en gestuurd kan worden met behulp van computers, als het analytische verlengstuk van de menselijkegeest. pp. 148-175.

327.W.P.A. van Deursen (1995), p. 15.

328.D. Schmidt (1995).

329.Ook het Nederlandse ministerie van defensie heeft in 1995 een 34-tal UAV's van het type Sperwer besteld bij hetFranse SAGEM-concern, die de luchtverkenningscomponent moeten versterken en de vuurleidingscomputer vanartillerie-afdelingen voorziet van lokatiegegevens voor direct aansluitende doelopsporing en beschietingen. Meerinformatie over militair gebruik van onbemande luchtverkenningssystemen op WWW: "Early Use of UAV's" op URLhttp://www.acq.osd.mil/daro/uav/early.htm ; van het Joint Project Unmanned Aerial Vehicles "Medium AltitudeEndurance" op URL http://www.acq.osd.mil/at/MAE/mae.html ; de voordracht van C. Heber "High Altitude EnduranceUnmanned Vehicle Systems" op URL http://www.arpa.mil/ARPATech-96/transcripts/heber.html ; Predator MediumAltitude Endurance Unmanned Aerial Vehicle" op URL http://www.dote.osd.mil/reports/FY95/predator.html . Over devoordelen van het leasen van UAV's zie "UAV Leasing" op URL http://www.battlespace.com/outsourc/outsourc.html .De volgende site bevat teksten over de geschiedenis en het operationeel gebruik van Pioneer systemen: "Pioneer UAVInc.", te vinden op URL http://www.aaicorp.com/pui/ .

330.Het Joint Surveillance Target Attack Radar System (JSTARS) is een groot viermotorig spionage- enverkenningsvliegtuig, dat in dialoog met een grondstation troepenbewegingen volgt en in staat is om in alleweersomstandigheden stationaire en mobiele doelen op te sporen, die zich op meer dan 240 kilometer afstandbevinden. Bovendien vervult JSTARS, die is uitgerust met een veelzijdige radar voor MTI-, FTI en SAR-data, een taakbij het inventariseren van schade door bombardementen, bij het uitschakelen van de vijandelijke luchtafweer en omcruciale gevechtssectoren aan een nader onderzoek te onderwerpen.

331.Zie WWW "Command, Control, Communications, Intelligence, Surveillance, and Reconnaissance" op URLhttp://www.afa.org/97cisr2.html.

332.A. Schechler en A. Omer de Cugis, Paris en ballon. Hachette. Parijs 1909.

333.C.H. Birdseye, "Stereoscopic Photographic Mapping", in: Annals of the Association of American Geographers, vol.XXX, nr. 1, Maart (1940), p. 5, citaat: "The earliest record of photographs actuallly taken and used for mapping is in apaper by Capt. Cesare Tardivo ... presented on September 25, 1913, at the meeting of the International Society ofPhotogrammetry held in Vienna, and showing a mosaic on the scale of 1:4,000 of the city of Bengasi, Italy".

334.P. Collier (1994), p. 101.

335.Zie: Tijdschrift KNAG, deel XXXVII (1920), pp. 825-826.

336.W.T. Lee (1922), p. 79.

337.De navigatie in de lucht verlangde kaarten die zoveel mogelijk het natuurlijke kleurenbeeld van hetbenedenliggende landschap benaderden, opdat de herkenbaarheid zo groot mogelijk zou zijn. De eerste proeven werden-zonder practische resultaten- genomen in Duitsland in 1908, maar in 1910 werden in het Franse leger voort het eerstbruikbare luchtvaartkaarten vervaardigd. Tijdschrift KNAG (1911), pp. 1007-1008.

338.W.T. Lee (1922), p. x, citaat: "Observation from the air can never take the place of close examination of theground, but it can be of great use in the location and study of land forms and geologic relations. Air photography is onlyan added means of obtaining information, although it promises to become a very important means".

249

339.P. Geddes (1915), pp. 336-337. Hij verwees bij gelegenheid graag naar Aristoteles, die "de synoptische visie"reeds in de oudheid had verdedigd.Citaat: "What if Aristotle, that old master of knwoledge, turns out to have beenliterally, and not merely metaphorically, speaking in urging "the synoptic vision"? For surely "general views" may wellbe helped by - general views."

340.L. Esher in: J.K.S. St. Joseph (1966), p. 160.

341.P. Geddes (1915), pp. 355-356.

342.P. Geddes (1915), p. 321. Citaat: "... and its camera obscura, which harmonises the striking landscape, near andfar, and this with no small element of the characteristic qualities of the best modern painting, has therefore beenretained; alike for its own sake and as an evidence of what is so often missed by scientific and philosophic minds, thathe synthetic vision to which they aspire may be reached more simply from the aesthetic and the emotional side, andthus be visual and concrete."

343.Ph. Boardman (1944), p. 181.

344.P. Geddes (1915), p. 326. Citaat: "Returning for the present purpose to the City's storey alone, though the mainpresentment is that of a survey, an exhibition of facts of past and present, a Civic Business-room adjoins this. Herehas been for many years in progress the main practical civic work of this tower - its various endeavours towards citybetterment."

345.Ph. Boardman (1944), p. 179.

346. .De camera obscura van Cadiz bevindt zich op ca. 45 meter boven zeeniveau op een van de vele uitkijktorens diede stad rijk is. In 1778 werd de toren aangewezen als officiële wachttoren van de stad. Bron: M. Dorao en B. GonzálezDorao, Torre Tavira. Un paseo por Cádiz. Imprenta Sur. S.a. ISBN 84-605-63335-9.

347.Voor een inleidend overzicht van de geschiedenis van de archeologische luchtfotografie zie J.K.S. St. Joseph(1981).

348.O.G.S. Crawford en A. Keiller (1928), p. 3. In koloniaal India stelde in 1891 de Britse luitenant C.F. Close aan deSurveyor-General van India voor om de ruïneuze steden rond Agra te fotograferen vanuit een ballon, teneinde met deverkregen gegevens plattegronden te vervaardigen. Door bureaucratische belemmeringen vond dit echter geendoorgang, maar wel werden van de stad Calcutta enkele opnamen gemaakt.

349.Voor de geschiedenis van de luchtfotografie in het Verenigd Koninkrijk zie R.R. Downey (1981).

350.C. Carstens et al. (1983), p. 301; O.G.S. Crawford en A. Keiller (1928), p. 3 en 7. Kol. J.E. Capper, "Photographsof Stonehenge, as seen from a War Balloon", in: Archaeologia, vol. LX (1907), platen LXIX en LXX. Tentoonstellingvoor de Society of Antiquaries of London, 6 december 1906.

351.R. Chevallier (1964), p. 15.

352.Innovaties op het vlak van militaire cartografie, gebaseerd op luchtfotografie van het Nabije Oosten tijdens deEerste Wereldoorlog, worden beschreven door P. Collier (1994).

353.L. Duel (1969), p. 16.; S. Schneider (1974), p. 377; K.C. Carstens et al. (1983), p. 302.

354.Th. Wiegand, Wissenschaftl. Veröffentl. d. Deutsch-Türkischen Denkmalschutzkommandos, Heft 1 Sinai. Berlijn1920.

355.Onder cultuurbescherming wordt verstaan het beschermen van representatief cultuurgoed tegen calamiteiten, zoalsoorlogsgevaren. De juridische grondslag voor de internationale cultuurbescherming ligt besloten in tal van verdragen,waarvan het voornaamste zijn het Verdrag van 's-Gravenhage ter bescherming van cultuurgoederen tegenoorlogsgevaren, uit 1954; en de Werelderfgoedconventie ter bescherming van cultureel en natuurlijk erfgoed, Parijs,1972.

356.R. Chevallier (1964), p. 75.

357.Th. Hornberger (1960), pp. 69-70.

358.Samen met de geograaf W. Kallfass voerde Wagner een studie uit waarin de nauwe relatie werd benadrukt tussennederzettingspatronen, agrarisch grondgebruik, en de economische en verkeerstechnische ontsluiting van hetkarakteristieke terrassenlandschap (Schichtstufenland). De realatie tussen het ingerichte cultuurlandschap en denatuurlijke geomorfologische onderlegger kwam in de bijgevoegde luchtfoto's dermate treffend tot uitdrukking dat er eendiareeks werd samengesteld met begeleidend boekje dat een vaste plaats heeft gekregen in het geografisch onderwijsin Duitsland. G. Wagner, Geologisch-morphologische Landschaftsbilder von Süddeutschland. Lichtbildreihe und Beiheft.

250

Uitgave van de Landesbildstelle Württemberg. Stuttgart 1932.

359.O. Flückinger, Die Schweiz aus der Vogelschau. Zürich 1924.

360.R.E. Dickinson (1969), p. 165. In de tropische Andes verrichtte Troll een fotogrammetrisch survey als lid van eenbergexpeditie die was georganiseerd door de Deutsch-Österreichische Alpenverein. Troll verbleef gedurende drie jaar inZuid-Amerika en tijdens zijn luchtreizen boven Colombia, Ecuador en Panama leerde hij door ervaring de betekenis vanluchtfoto interpretatie bij botanisch en morfologisch onderzoek.

361.R.E. Dickinson (1969), p. 166, citaat: "... for he was one of the first to appreciate the value of the air photo togeographic study (beginning in 1939 until 1943).".

362.H. Bobek en E. Lichtenberger, Wien - bauliche Gestalt und Entwicklung seit der Mitte des 19. Jahrhunderts. Graz1966.

363.R.E. Dickinson (1969), p. 167.

364.K.C. Carstens (1983), p. 302.

365.A. Poidebard, La trace de Rome dans le désert de Syrie : le Limes de Trajan à la conquète arabe : recherchesaériennes (1925-1932); intr. van F. Cumont. Bibliotheque archeologique et historique ; t. 18. 2 delen: I: Texte. II: Atlas.Parijs 1934; R. Mouterde en A. Poidebard, Les limes de Chalcis : organisation de la steppe en haute Syrie romaine :documents aeriens et epigraphiques; plans et rélèves de J. Lauffray et S. Mazloum. Bibliothèque archeologique ethistorique ; t. 38. 2 delen, 1: Texte, 2: Atlas. Librairie Orientaliste Paul Geuthner. Parijs 1945.

366.R. Chevallier (1964), pp. 68-75.

367.Zie bv. T. Darvill, Prehistoric Britain from the air. A study of space, time and society. Cambridge Air Surveys.Cambridge University Press. Cambridge 1996, pp. 2-3.

368.R.N. Colwell (1960), p. 718.

369.G.A. Beazely, "Air Photography in Archeology". In: Geographical Journal, vol. LIII (mei 1919), pp. 330-335; ib.,"Surveys in Mesopotamia during the War". In: Geographical Journal, vol. LV (februari 1920), pp. 109-127. Citaat: "whenriding as a passenger in an aeroplane en route for survey over enemy territory, I could clearly see on the desert areathe outline of a series of detached forts [...], whereas when walking over them on the groud no trace was visible. (...)Had I not been in the possession of these air-photographs the city would probably have been merely shown [on themap] by meaningless low mounds scattered here and there, for much of the detail was not recognizable on the ground,but was well shown up in the photographs, as the slight difference in the colour of the soil came out with marked effecton the sensitive film, and the larger properties of the nobles and rich merchants could be plainly made out along thebanks of the Tigris."

370.Verschenen in: American Journal of Archaeology, Second Series, vol. XXVII (1923), pp. 68-69.

371.O.G.S. Crawford (1921), pp. 90-91. Over zijn waarnemingen in het zuiden van Engeland schreef hij: "When the fieldhas been sown with corn, it will often be noticed that the course of the road is marked by a belt of sparse growth or astring of bare patches, due to the stony nature of the soil where the road once existed. Similarly in land under grass thecourse of the road may be indicated by the brown colour of the grass, especially in late summer or autumn and afterdry seasons. It is therefore always advisable to visit suspected places at different seasons of the year. What isinvisible during one season may be strikingly apparent during another".

372.Het boek besluit met een hoofdstuk waarin Crawford zijn ideaal van een wereldmuseum in Amerika beschrijft, waarde evolutie van het zonnestelsel en de planeet aarde wordt tentoongesteld. Dit zou gebeuren m.b.v. globes, kaarten,fossielen, gesteenten, planten en levende dieren, die de voortgang van de dode en levende natuur op de voet volgen(vergelijk Geddes' Outlook Tower). In een lange hal waarvan de lengte-as tevens de tijd-as vormt en de breedte deruimte, staat aan het einde de maan, die de toekomst van de aarde weerspiegelt.

373.J.A. Brongers (1976), p. 15. Crawfords categorisering voor de herkenning van grondsignaturen werd reeds in 1927door Van Giffen in Nederland geïntroduceerd.

374.Gantners Grundformen werd in Nederland recentelijk opnieuw onder de aandacht gebracht door E.R.M. Taverne(1993), pp. 52-55.

375.Gantner vatte de stedenbouwgeschiedenis op als snel opkomende deeldiscipline, waarvoor opdat moment nogonvoldoende historische systematiek noch een adequaat begrippenapparaat bestond. De archeologie had zich volgenshem met succes losgewrikt van de kunstgeschiedenis, die methodisch was ontspoord door eenzijdige oriëntatie opfilologisch-materieel onderzoek. J.P. Gantner (1928), p. 11.

251

376.C. Winchester en F.L. Wills (1928), Aerial Photography, in het bijzonder hoofdstuk 17: "Aerial Photography andArcheology".

377. Gantner heeft later verschillende bewonderende publicaties aan Wöllflin gewijd, bijvoorbeeld: Heinrich Wölfflin,1864-1945. Autobiographie, Tagebücher und Briefe. Uitgegeven door J. Gantner. Basel 1982; Heinrich Wölfflin.Biographie einer Kunsttheorie. Heidelberger kunstgeschichtligen Abhandlungen 14. Worms 1981; “Heinrich Wölfflin unddie moderne Kunst”. In: Merkur 13(1959), pp. 937-945.

378.De techniek om luchtfoto's te maken met behulp van vliegers was al in de negentiende eeuw bekend en staatonder meer beschreven in: Arthur Batut, La photographie aerienne par cerf-volant. Gauthier-Villars et fils Parijs 1890.

379.Een uitzondering vormt een drieregelig commentaar op een afbeelding van Timgad (afb. 39).

380.J.P. Gantner (1928), p. 18.

381.ibid., p. 18.

382.ibid., p. 11: "Denn diese Differenzierung in "Archäologie" und "Kunstgeschichte des Mittelalters und der Neuzeit"hatte die unselige Folge, dass sich die beiden neuen Disziplinen nun in ganz verschiedenem Tempo entwickelten," ...

383.In Nederland gebruikte C.A.J. von Frijtag Drabbe, medewerker en later directeur van de Topografische Dienst teDelft, al vóór de Tweede Wereldoorlog verticaalopnamen om archeologische sporen te ontdekken en heeft hierovergepubliceerd. Andere archeologen als A.E. van Giffen, H. Halbertsma en J.P.R. Modderman hebben met name aan demethodiek van interpretatie van luchtfoto's aandacht geschonken.

384.Bedoeld wordt hier "La loi du 14 mars 1919 sur l'aménagement et l'extension des villes".

385.D.A. Agache (1923), p. 141.

386.Société Française des Urbanistes, Interallied Town Planning Conference. Parijs juni 1919, pp. 22-23.

387.J.L. Arense (1992), p. 8.

388.H. Balleyguier (1923), p. 133.

389.ibid., p. 134: "Beaucoup, d'ailleurs, n'ont pour tout document que l' ancien cadastre dont la valeur actuelle estpresque nulle ”. Originele accentuering.

390.ibid., p. 136.

391.ibid., p. 137.

392.M.M. Thompson (red.) (1966), pp. 2-11.

393.G.P. Neumann (1920), pp. 179-181.

394.Anoniem, "Luftbild und Städtebau" (1925), p. 1.

395.ibid., p. 1-2. Citaat: "In der Karte ist das Gelände in die Zeichensprache der Kartographie übersetzt, aus der sichder geübte Beschauer erst vor seinem geistigen Auge ein der Wirklichkeit möglichst nahekommendes Bild desGeländes ausdenken muß, wobei durch einen Denkprozeß eine Vorstellung des Vorhandenen geschaffen wird. (...) Vielunmittelbarer erweckt diese Eindrücke eine Photographie aus der Luft, ein lebenswahres Fliegerbild, ein Urbild derWirklichkeit, das in zusammengefaßter Darstellung die geschauten Gegenstände mit all den ihnen eigenen Feinheitendem Beschauer vor Augen führt".

396.Zie bv. W.T. Lee (1922), pp. 11-19, de paragraaf over 'Architecture, landscape gardening, and engineering'; dereeks van artikelen die sinds 1920 in The American City verscheen, o.a.: G.W. Hayler, "The Airplane and CityPlanning", vol. XXIII, nr. 6, december (1920), pp. 575-579; N.P. Lewis, "A New Aid in City Planning", vol. XXVI, nr. 3,maart (1922), pp. 209-212; J.D. Desha, "Aerial Photography - An Aid to the Municipal Engineer in City Planning". In:The Municipal Engineers Journal, First Quarterly Issue (1923); G.H. Matthes, "Aerial Surveys for City Planning". In:Trans. Amer. Soc. Civ. Eng., vol. 91 (1927), pp. 314-325.

397.J. Nolan, City Plan of San Diego. San Diego, City of San Diego 1926.

398.J. Hancock in: M.C. Sies en C. Silver (1996), pp. 161-186.

252

399.D. Lindgren, "Transportation Planning", in: K. Ford (red.)(1979), p. 155, met verwijzing naar A.N. Johnson,"Maryland Aerial Survey of Highway Traffic Between Baltimore and Washington", Proceedings, Eighth Annual Meetingof the Highway Research Board, 1928, pp. 196-215.

400.M. Moffett en L. Wodehouse (1984).

401.M. Pick en J.E. Brittenden (1920), p. 83.

402.ibid., p. 86.

403.Jaarverslag KLM over het vliegjaar 1921, waar tevens de tweede helft van 1920 in was opgenomen, geciteerd doorJ.L. Arense (1992) met verwijzing naar het boek "Waalhaven 1920-1940. Ontstaan en ondergang van een luchthaven"(1990) van dezelfde auteur.

404.M. Pick en J.E. Brittenden (1920), p. 87.

405.Le Corbusier (1935, in facsimile verschenen in 1987), p. 11.

406.Vergelijk het gebruik van luchtfotgrafie in vele CIAM-documenten, zie bijvoorbeeld J.L. Sert, Can our citiessurvive? An ABC of urban problems, their analysis, their solutions. Kraus. Nendeln 1979 (oorspr. uitg. HarvardUniversity Press. Cambridge, Mass. 1942.

407.Als voorbeeld kan dienen: P. Achterberg, J. van den Bout (et al.), Hoogbouw en verstedelijking. Een ontwerpstudievoor de zuidelijke Randstad. Uitgeverij 010. Rotterdam 1991, pp. 24, 28 en 32.

408.P. Geddes, City Development. A Study of Parks, Gardens, and Culture-Institutes. A Report to the CarnegieDunfermline Trust. Birmingham 1904.

409.R.B. Fairbanks in: M.C. Sies en C. Silver (1996), pp. 187-212.

410.Le Corbusier (1924; 1977), p. 289; S.Giedeon (1965), p. 745, fig. 451.

411.W. Schermerhorn (1926), p. 6.

412.J.L. Arense (1992), p. 8.

413.V. van Rossem (1993), pp. 93 (foto) en 94. De gebeurtenis vond plaats op 15 december 1929.

414.Zie A. van der Valk (1990), p. 146.

415.Nederlands Architectuurinstituut, archief Van Lohuizen, dossiernr. 26, typoschrift.

416.A. van der Valk (1990), pp. 69-76.

417.V. van Rossem (1993), pp. 169-173; S. Gidieon (1965), p. 282.

418.In herdruk verschenen in 1997, tweetalig Nederlands-Engels.

419.C. van Eesteren (1997), p. 77.

420.V. van Rossem (1997), p. 48.

421.H.T.U. Smith (1943), voorwoord p. V.

422.Zie bv. G.H. Matthes (1928), "Aerial Photography As an Aid in Geological Studies", in: Trans. Amer. Inst. Min. &Met. Eng., vol. 76, pp. 321-336; D. Gill (1932), "Aerial Survey in Relation to Economic Geology", in: Inst. Min. & Met.Bull., nr. 337 (Londen), 56 pp.; discussie in Bull. nr. 339, pp. 1-31; J. Logan (1932), "Aerial Photography in Geologicaland Geophysical Works", in: Oil Weekly, vol. 64, nr. 10, pp. 17-26; L. Desjardins en S.G. Hower (1939), "GeologicMapping From the Air", in: Oil and Gas Journal, vol. 37, nr. 52, pp. 44-46 en 59.

423.H.T.U. Smith (1943), p. v. In het voorwoord van de redacteur wordt het boek aangeprezen voor militair gebruik: "Itwill prove particularly useful in preparation for service in the air forces of both Army and Navy, because of it emphasisupon practical procedures" (p. xiv). En Smith zegt onomwonden, citaat: "The book was written with a view to therequirements of war-time uses for aerial photos. It aims to provide the necessary background both for directapplications of photos in military operations, and for indirect applications in the mapping of strategic areas and in thesearch for and development of essential mineral deposits". Het laatste hoofdstuk van het boek is uitsluitend aanmilitaire toepassingen gewijd, waaronder militaire cartografie, militaire inlichtingen en militaire geologie en fysiografie.

253

Voor een ander voorbeeld zie T. Abrams, Essentials of Aerial Surveying and Photo Interpretation. McGraw-Hill BookCo., New York 1944.

424.H.T.U. Smith (1943), p. 332. Citaat: "The application of aerial photos involves a coordination of all the specializedapplications discussed in the preceding part of this chapter. It may be anticipated that increasing importance will beattached to this subject during the post-war period.".

425.R.S. Quackenbush jr. (red.) et al, in : R.N. Colwell (1960), pp. 7-8. Het Master Plan of Residential Land Use datwerd gepubliceerd door de Chicago Planning Commission in 1943 was gebaseerd op gegevens die waren verkregendoor luchtfoto-interpretatie; L. Esher, A Broken Wave . The Rebuilding of England 1940-1980. Allen Lane, Penguin.Londen 1981. p. 79. Het County of London Plan van 1943 toont in een luchtfoto de warboel van woningen en industrie.

426.Mondelinge mededeling van de architectuurhistoricus C. Wagenaar n.a.v. archiefonderzoek aan het NederlandsArchitectuurinstituut.

427.Pacifisme deed in Nederland ook opgeld aan het einde van de Eerste Wereldoorlog, terwijl door bezuinigingen opde overheidsuitgaven de ontwikkeling van de Luchtvaartafdeling te Soesterberg stagneerde. Bron: F.F. Habnit (red.),Vijftig jaar luchtmacht. Uitgeverij W. van Hoeve. Den Haag 1963, p. 61.

428.B.F. Richason (1983), p. 4, omschrijft de morele impact van remote sensing als volgt, citaat: " The people of theearth are being given a new mental and ethical perspective that is causing them to view the earth and its resources asa home to be husbanded. Data from modern-day satellites equipped with sophisticated sensors show us that we areliving on a small, finite, fragile earth.".

429.P. Crochet-Damais in: P.H. Chombart de Lauwe et al. (red.) (1948), p. 96.

430.J. Tinbergen in: C. Werkman (1954), p. 111.

431.Men leze de bijdragen van G. Bolkestein, pp. 99-110, en J. Tinbergen, pp. 111-114, in: C. Werkman (1954).

432.Viruly had samen met J.J. van der Leeuw reeds in 1936 een vuist tegen de oorlog gemaakt en een internationaleorde bepleit in Wij kunnen de oorlog uitbannen! Een krachtige stellingname boven de oorlogsgedachte uit. De weg naarinternationale orde. Blitz [sic]. Amsterdam 1936.

433.G. Bolkestein in: C. Werkman (1954), p. 99.

434.A.J. Eardley (1942), p. xix. Dat beeld wordt in 1962 nog eens bevestigd door T.E. Avery in een academischcursusboek over interpretatie van luchtfoto's, waarin hij stelt dat in de voorgaande tien tot vijftien jaren defotogrammetrische technieken zich hebben vermenigvuldigd in een fenomenaal tempo en tal van toepassingen kent.Citaat: "Aerial photographs are now employed on such diversified projects as real estate zoning, highway routelocation, mineral exploration, archeological excavations, automobile traffic control, assessment of underwater marinelife, and tracking of guided missiles. .... In military parlance, the collection and evaluation of photo intelligence data isnow S. O. P. (Standard Operating Procedure)", aldus Avery.

435.R.N. Colwell (1960), p. 13.

436.R.N. Colwell, “Determining the Prevalence of Certain Cereal Crop Diseases by Means of Aerial Photography”. In:Hilgardia 26(1956)5, pp. 223-286.

437.D. Landen (1966), p. 136.

438.Op dat moment waren dat de B-8 Stereomat van de Zwitserse firma Wild en Gigas-Zeiss Orthoprojector.

439.D. Landen (1966), p. 140.

440.B.B. Talley (1938), aangehaald door D. Landen (1966), pp. 142-143.

441.Zie bv. W. Norton (1984); K.J. Gregory (1985).

442.R.E. Horton (1945), "Erosional development of streams and their drainage basins: hydrophysical approach toquantitative morphology". In: Bulletin Geological Society of America 56, pp. 275-370.

443.K.J. Gregory (1985), p. 57.

444.D.E. Walling en K.J. Gregory (1970), "The measurement of the effects of building construction on drainage basindynamics". In: Journal of Hydrology 11, pp. 129-144, aangehaald door K.J. Gregory (1985), p. 121; D.E. Walling (1979),"The hydrological impact of building activity: a study near Exeter". In: G.E. Hollis (red.), Man's Impact on the

254

Hydrological Cycle in the United Kingdom, pp. 135-152.

445.K.J. Gregory (1985), pp. 134-137.

446.T.J. Chandler (1976), "The Royal Commission on Environmental Pollution and the control of air pollution in GreatBritain". In: Area 8, pp. 87-92.

447.I. Douglas (1981), "The city as an ecosystem". In: Progress in Physical Geography 5, pp. 315-367; ibid., TheUrban Environment. Londen 1983.

448.J. Pickering (1980), p. 2.

449.Dit werk verscheen als eerste in een geplande serie van Cambridge University Press, getiteld: Cambridge AirSurveys.

450.J. Bradford (1957), p. vii.

451.ibid., pp. 55-56.

452.Het proefschrift bevat een uitgebreide becommentarieerde bibliografie, die is opgenomen als appendix I (afgesloten31.12.1971), pp. 77-88.

453.J.A. Brongers (1976), p. 15.

454.C.A.J. von Frijtag Drabbe (1947), p. 494.

455.De geallieerde luchtverkenningsfoto's verschenen onder andere in Boor en Spade, en waren voorzien vancommentaar om de interpretatie ervan te vereenvoudigen.

456.C.A.J. von Frijtag Drabbe (1948), pp. 162-163.

457.J.A. Brongers (1976), pp. 14-15.

458.J.K.S. St. Joseph (1981), pp. 16-17.

459.W.H. de Vries-Metz (1993), p. 297.

460. A. Faludi (1973), p. 41, cursivering van de auteur.

461.M.M. Witenstein, "Photo-Sociometrics - The Application of Aerial Photography to Urban Administration andPlanning Problems”. In: Photogrammetric Engineering XX(1954), pp. 419-427.

462.Green, N.E. en R.B. Monier, Reliability and Validity of Air Reconnaissance as a Collection Method for UrbanDemographic and Sociological Information. Technical Report nr. 11, Human Resources Resources Institute, MaxwellAir Force Base, Alabama 1953; Green, N.E., Aerial Photography in the Analysis of Urban Structures, Ecological andSocial. Dissertatie University of North Carolina, Dept. of Sociology and Anthropology 1955; Green, N.E., "AerialPhotographic Interpretation and the Social Structure of the City". In: Photogrammetric Engineering 23 (1957), pp. 89-99;Green, N.E. en R.B. Monier, "Aerial Photographic Interpretation and the Human Ecology of the City". In:Photogrammetric Engineering 25(1959), pp. 770-773.

463.Zie bv. L. Mumbower en Donoghue Jr., "Urban Poverty Study". In: Photogrammetric Engineering 33, nr. 6 (1967),pp. 610-618.

464.Samen met Schermerhorn was De Haas oprichter van het International Training Centre for Aerial Survey te Delft,thans gevestigd te Enschede.

465.W.G.L. de Haas (1962), p. 4.

466.ibid., p. 3.

467.W.G.L. de Haas (1977), p. 9.

468.ibid, pp. 12-13.

469.ibid., pp. 7-8.

255

470.American Society of Planning Officials (1951).

471.C.A. Blessing (1952); American Society of Civil Engineers (1963).

472.Zie bv. J.I. Bill, "The Use of Aerial Photography in Urban Planning". In: Photogrammetric Engineering, nr. 4(1952).

473.Door L.L. Pownall (1950) en K.H. Stone (1951).

474.Door N.E. Green (1957).

475.Door A.K. Philbrick (1952), J.D. Carroll (1952), R.S. Collins (1953), J.O.M. Broek (1953), M.M. Witenstein (1956)en J.R. Wray (1957).

476.J.R. Wray (1957), in samengevatte vorm opgenomen in R.N. Colwell (1960), pp. 670-690.

477.D.M. Richter (1969), p. 769.

478.ibid., p. 764.

479.Het idee van periodieke observatie was, zoals eerder in dit boek werd gesteld, geenszins nieuw en werdbijvoorbeeld binnen de aardwetenschappen sedert de jaren twintig gepraktiseerd. Tezelfdertijd werdenstedenbouwkundige toepassingen gesuggereerd en naderhand daadwerkelijk experimenteel toegepast, terwijl ook in deplanningsliteratuur dit onderwerp reeds ter sprake was gekomen.

480.D.M. Richter (1969), p. 769.

481.Branch was van 1954 tot 1962 werkzaam als lid van de Senior Staff (West Coast) van Ramo Wooldridge, het latereThompson Ramo Wooldridge (TRW).

482. Behoudens een zijdelingse behandeling in P. Brouwer, Van stad naar stedelijkheid. Planning en planconceptie vanLelystad en Almere 1959-1974. Nai Uitgevers. Rotterdam 1997.

483. Zie bv. G. Chadwick, A Systems View of Planning. Pergamon. Oxford 1971; B. Dimitriou, The Systems View ofPlanning. Oxford working papers in planning education and research, nr. 9. Department of Town Planning, OxfordPolytechnic, Oxford 1972.

484.M.C. Branch (1981), p. 3. Citaat: "The number and speed of modern militairy aircraft made minutes critical tosuccesful carrier operations, requiring real-time display and immediate analysis of essential information concerningwhat was happening in the air and on the sea. Carrier operations became so complicated, technical, and fast actingthat a special instrumentality was necessary to direct these operations. The center incorporated maps of geographicalareas showing air routes to and from primary and secondary targets, larger-scale maps identifying known defenses,lists of available aircraft and crews, weather forecasts, a continuous radar plot of the location and movement of friendlyand enemy aircraft and ships, and other information needed to carry out military missions. The necessarycommunication equipment was at hand, and a room nearby contained auditorium-type seats for pilots waiting for thesignal to "scramble" and launch planes immediately."

485.W.R. Ashby (1963), p. 166.

486.Zie M.C. Branch (1966), met name de hoofdstukken 7 en 10 betreffende resp. simulatie en wiskundige modellenm.b.t. stadsplanning; en bedrijfsplanning en -processen.

487.P.E. James en G.J. Martin (1972), p. 409; G. Chadwick, A Systems View of Planning. Pergamon Press. Oxford,enz. 1971.

488.ibid., p. 409.

489.ibid., p. 410.

490.Zie bijvoorbeeld G. Banz (1970), hoofdstuk 8, "System Approach and Computer Application", pp. 148 e.v.

491.M.C. Branch (1981), p. 5.

492.ibid., pp. 47-80.

493.M.C. Branch (1971), p. 12. Branch beschouwde hen als beoefenaren van een maatschappelijk zinloos ritueel, datslechts in stand werd gehouden met als doel om henzelf in het zadel te houden. Hun aandacht was te eenzijdig gerichtop de fysieke aspecten van de stedelijke ruimte en te hield weinig rekening met het functioneren van de stad als

256

systeem. Citaat: "With some exaggeration, it could be said that city planning practioners have been performing theirown regenerative ritual, producing plans which sustain their professional employment, give them a sense ofaccomplishment, and justify educational programs to train their successors. From their own point of view, city plannersare fortunate that they have been able to persist in such an unproductive concept of master city plans". Deonbekendheid van de oude garde met wetenschappelijke methoden en technieken dekten zij toe met een romantischeen utopische visie op de toekomst. En van hun werkzaamheden als opstellers van het Master Plan behoefde men zichvolgens Branch dan ook geen grote voorstellingen te maken. Citaat: "... professional city planners have tended to beemotionally idealistic, unimpressive, even passive, rather than strongly realistic, persistent, or constructivelyaggressive. Until recent years, there was an attitude of evangelism as well as empiricism, and greater concern withdesign and other physical-spatial factors than with quantification, management, the behavioral sciences, and scientificmethod.".

494.M.C. Branch (1959), p. 115, "Briefly, the single word "planning" is a genetic term referring to any activity whichcontributes to the establishment of objectives for the future and their attainment over time. Physical planning isconcerned primarily with the characteristics and arrangement of three-dimensional features on the land. Functionalplanning focuses on a particular aspect of the total problem. Comprehensive planning is the continued establishment ofobjectives for an institutional or organizational entity as a whole and the direction of its affairs go as to maximize theattainment of these goals.".

495.M.C. Branch (1966), p. 142. Cursivering in het citaat is van de auteur. Verwezen wordt naar Robert L. Walker, ThePlanning Function in Urban Government. University of Chicago Press. Chicago 1950.

496.Meer recentelijk werd door H. Voogd (1995), p. 11, het begrip "rationele, veelomvattende planning" (rational,comprehensive planning) gedefinieerd als: "Dit is de opvatting dat planning een rationele, systematische en veelzijdige-comprehensive- activiteit is, waarmee de beleidsproblemen van onze tijd op wetenschappelijke wijze opgelost kunnenworden. Het is vooral in deze opvatting dat een gefaseerde opbouw van het planvormingsproces, volgens een strakschema uitgevoerd, en een vroegtijdige definitieve uitspraak over de doelstellingen een grondslag vinden." Dezedefinitie benadrukt een strakke a priori-regie van het planvormingsproces, terwijl in de opvattingen van Branch juistvariabiliteit t.a.v. plandoelen en -termijnen worden onderstreept. Volgens een latere definitie heeft comprehensiveplanning volgens Branch (1998), p.3, betrekking op het geheel van het te plannen organisme: "Comprehensive planningencompasses conceptually and analytically as many as possible of the essential elements of the organism whichdetermine its course of action and influence its development, and are within the primary control of the organism itself. Itis planning for the totality rather than for one or several of its constituent parts; system rather than subsystem planning.It incorporates the best estimates that can be made concerning pertinent events external to the organism.".

497.W. Steigenga (1964), p. 9.

498.Branch, M.C., "Comprehensive planning: a new field of study". In: Journal of the American Institute of Planners,vol XXV, 3(1959), pp. 115-120.

499.Zie bv. M.G.J. Ganzevlees, J.M.O. van Genuchten en G.J.J. Linden, "Enige beschouwingen over procesplanning".In: Stedebouw en Volkshuisvesting, juli-augustus 1975. Recentelijk heeft P. Brouwer gewezen op modellen voorprocesplanning, die door D. Foley in de Verenigde Staten werden ontwikkeld, kort voor het midden van de jaren zestig.Zie: P. Brouwer, Van stad naar stedelijkheid. Planning en planconceptie van Lelystad en Almere 1959-1974. NAiUitgevers. Rotterdam 1997.

500.M.C. Branch (1971), p. x. Citaat: "The respons time of general, executive, or legislative municipal managementmust be greatly shortened to approximate that of police, fire, electric power supply, and other emergency services.Otherwise, the dire prediction of some serious students of government that our larger cities are becomingunmanageable will indeed prove true."

501.ibid., p. 19.

502.Branch (1971) wijdt in verband hiermee een korte beschouwing aan andere vormen van remote sensing danluchtfotografie, zoals infrarood, radar, magnetometers, multiband technieken en lasers. Wat in het oog springt bij debehandeling van deze deels nog experimentele waarnemingsvormen, zijn de verwachte implicaties ten aanzien vangegevensmanagement. Met name satellieten zouden een continue stroom van gegevens aanleveren over de status quovan het stedelijke gebied. Maar de auteur stelt de vraag of planningsorganen wel in staat zijn om dergelijkehoeveelheden gegevens te verwerken en of zij menselijk gesproken wel capabel zijn om uit deze enormegegevensstromen die informatie te halen, die leidt tot een kwalitatief betere stadsplanning; en of de kosten van remotesensing opwegen tegen de baten.

503.ibid., p. 34, citaat: "Air photos are the only way a municipality can be visually shown or simulated so that cityplanning decisions can be related as closely as possible to the three-dimensional reality in being.".

504.Zie bv. M.C. Branch (1981), p.148.

505.Afhankelijk van de grootte van de stad kan eventueel voor een beperkter opzet worden gekozen en dito technischeinstallaties.

257

506.De zaal was voorzien van draaistoelen zodat men zich kon richten naar het decision-panel op het podium, of naareen van de drie omringende wanden die waren behangen met informatie. Tussen het podium en het publieksgedeeltebevond zich een spreekgestoelte voor debatten met decision-makers over ingebrachte voorstellen. De informatie wasaangebracht op schuifpanelen langs de wanden, met gegevens over de actuele en geprognostiseerde toestand van destad: kaartmateriaal, statistieken, grafieken, foto's en historische documenten, voorzover die relevant waren voor hetprobleem dat ter tafel lag. De schuifpanelen konden voor elkaar langs schuiven of elkaar gedeeltelijk overlappen, en decombinatiemogelijkheden waren vrijwel eindeloos. Sommige waren transparant en konden worden beschreven omfacetten van de afgebeelde informatie uit te lichten en van commentaar te voorzien.

507.M.C. Branch (1971), p. 19.

508. A. Faludi (1973), hoofdstuk 7 “The Blueprint versus the Process Mode of Planning”, pp. 131-149.

509.ibid., p. 20. Citaat: "Eventually, simulation for city planning purposes may be handled entirely on output-displaydevices connected with electronic computers and videotape storage, but this will be some time coming.".

510. H. Voogd heeft in zijn commentaar op deze tekstpassage erop gewezen dat waar “thans veel aanbeden vormenvan ‘proactive’ planning (collaborative planning, communicative planning, etc.)” hier sprake is van “ouderwetse ‘reactive’planning”.

511.N. Wiener, Cybernetics. MIT Press. Cambridge, Mass. 1948; Zie ook: N. Wiener, Cybernetics or Control andCommunication in the Animal and the Machine. Hermann. Parijs; Wiley. New York 1948.

512.De historicus en geschiedfilosoof F.R. Ankersmit (1984) gebruikt in een korte passage over cybernetica insociologische theorieën het voorbeeld van de centrale verwarming van een woning, met de thermostaat als regulator.Ditzelfde voorbeeld gebruikt overigens A. Faludi (1973).

513.Vergelijk J. van Doorn en F. van Vught (1978), p. 22: "Analoog aan het cybernetische reguleringsprincipe, kunnenwe een mechanisme in het planningsproces inbouwen, dat continu of regelmatig de werkelijke uitkomsten van hetplanningsproces vergelijkt met de verwachte (en gewenste) uitkomsten. Aan de hand hiervan kunnen we vervolgenseventueel besluiten om bepaalde correcties uit te voeren (...). We gaan na hoe succesvol onze ingrepen tot nog toewaren.".

514.Hier wordt niet betoogd dat Branch op de hoogte was van Wieners cybernetische denkbeelden van dat moment,maar dat er een verwantschap kan worden waargenomen in de gedachte, dat door wetenschappelijk onderzoek enobservatie complexe dynamische systemen kunnen worden aangestuurd.

515.M.G. Burry (1967), p. 135. De auteur heeft hier een noot toegevoegd die verwijst naar Branch (1948).

516.Zie bv. K. Ford (red.), Remote Sensing for Planners. Center for Urban Policy Research. New Brunswick 1979.

517.B.S. Wellar (1973), p. 1044. De steden Wichita Falls, Texas, en Charlotte, North Carolina, kregen elk drie miljoendollar toegewezen voor de ontwikkeling van "integrated systems" voor de periode 1970-1973; vier andere stedenontvingen subsidie voor het ontwikkelen van "subsystems" voor financiën, openbare veiligheid, stedenbouwkundige eneconomische ontwikkeling en "human resources development".

518.ibid., noot 5, p. 1049, noemt als voorbeelden van operations / control / planning -activiteiten die in Wichita Fallswerden uitgevoerd, citaat: "utility billing, accounting, assessing and traffic flow assignment; measurement ofperformance against plan and adjustment as necessary an appropriate, particularly as part of management activities;and comprehensive land use planning, subdivision platting, monitoring street and alley openings and closings,respectively.".

519.ibid., p.1047.

520.C.P. Lo (1973), p. 71.

521.E.A. Carter, Information Needs for Planners. A Survey. Urban System Research Unit, Department of Geography,University of Reading. Reading 1970.

522.M.B. Scher, "Orthophotomaps for urban areas". In: Surveying and Mapping, vol. 29(1969), pp. 413-421; Annualsymposium of the British Cartographic Society, September 1970 te Bristol, discussie n.a.v. papers van D.Winterbottom, "From base map to master plan", en van J.J. Brandon, "Maps for Planning", The Cartographic Journal,vol. 7(1970), pp. 79-80.

523.C.P. Lo (1973), p. 84.

524.Experimental Cartography Unit, Automatic Cartography and Planning. Londen 1971.

258

525.G. Petrie, Photogrammetric digitising: input for data processing. Paper gepresenteerd op het Symposium ofCommission IV, International Society for Photgrammetry. Delft 1970; E.F.O. Gigas, "Automated construction ofvariable scale series of charts by use of orthophoto maps". The Canadian Surveyor, vol. 22(1968), pp. 65-74.

526.C.P. Lo (1973), pp. 84-85.

527.Een vroeg voorbeeld van een electronisch informatiesysteem voor analyse van grondbruik op basis van luchtfoto-interpretatie werd ontwikkeld en gepubliceerd door J. Jeffers en wordt aangehaald door C.P. Lo (1976), pp. 272-273.Voor details leze men J.N.R. Jeffers, "The use of electronic computers in Land-Use Surveys based on Photo-interpretation". In: Photogrammetric Record, nr. 5 (1967), pp. 465-469.

528.S. Schneider (1984), p. 6.

529. ibid., pp. 67-68.

530.Citaat van discussiant Fischer: "Man weiß zwar auf den Quadratzentimeter genau über die EigentumsverhältnisseBescheid, aber nicht einmal auf den Quadratkilometer genau über die Bebauung.", p.69.

531.De Heat Capacity Mapping Mission was inwerking van april 1978 tot september 1980. De satelliet cirkelde in eenzonsynchrone baan om de aarde op een hoogte van 620 km, waarbij iedere 16 dagen (door een ruime overlapping vangeobserveerde stroken land) hetzelfde gebied gedurende 6 achtereenvolgende dagen en nachten werd bestreken. Zokonden verschillen in opwarmings- en afkoelingstijd van materialen aan het aardoppervlak worden gemeten. Stedelijkewarmte-eilanden worden expliciet genoemd als doel van de missie. Bron: "Heat Capacity Mapping Mission (HCMM),WWW op URL http://www.eurimage.it/Products/hcmm.html.

532.S. Schneider (1984), p. 72.

533.ibid., p. 73.

534.Zie bv. T.E. Avery, Interpretation of Aerial Photographs. 2e dr. Burgess Publ. Company. Minneapolis 1965?,Hoofdstuk 14 "Urban Industrial Patterns", pp. 262-282; McCoy, R.M., en E.D. Metivier, "House Density vs.Socioeconomic Conditions". In: Photogrammetric Engineering 39(1973), pp. 43-47.

535.Zie bv. F. Walker, Geography from the Air. Londen, New York 1953, pp. 89-92; Chevallier, R., "Panorama desapplications de la photographie aérienne. Problèmes de mises en valeur, aménagement et perspectives." Rubriek"Histoire et techniques nouvelles", in: Annales Economies - Sociétés - Civilisations 4(juli-augustus 1963), pp. 677-698;Bonczek, W., Der Einsatz der Luftbildmessung für den Städtebau. In: Luftbild und Luftbildmessung (Hansa LuftbildGmbH), nr. 2 (1964); Dubuisson, B., "La photographie aérienne au service de l'urbanisme". In: R. Chevallier (red.)(1965), pp. 125-135; E. Schmidt-Kraepelin en S. Schneider, Luftbildinterpretation in der Agrarlandschaft - und Beispieleihrer Anwendung aus dem Lande Nordrhein-Westfalen. Selbstverlag der Bundesanstalt für Landeskunde undRaumforschung. Bad Godesberg 1966. "Die landwirtschaftliche Siedlung im Luftbild" en "Der Einfluß von Großstadt undIndustrie auf Agrarlandschaft und -siedlung", pp. 43-60; Buisseret, D., A. Burger, R. Chevallier et al., "Photo-interprétation et études d'urbanisme". Mémoires de photo-interpretation nr. 3. Extrait de la revue: La vie urbaine (uitg.Dunod). Uitgave van S.E.V.P.E.N. Parijs 1966; Breuck, W. de en L. Daels, Luchtfoto's en hun toepassingen. E. Story-Scientia. Gent 1967, hoofdstuk 15, "Luchtfoto's en ruimtelijke ordening", pp. 131-138; Burry, M.G., "Air SurveyMethods. Their application to physical planning". In: Town Planning Review juli(1967), pp. 135-150; Rossetti, Ch., R.Chevallier et al. (red.), Manuel de photo-interprétation. Éditions Technip. Parijs 1970; Gierloff-Emden, H.-G. en H.Schroeder-Lanz, Luftbildauswertung. Driedelige serie. Bibliographisches Institut. Mannheim, Wenen, Zürich 1971.

536.Zie bv. K. Gassner, en P.W. Vonderhorst, Das Luftbild als Datenquelle zur Nachführung des ORL-Informationsrasters für besiedelte Gebiete. Zwischenbericht. Studienunterlagen zur Orts-, Regional- undLandesplanung. Uitgave Institut für Orts-, Regional- und Landesplanung and der ETH-Zürich. Januari 1973.; en K.Gassner (bewerking), idem. Schlussbericht. December 1974.

537.E.E. Bergel (1955), p. vii, wijst erop dat deze publicaties niet geheel op zichzelf stonden, maar deel uitmaaktenvan grotere werken.

538.M. Savage en A. Wade (1993), pp. 20-21. Critici hebben hem echter verweten zich te veel voor de kar van destadsplanners te hebben laten spannen ten koste van werkzaamheden op het gebied van stadsociologische methodiek.

539.De bundel bevatte een herdruk van het artikel van Parks, dat eveneens de titel droeg "The City" en reeds in 1915was verschenen in het American Journal of Sociology. Zie E.E. Bergel (1955), p. vii.

540.In Nederland is het gedachtegoed van de Chicago School opgepakt door Th. K. van Lohuizen blijkenscorrespondentie die hij hierover voerde met zijn collega architect-stedenbouwkundige A. Siebers. Bron: A. van der Valk(1990), pp. 171-172, noot 5.

259

541.Voorbeelden van werken uit deze periode zijn: R.M. MacIver, The Community. Londen 1927; N.Anderson en E.C.Lindeman, Urban Sociology. New York 1928 en 1935; P. Sorokin, C.C. Zimmerman en C.J. Galpin, Principles of Rural-Urban Sociology. New York 1929; R. Maunier, Essai sur les groupements socieaux, hoofdstuk 5, "Le Village et laVille". Parijs 1929; N. Carpenter, The Sociology of City Life. New York 1931; R.D. McKenzie, The MetropolitanCommunity. New York 1933.

542.L. Brunt (1996), p. 46.

543.M. Savage en A. Wade (1993), pp. 9-11.

544.E.A. Gutkind (1952), voorwoord van de auteur, ongenummerde pagina.

545.Andere aspecten die in het fotoboek worden uitgewerkt zijn 'zelfverzekerdheid en aanpassing'; 'aggressiviteit endesintegratie'; en ‘verantwoordelijkheid en vereniging'. Daarbij zijn ook Nederlandse voorbeelden als de vestingstedenNaarden en Coevorden, waterrijke plaatsen als Medemblik en Ilpendam, de Zuiderzeewerken en de Afsluitdijkopgenomen. Tot de systematiek van het boek behoort bovendien een grafische index in de vorm van een aantalkaarten waarin de nummers van de luchtfoto's zijn afgebeeld, zodat direct duidelijk is in welke geografische contextiedere opname thuishoort.

546.Vóór de oorlog had Chombart meegewerkt aan een ethnografische studie naar woestijnvolken in de Sahara onderleiding van Marcel Griaule. Zie Chombart (1948), p. 14.

547.P.H. Chombart de Lauwe (1948), p. 31.

548.Chombart vermeldt de naam van de Delftse hoogleraar R. Roelofs, die proefnemingen heeft verricht om kaarten tevervaardigen vanaf radarbeelden. Zie Van foto tot kaart. Inaugurele rede T.H. Delft, 1946.

549.P.H. Chombart de Lauwe (1951), p. 13.

550.ibid., p. 15.

551.Enkele andere zaken uit deel één van Chombarts werk mogen niet onvermeld blijven. Het fotografisch vastleggenvan eenzelfde gebied op verschillende momenten dient volgens Chombart niet enkel om processen te kunnen volgen,maar om andere facetten van het gebied te kunnen waarnemen bij een wisselend daglicht. Hij stipt het belang aan vangebruik van verschillende emulsies en fototechnieken (bijvoorbeeld infraroodfilm) bij onderzoek naar een bepaaldfenomeen, maar gaat hier niet nader op in. Het eerste deel wordt afgesloten met een korte blik op reliëfmeting, restitutievan oblique opnamen, fotomozaïeken en met een passage over in situ sensing of veldobservatie.

552.P.H. Chombart de Lauwe (1951), pp. 33-40. Bij stereoscopie, het gelijktijdig bekijken van twee elkaar overlappende,verticale luchtfoto's, geldt deze beperking niet. Toch kan met stereoscopie een vergelijkbare of zelfs hevigergewaarwording van de ruimtelijke opbouw van stad en landschap worden opgewekt. In het laatste geval spreekt menvan hyperstereoscopie, die nuttig kan worden ingezet bij de observatie van zeer geringe hoogteverschillen.Aangenomen mag worden dat stereoscopie het begrip van de morfologische structuur van een gebied zeer ten goedekan komen, hoewel niet iedereen in staat is om stereoscopische sensaties te beleven.

553.ibid., p. 42.

554.Andere praktijkstudies hebben een betrekkelijk summier karakter, zoals die van Solutré en Tréguier. In de rots vanSolutré, die zich prominent verheft ten opzichte van het omliggende landschap, wordt de hechte relatie tussen geologieen archeologie uiteengezet aan de hand van gevonden artefacten, die duiden op de aanwezigheid van zeer vroegemenselijke beschavingen (onder andere Cro-Magnon). Deze maakten gebruik van bijzondere terreingesteldheden, zoalsdeze kalkrots, als schuilplaats, woongebied en grondstoffendepot voor de fabrikage van gereedschappen. Obliqueluchtfoto's, uit verschillende richtingen genomen en (ten dele stereoscopische) verticaalopnamen demonstreren hetcomplementair karakter van beide soorten perpsectief: de sculpturale kwaliteit van de rots wordt treffend gevangen doorde vogelvlucht opnamen, terwijl de topografische aspecten correcter overkomen in de verticaal opnamen. Devoornaamste geologische terreinkenmerken en archeologische vindplaatsen worden aangegeven in schetsen diecorresponderen met de foto's.

555.P.H. Chombart de Lauwe (1951), p. 132. Van de kathedraal van Noyon zegt hij bijvoorbeeld: "..., la cathédrale deNoyon marque la transition entre la fin de l'art roman et le début du gothique. Le plein-cintre s'y mêle à l'arc brisé. Lescontreforts du transept s'opposent aux arcs-boutant de la nef et du chœur. Les tours gardent l'aspect robuste desclochers romans. Cette vue perspective met en relief le plan de l'abside avec ses petites chapelles, le raccordement duchœur au transept, la disposition des bas-côtés, etc. Mais surtout elle donne une vue saisissante de la place tenue parl'édifice religieux au centre de la cité ancienne". En in het onderschrift bij de opname van het pauselijk chateau teAvignon staat onder meer te lezen: "... La photographie aérienne fait ressortir l'ordonnance du plan, l'équilibre desmasses et l'ensemble des structures. Par elle, on saisit mieux la vigueur et la sobriété de cet édifice aux toursmassives, qui, sans autre ornement que de grands arcs de décharge et les deux échauguettes qui flanquent la ported'entrée, donne une impression de puissance vraiment digne de la Papauté".

260

556.R. Chevallier (1964), p. 109.

557.Aan deze wetenschappers -Halbwachs is in het concentratiekamp Buchenwald om het leven gebracht- is hetonderhavige werk opgedragen.

558.P.H. Combart de Lauwe et al. (1952), deel II, 2e hoofdstuk "Les vues aériennes dans les études urbaines", pp. 8-11.

559. J. Bertin (m.m.v. M. Barbut et al.), Sémiologique graphique. Les diagrammes, les réseaux, les cartes. Mouton.Parijs 1967. Zie voorts de cartografische bijdragen in de luchtatlas, die vanaf 1955 in delen is verschenen: P.Deffontaines en M-J. Brunhes Delamarre, Atlas aérien. Gallimar. Parijs 1955 e.v..

560.Een discussie die heeft plaatsgevonden op de internet-newsgroup comp.infosystems.gis, december 1993, wijst alsoorsprong van de overlay-techniek aan de tracé's die op transparanten werden uitgezet door de Irish RailwayCommissioners (ca. 1838). Ook de Engelsman John Snow zou overlays op kaarten hebben toegepast bij pogingen ombesmettingsbronnen van cholera te lokaliseren, rond het midden van de negentiende eeuw. Later, in de jaren dertig,zouden daartoe de grondgebruik studies gerekend kunnen worden van Finch en van de Tennessee Valley Authority.

561.Zie "The Potential Methodological Impact of Geographic Information Systems on the Social Sciences". In: T.Allen, S. Green, E.W. Zubrow (red.) (1990).

562.De term "aménagement du territoire" kan worden vergeleken met de Nederlandse term "ruimtelijke ordening" enkwam kort na de Tweede Wereldoorlog in Frankrijk in omloop. In februari 1950 werd de term door de Franse ministervan wederopbouw en "urbanisme", Eugène Claudius-Petit, gebruikt voor de naamgeving van een nationaal plan ("plannational d'aménagement du territoire"), een fonds en een directie voor de ruimtelijke ordening binnen zijn ministerie. P.Merlin en F. Choay (1988), pp. 30-31.

563.A. Burger (1957), p. 3. Citaat: "...de mettre en valeur l'intérêt pratique de l'emploi de la photographie aérienne dansles études urbaines et d'aménagement du territoire, et contribuer à une plus ample connaissance des ressourcesoffertes par cet outil de recherche qui a déjà trouvé des emplois étendus dans diverses sciences de la terre, mais dontla science urbaine ne semble pas avoir bénéficié, jusqu'ici, de l'incomparable richesse que représente une vue aériennecorrectement interprétée".

564.ibid., p. vii.

565.ibid., p. 121.

566.ibid., p. 45.

567.ibid., p. 113.

568.ibid., p. 119. Vreemd genoeg verzuimt de auteur hierbij de archeologie te vermelden, die al sinds het begin van deeeuw belang stelde in de toepasbaarheid van luchtfotografie.

569.ibid., pp. 120-121, citaat: "Il en résulte qu'un projet (...) risque à son tour d'être empreint d'abstraction, ou du moins,de ne pas tenir compte des multiples aspects, tant physiques qu'humains, de la réalité. Peut-être est-ce là une descauses de la faillite d'un trop grand nombre de conceptions urbaines techniquement satisfaisantes, mais inadaptéesaux besoins de l'homme et de la collectivité, et, par là, voués à la stérilité.".

570.ibid., p. 121, citaat: "Signalons, par ailleurs, l'avantage du dessin sur photographie aérienne pour la présentation duprojet au public (...)".

571.ibid., p. 122, citaat: "Le document aérien nous fait comprendre toute une façon de vivre et d'habiter, et, par laconnaissance approfondie des multiples aspects des milieu urbain qu'elle apporte à l'urbaniste, elle réalise lesconditions permettant à celui-ci de concevoir des solutions saines, logiques, favorables à l'épanouissement de la viefamiliale et au développement harmonieux des valeurs spirituelles et physiques de l'homme".

572.A. Burger (1957), p. 122.

573.ibid., p. 66.

574.Het betreft een gezamelijke uitgave van het C.R.U. en de International Federation for Housing and Planning.Murets boek is opgebouwd uit vier delen, te weten een deel over de technische en methodische aspecten van hetmaken en gebruiken van luchtfoto's; een deel over het natuurlijke milieu (geologie, geomorfologie, vegetatie); een deelover de stedelijke omgeving; en een deel dat een drietal experimenten beschrijft. De fysische omgeving wordtbehandeld aan de hand van de thema's natuur en cultuur. Tot het natuurlijke, abiotische milieu behoren degeomorfologie en hydro-geologie. Daar tegenover vertegenwoordigen de archeologische rudimenten, en de via hetvisueel-ruimtelijke onderzoek daarmee in verband staande landschaparchitectuur, de cultuur. Het derde deel over de

261

stedelijke omgeving opent met de problematiek van de afbakening van de stedelijke ruimte met behulp van luchtfoto's.Als bijzondere voordelen van luchtfotografie worden genoemd het bestaan van een internationaal gestandaardiseerdemethode van luchtfoto-interpretatie, die problemen rond begripsbepaling omzeilt; het kunnen naspeuren van destedelijke evolutie, voorzover over een langere periode regelmatig fotovluchten zijn gemaakt; de mogelijkheid omfenomenen op verschillende ruimtelijke schaalniveaus te bestuderen, hetgeen overzicht en subtiele waarneming vangrootschalige zaken vergemakkelijkt; en ook het medium foto wordt als voordeel gezien, omdat hierop rechtstreekstellingen kunnen worden uitgevoerd, zowel op stedelijk niveau als op dat van wijken en blokken (p. 105). [ ]Naast methoden en criteria voor afbakening van territioria worden aanwijzingen gegeven voor het classificeren vansteden op grond van typologie. In dit verband wordt de term "comparatieve stedelijke morfologie" gehanteerd, waarbijhet vergelijkingselement betrekking heeft op elkaar opvolgende ontwikkelingsstadia van een stad (als voorbeeld wordtaangehaald Auxerre in 1949 en 1968) dan wel op de vorm van diverse steden op een bepaald moment (bijvoorbeeld devorm en afmeting van de stadscentra Cholet, Vals-les-Baines, Blois en Ham). De vorm van centra wordt begrepenvanuit het terrein en de geografie (p. 112-113). Het grondgebruik wordt uitgedrukt in een aantal klassen en subklassen,die worden gekwantificeerd in absolute (vierkante meters) en relatieve waarden (percentages). Bevolkingsdichtheid en -spreiding worden beschouwd als belangrijke indicatoren voor de distributie van (groepen van) mensen over een stedelijkgebied. Waarom spreiding op een bepaalde wijze plaatsvindt en wat vervolgens de ruimtelijke effecten zijn ten aanzienvan de morfologie, zijn vragen die helpen om zicht te krijgen op de krachten die mensen bij elkaar houden.Verondersteld wordt dat deze cohesieve krachten steeds op een uniforme manier optreden en eenzelfde effect sorterenop bijvoorbeeld de omvang van de groepen, de positionering van groepen binnen een lokale of regionale context, of deformele ontwikkeling van de ruimte (p. 129). Onderzocht wordt wat het verband is tussen het aantal mensen per hectareen de formele structuur van het stedelijk weefsel. Als op grond van lokaal verkregen resultaten typologische conclusieszouden kunnen worden getrokken, zou het spreidingsvraagstuk van steden integraal door middel van luchtfotografiezeer snel kunnen worden beantwoord en afgebeeld.

575.J.P. Muret (red.) (1972), p. 195. Vergelijk ook L. Esher 1966.

576.ibid., p. 195.

577.Na de prominente aanwezigheid van het "Stadtlandschaft" in het vooroorlogs geografisch onderzoek was ditparadigma na de Tweede Wereldoorlog in de vergetelheid geraakt.

578.J.P. Muret (red.)(1972), p. 198.

579.J.L. Taupin in J.P. Muret (red.)(1972), pp. 195-202. De methode van deze "indirecte analyse" wordt beschrevendoor Jean-Louis Taupin, die ook een aantal suggesties heeft gedaan voor het vervaardigen van simpele fotogrammenvan gevelwanden uit foto's genomen vanaf de grond.

580. Zie bv. A. Faludi, Planning Theory. Urban and Regional Planning Series, vol. 7. Pergamon Press. Oxford, NewYork enz. 1973, Hoofdstuk 7 “The Blueprint versus the Process Mode of Planning”, pp. 131-149.

581.G.G. Dittrich, Stadtplanung Interdisciplinär! Beiträge von elf Wissenschaften zur Bauleit- und Fachbereichsplanung(1972). In dit werk wordt onder meer gepleit voor integratie van structuuranalyses vanuit de geografie, alsmedemonumentenzorg vanuit de kunstgeschiedenis.

582.In een tijdsbestek van circa twintig jaar vermeerderde het bebouwde oppervlak van Auxerre met de factor drie tenopzichte van de tweehonderd jaar daarvoor.

583.De term "comparatieve stedelijke morfologie" die terloops werd gehanteerd, had slechts betrekking op deonderlinge vergelijking van de tweedimensionale hoofdvorm van steden van overeenkomstige grootte. Dezeomschrijving staat overigens in fel contrast met de buitengewoon pluriforme onderzoeksinspanningen die tegenwoordigonder dezelfde noemer plaatsvinden. Vergelijk A. Vernez-Moudon (1997).

584.J.P. Muret (red.)(1972), p. 146. De oorspronkelijke kern kan volgens Chevallier worden gedateerd aan de hand vanzijn vorm, zoals een protohistorische fortificatie (Provins), een Romeins kampement (La Châtre, Autun, Orléans);cirkelvormige middeleeuwse steden rond kerken of kastelen (Bram, Gruissan); of steden die door Vauban vanvestingwerken werden voorzien (Le Quesnoy, Gravelines, Rocroi). Ook achtergelaten "voetafdrukken" van verdwenenmonumenten kunnen worden waargenomen, omdat in veel gevallen hun fundamenten dienden voor latere bouwwerken,zoals het geval was bij de verdwenen -maar in de plattegrond nog altijd aanwezige- amfitheaters van Tours en Beziers.

585.Bijvoorbeeld wordt over het abiotisch milieu -de aardkorst, nauw verweven met het grond- en oppervlakte water-vermeld (citaat vrij vertaald): "Evolutie - Ons abiotisch milieu, afgezien van stromende wateren, lijkt solide enbewegingloos maar dit is een verkeerde indruk. De traagheid van verandering bij geologische fenomenen mag nietleiden tot een illusie: stabiliteit is slechts schijn. Er kunnen plotselinge en rampzalige veranderingen optreden". En overhet cultuurlandschap wordt geschreven: "In onze streken, is dit landschap zelden "natuurlijk". De mens heeft bijnaoveral zijn sporen nagelaten, vanaf het moment dat hij zich ging vestigen en sinds hij heeft getracht zijn omgeving teveranderen om beter te kunnen leven. Vandaar, een beschrijving die iemand geeft van zijn omgeving drukt eentijdgebonden, tijdelijke status uit, beïnvloed door basale natuurlijke factoren (klimaat, reliëf, geologie) en de toepassingvan technieken, het type socio-economische organisatie en de omvang van de bevolking", p. 51.

586.L. Esher (1966), p. 151.

262

587.ibid., p. 160.

588.De Belgische hoogleraar in de geografie F. Snacken bepleit om de waarde van luchtfoto-interpretatie al in hetmiddelbaar onderwijs aan de orde te stellen en leerkrachten in de aardrijkskunde, geschiedenis, economie en biologieop dit vlak (bij) te scholen. F.Snacken, "Slotbeschouwing", in: W. de Breuck en L. Daels (1967), p. 144.

589.L. Esher (1966), p. 151. Citaat: "Such students, in present conditions of acute shortage of trained people, soon findthemselves in the offices of a development company or local authority, plotting major surgical operations on the heartof organisms whose anatomy and metabolism they have never studied. This certainly partly explains the sense we allhave that something brutal is being done to the texture and grain of our cities and towns.".

590.ibid., p. 156.

591.ibid., p. 163.

592.Voor de vertaling van de term "Stadtbildanalyse" wordt hier gekozen voor "stadsbeeldanalyse". De betekenis vande term "Stadtgestaltung" komt ruwweg overeen met het Nederlandse "stedenbouw" en wordt omschreven als: "... dasGebiet der Stadtplanung, das sich mit der Erforschung, dem Entwurf und der Kontrolle der physischen Umwelt, derStadtgestalt, unter dem Aspekt der Bedürfinisse, Erwartungen und Verhaltensweisen der Menschen beschäftigt:Stadtgestaltung vertritt die immateriellen Bedürfnisse des Menschen in der Stadt". M. Trieb (1974), p. 42, geciteerddoor Schöttler (1978), p. 17.

593.P. Schöttler (1978), p. 28. Als bruikbare afbeeldingsmaatstaf voor de inventarisatie van kenmerken van gebouwenwordt in aansluiting op vergelijkbare onderzoekingen in het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Zwitserland en Duitsland eenschaal van 1:5000 of kleiner genoemd.

594.De informatie verkregen uit luchtfotografie en langs andere kanalen is de brandstof voor complexe planprocessenals die m.b.t. stadssanering. Schöttler stelt, dat de voorstellingen over de inhoud en relaties tussen de diverseelementen van het planproces zich gestaag hadden ontwikkeld en dat t.a.v. het verloop twee modellen werdenonderscheiden. Aan de ene kant van het spectrum stond het het sequentiële model (Sequenzmodell) van Albers,waarin het verzamelen, analyseren, concipiëren en uitvoeren zich na elkaar voltrokken; anderzijds stond het synchronemodel (Synchronmodell) van Brunn, waarbij in een gelijktijdig samenspel het stellen van doelen, het maken vanconcepten, het nemen van beslissingen, alsook de uitvoering en controle werden afgewikkeld. De luchtfotografischeinterpretatiemethode had vooral betekenis in de beginfase van het stedelijk planproces, omdat dan de grootstehoeveelheid informatie moest worden verwerkt.

595.Zie bv. G. Fehl (1970) en (1971); H. Rittel (1973). In Duitsland werd intussen druk gesleuteld aan theorieën over desimuleerbaarheid van de stad en vooral van de stedelijke ruimte van de toekomst. De opkomst van computers bij hetontwerp gaf aanleiding tot optimisme voor wat betreft het afbeelden van driedimensionale ontwerpvarianten. MichaelTrieb (1974) bijvoorbeeld voorzag niet alleen dat computergestuurde, driedimensionale beeldreeksen ontwerpers,beslissers en andere actoren een dynamische blik in de toekomst verleenden, maar zelfs dat holografische simulatie indaarvoor bestemde ruimten beschouwers meevoerde op een trip door een virtuele stad, hetzij als voetganger of alsautomobilist zonder zich daarbij te behoeven verroeren. M. Trieb (1974), pp. 215-216.

596.J.P. Muret (red.)(1972), pp. 197-202. De perspectiefschetsen van Taupin waren gemaakt vanuit eenvoetgangersperspectief. Een tevoren gekozen route kon op willekeurig bepaalde punten perspectivisch wordenweergegeven, zodat tevoren een indruk kon worden verkregen van de expressieve kracht van de ruimte in dit deel vande stad. Tevens kon beoordeeld worden welke ruimtelijke ingrepen nodig waren om de belevingswaarde van de stadvoor de voetganger te verbeteren.

597.Alle plattegronden, opstanden en draadmodellen werden vervaardigd met een IBM 370/158 computer vanrekencentrum van de universiteit van Dortmund.

598.P. Schöttler (1978), p. 70.

599.ibid., p. 3. De laatste categorie betreft radiometirsche informatie en blijft in het onderzoek buiten beschouwing. Integenstelling tot veel sociogeografische studies worden tevens niet direct zichtbare indicatoren (uit zichtbare objectenaf te leiden informatie) van analyse uitgesloten.

600.ibid., pp.20-20c. De uitkomsten van deze inventarisatie zijn in tabelvorm weergeven, onder de nummers 9 en 10.

601.ibid., pp. 22-23.

602.ibid., pp. 143, 145.

603.P. Schöttler (1978), p. 1. Citaat: "Der Informationsreichtum herkömmlicher Schwarz-Weiß- oder farbbilder ist abermit der routinemäßig angewendeten (Stadt)kartenerstellung nicht ausgeschöpft, und bietet sich für eine systematischeUntersuchung hinsichtlich weiterer städtischer Planungsaufgaben an.".

263

604.K. Appelman, Een halve eeuw landschapsontwikkeling in Westhoek, Paardenkerkhof en Sasbergen: eenonderzoek naar veranderingen in de vegetatiestructuur in de Amsterdamse Waterleidingduinen zoals die zich hebbenvoorgedaan tussen 1938 en 1988 onderzocht door middel van luchtfoto-interpretatie, veldwerk en literatuurstudie.Gemeentewaterleidingen. Amsterdam 1989.

605.E. Cecil Curwen, Air-photography and economic history - the evolution of the corn-field. Economic History Society,no. 2. Londen 1939.

606.R. Muir (1983), p. 12.

607.D. Knowles en J.K.S. St Joseph (1952), p. v.

608.ibid., p. ix.

609.De eerste vergadering van de D.M.V.R.G. werd in augustus 1952 gehouden op het terrein van een deserted village.De oprichters vormden een gezelschap van drie archeologen, een architectuurhistoricus, een economisch historicus eneen historisch-geograaf; het waren J.G. Hurst, H.C. Darby, G.C. Dunning, J. Golson, W.A. Singleton en M.W.Beresford. Samen gaven zij de aanzet tot een centraal archief van verlaten dorpen. De dossiers van ieder dorp zoudenminstens een aantal gespecificeerde cartografische documenten moeten bevatten, literatuurverwijzingen, alsmedeverticale luchtfoto's van de R.A.F. (van het site, eventueel van de gehele omgeving) en de oblique opname die St.Joseph van het site had gemaakt. Bron: M.W. Beresford en J.G. Hurst (red.)(1971), pp. 64-67.

610.Het betreft hier een opname van het dorp Gainsthorpe in Lincolnshire, gemaakt op 3 april 1925 door Crawford vanaf4.000 voet, en werd gepubliceerd in Antiquaries Journal (1925). Bron M.W. Beresford (1954), p. 94 entegenoverliggende pagina met afbeelding.

611.Het duidelijkst uitgesproken wordt deze drieslag van complementair onderzoek in History on the Grond - SixStudies in Maps and Landscapes (1957). Editie 1984, p. 19, citaat: "Field studies such as those in this book havealways a mixed character. There is exploration which confirms what documents and books have already suggested;and there is exploration which examines maps and landscapes when documents themselves are lacking, seekingalways to call in one technique to supplement the other. With documents, books and travel the historian is thrice armedin his perpetual war against oblivion, and the intellectual journey is always triangular: from field to archives, fromarchives to libraries and from libraries to the field".

612.In deze reeks zijn onder meer verschenen: David Knowles en J.K.S. St. Joseph, Monastic Sites from theAir,1952; M.W.Beresford en J.K.S.St. Joseph, Medieval England : an aerial survey, 1st edition, 1958, 2nd edition,1979; E.R.Norman & J.K.S.St Joseph, The Early Development of Irish Society : the evidence of aerialphotography,1969; S.S.Frere en J.K.S.St. Joseph, Roman Britain from the Air, 1983; Kenneth Hudson, IndustrialHistory from the Air,1984; R.Allen Brown, Castles from the Air, 1989; Nicholas Stevens (red.), Natural Landscapes ofBritain from the Air, 1990; Tim Bayliss-Smith en Susan Owens (red.), Britain's Changing Environment from the Air,1990; Robin Glasscock (red.), Historic Landscapes from the Air, 1992; Tim Darvill, Prehistoric Britain from the Air,1996; C.C.Taylor, Parks and Gardens from the Air, in voorbereiding.

613.R. Muir (1983), p. 9.

614.J.H.G. Schepers (red.) (1948). Zie ook Tijdschrift van het K.N.A.G. Tweede Reeks, Deel LXV (1948), uitgegevendoor E.J. Brill te Leiden.

615.B. van 't Hoff (1948), pp 196-203.

616.H. Halbertsma in: J.H.G. Schepers (red.)(1948), p. 184.

617.Groenman, Sj., "De geschiedschrijving van de Zuiderzeewerken uit lucht". In: J.H.G. Schepers (red.)(1948), pp. 71-77.

618.W.H. de Vries-Metz (1993), pp. 62-63.

619.W.H. de Vries-Metz (1993).

620.ibid., pp. 29-31.

621.ibid., p. 297.

622.ibid., p. 33.

623.Voor nadere uitleg wordt verwezen naar W.H. de Vries-Metz (1993), pp. 52-61.

624.W.H. de Vries-Metz (1993), p. 297.

264

625.J.A.Brongers (1976), stelling III: "De opbouw van een geautomatiseerd archeologisch Information Storage andRetrieval systeem en het vervaardigen van een reeks daarmee samenhangende archeologische kaarten met eenrelevante ondergrond vormen een absolute noodzakelijkheid voor het toegankelijk maken en houden van deNederlandse archeologische gegevens."

626. R. Beltman en C. De Weert (1999), pp. 28-29. De auteurs gaan kort in op de rol van het overlgeorgaan voorvastgoed informatie RAVI en op beleidsmatige aspecten van de nationale informatie infrastructuur.

627.Hypercard maakte gebruik van de destijds geavanceerde, object-georiënteerde programmeertaal Hypertalk, en waseen produkt van Apple Corporation.

628.Zie bv. J. Ravenau, M. Miller, Y. Brousseau, C. Dufour, "Microatlases and the diffusion of the diffussion ofgeographic information: An experiment with HyperCard". In: D.R.F. Taylor (red.), Geographic Information Systems. Themicrocomputer and modern cartography. Pergamon Press. Oxford 1991, pp. 201-223.

629.Het WWW werd in 1989 ontwikkeld aan het CERN European Laboratory for Particle Physics, onder leiding van TimBerners-Lee.

630.S. Hammer, J. Favaro (1996); zie ook ibidem, "Z39.50 and the World Wide Web". In: D-Lib Magazine, (maart1996), zie WWW op URL http://mirrored.ukoln.ac.uk/lis-journals/dlib/dlib/dlib/march96/briefings/03indexdata.html.

631. Zie bv. S. Geertman et al. (Red.) 1999.

632.C. Boehner, P. Haastrup en M.A. Esposito, "A case study of Florence on the use of Geographic InformationSystems and Remote Sensing for Urban Environmental Management". Report EUR 16386 EN, Office of OfficialPublications of the European Communities, Catalogusnr. CL-NA-16386-EN-C. Luxemburg 1996.

633.C. Boehner en P. Haastrup, "Search for, selection of and transfer of appropriate remotely sensed urban data viathe prototype Europe Wide Service Exchange". Technical note No. I.95.168, ISEI/IE/3068/95, JRC, Ispra 1995. Zie ookWWW "EWSE - An Information Exchange for Earth Observation", op URL http://ewse.ceo.org/

634.De OpenMap-applicatie wordt beschreven in D. Nebert en A. Doyle, "Discovery and Viewing of Distributed SpatialData: The OpenMap Testbed". In: J. STROBL and C. BEST (red.)(1998), Proceedings of the Earth Observation &Geo-Spatial Web and Internet Workshop '98. Salzburger Geographische Materialien, Volume 27. Instituts fürGeographie der Universität Salzburg. Salzburg 1998; tevens op WWW op URLhttp://www.sbg.ac.at/geo/eogeo/Authors/Nebert/Nebert.html Voor een beknopte beschrijving van het Europese initiatiefzie: (anon.) "The GIS gateway to the WWW" op URL http://taws08.jrc.it/gis-gateway/gateway_main.html. Momenteelbevindt de GIS-WWW gateway zich nog in een experimenteel stadium en de drie (!) beschikbare datasets beschrijvenachtereenvolgens de samenstelling van de Europese bodem; de ruimtelijke configuratie van Florence (gemeentelijkstadsplan); en de moerassen van het eiland Shappey in Noord-Kent. De dataset van Florence bevat remotesensingbeelden van de Franse SPOT-satelliet die kunnen worden gecombineerd met vector overlays van hetstratenplan, het stedelijk groen, en gebouwen. Met de geboden gegevens kunnen analyses worden verricht naar detoestand van de stedelijke vegetatie.

635.D. Nebert, B. McGrath, M. Folk, Y. Enloe, C. Best, "Advances in Internet access to Geospatial Data". In:Proceedings EO/GEO World Wide Web Workshop '97, February 4-6, 1997 te Landover, MD. Zie ook WWW, op URL http://www.sbg.ac.at/geo/eogeo/summary97.htm

636.Webthing Software Ltd. is een Brits bedrijf dat is gespecialiseerd in systemen en software voor UNIX en Internet.Nadere informatie over Hyperlens (met demonstraties) op WWW: "Hyperlens", URLhttp://www.webthing.com/software/hyperlens/

637.S. Putz, "Interactive Information Services Using World-Wide Web Hypertext". In: Proceedings of the FirstInternational Conference on the World-Wide Web, CERN, Genève, 25-27 mei 1994. Elsevier Science BV. (10 pp.)

638.Naar het ontwerp van Steve Putz, zie bijvoorbeeld S.Putz, "Interactive Information Services Using World-WideWeb Hypertext" (paper voor de First International Conference on the World-Wide Web, gehouden van 25-27 mei 1994 teGenève; in druk verschenen in: Computer Networks and ISDN Systems, nr.2 27(1994), pp. 273-280), tevens op WWWop URL http://www.parc.xerox.com/istl/projects/www94/iisuwwwh.html

639.EiNet Home Page, zie WWW op URL http://www.eurimage.it/einet/einet_home.html

640.Andere opzoeksystemen op basis van beeldkenmerken zijn Virage, VisualSEEk, CANDID, Chabot en Photobook.

641.De heuristische concepten van QBIC hebben sinds 1993 toepassing gevonden in twee commerciële produkten vanIBM (DB2 Image Extender; Ultimedia Manager). Voor meer informatie en een demonstratie van QBIC op eenbeelddatabase van ca. 1900 items zie: http://wwwqbic.almaden.ibm.com .

265

642.Zie WWW, "Art and Art History QBIC Project - In cooperation with IBM", op URL: http://libra.ucdavis.edu/ ; "TheImageBase - Fine Arts Museums of San Francisco", op URL: http://www.thinker.org/imagebase/index-2.html

643.Zie: D. Forsyth, J. Malik, and R. Wilensky (1997); S. Belongie, C. Carson, H. Greenspan, and J. Malik (1998).

644.S. Belongie, C. Carson, H. Greenspan, and J. Malik (1998), p. 12.

645.D. Forsyth, J. Malik, and R. Wilensky (1997), p. 88.

646.Digital Libraries Research Agenda Report - Appendix 3: Working Groups Reports. Report of the MultimediaPerspective Working Group, IITA Digital Libraries Workshop. Zie WWW op URLhttp://www-diglib.stanford.edu/diglib/pub/reports/iita-dlw/part5.html#1.1

647.C. Lynch en H. Garcia-Molina, "Interoperability, Scaling, and the Digital Libraries Research Agenda". (Verslag vande IITA Digital Libraries Workshop, gehouden van 18-19 mei 1995 te Reston, Virginia). Zie WWW op URLhttp://Walrus.Stanford.EDU/diglib/pub/reports/iita-dlw/#2

648.De NASA heeft gelden beschikbaar gesteld voor het stimuleren van onderzoek ten behoeve van publiek gebruikvan remote sensing gegevens (ruimte- en aardobservatie) met behulp van digitale bibliotheektechnologie (DLT). Datonderzoek kent drie zwaartepunten, te weten het bevorderen van het publiek gebruik van remote sensing gegevens, hetontwikkelen van digitale bibliotheektechnologie, en de vestiging van een publiek toegankelijk centrum voor remotesensing. Bron: Cooperative Agreement Notice "Public Use of Earth and Space Science Data over the Internet", zieWWW op URL http://rsd.gsfc.nasa.gov/rsd/About.html

649.R. Pool (1994), pp. 20-22.

650."We see these projects as taking the next step - and a very large one - in our ability to make available vast storesof knowledge and innovative information services based on High Performance Computing and Communicationstechnologies to researchers, students, educators and the general public." Citaat Paul Young, assistant director van deNSF voor computer and information science and engineering. Bron:http://http.cs.berkeley.edu/~wilensky/proj-html/nsf-press-release.html.

651.Uit 73 onderzoeksvoorstellen werden er zes geselecteerd voor uitvoering van het DLI: de Universiteit van Illinois inUrbana-Champaign, de Universiteit van California te Berkeley, de Carnegie Mellon Universiteit, de Universiteit vanCalifornia te Santa Barbara, de Stanford Universiteit en de Universiteit van Michigan.

652.B. Schatz (1996); en verder op WWW op URL http://www.computer.org/pubs/computer/dli/

653. Van de inzendingen op de prijsvraag werden zes projecten gehonoreerd, ieder uit te voeren door een consortiumvan bedrijven en instellingen rond een universitaire onderzoeksafdeling. De voorstellen varieerden van herkenning vanhandmatig gestructureerde tekst (Berkeley), het indexeren en bevragen van ongebruikelijke media als video (CarnegieMellon) en remote sensing beelden (Santa Barbara), en tenslotte analyse van interne operaties bij zoekopdrachten ingrote collecties (Michigan en Stanford).

654.Zie "The NSF / DARPA / NASA sponsored University of Michigan Digital Library Project", op WWW URL:http://www.si.umich.edu/UMDL/

655. Andere deelnemers in het project zijn: de universiteiten State University of New York te Buffalo; University ofMaine te Orono; de bedrijven Excalibur Technologies; Digital Equipment Corp.; Environmental Systems ResearchInstitute Inc.; E-Systems; Xerox Corp; en de publieke instellingen: Library of Congress; St. Louis Public Library; U.S.Geological Survey. Bron: "Alexandria Project Participants". Zie WWW op URLhttp://alexandria.sdc.ucsb.edu/participants/

656.Zie "Map & Imagery Laboratory" op WWW op URL http://www.sdc.ucsb.edu/

657.T.R. Smith (1996). Zie WWW op URL http://www.computer.org/pubs/computer/dli/r50054

658.Prototyping is een ontwikkelingsmethode waarbij gedurende het gehele ontwikkel traject gebruik wordt gemaakt vaneen reeks van prototypes voor onderdelen van het systeem. De prototypes zijn concretiseringen van ideeën over devoorgestelde werking van het informatiesysteem: het zijn de bouwstenen van een experimentele op stelling die doorgebruikers worden getest en beoordeeld. Hierdoor verkrijgen software ontwikkelaars alle benodigde informatie uit dedagelijkse praktijk die nodig is om de prototypes te vervolmaken en uiteindelijk goedwerkende operationele systemen tebouwen. Er wordt gesproken van een iteratieve methode wegens de tussentijdse evaluatie van voorlopige resultaten ende bijstelling van de prototypes tot het moment waarop zij een bevredigende werking te zien geven. Als een protoypeeen aantal malen is getest en in orde bevonden, wordt het ofwel rechtstreeks opgenomen in het informatiesysteem,ofwel nagebouwd in overeenstemming met de richtlijnen die gelden voor het informatiesysteem als geheel.

659.Een andere benaming voor digital objects is binary large objects (BLOBs).

266

660.USMARC is de Amerikaanse versie van MARC (Machine-Readable Cataloging), een standaard bij deautomatisering van bibliotheekcollecties en omvat onder meer de standaard van de FGDC (Federal Geographic DataCommittee).

661.D. Andresen et al. (1995), p. 3.

662.Zie bijvoorbeeld M. Molenaar (1992).

663.ADL maakt gebruik van twee bestaande gazetteers, die van de Geographic Names Information System van USGS(1,8 miljoen namen binnen de USA) en de gazetteer van de Board of Geographic Names (4,5 miljoen namen). De textretrieval engine maakt gebruik van bestaande software, te weten Excalibur (ConQuest).

664.T.R. Smith, "A Digital Library for Geographically Referenced Materials". In: Computer (mei 1996). Themanummerover het US Digital Library Initiative.

665.Zie bv. WWW op URL http://www.amara.com/IEEEwave/IEEEwavelet.html

666.A. Smith en B.P. Buttenfield, "Georeferencing Historical Photographs for a Digital Library". In: ProceedingsGIS/LIS '97, Cincinatti, Ohio, 27-29 november 1997, pp. 340-344.

667.Zie bv. I. Cheng en R. Wilensky, "An Experiment in by Natural Language Processing", op WWW URLhttp://sunsite. berkeley.edu:80/Dienst/UI/2.0/Describe/ncstrl.ucb%fCSD-97-963?abstract=wilensky

668.Als voorbeeld van een dergelijke kwantitatieve benadering kunnen dienen: C. Tilly, The Vendée. Harvard UniversityPress. Cambridge, Mass. 1964; T.K. Rabb, Enterprise and Empire: Merchant and Gentry Investment in the Expansionof England, 1575-1730. Harvard University Press. Cambridge, Mass. 1967; D.K. Rowney en J.Q. Graham jr. (red.),Quantitative History: Selected Readings in the Quantitative Analysis of Historical Data. Dorsey Press. Homewood Ill.1969; R.L. Adreano (red.), The New Economic History: Recent Papers on Methodology. John Wiley. New York 1970;R.P. Swierenga (red.), Quantification in American History. Atheneum. New York 1970; W.O. Aydelotte, Quantification inHistory. Addison-Wesley. Reading, Mass. 1971. Ook bestond belangstelling voor het gebruik van electronischecomputers in het historisch onderzoek, zoals blijkt uit: E. Shorter, The Historian and the Computer: a Practical Guide.Prentice-Hall. Engelwood-Cliffs, N.J. 1971; en R. Floud, An Introduction to Quantitative Methods for Historians.Methuan. Londen 1973.

669.De analytische functionaliteit wordt overzichtelijk behandeld in Chr. Johnson (1997), Part 4, pp. 195-230. Voor eeninleiding in problemen m.b.t. ruimtelijke analysetechnieken, zie bv. A.S. Fotheringham en P.A. Rogerson, "GIS andspatial analytical problems". In: International Journal of Geograpghical Information Systems vol. 7 1(1993),pp. 3-19.

670. Zie bv. K.M.S. Allen, S.W. Green en E.B.W. Zubrow (red.), Interpreting Space: GIS and Archeology. Taylor andFrancis. Londen 1990.

671. Zie bv. S. Geertman et al. (Red.) (1999), het hoodfstuk “Stedelijk gebied”, pp. 177-240.

672.Met als doel om de informatiebehoefte van lagere overheden te specificeren werd in het kader van het EuropeseCEO-programma een serie workshops voor gebruikers georganiseerd, getiteld "User workshops to define therequirements of town/city local government departments", zie WWW op URLhttp://www.ceo.org/infopapers/urban/range/range.html

673.Door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg wordt sinds 1984 voor het administratieve beheer van objectengebruik gemaakt van databasesystemen (eerst m.b.v. het zgn. Monumenten Registratie Systeem, vervolgens met deObjecten Database). Zie bv. P.W.F. Brinkman, "De Monumentenlijst. Van Voorlopige Lijst tot relationele databank". In:P. Don en N. Huizinga (red.) (1997). GIS wordt o.a. toegepast i.v.m. cultuurhistorische analyses en waardenstellingen.

674.K. Ecker en V. Winiwarter, "Computergestützte Methoden zur Einbeziehung von geschichtlichenEntwicklungsprozessen in die aktuelle Landschaftsplanung". In: Schrenk, M. (red.), Computergestützte Raumplanung -Beiträge zum Symposion CORP´98 vom 10. bis 12. Februar 1998. Selbstverlag des Instituts für EDV-gestützteMethoden in Architektur und Raumplanung der TU Wien. Wenen 1998.

675.K. Ecker en V. Winiwarter, "Computergestützte Methoden zur Einbeziehung von geschichtlichenEntwicklungsprozessen in die aktuelle Landschaftsplanung". In: Schrenk, M. (red.), Computergestützte Raumplanung -Beiträge zum Symposion CORP´98 vom 10. bis 12. Februar 1998. Selbstverlag des Instituts für EDV-gestützteMethoden in Architektur und Raumplanung der TU Wien. Wenen 1998.

676.S. Aranoff, Geographic Information Systems: A Management Perspective. WDL Publications. Ottawa 1989; S.Openshaw, "Developing appropriate spatial analysis methods for GIS". In: D.J. Maguire, M.F. Goodchild en D. Rhind(red.)(1991), pp. 389-402. Openshaw somt in een tabel op welke bewerkingen kunnen worden uitgevoerd op punten,lijnen, vlakken (areas) en oppervlakken (surfaces). Tevens noemt hij de voornaamste soorten van analytischeprocedures die een GIS kan afhandelen, evenals een aantal belangrijke onderwerpen in het GIS-onderzoek van datmoment.

267

677.S. Cassettari (1993), pp. 138-147.

678.Zie bv. S. Cassettari (1993), pp. 204-206.

679.M.F. Goodchild (1996), p.242.

680.M.F. Goodchild (1996), p.242-245.

681.Onder andere door D. Gregory, Ideology, Science, and Human Geography. Hutchinson. Londen 1978; R.J.Johnston, Anglo-American Human Geography since 1945. Arnold. Londen 1987.

682.M.F. Goodchild (1996), p.246.

683. Zie bv. A.U. Frank en I. Campari, Spatial Information Theory. Lecture Notes in Computer Science nr. 716.Springer Verlag. Berlijn 1993.

684.Zie verder C.S. Jensen, J. Clifford, S.K. Gadia, A. Segev en R.T. Snodgrass, "A Glossary of Temporal DatabaseConcepts". In: SIGMOD Record, vol. 21, nr. 3 (september 1992); A.U. Frank, I. Campari en U. Formentini, Theory andMethods of Spatio-Temporal Reasoning in Geographic Space. Lecture Notes in Computer Science nr. 639. SpringerVerlag. Berlijn 1992.

685.J.K. Berry (1995), p. 5. Cursivering door de auteur.

686.Gerecenseerd door M.J. Kraak in: Cartografisch Tijdschrift, XX 3(1994), pp. 37-38. Naast dit proefschrift zijn er talvan artikelen verschenen over spatiotemporaliteit, al dan niet in relatie tot GIS, evenals enkele bibliografieën, zoals dievan K.K. Al-Taha, R.T. Snodgrass en M.D. Soo (1993) die een compilatie van de beginjaren weergeeft.

687.G. Langran (1993), p. 1, citaat: "A county's administrators use a GIS to track the area's geodetic, property, census,and utility records. The GIS is updated incrementally using information contributed by surveyors, engineers, andassessors. [ ] The entire community uses the GIS. The county planner gauges development rates along certaincorridors, monitors compliance with county conservation goals, and evaluates long-term land-use changes as part of azoning study. The district attorney compiles the cumulative investment records of a local land speculator to use in acase against him. A developer reviews the gradual encroachment of the river on riverside property. And the centennialcommittee is permitted access to the historical data to create an animated map of the city's evolution."

688.J. Desachy (red.), "Image Processing, Signal Processing, and Synthetic Aperture Radar for Remote Sensing".Proceedings of SPIE. Europto Series. 22-26 september 1997, Londen.

689.E.C. Shannon en W. Weaver, The Mathematical Theory of Communication. University of Illinois Press. Urbana, Ill.1949. Voor een eigentijdse beschouwing zie D. Chandler, The Transmission Model of Communication, op WWW, URLhttp://www.aber.ac.uk/~dgc/trans.html

690.Chr. Gouinaud, Traitement d'images satellitaires pour la détection d'agglomérations. Dissertatie ENST Parijs,Télécom, nr. 96E035, december 1996.

691.Opgave volgens Vexcel Corp., Boulder Colorado, USA, vermeld in: Interferometric SAR "Melts" Hurdles to UrbanMapping. Radar Used to Extract Building Height. Zie WWW op URL http://www.vexcel.com/radar/ifsar.melts.html

692.Het instrument is groot en zwaar vergeleken bij andere waarnemingsinstrumenten en verbruikt veel electrischeenergie en datatransmissie capaciteit. Vooral bij satellieten tellen deze nadelen zwaar. Visuele analyse van beeldenkent ook zijn beperkingen. Radarbeelden worden gekenmerkt door een speckle-effect oftwel beeldruis, die slechts tenkoste van resolutie kan worden verminderd. Ook de geometrie van het beeld verschilt van die van optischeinstrumenten en kent bijvoorbeeld geen beeldhoek. In plaats daarvan wordt de reflectie van een uitgezonden signaalgemeten in de tijd. Door rectificatie methoden (zoals geo-coding) kan het beeld tot op zekere hoogte wordengenormaliseerd: hoe vlakker het terrein des te geringer de afwijking. Bij de aftasting van stedelijke gebieden doormiddel van radar-interferometrie (IFSAR) zijn dergelijke technische problemen nog omvangrijker. Radarsignalen wordendoor de grote verscheidenheid aan materialen en bouwvolumes in alle richtingen weerkaatst. De straten enbinnenterreinen tussen gebouwen vormen kloven en uitkerningen, die niet altijd goed tot uitdrukking komen in het beeld.Dat geldt temeer indien deze kloven moeten worden gecomprimeerd tot luttele beeldelementen (pixels). Ookradarbeelden kennen plaatselijke schaduweffecten, dat wil zeggen plekken waar geen informatie over de samenstellingvan de gebouwde omgeving kan worden verkregen. Sommige plaatsen worden niet bereikt door de puls die met grotefrequentie door de radar wordt uitgezonden.

693.Een variant op deze benaming is de term change analysis, zoals in J. Dwyer, K. Sayler en G. Zylstra, "LandsatPathfinder data sets for landscape change analysis". Proceedings of International Geoscience and Remote SensingSymposium. Lincoln, Nebraska, 27-31 mei 1996. 1996.

268

694. .Overigens worden in het kader van bouw-en woningtoezicht al veel langer inspecties uitgevoerd vanaf luchtfoto’s,die voor dit doel werden vervaardigd.

695.Mahavir (1996), p. 67, noemt als voorwaarden voor een sensorsysteem voor change detection: 1. regelmaat v.w.b.opnamemomenten; 2. opnamen moeten eenzelfde gebied beslaan en op hetzelfde uur van de dag plaatsvinden i.v.m.zonnestand; 3. opnamen dienen dezelfde schaal en opnamehoek te bezitten; 4. effecten van relief moeten zoveelmogelijk zijn gereduceerd; en 5. de opgevangen gereflecteerde straling moet consistent zijn en van een bruikbarebandbreedte.

696.Het project werd uitgevoerd als Work Package AS3200 van het CEO-onderzoeksprogramma.

697.Zie WWW "CLUSTERS Nomenclature" op URL http://ams.emap.sai.jrc.it/atlas/clusters.html

698.M. Schrenk, "Informationstechnologie als Instrument und Gegenstand der Raumplanung". In: Schrenk, M. (red.),Computergestützte Raumplanung - Beiträge zum Symposion CORP´96 vom 14. bis 16. Februar 1996. Selbstverlag desInstituts für EDV-gestützte Methoden in Architektur und Raumplanung der TU Wien. Wenen 1996.

699.Voor een vroeg voorbeeld van computeranimaties als stedelijk groeimodel wordt verwezen naar: W.R. Tobler, "Acomputer movie simulating urban growth in the Detroit region". In: Economic Geography (supplement) nr. 46 (1970), pp.234-240.

700.S. Clark, Starr, J., Foresman, T.W., Prince, W., and Acevedo, W., 1996, "Development of the TemporalTransportation Database for the Analysis of Urban Development in the Baltimore-Washington Region", Proceedings,ASPRS/ACSM Annual Convention and Exhibition, Baltimore, MD, April 22-24, 1996, Vol. III, pp. 77-88; J.S Crawford,Acevedo, W., Foresman, T.W., and Prince, W., 1996, "Developing a Temporal Database of Urban Development for theBaltimore-Washington Region", Proceedings, ASPRS/ACSM Annual Convention and Exhibition, Baltimore, MD, April22-24, 1996, Vol. III, pp. 101-110; T.W. Foresman, Wiggins, H.V., Porter, D.L., Masuoka, P., and Acevedo, W., 1996,"Design and Documentation of a Baltimore-Washington Regional Spatial Database Testbed for Environmental ModelCalibration and Verification", Third International Conference/Workshop Integrating GIS and Environmental Modeling,Santa Fe, NM, January 21-25, 1996; K.C. Clarke, Gaydos, L., and Hoppen, S., 1996, "A Self-Modifying CellularAutomaton Model of Historical Urbanization in the San Francisco Bay Area", Environment and Planning B, (in press);C. Bell, Acevedo, W., and Buchanan, J.T., 1995, "Dynamic Mapping of Urban Regions: Growth of the San FranciscoSacramento Region", Proceedings, Urban and Regional Information Systems Association, San Antonio, TX, pp.723-734; D. Kirtland, Gaydos, L., Clarke, K.C., De Cola, L., Acevedo, W., and Bell, C., 1994, "An Analysis ofHuman-Induced Land Transformations in the San Francisco Bay/Sacramento Area", World Resource Review, Vol. 6,No. 2, pp. 206-217.

701.Zie WWW op URL http://edcwww.cr.usgs.gov/umap/sources.html

702.Als impliciete criteria worden genoemd: connectiviteit (verbinding tussen stedelijke centra), afstamming(historische opeenvolging van wegen op dezelfde route), mobiliteit (inherente kwaliteit van de weg en zijn ontwerpvoorzover van invloed op toegankelijkheid), uitlijning (mate van rectilineariteit als uitdrukking van ontwikkelingsfase) entoponymie (voorzover de naam van een route aanwijzingen geeft over historisch gebruik of betekenis). Explicietecriteria verwijzen naar cartografische symbolen in topografische kaarten.

703.De animaties in MPEG-formaat zijn te vinden op WWW, Urban Dynamics Research. Temporal Urban Mapping.URL: http://edcwww2.cr.usgs.gov/umap/umap.html .

704.E.A. Koster, "Urban Morphology and Computers". In: Urban Morphology. Journal of the International Seminar onUrban Form vol. 2 nr. 1(1998), pp. 3-7.

705.P. Haggett en R.J. Chorley (1967), p. 39.

706.A. Vernez-Moudon, "Urban morphology as an emerging interdisciplinary field". In: Urban Morphology. Journal of theInternational Seminar on Urban Form 1(1997), pp. 3-10.

707.H. Abdel-Salam (1995). Het morfologisch onderzoek volgt de methode na die G. Butina heeft uitgewerkt in zijnproefschrift The Pattern of Modern Yugoslav Cities: A Comparative Study of Physical and Spatial Structure in Zagreband Ljubljana. Dissertatie. Oxford Brookes University. Oxford s.a.. De auteur is sinds 1985 als "lecturer of UrbanDesign and Planning" verbonden aan de universiteit van Alexandrie.

708.ibid., pp. 174-179.

709.ibid., pp. 196-197.

710.Gebruikt werd onder meer de geschiedkundige atlas van G. Jondet, Atlas Historique de la Ville et des PortsD'Alexandrie. Uitgegeven door het Institut Français d'Archéologie Orientale. Caïro 1921.

269

711.Wel werd gebruikt gemaakt van een kaart uit 1978, schaal 1:5.000, waarvan expliciet wordt vermeld dat deze issamengesteld uit informatie van luchtfoto's (p. 198).

712.Documentaire La 7e merveille du monde, uitgezonden door France 2 op donderdag 11 april 1996, 20.50-21.38;eveneens door BBC 2 op dinsdag 17 december 1996, 22.40-23.38 uur (The Seventh Wonder of the World). Devuurtoren, gebouwd op het schiereiland Pharos en voltooid tijdens de regeerperiode van Ptolomeus II, omstreeks 290v.Chr., gold als het hoogste bouwwerk ter wereld en het licht van de toren was over een afstand van vijftig kilometervanaf zee zichtbaar. Overdag werd zonlicht met een spiegel in de richting van de Middellandse Zee weerkaatst; 'snachts werd een fel vuur gestookt op brandstof die werd aangevoerd via een lift in de centrale schacht. De hoogte vanhet gebouw bedroeg ongeveer 117 meter, wat gelijk staat aan een modern veertig verdiepingen tellend gebouw. Hettorenlichaam was uit een drietal volumes met een eenvoudige geometrie samengesteld, namelijk een 55,9 meter hoge,vierkante doos met cylindrische uitkerning als basis; een octogonaal middendeel met een hoogte van 27,45 meter; eneen trommel van 7.30 hoog, die in de oudheid werd bekroond met een kolossaal beeld van de Griekse godheidPoseidon.

713.Gebruikt wordt GRASS, een raster-vector georiënteerd GIS, dat werd ontwikkeld door het U.S. Army Corps ofEngineers Construction Engineering Research Laboratory voor analyse van grondgebruik op Amerikaanselegerplaatsen. Het is vrij verkrijgbaar als "public domain" software.

714.Nadere informatie via WWW op URL: http://deathstar.rutgers.edu/projects/france/france.html

715.Ministeries van VROM, EZ, LNV en VW, De ruimte van Nederland. Startnota ruimtelijke ordening 1999. SduUitgevers. Den Haag 1999; zie ook M. Kuipers (1997), p. 154, citaat: "Monumentenzorg wordt nu als 'cultuurhistorischefactor' ingezet bij de onderhandelingen over de steeds dynamischer en radicaler verlopende veranderingsprocessen inonze dagelijkse leefomgeving.".

716. Vergelijk J. Albertz (1991), pp. 59-61, over de toegankelijkheid van luchtfotografische archieven in Duitsland enandere landen.

717. Voor kennisuitwisseling en technische ondersteuning zou in Nederland aansluiting kunnen worden gezocht metinstellingen met eigen onderzoeksprogramma's, zoals de technische universiteiten, het ITC, het NLR, de LUW,Rijkswaterstaat en ESTEC; en met bedrijven en instellingen met eigen remote sensing archieven (in Nederland o.a. deTDN, KLM-Aerocarto, Hansa Luftbild, Eurosense).